godinji almanah

izbor tekstova sa sajta

urednice: Svetlana Luki, Svetlana Vukovi karikature: Predrag Koraksi CORAX korektura: Slaana Miajlovi lektura tekstova na engleskom: Cveta Popovi dizajn i prelom: Slavia Savi IDEAMAN tampa: Fullmoon izdanje omoguio:

drugo poglavlje

: KRAJ RATA

prvo poglavlje

: POBEDA

Muharem Bazdulj: Rasime spasi me :14 Bojan Baji: Nova srpska politika u BiH :17 Svetlana Luki: Gorila u magli :24 Mia Brki: Kako zaustaviti premijera :26 Mia Brki: Gasprom Srbija nova drava na Balkanu :29 Vladimir Gligorov: Vanredno stanje :40 Svetlana Luki: Bekstvo u Rumuniju :38 Mirko orevi: Beogradska rtva paljenica :43 Jovan Byford: Dverjani u Panevu :45 Vesna Raki-Vodineli: Novokomponovana izdajica :50 Vesna Raki-Vodineli: Slobo kazuje na kome je pravda :54 Vladimir Gligorov: Besciljna spoljna politika :57 Nadeda Milenkovi: Novogovor tela :62 Mia Brki: Za koga e glasati Miroslav Mikovi :64 Vesna Raki-Vodineli: Tomislav Nikoli nekad i sad :69 Vesna Raki-Vodineli: Potpis :75 Vladimir Gligorov: Falsikat :83 Vesna Raki-Vodineli: O narodnjakoj dui :86 Vladimir Gligorov: Nacionalna vlada :88 Nikola Samardi: Depilacija hijene :90 Nikola Samardi: Postizborna utnja :94 Vesna Raki-Vodineli: Poetak bune na `artije :97 Vesna Pei: Predsednik bez minke :100 Svetlana Luki: Svi pod lipu :102 Vladimir Gligorov: Nepoverenje :104 Vladimir Gligorov: O optoj volji :107 Biljana Srbljanovi: Diplomski ispit :115

Dubravka Ugrei: Konobari faizma :126 Svetlana Slapak: Osveta Hane Arent :134 Vladimir Pitalo: Demonska banalnost :137 Biljana Stojkovi: Tihovanje i letea udovita :144 Predrag . Vajagi: Iscelitelji :148 Svetlana Slapak: Krma na kraju Evrope :152 Ivan Torov: Makedonija krvava izborna svadba :156 Vladimir Gligorov: Josip Broz Tito to the Rescue :162 Vladimir Gligorov: Nikada :165 Vesna Pei: Tri prsta ili nadnica za strah :169 Vladimir Gligorov: The Oh, I see Moment :172 Miroslav Prokopijevi: Reforme su u suprotnom pravcu :175 Vladimir Gligorov: Nacionalizam i kraj istorije :179 Biljana Stojkovi: Azijske ene :184 Teol Pani: Greh Tomislava N. ili o limitima nihilizma :188 Sra Popovi: ta se to dogaa :192 Miroslav Prokopijevi: Finansijska kriza u svetu: bie jo gore :198 Sra Popovi: Manje zlo, opet :202 Vojin Dimitrijevi: Srpska polovina istorije :204 Dubravka Ugrei: Toys for boys :211 Sra Popovi: Raspad Jugoslavije :215
Uvod :215 Zavera :214 Struktura zavere :221 Pledoaje za bezakonje :224 Kontinuitet zaverenikog vladanja :226 Podrivanje savezne vlade :228 Ustav Srbije :229 Protivustavnost :233 Ad 1 :237 Ad 2 :243 Ad 3 :244 Ad 4 :247 Ad 5 :248 Zakljuak :250 Napomena o ustavnom pitanju :251

tree poglavlje

: SRPSKI SAN

Svetlana Luki: Stop mrnji i nasilju :256 Boban Stojanovi: Sloboda: ta od toga imam ja, a ta moja drava :259 Biljana Srbljanovi: Ulemek je, u stvari, glup :264 Sra Popovi: Kako smo se lagali, kako se laemo :268 Teol Pani: Trijumf smorenosti nad histerijom :271 Teol Pani: Poarevac, Texas :274 Vlada Milovanovi-Biro: Too Deep to be True :278 Svetlana Slapak: Minimum razuma :287 Vojislav Pejovi: Ferragosto :290 Ivan Torov: Najezda varvara :296 Jovan Byford: Antisemitizam i Jevrejsko pitanje Jae Tomia :300 Svetlana Luki: Srpski san :311 Vesna Raki-Vodineli: Bespua povjesne zbiljnosti jeremijada :314 Teol Pani: Stvarnost je stvarna, Jeremi je izmiljen :317 Vladimir Gligorov: tetom na tetu :321 Vladimir Gligorov: Objanjenja :325 Miroslav Prokopijevi: ta vlada moe da uradi u krizi :330 Dubravka Ugrei: Kapetane, kave ima dovoljno :333 Vladimir Gligorov: Veliko preterivanje :337 Dubravka Ugrei: Moje uho-ovinist, moje oko-mizantrop :341 Sra Popovi: Tuba Hrvatske :345 Dubravka Ugrei: Znanje je mo :356 Teol Pani: Seci ruke, krpi Kosovo :360 Svetlana Luki: Dobra putanja :363

etvrto poglavlje

:FROM THE ENGLISH SUMMARY

Sra Popovi: The Train for Europe :370 Lszl Vgel: The Art of the Possible :380 Dimitrije Boarov: The Split :387 Vesna Pei: The President without Make-Up :393 Miroslav Prokopijevi: The Day After and the Unfounded Optimism :395 Vesna Raki-Vodineli: Ten Minutes for Electing a Judge :399 Svetlana Luki: The Vice and Virtue Ministry :406 Vladimir Gligorov: The Change :412 Miodrag Zec: The Bottomless Pit :416 Dubravka Stojanovi: Four Times There and Back :420

Uvod
Pred vama je 80 lanaka, izbor od preko 2500 tekstova objavljenih na naem sajtu od jeseni 2008. do jeseni 2009. godine. 30 odabranih autora pisalo je o odlasku Vojislava Kotunice, dolasku Borisa Tadia, nezavisnom Kosovu, hapenju Radovana Karadia, pojavi Baraka Obame, svetskoj nansijskoj krizi, gasnom sporazumu Srbije sa Rusijom. Izmeu ovih velikih tema provukle su se i male: enska i gej prava, politiki marketing, pisma iz regiona i emigracije. Sredinji tekst u knjizi je Raspad Jugoslavije Sre Popovia. Ovde je i verovatno najbolji tekst napisan posle hapenja Radovana Karadia, Konobari faizma Dubravke Ugrei. Najvie tekstova u ovom izboru napisao je Vladimir Gligorov. Moto njegovog eseja O optoj volji moe da poslui kao moto celoj knjizi: It was raining the whole weekend so we did ontology. Jerry Fodor

godinji almanah
10

11

prvo poglavlje

: POBEDA

Ope politiko stanje duha vidljivo je iz generalno prihvaene ocjene da se Bosna i Hercegovina nalazi u najveoj krizi jo otkad je rat zavrio. Sve ee se u medijima govori i o mogunosti eventualnog novog rata. Svi iole racionalniji analitiari tvrde da je tako neto u dananjoj konstelaciji odnosa nemogue, no strah ionako nema veze s racionalnou. Televizijske emisije se u posljednje vrijeme ne libe postavljati televoting pitanja to variraju Bregovievu iribiribela fazu: Ako se sutra zarati, moja mala, ta emo ja i ti? Krupni kriminal i privatizacijske malveracije, premlaivanja novinara, uvoenje novih poreza - sve se to ovih dana takoer zbiva, ali u ovakvoj situaciji ne privlai dovoljno panju. Na ulici, u kafani, u tramvaju, svuda - svi priaju o Dodiku i Silajdiu, Kosovu i Republici Srpskoj. Pio sam kafu juer s ratnim drugom iz gimnazije. Negdje krajem devedeset druge njegova je porodica protjerana iz Banjaluke. U Travniku su ivjeli do pred kraja rata kada su iselili u jednu skandinavsku zemlju. U Travniku je Rasim, tako mu je ime, iao sa mnom u razred. Nismo se vidjeli vie od deset godina prije nego smo se prole sedmice sreli u Sarajevu. Rasim je gore na sjeveru zavrio fakultet, dobio je dravljanstvo, a sada sprema magisterij iz istorije i zahvaljujui nekoj stipendiji putuje po Balkanu. Ovako mi je priao Rasim: Bio sam u Beogradu, u Novom Sadu, u Podgorici, u Skoplju, u Pritini, u Banjaluci i evo sad u Sarajevu. (Eto te ko u pjesmi Indire Radi, ubacujem ja.) Od tog to sam vidio jedino je Beograd ozbiljan grad. Zato mi i nije jasna ova politika njihova. Umjesto da budu sretni da su se rijeili one bijede na Kosovu dole, oni se sad nove bijede zakaili, ko ono kad robija im izie iz zatvore napravi neku budalatinu zato to se reetaka poelio, a slobode se prepo. Meni fakat nije jasno ta e njima Banjaluka. Imaju Beograd, imaju Novi Sad, imaju Ni, imaju Kragujevac, imaju aak, imaju Suboticu, imaju ne znam ni ja kakve sve gradove. Pa njima bi Banjaluka bila otprilike ono to je Bosni danas Donji Vakuf: bjei otamo im stigne, spasavaj se ko moe! Samo u Bosni moe Banjaluka bit drugi grad po veliini i vanosti, samo u Bosni, bilo gdje drugo bi bila malo vee selo. I ono malo arma to je prije bilo, sve je to rat zbriso. Petnaest sam godina tamo ivio, petnaest prvih godina ivota, a sad kad sam bio tamo proli mjesec nisam poznate

pobeda

Rasime, spasi me! Muharem Bazdulj

Rasime, spasi me! Muharem Bazdulj

Na naslovnici sarajevskog Osloboenja od osmog novembra stoji ogroman nadnaslov Ostali smo crna rupa na Balkanu. Nadnaslov dopunjava poruku: Evropa bira, zar ne?. Ovakva intonacija je indikativna: sarajevska je javnost, naime, ve bila spremna za evropsku odbijenicu, no nije oekivala da e Srbiji biti odobreno ono to se Bosni uskrauje. Zato je injenica da je Srbija pararala Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju sa EU doekana kao so na ivu ranu. Uz nekoliko tekstova i kolumni posveenih ovoj temi, Osloboenje je organiziralo i anketu na temu ta mislite o sporazumu Srbije i Evrope? Treba kazati da Osloboenje, inae, nije sklono organiziranju ankteta, no ovaj put, oito, nisu odoljeli iskuenju da publiciraju i vox populi-vox dei. Anketirani su graani Sarajeva, Mostara, Banjaluke i Bihaa, a naslov koji je urednitvu dalo tekstu u kojem su objavljeni odgovori na anketu jest: Agresoru nagrada, a rtvi opet kazna. Hazim Boji iz Mostara onako narodski saima sutinu politike krize koja ovih dana potresa Bosnu i Hercegovinu: Sada Dodik hoe pola Bosne da pripoji Srbiji ako bi Kosovo dobilo nezavisnost.
godinji almanah
14

Sulejman Tihi, lider SDA, pak kae ovako: To je jo jedna u nizu nepravdi prema Bosni i Hercegovini. I nije ni prva ni posljednja! Gleda se kroz prste Srbiji, koja je krivac za sve ratove u bivoj SFRJ, ali ne poputa se BiH, koja je bila najvea rtva raspada bive zajednike drave.

15

face vidio. Laem, sreo sam jednog komiju, sjeam ga se imo je prije rata preko etrest godina, a jo je s materom ivio. Vidio sam ga na pijaci, oelavio je totalno, gleda me, smije se i kae: Rasime, spasi me! Popili smo ja i Rasim tu kafu. On je danas produio za Zagreb, a onda dalje na sjever. Novu je godinu planirao proslaviti u New Yorku. Ne brinem se ja za Rasima: on je u glavnom gradu svoje nove domovine kupio stan jer je mjesena rata kredita manja od podstanarske kirije, on od stipendije moe kredit vraat i putovat od Skoplja do New Yorka, njegov mlai brat koji se rodio u ratu gore ide u srednju medicinsku kolu, a za rad tokom obavljanja praktine nastave u bolnici dobiva veu naknadu od plate koju u Bosni dobiva vrhunski hirurg. Ali ne izlazi mi iz glave ona doskoica: Rasime, spasi me! Poznata mi je ta fraza jo iz djetinjstva, ima neka popkulturna referenca iza toga, neto tipa Top liste nadrealista. Nije to, meutim, ni vano. Iz nje izbija, ili se makar meni danas tako ini, za Bosnu tako prokleto karakteristino infantilno ufanje u nekakvog, bilo kakvog, mesiju. Nita se ne moe uiniti tom reenicom poinje Beckettovo Iekivanje Godota. To je dominantno bosansko osjeanje: nita se ne moe uiniti. eka se nekakav spas, a spasa nema. Spasa nam nema, propasti neemo jedna je od najcitiranijih ovdanjih aforistinih dosjetki. Navodno ju je prvi izgovorio Nikola Pai. Iz dananje bosanske perspektive ak i ovakva izanala banalnost moe djelovati utjeno. Sarajevski nokturno, 12.11.2007.

pobeda

Nova srpska politika u BiH Bojan Baji

Duboko sam ubijeen da se u zadatoj (dejtonskoj) konstelaciji odnosa odgovor na pitanje bosansko-hercegovake budunosti, i evropske i svake druge, krije u srpskom narodu Bosne i Hercegovine, tj. u srpskoj percepciji o tome ta je to sopstveni interes. Veoma esto se deava da politiki ciljevi uopte ne doprinose narodnim interesima, ve im tete, iako takvi ciljevi najee dobijaju plebiscitarnu podrku od onih kojih se tiu. Dakle, bez kritike analize politikih ciljeva i njihovog otvorenog argumentovanog preispitivanja, vjerovatnoa da politika rezultira pozitivno po narod je gotovo pa nemogua. Klasini, ak moemo rei i kolski primjer injenja fatalne politike greke je srpski sluaj u Hrvatskoj. Srpski politiki ciljevi nisu korespondirali sa interesom da se povrati konstitutivnost, ve su imali dravotvorne ambicije, to se odrazilo na konkretnu politiku akciju u vidu odbijanja mirovnog plana Z-4. Iako je ovaj plan u potpunosti odgovarao interesu naroda u smislu kolektivnih prava i konstitutivnosti Srba u Hrvatskoj, on nije odgovarao postavljenim politikim ciljevima. Zoran ini je u novembru 1989. godine napisao: ...vanu ulogu poinju da igraju Srbi izvan Srbije. Oni se, po deniciji, nalaze u istom agregatnom stanju kao i njihova centralna masa i u
17

godinji almanah
16

razliitom su odnosu na svoje vlastito okruenje. Ve u ratovima sa Turskom u drugoj polovini 19. vijeka beogradski politiari raunaju sa aktiviranjem Srba izvan Srbije, ali po pravilu ne vodei rauna o tome ta e se sa njima desiti u sluaju da zajedniki poduhvat doivi neuspjeh... u kripcu ostaje inicijator velikog oslobaanja, ali, jo vie nego on, u kripcu ostaju Srbi u Hrvatskoj, Bosni i na Kosovu. Od ove, u maniru proroka Tarabia, veoma precizne Zoranove prognoze budunosti, ostao je samo jedan kripac Srbi u BiH; ostala dva kripca su ve nastradala. Meutim, opasnost za Srbe u BiH jo uvijek nije prola, jer se Beograd vie nego ikad igra sa sudbinom skoro dva miliona bosanskih Srba, tretirajui ih kao ulog u partiji pokera sa cijelim svijetom, po principu sve ili nita. Neophodno je hladne glave izvriti kritiku analizu interesa, te postavljenih ciljeva srpske politike u BiH. Najbolji nain da se sadanje pozicije testiraju jeste da se identikuju mogue opcije srpske politike u BiH u narednom periodu, te da se razrade scenariji za svaku od tih opcija. Po mom sudu postoje samo tri opcije: OPCIJA 1: Put referenduma i nezavisnosti Republike Srpske put neizvjesnosti. Eventualna odluka o nezavisnosti Republike Srpske, bez obzira na nain njenog donoenja (putem organizacije referenduma ili bilo kog drugog vida iskazivanja takve politike volje), u osnovi bi morala biti jednostran potez i to bi znailo sutinsko krenje Dejtonskog sporazuma. Ono to je sigurno, Bonjaci i Hrvati bi na svakom nivou odluivanja odbacili takav in kao nitavan i protivustavan, kao to bi to uradile relevantne instance na meunarodnom nivou. Takav bi potez s druge strane proizveo haos, paniku i strah, to bi stanje u BiH dovelo na ivicu konikta. U ovakvom scenariju, ini mi se da najgore prolazi Banjaluka regija, jer bi ona u potpunosti bila enklava, u koju bi se konvojima morale dovoziti namirnice. Zato? Za razliku od poetka devedesetih, sada se s one strane Save nalazi (za nae prilike) mona drava Hrvatska

(nansijski, vojno i uticajem), koja bi kao garant Dejtonskog sporazuma vjerovatno osudila ovakav in Republike Srpske, a vjerovatno da bi promptno zatvorila sve granine prelaze prema Republici Srpskoj. S druge strane bi Federacija takoe preuzela restriktivne mjere, vjerovatno koordinirano sa Hrvatskom, tako da nisam siguran ta bi mogao biti izlaz za zapadnu RS. Istona RS, koja doivljava propast u redovnim uslovima, iz koje se odseljava na stotine porodica u Srbiju, vjerovatno bi u takvoj krizi sve vie grabila prema Beogradu i Novom Sadu. Strateki gledano, zbog neodrive geograje Republike Srpske, prvih susjeda i prisutnosti meunarodne zajednice, priznanje od Srbije gotovo da nita ne bi pomoglo u ovom scenariju. Ovdje se sam namee zakljuak, da je odravanje referenduma za nezavisnost Republike Srpske apsolutno nemogua misija, da je to potez ravan politikom samoubistvu, da bi proizveo meunarodnu diplomatsku ofanzivu od Njujorka do Brisela sa mjerama protiv srpskog politikog establimenta, da bi se po hitnom postupku donijela odluka o stacioniranju desetina hiljada vojnika, gdje bi neki ameriki general vjerovatno dobio mandat da donosi odluke u ime parlamenta, predsjednika i premijera Vlade RS u prelaznom periodu od 5 godina (neto slino Japanu posle Drugog svjetskog rata). A o opciji rata ne treba ni razmiljati, jer bi to bila najgora opcija po Srbe, ak katastrofalna po srpske interese, iako put referenduma nema mogunost realizacije politikim sredstvima. Zbog svega ovoga sam siguran da su oni koji zagovaraju referendum ili bleferi ili totalni ludaci. OPCIJA 2: Put dosljedne primjene Dejtona tapkanje u mjestu. ta u stvari predstavlja osnovnu prepreku normalnom funkcionisanju BiH, zato ne napredujemo na evropskom putu i zato srpski politiki predstavnici smatraju da se uvijek od njih trae neki ustupci i da li stvarno postoji svjetska urota protiv Srba u BiH? Proklamovani interes srpskog naroda u BiH s poetka devedesetih je bio da se ostane u Jugoslaviji (cijeloj ili krnjoj), ali sutinski u zajednici sa Srbijom. S obzirom na to da su Hrvati i Bonjaci na
19

pobeda godinji almanah

18

referendumu skupili dovoljno glasova za nezavisnost BiH, te tako odbacili cijelu, a i krnju Jugoslaviju, Srbi poseu za politikim akcijama koje ne priznaju nezavisnost. Neke od njih su: naputanje institucija, proglaenje Srpske Republike Bosne i Hercegovine, kasnije Republike Srpske, koja u periodu rata funkcionie kao nezavisna drava, sa svim prerogativima dravnosti, sem to je bila meunarodno nepriznata. To je period kad se u hodu mijenja i prilagoava (u apsolutno nedemokratskoj atmosferi, dakle kako voi padne na pamet) srpski interes u BiH, kao i ciljevi srpske politike. To se kretalo od toga da je BiH 100% srpska pri proglaenju Srpske Republike BiH, pa preko toga da je 70%, pa do toga da je 49% srpska. Izmeu ovih 70% i 49% su npr. kao kolateralna teta veliki ceh platili sarajevski Srbi i mnogi drugi. Ovaj trend pada je zamalo mogao da se nastavi, no 1995. je zaustavljen politikim sredstvima iz humanitarnih razloga. Onda dolazi Dejton. To je taj muni trenutak za srpsku politiku u BiH, kada se priznalo sve ono to se prije rata nije htjelo. Srbi su priznali da je BiH nezavisna i meunarodno priznata drava, kao to su pristali na injenicu da Republika Srpska nije drava. To se potpisalo i to je tako. Od tada pa do danas, srpske politike elite podstiu kod svojih biraa tu mitsku odbranu dravotvornih nadlenosti entiteta, iako se zna da entitet nije drava (pa sjetimo se samo cirkusa s pasoima, to je oigledan primjer kako su politiki lideri podvaljivali srpskom narodu da je entitet drava). Kao prilog injenici da Srbi nisu u Dejtonu dobili ono to su oekivali, je negiranje Dejtona u prvim godinama posle rata. E sad dolazimo do odgovora na pitanja s poetka ove opcije. Dejtonska BiH bi mogla da funkcionie bez ikakvog diranja i promjene, da se nije desio jedan krupan dogaaj u istoriji svijeta, koji se zove ujedinjenje Evrope i koji je svoju kulminaciju poeo doivljavati ba nekako u periodu potpisivanja Dejtonskog sporazuma. Ujedinjenje Evrope kao snaan ujediniteljski politiki proces ima sline karakteristike kao cunami; jednostavno nije pametno plivati u pravcu dolaska cunamija. ta se tu zapravo deava i kako se to reektuje na srpsku politiku u BiH? Odgovor je zapravo jednostavan aktuelna srpska politika u BiH je neodriva iskljuivo zbog pojave evropskog ujediniteljskog procesa. Da je kojim sluajem u Evropi umjesto integracije na sceni proces sveopteg raspadanja

drava, onda bi Bonjaci bili ti koji bi se opirali raspadu BiH, a cijela Evropa i Srbi u BiH bi smatrali da je to okej i da se Bonjaci uvijek iz nekog iracionalnog razloga bune. No, poto je proces potpuno suprotan, dakle ujediniteljski, srpska politika u BiH mora kritiki preispitati svoje ciljeve. Ako vrsto nastavi da brani nadlenosti entiteta, to e zasigurno blokirati evropski put BiH, a onda e se to odraziti negativno na imid te politike. Ova politika e najtei poraz doivjeti od same Srbije, jer e Srbija nezadrivo ii naprijed na evropskom putu, to e potpuno obesmisliti srpsku politiku u BiH. Poto je ujedinjenje Evrope zadati okvir, u kojem BiH nema mogunost izbora radi svog geografskog poloaja, insistiranje na ouvanju entitetskih nadlenosti (voenje pasivne politike) e biti u stalnom trenju sa potrebama prilagoavanja Evropskoj uniji, pa e tako na svakoj temi Srbi imati konikt sa cijelim svijetom, jer iz nekog razloga uvijek zapinju. To je kao kad bi se kretali autoputem u suprotnom smjeru, gdje bi svake sekunde postojala opasnost od sudara, pa spas ne bi trebalo traiti u nadi da automobili iz suprotnog pravca prestanu dolaziti, ve treba pronai drugi sigurniji smjer. Ako ostane uporan u istom smjeru, vrlo je vjerovatno da e te smrviti neki leper. Ovdje treba analizirati kako se ouvanje nadlenosti entiteta reektuje na narod i njegov bazini interes da opstane i da se razvija na ovom prostoru. Srpski narod sluajui srpsku politiku elitu razumijeva da je pitanje svih pitanja ouvanje to vie nadlenosti entiteta. Jasno je dakle da se svoj entitet voli, a da se svoja drava prihvata kao nuno zlo. Ako ne voli svoju dravu, to je kao da je nema, jer joj se ne posveuje da bi iskoristio sve mogunosti koje ti moe pruiti. S druge strane, entitet ne moe nadomjestiti nekoritenje mogunosti drave, jer mu i teoretski nedostaju kljune ingerencije. Nedostatak svoje drave je kod mnogih Srba u BiH prostor koji se puni nadom i eljom usmjerenom ka dravi Srbiji, to je na kraju krajeva dio i zvanine i nezvanine srpske politike u BiH. ta imamo za posljedicu ove politike? Imamo veinu Srba koja ima svoj entitet, dravu BiH u kapacitetu vaenja line karte i pasoa, te dravu Srbiju za koju se navija. To znai da srpski narod sa svojim entitetom, sa aspekta opredijeljenosti za dravu sjedi na dvije stolice.

pobeda

Nova srpska politika u BIH Bojan Baji

godinji almanah
20

21

Logino onda slijedi zato se deava masovno odseljavanje Srba, naroito iz istonog dijela RS u Srbiju. Postoje procjene da u Novom Sadu ivi oko 100.000 bosanskih Srba, koji su se doselili u posljednjih 15 godina. Jedna od glavnih tema u optinama istone Republike Srpske je prebrojavanje porodica koje su se odselile za Vojvodinu, umadiju, Beograd, u zadnjem mjesecu, polugoditu ili godini. Npr. iz Rudog se u zadnje nepune dvije godine iz kole ispisalo 27 osnovaca, to sa roditeljima iznosi skoro 1% ukupne populacije Rudog, koje ima oko 8.000 stanovnika. 10 15 % se odseli u iri rejon Bijeljine, a ostali u Srbiju. Ono to je poraavajue je da mnogo vei procenat eli da se odseli u Srbiju ukoliko bi imali uslove, dok stotine stanovnika Rudog svake godine provodi vie mjeseci u Srbiji radei sezonske poslove (na graevini, branju malina, itd). Ove godine je u osnovnu kolu u Rudom upisano 27 prvaia, dok je prvi put ukinuta druga smjena u srednjoj koli, zbog nedostatka uenika. Ovakvi trendovi se vie ili manje deavaju u svim optinama istone RS. ta ovo znai? To znai da se referendum o odvajanju odrava svaki dan, jer je porodica koja se npr. odselila iz Viegrada ili Foe u Vojvodinu, kazala ta je, u stvari, njen bazini interes. Oni su imali svoj referendum, otili su. Svaka porodica koja se odselila i ona koja eli da se odseli u stvari pokazuje da se ne slae sa postavkom srpskih politikih ciljeva u BiH. OPCIJA 3: Put reformi i integracije BiH je i srpska drava. Ova opcija pretpostavlja voenje nove srpske politike u BiH. Ona bi trebalo da se zalae za interes srpskog naroda na cijeloj teritoriji BiH, sa pozicije da je i istorijski i praktino BiH drava i srpskog naroda, koji ravnopravno sa ostala dva naroda ini progresivno bosanskohercegovako i evropsko drutvo. Nova politika bi zastupala tezu da aktuelna srpska generacija nema pravo da se odrie ive istorije srpskog naroda u Sarajevu, Mostaru, Zenici, Drvaru, Livnu i drugim mjestima i gradovima u kojima se nalaze njeni kulturnoistorijski spomenici. Aktuelna srpska generacija nema pravo da se odrie Bosne i Hercegovine i da je odbacuje, jer su Srbi neodvojiv segment u hiljadugodinjoj istoriji ove drave. Nova politika bi se zalagala za prosperitet i napredak srpskog naroda u BiH uz punu participaciju i zalaganje za BiH, kao dravu ravnopravnih naroda i graana.

Sa praktine take gledita, Beograd ima vie stanovnika nego to ima Srba u Bosni i Hercegovini. Iz aspekta Beograda, Banjaluka ili Trebinje su neto kao Zajear, Bujanovac, Uice ili Novi Pazar, obini gradii na periferiji zbivanja. Zbog toga srpski narod u BiH sada ima kljunu poziciju, da ciljeve prilagodi interesima obinog ovjeka, te da da kljuni doprinos reformama i brzom ulanjenju BiH u EU. Nova politika bi denisala i kvalitetne instrumente za zatitu kolektivnih prava na nivou drave i zalagala se za takva ustavna rjeenja koja bi onemoguila preglasavanja u narednih sto godina. Nova politika bi dovela do rasta standarda ivota i pribliavanja evropskom kvalitetu ivota, bez stalnog konikta i sukobljavanja sa svijetom. U takvom ambijentu srpski narod bi mogao da se zajedno sa drugim narodima u BiH razvija i gradi izvjesniju budunost. Ostane li se na pozicijama puke zatite nadlenosti entiteta, bez razumijevanja kljunih procesa u svijetu, desie se paradoks da takva politika na kraju dovede do sutinskog ugroavanja interesa naroda, ije negativne bilanse svi dobro znamo. Iako je nova srpska politika u BiH sada marginalna i u fazi formulisanja, ona je jedina mogunost i neminovnost, ne samo za srpski narod, ve za ukupan prosperitet Bosne i Hercegovine, pa se u budunosti moe oekivati samo jae prolisanje i snaenje ovog fronta. Bez obzira na to koju e opciju (od tri obrazloene) srpski narod u BiH izabrati, neophodna je prethodna demokratska rasprava i kritika analiza ciljeva u najiroj moguoj javnosti. Bilo bi poteno da svaki pojedinac bude svjestan kakve konsekvence ima svaka od tri odluke, a to je mogue postii samo u otvorenoj demokratskoj raspravi, a nikako u totalitarnom reimu. Mitoloki pristup politici obino ima mizeran kraj, pa bi trezvena glava i racionalnopragmatina politika mogla ponuditi izlaz iz komplikovane situacije. Srbi u BiH imaju ansu da prigrle racionalnu politiku (mnogo veu nego Srbi u Srbiji), iako sam svjestan koliko je iracionalnost usud koji prati Srbe jo od davne 1389. godine. Rudo, novembar 2007.
23

pobeda godinji almanah

22

Sadanja vlast nastavlja da nas vodi ludim i slepim putem. Taj proces je neumitan. Dok smo se verali po lotrama kosovskoga mita, nogama smo stalno izvaljivali preage ispod i sada ne moemo nazad, a da ne doe do neke katatrofe. Pitanje je samo u kom obliku e nam doi: da li emo uskoro preko Merdara dobiti kolonu od 100.000 kosovskih Srba, koje su ubedili da im nema ivota ako Kosovo dobije nezavisnost; da li e vlast proizvesti nasilje na severu Kosova; na jugu Srbije; da li e Albanci proizvesti nasilje juno od Ibra i na jugu Srbije; da li e iz nemoi i frustracije pobesneli ovinisti i klerofaisti juriti po Srbiji domicilne nitarije i antisrbe - ili e se desiti sve to zajedno.

pobeda

Gorila u magli Svetlana Luki

U banji Baden kraj Bea odrana je i ta istorijska sednica o Kosovu. To je valjda ona sednica koju nam je obeavao Kotuniin savetnik, profesor Vladeta Jankovi, na kojoj e Kotunica zablistati i pokazati svoje dravniko umee. Vladeta Jankovi nas je davno obavestio da je njegovom efu dosadno da se bake sa stvarima kao to je svakodnevni ivot graana koji su ga izabrali, ili graana koji moraju da ga podnose, i da je on stvoren za mnogo vee uzlete. Kotunica u bekoj banji nikoga nije uspeo da ubedi ni u ta, pa ih je za kaznu liio svog drutva za veerom. Nije hteo da podeli sa njima ni sto, ni piletinu, ni brokoli, a ni primamljivi okoladni mus. Nije Kotunica zabrljao s veerom, nego nije imao kad da jede, jer je smiljao osvetu za sve one koji nam, uprkos zemaljskoj i boanskoj pravdi, uzimaju Kosovo. On je ve dva puta rekao da svako ko dri do sebe nee dozvoliti da to proe bez naeg, to jest njegovog odgovora, i da je naa dunost da svima njima nanesemo tetu, koliko god je to u naoj moi. Taj ovek misli da se dostojanstvo uva tako to se protivnicima nanese neko zlo. On je jedan od onih koji uvredu moe da podnese samo ako zamilja, do u detalje, prizor osvete.

