Alternatif Politika, Cilt. 1, Say.

1, 75-90, Nisan 2009

75

EVRE SORUNLARININ ZMNE YNELK ALTERNATF BR POLTKA ARAYII: MURRAY BOOKCHIN VE SOSYAL EKOLOJ Orun MGA* ZET Yaadmz ekolojik kriz, hi phe yok ki amzn en nemli sorunlarndan birini oluturmaktadr. inde bulunduumuz dnem, insanln evresiyle olan mnasebetlerinin stsnrna/son snrna ulat ve bu durumun, tm dnyann ve insanln geleceini tehlikeye att bir dnemdir. Bununla birlikte, ekolojik krize kar palyatif zm nerilerinden ibaret olan evrecilik olgusundan hareketle, iinde sosyal ekolojinin de bulunduu ve insanln geldii medeniyet aamasn, retim ilikilerini ve var olan/kurulu sosyal dzeni sorgulayan birtakm ideolojik yaklamlara kadar baz zm nerileri ortaya atlmtr. Marksist ve anarist bir gelenekten gelen ve 1970lerden itibaren tm dnyada ykselie geen yeil harekette nemli bir rol oynam olan Bookchin, sosyal ekolojinin kurucusu olarak, hem insanln eritii teknolojik aamay doal ve yararl bir olgu olarak grmekte, hem de ncelii bireyden ziyade topluma vermektedir. Bu nitelikleriyle ilkelci anarist gelenekten de ayrlmaktadr. te yandan sosyal ekoloji, toplum-doa ikiliini reddetmekte ve tahakkmc bir yaklam yansttklar savndan hareketle, toplumu doann iinde eriten biyo-merkezci, derin ekoloji yaklamna ve indirgemeci yaklamlara da kar kmaktadr. Sosyal ekoloji, bize sadece ekolojik sorunlarn deil, ayn zamanda tm sosyal sorunlarn zmn vadeden bir paradigma sunmaktadr. Ekolojik krizin kkeninde hkim sosyal dzenin bulunduunu, bu dzenin de tahakkm, hiyerari ve snf kavramlar ile karakterize edilebileceini syleyen Bookchin, sosyal dzendeki sorunlar zlmeden ve tahakkm nosyonu sorgulanmadan ekolojik krizin zme kavuamayacan dnmektedir. zm yolunun ise yerel odakl, kent esasl, konfederalist rgtlenmelerden getiini syleyen Bookchin, hkim paradigma olan ulus-devletin yerine ademimerkeziyeti bir yaplanma nererek, bizi yepyeni bir toplum tasavvuru iin tevik etmektedir. Bu balamda, almada ncelikle sosyal ekolojinin ekoloji dncesi ierisindeki yeri saptanmaya allm, ardndan, kurucusu Murray Bookchinin entelektel geliimi ve yaklamn temel argmanlarnn ele alnmas yoluna gidilmitir.

76 Orun mga Anahtar Kelimeler: Ademimerkeziyetilik, Ekolojik toplum, Hiyerari, Liberter belediyecilik, Sosyal ekoloji, Tahakkm

AN ALTERNATIVE POLICY SEARCH TO THE SOLUTION OF ENVIRONMENTAL PROBLEMS: MURRAY BOOKCHIN AND SOCIAL ECOLOGY

ABSTRACT The ecological crisis is certainly one of the most important problems today. The time that we are present at is defined as a period that humankind reached to the limits of its relations with the nature and thus risked the future of humanity and the whole world. Nevertheless, some solutions from environmentalism that consists of temporary precautions against the pollution to some ideological approaches, including social ecology, that question the social order as the reason of the problem were suggested as the responses to the ecological crisis.

Bookchin, who comes from a Marxist and anarchist tradition and played an important role at the rise of green action in 1970s, separates from the primitivist anarchist tradition by his both ideas that evaluates the technological level that civilization reached as a beneficial fact and consider that the community precedes the individual. On the other hand, social ecology rejects the duality of community-nature and it is against the approach of deep ecology which dissolves the community in nature because of its dominative character.

Social ecology presents us a paradigm that promises to solve not only the ecological crisis but also the whole social problems. Bookchin considers ruling social order which can be characterized by the concepts of domination, hierarchy and social class as the source of the ecological crisis. So, it is impossible to solve the ecological crisis without solving the social problems. As a solution, Bookchin suggests local, confederal and urban-based organizations instead of nation-state as a ruler paradigm. By this, he encourages us for a new social imagination. In this context, the aim of the article is firstly to determine the position of social ecology in the ecological thought and then to explain the development of Bookchins intellectual development and basic arguments of his approach as the founder of social ecology.

Key Words: Decentralization, Ecological society, Hierarchy, Libertarian municipalism, Social ecology, Domination