Neka jeza je u vazduhu i narednih nedelja je osnovni i jedini zadatak nekako preiveti sve monstrume koji e vitlati po Srbiji. Svakako nam sleduju neki oblici okupljanja naroda. Poinjemo suptilno, sa dananjim skupom u Sava centru o Mestu srpske duhovne batine Kosova i Metohije u evropskoj batini, koji e otvoriti ministar vera Naumov i ministar za Kosovo Samardi. ta je sledee, pitanje je sad. Meni se ini da nam se sprema neka vrsta novog Gazimestana. Skupie se spontano nekoliko stotina hiljada ljudi da svetu, a i nekima od nas, pokau svoj gnev zbog nepravde koja nam je nainjena. Da li e se to zavriti nasiljem ili, to bi Nikola Pai rekao, nekim narodnim odisajem, znaju samo Kotunica, Joi, Nikitovi i ostali dravnici. To ne zna ni predsednik Tadi, ali e saznati, kao i to kako njegov koalicioni partner misli da se osveti Americi, Britaniji, Francuskoj i ostalim zlikovcima. Pribliava se as koji Tadi najvie mrzi, as odluke da li e pratiti Kotunicu u njegovom dravnikom ludilu. Pitanje je kolika je cena Tadievog odlaganja, da li e ostati izraena samo u evrima ili emo je plaati i ljudskim ivotima. Moda se predsednik ipak odlui da ne rizikuje nita, nego da opet namesti svoj tuni pogled gorile u magli. Emisija Peanik, 30.11.2007.

godinji almanah
24

25

Nije, dakle, vano to to se javnosti sada potura - da je, navodno, ruska strana prihvatila predlog srpske strane da Gasprom plati dve milijarde evra za 51 odsto NIS-a iako je kobajagi prvo nudio 900 miliona evra. Sutina je u javnoj utakmici, nadmetanju, kao to smo do sada gledali na televiziji kad je Telenoru prodavan Kariev Mobtel, kad je Fondijariji prodavan DDOR ili kad su Radiksu prodavane Robne kue Beograd. NIS kao velika kompanija zasluuje da se za njega javno nadmeu najvee i najpoznatije svetske naftake rme pred domaom i svetskom javnou.

pobeda

Kako zaustaviti premijera Mia Brki

Molim Peanik da objavi oglas sledee sadrine:

NIS samo na tender

Traim advokata ili nevladinu organizaciju ovlaenu za tu vrstu zastupanja da u moje ime napie i nadlenom sudu preda krivinu prijavu protiv svih lica koja budu uestvovala u prodaji mimo tendera Naftne industrije Srbije ruskoj kompaniji Gasprom. Dotini advokat nee morati da titi NIS od prodaje i privatizacije, jer NIS kao javno preduzee koje su uzurpirale partije treba to pre da se privatizuje. Javna se preduzea, a NIS je takvo preduzee, ne mogu prodavati neposrednom pogodbom nekolicine ministara i premijera sa kupcem kojeg su oni nali (ili on njih, svejedno). Zakon kae da se javna preduzea moraju prodavati javnim tenderom. Ko to ne radi kri zakon, pa shodno tome mora i da odgovara. Pa nek je stoput premijer. Ta prodaja mora da bude transparentna, da se na tenderu prijavi i uestvuje vie kompanija pa da Vlada i privatizacioni savetnik javno saopte ko je od zainteresovanih kupaca dao najbolju ponudu, odnosno najvie para. Ako se dozvoli da se NIS proda u etiri oka i ispod ruke izmeu nekoliko srpskih ministara i nekoliko direktora Gasproma, nema te sile koja e ubediti normalne ljude da se tu neko nije utalio i uzeo velike pare.

Zato je vano sada preventivno podneti krivinu prijavu protiv mogueg zloinakog udruenja ili takozvane politiko-trgovake maje koja se namerila da ispod ruke proda srpsku naftnu kompaniju. Ne moe se javnim dobrom tajno trgovati, pa makar to radili premijer i njegovi najblii saradnici iz Demokratske stranke Srbije. Krivina prijava, dakle, treba da poslui kao zatita od mogue politike trgovine javnom imovinom. Jer, nije dobro da se takav princip i ubudue ustali u voenju dravnih poslova. Zamislimo ta e biti kad Srbija treba da ue u Svetsku trgovinsku organizaciju, da li e (daleko bilo) Vojislav Kotunica tajnom pogodbom Rusiji prodati Telekom ili Elektroprivredu Srbije? Dobro je to smo ve uli u Svetsku zdravstvenu organizaciju, jer bi i Galenika otila Rusima na dobo. Ne smem ni da mislim ta e Kotunica jo sve dati Rusima ako Srbija mora Hakom tribunalu da preda Ratka Mladia. Da se vratim glavnom. Budueg advokata obavetavam da ambicija krivine prijave nije samo preventivna, da neko odustane od prljavog i nezakonitog posla koji moe dravi da nanese veliku tetu. Cilj prijave je da bude i blagovremena. Eto, svi smo svedoci kako s dve pa ak i pet godina zakanjenja drava uspeva da strpa u zatvor duvansku, drumsku ili prosvetnu maju. Tako duge istrage puno kotaju poreske obveznike, a i oni koji su drpili pare iz takve privatizacije obino se pozivaju na imunitet, izbegavaju da dou na suenje a najee sklone i sebe i pare u inostranstvo. Ovako, lepo, odmah se podnese krivina prijava za evidentno majaki posao, pa neka se misle oni koji se s Rusima budu talili za prodaju NIS-a da li e zavriti na doivotnoj robiji.

godinji almanah
26

27

Sve se nadam da e neki nepotkupljivi sudija tu krivinu prijavu, kad vidi da je vrag odneo alu (odnosno Rusi-NIS), uzeti u ozbiljno razmatranje. Potajno verujem da e moda ta krivina prijava biti nepotrebna. Jer, ako je Srbija pravna drava i ako se vlast, kao to kae, zaista bori protiv korupcije, onda e javni tuilac po slubenoj dunosti poeti da goni one dravne slubenike koji su zloupotrebili poverenje graana i dravnu imovinu prodali nekome bez tendera, ispod ruke. Tuilac bi mogao u dokazni materijal da uvrsti i izjave svih nadlenih inovnika vlade koji su do jue tvrdili da je od dravnog monopola nad NIS-om gori samo privatni monopol, a sad taj isti NIS prodaju Gaspromu. Je l to i dalje najgore to je moglo da snae Srbiju? To u istrazi mora javni tuilac takoe da utvrdi. Pa njegov posao i jeste da titi dravnu imovinu od neodgovornih inovnika i da njih, kad prodaju jedno preduzee mimo zakona, odnosno bez tendera, kazni tekom robijom. Tek da to bude nauk svim buduim narodnim slubenicima da paze ta rade kad se laaju toga da u ime graana obavljaju dravne poslove. Osnovanu sumnju da se radi o mutnom poslu sa prodajom NIS-a i kod graana, a valjda i kod tuilaca i sudija, morala bi da izazove jo jedna neobina injenica. Nikada se do sada nije dogodilo da se prodaja jedne rme vezuje za strateko dravno pitanje. Ako je tano to to pie beogradska tampa da premijer ucenjuje koalicionog partnera i postpisivanje Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju Srbije Evropskoj uniji uslovljava pristankom demokrata da Kotunica i njegovi ministri iz DSS-a prodaju NIS Gaspromu onda je to dokaz kao kua da u toj prodaji neto krupno smrdi. I da tu nema nikakve ekonomske logike i raunice. to se tie Evropske unije, pa ona ne trai od Srbije da proda NIS Gaspromu da bi ula u Uniju, Evropska unija (koliko razumem) ima neto drugaiji uslov - trai od Srbije da ispuni meunarodnu obavezu saradnje sa Hakim tribunalom i isporui osumnjiene za ratne zloine. Sa advokatom (ako se javi na oglas) treba istrajavati na graanskom pravu da se brani javni interes (i javna imovina). U toj odbrani ima posla i za jo neke. Na primer, za graanska i struna udruenja, sindikate, nevladine organizacije...
09.01.2008.

pobeda

Gasprom Srbija nova drava na Balkanu Juni potok, istoni greh Mia Brki
Ima li neto gore od NATO drave na Kosovu, koju Sjedinjene Amerike Drave pokuavaju da instaliraju kako bi zadovoljili svoje bezbednosne interese, kako obiava da kae srpski premijer Vojislav Kotunica? Ima. GASPROM drava u Srbiji, koju premijer Kotunica uporno pokuava da instalira, po cenu da Srbija izgubi energetsku nezavisnost i tako ugrozi svoj integritet i suverenitet, kako bi Rusija zadovoljila svoje politike interese. O vojnom savezu NATO sve se zna. Ko je GASPROM? Ima jedna dobra denicija koju je pre neki dan dao Dejvid Viktor, direktor Odeljenja za energiju i svestrani razvoj na Univerzitetu Stenford: Energetski oslonac Rusije, kompanija Gazprom nije samo obino preduzee nego je mnogo vie od toga. Gazprom nije gasna
29

godinji almanah
28

kompanija, to je politiki kolos koji se naao u poslu s gasom. On se ne ponaa kao deo biznisa ili normalna gasna kompanija. Gazprom je politika ivotinja koja ivi zahvaljujui svojoj monopolskoj poziciji i sasvim je organizovana da ouva taj monopol. (Danas, 29-30. decembar 2007. godine). Sa tom politikom ivotinjom Vlada Srbije namerna je po svaku cenu da sklopi sporazum o stratekom partnerstvu, a koliko joj se u tome uri vidi se i po tome to je premijer Kotunica zakazao vanrednu sednicu Vlade u subotu (29. decembra), to se ne pamti od njegovog ustoliavanja na mesto efa ministarskog kabineta. Strateko partnerstvo s Gaspromom premijer Kotunica doivljava kao svetu obavezu svoje politike karijere i zato ju je potpuno privatizovao onog trenutka kad je u leto 2007. seo da pregovora sa gazdom Gasproma Aleksejem Milerom i kad je sebe (sednica Vlade, 13. decembra 2007) postavio za efa srpske Radne grupe za saradnju Srbije i Rusije u oblasti naftne i gasne privrede. To je za Kotunicu bio zadatak od posebno linog, partijskog, ideolokog i nacionalnog interesa i zato se prihvatio efovanja tabom iji je posao da od Srbije stvori rusku energetsku koloniju. Jer, samo dva dana ranije (11. decembra) ambasador Rusije Aleksandar Aleksejev uruio je Vladi Srbije nacrt sporazuma kojim je predviena izgradnja dela gasovoda Juni potok kroz Srbiju, strateko partnerstvo u izgradnji podzemnog skladita gasa u Banatskom Dvoru i u modernizaciji Naftne industrije Srbije. Na subotnjoj sednici Vlade usvojena je samo Platforma za pregovore sa Rusijom (itaj, Gaspromom) o saradnji u oblasti naftne i gasne privrede. Dan ranije bilo je najavljeno da e se Vlada izjasniti o ruskom Nacrtu sporazuma, ali se u saoptenju za javnost izdatom posle sednice Vlade govori samo o usvajanju Platforme za pregovore, koji inae traju ve nekoliko meseci. To bi trebalo da znai da je trenutno propao pokuaj Kotunice da za dabaka i po ubrzanom postupku Srbiju izrui Gaspromu. Taj pokuaj zapoeo je potpisivanjem izvesnog Memoranduma o razumevanju i izgradnji gasovoda kroz Srbiju koji su 20. decembra 2006. godine u Moskvi potpisali predstavnici Vlade Srbije i Gasproma. Zasluga za privremeno zaustavljanje ubrzane predaje srpske energetike u ruske ruke pripada ministru ekonomije Mlaanu

Dinkiu koji je zajedno sa ostalim ministrima iz svoje stranke G17 plus glasao protiv a zatim napustio sednicu Vlade. Dinki je priznao da je na sednici Vlade bila i sadanja ruska ponuda, to znai da je Vlada obmanula javnost saoptenjem da je usvojila Platformu za pregovore. Dinki tvrdi da je ruska ponuda veoma nepovoljna za Srbiju, jer se uopte ne garantuje da e magistralni gasovod Juni potok proi kroz Srbiju, a s druge strane trai se da Gasprom odmah preuzme 51 odsto u NIS-u, za ta su ruski pregovarai ponudili 400 miliona evra, to je dva puta manje od trenutne knjigovodstvene cene NIS-a. Na osnovu Dinkieve izjave ispostavlja se da je Kotunica spreman, ne da proda, nego da budzato rasproda ne samo imovinu srpske naftne kompanije nego i energetske nacionalne interese. Pod rmom navodne izuzetne vanosti sporazuma za Srbiju, javnost se obmanjuje svakojakim slatkoreivim priama i obeanjima. Tako je prvo putena buva preko podobnih medija da e ruska ulaganja u tri energetska projekta u Srbiji, predviena nacrtom meudravnog sporazuma, iznositi dve milijarde evra a nezvanino se saznaje da ima oponenata predloenom sporazumu i to iz jedne

pobeda

Gasprom Srbija-nova drava na Balkanu Mia Brki

godinji almanah
30

31

pobeda

partije vladajue koalicije, ali i da je veina za potovanje rokova i prihvatanje sporazuma. Potom ministar energetike Aleksandar Popovi tvrdi da su najvee koliine nafte na srpskom tritu ruskog porekla, pa je prirodno da je sporazum o energetskoj saradnji sa Rusijom od izuzetne vanosti za Srbiju. Ministar, naravno, preutkuje da u Srbiji ne bi bilo najvie ruske nafte da je Vlada liberalizovala trite i dozvolila da sve zainteresovane svetske kompanije (el, Mol, OMW, Briti petroleum, Aip) prodaju svoju naftu i naftne derivate u Srbiji. Zakonom koji propisuje da sadanji prodavci nafte u Srbiji moraju da kupuju naftne derivate iskljuivo od NIS-a, Vlada je stvorila kljuni preduslov da Srbija zavisi od ruske nafte. Funkcioner Evropske komisije Fabricio Barbazo ocenio je 18. decembra u Beogradu na konferenciji za novinare posle Ministarskog sastanka Energetske zajednice da bi Srbija trebalo da otvori trite energije i ojaa konkurenciju. Time bi se snizile cene i poveala ekasnosti usluga na energetskom tritu. Kotuniini ministri koriste jo jedan kvaziargument da bi energetsku nezavisnost Srbije predali u ruke ruske dravne kompanije Gasprom. Ministar trgovine Predrag Bubalo tako kae da je Srbija energetski veoma zavisna drava i da nema dovoljno energenata bilo da je rei o nafti ili gasu. To je tana konstatacija, ali je veliko pitanje da li se taj problem reava tako to Srbija pod nepristojnim uslovima postaje energetska kolonija Rusije, ili se trae alternativne mogunosti. Ako neko od ministara tvrdi da je to jedino reenje, taj ne govori istinu jer je Srbija u poslednjih est meseci nekoliko puta preutala ili odbila ponude da se ukljui u regionalne inicijative za podizanje energetske nezavisnosti. U avgustu u Salcburgu i u novembru 2007. u Dubrovniku predsednici drava ili vlada drava regiona dva puta su razmatrali (izmeu ostalog) kako zajedniki da ree problem snabdevanja energentima. Ni na jednom od ta dva skupa Srbiju nije predstavljao ni predsednik, ni premijer. U Salcburg premijer Kotunica nije otiao jer je imao prea posla (Kosovo), a u novembru je na skup u Dubrovnik poslat Milko timac, predsednik Komisije za hartije od vrednosti.

Srbija se pravi luda i kad je u pitanju jo jedna inicijativa koja bi, kroz zajedniki projekat, mogla zemljama u regionu da omogui vei stepen energetske nezavisnosti, pre svega u snabdevanju gasom. Naime, poetkom decembra 2007. godine maarski naftno-gasni gigant MOL pokrenuo je inicijativu za objedinjavanje gasovodne mree centralne i jugoistone Evrope i pozvao kompanije u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Srbiji, Rumuniji, Bugarskoj i Austriji da naprave zajedniku regionalnu gasnu kompaniju koja e upravljati transportom gasa u regionu. Izvrni direktor Mol grupe er Moonji izjavio je da bi stvaranje takve kompanije svakoj zemlji uesnici moglo da donese ekonomsku korist i energetsku sigurnost i izrazio uverenje da e objedinjavanje regionalne mree za prenos gasa podrati Evropska komisija, jer je potpuno u skladu sa njenom politikom. Novoosnovana kompanija, koja bi imala najduu gasovodnu mreu (27.000 kilometara) u Evropi, mogla bi da svoje akcije prodaje putem javne ponude i na taj nain privue kapitalne investitore. A s druge strane, i potroai bi imali koristi od integrisanog sistema koji bi garantovao optu sigurnost u isporukama gasa. Zvanine odgovore MOL-u ve su poslale Slovenija i Austrija. U januaru 2008. bie odran zajedniki sastanak svih gasnih preduzea iz regiona na kome e se razgovarati o stvaranju regionalne gasne kompanije, kako bi se izbegla zavisnost u isporukama gasa. Srbija se, naravno, nije oglasila niti namerava. Srbija je izabrala drugi put, ona namerava da ostane zavisna od Gasproma (i Rusije). Ta odluka je zapravo dokaz o prirodi vlasti. Srbija ne samo da ima kratkovidu, nego i lenju Vladu, nesposobnu da sagleda procese u vremenu i okruenju. Iz te ablje perspektive Vojislav Kotunica vidi Srbiju kao malu zemlju bez dovoljno energije, koja mora da se osloni na velikog, slovenskog brata na istoku. Politike elite u zemljama regiona imaju drugaiju percepciju, pamet i strategiju kako bi odbranile svoj suverenitet, uvajui energetsku nezavisnost. One vie veruju da ako se udrue postaju dugorono moniji i ozbiljniji igra na tritu koji svojim potroaima (graanima) nudi sigurnost u snabdevanju gasom. Ta proaktivna strategija politiara i poslovnih ljudi koji imaju viziju vidi se na jo jednom primeru iz susedstva.

Gasprom Srbija-nova drava na Balkanu Mia Brki

godinji almanah
32

33

Dok srpska Vlada i njen premijer Vojislav Kotunica sanjaju istoni greh sa junim potokom, dve kompanije iz okruenja (eki) EZ i (maarski) MOL sklapaju strateki savez za proizvodnju struje korienjem gasa. U Pragu 20. decembra te dve kompanije formirale su zajedniko preduzee u koje e investirati 1,4 milijarde evra za proizvodnju struje korienjem gasa pre svega u Slovakoj i Maarskoj, sa mogunou daljeg proirenja u Hrvatsku i Sloveniju. Ovim ugovorom se poveava sigurnost u snabdevanju elektrinom energijom, obezbeuje znaajna sinergija i dalje se uveava ekasnost ranerija, izjavio je tim povodom generalni direktor Grupe MOL olt Hernadi. Za razliku od suseda Vlada Srbije gura Gasprom kao stratekog partnera za NIS i celokupnu energetiku, unapred obeshrabrujui sve potencijalne kupce NIS-a da se jave na tender, ako ga uopte bude. Zato smo se onda sedam godina maltretirali i angaovali privatizacione savetnike da bi sada preko Nacrta sporazuma NIS dobio stratekog partnera?, jadikuje biva savetnica vicepremijera Miroljuba Labusa za energetiku Zorana Milanovi-Mihajlovi. Nikako nam ne odgovara da NIS, koji ima dve ranerije na putu budueg Panevropskog naftovoda, dajemo na takav nain bilo kom partneru, upozorava Zorana Milanovi-Mihajlovi Premijer Kotunica nee moi da zabija glavu u pesak i da sa javnou komunicira samo saoptenjima. Morao bi da javno, pred TV kamerama, odgovori na veoma teke optube svog ministra ekonomije. Jer, Dinki tvrdi da je upozorio kolege iz Vlade da bi se na meunarodnom tenderu za NIS mogla dobiti cena koja je za pet do osam puta vea od ove koju nude Rusi i postavlja pitanje zato Srbija ne kae koliko ona trai para za NIS jer je bitno da Srbija dobije gasovod, ali imajui u vidu da e on biti aktivan tek za pet godina, jako je bitno da se za NIS postigne odgovarajua cena. Nisam dobio odgovor. Od premijera sam zatraio razreenje u Radnoj grupi zato to mi se vezuju ruke i zato to predlog koji daje Ministarstvo ekonomije da treba traiti normalnu cenu za NIS neki lanovi Grupe su odbijali, kao da e se Rusi uvrediti ako im se trai normalna cena za NIS i ako se ide preko neke cifre koja je 400 -500 miliona evra. Ne elim da snosim niti moralnu, niti profesionalnu odgovornost za eventualne negativne posledice, zakljuio je Dinki.

pobeda

To su ozbiljne optube.
Gasprom Srbija-nova drava na Balkanu Mia Brki

Ko su lanovi Radne grupe koji nee da uju racionalne argumente vezane za prodaju NIS-a i kakav je to dravni aranman od koga jedan ministar die ruke da na kraju ne bi bio odgovoran? Kako generalni direktor NIS-a Sran Bonjakovi moe javno da kae: Nama je prihvatljiva sinergija sa ruskim partnerom, nije nam bitan model privatizacije, bitan nam je ugovor? Pitanja je mnogo. Na primer, da li je zaista minimum propusne moi gasovoda Juni potok 10 milijardi kubika gasa, to je dovoljno samo za domae potrebe i to znai da Srbija nee imati prilike da zarauje od tranzitnih tarifa? Zatim, da li je tano da Sporazum predvia produenje zabrane uvoza gotovih derivata nafte u Srbiju do 2012. godine, to znai da e sve domae i inostrane kompanije na srpskom tritu biti prinuene da i dalje prodaju samo gorivo NIS-a, odnosno Gasproma? To praktino znai da Srbija pristaje na monopol Gasproma i na preradu sirove nafte do liberalizacije srpskog trita. Ko je pozvaniji da javnosti da odgovore na ta pitanja od Vojislava Kotunice, premijera i efa radne grupe za naftno-gasni dil sa Rusima? Odbrambena teza iz premijerovog okruenja da se mora

godinji almanah
34

35

utati dok se pregovori ne zavre, samo je jo jedan pokuaj da se javnost anestezira a da u meuvremenu energetska sudbina Srbije bez ispaljenog metka i po bedno niskoj ceni bude predata u ruke Gasproma. Da li je Gasprom dugorono zaista najbolje reenje za Srbiju? Ruski lobista Vojislav Kotunica i hor DSS deaka tvrdi da jeste. Ali o tako ozbiljnoj temi nije bilo javne rasprave. Kad je zapoeo ozbiljan dijalog, ministar Dinki demonstrativno je napustio sednicu Vlade. Da li G17 plus treba da napusti vladajuu koaliciju pa da javnost u Srbiji shvati kolike su razmere Kotuniinog istonog greha? Za ovu raspravu moglo bi da poslui i miljenje ve citiranog Dejvida Viktora, direktora Odeljenja za energiju i svestrani razvoj na Univerzitetu Stenford. On smatra da Gasprom grei kada ne investira u pronalaenje novih nalazita. Podaci jasno pokazuju da je samo jedna etvrtina Gaspromovih kapitalnih investicija, od 2000. do 2006. otila u proizvodnju gasa. Veina njegovih investicija otila je sasvim van gasnog sektora, ukljuujui medije i banke. Kompanija, i pored velikih prihoda od gasa, ne ide dalje da pronalazi i proizvodi vie gasa. Rezultat je stvaranje krize gasa koja je prole godine dotakla i ruske gradove. Gasprom nije u stanju da proizvede dovoljne koliine gasa da bi zadovoljio unutranje zahteve i izvozne obaveze. U sledee dve do etiri godine moe doi do znatnog nedostatka gasa u Rusiji. Ako se gledaju proizvodni trokovi novih gasovoda, nije jasno da li Rusija, odnosno Gasprom, ima dobru poziciju da bude najvei evropski snabdeva gasom u bliskoj budunosti. Stvarni trokovi izgradnje novih nalazita gasa u Rusiji, polja tokman ili Jamalsko poluostrvo, dva puta su vei od razvoja novih gasnih polja u severnoj Africi. Dugorono, ovo je veoma opasno za Rusiju. Dozvoljavajui gasne krize, Rusija samu sebe istiskuje iz biznisa s gasom, tvrdi Viktor.
30.12.2007.

pobeda

Gasprom Srbija-nova drava na Balkanu Mia Brki

godinji almanah
36 37

Sinona Kotuniina arhetipska narodna pobuna protiv monika pretvorila se u divljanje opora mladih srpskih pokoljenja. Srpski nacionalizam sino je doiveo svoj logian kraj. Kosovski mit se sino tako lako transformisao u krau patika, piva i boksova cigareta. Vuii, Kotunice i Kusturice su nam sino demonstrirale kako treba da izgleda poetak potrage za otetom otadbinom, izgubljenim gralom koji e vratiti slavu predaka i snagu narodu koji je na izdisaju. Jedan od najslavnijih srpskih grobara se sino na bini kleo u boga, a njegovo strailo Vui, mali maroder koji je hukao ljude na klanje, dok je on skupljao skupocene parfeme i kvadrate stanova po Beogradu, optuivao je da su za sinono nasilje krivi oni mediji i pojedinci koji priznaju da je Kosovo nezavisno i time provociraju njegov narod. Kotunica je sino itao, glumeo, podvriskivao o nepravdi, a njegovo strailo, novopeeni Srbin, Emir Kusturica, podsmevao se nama poturicama, podsmevao se strahu nas koji za male pare prodajemo srpstvo. Mi smo postali loi Srbi za male pare, a on veliki Srbin za velike. Njemu naravno nije do srpstva, nego je besan zato to nije uspeo u Americi i zato sino kosovskom mitu suprotstavlja holivudski. Svi se pitamo kuda vodi ovo to je sino poelo. ta u stvari hoe Kotunica: koncentracionu vladu, vanredno stanje ili je proao sve te faze i sada je prosto samo edan krvi. Da li je na njegovom oltaru dovoljna rtva ono ugljenisano telo iz amerike ambasade. Emisija Peanik, 22.02.2008.

pobeda

Bekstvo u Rumuniju Svetlana Luki

Bekstvo u Rumuniju Svetlana Luki

Dobar dan svima, a pre svega Beograanima koji su jutros zatekli ulice iste kao nove. Gradske slube su radile celu no, pralo se, istilo, uklanjali su se tragovi sinone sramote. Gradonaelnik Beograda i drugi kadrovi DS u gradskoj vlasti su radili svoj posao, ali su ujedno nastavili i da igraju ulogu koju je njihovoj stranci namenio Kotunica da sakrivaju, pokrivaju, maskiraju sve pogane stvari koje ini njihov koalicioni partner . Tadi je pobegao u Rumuniju da ne bi morao da se penje na binu sa Nikoliem, a onda je iz Bukureta pozivao na mir. Ne mora predsednik ni da se vraa, Tomislav Nikoli mu je sino preoteo mandat. Moe Tadi slobodno da nastavi obilazak zemalja koje jo uvek nisu priznale Kosovo. Moe pravo iz Rumunije u sunanu paniju, pa na sunani Kipar, kupiemo mu i onaj avion koji se puni kerozinom u vazduhu, da ne mora ni da slee ako se tako osea bezbednijim. Predsednik nam je pravi srpski Odisej, uje glasove sirena, glasove predaka koji ga dozivaju, a on, na lepi Odisej, vezao se za jarbol da ih ne bi sledio i udavio se.

godinji almanah
38

39

pobeda

stanje, meutim, ima za cilj da se krivica prebaci na druge. A bie velika, jer e teta biti velika. Protiv koga se uvodi vanredno stanje? Objanjenja koja se daju, da je to odgovor na oekivano proglaenje nezavisnosti Kosova i na slanje misije Evropske unije na Kosovo, nemaju smisla. Uvoenjem vanrednog stanja se ne moe uticati ni na odluku Kosova niti na odluku Evropske unije. Razlozi mogu biti samo drugi. Njih ne moramo dugo da traimo. Prvi razlog je lako vidljiv: re je o uspostavljanju kontrole nad onima koji se ne slau da je potrebno kosovskoj politici rtvovati pribliavanje Evropskoj uniji. Oni bi lako mogli da budu veina sutra, ako nisu ve danas. Ukoliko se uvede vanredno stanje, ta se injenica, misli se, moe zanemariti. Pre svega zato jer se rauna na oportunizam onih koji bi trebalo da ih zastupaju, a to je pre svega Demokratska stranka. to se drugih tie, njima sleduje etiketa izdajnika, koju oni treba da shvate kao pretnju. Drugi se razlog takoe moe relativno lako videti. Najverovatnije se planira da se uzburka sever Kosova, to e se moda uzeti i kao formalno opravdanje za uvoenje vanrednog stanja. Time e se dodatno zagluiti glasovi svih onih koji misle drugaije. Jasno je da e se vlast time unapred osloboditi od svake krivice, a razloga za nju e biti mnogo. U tom smislu se dui navod iz Kotuniinog napisa moe smatrati ak proroanskim. Koje e biti posledice vanrednog stanja? Politiki posmatrano, njime e se neslaganja preneti iz ustanova na ulicu. To je sve ve vieno u vreme vladavine Slobodana Miloevia. Jer kada vlast prebaci krivicu na narod, narod e od vlasti traiti odgovornost. (Zanimljivo je, usput ima smisla primetiti, da je Kotunica u pomenutom napisu toga bio svestan i pozivao je narod da preuzme odgovornost.) Koji e intenzitet tih sukoba biti teko je rei, ali ovo to sada vlasti u Srbiji rade znalo je da bude i uzrok graanskom ratu. O velikoj je krivici re, o emu bi posebno trebalo da razmilja predsednik Srbije. Sa ekonomske take gledita, posledice nije lako precizno utvrditi, ali one bi svakako bile negativne i veoma verovatno znaajne. Dovoljno je da presue izvori nansiranja, pa da pad potronje

Vanredno stanje Vladimir Gligorov

Vanredno stanje Vladimir Gligorov

Najpre dva navoda iz napisa Vojislava Kotunice iz 1996. objavljenog u Obrazu. Dui nudi odlinu ocenu rezultata srpske politike: Srbi su danas izgubili neopisivo mnogo. Taj gubitak je ne samo politiki i nacionalni, ve duhovni i moralni. Dva poslednja veka srpske istorije su obesmiljena. Moglo se i drugaije i pametnije. Ali oni koji su nasuprot poukama svekolike srpske istorije smatrali da u najveim iskuenjima po narod treba odluivati bez naroda nisu mogli drugaije. Oni koji su nacionalni program sveli na puko, beznaelno i beskrupulozno nastojanje da vlast ouvaju po svaku cenu drugaije nisu mogli. Ako oni drugaije nisu mogli, onda iz ovoga sleduje samo jedan zakljuak: Drugaije se moe i drugaije postaje moguno samo bez njih. Ovo nije nikakav politiki stav, ve obian zdravorazumski zakljuak.
godinji almanah
40

Kratki navod danas ima neoekivanu dubinu: Ne moe se vladati bez krivice. Danas kada se najavljuje vanredno stanje, valja razmisliti o tome gde su vladari Srbije doveli zemlju i kolika je njihova krivica. Vanredno

41

i ulaganja bude dramatian. A ako ulagai novca ponu da bee iz zemlje, preti veoma ozbiljna kriza. U tome nee dobro proi ni radikali, jer e biti vie nego sauesnici i nee vie imati ta da ponude ni starim ni novim gubitnicima. U demokratijama, vlasti koje stoje pred ovakvim porazom pred kakvim stoje danas u Srbiji daju ostavke i trae obnavljanje legitimnosti na izborima, voeni javnim interesom. Kao to lepo kae sam Kotunica. Jer su spremni da priznaju krivicu. Srpske e vlasti krenuti drugim putem ako uvedu vanredno stanje. 11.02.2008.

pobeda

Beogradska rtva paljenica Mirko orevi

etrdeset je dana od kako je mladi Z. Vujovi izgoreo u plamenu amerike ambasade. Ljudi smo i dugujemo mu sveu, taj simbol rtve koju ivi prinose mrtvima. I neka u ovom zapisu izostane uena rasprava o rtvi u krugu religijskih sistema, osim nekoliko napomena. Postojale su u istoriji razne vrste rtava. Najpoznatije su rtve paljenice na rtveniku je ivotinja, rtve zahvalnice i pokajnice. I danas se oveku ledi krv u venama kada ita kazivanje u knjizi Mojsijevoj, 22.1-23, kada Avram prinosi dugo ekanoga sina Isaka kao rtvu ime Isak znai milo dete koje se smeje ali ga via sila spreava i umesto deteta na rtveniku je ovan. Ostavimo to Nieu i Kjerkegoru, koji su debele knjige napisali o tome. Novi zavet je natkrilio sve te varvarske obiaje, kojih su se Jevreji polako odricali. Sa Hristom koji se dobrovoljno rtvuje za sve smisao rtve je prebaen u simboliku ravan. Imaju smisla samo simbolike, duhovne rtve. A to su molitve, deljenje milostinje i svea koja gori. Hrianska crkva priznaje samo beskrvnu rtvu, a tome ui i naa Srpska pravoslavna crkva u svojim slubama.

godinji almanah
42

43

pobeda

Nije tako bilo onog februarskog dana, kada je vatra progutala nesrenog mladia. Pravo je ljudi da protestuju i niko razuman to sporiti ne moe. No, politiki prvaci su harangom raspaljivali masu do izbezumljenosti. Sve to su podsticali gospoda Kotunica i T. Nikoli. Gorela su zdanja stranih drava, opljakano je stotinu radnji nedunih srpskih graana. Bila je to no pijana u svakom pogledu grad je goreo i plamen je progutao nedunog mladia. Opili su ga nerazumnim reima slepog gneva i prkosa. Mladi je izgoreo toliko da ga nije bilo lako identikovati jer ga je bezumlje prinelo na rtvenik jedne loe politike. Nita se uspaljenim voama dogodilo nije otili su na moleban u hramu Sv. Save. A sluba molebana slui se u vreme tuinske navale, meusobnog rata, pomora, sue i gladi. Sluio je arhijerej, teci su i akoni sasluivali, a dine glave narodnih vodova Kotunice i Nikolia pognuto su pratile. A samo nekoliko stotina metara od hrama goreo je mladi kao rtva raspaljenog nacionalistikog bezumlja. Nieg tu nije bilo od normalnog graanskog protesta. Nieg hrianskog ni meu dravnim ni meu crkvenim glavarima dimio se paganski rtvenik. Trajala je jedna pijana beogradska no, koja nikom a Kosovu najmanje dobra donela nije. Ta no bezumlja je bila vrhunac jedne promaene politike V. Kotunice i njegovih zvaninika. Ostala je slika u seanju, koja je otila i u svet. Zapis je ovaj mala votanica na grobu mladia koji je rtva paljenica politiki ostraenih, paganski nadahnutih monika.
02.04.2008.