Alternatif Politika, Cilt. 1, Say. 1, 75-90, Nisan 2009

77

GR Andrew Dobson, Green Political Thought isimli almasnda, ideolojiye temel zellik atfederek, ekolojiyi bu erevede bir ideoloji olarak analiz etme yoluna gitmektedir. Bu kriterlerden ilki, ideolojinin, onu kullananlar iin siyasal dnyada yollarn bulmalarn salayacak bir harita ilevi grmesidir. Dier bir zellik de, ideolojilerin zel bir toplum ekli nerme, bir reeteye sahip olma zorunluluudur. Son olarak da ideolojiler, politik eylem iin bir program salamak mecburiyetindedirler. Bu boyutuyla, Dobson, ekolojiyi aka bir ideoloji olarak tanmlamaktadr (ahin, 2004). Bu aklamadan yola karak, ekolojiyi evrecilikten farkl bir akm olarak dnmek, baka bir ifadeyle onun, evre korumaclktan ayr bir alan olduunu kabul etmek gerekmektedir. evreci hareketler, genellikle belli bir evresel sorunun zm iin spesifik saylabilecek nitelikte almalar ortaya koyarken, ekoloji; teknoloji eletirilerinden ahlak tartmalarna ve oradan da modernite eletirilerine kadar ok geni bir yelpazeyi ilgi alan iine almaktadr ( Ekoloji, 2004). Peter Kropotkin, uygarlk tarihi boyunca iki gelenek, iki zt eilimin birbirleriyle kar karya geldiinden bahsetmektedir. Bunlar, Roma gelenei ile halk gelenek, emperyal gelenek ile federalist gelenek, otoriter gelenek ile zgrlk gelenektir. Bu atmann farkl formlarda da olsa, gnmz kresel sisteminde de devam ettii ne srlebilir (dl, 2004). Belirtilen bu ikili ayrmdan, halk-federalist-zgrlk izginin ekoloji hareketi ierisindeki temsilcisi de Murray Bookchin ve onunla zdeleen sosyal ekoloji hareketi olmaktadr. Marksist ve anarist bir gelenekten gelen Bookchin, 1970lerden itibaren, tm dnyada ykselie geen yeil harekette nemli bir rol oynam ve bu alanda pek ok almay kaleme almtr. Son dnem almalarn yerelcilik konusuna ynlendiren Bookchin, liberter belediyecilik olarak isimlendirdii, belediye, mahalle ve kasaba leindeki dorudan demokrasiye dayal halk meclislerinin yeniden oluturulmasn ngren alternatif bir ynetsel modeli savunmutur. Bu modelle, mevcut paradigma olan merkez ulus-devletin aksine, konfederalizm temelli bir ademimerkeziyeti yaplanma nermitir. SOSYAL EKOLOJNN EKOLOJK DNCE ERSNDEK YER Bilindii zere, gnmzde ekolojik dnceyi tek bir dnce akm olarak ele almak mmkn deildir. evre korumaclktan anarizme, radikal ekolojiden eko-sosyalizme, ekofeminizmden din merkezli birtakm hareketlere kadar pek ok ekolojik dnceden sz etmek mmkndr. Dolaysyla, bugn iin ekolojik hareketin herkese kabul gren tek bir ideolojisini

78 Orun mga ortaya koyabilme imkn sz konusu olamamaktadr (Grmez, 2003: 99). Ekolojik hareket sadece bunlarla snrl olmamakla birlikte, Carolyn Merchant tarafndan, temel olarak gruba ayrlmaktadr: Derin ekoloji, spiritual ekoloji ve sosyal ekoloji (Grmez, 2003: 99). Derin ekoloji -ya da biyo-merkezci yaklam-, doann insanlara hizmet etmek amacyla yaratlmad inancna dayal bir yaklamdr. Bunun yerine, insann doann bir paras, mevcut trlerinden biri olduunu savunur. Btn trler, insanlara olan faydalarndan bamsz biimde yaama hakkna sahiptirler (Bari, 2003: 192). Derin ekoloji, belirtildii zere, evre ile ilgili meselelerin temelinde insann doay bir ara olarak alglayan bak asnn yattn savunmaktadr. Bu nedenle, sz konusu bakn tmden deimesi gerekmektedir. Yaklam, insanolunun doann bir paras olduu ynndeki btnsel anlay benimsemekte ve insann evresi ile uyum halinde yaamas gerektii noktasnda, bir yeniden ina srecini zm olarak ortaya koymaktadr. Belirtmek gerekir ki, derin ekolojik bak as, tm bu srecin yaplanmasnda bir siyasal ya da toplumsal proje ortaya koymamaktadr. Dikkatini bireysel bilin deiimi zerine odaklamakta, bu deiimin sosyal deiimi de beraberinde getirecei cihetinde bir beklenti tamaktadr (mga, 2006: 85). Spiritual ekoloji ise, syleminin temeline metafizii yerletiren bir ekolojik anlaytr. evresel sorunlarn zmnn, insanln, dinlerin ya da metafizik dncenin doa-insan ilikilerine bakn kabul etmesi ve ona uygun davranmasna bal olduuna inanr. Spiritual ekoloji, bu noktada, bilhassa Musevi ve Hristiyan geleneini eletirmektedir. Yaklama gre, anlan gelenek, kendisine tevars eden pagan mirastan dolay hicap duymamal, onu bilhassa kabullenmelidir. nk bu miras, insann doayla olan yakn balarn kurmaktadr. Kald ki, Hristiyan ve Musevi inanlarnda yer alan pek ok sembol, ritel, isim ve kutsal gnn kkleri, doaya sayg duyan bu eski dine, pagan inancna uzanmaktadr (Spretnak, 1994: 300). Sosyal ekolojinin temel dayana ise, -ileride detayl biimde ele alnaca zere- toplumla doay kar karya getiren temel sorunlarn, toplumla doa arasnda ortaya kmad, sosyal gelimenin kendi iinden kt ynndeki grtr. Ekolojik dnce ierisinde birbirinden ok farkl dnce gruplar ve hareketler bulunmakla beraber, tm ekolojik dnce ve gruplar iin ortak olarak nitelenebilecek baz temel deerler bulunmaktadr. Bu ortaklklar ana hatlaryla u ekilde ifade edilebilir: evre sorunlarnn temeli, mevcut retim ve tketim ilikileridir. Mevcut retim biimi (kitle retimi) ve buna bal ilikiler devam ettii mddete,

ekolojik bir toplumu kurmak mmkn olamaz.

Alternatif Politika, Cilt. 1, Say. 1, 75-90, Nisan 2009

79

leklidir. -

Olmas gereken teknoloji, hantal, gayri insani ve kirletici deil, insan yzl ve kk Ekolojik dengenin korunmas asndan tabiatn tahribinden kanmak ve orta lekli Merkez devlet yerine ademimerkeziyeti devlet yaps hkim klnmaldr (Grmez,

kentler oluturmak gerekmektedir. -

2003: 100). Ekoloji hareketinde, genel olarak, toplumsal yaplanmaya ilikin iki temel eilim bulunmaktadr. Bunlardan biri, zynetimci, federal, bireyci ve zgrlk; dieri de, topluluku ve merkeziyeti eilimdir. Birinci eilim, devleti reforme etmeye alrken, dieri ona kar konumlanmay ve devlet idaresine hkim olmay savunmaktadr. lk eilimin yaygn nitelii liberalizm olurken, dier eilimin sosyalist gelenee yakn durduunu ifade etmek mmkndr (Kayaolu, 2003: 50). Sosyalist ekolojik dnce, bugn yaanan ekolojik sorunlarn temeline kapitalizmi yerletirirken, liberal ekolojik hareketler de, yaklamlarn yaam biimleri ile snrlamakta, evreye kar daha duyarl olan, evre korumac davran modelleriyle yetinmektedirler. Amerika ve Avrupada politik ekolojinin son yllardaki hzl ykselii, kzllarn

birounun yeillere katlmasn da beraberinde getirdi. Sosyalizm deneyiminin k ve marksist hareketlerin dnya apnda yaad geri ekilme dnldnde, bu tarz bir gelimenin yaanmasnda alacak bir ey olmad kolayca fark edilebilir. Bu balamda, sosyal ekoloji dncesinin snrlar ve nitelii konusundaki tartmalar hlen devam etmekle birlikte, baz dnrler, bu yaklam ekososyalizm1 olarak sosyalist ve anarist ekolojik dnce ile birlikte incelemekte, bazlar da ayr bir dnce hareketi olarak deerlendirmektedirler (Grmez, 2003: 104).2 Sosyal ekolojiye gre, sosyal tahakkm sonucu oluan hiyerariler, snflar, mlkiyet biimleri ve devlet kurumlar, kavramsal olarak insanln doayla olan ilikisine de tand. Bunun sonucu olarak, doa da acmaszca smrlecek bir meta olarak alglanr oldu (Bookchi n, 1996a: 45). Murray Bookchine gre, yaklamn temel noktasn tekil eden bu nemli gr, gnmzn ekoloji dncesine zttr. nk bugnn ekoloji dncesi, liberalizm, marksizm ve muhafazakr dnce ile beraber, doaya tahakkmn, insann insan zerinde kurduu tahakkm beraberinde getirdii gibi sabit bir tarihsel inanc paylamaktadr (Bookchin, 1999a: 44). Oysa Bookchine gre, mevcut ekolojik bunalmn kkenini bulacaksak, tek bana teknie,

80 Orun mga demografiye, byme ve marazi bollua bakmak yerine, baklarmz bizzat uygarln afana, hiyerari ve tahakkm douran, toplumunun derinliklerinde yatan kurumsal, ahlaki ve ruhsal deiimlere evirmemiz gerekmektedir (Bookchin, 1996: 44). Dolaysyla, bu sorunun almas noktasnda insann doa zerinde, erkein kadn zerinde ve devletin toplum zerinde var olan tahakkmn, teknolojik, kurumsal ve kltrel anlamda tamamen ortadan kaldran, tamamen yeni olan ve hiyerarik olmayan bir toplumun yaratlmas, bir zorunluluk olmaktadr (Bookchin, 1996: 20-21). Bookchin, sosyal ekolojinin temel ayrm noktasn u ekilde ifade etmektedir:
Ekoloji, benim amdan, hep sosyal ekoloji oldu: Yani doa zerindeki tahakkm kavramnn, insann insan zerinde, hatta erkein kadn, yallarn genler, bir et nik grubun dieri, devletin toplum, brokrasinin birey, bir snfn dier snflar ve smrgeci glerin smrge halklar zerindeki tahakkmnden kaynaklandna inanyorum. Benim dnceme gre, sosyal ekoloji, zgrlk anlayn sadece fabrikada deil, aile iinde de, sadece ekonomide deil, psiede3 de, sadece maddi yaam koullarnda deil, ruhsal koullarda da srdrmelidir. Toplumdaki en molekler ilikileri, zellikle kadn ve erkek, yetikinler ve ocuklar, beyazlar ve dier etnik gruplar, heterosekseller ve ecinseller bu liste uzatlabilir- arasndaki ilikileri deitirmedike, toplum en sosyalist anlamda snfsz ve smrsz hle gelse de, tahakkm varln srdrecektir. (... ) Hiyerari var olduu srece, tahakkm, insanlar bir elitler sistemi etrafnda rgtledii srece, doaya hkmetme projesi de devam edecek ve gezegenimizi kanlmaz bir yok olua gtrecektir

(Bookchin, 1996: 76-77). SOSYAL EKOLOJ: TOPLUMSAL SORUNLARI ZMEDEN EVRESEL KRZ ZEMEYZ Murray Bookchinin Hayat ve Fikr Geliimi Murray Bookchin, arlk dnemi Rus devrimci hareketinde aktif bir rol oynam olan gmen bir ailenin ocuu olarak, 14 Ocak 1921de New York Cityde dnyaya geldi. Siyasi eylemcilii ok erken yalarda balayan Bookchin, 1934te, daha 13 yandayken, Gen Komnistler Birliine katld (Danek, 2004). 1936 spanyol Savanda Faizm karsnda savamak istediyse de, ok gen olduu iin bu mcadeleye dhil olamad. Ancak, iki aabeyi de bu savata hayatlarn kaybettiler (Bookchin, 1994: 11). Eyll 1939 Stalin-Hitler anlamasna kadar komnistlerle birlikte hareket etti. Fakat bu dnemde, Trokist -anarist yaklamlar nedeniyle hareketten ihra edildi. Trokinin lmne kadar bu harekete sempati duyan Bookchin, onun lmnden sonra, hareketteki Bolevist otoriter eilimlerin n plana kmasyla beraber hayal krkl yaad (Bookchin, 1994: 11).