Dverjani u Panevu Jovan Byford

Dan posle promocije Peanika FM u Panevu i verbalnog sukoba izmeu predstavnika Dveri srpskih i ostale publike, Informativna sluba Srpskog sabora Dveri objavila je saoptenje u kome je javnosti ponudila svoju verziju ovog incidenta. U saoptenju se navodi da je RTV B92, koja je prva prenela vest o tribini u Panevu, jos jednom izvrnula injenice i preutala istinu. Prema izvorima Dveri, desetak lanova ovog pokreta dolo je da slua uesnike tribine. Ostali bi najverovatnije neprimeeni da advokat Sra Popovi nije u jednom trenutku povredio nacionalno dostojanstvo (masna slova u orginalu) prisutnih dverjana, koji su istog trenutka odluili da iskoriste svoje neotuivo pravo na dostojanstvo i reeno ali dostojanstveno zatraili da im se omogui uee u dijalogu. Potom je na njih nasrnulo dve stotine pripadnika LDP, predvoenih Biljanom Srbljanovi, da bi ih potom od sigurnog lina spasli slubenici obezbeenja i policija. Da se organi javnog reda nisu u tom odsudnom trenutku nali na licu mesta, od ruke Biljane Srbljanovi nastradao bi, izmeu ostalih, i Boko Obradovi, jedan od voa i osnivaa ove patriotske organizacije, lan redakcije lista Pravoslavlje i laureat nagrade Milo Crnjanski.

godinji almanah
44

45

Do sada smo na tribinama Pecanika viali lanove raznih desniarskih pokreta, od aranelovakih Naih do Otaastvenog pokreta Obraz, ali ne i predstavnike poluocijelnog podmlatka Srpske pravoslavne crkve i kolumniste njenog najpoznatijeg glasila. Pojavljivanje predstavnika Dveri u Panevu me je iznenadilo! Do sada su Dveri u javnosti bile poznate pre svega kao organizator tribina, a ne kao neko ko ih ometa. Takoe na svom sajtu, lideri ovog pokreta redovno brane pravo na slobodu izraavanja. Branili su ak i pravo neonacista da mariraju ulicama Novog Sada. Tada je reeno da u demokratskim zemljama svako, pa i Goran Davidovi, ima pravo da kae ta hoe, a da samo drava moe da izrekne sankciju ako neko pravo na slobodu rei iskoristi za raspirivanje mrnje ili izazivanje nasilja. Poto su vlasti Davidoviu uskratile to pravo, Dveri su ga proglasile rtvom progona! Imajui sve to u vidu, moe se postaviti pitanje kako to da dverjani u subotu nisu pokazali toleranciju prema uesnicima tribine Pecanika i nisu potovali svakome zagarantovano pravo na slobodu izraavanja? Kako to da nisu reakciju prepustili policiji i dravnom tuilastvu, kako to prilii demokratskim dravama? Da li ovaj najnoviji dogaaj ukazuje na radikalizaciju politikih stavova Dveri srpskih? Naputaju li Dveri svoje demokratske principe i salonske manire postajui tako aktivisti poput onih u drugim, agresivnijim organizacijama, od kojih su se lideri ovog pokreta do sada najee ograivali? U Peaniku sam proteklih godina vie puta pominjao Dveri, tvrdei da ovo udruenje ne treba stavljati u isti ko s pokretima kao sto su Obraz ili Nacionalni stroj. Od 2001. godine Dveri nastoje da budu shvaene i prihvaene kao mejnstrim desniarski, hrianski omladinski pokret. U tome su u velikoj meri i uspeli. Lideri ove organizacije zastupaju izrazito desniarske, nacionalistike ideje, ali u ambijentu u kome deluju oni nikad nisu bili naroito ekstremni. Bolje rei, nisu bili nita vei ekstremisti od mnogih vladika Srpske pravoslavne crkve, ministara DSS koji redovno poseuju njihove tribine na Maincu, ili jednog kolumniste lista Politika, koji je bez sumnje mislio na Dveri kada je pre nekoliko meseci egzaltirano najavio jedan pokret koji je na pomolu u Srbiji. Moj stav o Dverima ostaje nepromenjen i nakon subotnjih dogaaja. Ono to se dogodilo u Panevu ne kazuje nam zapravo nita novo

o Dverima kao pokretu. U pitanju je samo jo jedna potvrda onoga to ve znamo o stanju u Srbiji danas. Naime, u poslednjih est meseci, u anticipaciji otcepljenja Kosova, celo srpsko drutvo, tanije, njegov najvei deo poznatiji kao prva Srbija zajedno sa Dverima i njihovim politikim, ideolokim i institucionalnim sponzorima skrenuo je udesno. Da bi pre dve nedelje, kada je Kosovo zvanino proglasilo nezavisnost, u Srbiji zapoeo kolektivni performans koji podrazumeva da mu svako ima dati individualni ili kolektivni doprinos, svejedno da li na sopstvenu ili na tetu drugih, samo da bi pokazao i dokazao, sebi i drugima, koliko je teko bez Kosova. Da je situacija u Srbiji normalna, lideri Dveri bi proglaenje nezavisnosti Kosova propratili tribinom ili ak serijom tribina na Maincu. Ili bi izveli svoje simpatizere na ulicu, to su i uinili, i to meu prvima, jo pre zvaninog proglaenja nezavisnosti. Ali u Srbiji posle 17. februara normalne i sasvim legitimne politike i drutvene aktivnosti vie nisu na ceni. Vanredna situacija zahteva vanredne postupke, ukljuujui i radikalnije forme iskazivanja patriotizma. Prema tome, dogadaj u Panevu moe se posmatrati kao mala i zapravo dosta bleda inscenacija jedne od vlasti i medija mesecima pothranjivane i uveliavane nacionalne traume. Nita vie. Boko Obradovi i njegovi istomiljenici samo su nastojali da pokau sebi i drugima da vole Kosovo, ne manje nego to ga vole Nai ili Obraz.

pobeda

Dverjani u Panevu Jovan Byford

godinji almanah
46

47

Jasno je da dverjani za ovaj nastup nisu sluajno izabrali tribinu Peanika. Lideri te organizacije su u decembru prole godine sa oduevljenjem propratili dogaanje naroda u Aranelovcu. U tekstu pod nazivom Demokratski aranelovaki ustanak Branimir Nei, jedan od osnivaa Dveri srpskih (i operativni urednik Pravoslavlja), pozdravio je borbu jednog dela graanstva Srbije koji je u srcu ustanike umadije hrabro uskliknuo no pasaran pred predstavnicima neprimerenog, u velikoj meri netanog i jednostranog prozivanja i vreanja najvanijih nacionalnih institucija srpskog naroda. Nei je u aranelovakom dogaanju naroda prepoznao prekretnicu, poetak prvog ustanka srpskog naroda u 21. veku i nagovetaj predstojeeg rata protiv medijske diktature RTV B92. Dogaaj u Aranelovcu znaajan je, meutim, ne toliko zbog navodne odvanosti Naih u borbi protiv B92, ve zato to je podrka koju su izgrednici tada dobili od politiara iz vladajuih struktura uklonila negativne konotacije ovakvog oblika agresivnog politikog aktivizma, do tada pripisivanog ekstremistikim grupama. Panevo, dakle, ne pokazuje da su Dveri u postkosovskom ciklusu postale ekstreman pokret, ve potvruje da je ometanje Peanika danas mejnstrim. Aranelovac je, kako tvrdi Nei, postavio promocije Peanika u iu onoga to on naziva organizovanje i aktivizam srpskih nacionalista i pretvorio ih u mesto na kome e se od sada svi - od lokalnih ogranaka Naih, Obraza i Nacionalnog stroja, preko Dveri, pa sve do predstavnika narodnjake koalicije i drugih njima naklonjenih javnih linosti redovno nadmetati u iskazivanju lojalnosti prema idejama svetosavskog nacionalizma i celovitosti Srbije. Naravno, u svom tekstu objavljenom na sajtu Dveri, Nei nije pozvao lanove i simpatizere ove organizacije na nasilje prema organizatorima i uesnicima tribina Peanika. Naprotiv, kao hrianin i demokrata, Nei se zaloio za aktivizam u demokratskim okvirima i za borbu koja nee ugroziti mirno ljudsko dostojanstvo boraca za srpsku stvar. Boko Obradovi i njegovi saborci su u subotu takoe iskazali vernost ovom principu, to se uostalom moglo i oekivati, jer Obradovi nije ni huligan ni nasilnik. Treba ipak pomenuti da je Neievo ograivanje od nasilja u ime Dveri srpskih ipak samo delimino. Pozivajui

bundije koji e ubudue ometati tribine Peanika da se uzdre od izgreda, on umesto rei nasilje koristi eufemizam neobuzdanost junatva. Nei dakle nasilju na nekoj buduoj tribini Peanika unapred daje pozitivno znaenje i posmatra ga kao normalan, ako ne i normativan, vid izraavanja nacionalne frustracije. Ali zar nismo isti ovaj zabrinjavajui argument poslednjih nedelja uli i od raznih politiara, savetnika, analitiara i javnih radnika? Ne mogu da zavravajui ovaj osvrt ne dotaknem i pitanja neotuivog prava na uee u dijalogu na koje su se u subotu pozvali dverjani. Da li je to pravo zagarantovano svakom uesniku tribine koju Dveri organizuju na Maincu? Nije! Boko Obradovi je lino bar jednom (u decembru 2004), kao domain tribine Dveri posetiocima uskratio to fundamentalno pravo. U uvodnoj rei on nije pozvao publiku da u bilo kom trenutku prekine izlaganje govornika i time reeno ali dostojanstveno zatrai uee u dijalogu. Naprotiv, od publike je zatraio da pitanja napiu i proslede ih njemu kao domainu skupa, da bi ih on tek posle zavrenih izlaganja postavio uesnicima. Zato se u subotu u Panevu Obradovi nije latio olovke i pismeno postavljenim pitanjem iskazao svoje nezadovoljstvo? Pretpostavljam zato to voli Kosovo.
03.03.2008.

pobeda

Dverjani u Panevu Jovan Byford

godinji almanah
48

49

kae Gojkovieva, se jedino moe reiti ulaskom nae zemlje u evroatlantske integracije, a Srbija e najbolje pomoi Srbima i nealbancima kao lanica Evropske unije. ta smo nauili o politikom kredu novokomponovane izdajnice? Najpre, da u SRS nema unutranje demokratije. Ta, nemojte kas`ti! A mi mislili da tamo jo uvek prorauju dvanaestu tezu o Fojerbahu u mirnoj, demokratskoj i dostojanstvenoj atmosferi. Potom, u Srbiji navodno postoji, pored ekstremne desnice i ekstremna levica. Hajde da damo Kviska: da li je Naa Maja pod ekstremistima leve provenijencije imala u vidokrugu anarhiste (koji nikad ne uestvuju na izborima), NKPJ (stranku odumrlu prirodnom selekcijom), LDP (lanicu Liberalne internacionale, to u uobiajenom politikom toku stvari po sebi iskljuuje leviarski ekstremizam) ili, pak svoje dugogodinje koalicione partnere, danas oliene u Daiu (nerazjanjena afera kofer, pun prljavog kapitalistikog novca)? I bez objanjenja levog ekstremizma u srpskim uslovima, jasno je da osoba koja izgovara ovakve larpurlartistike parole nema jasnu svest o politikoj sceni zemlje u kojoj nastoji da ostvari izborni uspeh. A takvog (i takvih) ve i bez nje imamo previe. Obraujui sopstvenu disidentsku poziciju, Naa Maja se ne identikuje sa dugogodinjim i danas aktuelnim proganjanjem i osujeavanjem, na primer, ena u crnom (u kojem je i sama zajedno sa ostalim radikalima, sudelovala). Njeno proganjanje je drukije: ona je uporediva sa rtvama koje su istorijski i politiki ve davno rehabilitovane, ime anticipira i od javnosti oekuje da je odmah rehabilituje. Ali, ono to iz njenog najnovijeg kreda javnost nikako ne uspeva da sazna jeste: ta je sa rtvama vremena u kojem Naa Maja nije bila radikalska disidentkinja, ve odana aktivistkinja. Najzad, ona ponavlja ve mantriku deniciju o tome kako naa zemlja (ma ta to bilo) jedino kao lanica Evropske unije moe pomoi kosovskim Srbima. A pitanje kako e ui u Evropsku uniju (sa Mladiem ili na njemu, sa Kosovom ili nikako i to zauvek), ostavlja nemutom podrazumevanju tipinom za politike manipulatore.

pobeda

Novokomponovana izdajica Vesna Raki-Vodineli

Novokomponovana izdajica Vesna RakiVodineli

Taman sam pomislila kako smo mi izdajnici (ustae, lopovi, soroevci) najzad oistili svoje redove kad, evo Maje Gojkovi, Nae Maje, koja poinje predizbornu kampanju slavodobitno javljajui: I mene su stavili na listu izdajnika! Vizuelno stilizovana, demokratski nadahnuta, obavetava itateljstvo (na primer, u Blicu od 23. marta 2008) o politikom progonu kojem je izlau braa (i, dakako, sestre) srpski radikali, otkako je iskljuena iz partije i time stavljena na lokalnu medijsku crnu listu. U slatkoj progonstvenoj jezi vidi sebe kao izbrisanu, za sada, dodue samo sa spotova SRS, to je u njenoj grandomanskoj vizuri uporedivo - ni manje ni vie - sa vremenima Maarske revolucije i Prakog prolea. Naa Maja, junakinja naeg doba, zajedno sa Laslom Rajkom, Rudolfom Slanskim, ali i sa ilasom, Rankoviem i ostalim nevidljivim fotografskim objektima! Budui da su, prema njenim reima gotovo svi ekstremno levo ili ekstremno desno, Naa Maja e sama pravo u centar. Pri tom, ipak, navodno pregovara sa Demokratskom strankom, ali jo nije nita denisano. (Ako kojom nevoljom i bude, bie to krajnje zanimljiva denicija.) Kosovsko pitanje,

godinji almanah
50

51

pobeda

ta je meutim nova lanica izdajnike liste preutala i/ili o emu nije ni zapitana? Na koji nain je spojiva injenica da je Maja Gojkovi od 1991. godine, dakle od samog poetka jugoslovenskog rata, bila poslanica u parlamentu nekadanje SRJ, sa njenom tvrdnjom da o prisilnom iseljavanju (proterivanju) Hrvata iz brojnih mesta u Vojvodini (paradigma Hrtkovci/bloody Srbislavci) nita nije znala, nikad nije ula ni videla, iako je hako tuilatvo izdalo saoptenje da je ona 1991. godine prisustvovala govoru tadanjeg/sadanjeg predsednika SRS Vojislava eelja u Hrtkovcima? Nespojiva je. Ili Naa Maja ne govori istinu, ili je nedopustivo neobavetena i duhom odsutna, to bi je u normalnoj politikoj zajednici diskvalikovalo za bilo koju politiku funkciju. Kako bi Gojkovieva objasnila svoju vie puta izricanu tvrdnju da Vojislav eelj nije sa njom kontaktirao iz nepoznatih razloga, ali nakon saoptenja hakog tuilatva (izdatog 2003. godine), da nije saglasno sa njenim imenovanjem za eeljevog branioca, budui da je u vreme hrtkovakog progona bila potpredsednica SRS, kao i potencijalna sauesnica optuenog? Ne bi objasnila, jer je o potencijalnom sauesnitvu, to svaki advokat zna, bolje istrajno utati. Kako bi Naa Maja objasnila injenicu da je otkrila spomenik Jai Tomiu, prononsiranom antisemiti i osuenom za krivino delo ubistva, u sticaju sa injenicom da je jevrejskoj zajednici estitala Jom Kipur i ostale verske praznike? Licemerstvom, kao odlikom rasno(g) istog srpskog politiara/politiarke? Koje je, po njenoj skromnoj izdajnikoj prezentaciji, preporuuje za gradonaelnicu Novog Sada i lanicu pokrajinskog parlamenta. A kakav to modus operandi Naa Maja planira za ulazak u novu srpsku izdajniku zajednicu? E, taj modus nije objavila u obznani o uvrivanju sebe na listu izdajnika. Ali se ne moe rei da ga nije planirala, prethodno paljivo prouivi na politiki det-i trend-set. Najpre, ona poletno igra tradicionalni novogodinji valcer, to sa olom, to sa Bregom. Iako navodno sklona ekologiji i alternativnom osveavanju organizma lekovitim biljem, taj valcer igra u bundi,

o emu valja konsultovati jedan od brojnih blogova posveenih toj tradiciji i toj bundi: Neto kako se vrti, poskakuje i koprca, nepogreivo prkosei troetvrtinskom taktu, savreno uskurac bilo kom taktu i shvatih da to crna bunda od krzna ubijene ivotinje i braon bunda od prevrnute koe ubijene ivotinje, obe (bunde) nepoznatog porekla (ubijene ivotinje) na telu Maje i ole, igraju svoju igru zbog koje bi zadubina Johana trausa trebalo zauvek da zabrani javno njihanje telima uz njegovu muziku, a Be i cela Austrija preporue svojim dravljanima da ne dolaze jedno vreme u ovaj deo sveta zbog opasnosti od parakulturolokih jedinica. Ili, kako bi se drukije, na jeziku kojim Naa Maja govori, za razliku od drugih neprogonjenih radikala, reklo: Nur Gaense tragen Nerz! Potom, u tzv. enskim asopisima, Naa Maja opisuje svoje brojne tane (mane?) i naoari: Gradonaelnica Novog Sada Maja Gojkovi poznata je po neskrivenoj opsesiji prema tanama, kojih ima toliko da ih mora drati u koferima i sanducima. Kupuje ih kada je dobro ili loe raspoloena, a na posao nekad ponese i dve tane. Nova torba me utei. Deavalo mi se da se iz kupovine vratim s nekom koja mi se ne dopada. Ali, ne bacam ih, ekam da se predomislim ili da se one prolepaju - izjavila je jednom Gojkovieva, koju niko ne moe da zamisli bez naoara. Pa ni ona samu sebe. Kada ih skine, kako kae, ima oseaj da joj nedostaje deo lica. Njen drugi feti su ramovi za naoari, koje kupuje bez povoda. Dakle, ukratko: Nur Gaense tragen mehrere Taschen und Brillen in der selben Zeit! Ima toga jo ne ba Oh, Kalkuta, ali: Oh, Vorhol (Sting, Exit, slava kod tzv. prestolonaslednika), svega onoga to ini taj kakofonini i kakistokratini det-set i trend-set, u anru Sterijine Feme: sve je to tako miko fo, sestro slatka! Upravo taj duh olake socijalne lustracije i ponovne legitimizacije koju naa politika (estradna, urbana itd.) klasa omoguuje brojnima nekada Kariima, danas Maji Gojkovi - ini politiki performans Nae Maje moguim i prihvatljivim. Adekvatno se stilizuj, povlauj onome to je fancy, uini sebe rtvom da bi zaboravili vreme kad si bio/bila vinovnik patnji i dobie politiki centar koji pregovara i denie stvari sa priznatim i legitimnim politikim subjektima. Nije problem u Naoj Maji problem je u onima koji pregovaraju i deniu, ako je to odista tako.
24.03.2008.

Novokomponovana izdajica Vesna Raki-Vodineli

godinji almanah
52

53

Slobo kazuje na kome je pravda Vesna RakiVodineli

Papir mri Antoniu Slobo Ne mri ga to je slave eljan, No ga mri da mu se osveti! Kad je sitnu namrio knjigu, On poziva mladoga aua, Te ovako stane besjediti: Davor mome, davor dobro moje, Sad poteci iz petnijeh ila, Te moj govor i besjedu mudru Hitno predaj Politici dinoj I njezinoj rubrici svadljivoj, A u kojoj svakoga etvrtka Gleda sebe majmun u zrcalo! Kad napisa Antoniu Slobo Knjigu sitnu i kada je posla, Okrete se poslu domaemu:

Natapira kose ofarbane, Umi lice vulkanskog porijekla I protrlja znojave dlanove,[1] Te otpoe edo svjetovati: Kad se krene noas zanoiti, Ti ne bacaj ruho po stolici, Ve ga sloi i uredno smotaj, Te otvori dolap u duvaru, Pa u dolap tiho, svetosavski, Sloi ruho k`o pod konac svilen Da ne kriva ni l`jevo ni desno Da tu vlada red, rad i poredak, K`o da ga je Obraz poloio, K`o da ga je Firer postrojio! Pa se krete stolu pisaemu Ne bi l` togo novo namrio, Al` ga stade muiti dilema:[2] Da l` studirat` ili gusle svirat, Da li spavat il` knjige otvarat Il` krenuti skupa sa kolegom Iz revije za neja ovdanju Nove srbske ulizike misli? Kad dilemu ne usp`je rjeiti, Tad obori svoju rusu glavu, Stade gorku sudbu proklinjati to ga era svakoga etvrtka Da silazi s uma pomraena,[3] Te da trai stalno nove teme Kojima e svima dokazivat Da faizam liberalno sniva U srbskome toplom kokoinjcu I da nema nikakve razlike Me Firerom i graanom mirnim! Al` se tada na svu sreu sjeti Da Srbijom legalizam vlada Da se ima o emu pisati Da se ima kome prebacivat Sve od gr`jenog zrnca krvnoga

pobeda

Slobo kazuje na kome je pravda Vesna Raki-Vodineli

godinji almanah
54

55

Pa do borbe za ustavna prava, Koju vode izdajice srbstva Te zavapi istom irilicom: , `, ( ` , `?)[4] : , , ! e, e e , , ! Kad je tako zadobio krila, On se seti jo pravnijeh tema, Kojeno je ba zanemariv`o, Jer o njima nita znao nije! Pak dohvati nacrta zakona Od proklete liberalne stranke I tad stade papira mriti: Pripazite malo bolje Srblji! ta e nama mrski ispitiva Za povrede vaih ljudskih prava? ta e nama dokazi opaki Za stradanja vaa izmiljena, Kad nam Sluba odvajkada stoji? Dogod vrsto naa Sluba brine, Za budunost srbstva se ne bojim, Dok imamo Slubu da vas prati,[5] ta e nama zakoni moderni Mi imamo srbstvo i slubinstvo, ta e nama bratstvo i jedinstvo!

pobeda

Besciljna spoljna politika Vladimir Gligorov

Ima li Srbija spoljnu politiku? Odgovor na ovo pitanje zavisi od toga da li (I) postoje ciljevi kojima se tei (uslov poeljnosti), (II) postoje sredstva kojima se ti ciljevi mogu ostvariti (uslov ostvarivosti), (III) ne postoji nesaglasnost meu ciljevima (uslov doslednosti), i (IV) ne postoji nerazreiv sukob sa drugim meunarodnim iniocima od kojih ostvarenje tih ciljeva zavisi (uslov ravnotee). Srpska spoljna politika ne zadovoljava nijedan od ovih uslova.
[1] U ovom stihu parafraziran je stih Predraga Lucia, Haiku, haiku..., Split 2003, str. 368 [2] U ovom i narednom stihu koriena je kao ugled, a ne doslovno deseteraka fraza Predraga Lucia, op.cit., str. 89 [3] Up. izvrsni Luciev stih, op. cit. str. 169: Ko nanula kojom sa ardaka Insan mere kano s uma sii, [4] Up. Luci, op. cit. Str. 170 [5] Takoe parafraza Lucia, op. cit., str. 368

05.11.2007.

Najpre o ciljevima. Srpska spoljna politika, bar zvanino, tei ostvarenju dvaju najvanijih ciljeva: ouvanju Kosova unutar Srbije i ulanjenju u Evropsku uniju. Poeljnost tih ciljeva se naizgled ni od koga ne osporava. Postavlja se onda pitanje ostvarivosti i doslednosti. O tome nema saglasnosti, izmeu, da ih tako nazovem, proevropljana i nacionalista, mada postoji saglasnost na reima da se oba cilja mogu ostvariti. Spor je u tome to proevropljani tvrde da se Kosovo moe ouvati unutar Srbije samo ulanjenjem u Evropsku uniju dok nacionalisti tvrde da se do ulanjenja u Evropsku uniju moe doi samo ako Kosovo ostane unutar Srbije.

godinji almanah
56

57

Ako se ovaj spor razmotri, videe se da nije izvesno ni da su oba ova cilja poeljna, a niti da su ostvariva. Za proevropljane je ulanjenje u Evropsku uniju sredstvo ouvanja suvereniteta Srbije nad Kosovom, to u najmanju ruku otvara pitanje poeljnosti lanstva u Evropskoj uniji ukoliko se ne moe sauvati Kosovo. Za nacionaliste lanstvo u Evropskoj uniji nije poeljno ukoliko to znai odustajanje od Kosova. Ovaj spor oko poeljnosti pojedinih ciljeva spoljne politike ve sugerie da zapravo ne postoje jasni ciljevi, da je zapravo srpska spoljna politika besciljna. Ovo se moe zakljuiti i kada se razmotri da li se oba ova cilja mogu ostvariti, znai da li je ova politika dosledna. Tu je potrebno uzeti u obzir injenicu da je 18 zemalja lanica Evropske unije ve priznalo Kosovo, a da su bar jo tri najavile da e to uiniti u bliskoj budunosti. Budui da se ugovori sa Evropskom unijom potpisuju sa svim zemljama lanicama pojedinano, jasno je da nije mogue da zemlje koje su priznale Kosovo potpiu ugovor o lanstvu Srbije u Evropskoj uniji, ako bi se taj ugovor odnosio i na Kosovo. Ukoliko je to cilj proevropljana, to nije ostvarivo. Isto tako, ne mogu te zemlje sada da kau da prihvataju Srbiju u granicama koje ukljuuju Kosovo, to je cilj spoljne politike nacionalista, jer su prethodno priznale Kosovo kao nezavisnu dravu. Budui da tako formulisani ciljevi nisu ostvarivi, srpska spoljna politika je besciljna. To ne znai da ona ne proizvodi posledice. Kako je tako formulisana spoljna politika nedosledna, ona onemoguava bilo kakav napredak u spoljnopolitikim odnosima zemlje. Nedoslednost u ciljevima ide zajedno sa proizvodnjom sukoba sa drugim meunarodnim iniocima, bilo da je re o dravama ili o meunarodnim ustanovama. Sukobi na severu Kosova su samo jedna manifestacija besciljnosti srpske spoljne politike. Sada o alternativama. alosno stanje srpske spoljne politike je posledica izbegavanja izbora izmeu proevropske i nacionalistike politike. ta bi, dakle, bile posledice prihvatanja nacionalistike ili proevropske spoljne politike, do ega bi moglo da doe posle predstojeih parlamentarnih izbora? Mada se o tome ne raspravlja ozbiljno, nije teko videti emu ove dve sukobljene politike strane tee. Iz politikih inicijativa posle

skoranjih sukoba na Kosovu moe se videti emu tee nacionalisti. Re je o politici razdvajanja Srba i Albanaca. Ovo je naravno samo cilj, ostaje pitanje ostvarivosti i saglasnosti sa drugim ciljevima, a i prihvatljivosti za druge meunarodne inioce. Zanimljivo je videti kako se zamilja sprovoenje ovako formulisane nacionalistike spoljne politike i ta to podrazumeva kada je re o dva osnovna cilja spoljne politike Srbije. Predlog o razdvajanju polazi od pretpostavke da je Evropska unija preuzela svoj deo odgovornosti na Kosovu i da bi to isto trebalo da uini i Srbija. Tako da bi Evropska unija nadzirala nezavisnost Albanaca od Srbije, a Srbija nezavisnost Srba od Albanaca. Ovo bi trebalo da potvrde Ujedinjene nacije. Budui da se ne moe oekivati da taj predlog podri Savet bezbednosti, predlogom se preutno prihvata nadlenost generalnog sekretara. Ovo podrazumeva jednu od dve stvari: ili se smatra da je to u skladu sa rezolucijom 1244 ili se ne smatra da je potrebno da se ona potuje. Izjave srpskih predstavnika nisu naroito dosledne, ali je verovatnije da je prvo tumaenje prihvatljivije. To bi znailo da bi generalni sekretar mogao, u naelu, da odobri i prisustvo Srbije i prisustvo Evropske unije na Kosovu. Ovo drugo se do sada smatralo neprihvatljivim jer nije u skladu sa rezolucijom 1244. Sada bi se naprosto reklo da jeste u skladu sa rezolucijom 1244. Ovo bi otvorilo mogunost da se spor oko toga je li prihvatljivo da Srbija nastavi da se integrie sa Evropskom unijom razrei tako to se kae da Srbija i Evropska unija dele nadzor nad Kosovom, to bi onda trebalo da ukloni prepreke saradnji i pribliavanju Evropskoj uniji. Naravno, to bi isto tako znailo da bi se de fakto priznala nezavisnost Kosova, jer je jasno da ova funkcionalna podeljenost Srba i Albanaca ne bi mogla da ima nikakve posledice po suvernost Srbije ili Kosova. Ovo bi, dakle, dovelo do odustajanja od cilja da Kosovo ostane u Srbiji, a otvorila bi se mogunost saradnje sa Evropskom unijom. Problem je samo u tome to se ovim predlogom, kao i svim drugim predlozima do sada, gubi iz vida potreba da se za njega pribavi saglasnost Albanaca, a to sada znai kosovskih vlasti. One nemaju nita protiv toga da Evropska unija preuzme nadzor nad odreenim institucijama Kosova, ali je malo verovatno da bi se saglasili sa tim

pobeda

Besciljna spoljna politika Vladimir Gligorov

godinji almanah
58

59

da sline nadlenosti na Kosovu ima Srbija. U ovom je kontekstu korisno razmotriti alternativnu spoljnu politiku proevorpljana. Tei se, ako je ceniti po izjavama, da se onemogui meunarodno priznanje Kosova, kako bi se dolo do novih pregovora, koji bi posebno imali anse na uspeh ukoliko bi Srbija bila to je mogue vie integrisana sa Evropskom unijom. Sugerie se da bi Kosovo bilo spremno da prihvati suverenost Srbije kako bi pristupilo Evropskoj uniji, jer bi inae bilo neto kao ardak ni na nebu ni na zemlji. Nije, meutim, jasno zato bi kosovske vlasti pristale da se tada odreknu suverenosti, kada nisu bile spremne na to ni kada im je niko nije priznavao. Do pregovora e u nekom asu svakako doi, budui da je nemogue da Srbija i Kosovo postanu lanice Evropske unije ako ne normalizuju meusobne odnose, ali nije realno oekivati da bi se tim razgovorima dolo do sporazuma o tome da Kosovo ostane deo Srbije. Moda ima smisla uzgred ukazati na sklonost da se manipulie javnou davanjem primera koji su u stvari kontraprimeri. Tako se pominje primer Republike Irske i Severne Irske. Gubi se iz vida da su obe istovremeno postale lanice Evropske zajednice 1973, mada je Severna Irska bila i ostala deo Ujedinjenog Kraljevstva. Ukoliko bi to bio primer za Kosovo, to bi znailo da Srbija ne bi stavljala prepreke Kosovu da postane lan Evropske unije. Navodi se esto i primer Kipra, koji je postao lan Evropske unije uprkos tome to nema faktiki suverenitet nad Severnim Kiprom. Gubi se, meutim, iz vida da nijedna zemlja lanica Evropske unije nije priznala Severni Kipar. To su, dakle, kontraprimeri za ono to je politika proevropljana prema Kosovu i Evropskoj uniji. Konano o ishodu. Besciljnost srpske spoljne politike je jo oiglednija ako se postavi pitanje: ta je to, u smislu suverenosti, to se podrazumeva pod parolom Kosovo je Srbija? U pregovorima koji su voeni pre jednostranog proglaenja nezavisnosti, srpska strana je izraavala spremnost da prihvati samostalnost Kosova u svemu, osim u tome da ono postane lanica Ujedinjenih nacija. Nije realno oekivati da e se u budunosti moi traiti vie od toga. To znai da svi ovi meunarodni i unutranji sukobi imaju za cilj da Srbija sprei Kosovo da postane lanica Ujedinjenih nacija; ne, dakle, da sprei nezavisnost Kosova, ve da sprei priznanje

te injenice u Ujedinjenim nacijama. Nacionalisti uz to tee i da onemogue normalizaciju drutvenih i politikih odnosa unutar samog Kosova, pre svega izmeu Srba i Albanaca. I to je sve. U pregovorima koji su prethodili proglaenju nezavisnosti Kosova pokazalo se da je to neostvarivo, u smislu postizanja sporazuma o tome sa Kosovom i sa znaajnim meunarodnim iniocima. Sada se proverava ostvarivost nacionalistike ideje o razdvajanju i ideje proevropljana o Kosovu koje lebdi ni na nebu ni na zemlji. Budui da se ne moe oekivati da i jedno i drugo bude prihvatljivo za predstavnike Kosova i za meunarodne inioce, valja oekivati dalju evoluciju srpske spoljne politike. Mogue je da ta evolucija ne dovede do realistinije politike, jer srpska javnost ima sklonost da prihvata besciljnost u spoljnoj politici. To vie i nije politika, ve nekakva potreba da se drugima napakosti, da im se nanese teta ili da im se vrati istom merom, kako se to i zvanino opravdava. Ako se to svejedno eli nazvati politikom, to je onda spoljna politika koja je izgubila svaki cilj.
24.03.2008.

pobeda

Besciljna spoljna politika Vladimir Gligorov

godinji almanah
60

61

pobeda

da ga kopiraju i u modelu tigrastih gaa ali, opet, to je moja mata, vi niste u obavezi). A misle zato to su najzad svi poverovali u mo marketinga, a kako i ne bi kad vide ta je marketing uradio za radikale. I tako, kad im je neko rekao da se takvim sedenjem utie na podsvest biraa - oni su se posluno raskreili. ta pa drugo i mogu da urade? Eh, nisu svi Tijani, pa da barem jednom nedeljno isprebijaju nekog. Videli bismo mi na delu koliki su oni alfa-mujaci, samo da smeju da (se) biju. Ovako, jedino mogu da nam se predstave poslunim prihvatanjem marketinkih saveta. Da sede kao alfa-mujaci, da govore kao da im je Srbija na srcu, da izgledaju kao da ozbiljno misle. I to je moda stvarni, nalni krah marketinga. Jer, ideja marketinga nije da zloupotrebljava, da obmanjuje potroae, da im nametne proizvod koji im ne treba, da im uvali lepo upakovan bo Naprotiv. Ali, kad vidite, na primer, kako su beskrupulozno uminkali one iste stare radikale, kako su im skockali novu ambalau i ispeglali promociju, nekako posumnjate u mogunost da marketing moe biti jedna asna profesija u funkciji trita i potroaa. U ime struke ja vam se izvinjavam. Pun kufer marketinga, 06.05.2008.

Novogovor tela Nadeda Milenkovi

Novogovor tela Nadeda Milenkovi

Da li je i vama to, s oprotenjem, upalo u oi? Mislim, to kako nai politiari sede kad gostuju po foteljama TV studija? Ne znam da li ih je poduavao marketinki savetnik ili su samouko saznali iz nekog magazina (Blic ena?), tek vidim da su svi, i Tadi, i Nikoli i Vui, i Kotunica pa ak i Andreja Mladenovi, usvojili tzv. alfa-mujak sedenje. Stopala razmaknuta bar po pola metra, dlanovi na butinama, prsti blago ka unutranjosti butina, lea i glava malo unazad kako bi se isturila karlica I sede tako raskreeni, a ona stvar im uperena pravo u (najee) voditeljku. Mada, jesu je oni uperili u voditeljku, ali njome zapravo niane nas, nas sa ove strane ekrana. Nas koji emo ispod ita, sasvim nesvesno i sasvim pasivno primiti i usvojiti poruku da su oni alfa-mujaci. Voe opora. Rasplodni kapaciteti. Strah za ostale mujake, ponuda za sve enke. Zato to rade i zato misle da emo stvarno poverovati da su ba svi odreda ni manje ni vie nego sve sami alfa-mujaci? Kao da ne znamo da nam prete praznom pukom. Kao da ne mislimo da su, u najboljem sluaju, samo kalfa-mujaci. Kao da nismo gledali Batu ivojinovia u legendarnoj sceni sa tecom Cvek (uvek zamislim
godinji almanah
62

63

Pitanje nije samo odraz puke radoznalosti obinih ljudi, koji se svakodnevno suoavaju sa medijskim informacijama kako Mikovi nansira sve politike stranke, osim Liberalno-demokratske partije. Znatielju, pri tom, podgreva injenica da Mikovi nita od toga ne demantuje, putajui mati na volju da graani sami zakljuuju ije on politike akcije zaista poseduje. Vlasnik kompanije Delta, meutim, je i vie od nansijera mnogih stranaka. Mediji su esto spremni da ga nazovu vlasnikom polovine Srbije, mada je blii istini stav zasnovan na berzanskom tumaenju koji kae da je Mikovi samo vlasnik najveeg broja politiara koji upravljaju Srbijom. Za obine birae koji se u referendumskoj atmosferi spremaju za 11. maj Delta i Mikovi mogu biti barometar i putokaz za koga glasati, ko bi mogao biti pobednik vanrednih parlamentarnih izbora, postati stanar Nemanjine 11. i vlasnik premijerske fotelje u naredne etiri godine. Jer Mikoviu, kako kae reklama za Nektar sokove, nije svejedno kome e dati glas, bez obzira na to to skoro sve nansira. Jer i kad glasa, Mikovi mora da vodi rauna o svojim biznis interesima u mandatu nove Vlade, odnosno da li e i koliko uveavati svoju poslovnu imperiju i njen prot. Agencija Tanjug pre neki dan objavila je impozantni vlasniki list Miroslava Mikovia za koga se kae da poseduje veliki broj preduzea i nekretnina, da se bavi maloprodajom, agrarnom proizvodnjom, izvozom, uvozom, zastupanjem inostranih kompanija, distribucijom robe iroke potronje, nansijskim i uslugama osiguranja. Mikovieva kompanija Delta osnovana je poetkom februara 1991. godine i imala je pet lanica - Delta M, Delta banka, Delta osiguranje, Delta sport i Delta MC. Posle toga, Mikovi je svaku od ovih pet kompanija razgranao na mnogo manjih poslovnih grupa. Samo Deltu M ine Delta in, Delta auto, DMD, Delta internacional, Madi, Detmile, Delta agrohemija, Delta invest, Delta agrar, Difashion, Delta Funghi... U vlasnitvu Mikovia je vei deo maloprodaja u Srbiji, lanac prodavnica Maksi, Pekabeta i C market, dok je u veim gradovima sve vie hipermarketa Tempo, koji su, takoe, u njegovom vlasnitvu. Ima ekskluzivan ugovor s ruskom kompanijom

pobeda

Za koga e glasati Miroslav Mikovi Mia Brki

Za koga e glasati Miroslav Mikovi? Mia Brki

Sve donedavno u poslovnim krugovima Beograda govorilo se gledaj i kupuj isto ono ta na Berzi kupuje Mikovi. Berza se u poslednje vreme neto ne osea dobro, tako da malo ko na njoj neto pazari. U meuvremenu otvorena je politika berza na kojoj se iz dana u dan menjaju cene akcija gotovo svih stranaka, u iekivanju sudnjeg dana, 11. maja, kad e se znati ko e imati dovoljno akcija da postane etvorogodinji zakupac zgrade Vlade Srbije u Nemanjinoj 11. Iako je trgovina na politikoj berzi neto drugaija od one na nansijskom tritu (Beogradskoj berzi), mnogo ljudi se svaki dan pita ije politike akcije kupuje Miroslav Mikovi, odnosno za koga e Mikovi glasati.
godinji almanah
64

65

Intersport, a automobili jat, alfa romeo, lana, honda, reno traks, BMW, kozmetika nivea, sportska oprema najk, garderoba zara i mnogobrojni prehrambeni proizvodi dolaze u Srbiju preko Mikovievih rmi. Strateki je partner s Generali grupom i kroz rmu Delta enerali osiguranje prodaje osiguranja raznih vrsta. Vlasnik je i najveeg trnog centra na Balkanu Delta sitija u Novom Beogradu, a izgradnja velikog trnog centra planirana je i na zemljitu koje je nekad pripadalo preduzeu Autokomanda, a koje je Mikovi kupio na aukciji. Takoe, njegove rme grade multipleks bioskop, kuglanu, igraonice za decu i tnes centar, raznovrsne tematske restorane i lanac Kosta kafe. Poseduje dvadesetak hiljada hetara zemlje, proizvodi kukuruz, penicu, proizvode od uljarica i stone hrane, suncokret, sirovo i jestivo ulje, i trguje njima, bavi se i preradom mesa. Mikovieve rme i fabrike proizvode pesticide, mineralna ubriva, granulate, gume, viljukare, motorna ulja, antifriz, akumulatore i rezervne delove za bicikle i trguju i njima. ovek s takvom imovinom zaista mora dobro da razmisli koja od trenutnih politikih ponuda na tritu evropska ili izolacionistika odgovara njegovim stratekim poslovnim interesima u naredne etiri godine, ali i mnogo due. Kad se ta politika ponuda prevede na poslovni jezik, Mikoviu stoje na raspolaganju dve politike opcije koje neminovno proizvode i dve vrste uslova poslovanja. Jedna se vezuje za evropsku politiku opciju i to je slobodno trite i konkurencija. Druga, koju oliava politiki izolacionizam, omoguila bi Mikoviu i njegovoj kompaniji Delta da uspostavi jak monopolski poloaj na domaem tritu. Za koju bi od te dve politike opcije Mikovi mogao da glasa? Na prvi pogled poloaj monopoliste jeste zavodljiva ponuda koja bi izvesno vreme donosila basnoslovne protne benete i do nesluenih razmera doprinela uveavanju Mikovievog korporativnog i linog bogatstva. Problem je to bi Mikoviev monopol titila politika vlast koja se ne zalae za ureena i stabilna pravila igre ni na jednom (nansijskom, politikom) tritu. Rizik za velikog biznismena u takvom poslovnom ambijentu bio bi ravan riziku s kojim je poslovao tajkun/oligarh Mihail Hodorkovski u Putinovoj Rusiji. Hodorkovski je bio vlasnik gigantske naftne kompanije Jukos sve dok se nije zamerio vlastima u Kremlju, a

sada izdrava viegodinju robiju koju je zaradio u procesa koji su posmatrai smatrali nastojanjem Kremlja da uniti njegove politike i poslovne ambicije, a u kojem je osuen za proneveru i utaju poreza i pranje novca. Naravno da je rusko Tuilatvo odluno opovrgnulo da postoji bilo kakav politiki motiv u suenju Mihailu Hodorkovskom. Postoji i veoma bitan poslovni razlog zbog koga Mikovi ne bi mogao da prihvati politiku opciju koja njegovoj kompaniji omoguava monopolski poloaj u Srbiji. Vlasniku Delte, koliko je poznato, niko do sada nije osporio poslovne sposobnosti u razvijanju biznisa. Ako je to tano, onda niko bolje od Mikovia ne moe da zna da bi monopolska pozicija za njegovu kompaniju dugorono znaila presuivanje preduzetnikih ideja, smanjenje poslovnih sposobnosti i prekid svakodnevnih kreacija i inovacija, to bi sve zajedno na kraju dovelo do atroje sistema i do smanjenja kapaciteta za proizvodnju crvenih krvnih zrnaca, odnosno prota. Izolacionizam i zatvorena privreda doveli bi Mikovia u paradoksalnu situaciju da njegova velika kompanija nema kome da prodaje proizvode i usluge. U izolovanoj Srbiji Mikovi ne bi mogao da multiplikuje (oplodi, zaradi) uloenih 200 miliona evra kapitala kojima je, na primer, kupio imovinu Geneksa u Beogradu. Jednostavnije reeno, kome e da izdaje sobe i apartmane u buduem hotelu Plaza (bivi Beograd-Interkontinental), ako u samoizolovanu Srbiju ne budu dolazili poslovni ljudi iz sveta? Mikovi mora da razmilja i o tome da li e (daleko bilo) osiromaeni graani skromne kupovne moi (ne daj boe) izolovane Srbije biti dobrodoli kupci u njegovim supermarketima Maksi i trnim centrima Delta siti? Nain na koji je do sada poslovao mogao bi da sugerie da vlasniku Delte vie odgovara konkurencija i slobodno trite. Njegova kompanija pravi godinji promet negde oko dve milijarde evra i ve je prerasla trite Srbije. Moglo bi se rei da je Delta vea od Srbije i otuda Mikoviev strateki poslovni iskorak van granica matine drave.

pobeda

Za koga e glasati Miroslav Mikovi Mia Brki

godinji almanah
66

67

Iako nije uspeo da se etablira u Sloveniji i Hrvatskoj (mada od toga ne odustaje), Mikovi je u Bosni i Hercegovini kupio banjaluki prehrambeni lanac Tropiko i robnu kuu Boska, a u Tuzli i Sarajevu spremao se (pa privremeno odustao zbog politikih pritisaka iz Sarajeva) da gradi oping centre i hotele, o emu je potpisao sporazum sa sarajevskim biznismenom Fahrudinom Radoniem. U Crnoj Gori ve je podigao tri Maksija, u Podgorici e uskoro otvoriti Delta siti veliine onog u Beogradu, a kao suvlasnik poseduje mreu mobilne telefonije M-tel. U Bugarskoj je nedavno kupio trgovinski lanac Pikadili, a poslovne su mu namere da svoj trgovaki lanac Maksi prenese i u Ukrajinu. U nekoliko retkih javnih nastupa (poslednji je bio poetkom prole godine) Mikovi je zahtevao da drava/Vlada stvori jasna pravila igre i da se ne mea na tritu. On bi, po prirodi posla kojim se bavi, zapravo mogao biti najozbiljniji lobista Evropske unije u Srbiji jer e samo slobodno trite i konkurencija staviti njegovu kompaniju u poloaj da svakodnevno ilji svoje poslovne sposobnosti. Jedino trite moe naterati i gazdu i njegove menadere i ceo korporativni sistem Delte da svakim danom u svakom pogledu budu jo bolji i konkurentniji, to e rei protabilniji. Slobodno trite je njegova jedina prirodna sredina i mesto gde je rizik za njega i kompaniju najmanji. Nesumnjivo, Mikovi e i ako se Srbija otvori prema Evropskoj uniji i prihvati konkurenciju na slobodnom tritu imati odlinu startnu poziciju i ogromnu prednost jer je u procesu tranzicije i privatizacije uspeo raznoraznim politikim dilovima da izgradi monu kompaniju i postane njen vlasnik. Instikt biznismena kome je veliina prota postala jedini cilj i to u zemlji bez pravila igre i pravne drave naterao je vlasnika Delte da se na politikom terenu ponaa u skladu sa narodnom poslovicom umiljato jagnje tri majke sisa. To to sada (ali i do sada) investira novac u gotovo sve igrae na politikom tritu ne znai da je to njegovo investiranje u budunost. Deo tog ulaganja moe se smatrati cenom preivljavanja, a deo stratekom investicijom. Nesumnjivo je da je mnogo vei deo novca namenjen dugoronom ulaganju, ali se jo ne vidi ija je to politika hartija od vrednosti.
04.04.2008.

pobeda

Tomislav Nikoli nekad i sad itala i prikupila: Vesna RakiVodineli

O radikalskim emocijama i potenju
Sad: Mi se pripremamo da uradimo veliki posao. Ne irimo mrnju. irimo razumevanje, prijateljstvo i ljubav, rekao je lider radikala. U razgovoru s graanima, Nikoli je obrazloio da mu je potrebna pobeda da bi poveo Srbiju napred i da rauna na sve graane Srbije - i one koji su glasali za njega i one koji nisu. (Tomislav Nikoli, dalje TN, 01.02.08) Ve osam godina trpimo DOS na vlasti. Neko je propao vie, neko manje, a samo se mali broj njih obogatio, rekao je Nikoli i dodao da su fabrike u Srbiji prazne, radnici bez posla i bez normalnih uslova za ivot. (TN, 22.04.08) Nisu probali nikad vlast SRS-a. Za onaj period koji smo bili sa socijalistima u vladi, ni socijalistima ne mogu da kaem da su
69

godinji almanah
68

bili na vlasti. Tad smo imali godinu dana borbe protiv terorizma, nekoliko meseci priprema za odbranu zemlje, pa odbranu zemlje, godinu dana obnove, bez pravih ekonomskih i socijalnih programa. Sav budet je iao na to. Nismo mogli da se iskaemo ni mi ni socijalisti. (TN, 16.03.08) On je rekao da ve osam godina Srbija ide pogrenim pravcem i da su funkcioneri DOS-a za to vreme osiromaili i opljakali dravu, kao i da je dolo vreme da na vlast dou poteni i odgovorni ljudi. Doli su sa obeanjima, a otii e neki tamo odakle su doli, a neki tamo gde idu kriminalci, poruio je Nikoli. (22.04.08) Nikoli je kazao da od glasova graana zavisi da li e biti siromani ili bogati, ponosni ili uvreeni, ponieni ili izdati, da li e moi da se lee, koluju. On je prisutnima poruio da 11. maja nemaju ta da rade kod kue i da nijedan posao nije vaniji od izlaska na izbore, jer odluuju o budunosti graana. (19.04.08) Nekad: Reenjem broj 360-1978/98-01 od 22.12.1998. Vlada je Tomislavu Nikoliu dodelila stan povrine 186,47 metara kvadratnih u Bulevaru Lenjina, u Beogradu; stan je otkupljen. Reenjem broj 360-2686/98-01 od 22.12.1998. Vlada je Aleksandru Vuiu dodelila stan povrine 117,48 metara kvadratnih na istoj adresi; stan je otkupljen. Reenjem broj 360-5047/98 od 7.12.1998. Ministarstvo za saobraaj i veze dodelilo je Draganu Todoroviu stan u ulici Prote Mateje u Beogradu; stan je otkupljen. Malo nakon preuzimanja lokalne vlasti i postavljanja direktora javnih preduzea, pie u izvetaju inspektora, izvedena je prva operacija prelivanja novca iz budeta optine u stranaku kasu: Tomislav Nikoli, u funkciji v.d. direktora JP Poslovni prostor uplatio je na raun Sportsko-rekreativnog centra Pinki, iji je novopostavljeni direktor bio Aleksandar Vui, 100.000 dinara ili 30.000 maraka na ime rekreacije zaposlenih. Tome zamerke ne bi bilo, jer lepo je kad se o radnikoj klasi vodi rauna, samo da istim tim novcem, ve neki dan kasnije, nije plaen reklamni oglas

pobeda

u stranakom glasilu Velika Srbija kojim se publika obavetava da bazen radi. Kasnije, kada je Srpska radikalna stranka ula u zvaninu koaliciju sa socijalistima i preuzela deo vlasti u Republici, ovakvi transferi nisu ni maskirani ktivnim ugovorima: tampanje Velike Srbije plaano je direktno optinskim novcem. Plate i honorari novinarima isplaivani su iz istog izvora. (Za nas radikale Zemun je koncipiran kao ogledna optina, obeao je na poetku vladavine Zemunom Vojislav eelj, i upozorio: Na primeru Zemuna mi emo pokazati kako e izgledati radikalska vlast u celoj Srbiji) (Up. Biro alter)

Tomislav Nikoli - nekad i sad Vesna Raki-Vodineli

O radikalskoj Evropskoj uniji

Sad: Pobednik prvog kruga predsednikih izbora Tomislav Nikoli tvrdi da je znatno poboljao odnose sa Evropskom unijom, koja ga, kae, prvi put tretira ravnopravno. (31.01.08) Testament lidera radikala Vojislava eelja u smiraj njegovog trajka glau u Hakom tribunalu podigao je veliku buru u javnosti Srbije. Analitiari su se dugo bavili procenama tih zaveta, pojedini tvrdili da je ugrozio politiku budunost Srpske radikalne stranke, drugi da eelj nije napisao nita novo to nismo znali o politici te stranke. Posle mesec dana, kandidat SRS za premijera Srbije Tomislav Nikoli tvrdi u razgovoru za Novosti da se vie ne moe govoriti o testamentu Vojislava eelja kada je ovek ostao iv, ali i da tu nema nieg to nije u skladu sa programom i ideologijom te stranke. Radikali se nikada nee odrei Kosova, niti zaboraviti Republiku Srpsku Krajinu. Nee saraivati ni sa DS ni sa DSS. Jedino gde moe da doe do malog odstupanja od tog testamenta jeste odnos radikala prema Evropskoj uniji. (06.01.07) On je rekao i da SRS nema nita protiv Evropske unije, ako ona kae da je Kosovo sastavni deo Srbije. Spremni smo da zaboravimo da su nas bombardovali, iscrpljivali sankcijama, samo ako kau da Srbija ima ista prava kao svaka druga drava u svetu, ako kau da je Kosovo sastavni deo Srbije i da Albancima porue da

godinji almanah
70

71

pobeda

ne mogu da imaju svoju dravu u Srbiji. Takva nam Evropska unija treba, rekao je Tomislav Nikoli. (04.01.08) Nikoli je rekao da je Srbija proteklih godina bila okrenuta samo Evropskoj uniji, koja joj je zauzvrat zatvorila fabrike, banke, unitila vojsku i policiju, poljoprivredu. (21.04.08) Evropska unija je bogata i mona, ali hoe robove, ali naa deca nikad nee biti robovi, ako se pitamo mi, srpski radikali. Evropskoj uniji poruujemo da se naa vrata otvaraju kad se pokuca ili pozvoni, nogom se naa srpska vrata ne otvaraju, poruio je Nikoli. (24.04.08) Zamenik predsednika Srpske radikalne stranke ocenio je da je Srbija u robovskom poloaju prema Evropskoj uniji koja nau zemlju ucenjuje priznavanjem nezavisnog Kosova. Nikoli je okupljenim graanima poruio da je Kosovo nae, da u Evropu idemo samo s Kosovom i naglasio da 150 zemalja nije priznalo nezavisnost. Hoemo da saraujemo s Evropskom unijom, a ne da se u njoj samo zaduujemo, hoemo da koristimo i istok i zapad, da Evropska unija ovde gradi fabrike, a odavde izvozi u Rusiju, da Rusija u Srbiju dovodi gas i naftu, rekao je Nikoli. (18.04.08) On je obrazloio da se svih 17 godina, koliko je u srpskoj politici, borio za zaokret ka Rusiji, dodavi kako je uveren da taj zaokret odgovara nacionalnim interesima Srbije i njenih graana. (01.02.08) Nekad: Grobovi, pretnje zaralim kaikama, dobrovoljci na ratitima, premlaivanja, nansijske zloupotrebe, radikalni nacionalizam, potezanje pitolja na taksiste i studente, guenje slobode Univerziteta, unitavanje medija, bezobzirni cinizam vladara, verbalni i ziki obrauni u obe skuptine, devastacija kulturne batine i sve ostalo to su radikali inili, izgleda da su zaboravili i razoarani birai. Na parlamentarnim izborima odranim u septembru 1997. izborni slogan Srpske radikalne stranke glasio je: Mi dolazimo.

est meseci kasnije, 24. marta 1998. radikali su prvi put uli u republiku vladu. Tano godinu dana posle, 24. marta 1999. poelo je bombardovanje Jugoslavije jo neoporavljena od represije nad medijima i Univerzitetom, Srbija je ula u rat. Oni su ve uveliko bili doli. (up. Biro alter).

Tomislav Nikoli - nekad i sad Vesna Raki-Vodineli

O radikalskoj koaliciji Nikoli Kotunica i ostalima

Sad, ali i nekad: Radikali se nikada nee odrei Kosova, niti zaboraviti Republiku Srpsku Krajinu. Nee saraivati ni sa DS ni sa DSS. (TN, 06.01.07) Vojislav Kotunica izigrao i prevario i nas i Srbiju, DSS e to tek debelo platiti! Rejting im je ve pao na najnii nivo. (Aleksandar Vui, 13.05.07) Time to sam poverovao Kotunici i napravio parlamentarni dogovor o konstituisanju Skuptine nisam naudio svojoj stranci. Mislim da su se maske poskidale, da graani sada bolje znaju ko je

godinji almanah
72

73

ko, a da je SRS napravio dobar poetak kampanje za predsednike izbore krajem godine. Trpeo sam kritike zato neu s Kotunicom i DSS i onda sam mu i sam poverovao. Jer, kad smo pravili dogovor o parlamentarnoj podrci za izbor predsednika Skuptine, on je to traio od mene. Doao je s priom o ugroenosti zemlje i Kosovu. (TN 15.05.07) Iako su izbori raspisani tek jutros, politike stranke uveliko razmatraju da li e na izborima nastupiti same ili u koalicijama. Ima i onih poput radikala koji e na izbore sami, ali znaju s kim bi sklapali postizborne koalicije. Tomislav Nikoli pozvao je Demokratsku stranku Srbije da zajedno formiraju vladu, ali je poruio Vojislavu Kotunici da ne moe da rauna na premijersko mesto. (13.03.08) Zamenik predsednika Srpske radikalne stranke Tomislav Nikoli izjavio je da je Demokratska stranka Srbije jedina stranka sa kojom bi radikali razgovarali o saradnji posle optih izbora 11. maja u Srbiji. (22.04.08) Na pitanje gde vidi sebe u buduoj vladi, on je odgovorio da njegov ego nije toliki da bi mogao da ima najvee funkcije i da je bitno da u vladi budu ljudi iz SRS-a koje e on kontrolisati i koji e sprovoditi stranake mere i ideologiju. Kako je istakao, postoje samo dve varijante za formiranje vlade - ili e je formirati sve stranke koje uu u parlament bez SRS-a, ili e je radikali napraviti sa DSS-om. (25.04.08) Srbija posle izbora mora da dobije vladu i zato sam potpuno iskreno ponudio DSS da zajedno napravimo vladu posle izbora. Meutim, Kotunica je izbegao pozitivno da odgovori na jasnu dilemu na koju e stolicu sesti, sa nama ili sa DS - rekao je Nikoli. On je za Kotunicu rekao da time to uti mudruje i da Srbija ne zna ta je eka posle izbora. (26.04.08)
27.04.2008.

pobeda

Potpis Vesna Raki-Vodineli

Potpuna paraliza nervusa legalisa podrana endemskom mitingakom razjarenou dovela je doktora prava Vojislava Kotunicu do toga da obea i/ili tvrdi: da e eliev potpis na SSP biti poniten (kao da ga nikad nije ni bilo); da SSP obavezuje samo Borisa Tadia i nikog vie; da je potpis na SSP isto to i priznavanje nezavisnog Kosova; da SSP nije smeo da bude potpisan, zato to su se promenile okolnosti. Bar ovoliko se moglo razabrati iz kakofonine reakcije ekspertskog trojnog pakta Kotunica-Ili-Nikoli na Sporazum Evropske unije i Srbije o stabilizaciji i pridruivanju, kad se apstrahuju novozavetne kletve, turbomitologija, zavereniko namigivanje i drugi vidovi govora posrnulog uma i derutnog tela. Ako se za Ili-Nikolia i moe dopustiti da su usled izvinjavajue zablude dovedeni do
75

godinji almanah
74

parapravnike egzaltacije, Kotunica, uprkos svemu, nije smeo da zaboravi ta mu je profesija. A zaboravio je kao da je nikad nije ni bilo. Upravo on od svih, ba(elini) premijer koji svoj ivotni projekat odbrane Kosova nastoji da zasnuje na meunarodnom pravu. I kao u bajci o Ba-eliku, tajnu o skrivenoj slabosti treba traiti u onome to izgleda kao teko osporiva superiornost. U Kotuniinom sluaju, dakle, u njegovoj upotrebi prava. Budui da od pustih mitingakih parola, makar u meunarodnom pravu, nema nita, prelazim na pravnu supstancu, u ovom sluaju samo na osnovne norme meunarodnog i naeg prava, relevantne za pravnu ocenu tvrdnji o (ne)punovanosti SSP. Ponitaj potpisa. Potpis se ne moe ponititi, tome uimo studente prava poev od prve godine. Mogao bi se, pod odreenim uslovima, ponititi samo ugovor ili drugi pravni akt na koji je potpis stavljen. Hajde da pretpostavimo da je parola o ponitaju potpisa bila samo licentia poetica i da je pravniki subjekt imao u vidu ponitaj ugovora (SSP). Zbog nedostataka vezanih za potpisivanje meunarodnog ugovora, taj ugovor bi mogao biti nitav iz razloga mane volje (zablude, pretnje, korupcije predstavnika drave ili prevare) u odnosu na potpisnika, a pod izuzetno restriktivnim uslovima i zato to potpisnik nije bio ovlaen da ugovor potpie. Na zabludu se drava potpisnica moe pozivati samo ako se ona odnosi na injenicu ili situaciju za koju je ta drava pretpostavljala da postoji u trenutku kada je ugovor zakljuen i koja je sainjavala bitnu osnovu pristanka te drave da bude vezana ugovorom, s tim to je pozivanje na zabludu iskljueno ako je sama drava doprinela zabludi svojim postupkom ili ako su okolnosti bile takve da je trebalo da zna za mogunosti zablude (l. 48 Beke konvencije o ugovornom pravu, koja je ratikovana od SFRJ, Sl. list SFRJ Meunarodni ugovori i drugi sporazumi, 30/1972, a koja je, po Ustavu Srbije iz 2006. godine deo unutranjeg prava Srbije). Zbog prevare, meunarodni ugovor e biti nitav ako je drava navedena da zakljui ugovor obmanjivakim postupkom neke druge drave koja je uestvovala u pregovorima (l. 49 Beke konvencije o ugovornom pravu).

Iz razloga korupcije predstavnika drave, meunarodni ugovor bi mogao biti nitav ako je izraavanje pristanka neke drave da bude vezana ugovorom dobijeno putem korupcije njenog predstavnika neposrednim ili posrednim delovanjem neke druge drave koja je uestvovala u pregovorima (l. 50). Usled prinude predstavnika drave: Izraavanje pristanka neke drave da bude vezana ugovorom koje je dobijeno prinudom izvrenom nad njenim predstavnikom putem postupaka ili pretnji upuenih lino njemu, lieno je svakog pravnog dejstva (l. 51), a usled prinude nad samom dravom: Nitav je svaki ugovor ije je zakljuenje postignuto pretnjom ili upotrebom sile krenjem principa meunarodnog prava koji su uneti u Povelju Ujedinjenih nacija (l. 52). Ne treba zaboraviti da je pregovore o SSP, ukljuujui i njegovo pararanje, vodila Vlada Republike Srbije. Da li je Vlada, ukljuujui i premijera, bila u zabludi, prevarena, da li joj se pretilo, ima li tu koga ko je bio korumpiran? Posle pararanja SSP, drava Srbija je od Evropske unije i njenih lanica dobila poziv na potpisivanje SSP, iji je tekst bio utvren u prethodnim pregovorima i potvren pararanjem. Zavrni potpis je zavisio od pravne volje i poslovne sposobnosti predstavnika Republike Srbije, koja je po onome to smo mogli videti, bila slobodna i racionalna. Jedna od teza koje se sa naroitom bukom i besom saoptavaju jeste da potpredsednik Vlade nije bio ovlaen da SSP potpie. ta o tome kazuje Beka konvencija? 1. Jedno lice se smatra predstavnikom drave u cilju usvajanja ili overavanja teksta nekog ugovora ili izraavanja pristanka drave da bude vezana ugovorom: a) ako podnese odgovarajue punomoje; ili b) ako proizlazi iz prakse zainteresovanih drava ili drugih okolnosti da su imale nameru da ovo lice smatraju kao predstavnika drave u tom cilju i da ne zahtevaju podnoenje punomoja. 2. Na osnovu svojih funkcija i bez obaveze podnoenja punomoja smatraju se kao predstavnici svoje drave:

pobeda

Potpis Vesna Raki-Vodineli

godinji almanah
76

77

pobeda

a) efovi drava, efovi vlada i ministri inostranih poslova, za sve akte koji se odnose na zakljuenje ugovora; b) efovi diplomatskih misija, za usvajanje teksta ugovora izmeu drave koja akredituje i drave kod koje se akredituje; c) akreditovani predstavnici drava na meunarodnoj konferenciji ili kod meunarodne organizacije ili nekog njenog organa, za usvajanje teksta ugovora na toj konferenciji, u toj organizaciji ili tom organu. (l. 7) tavie, po l. 47 Konvencije: Ako je ovlaenje jednog predstavnika da izrazi pristanak drave da bude vezana odreenim ugovorom bilo predmet posebnog ogranienja, injenica da ovaj predstavnik nije vodio rauna o tom ogranienju ne moe se navoditi kao sluaj manljivosti, osim ako ogranienje nije saopteno, pre izraavanja ovog pristanka, ostalim dravama koje su uestvovale u pregovorima. Drugim reima, umesto to je ma`nitao po skupovima i na medijima, Kotunica je mogao da o ogranienjima koja namerava da postavi eliu obavesti organe Evropske unije i drava lanica. ak i ako sve drugo izostane, izgleda da su u Luksemburgu prisutni zvaninici Evropske unije imali nameru da lice Boidar eli smatraju ovlaenim predstavnikom drave Srbije. Takoe bi doktor Kotunica morao znati da on, ni Vlada, ni Skuptina ne mogu da ponite SSP ako se najpre ne dokae jedan od napred navedenih razloga za ponitaj, a takoe i to da se ponitaj meunarodnog ugovora ne moe izvriti unilateralnim vladinim ili skuptinskim aktom. Beka konvencija o ugovornom pravu predvia nadlenost meunarodnih tela za odluivanje o ponitaju meunarodnog ugovora. Zato je obeanje ponitaja potpisa samo jedna neodgovorna i pravno neostvariva iracionalna i pravnika nedostojna izjava.

graani odaberu makar 126 racionalnih i (koliko-toliko) odgovornih ljudi, ratikacija se osnovano moe oekivati. U protivnom, SSP ostaje kao nepotvren, ali ipak ne i nitav ugovor (izuzev ako ga Evropska unija i njene lanice ne opozovu), kao slabana nada da e o njemu odluivati neki drugi srpski poslanici, koji bar u veini nisu apokaliptini jahai. Boris Tadi kao inokosni obveznik SSP Ugovor obavezuje, ili kako u aru predizborne kampanje ree Aleksandar Vui, priseajui se (uprkos svemu) svojih studija prava i odgovarajuih pravnikih poslovica: Volovi se vezuju za rogove, a ljudi za rei. Ostavljam po strani injenicu da SSP nije potpisao B. Tadi, ali je na potpisivanju bio prisutan. A fathers founders novog Ustava, roenog posle tekih 48-asovnih referendumskih poroajnih muka, u prisustvu neopravdano velikog broja babica, nesmotreno u l. 112. st. 1. ta. 1 zapisae: Predsednik Republike predstavlja Republiku Srbiju u zemlji i inostranstvu. Ne uti ni meunarodno pravo (Beka konvencija) o ovome: Vanost ugovora ili pristanka drave da bude vezana ugovorom moe se osporiti samo na osnovu Beke konvencije. Gaenje ugovora, njegovo otkazivanje ili povlaenje jednog dela moe se dogoditi samo primenom odredaba ugovora ili ove konvencije. Isto pravilo vai za obustavljanje primene ugovora (l. 42). Nitavost, gaenje