Alternatif Politika, Cilt. 1, Say. 1, 75-90, Nisan 2009

81

1940larda ABD ordusundaki hizmetinden dndkten sonra, otomobil iisi olarak, Birleik Otomobil ileri Sendikasnda grev ald. Sonraki yllarda, snai ii snfnn hegemonik roln sorgulayan yazlar kaleme ald ve zaman ierisinde, zgrlk bir sosyalist olarak New Yorktaki Alman Srgnleri ile birlikte alt. ABDdeki ve Bat Almanyadaki ekolojik sorunlar zerine yaanan tartmalara nclk ederek,4 Alman gda ve ila kanunlarnda yaplan reformlara katkda bulundu (Bookchin, 1994: 12). 1960larda, kar kltr ve yeni sol hareketlerine etkin bir biimde katlarak, Amerika Birleik Devletlerindeki sosyal ekoloji dncelerine nclk etti ve ekoloji ile ilgili pek ok almas yaynland. 1960lardan sonra ise, ABDdeki zgrlk niversitelerden, Alternatif niversite ve New York ehir niversitesinde dersler verdi. 1974te, eko-felsefe, sosyal teori ve alternatif teknolojiler konularnda Bookchinin dncelerini yanstan dersleri nedeniyle uluslararas bir n kazanan Sosyal Ekoloji Enstitsnn kurucularndan oldu ve enstity ynetti (Bookchin, 1994: 13). Bookchin, 1970lerden itibaren, tm dnyada ykselie geen yeil harekette nemli bir rol oynam ve bu alanda pek ok almay kaleme almtr. Yaamnn son dnemlerinde, dikkatini yerel ynetimler konusuna ynlendiren Bookchin, liberter belediyecilik olarak isimlendirdii; belediye, mahalle ve kasaba leindeki dorudan demokrasiye dayal halk meclislerinin yeniden oluturulmasn ngren bir politikay savunmutur. Bu modelle, merkez ulus devletin tersine, konfederalizm temelli bir ademimerkeziyeti yaplanma nermitir (Bookchin, 1994: 15). Murray Bookchin, 30 Temmuz 2006da hayatn kaybetmitir. Bookchinin dnce metodu, diyalektik dncenin yeniden ilenmesine dayanmaktadr. Felsefi grlerini, Hegele dayanan, fakat onun teolojik yaklamna uzak olan bir diyalektik dnce metodu olarak nitelemekte, dncesini diyalektik doaclk olarak adlandrmaktadr. Marksizm ve Marxn kendi z fikirleri ayrmn ortaya koymak suretiyle, Marxa ait olan, onun z fikirlerini benimsediini ifade etmektedir (Danek, 2004). Bookchine gre, gnmzde ne anarizm, ne de marksizm tek balarna yeterli bir ideolojidir. kisinin de byk bir ksm, artk bugnn dnyasnda uygulanamaz niteliktedir. Bugn iin, ktlk sonras topluma yaklam durumda olduumuzdan, ktlk dnemlerine zg ideolojiler ve mcadele biimleri olan anarizm ve marksizm alm durumdadr (Kayaolu, 2003: 51). Marxn ekonomizminin ve anarizm iindeki bazen gizli, bazen de ak olan bireyselliin tesine gemek gerekmektedir. Bookchinin bu konudaki saptamas olduka nettir:

82 Orun mga
Seimimizi ya natralizmi, anarist ademimerkeziyeti mant, insan lekli deien teknolojilere vurgusu ve hiyerari kart kurumlaryla ekoloji ya da tipik ola rak marksist anti-natralizmi, merkezlemeci politik mant, yksek teknolojiye arlk vermesi ve brokratik rgtlenmeleri ile sosyalizm arasnda yapmamz gerekir (Bookchin, 1996a: 24).

1930larda geleneksel bir marksist olan Bookchin, Kropotkinin anarist gelenei ierisinde, bir sol-libertere dnmtr. Bu boyutuyla anarist gelenee olan balca katks, sol-liberter bir felsefi ve etik bak asndan, ademimerkeziyeti, anti-hiyerarik ve poplist gelenekleri ekoloji ile btnletirmek olmutur. Onun yaklamn radikal klan unsurlar, ifade edildii zere, doaya hkim olma anlaynn temeline, insann insana hkim olmasn yerletirmesi ve ataerkil yaam kalplarn ekolojik analizlerinin iine dhil etmesi olmutur. Analizlerinde, snf-smr ilikisinin tesine geerek, kk daha uzak gemie giden, daha derin hiyerari ve tahakkm ilikilerine ulamaya almtr (Bookchin, 1994: 14). Sosyal Ekolojinin Doa Alglamas ve Birinci Doa, kinci Doa

Kavramsallatrmas Sosyal ekolojik adan bakldnda, doa kavram var olan her ey deildir. Doa, giderek genileyen ve ok uzun bir farkllama sreci olarak grlmesi gereken evrimsel bir geliimdir. Yaanan bu gelime izgisi ne kadar karmak olursa olsun, doa, canszdan canlya ve nihayet sosyal olana doru birikerek oalan evrimsel bir sretir (Bookchin, 1994: 31). Yani doa, bir btn olarak hem biyolojik geliimi, hem de toplumsal geliimi iermektedir. Sosyal ekoloji, bu geliimleri ztlk temelli deil, yaratc ve paylamc bir ekilde deerlendirmektedir. Yaklam bu noktada, insanlk ve doann, bugn iin birbirinin kart olarak alglanyor oluunun temelinde, sosyal evrimin izledii srecin mahiyeti meselesi zerinde durmaktadr. Bookchin, bu sorunun zmnde, nce doa ile toplumun srekliliini ortaya koymakta, daha sonra da sosyal gelimenin doal evrimden farkllamasna neden olan sosyal sreleri ve bunlarn ierisindeki krlma noktalarn ele almaktadr (nder, 2003: 192). Bu yaklama gre, sosyalleme derinlikli bir bak asyla ele alndnda, farkna varlacak olan en artc husus, toplumun en ilkel biiminin nemli lde doadan tremi olduudur (Bookchin, 1999a: 38). Bookchin, bu yaklamdan hareketle, birinci ve ikinci doa ayrm yapmakta, ikinci doay birinci doann iinden kararak, doa ve toplum ikiliini reddetmektedir. Bu reddiyede, Romal nl hatip ve filozof Ciceronun, (...) ellerimizi kullanarak doann alan iinde kendimiz iin ikinci bir doa yaratyoruz szne referans