Tomislav Nikoli - nekad i sad Vesna Raki-Vodineli

godinji almanah
78

Jedino to Skuptina drave Srbije moe odluiti jeste da ne izvri ratikaciju ovog ugovora (po l. 99 st.1 ta. 4 Ustava/2006, Skuptina je nadlena da odluuje o ratikaciji, onda kada je ova predviena meunarodnim ugovorom). Ako na narednim izborima
79

ili otkazivanje ugovora, povlaenje jedne lanice ili obustavljanje primene ugovora, kada su rezultat primene ove konvencije ili odredaba ugovora, nemaju nikakvog uticaja na dunost drave da ispunjava svaku obavezu pomenutu u ugovoru kojoj podleu u skladu sa meunarodnim pravom nezavisno od ovog ugovora (l. 43). Drugim reima: ne moe se u pravu zahvatati samo ono to misli da ti treba zahvati li jedno, obavezuje te i drugo, to ini i V. Kotunicu obvezanim licem, pa narodna poslovica Ni luk jeo, nit` luk mirisao u ovom sluaju nema mnogo ansi sa bude primenjena namesto gore navedenog pravila o volovima i ljudima. Potpisivanje SSP je isto to i priznanje nezavisnosti Kosova Ova teza je unekoliko povezana sa tezom o promenjenim okolnostima. Sama po sebi, meutim, ona je netana i pravno neodbranjiva. Ne samo zbog odredbe l. 135 SSP, niti zbog izjava Olija Rena, ve i zato to se, bar u dosadanjoj pravnoj istoriji meunarodnopravni subjektivitet (identitet) jedne drave odreuje: mirovnim ugovorom, sporazumom involviranih strana, unilateralnim dravnim priznanjem odreenog entiteta kao nezavisne drave, prijemom u UN i pravilima o sukcesiji drava. SSP ne spada ni u jednu od spomenutih kategorija i to Kotunica svakako zna, ali ovu svoju opsesivnu ideju voli da pazi, mazi i zove je Kosovo (u poslednje vreme bez Metohije). Promenjene okolnosti (otcepljenje Kosova posle pararanja SSP), ine potpis na SSP nepunovanim, zbog pravila rebus sic stantibus Ovu tezu rado plasira Kotunica (kao i neki od predvienih koalicionih partnera meu radikalima), ali nam je nekako nije do kraja objasnio. U ugovornom pravu postoji pravilo da ugovorna stranka u odnosu na koju su se promenile okolnosti, mereno prema vremenu zakljuenja jednog ugovora, ima pravo da zahteva promenu ili prestanak tog ugovora, ako, zbog promenjenih okolnosti, neka od ugovornih odredaba, ili ugovor u celini, postanu za tu stranku nepovoljni. Pravila o uticaju promenjenih okolnosti na sudbinu ugovora sadrana su u meunarodnom pravu (Beka konvencija o

pobeda

ugovornom pravu), kao i u naem domaem pravu (Zakon o obligacionim odnosima). Beka konvencija, u l. 62, koristi izraz sutinska promena okolnosti i bavi se nastupanjem tih okolnosti posle zakljuenja ugovora. U ovom sluaju, budimo benevolentni i odmerimo nove okolnosti u odnosu na vreme pararanja SSP. Da bi promenjene okolnosti, koje su nastupile posle pararanja SSP, mogle da utiu na promenu ili prestanak ugovora, po optem pravilu, potrebno je da nisu bile predviene ugovorom. Izuzetno od ovog opteg pravila, Beka konvencija doputa promenu ili prestanak ugovora: ako bi zbog nastupanja novih okolnosti prestala da postoji sutinska osnova pristanka lanica da budu vezane ugovorom i ako nastala promena moe dovesti do korenite promene smisla obaveza koje treba izvriti na osnovu ugovora. Konvencija ne doputa ni izmenu ni prestanak ugovora zbog novih okolnosti ako se radi o ugovoru kojim se odreuju granice ili ako je promena okolnosti proizala iz krenja ugovorne obaveze ili druge meunarodne obaveze one ugovorne stranke koja se poziva na promenjene okolnosti. Zakon o obligacionim odnosima (koji za predmet ima imovinske ugovore izmeu pojedinaca i pravnih lica) sadri sline odredbe o uticaju promenjenih okolnosti na sudbinu ugovora. Up. naroito l. 133 i 134. Najpre o pravnoj nepromiljenosti zastupnika ove teze. Oni, na jednoj strani, tvrde da se potpisivanjem SSP priznaje Kosovo kao nezavisna drava, a onda se pozivaju na promenjene okolnosti na koje se, po Bekoj konvenciji, niko ne moe pozivati kad su u pitanju ugovori kojima se odreuju dravne granice. Ako se, dakle, novi legalisti pozivaju na promenjene okolnosti, onda ne mogu istovremeno tvrditi da je SSP ugovor kojim se priznaje jedna nova drava. Ili? to se drugih uslova tie, moraju se postaviti sledea pitanja: da li je SSP pararan zato da bi se pristupilo Evropskoj uniji, ili u nekom drugom cilju? Ako je pararan zbog pristupanja Evropskoj uniji, osnov obavezivanja Srbije se nije promenio potpisivanjem Sporazuma. A ako je pararan iz nekih drugih razloga koje nam

Tomislav Nikoli - nekad i sad Vesna Raki-Vodineli

godinji almanah
80

81

tehniki premijer jo nije saoptio, nije li to onda izigravanje ugovora, koje nadalje spreava pozivanje na promenjene okolnosti? Da li bi tekst koji je isti u vreme pararanja i potpisivanja, izazvao korenite promene smisla obaveza, usled promenjenih okolnosti? Kao to je vie puta reeno, l. 135 je isti u vreme potpisivanja i pararanja. Njegova sutina i onda i danas lei u istom: SSP se ne primenjuje na teritoriji Kosova, zato to tamo vai Rezolucija UN 1244, na osnovu koje upravu vri UNMIK. Od dana proglaenja nezavisnosti Kosova do danas premijer i ministar za Kosovo i Metohiju Samardi nas uveravaju kako je od sutinske vanosti ouvati Rezoluciju 1244 nepromenjenu i na snazi. Da bi se l. 135 SSP promenio potrebno je da, zbog promenjenih okolnosti (otcepljenje Kosova), on bude nepovoljan po Srbiju. Da li je zadravanje Rezolucije 1244 naprasno postalo nepovoljno za Srbiju? Da li to, dalje, znai da Srbija sada treba da trai prestanak Rezolucije 1244 UN? Okolnost da je Kosovo proglasilo otcepljenje, da su Kosovo kao nezavisnu dravu priznale i neke lanice Evropske unije jesu politike okolnosti koje zahtevaju politiku reakciju. Te reakcije Srbije ima. Nepoteno je politike reakcije zaodevati u parapravne, pogotovo na neznalaki i kontraproduktivan nain. ta je, dakle, njima, legalistima, ta zapravo hoe? Po svemu sudei: ne znaju ni oni, ali hoe to odmah!
03.04.2008.

pobeda

Falsikat Vladimir Gligorov

Pjer Menar je, kako saznajemo od Borhesa, doslovno prepisivao Don Kihota, a smisao romana se menjao. U Borhesovoj prii se ne postavlja pitanje koja je verzija romana original, a koja falsikat, jer bi to bila literarna vulgarizacija, ak i ako se pria shvati kao parodija, a ne kao pria, to ona u stvari jeste. Stvari stoje drugaije sa Sporazumom o stabilizaciji i pridruivanju, bar u interpretaciji srpskih nacionalno svesnih stranaka i njihovih lidera: autor Sporazuma za stabilizaciju i pridruivanje, u originalu, je srpska vlada i, naravno, predsednik te vlade. Autor falsikata, koji je od rei do rei, od znaka do znaka, identian sa originalom, jeste Solana. Falsikat i original su identini po svemu, osim po smislu. Smisao je promenio Solana, mada nije promenio nijedno slovo ili znak. Kako je to mogue? Lako. U sporazumu se, na primer, govori o regionalnoj saradnji, o dobrosusedskim odnosima. Dok je to bio, da autorstvo personalizujemo, Kotuniin sporazum, to je imalo jedan smisao; sada kada ga je falsikovao Solana, te je to sada Solanin sporazum, to je dobilo sasvim drugi smisao.

godinji almanah
82

83

Da bi se razumelo kako je lako falsikovati sporazume ne menjajui nita u njima, valja ii dalje od Borhesa i voditi rauna o dva dodatna naela interpretacije. Jedno glasi ovako: nije vano ta pie nego ta autori, a mogue i drugi, misle. Recimo, Oli Ren kae da se nada da e Srbija razvijati dobrosusedske odnose sa Kosovom. Time se, naravno, ne menja nita u samom sporazumu, ali mu se menja smisao. A tek kada se uzme u obzir ta misli, a ne govori pravi autor Solana, svaka odredba sporazuma u potpunosti menja smisao. Falsikovanje se sastoji u tome to se smisao menja izjavama i u mislima, a ne menja se, naravno, sam tekst. Drugo naelo interpretacije glasi ovako: iz premisa Kotuniinog sporazuma sledi jedan zakljuak, a iz Solaninog zakljuka valja izvui sasvim druge premise. Jer, kada je srpska vlada prihvatila obavezu da razvija regionalnu saradnju i dobrosusedske odnose, to se zasnivalo na premisi da e autor biti Kotunica, pa da nee biti problema sa smislom ovih obaveza. Sada kada je stvarni autor Solana, iz zakljuka o potrebi regionalne saradnje trebalo bi izvui sasvim drukije premise. Pre je Kosovo bilo sused, ali je autor bio Kotunica, a sada je Kosovo sused, ali je autor Solana. Tako da se identian zakljuak, identian tekst, identine obaveze, identino sve, sada zasniva na dva potpuno razliita skupa premisa. Jedno je smisao dobrosusedskih odnosa sa Kosovom kada je autor sporazuma Kotunica, a sasvim drugo kada je to Solana, posebno ako on to autorstvo ostvaruje mislima i namerama, a ne samim tekstom sporazuma. Ovde, naravno, nema mnogo smisla postavljati pitanja o dosadanjoj dobrosusedskoj saradnji Srbije i Kosova u kontekstu regionalne saradnje, koja je institucionalizovana na razliite naine. Sve je to preneto u Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju, ali je smisao dobrosusedske saradnje u ovim regionalnim integracijama, naravno, sasvim drugi. Jer je re o originalu, a ne o falsikatu. Jeste da su neke od zemalja u regiji priznale Kosovo, a i autorstvo se tih priznanja moe slobodno pripisati Solani, ali to je ipak neto drugo. Kako? Lako. Srpska vlada i njen predsednik mu daju drugi smisao.

pobeda

Nije, dakle, vano ta pie i nije vano na ta to to pie tano obavezuje i da li se bilo ta u tome promenilo, ve je vano ta ko misli i namerava. Sve zavisi od toga ko je autor, ko je ef, to bi rekao Hampti-Dampti. 05.05.2008.

Falsikat Vladimir Gligorov

godinji almanah
84

85

Overiste peatom Judinim to uglavih i ja sm sa njinim Ren-Solanom i svih dvaes` sedam, te sad bolno trpim culpam meam! [5] Diversi diversa putant - [6] to ne priznaje Vojin autant, ve celom svetu objavljuje rat, sve krete: Ovo je Trojni pakt!
Index animi sermo[1]

pobeda

ili: O narodnjakoj dui

Vesna Raki-Vodineli
Pravnika je tuga pregolema u Srbiji paragrafa nema, da izbriu potpis od penkala, kojeg nama Jevropa je dala! Sve to ovaj Pakt u sebi krije, ponitiu kao da ga nije poruuje Voja nama svagda. Ovde nema: Pacta sunt servanda! [2] Proklet da je EU Ugovore Voja-Toma-Velja tvrdo zbore, nee nita Jevropi prodavat, jer je u njih - manus manum lavat! [3] Gde je Voja paraf udario, potpis ni da nije privirio, daba pero otri onaj mali jer: Derogo mandat generali! [4]
godinji almanah
86

U Evropu nee dugo, dugo, Srbijice, moja slatka tugo, Evropa i ti, to je nostra cosa! No, dilatio in lege est odiosa! [7] Otee nam i Kosovo ravno, to izgubi Sloba jo odavno! Za tu teku ranu samo Voja mari inter malleum et incundem versari. [8] Skuplja narod i govore dri, svu Evropu on verbalno pri! Govor otkriva posrnuli um: Communio est mater rixarum! [9] Sve prenosi javni Er-Te-Es da raspiri narodnjaki bes. Hajd krenite zborit neto drugo jer nihil est incertius vulgo! [10]
[1] Govor je slika due.

Pravnika je tuga pregolema svako svakog tu po glavi lema, otkaz`o je pravniki silabus, u Srbiji rebus sic stantibus! [11]

[2] Ugovori moraju da se izvre. [3] Ruka ruku mije. [4] Ukidam opte punomoje. [5] Svoju greku (krivicu). [6] Razni ljudi razliito misle. [7] Pravo ne trpi odlaganje. [8] Nai se izmeu ekia i nakovnja. [9] Zajednica je majka svaa. [10] Nita nije nepostojanije od mase (gomile). [11] Stvari tako stoje

06.05.2008.

87

Stvarni cilj je revizija sudskih presuda koje bacaju ravo svetlo na nacionalnu stvar i restauracija sistema, pri emu su, kada je re o izdajicama, sva sredstva dozvoljena. A ko je izdajnik moi e da se proita u knjizi, pismu ili dopisu Vojislava eelja, ako je ceniti po izjavi kandidata za ministra policije SRS-a. Koliko se moe videti, nagovetaji da nacionalna vlada ne samo da ne bi radila na evropskim integracijama, ve i da bi radila na restauraciji policijske drave, ne zabrinjavaju sve one koji se nadaju da e uzeti uee u njoj. Njihov problem su glasai. Nacionalna vlada nije dobila podrku na izborima 11. maja, a nacionalne partije su prole jo gore u drugom krugu izbora u Vojvodini. Jasno je da bi slian ishod imali i eventualni novi izbori u Srbiji. Glasai su podigli ulog nacionalnoj vladi. Nije vie dovoljno odustati od nacionalne spoljne politike, ve bi bilo potrebno da se nacionalne partije praktino preko noi sasvim promene. To sa postojeim rukovodstvima i nezavisnim saputnicima nije mogue. Ovi e izbori, a posebno rezultat u Vojvodini, uticati i na Demokratsku stranku, koja takoe povremeno koketira sa idejom o nacionalnoj vladi, to jest o vladi koja vodi rauna, kako se to kae, o dravnim i nacionalnim interesima. Ta bi fraza trebalo da znai da se ne odustaje u potpunosti od kontinuiteta sa politikim ciljevima iz prethodne dve decenije. Ovi izbori su pokazali da veina zahteva diskontinuitet. Proevropska vlada e morati da vodi rauna da tu veinu ne razoara. Konano, rezultati izbora u Vojvodini trebalo bi da utiu i na planove o raspolaganju resursima, koji se nalaze pre svega u toj pokrajini. A to znai da e morati ponovo da se pregovara o privatizaciji naftne industrije i o poslovnim planovima sa Gaspromom. Uopte, Beograd e sa Vojvodinom morati drugaije da razgovara, to je jo jedan problem koji nacionalna vlada ne bi mogla da rei. Dakle, glasai su rekli svoje i o nacionalnoj vladi, i o dravnim i nacionalnim interesima, i o politiki motivisanim poslovima. Sastavljanje nacionalne vlade posle ovih izbora bilo bi suprotno volji glasaa i stoga veoma skupo preduzee. 26.05.2008.
89

pobeda

Nacionalna vlada Vladimir Gligorov

Izjava Vojislava eelja o ubici Zorana inia precizno karakterie nacionalnu vladu koju bi da sastave SRS-DSS-NS-SPS-PUPS-JS i nestranake linosti. Pomau i komentari perspektivnih lanova nacionalne vlade. Kandidat za ministra policije, kako se u Srbiji naziva ministar za unutranje poslove, objanjava da u toj izjavi nije re toliko o samom ubici, ve o ogranizaciji Crna ruka, koju bi, moe se pretpostaviti, taj ministar i njegova nacionalna vlada obnovili, kako bi se uklanjanjem izdajnika ostvarili nacionalni ciljevi. Nacionalna bi vlada, dakle, obnovila Jedinicu za specijalne operacije. U tom kontekstu, potpuno je nevano da li e partije koje bi htele da sastave nacionalnu vladu odluiti da odustanu od ponitavanja Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju (SSP). Jer nacionalna vlada nema za cilj da neto postigne u meunarodnim odnosima, ve da preokrene politiki razvoj u zemlji. Nacionalna vlada je trebalo da poniti SSP kako bi se presekle veze Srbije i Evropske unije i smanjio politiki prostor proevropskim strankama. Odustajanje od ponitavanja SSP postaje beznaajno, jer nacionalna vlada ne namerava da nastavi integraciju zemlje u Evropsku uniju.

godinji almanah
88

Depilacija hijene Nikola Samardi

Sistemski zloin koji se ne priznaje nego, naprotiv, revitalizuje, postaje smrt koja odbija da umre i zauvek pripadne prolosti. To je jedno od objanjenja koja su nahrupila, ili onih koja predstoje, o neuspehu pokuaja da se oskulama, i onima dobronamernima, o manjem zlu i izvesnosti proienja amnestira uloga srpskih socijalista u nasilnom rasturanju druge Jugoslavije, ratnim zloinima i kulturnom genocidu. U svakom sluaju, stvarnost je nalagala suoavanje sa izgledima da se na optim izborima nee pojaviti jasna i odluna veina, koja bi doprinela usvajanju demokratije, vladavine prava i evropskih vrednosti. Tim pre ukoliko takva odluka podrazumeva prihvatanje istine o najnovijoj prolosti i odustajanje od ruskog i kosovskog mita. U vremenu koje predstoji, evropsko opredeljenje podrazumevae zato, u najboljem sluaju, apstinenciju jednog dela birakog tela, koje se do sada uporno opredeljivalo u smislu suavanja ekonomskih i politikih sloboda i opte moralne i kulturne kakofonije. Pseudointelektualna mainerija tumai ovdanje dominantno politiko opredeljenje, unapred amnestira privrenost diktatima

kolektivizma, porie ljudsku odgovornost u promiljanju postupaka i nespremnost da se greke priznaju i da se od njih odustane. Negde se zatura i kategorija savesti. Odbacuje se jedna od vrhunskih vrednosti evropske kulture, koja nalae neprestano preispitivanje. U takvim okolnostima ponovo su dobili aritmetiku veinu izvoai Vukovara, Dubrovnika, Srebrenice, 12. marta, ubistva vojnika u kasarnama, paljevine zapadnih ambasada, progona novinara i ubijanja medija i univerziteta, izolacionizma, hiperinacije i turbofolk kulture. Nakon gotovo dve decenije viepartijskog sistema i slobodnog, ako ne demokratskog parlamentarizma, oni koji su tu veinu podrali ne zasluuju prelaznu ocenu iz sopstvene sposobnosti da racionalno prosuuju, moda ni iz osnovne ljudskosti. Jedan od naina da Srbija napusti podruje politikog primitivizma i loih namera bio bi da se oni obeshrabre, a to su ve uinili preputajui mesto, u poslednjim danima XX veka, reformskoj vladi Zorana inia. U meuvremenu je jo jednom obesmiljena udbaka analitika o demokratskom bloku, iji se nacionalno odgovorni segment upravo udruio s radikalima i socijalistima u Beogradu i optinama irom Srbije. Za teorijama o kohabitaciji i demokratskom bloku usledila je nova poruka o potrebi za socijalno odgovornom vladom. Takvu ideju, koja podrazumeva koaliciju sa onima koji se smatraju manjim zlom, ve je podrala spuvasta logoreja socijalistike spoljne politike, kojom su ponovo narueni dobri odnosi s Hrvatskom, znatno pre 4. avgusta, kada se za tim obino sa ove strane potee. Jer, zloin je zloudni tumor, koji obino metastazira. Neuspeh predsednika Socijalistike internacionale Jorgosa Papandreua u procesu umivanja politikog vampira, meutim, nije proistekao iz nejasno postavljenih uslova za prijem socijalista, koji bi podrazumevao pomen ratne agresije, zloina, pljake i masovnih povreda ljudskih prava, imovine i dostojanstva. To se dogodilo usled stvarne nezainteresovanosti socijalistikog lanstva i birakog tela u Srbiji da pripadnu, makar posredstvom Grke i socijaldemokratije, tom segmentu civilizovanog sveta. Ako je potrebno pomenuti i pogodbu politikih organizacija ukorenjenih u zloinakoj, i docnije u antireformskoj epohi, postavlja se posebno pitanje zato su u kontekst grada Beograda ukljuene bezbrojne ruralne zajednice koje ne pripadaju urbanoj
91

pobeda godinji almanah

90

strukturi i iji pojedinani glasovi vie vrede od pojedinanih glasova grada koji to jeste. Takva teritorijalna organizacija naih gradova i optina doprinosi ruralizaciji i radikalizaciji gradske politike, u krajnjoj instanci i propadanju samih periferija koje, zbog svog karaktera, preteno donose pogrene odluke. To pitanje zasluuje posebno i uporno pretresanje. tavie, oni koji su na izborima stekli najvei ucenjivaki potencijal zapali su u procep izmeu pritisaka udbi, organizovanog kriminala i tajkuna, koje su sami stvorili, ili se dogaalo upravo obratno, svejedno. Jedan od izlaza jeste da predsednik republike ipak poveri mandat nacional-socijalistikoj koaliciji. Ali je teko poverovati da e se oni koji su se za tu koaliciju opredelili urazumiti suoeni s podseanjem na stvarni karakter takve politike. Ovde se ne ui na grekama. Jedva da se ui uopte. Nemoral, tupost i bezidejnost potrebno je ukloniti iz izbornih procesa, potisnuti u apstinenciju. Da odustanu. Veoma je problematina lana politika korektnost koja legitimie jednakost u politikom legitimitetu nepismenih i nekompetentnih. Trebalo bi da je njihovo prolo. I za njihovo dobro. Druga mogunost je da predsednik proglasi radikale antiustavnom i antisistemskom organizacijom, koja se ponosi zloinom oruane agresije. Njenom se predsedniku sudi u Hagu, ona ne potuje sudske odluke i predsednik moe da predloi zabranu te stranke. On moe da odbije da poveri mandat veini, koja se krije u senci masovnih zloina i ubistva premijera, da saeka da istekne zakonski rok za formiranje vlade i raspie nove izbore. Ti izbori e mobilisati birako telo naklonjeno demokratiji i Evropi i obeshrabriti deo onih ije je opredeljenje izgubilo istorijski i moralni legitimitet. To se u Vojvodini ve dogodilo, i tamo e verovatno biti najtee da se lo ishod ponovi. Moda i zbog nespremnosti Vojvodine da i ovoga puta izvlai ostatak Srbije, ukljuujui Beograd. Ovih dana su se pojavili grati 40 godina 1968. Kao da se karakter beogradske 68. delimino podudara s karakterom aktuelne politike Srbije i njene obalavljene, radikalske prestonice. Moje je bilo pre 30 godina, oko 78. Nisam proao na audiciji grupe Tako, koja je spremala drugi album. Mada smo svirali satima. Imao sam samo 17 godina i japansku kopiju SG-ja, na kojoj sam imao

fenomenalan ton, a svirao sam... tako. Bio je tu i Gagi iz Limunovog drveta (prva znaajna grupa Milana Mladenovia, za mene bolja od EKV). Banuo je na neku od naih konvencija, prole godine, sada je negde na Zapadnoj obali, bio je straan gitarista. JJ Beba veli da sam u stvari odlino proao. Svejedno, to vreme ne bih menjao ni za jedno prolo, niti budue. To nije ni mogue. A potrebno je malo adrenalina: Gino Vanelli (Live) - One Night With You Gino Vanelli (Live) - Apaloosa Close to the Edge, 29.05.2008.

pobeda

Depilacija hijene Nikola Samardi

godinji almanah
92

93

Postizborna utnja

Nikola Samardi
Ovde je racionalna politika proglaena nemoralnom i ekstremnom. Sporni su oni koji je proliu, a ekstremna je jer odudara od kolektivistiko-oligarhijskog konsenzusa. Apsurdi koji pritiskaju politiku Srbiju podvueni su ishodom izbora koji ne doputa jednostavna reenja i iziskuje bolne kompromise. Ti kompromisi bie ozbiljni u onoj meri u kojoj birako telo bude u stanju da pone da razabira sopstvene, opipljive potrebe. Trebalo bi da je i politika osnovica, uporedo sa odgovornou elita, podlona preispitivanju, poto se ukloni licemerje kao skrama lane politike korektnosti. Ili o tome i dalje utati. Umesto da preuzme nadzor nad politikom, drutvo se prepustilo nadzoru politike. I to pre svih oni koji u svakodnevnom pseudogovoru iskazuju lenji, usputni prezir prema demokratiji, ljudskoj ravnopravnosti i slobodi. Njih uporno amnestiraju zvanini tumai politike, ali oni sami ostaju rtve, u prvom ealonu, i politike i sopstvene sudbine. Srpska politika jednako je odvratna sa svojim sposobnostima unutranjih prilagoavanja koliko svojim dubokim podelama.

Iracionalna kultura je drutveno opravdana i poeljna. Ona sazreva u celokupnom obrazovnom sistemu, koji je generacije za nama ispunio najgorim ljudskim osobinama i oseanjima. Njeni su koreni i u porodicama koje predaju sinove ubicama, da bi s njima ubijali susedne narode, i mirno ih, uz metiljavu rakiju i mlako pivo, ispraaju na onaj svet, vrsto uvereni da ni tamo ne postoji nita dostojno promene i nepristajanja. U porodicama koje su svoje erke dizajnirale u skladu sa estetskim i moralnim kodeksima socijalista, radikala i nove demokratije, i imidom njihovih omiljenih koljaa i pevaljki. Zato bi se onda tekua trgovina tuim politikim uverenjima i sopstvenim mandatima smatrala bezvrednom, sramnom i providnom? Sve uz poruke o manjem zlu, Evropi i transformaciji koje e prirediti socijalno odgovorni maroderi, pljakai i ubice. Ionako je nad mnogima ovde senka neprihvatljive prolosti, stigma koja takoe nalae utanje. Ako su novi evropski simboli srpske politike spodobe pokupljene sa dna genetskog taloga, koji se uskomea svaki put kad se postavljaju ozbiljna pitanja budunosti, koja ne poznaju sporedne puteve kao alternative, moda je i zato najbolje utati. Ako konzuli i ambasadori EU ratnim zloincima, nalogodavcima ubistava i politikih progona, ampionima tranzicione otimaine i korupcije, i dalje lake daju ausvajs iz ove zemlje okovane prokletstvom nego deci i studentima, ni to nije zgodno pominjati. Da li su Dai i Nikoli sa svitama u Strazburu, Hagu i Briselu idila nove Evrope i evropske Srbije? . Podrka je, u optem veleslalomu, postala sveta mantra na vratnicama budunosti. Da li je i ta podrka sa minkom, ili bez nje, meni to nije sasvim jasno. Ja to vie ne mogu da pratim. Od tog slaloma mi se vrti u glavi, i on me vie ne interesuje. Poto sam podravao kandidaturu Borisa Tadia na predsednikim izborima 2004, zakljuio sam da neto u meni nije u redu. A bilo je oigledno da je alternativa radikalskom mahnitanju, i onda i danas, marketinka manipulacija kreatora medijske hajke kojom se pripremao atentat na premijera inia. Valjda se od tada neto promenilo nabolje, a u meni nagore. Ja se ne vraam u svoju 2004, niti u 1992. Od njih se stidim, i samoga sebe. Ovih dana se razmilja samo o vladi. Ne razmilja se dovoljno o opoziciji. Kakvi su Nikoli, eelj, Kotunica i njegov kabinet u
95

pobeda godinji almanah

94

opoziciji najbolje je znao premijer Zoran ini. Sve mu je bilo jasno, naroito u njegovom poslednjem trenu na ovome svetu. I ako se dogodi najbolje, da nova vlada zaista bude demokratska i evropska, a to je isto, njoj e biti potrebna liberalna opozicija, ne samo zarad nominalne idejne ravnotee. Takav korektiv bie u slubi opteg interesa. Samo to nije dovoljno jasno, niti ubedljivo. Moda je i takav stav preterano rigidan, tvrd i nepopustljiv. Ionako je rektor univerziteta, koji je osnovalo bratstvo jednog od najveih lopova u srpskoj istoriji, zapisao kako se LDP nalazi na ekstremu ovdanjeg politikog spektra, naspram radikalima. Hvala na upozorenju, to je zaista sramota. asnije je biti prof. Ljubomir Madar ili Bogoljub Kari. Da li bi, u tom smislu, bilo preterano pretpostaviti da je Boris Tadi naredni rezervni poloaj reima Slobodana Miloevia? Da li je taj reim dodatno oslabljen odlaskom Vojislava Kotunice, koji se nesmotreno penzionisao paljevinom zapadnih ambasada? Da li je vreme, koje samo melje nae skrhane ivote, ujedno na jedini pouzdani saveznik? Nakon izbora nastupila je opta dernjava, ali je svako od vanih uesnika tekue trgovine poneto vano preutao. O sopstvenoj i zajednikoj prolosti, o sadanjosti ili budunosti. Okolo krue ponude, pretnje, pohvale i kletve. Ali su najubedljivije rei koje nisu izreene. Ukljuujui, ovoga puta, pisca ovih redova. Mada je, zasad, to najmanje vano, i bilo bi dobro da tako ostane. ! Trebalo bi posluati davnu preporuku Hjua Hefnera iz magine 68. I ovo e leto biti varljivo, ali se ovaj jedini ivot, najlepi na svetu, mora hvatati u letu, onakav kakav jeste. Savladati ga i voleti... ... tako hui more, koje zna i pamti... Deep Purple, Hush from Playboy After Dark Close to the Edge, 12.06.2008.

pobeda

Poetak bune na artije

Boe mili uda velikoga! Kad se ae po Gradu Bjelome, po Bjelome Gradu da prevrne i da drugi postane sudija! Tu knezovi nisu radi kavzi, niti itu novijeh izbora, nit su rade Nove Izjelice legalisti radikalskog kova, nit je rada sirotinja stara, mada prevoz plaati ne moe ni trpiti GSP zuluma! Nisu radi ni graani ljuti dizat bunu prije dvanest sati i to da je kol`ko tol`ko brzo! (Ako bune na vidiku nema, emu pjesme uz gusle kazivat? Mora biti da larpurlartizam vodi ruku novijeh pjevaa:

Vesna Raki-Vodineli

godinji almanah
96

97

Evrosone, moja rano ljuta, tebe treba skloniti sa puta.) Kad poslednje vrgoe izbore, vi` Srbije po nebu vedrome uvati se sunce u proljee, jedna nojca tri puta smrkava i tri puta igra ka istoku! Padiahu Putinu se klanja eta mala, ali odabrana u kafani na Kalemegdanu. Tu, za stolom, svih sedam dahija: Mula-Andrej i Kuuk-Ivica, Komatina - bee komunalni, na elu im Vui Mehmed-aga, tu i Anti, gradski taindija[1], Starac Krko od stotinu ljeta, sa svojijem mlaanim prvencem, dopanulim penzije prerane! Sve sedam se sastalo dahija Biogradu pod adorom svjetlim, sa reklamom oujskoga piva. Ogrnuli moderna odjela, suze rone kroz smjeh neiskreni, pa stadoe uglas besjediti: Ala karda,[2] udnijeh prilika! Ovo jolda[3] dobro biti nee, sem ako se odma udruimo i na ovom stolu kafanskome eeljev amanet ovjerimo dravnijem peatom iz Haga, to ga uva Kotunica-aga! to rekoe, to i ovjerie, Starca Krku vrgli u zaelje, te pozvae foto-reportere, iskezie vjetake vilice, potpisae knjige indijele[4], pak dadoe izjave za tampu. Ne ponie Vui Mehmed-aga, ne ponie, ve junak proapta:

Sikter, more, Be devedes` i dva. mol`te boga i jezan[5] uite, jerbo u vam kablove potopit, sve dozvole odmah ponititi, im zasjednem u Dvorove Stare! A naglas se `vako iskazao: Ne brin`te se nama dahijama, dok je nama zdravlja i pameti, stalno emo s uma silaziti, dokle god je biogradskog Grada, mi smo kadri Grada unititi, a u Gradu sirotinji raji i poslednju paru haraiti! Sve dahije na noge skoie, Vui-agi svi se poklonie: Fala, jolda, Vui Mehmed-aga, tvoja pamet paovati moe! Mi emo te paom uiniti, tebe emo svae posluati! Nije majka rodila dahiju da prozbori Vui Mehmed-agi: Nuto momka, nuto i pameti! Zborio bi kada bi ko im`o, ali naih svih sedam dahija gotovi su samo plen djeliti, tono su ga lako osvojili, sve sa naim glasovima glupim... (Nastavlja se uporno, preko dva veka)

pobeda

Poetak bune na artije Vesna Raki-Vodineli

[1] liferant hrane za ministarstva sile [2] O, prijatelji! [3] drue [4] sveta knjiga [5] molitva 31.05.2008.

godinji almanah
98

99

Predsednik bez minke

Vesna Pei
U Srbiji se za vladare uvek nau nekakvi izgovori. Bolji su u prirodi nego na ekranu. Nekada se govorilo - eh, kada bi Tito znao za ovo, nego, eto, ne zna, pa zato stvari idu loe. O Miloeviu se govorilo da je za sve kriva njegova ena. On je dobar, a jo je i bolestan. Ima visok eer, a taj visok eer je dobio jer se rtvuje za srpski narod. Dinki za Tadia kae da je tako dobar da ni cvet ne bi zgazio. Ako poneki cveti i zgazi, najee se krivica baca na preterani marketing. Neko ga je preminkao. Ne misli on tako, ve mu to to pria apue aper. A mora se, deava se, pragmatina politika svata trai od voe koji pravi proevropsku vladu. Postavlja se pitanje kako neko moe stalno da se minka? Ima li momenata kada je bez minke? Ako je Boris Tadi stalno pod minkom, onda mu je minka priroda. Nema sakrivene prirode koja je dobra, nego je to to vidite i ujete prirodna minka. Kako se prepoznaje da je minka isto to i priroda? minka u politici mora da bude funkcionalna. Ako se pree granica funkcionalnosti, to jest ako minka prestane da slui nekom cilju, onda to znai da je progovorila priroda i da je pred nama isto lice bez i trunke minke.

Pravljenje vlade je pragmatina stvar, pa je minka potrebna samo u onoj meri u kojoj je potrebno obaviti pristojne razgovore s partijom koja je upropastila zemlju tokom devedesetih godina. Shvatamo za toliko. Znamo da treba da se nude i kule i bregovi. To je ve uobiajena stvar kod podele plena, to jest kada se pravi vlast. Ali izgleda da se ne radi o tome o emu smo mislili. Predsednik ne obavlja tu uobiajenu i pragmatinu stvar. Kada kae stegnite ruku onima s kojima ste se sukobljavali devedesetih godina i naite zajedniko reenje za bolju budunost, stvar je samo malo preglumljena. Ali kada kae da su DS i SPS suoeni sa injenicom da lideri tih stranaka nisu meu njima i da obe imaju svoj bol, ali da moraju u budunosti da pokau spremnost i nau bolju ansu za svakog graanina Srbije, to ne moe biti minka, neto funkcionalno i pragmatino, nego namera da se sauva i obodri ono to je bila sutina devedesetih godina. Tadi nee da ta prolost bude mrtva. Pretrajae tako to e se Miloevi izjednaiti sa iniem. Ovo nije aper, ve sam Tadi. Za stvaranje vlade sa SPS-om nije potrebno iskazati potovanje prema Slobodanu Miloeviu. Jo manje se za taj posao trai da se smrt diktatora i masovnog ubice izjednai sa ubistvom prvog demokratskog premijera Srbije Zorana inia. Posle ove spontanosti, vie nema mesta Tadievoj reenici u kojoj on konstatuje da je dobijena istorijska pobeda. Graani na izborima jesu rekli da nee devedesete i za to su glasali. Oni su se odrekli srpskog nacionalnog programa koji mui i unitava ovu zemlju ve dva veka. Ali sada Tadi ima problem. Ne zato to e praviti koaliciju s jednom malom strankom preostalom od Miloevia, nego zato to on sa glavnom temom tih devedesetih nije raskrstio. Izgleda da se ne radi samo o famoznoj matematici, koja ga tera u jednu neobinu koaliciju da bi spasao proevropsku vladu. Matematika mu dobro doe da spase srpski nacionalizam od poraza koji se dogodio na majskim izborima. 08.06.2008.

pobeda godinji almanah

100

101

Svi pod lipu

Svetlana Luki
Jedva smo nekako uspeli da dovoljan broj graana ubedimo da je ulazak u EU naa poslednja i jedina nada, kada se ispostavilo da proevropske snage Srbije predvodi jedna tako jadna politika gura, kao to je Boris Prvi Ujedinitelj. To to je u nedelju rekao pred glavnim odborom DS-a, i to kako je GO nae evropske uzdanice na to reagovao je dno dna. Gazda se raspojasao pred svojim odborom poruujui nam da treba da se izmirimo sa svojim delatima, i da treba da pokaemo razumevanje za bol koji Dai osea zbog Miloevieve smrti. Nego ta, lino u otii u Poarevac pod lipu, rukama u da iskopam ono jastue u obliku srca, koje je Mira natopila suzama, da i ja kao doprinos nacionalnom pomirenju na njega kanem koju suzu. To to je povodom sastavljanje nove vlade sa Miloevievim socijalistima rekao Tadi, moe da izgovori samo oholi glupak, koji nita ne razume i ne osea. Neka pozove, u ime formiranja proevropske vlade, na nacionalno pomirenje i one ene koje su jue poraene i poniene izale iz suda za ratne zloine, koji je ubice njihovih mueva i sinova osudio na 15 i 13 godina. Te zveri su u mestu elopek u Domu kulture zatvorile 162 Bonjaka. Neke od zatvorenika su primoravali da tuku jedni druge, potom su ih i sami tukli i na kraju ubili 19 ljudi. Pripremljen je teren i za pomirenje sa Markom Miloeviem. Sudija

ga je oslobodila svih opubi zbog zastarelosti postupka i nije prihvatila tezu da je mali Marko tukao otporae sa namerom da ih povredi. Tadi nema ta da kae na ovu presudu, jer molim vas, predsednik ne eli da vri pritisak na pravosue. Apostol legalizma samo zbog toga nije imao ta da kae i dok je njegov koalicioni partner Kotunica, preko svojih ministara i policije, minirao suenje za atentat na premijera inia. Sramno je utanje, i njegovo i DS-a za vreme tog suenja. Tadi je svojevremeno traio da mu dostave izvetaje o stanju ptiijeg gripa u svetu, a i ire, ali ga ne zanima kako se dogodilo da ba sada Miloeviev sin bude osloboen svih optubi. Kako bi bilo uzvieno kada bi Boris Prvi Ujedinitelj, voa demokrata svih boja, na mesto savetnika za ljudska prava zaposlio sina svog nekadanjeg politikog protivnika. Deka je jednog asa uhvatilo loe drutvo, ali inae je dobro dete. O ovima koji brane Tadieve pomiriteljske gestove kao dravnike, nemam ta da kaem, ali imam samo jednu reenicu o onima od kojih se oekivalo da neto kau. Reagovali su Vesna Pei, arko Kora, Nikola Samardi, ali gde je bio da neto kae edomir Jovanovi, koji se kleo u inia, koji je o svemu imao neto da progovori, a sada je zanemeo. Ta tiina odjekuje. Tadi Boris je svoje sramne rei na sramnom GO izrekao praktino na godinjicu potpisivanja kapitualacije Srbije u Kumanovu. Nita o tome nisu imali da nam kau ni on, ni stranka, a ni mediji. To je jedan od nasramnijih dana u srpskoj istoriji, zavretak ratova koji su sahranili i raselili toliko ljudi, unitili milione ivota. Naravno da predsednik nije imao ta da kae, jer bi morao da kae i kako smo stigli do Kumanova 1999, ta smo radili do 1999, ta je njegov novi koalicioni partner radio svih tih godina. Ili je predsednik devedesete proveo po beogradskim kaima i promakli su mu neki vani delovi novije srpske istorije. 13.06.2008.

pobeda godinji almanah

102

103

troile za tekue trokove? Nesreni Meunarodni monetarni fond ubeuje sve ministre nansija u Srbiji, evo ve osmu godinu, da ne bi trebalo raunati sa prihodima od privatizacije kada se planiraju tekui trokovi. Zato? Jer to nisu tekui prihodi. ta je trebalo initi? Prikazivati manjak i zaduivati se da bi se on pokrio. Digresija. Sada vidimo, zapravo nam se kae, a inae smo znali ili smo mogli da znamo da smo hteli da znamo, da su sve vlade od 2000. do danas inile isto to i Miloevieve vlade. Setimo se Telekoma i 1997. Bar kada je o tome re, zaista nema prepreka koaliciji Demokratske i Socijalistike stranke. One ne dele samo bol, nego i odnos prema javnim nansijama. A ovo drugo je, setite se Makijavelija, daleko vra i neposrednija veza. Pravo pitanje nije da li bi vlada trebalo da se zaduuje, ve zato to nije inila do sada. Nije, ne zato to svi ti ministri nansija to nisu znali, ve zato to je bilo potrebno hvaliti se uspesima u skalnoj politici, a glavni dokaz je bio viak u budetu, uz redovno ispunjavanje obaveza prema korisnicima budeta. Usled toga, namee se pitanje - emu slui ova pria o manjku u javnoj kasi? Pritisku. Javnost bi trebalo dovesti dotle da trai prodaju neega kako bi bilo plata, penzija i investicija iz Nacionalnog investicionog fonda (koja je tek to pria, sa elementima poniavanja javnosti, ali to je posebna tema). ta bi moglo brzo da se proda? Naftna industrija Srbije i JAT. To sami ministri kau. Ovo je, naravno, iskazivanje zahvalnosti vojvoanskim glasaima. Dobro je znati da su glasai u Kremlju Demokratskoj stranci vaniji od onih u Vojvodini. Potrebno je javnosti prodati taj daleko naskandalozniji posao do sada, a konkurencija nije slaba, pa otud zastraivanje da para nee biti ni za penzije. Dakle, ako neete da se zaduujemo, a elite plate, penzije i puteve, podrite skandalozne sporazume kojima se budzato prodaju NIS i JAT. Tree. Narodna banka je nemona. Vratite se u vreme od pre godinu dana. Narodna banka je bila jedina nadlena i zasluna za nisku inaciju. Sada jedino Narodna banka nije odgovorna za ubrzanje inacije. U toku prole godine je bilo ljudi koji su morali da trpe svakojake kritike, o spletkarenju da i ne govorimo, zato
105

pobeda

Nepoverenje

Vladimir Gligorov
Kljuna re liberalne misli jeste nepoverenje. U vlast, naravno. Evo kako to izgleda primenjeno na ono to izjavljuju srpski ministar nansija i guverner centralne banke. Prvo, kasa je prazna. Ovde nije kljuno pitanje da li je to tano ili nije. U naelu, dravna kasa ne bi ni trebalo da bude puna. Ako je budet uravnoteen, to znai da su prihodi u toku godine jednaki rashodima u toku te godine. Viak i manjak se mogu pojaviti zato to prihodi i rashodi nisu usklaeni, to se po prirodi stvari ne moe izbei. Pa vlada privremeno tedi ili se zaduuje, ve kako prilike zahtevaju. emu onda pria o tome da je kasa prazna? Zabavno je da to dolazi od ministra nansija koji je od prvog dana na poslu samo irio optimizam, i kada je sastavljan budet i srednjorona budetska projekcija, a hvalio se vikom u budetu jo koliko jue. Nita to ministarstvo nansija kae sada ne uliva poverenje. Posebno jer nigde nema podataka. Kako bi bilo da podnesu raun? Drugo, drava e morati da se zaduuje, ako se neto ne proda. Jer, do sada su se troile pare od privatizacije, a sada ih nee biti za penzije i druge tekue obaveze. Zato su se pare od privatizacije

104

godinji almanah

to su upozoravali da postoje problemi sa monetarnom politikom centralne banke. I sada se ovek izlae istom riziku ako upita zato centralna banka nije odgovorna ako je inacija izmakla kontroli ili, ako vam to zvui suvie alarmantno, to nee ostvariti cilj koji je sebi postavila, iako je on toliko iroko postavljen da ne bi trebalo da bude ba preterano teko ostvariti ga. Ako je centralna banka odgovorna za inaciju, pretpostavka je da ona moe da je kontrolie. ta bi to podrazumevalo? Budui da centralna banka moe da utie samo na koliinu novca, to znai da bi za niu stopu inacije bilo potrebno da bude mnogo manje novca u opticaju. Moe li ona to da ostvari? Ako ne moe, trebalo bi da zatvori radnju koja se zove centralna banka i otvori radnju koja se zove skalno knjigovodstvo (kao u vreme Miloevia opet se namee poreenje). Ako moe, to znai da je vodila monetarnu politiku koja je omoguila sadanju inaciju. A to je u direktnoj suprotnosti sa kljunim ciljem monetarne politike i sa njenim obavezama prema njemu. Narodna banka nije obavezna da se stara o sudbini jedne ili druge politike koalicije, jednog ili drugog ministra nansija, jedne ili druge vlade. Naravno, ako nije obavezna. To jest, ako je re o samostalnoj instituciji. Da li je? Rezultati kau da nije. Zato je mogue ubediti javnost da centralna banka ima zasluge za usporavanje inacije, ali nema za njeno ubrzavanje, to je kljuno pitanje. Dok javnost ne postavi to pitanje, centralna banka nee biti samostalna, to jest odgovarati upravo toj javnosti kojoj je obeala, setite se, nisku stopu inacije, ve ministru nansija, potpredsedniku vlade i njihovim politikim interesima. Za one koji ne mogu da smisle liberale i neoliberale, ovo je primer toga emu slui jedna od osnovnih liberalnih vrednosti: nepoverenje u vlast i one na vlasti. Ono je ne samo ugraeno u liberalne ustave, ve ima i vanu analitiku vrednost. Razlog tom nepoverenju ne lei samo u potrebi osporavanja onoga to vlast kae, ve i u potrebi da se razume zato vlast, blago reeno, iskrivljuje injenice, ako ih ve sasvim ne krije. 09.06.2008.

pobeda

O optoj volji

Vladimir Gligorov
It was raining the whole weekend so we did ontology. Jerry Fodor Korisna posledica poslednjih izbora je rasprava o tome ta je demokratski a ta nije, posebno kada je re o rezultatima izbora u Beogradu. Veinsko je miljenje da je demokratija ono to se ponekad naziva proceduralnom demokratijom. Jer, smatra se, nema smisla govoriti o volji glasaa mimo samog ina glasanja. Ili, drukije reeno, svaki ishod koji je u skladu sa izbornim i drugim propisanim procedurama u skladu je sa voljom glasaa. Jer bismo inae pristali na autoritarno tumaenje volje glasaa i izgubili bismo demokratiju. Mislim da je sve to netano, a kako ima izvesne nade da se demokratija u Srbiji ustali, nije nevano da se rasprava o njoj nastavi. Iz intelektualnih razloga bih hteo da kaem neto o Rusoovoj ideji opte volje, jer se neretko ona pominje da bi se podsmehnulo onima koji misle da je u demokratiji re o volji veine ili, jo gore, o volji glasaa. I mnogi komentatori Rusoa tee da u tom pojmu vide neku metaziku stvar, pa im je teko da razumeju o emu je stvarno re. Kada se, meutim, proita tek nekoliko stranica posveenih optoj volji i sistemima odluivanja i izbora u Rusoovom
107

106

godinji almanah

pobeda

Drutvenom ugovoru, postaje jasno da je Ruso samo opisivao ono to se prirodno vezuje za demokratsku vladavinu. Sutina je u ovome: demokratski nain odluivanja i izbora ima za cilj donoenje zajednike odluke, koja bi trebalo da izraava volju (interese, ciljeve, vrednosti) glasaa, dakle neku zajedniku, skupnu, sabranu ili optu volju. Oigledno je da, kada se kae da je potrebna zajednika odluka (ili drutveni izbor, kako se to zove u teoriji o drutvenom izboru), kako god da se do nje dolazi, to znai da se pretpostavlja da je ona, ta zajednika odluka, moguna. Ako je odluka instrumentalna, kao to mora da bude ako je politika, tada ona ima neto za cilj, dakle intenciju. Konano, kako je zajednika odluka nekakav zbir pojedinanih volja (ili interesa), prirodno je rei da je to zajednika ili opta volja (ili da je re o optem ili, kako je uobiajeno rei, javnom interesu). Sam pojam volje, koji je izvor muka i uzbuenja mnogih interpretatora, moe da se zameni interesima, ciljevima, potrebama, vrednostima, idealima, politikim strastima ak, a da se nita od politikog znaaja i smisla ne promeni, osim moda kada se pojam opte volje dovodi u vezu sa radikalnim politikim promenama, sa reformama ili revolucijama. U demokratijama odluuje veina. Kada je re o samom ustavu zajednice ili drave, o drutvenom ugovoru po Rusou, potrebna je jednoglasnost. Zato to time graani slobodno pristupaju zajednici, sa ciljem da u njoj nastave da budu individualno slobodni. To znai da je cilj pristupanja zajednici individualna sloboda i da opta volja ne moe da bude drukije predstavljena nego jednoglasno, mada to ne znai da se do saglasnosti mora doi glasanjem ili na ustavotvornoj skuptini. Zapravo, prirodno je da to bude individualan ugovor sa drutvom, kako i sugerie Ruso. Takoe, kada se odluuje o javnim dobrima, postoji faktika jednoglasnost interesa, bez obzira na to kako se ona izraava, i interes svakoga je istovremeno i opti interes ili volja, to praktino sledi iz denicije javnog dobra (Ruso kao primere uzima bezbednost i dobrobit).

Tako da nema nieg metazikog u tome da, kada je re o drutvenom ugovoru i najosnovnijim javnim dobrima koja se njime obezbeuju, svaki pojedinac zna ta je opta volja i da pojedinana i jednoglasno izraena volja koincidiraju. Ruso smatra, ispravno, da je za to potrebno samo posedovanje zdravog razuma i nita vie od toga, nikakva via racionalnost ili autoritet bilo koje vrste. U svemu ostalom, volja (proste) veine izraava optu volju. Zato? Zato to ne moe da je izraava volja manjine. To je jednostavno opravdanje demokratije, to jest odluivanja veinom. Jednoglasnost bi bila jo bolja, ali nje esto nema, usled razlika u miljenjima i interesima. Jednoglasno se ne bi mogle doneti mnoge odluke, a ako bi bila dovoljna neka manjina, mogle bi istovremeno da se donesu potpuno suprotstavljene odluke (jer manjina kod svakog izbora moe da ima vie, veina je jedna). Jedino odluivanje veinom obezbeuje, pod odreenim uslovima, i odluivost i jednoznanost. Ruso veoma dobro i savremeno analizira politike procese, koji su se u starijoj politikoj lozoji nazivali korupcijom drave, u kojima volja manjine prevladava nad veinom. I to je otprilike sve to je od znaaja kada je re o optoj volji, bar kada je re o samom pojmu. Politika, znai, ima za cilj ostvarenje javnih interesa i staranje o javnim dobrima, koji su transparentni glasaima, jer su u skladu sa njihovim interesima, koje u najveem broju sluajeva reprezentuje glas veine, jer ona predstavlja optu volju. Kako se pojedinani glasovi sabiraju u glas veine, pitanje je politikog sistema i naina biranja i glasanja. No demokratija, ili odluivanje veinom, ima politiku prednost nad autoritarnim vidovima odluivanja zato to bolje i ekasnije reprezentuje optu volju, to i jeste rukovodno naelo kod izbora alternativnih postupaka odluivanja. Raunam da je ovo dovoljno, bar za svrhu ovog napisa, da se vidi da nema nieg ni metazikog, niti autoritarnog u tome da se smatra da je potrebno da procedura odluivanja izraava volju veine i time demokratsku volju glasaa. I zaista, to i jeste ono to se podrazumeva pod demokratijom: legitimnost volje veine i procedura koja obezbeuje da se ona izrazi.

O optoj volji Vladimir Gligorov

108

godinji almanah

109

Moe se rei da mi ne moemo da znamo koja je volja veine, mimo onoga to se konstituie kao veina po vaeoj proceduri. Posebno u reprezentativnoj demokratiji. To nije oigledno samo po sebi, kao to se moe initi, ali jeste tano da nema volje veine mimo neke procedure kojom se ona izraava. Ali, naravno, to su dve stvari. Jedno je da je uvek potreban postupak dolaenja do opte volje, a drugo je da je to ostvarivo svakim postupkom koji je trenutno na snazi. Kod ove take grei, mislim, Kenet Erou, kada interpretira idealistika shvatanja, u koja svrstava i Rusoovu optu volju (kao i uenje Kanta).[1] Jedan nain da se razume opta volja u svetlu Erouove teorije drutvenog izbora, koja je apsolutno fundamentalna za politiku nauku i analitiko politiko miljenje uopte, jeste sledei:[2] Potrebna je odreena homogenost politikih shvatanja, kako bi dosledno odluivanje veinom bilo mogue. To je u skladu sa Erouovom teorijom. Opta volja jeste jedan opis te homogenosti. Dakle, postoji ishod kada su volje (interesi, preferencije, ciljevi, vrednosti ili o emu god se radi) homogene i drugi, kada one to nisu. Po Rusou, prvi ishod legitimie drugi. Ovo se moe shvatiti kao dinamika teorija drutvenog izbora. Naime, opta volja jeste ono to utie na politiku stabilnost u svakom datom asu. Ukoliko ishodi konkretnih politikih izbora, recimo trenutni rezultati glasanja, ili jo ee, odluka o veinskoj koaliciji, dakle ukoliko oni nisu u skladu sa optom voljom, moe se oekivati politika nestabilnost i promene koje e voditi usklaivanju sa optom voljom, odnosno voljom veine.[3] To je i bio razlog to su ta idealistika shvatanja imala revolucionarni potencijal i posledice, ne samo 1789. nego i 1989. Demokratija je vie od procedure i skupa institucija. Tu sada gree oni koji misle da je autoritarno tumaenje opte volje jedino mogue, bilo da je re o nainu odluivanja ili o nainu iskazivanja neslaganja sa onima na vlasti. Zapravo je upravo suprotno, kao to je precizno pokazao Erou. Odreena saglasnost individualnih volja, dakle opta volja, potrebna je da bi se demokratskim putem uklonila autokratska vlast. Nije, u stvari, potrebno ni predati vlast autoritarnom voi, niti se za nju otimati

na ulici, to ne znai da reprezentativna demokratija nema smisla, a ni da javne demonstracije ili protesti nisu jedan od naina da se izrazi volja graana ili glasaa. Da bi se to videlo, ima smisla krenuti istim postupkom kao i Ruso: od posebnog sluaja. Skoranji izbori u Srbiji su odrani pre vremena, da bi se glasai odluili da li su ili nisu za potpisivanje (alternativno, za ponitavanje) Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju sa Evropskom unijom. Da li znamo za ta su se glasai odluili? Oni koji veruju u proceduralnu demokratiju, mogli bi da odgovore na jedan od dva sledea naina. Prvi: odgovor emo znati poto se oformi vladajua veina. Ako se ona sastavi od partija koje su protiv toga sporazuma ili za taj sporazum, znaemo i volju veine. Drugi: pitanje nema smisla, jer se na izborima odluuje o tome ko moe da sastavi vladu, ko e da bude vlast, a ne o tome ta da se ini sa nekim meunarodnim sporazumom. Nijedan od ova dva odgovora nije u skladu sa demokratijom shvaenom kao nain odluivanja veinom. Jasno je da je re o izborima na kojima su glasai pitani o tome ta je u optem interesu, ta je opta volja, pa bi procedura glasanja morala da bude takva da moe da d odgovor na to pitanje. Kao to se moe videti, upravo je o tome re u postizbornim pregovorima politikih partija. Mogue je da prevlada volja manjine, jer, kao to je i Rusou bilo jasno, interesi partija ne moraju da budu isti kao i interesi glasaa. Zapaziti da je to omogueno procedurom moglo bi samo da bude razlog da se ona ne smatra demokratskom, a ne da se tvrdi da je to jedini kriterij demokratinosti. Naravno, skoranji srpski izbori su poseban sluaj. Mnogo ee na izborima se ne odluuje o jednom politikom pitanju ve o skupu pitanja, dakle o itavim programima. Tako da ovde nije jednostavno odrediti ta je volja veine, to jest kojom procedurom se ona utvruje. Opet u posebnom sluaju, kada postoje dve stranke ili kada su interesi glasaa ureeni na poseban nain, recimo na one koji su vie ili manje ulevo ili udesno, u ideolokom ili u interesnom smislu, tada volju veine izraava glasa koji je u

pobeda

O optoj volji Vladimir Gligorov

110

godinji almanah

111

pobeda

sredini toga prostora, jer je isti broj glasaa ulevo i udesno od njega, pa je veina tamo gde se taj glasa nae. No, to ne mora da bude sluaj, ako postoji vei broj stranaka, ako se odluuje po proporcionalnom sistemu i ako se ideoloki sporovi ne mogu svesti na jednu dimenziju kao to je podela na levicu i desnicu. No, i u tom sluaju moemo da znamo koja je volja glasaa i ona ne mora da bude saglasna sa svim onim ishodima koji su u skladu sa izbornim pravilima i drugim propisima, kojih moe da bude vie ili previe. Uzmimo primer beogradskih izbora. Moemo li da znamo ta je volja glasaa Beograda? Najpre bi trebalo uoiti da je re o redovnim izborima, na kojima se ocenjuje rad gradske vlasti. Rezultati beogradskih izbora ne sugeriu da im je izglasano nepoverenje. Jasno je da je jedna od stranaka iz postojee koalicije na vlasti, DSS, reila da pree u drugu koaliciju iz razloga koji nemaju veze sa gradskom, ve sa dravnom politikom. Tako da to ne moe da se opravda pozivanjem na volju glasaa. Naravno, kako su mogue razliite koalicije koje obezbeuju veinu u gradskoj skuptini, moe li se za neku od njih rei da je vie u skladu sa voljom glasaa? Ruso je ovde posmatrao glasanje i uopte demokratsko odluivanje kao nain da se pronae volja veine, koja, da podsetim, predstavlja optu volju. Jedan nain da se ta ideja predstavi jeste da se utvrdi koja stranka ima vei koalicioni potencijal, nezavisno od toga koja e se koalicija konano oformiti. Tome bi mogli da pomognu razliiti indeksi moi.[4] U sluaju postojanja vie partija, vee partije, po pravilu, imaju koalicionu mo koja je vea od njihovog udela u glasakom telu, a najvea bi partija trebalo da ima najveu koalicionu mo. Jedan nain da se vidi ta ovo znai jeste da se razmotre rezultati izbora za srpsku skuptinu. Pre izbora je oformljena koalicija stranaka pod nazivom Za evropsku Srbiju (ZES). Stranke koje su posle izbora htele da oforme nacionalnu vladu su izale na izbore samostalno. Za prvu je koaliciju glasalo praktino 40% glasaa, a za tri nacionalne stranke, zaokrueno, 30, 12 i 7%. Ove druge, dakle, imaju vie od koalicije ZES.

Da su nacionalne stranke napravile koaliciju pre izbora, njihov bi koalicioni potencijal bio nadmoan. Kako nisu, to znai da su te partije ostavile mogunost da posle izbora odlue sa kim e. No, to znatno smanjuje njihovu mo. Jer to je vie stranaka, to je vea mo velike partije ili predizborne koalicije. Jedan nain da se to vidi jeste da se oceni mo veoma male stranke iz Jagodine, dakle Jedinstvene Srbije. Budui da od nje zavisi da li e biti moguno oformiti vladu, njeno priklanjanje proevropskoj koaliciji znai da druge stranke koje su sa njom u koaliciji nemaju nikakvu mo u toj stvari. Ukoliko, pak, slede Jedinstvenu Srbiju, mo te koalicije u savezu sa ZES je praktino 50%: oni bi, dakle, delili vlast sa ZES, gotovo po pola. Nasuprot tome, u nacionalnoj koaliciji bi mogli da imaju najvie jednu treinu moi. to je vei broj manjih partija, to je vea mo velike partije. U tom smislu, velike partije ili predizborne koalicije mogu da izraavaju volju veine ili optu volju, iako nisu osvojile prostu veinu glasova. Zbog toga nije uobiajeno da se oformi vlada malih partija, koje stoje nasuprot najvee partije ili koalicije. Takve su bile i prva i druga Kotuniina vlada i nisu bile stabilne. to je u skladu sa dinamikom ili prevratnikom ulogom Rusoove opte volje. Naravno, moe da se postavi putanje - A ta da su nacionalne partije napravile predizbornu koaliciju? Odgovor je da nisu. Zato nisu, to je pitanje za DSS, to jest za Kotunicu, a kada je re o predizbornoj koaliciji sa SPS, to je pitanje i za SRS. Glasai su to mogli da shvate samo kao procenu ovih partija da samostalno mogu da prou bolje nego u koaliciji. Posebno je to tano za SRS, koji je oekivao da bude najjaa pojedinana stranka i da tako dobije najvei koalicioni potencijal, teei na taj nain da izraava optu volju glasaa Srbije. Glasai su, meutim, relativnu veinu dali koaliciji ZES. Tim predizbornim ponaanjem su i te stranke iskazale razumevanje za ulogu opte volje u demokratijama. Moemo, dakle, da znamo za ta je veina glasaa i u Srbiji i u Beogradu, ta je volja veine ili opta volja. Ni u jednom niti u drugom sluaju to nije da se na vlasti nae narodnjako-radikalskosocijalistika koalicija. To, naravno, ne znai da oni ne mogu da tu

O optoj volji Vladimir Gligorov

112

godinji almanah

113

koaliciju i sastave i da preuzmu vlast i u Srbiji i u Beogradu. To bi bilo u skladu sa izbornim pravilima, ali ne i u skladu sa izraenom voljom glasaa. Drugo je pitanje da li su glasai Srbije spremni da prihvate koaliciju ZES-SPS. Ukoliko bi se teilo konzistentnosti, koalicija ZES-LDP bi najbolje izraavala volju glasaa i time optu volju. Kao to sam i ranije pisao, koalicija koja je najvie u skladu sa voljom veine jeste ona sastavljena od proevropskih partija i od stranaka manjina i stranke koja izraava interese penzionera. SPS tu ne spada. Ukoliko je to tano, valja oekivati da e se koalicija na vlasti uskladiti sa optom voljom kasnije, bilo u skuptini ili na novim izborima.

pobeda

[1] K. J. Arrow, Social Choice and Individual Values. Yale University Press, 1963 (second edition), pp. 81-91 (knjiga je dostupna na internetu). [2] O tome, ali ne u vezi sa Rusoom, vidi vie u V. Gligorov, Politika vrednovanja. Beograd: Partizanska knjiga, 1985, poslednja glava. [3] O tome vidi R. Farquharson, Theory of Voting. Yale University Press, 1969 (navodim po seanju jer mi je knjiga u Beogradu i trenutno, ovde u Beu, ne mogu da je konsultujem). [4] Za jedan jednostavan i prigodan prikaz videti R. Aumann, R. Myerson (1988), Endogenous Formation of Links between Players and of Coalitions: An Application of the Shapley Value, in The Shapley Value: Essays in Honor of Lloyd S. Shapley, edited by A. E. Roth, Cambridge University Press, Cambridge, 1988, pp. 175-191 (dostupan je na internetu, na stranici prvog autora).

Diplomski ispit Moje srpsko politiko iskustvo

Biljana Srbljanovi
Na poslednjim izborima prihvatila sam, to sad svako ko ovo ita zna, poziv partije za koju sam do tada glasala, da stanem na elo beogradske liste. Usput sam, a iz medija, shvatila da sam se time automatski stavila i na drugo mesto liste za nacionalni parlament, te da sam na neki nain time postala i ko-nosilac politike stranke u koju u tom trenutku jo nisam bila ula. Uprkos mnogim uenjima, argumentovanim objanjenjima, neodobravanju dobronamernih i dobronamernih, iskreno sam poverovala da, nakon svih godina relativno udobne pozicije posmatraa sa strane, nezavisne linosti koja politiki otvoreno istupa u javnosti, moram iz odgovornosti prema onima koji su godinama itali i sluali ta imam da kaem o srpskoj politikoj sceni a sami nisu imali priliku da to isto kau - pokuati da neto konkretno napravim. Osim toga, uvek su me posebno iritirali oni zgaeni nad srpskom politikom scenom (njima je valjda suena neka druga, nija), oni to su spremni da imaju vrsta uverenja, a da tim povodom nita nikad ne naprave, osim da se podsmevaju tuim pokuajima i sa velikim zadovoljstvom govore o tome kako su ovde promene nemogue.
115

17.06.2008.

114

godinji almanah

Do mog otvorenog pristupanja politici LDP-a, uivala sam poziciju miljenice beogradske intelektualne arije, barem onog njenog najnebitnijeg dela: hvalilo me se u medijima koje pristojne kue itaju i - to u Srbiji donosi jo veu slavu - vrealo u onima kojih se pristojni uasavaju. Ukratko, svako ko je bio nezadovoljan situacijom, voleo je mene, sve dok nisam postala zagovornik politike jedne antitadievske struje na srpskoj politikoj sceni. I ma koliko pokuavala da svoju kritiku predsednika, njegove stranke i politike koju zastupa, jasno obrazloim, ma koliko se trudila da uverim javnost da nemam nikakav lini animozitet, razlog ili korist da se sad tu neto ljutim na Tadia, od trenutka otvorenog stavljanja na stranu edomira Jovanovia, a u njegovoj pametnoj, konstruktivnoj, vizionarskoj kritici politikog establimenta u naoj zemlji i njenih predominantnih zabluda, imala sam jednu laku i ugodnu poziciju one to kritikuje one koje treba kritikovati, ali ne preteruje u tome. Pridevi ostraena, radikalna i ekstremista, poslednji put su se za mene lepili u vreme vladavine SPS-a (mog sadanjeg zvaninog koalicionog partnera), ali od 2000. naovamo niko me tako nije diskvalikovao. Usput sam se, iako deluje banalno, nije nimalo nevano, i udala, i to za oveka poznatog po neekstremistikim preferencama na srpskoj politikoj sceni, postala pristojna malograanka, rado viena na nim veerama u gradu. Taj moj mir sa beogradskom arijom trajao je sve dok edomir Jovanovi, sa nekolicinom istomiljenika koje sam cenila, nije formirao stranku koja je poela da govori i u moje ime. Prvi put sam, (a to nisam mogla ni u periodu vladavine mog inia) mogla potpuno da stanem iza politike jedne partije. I nakon petog oktobra 2000. i dolaska na vlast mojih, ipak sam imala neku distancu prema gomili odluka, ne samo kadrovskih, ve i itavih delova politikog programa, sa kojima nikako nisam mogla da se sloim. Tada sam smatrala da o tome treba mahom utati, utati i pustiti najbolje to Srbija ima, da uprkos mrljama, saplitanjima i neverovatnim potezima, pokuaju da sprovedu reforme.