Alternatif Politika, Cilt. 1, Say. 1, 75-90, Nisan 2009

83

yapmaktadr (Bookchin, 1999a: 38). Esasen ikinci doa, bir btn olarak, doann bitirilmemi, daha dorusu yetersiz bir geliimi olmaktadr (Bookchin, 1996b: 52). Bu sistem ierisinde insanlar, sk kan balar ve zellikle de annelik balarnn etkisiyle, ikinci doann iinde toplumsallamaya balamlardr. Dolaysyla, insanlarn basit bir hayvan topluluundan otantik bir topluma geilerini simgeleyen yap ya da kurumlar da zaman ierisinde, etkileri uzun bir vadeye yaylan deiiklikler geirmektedirler (Bookchin, 1999a: 39). nsann doal sre ierisinde deiimini ve teknolojik geliimini olaan -ve yararl- bir olgu olarak gren Bookchin, tarih srece bakyla ilkelci pek ok anaristten ayrlmaktadr. Ona gre ilkelci anaristler, yaanan sorunlarn ana nedeni olarak teknolojiyi grmektedirler. Hatta mizahi bir bak asyla, onlarn akmakta aralara ve takas ekonomisine geri dnmeyi arzuladklar ynnde bir tespite sahiptir. Hlbuki sorunlarn temel nedeni, sosyal ilikilerde, kapitalizm ve ulus-devlette, her eyin ve tm ilikilerin metalatrlmasnda yatmaktadr. Eer toplum, korporatif ve insancl bir ynde rgtlenmi olsayd, teknoloji sorunlarn en nemli zm yollarndan birisi olabilirdi. Bookchine gre ilkelci anaristler, insanln ok fazla uygarlatna inanmaktadrlar. Oysa ona gre, bu vehesiyle yeterince uygarlaamadmz bile sylenebilir. Kar karya kalnan temel soru, teknolojiyi hangi standartlarla ve hangi amalarla kullanacamz meselesine ilikindir (Danek, 2004). lkelci anaristlerle Bookchin arasndaki dier bir farkllk ise, toplum ya da insan merkezli olma ayrmndan domaktadr. lkelciler, insann deerini toplumun deerine tercih ederken, Bookchin, yaklamnn merkezine toplum olmadan insann olamayaca varsaymn koymaktadr. Yine onlar, uygarln zehirledii bir doal insana, bozulmam egoya inanrlarken, Bookchin, rekabetin, snfsal ve hiyerarik ilikilerin toplumu rttne ve bu menfiliin alabilmesi iin de korporatif bir uygarla ihtiyacmz olduuna inanmaktadr (Danek, 2004). Bu ynyle Bookchinin sosyal ekolojisi, insanln gnmze kadar gelitirmi olduu medeni, ortak kazanmlara deil, bu srete gerekleen ve insann insana tahakkmne yol aan sosyal ilikilerin dourduu sonulara -ya da olumsuzluklara- kar olduu iddiasn tamaktadr. Son olarak ilave etmek gerekirse, toplum-doa ikiliini reddeden sosyal ekoloji, tahakkmc bir yaklam yanstt savndan hareketle, toplumu doann iinde eriten biyo merkezci, derin ekoloji yaklamna ve indirgemeci yaklamlara da kar kmaktadr (nder, 2003: 195).5

84 Orun mga Tahakkm ve Hiyerari: Sosyal Ekolojinin Temel Meseleleri Bookchinin sosyal ekolojisinin hedef ald temel sorunlar, insan geliiminin balca marazlar olan, tahakkm ve hiyerari nosyonlardr. Bu, ekonomik temelli snf sorunu ve emein smrlmesinden farkl bir bak asdr. Toplumun indirgenemez sorun alanlar, sadece emek-sermaye arasndaki atmalarda deil, aile ierisindeki ya gruplar arasnda, okullardaki hiyerarik eitim tarznda, gcn kentlerdeki brokratik gaspnda ve toplumdaki etnik blnmelerde de aranmaldr. Netice itibariyle, tm bu ilikiler silsilesi, bir emir-komuta zihniyetinin tezahr olarak ortaya kmaktadr (Bookchin, 1996a: 36). Bookchinee gre, bu nclleri bamzdan savmayan btn ekolojik denge tartmalar birer aldatmacadr ve yarm yamalak kalmaya mahkumdur (Bookchin, 1996a: 46). Bu tespit bir bakma, onun Marxtan ayrlan ynne de iaret etmektedir. Bookchine gre Marx, onun savunduu bu btncl yaklam deil, tm bunlar ekonomik sorunlara indirgeyen bir yaklam benimsemitir.6 Sosyal ekolojik yaklama gre, doada var olan tahakkm olgusu, insanlardan oluan bir sekinler topluluunun bask altndaki bir toplumsal grubu tahakkm altna almas ve smrmesiyle ayn ey deildir. Mesela, hayvanlar toplumdaki sekinlerin aksine, ynetimlerini kurumsallam, sistemli iddet oluumlar zerinden yrtmezler (Bookchin, 1996a: 47). Dolaysyla, hiyerari, insann sosyallik kazand ikinci doann rn bir kavram olarak ortaya kmaktadr. Bu kavram, doal hayatta rastlanann aksine, kurumsallam ve son derece ideolojik bir nitelik tayan komuta ve itaat sistemlerini gstermektedir. Zaten bu szck, etimolojik olarak, rahiplerin rgtlenme biimlerini belirten eski Yunanca terimden tremitir (Bookchin, 1994: 33). Yani, z itibariyle toplumsal bir ierie vurgu yapmaktadr. nsann doaya hkmetme nosyonu, insann insan zerindeki, daha erken dnemlerde de erkein kadn; yalnn gen zerindeki ve nihayetinde devletin toplum zerindeki tahakkmnden kaynaklanmaktadr. Bookchine gre, erkek medeniyetinin kurumsal olarak ulat en yksek nokta, devlettir (Bookchin, 1999a: 74).7 Bu cmleden hareketle Bookchin, zellikle geleneksel sosyalist grn; proleter, sosyal demokrat ya da asgari bir devlet dncesini anarizmin bu meseleye yaklamnn bir uzak grllk olduunu ekleyereksafdil bir inan olarak grr. Ona gre bir devlet yaratmak, iktidar halktan farkl bir mekanizma iinde kurumsallatrmaktr. Bu da, bata ne kadar iyi niyetli olursa olsun, idareyi ve politika retimini profesyonelletirerek, sre ierisinde yozlam bir iktidara dnen ayr bir kar grubu yaratmak demektir. Tarih boyunca ne kadar asgari olursa olsun, hibir devlet kendisini

Alternatif Politika, Cilt. 1, Say. 1, 75-90, Nisan 2009

85

ortadan kaldrmamtr ve hepsi de zaman ierisinde devasa bir su ebekesine dnerek asgari snrlarn amtr (Bookchin, 1999a: 15). Bununla birlikte devlet, konfederasyona dayal bir politikay da devre d brakmaktadr. Marksist olsun veya olmasn, geleneksel sosyalist hareketin en byk ansszlklarndan biri ulus-devletler anda domalar olmutur. nk 19. yzyl sosyalistleri Fransz Devriminin Jakoben merkezi devlet modelini neredeyse eletirmeksizin kendi geleneklerine eklemlemilerdir (Bookchin, 1999a: 16). Oysa, hiyerari ve tahakkmn ortadan kaldrld ekolojik nitelikli bir toplumun yaratlmas projesi iin, ncelikle devletin dnm gerekmektedir. Ekolojik sorunlar zmlemek iin, sadece burjuva hiyerarisini deil, genel anlamyla hiyerariyi, sadece ataerkil aileyi deil, cinsel ve ailevi tm tahakkm tarzlarn, sadece burjuva snfn ve mlkiyete dayal sistemi deil, btn toplumsal snflar ve mlkiyeti ortadan kaldrmak gerekmektedir. Sosyal ya da kiisel btn tahakkm tarzlar, iinde yaanlan toplulua ve doaya dair dncelerden atlmal, insanlarn ynetimi yerini eylerin ynetilmesine brakmaldr. nsanlkla doa arasnda var olan kavga, tamamyla insann insanla olan kavgasnn bir uzantsdr. Ekoloji hareketi, tahakkme ilikin sorunlarn tm ynleriyle kucaklamadka, bugnn ekolojik bunalmnn temelindeki nedenleri ortadan kaldrmaya ynelik bir zm retemez (Bookchin, 1996a: 47). Bookchine gre; ekoloji hareketi, kapsaml bir devrim fikrine olan ihtiyac radikal bir biimde gz nne almakszn, sadece kirlenme ve koruma ile ilgili reformlarda, yani sadece evrecilikte taklp kald takdirde, mevcut doa ve insan smrsne dayal sistemin emniyet supab olmaktan te gitmeyecektir (Bookchin, 1996a: 48).8 Sosyal Ekolojinin Ynetim Projesi Olarak Ademimerkeziyetilik Bookchin, yeni bir insani ortam araynda, gnmzde giderek merkezlemi ve hantallam olan siyasi, sosyal ve ekonomik yapnn ademimerkeziyeti bir yapya dntrlmesi gerekliliini savunmaktadr. Ona gre, bu arayn kkenleri Heleniktir ve daha sonraki dnemde, Peter Kropotkin gibi anarist teorisyenler, yz yze demokrasi ve popler zynetim gibi formlasyonlarla, bu dnme modernlik kazandrmlardr (Bookchin, 1996a: 97). Her ne kadar, Asya kkenli baz retiler de bu ynde belirli ilkeler gelitirmi olsalar da, bunlarn kozmik konulara verdii ncelik, Bookchin asndan tatmin edici bir perspektif yaratmay gletirmektedir. Helenik dnce, bu meseleyle Asya dncesinden ok daha fazla ilgili olmutur. Bugn iin ekolojiden, teknolojiden ve ekonomiden bahsederken, hl Yunanca

86 Orun mga konumaktayz (Bookchin, 1996a: 98). Sosyal kurumlar ve cemaatler sz konusu olduu srece, Yunan dncesinde insani olan, insan boyutlaryla llen anlamn tar (Bookchin, 1996a: 99). nsani bir biimde toplumsal yapy deitirmenin en doru mekn ise, yz yze demokrasiyi yaratma frsatna en yaygn biimde sahip olduumuz belediyeler; yani kent, kasaba ve kylerdir. Yerel hkmetleri, insanlarn yaadklar ekonomi ve toplum hakknda tartabilecekleri halk meclislerine dntrmek gerekmektedir (Danek, 2004). Oysa gnmz toplumlarnda, siyasetin profesyonellemesi olgusu sz konusudur. Bu noktada Bookchin, fonksiyonel anlamdaki siyasetle, idari ya da teknik- anlamdaki siyasetin ayrlabilecei vurgusunu yapmaktadr. Ona gre, bugn iin bu anlama dnm olmakla beraber, siyaset devlet idaresi anlamna gelmemektedir. Ayn ekilde, yurtta szc de semen anlamn ifade eder hle gelmitir. Siyasetin tanmlanmas noktasnda her eyden evvel, onun formle edilmesi ile idari uygulamay net bir ayrma tabi tutmak gerekmektedir. Siyasi partiler temelindeki temsili sistem, demokrasiye aykrdr. nk siyasi bir parti genel olarak, rgtl bir biimde oluturulmu hiyerarik bir yapdr ve bu ortamda, siyasetin tespiti ve yrtlmesi bir uzmanlk iine dnmektedir. Bu rgtlerde, ynlendirme yukardan aaya doru yaplmaktadr ki, siyasi parti Rusya gibi lkelerde devletin kendisi hline dnebilmitir (Bookchin, 1999b: 307).

Belirtmek gerekir ki sosyal ekoloji, siyasetin bir unsuru olarak, devlet idaresine talip olunan genel seimlere katlm ile yerel seimlere katlm ayn ey olarak kabul etmemektedir. Buna gre, devlet ve kent eklinde ifadesini bulan iki farkl birim, tarih ierisinde birbirinden ayr iki gelenekten gelmi ve ou zaman kentler ile devletlerarasnda iktidar mcadeleleri yaanmtr (dem, 2004). Sosyal ekolojiye gre, devlete kar mcadele vermek iin, yerel ynetimleri demokratikletiren yerel seimlere katlmak nemli bir siyasi enstrman olmaktadr. Esasen bu ayrm, anarizm ile sosyal ekoloji arasndaki bir krlmay da ifade eder. nk anarist gelenee dhil olan pek ok bireyci anarist, devlet ynetimine talip olunan genel seimlerle yerel seimlere katlm arasnda herhangi bir ayrm yapmazlar. Onlara gre yerel seimlere katlmak, devletin bir paras haline gelmeyi ifade eder. Bu sebeple, devlete kar olmak, her trl seimi de reddetmeyi gerektirmektedir. Oysa, belirtildii zere sosyal ekoloji dncesi, zgrlk yerel ynetimleri siyasetin nemli bir figr olarak kabul etmek suretiyle yerel seimlere katlmay kabul edilebilir bulur. Buna karn, devlet ynetimine talip olunan genel seimlere katlma kar mesafeli bir pozisyon alr. Bylelikle, devletin iktidarna ve etki alanna kar, bir alternatif olarak, aktif vatandalarca oluturulan yurtta meclislerini