Od ubistva inia nisam najbolje razumela ta se sve to deava sa zemljom. Shvatila sam to kao linu tragediju, i dalje mislim da mi se i privatni ivot strmoglavio tim strmoglavom itave zemlje. U toku vanrednog stanja i akcije Sablja, jedina uteha u nacionalnoj tragediji bila mi je velika sigurnost i nadmo nad kriminalnim grupacijama, koje je drava bez sramote i uzdravanja, hrabro pokazala. Posle prevremenog gaenjs Sablje, kao i veina graana, nisam raspolagala informacijama pod ijim pritiskom i na koji nain je do toga uopte i dolo. O Borisu Tadiu sam takoe imala malo informacija, stranaki ivot me nije interesovao, kada se nametnuo na elu partije za koju sam glasala i za koju sam podrazumevala da je logian naslednik politike ideje Zorana inia bilo mi je potpuno svejedno. Osim toga, njegovo javno priznanje odgovornosti stranke za aferu Bodrum imponovalo mi je, pomislila sam da je politika linost spremna na rizik i gubitak, a zarad potovanja principa, zakona i inteligencije biraa. Na prevremeno i bespotrebno raspisanim izborima glasala sam i javno podrala tim Borisa Tadia. Ne piem ovo zato to mislim da je vano za bilo koga drugog, (nije ni za mene samu) niti zbog toga to smatram da je uopte bitno ta sam ja i kada mislila, ve samo iz potrebe da svoju linu politiku istoriju ne falsikujem i da poteno navedem svaki detalj. Boris Tadi i njegov tim izbore nisu dobili, ali su osvojili nadmo u sopstvenoj stranci. Frakciju, koju je edomir Jovanovi pokrenuo, a u skladu sa statutom DS-a, uguili su u samom poetku, poznatim stranakim sredstvima - pritiscima i obeanjima meu lanovima. edomir je iz DS-a najuren, stranka postaje drugaije prolisana, otvoreno koketira sa idejama konzervativne desnice i poinje ozbiljnu i temeljnu distancu od Zorana inia, to je za mene bilo dovoljno. Jednostavno su izgubili glasaa, a veliki krug apstinenata je dobio jo jednog zbunjenog lana. Jovanoviu sam, dok je participirao u vlasti, otvoreno zamerala problematian odnos prema pitanju korupcije, nekako nikad do kraja ponuen pravi odgovor na silne optube o okoriavanju o vlast. Nekoliko godina kasnije, posebno nakon smrti inia, pokajala

pobeda

Diplomski ispit Moje srpsko politiko iskustvo Biljana Srbljanovi

116

godinji almanah

117

sam se zbog toga ne zato to smatram korupciju dopustivom, ve zato to sam informacije o navodnoj potkupljenosti pojedinih inievih ljudi dobijala od dobro organizovanih medijskih ratnika, informacije koje su savetnici, uz pomo plaenih medija i novinara (i to ne samo majakih tabloida), paljivo i sistematski plasirali u javnost. Pre dve godine pristala sam na intervju za desniarski tabloid NIN, iz jedinog razloga da uputim javno izvinjenje Jovanoviu i povuem svoju re. Za mene je promena miljenja pred snagom argumenata ozbiljan test kvaliteta ljudskog materijala koji mora da vai za sve pa i za politiare. Ukratko, povukla sam re i izvinila se javno i to u novinama koje prezirem i koje su me, tim povodom, stavile na listu svojih venih neprijatelja. Time je poela i sezona otvorenog lova i na mene, a da nekako nikada nisam do kraja razumela ta je to u edomiru Jovanoviu to izaziva toliki organizovani i nepodeljeni animozitet, ak i kod onih koji se niti po jednom drugom pitanju, pa ni onom oko elementarnog morala ne mogu sloiti. Izbori su se u Srbiji nizali, ja sam sve vie stajala uz LDP, verujui u politiku platformu, ozbiljnost i iskrenost ideja koje su ti hrabri ljudi zastupali. Zato, kada su mi se obratili sa pitanjem da li pristajem na kandidaturu, iako sam se iz sasvim linih razloga ozbijlno premiljala, ipak je oseaj za politiki moral prevladao i ja sam pristala da trim trku za koju sam unapred znala da moe samo da mi neto uzme. Koliko je to neto to nisam znala. Da ne bude zabune, i da sam sasvim i do u detalje znala kako e teko i mnogo sve ovo da me kota, opet bih to prihvatila. Imam svoja ubeenja, ona su etike prirode, nemam pravo da druge guram u neto u ta sama nisam spremna da se ukljuim i to je nekako presudilo. Kampanja je trajala kratko i bila izuzetno naporna. tab za beogradske izbore je bio i ziki odvojen od stranke, iji lan

nisam bila. U tabu nas je bilo ne vie od petoro, mahom ljudi koji su se odazvali na moj lini poziv. Stranka nam je obezbedila par izuzetno mladih i neiskusnih volontera, ali je kampanju u stvari vodilo ne vie od nas petoro. Dali smo sve od sebe. Noima smo uili zakone i prouavali probleme glavnog grada, osmiljavali kako da probijemo medijsku blokadu i kako da, bez novca, ipak napravimo neku propagandu. Bila sam jedini kandidat bez svog spota, bez plakata, bez bilborda. Ma kako da se udim ljudima koji na osnovu toga glasaju, ipak je i to pokazatelj koliko je velika jedna kampanja. Stranka se vrlo ozbiljno bavila izborima za nacionalni parlament, mi smo bili pitino dete, strano telo, nestranaki anarhisti, amateri svome gradu, smetnja i problem. Novca, resursa i logistike za nas nije bilo. Pomo je, u iznenaujue velikoj razmeri, stigla sa sasvim druge strane. Javne linosti (izvinjavam se zbog bednog pojma), ljudi od linog i profesionalnog integriteta, poznati pravnici, profesori, urbanisti, ukratko arhiva sagovornika Peanika svakodnevno su i samoinicijativno nudili i davali pomo. Malene prostorije koje nam je besplatno ustupila Inicijativa mladih, na emu nikad nisam uspela da im se lino zahvalim, stalno su bile pune ljudi koji su znali o emu govore, ta im je struka, a ta ideja i vizija za modernu metropolu, nalik na sve sline svetske. Najvei autoriteti druge Srbije (duplo izvinjenje zbog jo bednijeg pojma) bezrezervno, svesrdno i ljudski, pruili su meni, kampanji za Beograd i stranci za koju sam se takmiila, ogromnu pomo. Te trenutke nikada neu zaboraviti, kada sedim tako sama, okruena sa tri i po jo vea ludaka od mene, bez para, bez reklama, bez pristupa medijima, u danima kada u kasi nije bilo novca ni da se kupe dnevne novine, kroz moj mali kabinet deluju najumnije glave ovog grada i svako ima beskrajno tanu re da mi u tom trenutku uputi. Medijski nastup nisam dobro pripremila. Stranka nije verovala u skupu pomo istraivaa javnog mnjenja, sve to smo na svoju ruku saznavali iz sluanja takozvanih fokus grupa, bilo je otrenjujue loe, ali je stranka odbijala da se time ozbiljno pozabavi. Kada sam jednom, i samo jednom, dobila priliku da, iza zatamnjenog stakla, nevidljiva, pratim ta tridesetak obinih ljudi, potpuno razliitih

pobeda

Diplomski ispit Moje srpsko politiko iskustvo Biljana Srbljanovi

118

godinji almanah

119

uverenja, ima da kae o mom javnom nastupu, kampanja je ve bila prela polovinu. Kad smo izdejstvovali barem jednu jedinu sesiju sa strunjacima za medijski nastup, ve sam se uveliko bila isvaala po svim televizijama sa svim svojim protivkandidatima. Ukratko, od polovine kampanje, mogla sam samo popravljati ono sto sam iz neznanja, neiskustva i usled nedostatka ozbiljne logistike loe zapoela. S druge strane, imala sam kao konkurenciju dva ministra i jednog generalnog sekretara najmnogoljudnije stranke, sa petnaestogodinjim politikim iskustvom, sve njihove kabinete, budete, strunjake: i bazu i nadgradnju. Na problem nije bio u sutini, to o emu smo mi govorili je neto sa im nema ko poten, pametan i normalan da se ne sloi. Na problem je bio to logistiku nismo imali, budet nismo imali, pristup medijima nismo imali, priliku da detaljno objasnimo koliko je ozbiljan na program jednostavno nismo imali. Ono zbog ega me dnevna politika nikada do tada nije zanimala nije se naprasno promenilo rad u bazi, stranarenje, politika lokalnih odbora, preference funkcionera i lanova, za mene je to bio ist gubitak vremena. Zato se u tako malom i ogranienom vremenu baviti zavoenjem lanstva LDP-a, kad oni, po difoltu ve glasaju za nau listu? Loginije je, pametnije i bolje obraati se onima koji nisu - a mogli bi biti - nai, ti su nam glasovi trebali u velikoj borbi za prelazak cenzusa. Zdrav razum je, kako e se ispostaviti, suprotan partijskom ivotu, ambiciozni arivisti zadueni da nama pomau u kampanji, radili su samo za sebe, operiui po lokalnim odborima (istim onim poznatim stranakim metodama) i pripremali prostor za posle izbora. U stvarnosti su glasai kojima sam se obraala, ti kolebljivi, najvie sumnjali u potenje, u nansijski deo cele prie. Za mene je to bilo potpuno ad akta, para jednostavno nije bilo i to je bilo jedino vidljivo. Nisam osoba koja iza sebe ima bilo kakvu aferu, mogu se truditi da mi pripiu sve od porno lma i ekstramaritalnih izleta, do histerije i arogancije ali nepotenje i korumpiranost niko nikada nije mogao da mi zalepi. Osim toga, ja nisam idiot. Znala sam da e dukat, koji sam simbolino dala da uem u kolo, na kraju da

ispadne viemilionski ceh za izlazak iz istog i da uvek ima pomalo istine i u najgorim napadima i optubama, diskvalikacijama na svakom planu (najvee pikanterije su ipak razoarau ariju samo potpuna konfabulacija), ali je za mene samo jedno bilo vano: jedino pitanje koje sam svojima u vie navrata postavljala i koje me se sutinski jedino ticalo jeste ma koliko malo para da je bilo, odakle je i to malo dolazilo? Ukratko, pitala sam da li nas nansira neko od tajkuna, protiv kojih se nominalno borimo, i da li smo mi isti kao i svi ostali jo jedna franiza velike partije Mikovi, Beko & co, koji tronuju srpskom politikom scenom, javnim, ali i privatnim ivotom ama ba svakog graanina. I svaki put sam dobila vrsto uveravanje da nismo. Mi smo svoji, nismo niiji, nismo prodati i nismo na prodaju. U nedelji pred izbore, kvota na kladionicama bila nam je prilino ozbiljna. U istoj nedelji Tadi je izgurao Sporazum o asocijaciji i pridruivanju i kolebljivi su prelomili na tu stranu. Ja to razumem. Ljudima je bio potreban jasan, javan i zvanian raskid sa politikom onoga to je premijer postao metkom u Gepratovoj i svako sa mesenom ratom za kredit pred sobom u mesecu koji je dolazio nije bio voljan da rizikuje i da rasipa glas. Izbore u Beogradu smo izneli bolje nego u dravi. Rezultati, iako minimalno razliiti, ipak govore tako. 11. maja uvee jedino je bilo izvesno da smo u Beogradu napravili malecnu pobedu, sve ostalo je delovalo kao poraz. 12. maja ujutru sam se ulanila u stranku. Oseala sam to kao obavezu, kao podelu odgovornosti za neslavan rezultat u republici, kao pokazatelj da sam ozbiljna i odgovorna, privrena ideji i onda kada nam ne ide dobro. Od tada, pa vie nikad, nisam bila konsultovana o politici stranke, odlukama o ulasku u koaliciju, nisam uestvovala u pregovorima za Beograd, niko me nije zvao, niko nita nije pitao. Pitala sam se zato sama. Pokuala da, u ime ljudi koji su i zbog toga to je moje ime stajalo na listi, glasali za nas, isteram tu priu

pobeda

Diplomski ispit Moje srpsko politiko iskustvo Biljana Srbljanovi

120

godinji almanah

121

do kraja. Pokuala sam da uestvujem u formiranju stava barem na nivou grada za koji sam se kandidovala, sedela tokom vrelog avgusta u Beogradu i strepela nad pregovorima, o kojima, dok su trajali, nisam ni od koga uspevala da saznam nita. Stranka me je marginalizovala, skrajnula, sklonila, izbrisala, moji dojueranji saborci (uz asne izuzetke Vesne Pei i arka Koraa), distancirali su se od mene. Mandat za republiki parlament, koji sam poteno izborila, nije mi bio ponuen. Niti mesto odbornika u Beogradu, ak ni u optini u kojoj ivim, a u kojoj sam takoe bila nosilac liste. U poetku nisam sasvim bila sigurna u razloge za tako neto. Mislila sam da je i logino da trpim posledice poraza. Ipak, logino je bilo i da se pitam a ko bi pa to bolje, a u zadatim okolnostima uopte i mogao da proe? Nisam bila za pristajanje na koaliciju sa SPS-om. Kada je do toga ve dolo, insistirala sam da detinjasto poricanje klasine koalicije nazivanjem iste manjinskom podrkom jednostavno prestane, da se glasaima jasno i javno kae kako stoje stvari. I tu sam bila odbijena. Paralelno sa tim, kao i veina nae javnosti, dolazila sam do saznanja da svako ima svoju cenu, samo su ulozi manji ili vei. Nekome je cena poslovni prostor u naim optinama, nekome plaeno mesto u upravnom odboru, nekome itava jedna grana privrede ili mogunost budueg ulaska u tal. Moja cena je i dalje nedeterminisana. To je i zato to sam glupa. Glupa za srpsku politiku scenu, a verovatno i za svaku drugu. Tei me i to to ste i vi glupi. Vi to ste glasali iz ubeenja. to ste mislili da potenje nema cenu.

pobeda

LDP-a, na surov, direktan i neuvijen nain, saznamo istinu. Jer, mi glupi, mi smo ona razlika u prelasku ili neprelasku cenzusa. U Srbiji politike nema. Postoje politika preduzea, nansirana iz istih izvora na prljav nain steenim novcem, i postoji raspodela karata na stolu. Ideje, program, principi, vani zakoni, vizija budunosti, reforme, istraga o politikoj pozadini inievog ubistva, posledice koje je ono ostavilo za nau zemlju, vani su samo za nas. Za glupe. Ostali su veliki igrai i njima smo teret, kamen oko vrata, nemo podseanje na ono to su oni mogli biti, e da samo nisu to to ipak jesu. Nije me sramota, nije mi ao, nikog nisam prevarila. Ipak sam odgovorna za to to je glas nas glupih otiao onima to misle da su pametniji. Danas odigraju, sutra im se isplati, prekosutra malo moraju da spuste glavu od sramote, ili jednostavno samo vie ne poznaju one to su ih znali, ali - pa ta? Od neega mora da se ivi, zar ne? A iveti je lepo. A lepo iveti je najlepe. to neto kota. Sve neto kota i svaka se kola plaa. Ova moja kota kao etiri godine Harvarda. Pa dobro, sad sam diplomirala. Kako ree deak Vasa u jednom izdanju Peanika: Just watch me. Biljana Srbljanovi, dramski pisac iz Beograda 02.11.2008.

Diplomski ispit Moje srpsko politiko iskustvo Biljana Srbljanovi

122

godinji almanah

Da je nemogue da se prodamo. Mi, udrueni glupi ljudi Beograda, a nema nas ba mnogo, tek nekoliko desetina hiljada, zato treba da, po najispravnijem principu
123

drugo poglavlje

: KRAJ RATA

ll

neku vrstu deminutiva samurajskoga perina. Starac je izgledao kao da je ispao iz fajla nekog holivudskog agenta, kao glumac prikladan za uloge Merlina i Gandalfa u lmskim bajkama. Starca je uhapsila srpska policija u trenutku kada je ulazio u autobus broj 73. Starac je policiji predoio identikacijsku iskaznicu na kojoj je pisalo Dragan Dabi, odnosno Dragan David Dabi (3D), da bi se neto kasnije ispostavilo da je njegovo pravo ime - Radovan Karadi.

kraj rata

Konobari faizma

Dubravka Ugrei
I am not a monster, I am a writer! (Radovan Karadi) Sto etrdeset i jedan starac Tokom vikenda, 19. i 20. srpnja 2008, mjestom Key West na Floridi etao je sto etrdeset i jedan - Ernest Hemingway. Hemingwayi iz cijele Amerike okupili su se u Key Westu zbog uea u natjecanju za najvei stupanj zike slinosti izmeu slavnoga pisca i njegovih surogata. Ove godine pobijedio je surogat Tom Grizzard, u veoma jakoj konkurenciji, kau. Na fotograji koja je obila svijet vidi se skupina veselih djedica, koji slie na Djedove Mrazove odbjegle od svojih boinih dunosti, odnosno na Ernesta Hemingwaya. Starci, koji se svake godine okupljaju u Key Westu na Hemingwayev roendan, takmiili su se u pecanju i pisanju kratkih pria.

Doktor Velbing&Mister Hide Nakon zavretka vikenda, minutu nakon ponoi, 21. srpnja 2008, u svim svjetskim medijima pojavila se fotograja starca s dugom sijedom bradom i sijedom kosom koketno skupljenom na vrhu u

Od trenutka Karadieva hapenja mnogi farsini detalji naplavili su svjetske medije; Karadievi neuspjeni pokuaji da se ugura u nogomet i njegov posprdni nadimak Fantom; njegova megalomanski ambiciozna izjava: Jaser Arafat je najprije bio svjetski terorist, a dvadeset godina kasnije primio je Nobelovu nagradu (koja je mnoge podsjetila na Tumana i Tumanovu izjavu kako mu je netko kompetentan za pitanja Nobelove nagrade, jednom polaskao: Gospodine generale, da niste Hrvat, sigurno biste dobili Nobelovu nagradu); o Karadievu penjanju na zgradu Filozofskog fakulteta u vrijeme studentovanja i frenetinom ezdesetosmakom govoru s krova; o njegovu policijskom dounitvu; o njegovim nancijskim utajama i pronevjerama; o njegovoj djejoj zbirci Ima uda, nema uda (Sad me vidi, sad me ne vidi!); o omiljenoj krmi Luda kua; o navodnoj ljubavnici koja takoer ima dva imena; o njegovom website duanu gdje se mogu kupiti mali velbing (od: well- being) ili krstolika kompozicija najmanjeg velbinga za linu zatitu i noenje na grudima, te veliki velbing ili prostorna krstolika kompozicija koja harmonizuje itav prostor; o ukrasu na njegovu sajtu, idovskoj trokrakoj(!) menori koja zapravo kamuira tri prsta; o tihovanju i jeftinim aforizmima koje kao da je prepisao od Paula Coelha (ovjek je najsavreniji instrument!). Razmjene komentara cirkulirale su internetom, privatnim mejlovima, naao se tu i lm The Hunting Party u kojemu Richard Gere lovi po bosanskim umama zloglasnoga Bogdanovicha, kojega u lmu glumi hrvatski glumac Ljubomir Kereke A onda je prijatelj autorice ovih redaka iskopao na You Tube video clip iz Barbarelle i scenu u kojoj dr Durand Durand (3D!) stavlja u pogon svoju Excessive machine i izvodi svoju Sonata for Executioner of Various Women. Kakve veze ima Barbarella s Karadiem? Glumac Milo OShea, koji glumi dr Duranda Duranda, neobino podsjea na
127

126

godinji almanah

II

Ljubomira Kerekea, odnosno na dr Bogdanovicha, iz lma The Hunting Party. Pri svemu tome gomila trivijalnog smea koja je cirkulirala medijima dobro je posluila samom Karadiu koji se iz ubojice, da bi unaprijed udobrovoljio moguu razjarenu gomilu, preruio u klauna. Fascinirani farsom preruavanja mnogi su zaboravili da isti taj Karadi-Bogdanovich-Dabi sjedi na gomili anonimnih ljudskih leeva, kao i da postoji velika, tiha, bezimena gomila svjedoka, kojoj je sav taj medijski cirkus oko Karadia pao kao sol na ranu. Jo jedan starac Istoga dana, 21. srpnja 2008, kada je uhapen dvojnik Radovana Karadia, 3D, u Hrvatskoj je u 87. godini ivota umro Dinko aki. Dinko aki bio je zapovjednik ustakog koncentracijskog logora Jasenovac, gdje je ekasno egzekutirao idove, Srbe, Rome, i komunistiki orijentirane Hrvate. Nakon rata sretno je pobjegao u Argentinu, a argentinske vlasti izruile su ga tek 1999. Hrvatskoj, gdje je osuen na dvadeset godina zatvora. Mnogi Hrvati osudu starca Dinka akia doivjeli su kao nepravdu, jer ta ista Nezavisna Drava Hrvatska (u kojoj je Dinko aki ubijao idove, Rome, Srbe i nepodobne Hrvate) po miljenju lokalnoga popa temelj je dananje domovine Hrvatske, to je pak teza koju je godinama utemeljivao prvi hrvatski predsjednik (nakon Ante Pavelia) i otac hrvatske nacije - Franjo Tuman. To je razlog da se svaki poteni Hrvat ponosi imenom Dinka akia, izjavio je za novine pop Vjekoslav Lasi, dodavi da je ponosan to je na odru vidio akia u ustakoj uniformi. Na ispraaju starca Dinka akia na zagrebakom groblju Mirogoj okupilo se 24. srpnja 2008. godine nekih tristotinjak ljudi. I jo jedan starac Samo nekoliko dana nakon uhienja balkanskog mesara, ili Osama bin Ladena Evrope (prema Richardu Holbrooku), tonije 24. srpnja 2008. (na sam dan pokopa Dinka akia!), etiri stotine kilometara zapadno od Beograda, uskrsnuo je iz groba jedan starac. Zvonko Bui Tajko - hrvatski Mandela, ili najslavniji hrvatski emigrant (kako su glasile naslovnice hrvatskih novina) - sletio je na zagrebaki aerodrom, euforino doekan masom od nekih

petstotinjak ljudi. Bui se vratio u Hrvatsku nakon 32 godine provedene u amerikim zatvorima. Bui je zajedno sa svojom enom, Amerikankom Julienne Eden Bui i nekolicinom prijatelja oteo davnih sedamdesetih godina ameriki avion koji je letio prema New Yorku, jer je elio upozoriti svijet na nepravedan poloaj Hrvatske u bivoj Jugoslaviji. Ova gesta politikog aktivizma (kako su to denirale hrvatske novine) zavrila se neslavno, jer je od Buieve eksplozivne naprave poginuo ameriki policajac, dok je drugi ostao bez oka, pa su Bui i njegova ena zatvoreni. Julienne je putena iz zatvora u osvit nezavisne Hrvatske, zaposlila se u hrvatskoj ambasadi u Washingtonu, kasnije u Hrvatskoj, u osiguranju Franje Tumana, a kasnije joj je hrvatska vojska sagradila vilu na Jadranskom moru, da bi se Juliene u potpunosti mogla posvetiti pisanju autobiografskog romana Ljubavnici i luaci (Lovers & Madman) i politikim aktivnostima lobiranja za povratak mua iz zatvora. Meu okupljenima na zagrebakom aerodromu bilo je hrvatskih politiara, rodoljuba, pop pjevaa i popova, djece, koja su sjedei na ramenima svojih oeva pokazivala prema kamerama svoje crtee dobrodolice, mladih koji su uzvikivali ustake parole (Za dom spremni!) i pjevali ustake pjesme. Hrvatski Mendela odrao je rodoljubni govor i citirao je stih iz Gundulieve poeme Osman, koji zna napamet svaki hrvatski osmokolac: Kolo sree okree se vrtei se ne pristaje: tko bi gori, eto je doli, a tko doli, gori ostaje.

kraj rata

Konobari faizma Dubravka Ugrei

Zvonko Bui je nedvosmisleno dodao da se on, zahvaljujui dragome Bogu i nezavisnoj Hrvatskoj (Konano sam u slobodnoj domovini!), uspeo gore, dok su, prema logici kotaa sudbine, njegovi neprijatelji pali dolje. Jedini koji je, dan kasnije, kratko prokomentirao proslavu Buieva povratka bio je hrvatski predsjednik Stipe Mesi (Njegov motiv mogao je biti domoljuban, ali metoda koju je primijenio je teroristika metoda).

128

godinji almanah

129

II

kraj rata

Ne pada snijeg da pokrije brijeg Dokumentarni lm Pawela Pawlikowskoga Serbian epics najprecizniji, najjasniji i do sada najpotpuniji portret Karadia napravljen je davne 1992. U lmu Karadi jasno podie optunicu protiv samoga sebe. U meuvremenu je Karadiev kriminalni dosje postao notorno javan, a nove pojedinosti koje su preplavile medije nakon njegova hapenja samo su potvrdile to to smo svi znali: da je Karadi patoloki tip, varalica, policijski dounik, pokera, laac, prevarant, ibicar, lopov, ravnoduni ubojica, egomanijak, kukavica, lukavac, tip koji hladnokrvno sjedi na gomili leeva ljudi koje je sam pobio i pri tom mu u glavi zuji samo jedna misao - kako da sam preivi. Postoji ogromna ljudska mainerija koja je Karadia odrala na ivotu, ista ona mainerija koja je godinama drala Miloevia na ivotu: sluge, istomiljenici, oboavatelji, pomagai, sitni i krupni kriminalci, policija, dravni aparat, politiari, ubojice, ratnici, pacijenti, ene, prijatelji, popovi, crkva, vjernici, krimosi, dileri, bolesnici i obini ljudi koji u ivotu nikome nisu nanijeli zlo. U ovome asu mnogi Srbi pale svijee i mole za svog hakog optuenika, mladi bijesni ljudi sa etnikim ajkaama na glavi predvoeni djecom - djeakom sa etnikom ajkaom na glavi, i djevojicom - mariraju Beogradom i izvikuju parole podrke Karadiu, prijete srpskoj vladi, hakom tribunalu, svijetu. Mnogi Srbi - koji inae ne znaju to da rade kada se dogodi iznenadni udar u njihovu domainstvu, kada se, na primjer, pokvari slavina u kupaonici, ili kada im ena zavri u bolnici najednom pokazuju vrsne organizacijske sposobnosti i politiku agilnost: uhapen je Karadi - izvren je teak udar na njihovo srpstvo. Na vijest o hapenju Karadia 2001. godine, na primjer, promptno su organizirani odbrambeni skupovi u rodnom selu Radovana Karadia, i jo nekim mjestima u Crnoj Gori. Okupile su se pristae iz Crne Gore i Srbije, zaorile su se etnike pjesme, popovi su kadili zrak kandilima, Karadi je proglaen hajdukom, bratom, pjesnikom, ratnikom i junakom, svecem i simbolom srpstva. Ljudi su padali u pjesnike zanose (Ne dajmo Karadia! Probudi se srpska vatro! Radovan je iskra u kamenu. Ko je izdao iskru neka je proklet. I neka mu je sve prokleto po hiljadu puta!). Prisutnima su dijeljene maske s Karadievim likom. Maske su iz crnogorskih zabiti poruivale svijetu Svi smo mi Radovan

Karadi, drugim rijeima ljudi iza masaka drsko su priznali svoje sauesnitvo u genocidu, onom stvarnom ili onom mentalnom. Je li Karadi zaista ekskluzivno srpski monstrum? Ne zaboravimo na detalj, Karadi je granice meu tako nepomirljivo razliitim narodima kao to su Hrvati, Srbi, Bosanci, Crnogorci prelazio lako, ljetovao je u Hrvatskoj (i pri tom, tvrde svjedoci, napravio samo jednu jezinu greku), a granicu Austrije preao je s hrvatskim pasoem koji je glasio, pria se, na bezobrazno simbolino prezime - Petar Glumac! Na kraju se, ako zbog nieg drugog, a ono zbog Karadieve dugovjenosti i sposobnosti da iskrsava kao feniks, postavlja pitanje koliko smo, zaista, svi mi Radovan Karadi!?

Konobari faizma Dubravka Ugrei

Djeca, mutanti Izostanak pravednike euforije oko hapenja Karadia pokazuje da je problem dublji i tei, i da se ipak ne iscrpljuje sa karadiima: s varalicama, profetima i proterima, s doktorima ljudskih dua, s nosaima krieva i kandila, sa zlopamtilima koji izvlae iz pranih krinja svoje osobne uvrede i pretvaraju ih u deologiju, s nekrolima, kopaima kostiju, nasilnicima, silovateljima, pijancima, s generalima, ratnicima, pjevaima, guslarima, rakijaima, vitezovima, kriarima, istrebljivaima, ubojicama, shizofreniarima, s induktorima kolektivnih histerija, s balkanskim vampirima kojima, uostalom, pokorno pruamo vratne ile ve dvadesetak godina. Problem je u tome da svi ti konobari faizma - kakav je i Karadi - ne nadmauju sebe u veliini zla koje proizvode, nego u nevidljivoj tvari, u sjemenu koje ostavljaju za sobom, u svojoj buduoj djeci. A ta djeca, mutanti, nikli su zdravi i lijepi u ovih dvadesetak godina. To su djeca sa ajkaama na glavi, koja su demonstrirala u Beogradu protiv Karadieva hapenja. To je Marija erifovi koja je euforino pronijela svoja tri prsta cijelom Evropom, iako nije znala tono objasniti emu slue (In the name of mother, father and you know- objasnila je iznervirano holandskoj novinarki), i koja je pobijedivi na Eurosongu, po vlastitim rijeima, pobedila za Srbiju. To su oduevljeni pristalice srpskog radikala Tomislava Nikolia, autora izjave Bog je stvorio svijet za est dana, a ja sam
131

130

godinji almanah

II

ga uzdrmao za dva; to su prebijai Roma i homoseksualaca po beogradskim ulicama; to je ona razgaljena gomila na koncertima Cece Ranatovi-Arkan. Ti mladi mutanti djeca su iz Bosne, koja divljaju za vrijeme nogometnih prvenstava i omataju se u hrvatske, srpske i turske zastave kao u nevidljivu placentu. To su djeca iz srednje kole u Makarskoj koja su se za kolski godinjak nedavno fotograrala s kukastim kriem u pozadini, iz zafrkancije (To nije kukasti kri nego indijski simbol ljubavi i mira, objasnio je pitomo jedan uenik) i etala u majicama na kojima se koio slogan Uber alles (Mi smo htjeli rei maturirali smo, gotovo je, iznad smo svih, objasnio je jo pitomije drugi). To su djeca koja se na koncertima Marka Perkovia Thompsona pojavljuju odjevena u ustake uniforme. To su djeca koja urlaju ustake i etnike pjesme; to su mladi lanovi opskurnih pro-faistikih stranaka po Srbiji; to su djeca s tetovaama, na ijim se tijelima koi Paveliev lik; to su kupci u duanima u kojima se faistiki suveniri slobodno prodaju; to su hrabri prebijai turista, stranaca, Crnaca, homoseksualaca i Roma. To su djeca koja oko vrata nose krieve, djeca koja uredno posjeuju katolike i pravoslavne crkve i muslimanske damije. To su mladi chatteri koji, pretpostavljam, znaju za svoju brau meu maarskim mladim faistima (Magyar garda), to su se digli da tite maarske vrijednosti i kulturu; meu bugarskim mladim faistima Bogdana Rassate, koji iz jakih ideolokih razloga prebijaju Turke i Rome; meu brutalnom ruskom djecom, koja prebijaju na smrt sve one ija je koa tamnija od Putinove; meu eko-faistima njemake radikalne desnice... Ta djeca su mladi Hrvati, Srbi, Crnogorci i Bosanci koji po otvorenim i zatvorenim web forumima siju i kale svoju mrnju i najavljuju da rat jo nije gotov Pri tom nisu sami, ni usamljeni (tu su roditelji, porodica, srpstvo, hrvatstvo, turska zastava), niti su originalni: faizam, uostalom, i ivi od konobara i konobarenja. Lokalne novine, lokalne vlasti i lokalni politiari ne obraaju panju na djecu, na sluajeve, na huligane, na izgrednike, na neugodne, ali razumljive incidente inae uspjene tranzicijske svakidanjice. Radovan Karadi u svojim Hugo Boss-odijelima moe mirno uetati u haku sudnicu. Njegov posao je obavljen.

kraj rata

Povorka kolektivnog srama

Konobari faizma Dubravka Ugrei

Posao koji haki suci obavljaju velika je stvar, njihov je posao sudska pravda, ali ima neto s ime se zasigurno nee sloiti: samo suenje ratnim zloincima nee donijeti stvarnu katarzu niti stvarne drutvene promjene. Jer bez priznanja kolektivne odgovornosti i krivice nema uspjene denacikacije. Svim bivim Jugoslavenima, bez obzira na stvarni opseg njihove krivice u nedavnom ratu, uvijek je i za sve kriv -- onaj drugi: Hrvatima Srbi, Srbima Hrvati, Muslimani, kosovski AlbanciI jednima i drugima su za sve krivi - komunisti, Tito i partizani. A zatim Amerikanci, Rusi, idovi, Evropa, svijet, loe zvijezde, sudbina. Svi, bez razlike, uporno shvaaju dogaaje - koje su sami inicirali i u kojima su sami sudjelovali kao prirodne katastrofe u kojima su, pri tom, oni sami iskljuive rtve. U tom smislu Karadieva shizofrena rastrganost izmeu guslara, psihijatra, nesuenog nogometaa, ekologa, policijskog dounika, etnika, ubojice, politiara, nesuenog nobelovca, lopova, pjesnika, tutti-frutti gurua, pravoslavnog mistika, izmeu Radovana Karadia, Dragana Davida Babia i Petra Glumca tipina je. Ta podijeljenost je lokalna endemska bolest, rezultat ope drutvene lai, dubok poremeaj, ludilo koje okolina i dalje uporno podrava tretirajui ga kao zdravlje. Postoji nada da e s hapenjem Karadia, suprotno porukama mladih mutanata, rat ipak konano zavriti. Postoji djetinjasta nada da emo jednoga dana naletjeti u novinama na sljedeu vjesticu Dana 21. srpnja 2018. godine - na dan hapenja zloinca Radovana Karadia, osuenog na pravednu smrtnu kaznu zbog genocida u Bosni - crnogorskim mestom Meljine, poznatom po tradicionalnom festivalu guslarenja, prolazila je povorka kolektivnog srama koja se sastojala od stotinu etrdeset i jednoga starca. Starci su imali lane sijede brade i lane sijede kose skupljene na tjemenu u perin i dobrovoljno su se izlagali pljuvanju publike, koja se i ove godine okupila u velikom broju da bi sudjelovala u ritualu pokajanja. Ovim ritualomstarci (svake godine radi se o novim dobrovoljcima, i svatko ima pravo sudjelovati u ritualu samo jednom, da bi mnogi zainteresirani volonteri mogli doi na red) izraavaju svijest o poinjenim zloinima, o tome da su zloini vreni u njihovo ime, s njihovim punim znanjem ili ak s njihovim sudjelovanjem, i duboko se ispriavaju svim rtvama. 28.07.2008.