Alternatif Politika, Cilt. 1, Say. 1, 75-90, Nisan 2009

87

kurup yaygnlatrma ve bu ekilde, kenti -dolaysyla da yerel olan- gelitirme yolunu seer (dem, 2004). Bookchine gre dorudan demokrasi, dorudan eylemin en ileri biimi olmaktadr (Bookchin, 1994: 481). Siyasetin ve yurttaln yeniden canlandrlmas, her bireyin ona aktif olarak katlmnn saland bir toplum modelinde gereklemektedir. Bu ynyle siyasetin gerek birimi, zynetime dayal yerel topluluklar olmaktadr (nder, 2003: 206). Ona gre yerelleme, yerel lein ekolojik anlamda verimli olmas, insann evre zerindeki tahribatn azaltmas ve insan ile doa arasndaki dorudan etkileimi gelitirerek ekolojik saygy arttrmas gibi temel saiklerle ekolojik anlamda kymetlidir (nder, 2003: 207).9 Bookchin, idari ve ekonomik merkeziyetiliin bu kadar ezici bir grnme brnmesinden dolay, yerelciliin tarihte hibir zaman gnmzdeki kadar dsel bir grnm kazanamadn sylemektedir (Bookchin, 1994: 322). Yerel odakl bir sosyal yapnn bugnden yarna gerekleemeyecei dncesi de, gei dnemi iin katlm esasl zgrlk kurumlar yaratlmas fikrini ortaya karmaktadr (Grmez, 2003: 106). nsanlarn yz yze bir demokratik toplumu asla kendi kendilerine baaramayacak olular gerei, bunun iin mcadele edecek dirayetli bir hareketi gerekli klmaktadr ki, bu noktada en nemli rol, liberter belediyeler olarak isimlendirilen yaplanmalara dmektedir. Bookchin, ademimerkeziyet esasna dayanan ekolojik toplumun yaratlmas srecinde, liberter belediyecilik olarak adlandrd yaklamn uzants olan drt temel ilkeyi u ekilde ortaya koyma yoluna gitmektedir: Halk meclislerinin yeniden canlandrlmas, Meclislerin konfederasyonu, Gerek yurttaln okulu olarak komnal ve konfederal siyasetin yaplanmas, Mlkiyetin belediyeletirilmesi yoluyla yerel topluluun ekonomik yetkiyle

donatlmas (nder, 2003: 204). Bu yaplanma ierisinde, yerel konfederasyonlardan blgesel konfederasyonlar, sonrasnda da ulusal ve ktasal konfederasyonlar ortaya kmaldr. Ancak bu sistemde, g her zaman halk meclislerinde bulunmal ve verilecek nihai kararlar, daima aadan yukarya doru alnmaldr (Danek, 2004).

88 Orun mga SONU Sosyal ekoloji bir toplum tasavvurudur. Bu tasavvuru, salt evreci bir hareket biiminde alglayarak dar kalplar ierisine sokmak, onu yanl biimde deerlendirmek gibi bir sonucu dourur. evresel sorunlarn zm iin aranan koruma yntemleri, kanmzca bu dnce iin, ancak bir balang, bir yola k noktas ilevi grmtr. Sosyal ekoloji geldii nokta itibariyle, evre korumacln tesinde btn sosyal sorunlara zm bulma araynda olan bir paradigmay yaratmtr. Belirtildii zere, yeni toplum paradigmas, tahakkmn toplumun her alannda ortadan kaldrlmas zerine kurulmutur. Bookchinin kendi ifadesiyle bu model, dnyay deitirmek gibi bir iddia tamaktadr ve vakit kaybetmeksizin uygulama alan bulmak zorundadr:
nsanlarn hurafelere deil, manta dayanan; kiisel zerklie deil, zgrle dayanan; intibak salamaya deil, yaratcla dayanan; kaosa deil, uyuma dayanan; ynet icilere ve devlete deil, halk meclislerine ve konfederalizm temelli bir zgr toplum grne dayanan yeni fikirlere ihtiyac var. Eer insanlarn mantk ve zgrlk temelli bir rasyonel topluma doru ynelmesine rehberlik etmek iin abalayacak gerek bir hareket rgtlemezsek, nihayetinde bir felaketle karlaacaz. (...) Bu lgn dnyay deitirmeliyiz, yoksa toplum -bugnlerde halihazrda zaten olmaya balad zere- rasyonel olmayan bir barbarlk dorultusunda dalp gidecektir (Danek, 2004).

Sosyal ekolojinin bir topya olduunu ve her topyada bir miktar toplum mhendislii yn, illiberal bir bak as bulunduunu ifade etmek ok da yanl olmasa gerek. Yeni dzeni, var olan btn somut meselelerin tesine geerek tamamyla yeniden yaratlacak bir toplumsal model zerine ina etme iddias da bunun gstergesi olarak deerlendirilebilir. Bu yaklama gre, kapitalist sistemin yaratt bugnk sosyal yap ve ilikiler a btnyle marazi bir form tad iin, siyasi sistem atomize birimler nve olmak zere yeniden oluturulmak zorundadr. evre sorunlar da sadece bu yolla, tahakkm ilikilerinin ortadan kaldrld, ekolojik nitelikli bir toplum yaratlarak zlebilir.

Alternatif Politika, Cilt. 1, Say. 1, 75-90, Nisan 2009

89

KAYNAKA
ALAYOLU, A. O. (2003), Toplumsal Ekolojiye Doal Bir Eletiri, Teori ve Politika, 31, ss. 75-102. BARI, J. (2003), Devrimci Ekoloji: Biyo-merkezcilik ve Derin Ekoloji, (ev. Anahid Hazaryan), Teori ve Politika, 31, ss. 191-199. BOOKCHIN, M. (1994), zgrln Ekolojisi; Hiyerarinin Ortaya k ve zl, (ev. Alev Trker), stanbul: Ayrnt Yaynlar. BOOKCHIN, M. (1996a), Ekolojik Bir Topluma Doru, (ev. Abdullah Ylmaz), stanbul: Ayrnt Yaynlar.

BOOKCHIN, M. (1996b), Toplumsal Ekolojinin Felsefesi, (ev. Rahmi G. dl), stanbul: Kabalc Yaynevi. BOOKCHIN, M. (1999b), Kentsiz Kentleme; Yurttaln Ykselii ve k, (ev. Burak zyaln), stanbul: Ayrnt Yaynlar. BOOKCHIN, M. (1999a), Toplumu Yeniden Kurmak, (ev. Kaya ahin), stanbul: Metis Yaynlar. DANEK, D. (2004), http://uk.geocities.com/anarsistbakis/makaleler/bookchin-roportaj.html, (17.11.2004) GRMEZ, K. (2003), evre Sorunlar ve Trkiye, Ankara: Gazi Kitabevi. DEM, . (2004), http://www.ekoloji.org/makale/TE_nedir.html, (25.11.2004) MGA, O. (2006), Kreselleen evresel Krize, Hkim Paradigma D Bir Bak Olarak Derin Ekolojik Yaklam, Sleymen Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2 (4), ss. 84-97. KAYAOLU, M. (2003), Politik Ekoloji ve Teorik nclleri, Teori ve Politika, 31, ss. 5-57. KELE, R. ve HAMAMCI C. (2002), evrebilim, Ankara: mge Kitabevi. DL, R. G. (2004), http://www.geocities.com/ucekoloji/rahmiogdul.htm, (13.12.2004) NDER, T. (2003), Ekoloji, Toplum ve Siyaset, Ankara: Odak Yaynevi. SPRETNAK, C. (1994), The Spiritual Dimension of Green Politics, Carolyn Merchant (ed.), Key Concepts in Critical Theory; Ecology, New Jersey: Humanities Press, ss. 299-308. AHN, . (2004), http://www.geocities.com/ucekoloji/umitsahin.htm, (13.12.2004) EKOLOJ (2004), http://www.geocities.com/ucekoloji/ilksoz.htm, (13.12.2004)

SON NOTLAR *Ar. Gr., Gazi niversitesi, ktisadi dari Bilimler Fakltesi, Kamu Ynetimi Blm, Ankara.
1

Ekososyalizm; ekolojik dengenin korunmasn amalayan akmlarn temsilcilerince gelitirilen topyac modellerle, sosyalist dnrlerin gelitirdikleri modeller arasndaki benzerliklere dayanmaktadr. Genellikle Marksist ilkelere dayanan kavram, kaynak ihtiyac, kaynak ktl ve ar nfus art gibi terimleri iermektedir (Kele ve Hamamc, 2002: 249).
2

Ekolojistler iindeki eski marksistler, yaygn olarak, marksizmi, kendisinden alnacak eyler bulunan, farkl alanlarda dikkate alnmas gereken nemli bir akm olarak dnmektedirler (Alayolu, 2003: 77). Murray Bookchin ise, sosyalist bir ekoloji, sosyalist bir feminizm gibi melezletirmeleri, bu anlayla yaplan tasnifleri eliik bulmaktadr. Ona gre, marksizmin ekoloji ile olan ilgisi, eklektiktir ve her ikisini de

90 Orun mga

tannmaz bir hale sokmaktadr. Bununla birlikte, bu tarzdaki sentez abalar, gelecein canl hareketlerini, gemiin kadavralara musallat olan kurtuklaryla kokuturmaktadr (Bookchin, 1996: 23).
3 4

Psie, insann beden varlndan farkl olarak, duygusal varl; zihnin, kiiliin ve benliin toplamdr.

Bu dnemde, tarm ve evrenin kimyasallamasna kar uyarlarda bu lunarak modern radikal ekolojinin temellerinin atlmasna katk salad ve kimyasal tarma kar organik baheciliin poplerlemesine yardmc oldu (Danek, 2004).
5

Bookchin, doay, btn organik hayatn tesinde, bir evrim ve potansiyeller olarak deerl endirerek, insanolunu doal evrimin en olaanst rn olarak dnd iin biyo -merkezci yaklam eletirdiini ifade etmektedir (Danek, 2004).
6

Bookchinin bu saptamas eletirilmektedir. Buna gre, marksizm, her eyden nce, kendine politik olmay zorunlu klan bir yapdr. Bunun zel anlamda bir teorisi bulunmamakla beraber, Leninin pratiiyle beraber, marksizm, ezilenleri kapsayc bir yap ortaya koyarak, konjonktr, ezen -ezilen biiminde ayrmay salamtr (Kayaolu, 2003: 53).
7

Bu noktada Bookchin, baz ekofeministlerin, ataerkillii, tahakkmn tek kayna olarak grmek suretiyle yeniden ileme giriimlerini dzmece ve istismara ynelik bir hareket olarak yorumlamaktadr. Oysa ki hiyerari, zaman iinde, erkeklerin erkekler zerindeki hkimiyet biimleri de dhil olmak zere, o kadar farkl biimler almtr ki, ataerkillii hiyerarinin tek ve en sabit kayna olarak ayrmak samadr (Bookchin, 1994: 74).
8

Bu boyutuyla Bookchin, derin ekoloji yaklamn da eletirmektedir. nk onlar da, ekolojik hastalklarn kayna olarak kapitalizm ya da hiyerariye odaklanmamakta, teknolojiyi ya da belirli baz dinleri sulamakla yetinmektedirler. Evren ile uyumlu hale gelip, yaam ann bir paras olmay istemektedirler. Bu ynyle derin ekoloji, toplumsal bir hareket ina etmeyip, adeta bir din sunmaktadr. Oysa kapitalizm, krndan feragat etmedii takdirde, her trl dini kucaklamaya hazr grnmektedir. Bununla birlikte, derin ekoloji, sosyal meselelere deil, insanlarn davranlarna hitap eden bir yaklamdr. Onlara gre, yalnzca insann davrann deitirerek, tm yaam biimlerinin uyumlu biimde yaayaca ekolojik, uyumlu bir dnya yaratlabilir ki; bu, naifliin vard en u noktadr ( Danek, 2004).
9

Bununla birlikte Bookchin, yerelliin, dar kafallk yaratma gibi bir tehlikeyi de bnyesinde tadna inanmaktadr. Buna gre, baz insanlar, bu model ierisinde, farkl rktan veya farkl etnik ya da cinsel tercihten olan insanlarn dlanmas gerektiine karar verebilirler (Danek, 2004).