132

godinji almanah

133

II

Srbima, inventivnim nacionalnim mozgovima koji su sve te trikove smislili, uverenju da smo im opet smestili (svima drugima), itd. Karadi je, zatien silama i institucijama koje su smatrale da poseduju patriotske kriterijume u takvim oblicima da pomou njih mogu kukaviki ubiti predsednika vlade i ispasti junaci, izvodio svoju malu i bednu predstavu. U prvoj seriji Cirkusa Montija Pajtona pojavljuje se provincijalni policajac, koji na poetku proganja zloince, ali se zatim gubi u svojoj umetnosti preruavanja, pa na kraju samo nastupa kao: zavrnica ove briljantne karijere je, ako se ne varam, da se pojavljuje kao Ratty, u kostimu pacova. Epizodu prate sjajni prikazi u novinama, koji samo podcrtavaju potpuni apsurd transformacije. zatien pomenutim silama, Karadi je do mile volje mogao paradirati i u pacovskome kostimu, sa ogromnim uspehom u medijima i na javnoj sceni, u dubokoj narkozi od prolea 1999. Mogao je itati pesme u Udruenju knjievnika Srbije, mogao je izlagati referate u SANU, mogao je pouavati versku geograju na sastancima Obraza pa i na Bogosloviji, mogao je voditi seminare o relaksaciji za slubenike banaka, prepoznat ili ne, sasvim je svejedno. Nije mu bila potrebna nikakva zavera svih vernijeh Srbalja, dovoljno mu je bilo da ga uvaju mnogo, mnogo bolje nego inia ili, jezik pregrizla, Tadia. Jedino su se njegovi uvari mogli bojati ponekoga nekontrolisanoga stranca ili domaeg izdajnika. Drugim reima, u takvom okruenju mogao je stalno i dosledno biti banalan, to je osnovna odlika njegovog uma. Tu istu odliku prepoznajemo kod veine voavojnika-ubica jugoslovenskoga rata, bilo da su ozbiljno meali karte, nametali u pozadini, ili samo sudelovali u poboljanju kulturnoga ivota na frontovima. Posvuda je primetan isti nivo snalaljivosti karakteristian za banalne i priglupe, naime priu na dve ravni: la za one koji nisu deo grupe razumevanja, kulture intimnosti kako je naziva Majkl Hercfeld, ija je knjiga objavljena i na srpskome (XX vek Ivana olovia), istina uz namig za nae. Primera radi, radikali obeaju redare i strogu kontrolu protiv nasilja na demonstracijama, i onda na najmanjim demonstracijama u poslednje vreme, bude ranjeno najvie policajaca - ikada. Neu ii tako daleko da tvrdim da su policajci, naklonjeni toj politikoj

kraj rata

Osveta Hane Arent? Svetlana Slapak

Osveta Hane Arent?

Svetlana Slapak
Romanopisateljka skenirala Karadia pre nego to je javno proguslao? Karadi se leio u Beu, letovao u Dalmaciji, raljario po Havajima, izronio srpsku piramidu kod Nove Gvineje? Akuna matata? Kud se denu banalnost zloina, taman kada smo je konano svi proitali, i kada je postala standardni deo mislenog aparata kojim se sluimo da zloin opiemo? Samo pitanje vremenskoga zasuka: Hana Arent je Ajhmana posmatrala tokom suenja, i banalnost detektovala upravo iz pitoreskne prolosti moi, nadutosti, besramne samouverenosti, cirkusa uniformi, oruja, rituala, bahatoga gacanja po krvi. Folklor Ajhmana je dodue sasvim razliit od guslarskoga, a nita manje sulud i ekscentrian. Banalnost je ostala kada je sve ostalo oljuteno, na suenju: tu banalnost emo sada gledati u suenju Karadiu. Retorika te banalnosti e se samo po performansu razlikovati od eeljeve. Razlika u drnosti? Itekako: Ajhman se bojao smrtne kazne, haki optuenici toga straha nemaju. Zato mi dozvolite da uopte ne krenem po klizavome putu koji direktno vodi u divljenje jatakoj mrei, obinim ljudima ali

134

godinji almanah

135

II

opciji, sami podmetali svoja tela naprotiv, re je o politikoj grupaciji koja po deniciji, hladno i banalno, zastupa, priprema i izvodi nasilje koje je jedini izraz mislenosti grupe. Stvari su tee nego to izgledaju: u Holandiji je onomad zbog odgovornosti za srebrenike pokolje pala vlada, ali su se vojni zapovednici izvukli upravo na tome da su im Mladi i Karadi prostaki i banalno lagali. La je deo bele, preteno protestantske kulture, severnoatlantskoga sveta sa obe obale, i smatra se loom, koliko god mnoga drutva na toj osnovi boluju od hronine hipokrizije. Naroito se smatra loom ako je otkrivena. U kulturnoj intimnosti balkanskoga tipa, prepoznatljivoj i u mnogim islamskim kulturama, la je deo kodikovane komunikacije, i smatra se uspelom ako je otkrivena ali je neko vreme delovala. U banalnoj pripremi za svoje nastupe u Hagu, Karadi ve gusla o pretnji otrovom od strane Holbruka: uspeh kod naih je garantovan. Zato se ne udim, jo manje divim romanopisateljki, publici guslarenja, i gadi mi se namigivanje naih naima. Karadi je uao u proces u kojem su mogunosti da ode nekanjen realne koliko i mogunost da sedi koliko mu je dosueno. Bie dosadno, banalno, alosno, rtve e patiti jo jedanput, ocenjivae se njihova uverljivost, umetnica e u projektu porediti njihovo seanje i realnost mrtvih, da bi utvrdila, u korist Karadiu, da je njihovo seanje netano: dakle, rtve ne postoje. Samo je jedna uteha: Hana Arent je imala pravo. 01.08.2008.

kraj rata

Demonska banalnost

Vladimir Pitalo
Neasni junak ove pripovesti je osioni ceremonijal majstor Radovan Karadi, zlokobni inovnik koji je prouzrokovao ponienje i smrt a nije hteo sebi oduzeti ivot, kao to bi priliilo vitezu, kad mu je zapretila zasluena osveta. Horhe Luis Borhes, Sveopta istorija beaa Voleo bih da verujem kako je upravo legitimizacija kletve u politikom ivotu bila slamka koja je slomila kimu radikalskoj kamili. One babe (izraz nije prikladan, ali je bolje to nego da im pamtim imena), dakle one babe su proklinjale izdajnika Tadia u jedanaest generacija, izmeu ostalog zato to je izruio Karadia. Dakle: Zemlja ti kosti izmecala, ne rodila ti penica bjelica itd u jedanaest generacija. Uvek me je zanimalo ta se deava sa onim klincem u dvanaestoj generaciji. Da li on bezazleno zatrepe i kae: - Hvala bogu, gotovo je. Nek se i ovaj dave zavri. Raunao sam koliko bi Borisovoj porodici trebalo da stenje pod tom kletvom. Verujem da bi to trajalo 625 godina, to znai da bi ono dete zatreptalo osloboeno kletve 2633. (ta je pola milenijuma meu prijateljima?) Kletve i hladan tu novog holandskog zatezanja
137

136

godinji almanah

II

kraj rata

potvruju da pria jo nije zavrena, mentalno, po posledicama i kao simbol. Kad su ga konano uhapsili, ramena su mi se spustila i osetio sam olakanje. - A ja sam osetio radost - uzviknuo je moj prijatelj koji ivi u Amsterdamu. - Raduj se! - zapevao je Jura Stubli u naem seanju. - Ja sam osetio olakanje - ponovio sam. - A ja ba radost - nadvikivao me on. I tu sam ja shvatio da u pogledu reakcije na ovaj dogaaj nisam slobodan da biram oseanja. Radost ili nita. Ova bezazlena svaa nije nita u poreenju sa svaom ona dva Crnogorca, koja su poela oko toga da li je Radovan trebalo da bude uhapen ili nije, pa je onaj koji je mislio da nije trebalo, ubio onog drugog u kafani u Podgorici. Jo dva ivota su tako upropaena zbog Karadia, kao da ih nije dovoljno upropaeno u toku prethodne decenije. Posle njegovog hapenja nisam mogao da odolim. Noge su me same odvele u Ludu kuu. Za stolovima pred kafanom govorio se uglavnom ijekavski. Pored platana su goreli kandelabri. Svet je sedeo za kariranim stolnjacima i pio pivo neto skuplje nego u samoposluzi. Popio sam koktu nae mladosti. Kafana je izgledala kao da ju je duh iz lampe maznuo sa nekog oka u provinciji i prebacio je na Novi Beograd. Ali od onog vremena i onog Radovana koji je tu sedeo guslajui pod sopstvenom slikom, nije se nita naroito osealo u atmosferi. Nikakav pomamni orkestar nije doaravao scenu iz Hikokovog lma. Prosto kafana. Kafana na ploniku. Kao i to letnje vee u Ludoj kui, politiki komentari su imali ukus antiklimaksa. Kao da su svi zaboravili doba eksproprijacije seanja i deregulacije razuma: one pomame na televiziji, Teslin voz bez ina u kninskoj krajini, piramidalne banke i meni se javlja, popa koji udara olovkom po dejoj lobanji, narodnog poslanika koji se obaro sa medvedom, eeljevog revolvera uperenog u taksiste i novinare.

Prljavtinu. Prljavtinu.
Demonska banalnost Vladimir Pitalo

I stalne vesti o zloinu. U to vreme sam izbegavao da gledam televiziju da se ne bih suoio sa svojom ogromnom bespomonou. Makroi svoje due i antropomorfna nitavila smenjivali su se na govornici. - Zato kod nas toliko mrze razum? - upitao sam prijatelja. - Pa kad je dosadan - odbrusio mi je on. itavu jednu deceniju svakonono su nas maltretirali dobar i lo policajac: smaranje i mrakobesje. Mo televizijske propagande u obrtanju umova je bila tolika da sam verovao da moe da postigne sve. Da je Miloevieva mainerija poela da proizvodi gay poruke (Na primer Najvri je zagrljaj prijatelja ili pak dvosmislena Dobro doao pobratime), uprkos homofobiji stanovnitvo Srbije bi se propederisalo za pet godina. (Da, kae moja prijateljica ali bi tajno ipak voleli ene.) Za kanibalizam bi trebalo deset. Tako sam tad mislio. Sad mislim da propagandna poruka ipak mora da korespondira sa izvesnim postojeim fobijama. Nikoga tada niste mogli upozoriti na posledice. U oima sagovornika smesta biste proitali: - Nek bude po naem, pa neka nam bude loe. - Dobro - pomislio bi nesreni savetodavac - Bie po vaem i bie vam loe. Niko nita nije eleo da razume. Ljudi su na vesti o zloinima sopstvene strane odgovarali samosaaljenjem. Hiljadu devetsto devedeset i druge godine, u dorolskom tramvaju, prislukivao sam kako Beograanka razgovara sa roakom iz Bosne. Drno je upitala mladia: - Ko rui Sarajevo? - Srbi - odgovorio je roak. - Zaista? - Zaista. Srbi - ponovio je mladi.

138

godinji almanah

139

II

kraj rata

Roakino lice sesnudilo i ona je rekla: - ta e jadni! Pre svega za ovu kapitulaciju moralnog oseaja, voljno odustajanje od uma, sada se sudi Radovanu Karadiu. Lutke od krvi bez trunke ideje Sa nekim kandilajuim popovima Radovan se na televiziji esto molio. O Boe, Gospode Na, pomozi nam da granatama iskidamo njihove vojnike u krvave trake, pomozi nam da pokrijemo njihova nasmejana polja bledim oblijima njihovih mrtvih rodoljuba; pomozi nam da grmljavinu naih topova zaguimo krikovima njihovih ranjenih, zgrenih od bola, pomozi nam da unitimo njihove skromne domove vatrenim orkanom, pomozi nam da stisnemo srca njihovih bezazlenih udovica neizleivom tugom, pomozi nam da ih sa decom ostavimo bez krova oteaj njihove korake, navodni njihove puteve suzama, oboji sneg krvlju ranjenih im nogu! Traimo to u duhu ljubavi od Njega koji je Izvor Ljubavi! (Mark Tven, Ratna Molitva) Jer ko god pozove ljude u rat poziva ih u ovo. Radovan je to uradio sa karakteristinom neozbiljnou i ogromnom neodgovornou. On se tanko osmehivao izmeu velikog nosa i slabe brade. On je kontrolisao trgovinu naftom. On je davao koverte beogradskim politiarima. Nije trebalo izdrati samo Radovana. Trebalo je izdrati i ONU kerku De bolan i mene malo pretresi i onu enu. Zbog ljudi kao to je Radovan razoarao sam se u istoriju. Shvatio sam da svako moe postati istorijska linost. Ako je Tuman, ona vrana koja je nauila da govori, postao istorijska linost, onda svako moe. Kandidati za estitke, mi vas volimo. Dirigenti nae sree, mi vas volimo

mi je iveo otac. Kad god bih proao pored onog poklona grada Sarajeva na dnu Skadarlije, srce bi me zabolelo. Pred oima su mi lebdele slike snajpera, dimova iznad krovova, parkova sa grobovima a bez drvea Slike obinih porodica i onih nena, sa onim oima, i maramama, neijih nena, proteranih negde. Rane devedesete su obeleili sabirni logori i najstranije vesti o masakrima od kojih se ovek zastidi to je iv. I on koji se slika. On u nekakvom listeru. On je kockar. On se kao neto nadmudruje sa Ovenom. On voli bela vina. Njemu pevaju: Radovane ovjee od gvoa Prvi vode poslije Karaora Odbrani nam slobodu i vjeru Na studenom enevskom jezeru Opisivao sam ga kao doktora Kaligarija koji nareuje somnabulistima. Jedini momenat kad sam osetio zericu ljudske simpatije prema tom oveku bio je as njegove impersonalizacije Dragana Davida Dabia. Ne samo zbog one samurajske froklice u kosi. Puna brada privela je kraju njegovu kobnu bezbradost. Dabi je prodavao zmijsko ulje, cedei zmije kao pekir pred publikom iz Talinog Toma. Prelazio je rukom nad lenjim spermatozoidima i oni bi ivahno promrdali repiima. Prodavao je na Adi magnete (neto kao Solomonova slova protiv zauki), koje valjda treba zalepiti iza uiju i pod monice. Pajac! pomislio sam sasvim jasno. Zamiljao sam ga kako sa onim guruom Piroancem od kravljih klepetua pravi maine koje slue za neto. Dolazi kui, rua sir od soje sa makrobiotikim hlebom. Zatim hue u hemijsku olovku i poinje da pie pseudonauni lanak pod nazivom Naprotiv. lanak poinje reima: Ima onih koji jo slepo odbijaju da poveruju u mogunosti koje otvara alternativna medicina. Ali meni se javlja Zamiljam tog biveg psihijatra kako polako, da ne pomeri magnete, koraa prema Ludoj kui, gde e zaguslati pod svojom slikom. Zamiljam ga kako ulazi u stan svoje devojke u Zemunu. Na zavesi visi nean detalj ruiasti leptir za zavese. Dabi se vraa kui (u

Demonska banalnost Vladimir Pitalo

140

godinji almanah

Karadi je bio savreno pribran u onim listerima. On nije bio glup, samo je bio potpuno neodgovoran i jedva da je postojao van uloge. Dok okolo ljudi plivaju u krvi, on je umiruima priao neto u paralelnom svetu. Radovan je sa topova nadgledao grad u kome

141

II

kraj rata

blizini Lude kue) i gluvo pevui tubalicu: Svaka travka u povojuuuu, pa osjea radost svoju, a od me-neee radost bjei, daleko, dale-koooo Onako rasejan i kratkovid pere zube kremom za uljeve i odlazi na spavanje. A onda je i toj ulozi doao kraj. Konano smo ugledali ono smrznuto upropaeno lice u Hagu. Sluba mu je dala dve ivotne uloge. Sad je bio preputen sam sebi. - To je onaj isti kukavelj i neznalica koga smo mi znali prokomentarisao je Marko Veovi. Sigurno su ga gledale i majke pobijenih u Srebrenici. Majke su mislile: - On e tamo u Hagu sjediti u toplom. A gdje je onaj moj Zurei u preneraenog uhapenog Radovana setio sam se rei Hane Arendt: Uprkos svim naporima optube, svako moe videti da ovaj ovek nije bio monstrum, ali je teko ne podozrevati da je bio klovn . Postoje dva naina da razmiljamo o krivici. (Ta dva naina su se preesto meala u toku bosanskog rata.) Prvi, i jedini obavezujui nain, je pravni. Drugi je impresionistiki. U najuem smislu, Radovan je, naravno, kriv iskljuivo za stvari koje je lino uzrokovao. Kao simbol, on je krivlji. Devedesetih godina svaki moj prijatelj bio mi je zanimljiviji i od toga Radovana Karadia . I od Slobodana Miloevia. I od Mire Markovi. Ne samo da nisam bio njima impresioniran. Bilo me je sramota to im znam imena. Na njih sam (oprostite na rasizmu) gledao kao na kategoriju pod-ljudi - Morlake H. D. Velsa - koji su izali iz podzemlja da pojedu nae ivote, banalni, tupi i maksimalno dosadni. (Govor mrnje je ovde na svom mestu ali taj impuls moramo suzbiti u ime privrenosti dobrim obiajima javne

komunikacije.) Ti tipovi su mi devedesetih pomogli da shvatim da tamo gore nema nikoga ko paljivo donosi odluke, koji triput meri a jednom see. Nikoga pametnijeg od vas, itaoe. Suverenost politikog odluivanja preputena je tako zauvek misleim obinim ljudima, po principu: Bolji i ljepi odoe boljima i ljepijema a ja jedva vama dopadoh. Umesto tih boljih i lepih, na televiziji je razvlaio usne Radovan. Svi su se kliberili. eelj bi u poetku izgovorio: Mi svpski etnici pa bi poeo da puke kroz nos. Bilo mu je smeno. Bilo je to doba velikog kikota, velike nasmejanosti. Radilo se o onom odvratnom osmehu koji je Vladan Desnica opisao kao priraslicu na usni. Jeste li primetili da se avo u imaginaciji crkvenih otaca stalno kezi? Zato? Pa da bi relativizovao granice, ha, ha. Zato se ne bi moglo slagati? Haha, a ukrasti, a silovati, zapaliti ubiti? Keenje poziva da lucprdasto preemo jo ovaj prag, pa jo ovaj, dok sama pria o pragovima i moralnim granicama ne postane dave jedva dostojan kikota. - Kad napravi rupu u poslednjem zakonu i avo poe na tebe, kojim e se zakonom odbraniti? - jezgrovito je upitao Tomas Mor u lmu ovek za sva vremena. Da li je ta reenica pala na pamet bivem Draganu Dabiu u Hagu? A ta je sa onima za koje ovo upozorenje nema nikakvog smisla? ta je sa onima koji ne prihvataju da je Karadievo hapenje kraj jedne epohe? ta je sa radikalima koji i dalje kunu svoj nezahvalni narod koji bi, gle zapanjujue drskosti, hteo da ivi? Radikalska kletva je odavno stigla Srbiju koja ve etvrt veka lebdi izmeu ivota i smrti. Ti batinici Morlaka bi da i dalje izlaze iz mraka i jedu nae ivote. - To nisu demoni. To su banalni pajaci - sugerie Hana Arendt. Ne slaem se sasvim sa ovom uvenom tezom.Upravo banalnost je ovde demonska. 29.09.2008.

Demonska banalnost Vladimir Pitalo

142

godinji almanah

143

II

kraju krajeva, zar nisu vatreni sledbenici i uvaavaoci lika i dela najpoznatijeg belog maga? Toliko oboavanje ne biva bez jake duhovne veze! Velika je teta to malene i besciljne probisvete vie zanimaju ruilake aktivnosti (a moda je to tihovanje?) umesto prosvetiteljskih, pa nikada neemo biti u prilici da nam na nekoj tribini pojasne celu stvar. Moemo o tome priati i vrteti se u krug ceo dan, ali nikada se neemo sloiti oko prirode te energetski uzviene aktivnosti. Zapravo, kao i u sluaju svih duhovno-molitvenih poruka, nije ni poenta, niti namera njihovih poiljaoca da bilo ta od toga shvatite. to vie zakukuljite, podignete priu u visoke i neopipljive dimenzije i, naravno, napravite budalama to vei broj ljudi, to ste pametniji, glava i brada su vam belje, a ni novca nee nedostajati. Pretpostavljam da je i Radovan to znao. Kada smo se konano oprostili od Karadia, bie onih kojima e tihovanje nedostajati. Poto nam nije najpoznatija veza izmeu tihovanja i pravoslavlja, pretpostavljam da je dozvoljeno da celu stvar tumaimo i primenjujemo kako god elimo. Ako ba morate u neto verovati da biste tihovali, imam za vas nekoliko predloga i svi su bolji od mizantropsko-pravoslavno-kriminalno-ulinih, pod uslovom da u svemu tome niste preterano ozbiljni. Prvo, moete biti diskordijanac (engl. discord nesklad) i verovati da je papa svaki ovek mukarac, ena ili dete na Zemlji (Principia Discordia). Osnovno pravilo koje morate potovati da biste postali diskordijanac je sledee: Ako trai ufur u Drutvo Diskordijanaca izjasni se ta zapravo eli radi ono to hoe i ispriaj nam sve o tome ili ako ti je tako drae nemoj!

kraj rata

Tihovanje i letea udovita Biljana Stojkovi

Tihovanje i letea udovita

Biljana Stojkovi
Poslednjih dana se po Beogradu ire raznovrsne ale o tihovanju. Ubedljivi pobednik je, dozvoliete da presudim - tihuj, ali pazi da te ne uhvati keva (Sran ei, e-novine). Ne bi nam pomogao ni pokuaj da se uozbiljimo - radi se o veoma udnoj aktivnosti koju, kako to obino biva u mistino-religijskim petljarijama, niko ne ume objasniti, niti moe (boe sauvaj i taman posla!) da dokui. Koliko shvatam, osnovni cilj je pronai negde samog sebe i pomiriti ceo svet sa sobom, ma ta to zapravo znailo. Pa dobro, ceo ovaj konstrukt moete uti i na drugim mestima, nevezano za tihovanje, i moda se ne bih smela preterano s tim aliti (iako je iskuenje preveliko!). Tihovanje se izdvaja od ostalih slinih delatnosti zato to podrazumeva obavezne molitve upuene pravoslavnim svecima. Ako vam oni ne budu od koristi, znai da im se niste dovoljno umilili i morate tome ozbiljnije pristupiti, ili vam denitivno nema pomoi. Mogue je da konkretna rabota ima nekakve veze sa klerofaistikim svetonazorom, budui da o njoj neto vie znaju ratni zloinci i ekstremistike vladike (Amlohije, Pravoslavlje). Budi mi se sumnja da i ovi klinci sa kapuljaama i maskama koje svakodnevno viamo razularene po ulici, imaju neka saznanja o tihovanju. Na
godinji almanah
144

145

II

Diskordijanci tee da izokrenu kurs sivog lica uei ljude da se smeju sami sebi i svojim problemima/ivotima. Prema njihovom verovanju, samo takva ivotna lozoja moe reiti probleme sveta. Drugi predlog je da postanete lan Crkve Subgenija i da promoviete oputenost. Mir ete dostii ukoliko radite na svom oseaju slobode i nezavisnosti, kao i na sopstvenom originalnom nainu razmiljanja. Slino diskordijanstvu, i ova crkva promovie humor, komediju i parodiju, pa se i oznaava kao religija sosticiranog humora. Po mom miljenju, ako vam smehovanje ne pomogne, ne oekujte nita od tihovanja i pravoslavnih svetaca. Sa ovim zakljukom bih mogla zavriti, ali ne mogu odoleti mojim apsolutnim favoritima u unoenju zabave u religijske petljanije. Potpuno izvrgavanje podsmehu svevladajueg misticizma moete pronai meu vernicima Nevidljivog Ruiastog Jednoroga i Leteeg pageti Monstruma. Verovanje u jednoroga je, kao i svaka druga religija, zasnovano na nauci i veri. Nauna je tvrdnja da ona (jednorog) ne moe biti viena, to se dokazuje samom injenicom da je niko nikada nije video. U domen vere spada to to ljudi u dubini svog srca znaju da jednorog postoji i sigurni su da je ruiast(a) i pored toga to je nevidljiv(a)! Prema pastaferijancima, pripadnicima Crkve Leteeg pageti Monstruma (ima ih vie miliona irom sveta!), svemoni vrhovni kreator itavog univerzuma i svega na Zemlji je letei monstrum kojeg ne moemo videti, kao ni bilo kog boga, ali su pastafarijanci sigurni da se ON sastoji od kuvanih pageta i uftica (vidi sliku). Pastafarijanci veruju da ga se moramo plaiti ukoliko propovedamo njegovu veru bez piratske odee na sebi. Zbog smanjenja broja gusara u svetu, deavaju nam se rune stvari i preti nam kataklizma globalnih razmera. Na primer, postoji jasna matematika (negativna) korelacija izmeu broja pirata i globalnog zagrevanja tokom poslednjeg veka. Treba li nam jo neki dokaz za postojanje pageti Monstruma? Svaka od ovih religija zasniva se na lozofskom argumentu orbitalnog kristalnog ajnika Bertranda Rasela. Ukoliko tvrdimo da po orbiti oko Zemlje krui ajnik, niko ne moe dokazati da

kraj rata

nismo u pravu ukoliko unapred kaemo da je taj ajnik toliko malen da ga ni najmoniji teleskopi ne mogu uoiti. Takva tvrdnja je neoboriva, a korak do Boanstva ajnika veoma je mali. ta sam htela rei svojim meandriranjem kroz svet razliitih religijskih ideja? Pored toga to su neizmerno zabavne, broj uesnika u njihovom irenju i matovitom razraivanju navodi na veoma ozbiljan zakljuak. Dramatino raste broj ljudi kojima je dosta prodavanja magle, dosta im je irenja straha i mrnje kroz religijski misticizam, ne podnose vie maglutinu u kojoj se pod ruku etaju beli magovi i crni mantijai. Moda nemate takav utisak, ali uzmite u obzir da je ovo Srbija u kojoj je religija neodvojiva od patriotizma, patriotizam neraskidivo povezan sa velianjem zloinaca, zloinci u simbiozi sa kriminalcima, a na kraju te povratne sprege kriminalci nansiraju i crkve i zloince. Zanimljiva je to kaa i komplikovana sinergija, a njena dekonstrukcija e potrajati neko vreme, ako uopte bude potpune volje za tako neto. Da je u Srbiji bilo vie onih koji su gledali oveka a ne duhovnog spasitelja u smehotresnoj guri Davida Dabia, verovatno bi ga neko ranije prepoznao. Dodue, sumnjam da su njegove tribine poseivali oni koji su imali i najmanje anse da ga racionalno pogledaju, ili da se bar nasmeju toj bizarnoj pojavi. Trgovina srpskim svecima i nacionalistikom demagogijom pojela je mnogo mozgova, a najvie meu maskiranim mladiima za iju se budunost iskreno brinem. ta god bilo to tihovanje, ono mi budi veoma mrane asocijacije i zato mi se dopadaju vicevi o tihovanju, njegova konverzija u smehovanje. 30.07.2008.

Tihovanje i letea udovita Biljana Stojkovi

146

godinji almanah

147

II

kraj rata

da zapreti krila i naim vranim gavranovima, simbolima slobodne republike stvorene ispod saa. Ali, da ne duim prve dane nakon parafa na Holbrukov papir (ja sam ga besan bacio u vatru) Rao je proveo nalivajui se u mom katunu ljivovicom - oajan to vie ne moe arati, pod blicevima svetskih medija, mrkom politike mudrosti. Nije ga dralo mesto, imao je par pasoa i mogao je kud je hteo. Varaju se oni koji misle da se skrivao u jeevoj kuici, sklupavao kao ljuta guja pod kamenom ili visio okaen o stalaktit. Ne, putovao je, radio sve ono to mu obaveze roditelja mlade drave (koja je jo krvava od poroda na sisi apala) nisu doputale. Vozio je riku u Tokiju, vidao kurje oi u toploj balegi Dalajlame (tj.kod Dalaj-lame), zaveo bugarsku medicinsku sestru na suneenju Gadajevog unuka, leio od depresije utuenog Fidela. Na onovima njegovih timberlenki ucrtani su mnogi meridijani. Bio je poslanik donjeg doma ruskog parlamenta iz Poltavske gubernije, jahao s kozacima po stepi, spremao pukove i bazuke za pomo otadbini... U laponskom teroristikom kampu za Deda Mrazove mimoiao se sa Bin Ladenom i znaajno mu namignuo, mrekale su mu se, uz zvuke amenko gitare, vatrene lepotice u krilu dok je, obuen samo u crvenu maramu oko vrata, recitovao Lorku... Kockicama leda je pred nastup utrljavao bradavice plesaicama u Mulen ruu, plivao u Savskom jezeru za bogojavljenski krst (stigao trei), doturao krta ocu Filaretu dok je ovaj trajkovao glau... A onda su mu obavetajni zduhai podvezali nansijske monice i moj ti se Rao zaputi u ovu pripizdinu. Bio sam jedina preostala osoba od njegovog, dodue bezglasnog, poverenja. Taman sam iz slepog mia cedio kap ui u musaku, kad on unu i bunu iz bujadi, pa zvekirom o vrata. Doao mi nekako alobitan, ni senka nekadanjeg gorostasa. Brkove je nosio upletene u pletenice, i ve tada video se u njemu neki skriveni amanski arm. I ja sam bacao tu i tamo pokoju kletvu, strugao pilee noice, pomagao ako se gdekom zapee dua u kostima,...jebatiga, ist vazduh ne puni stomak. Puno smo priali verui se po planinama i mogu vam rei - to je bio ovek ispravan i uspravan. Koliko mi je samo puta gulei abe ili krojei ubojke od paee koe govorio: Ama, nisam ja rasista

Iscelitelji Predrag . Vajagi

Iscelitelji

Predrag . Vajagi
Uzdrmana brao po nevolji, nacijo u vujem kripcu, svi vi kojima srce, dok opate policiju, jo udara u ritmu starih koranica, mili sveteni starci. Dugo sam se kidao da li da se prihvatim pera, pustim od sebe ovaj tugaljivi, meketavi glas koji javnost oekuje razrogaivi oi i naulivi nozdrve. Gomila novinskih besmislica samo me podstakla da prekinem zakukuljenost u bes i otvoreno priznam da, ja sam bio Njegov jedini jatak, verni mu pobratim, saborac i nerazdvojnik! Doktor je kod mene pojen medovinom i varenikom, uvan i douvan sve do momenta kad je seo u taj stoput prokleti autobus. Ali, krenimo redom: Raa znam jo iz studentskih dana. Delili smo sve: hleb i so, sisatu Ljubicu sa Pofalia, zaljubljenost u poeziju i poker... uvao sam mu strau dok je tedeo za vikendicu. Eno moje i sad naspram Radovanove, obe steene u zanosu nenih godina kad smo mislili da je svet na i da nas obasipa panjom i tuim parama. Sluajno smo onomad leali i u zatvoru... Ja sam Doktora uveo u Stranku, ali sam iz tog metiljavog drutva uskoro otiao na rodne Boboljuske da sabiram utiske i travke. Na rat sam izvirivao poizdalje, znajui da e se premlako putana dumanska krv vratiti

148

godinji almanah

149

II

dogod mirno sede u sabirnim centrima. Ali, to ti je ista dijalektika: dok jedan ne otegne, ne moe drugi da se protegne. Doktor je svata znao, putujui je otvorio nove trapove uma, a ni ja nisam bio s raskida kad je onostrano u pitanju. Nosili smo zaprtak (jaje nedonoe) trideset dana pod pazuhom i zavlaili se u kokoinjac (Rai se vai zapatile u bradu) ekajui da se ispili crno pile, otimali mieve iz usta zmije bauljine. Vijali su nas psoglavi da nam nataknu bakra na glavu, mamili iz jame bijui se kaikama i kuvajui kaamak. Uili smo se tihovanju po recepturi oca Pohotija. Radovan je hiromantiju drao u domalom prstu, a po napipanim vorugama na glavi gradirao bi zloin podoban pregledanom pacijentu (Ih, jado, pa nema ti ovde izboina ni za masovno ubistvo, a kamoli za neto jae). Farbali smo i uporeivali visuljke, pa ih cimali i punili energijom. Ali, njega je sve ee neto vuklo u mahale, to e mu na kraju i doi glave. Razigravao je spermatozoide mokljanima, davao putenu potporu nerotkinjama. Deavalo se da, izazivajui sudbinu, u birtiji podvikne: Zagudider, svirac, onu o meni. Pa se vraao u brda da hipnotiemo urane, leimo prekomernu obansku onaniju, mumlamo: Vodim vola oko stola i rasturamo nagaze vila. Ja mu jesam, videvi da pati za spretnom enskom rukom, podastro roenu sulonicu, ali nju jadnicu ko po danu vidi nee obno vrat lomiti da joj se prikrade. Rao je sve ee bio srdit kao da je na koprive mokrio. Jednoga dana, samo je natrpao pasji umbir i mije zelje (jah, Sokratovu kukutu) u bisage i otiao za Beograd da pravi kvantne pomade i pomae ljudima da preive ili lake umru (to je oduvek i inio). Avaj, a tamo nije imao ko da se podmetne kad mu je bilo teko. Bog i istina, ja jesam poslao pisamce nekim starim prijateljima iz Slube da mi ga priuvaju, sve detaljno objasnio, to mu valjda nije moglo tetovati... Sad, ta je tu je! A ja bih na kraju samo hteo umoliti janjiare koji ga ukebae za jednu uslugu: dakle, kupae gae koje su naene u Raovom prtljagu su zapravo moje (smaknu mi ih sa trika dok smo se opratali), pa molim da mi se vrate, jer upravo kreem da se blagim maestralom, slanom vodom, kampima i rujnim proekom poleim od ovog stresa i goleme tuge, a da prostite nemam se u

kraj rata

emu umoiti u more i hotelski bazen. A nije u redu da se u ovom trenutku kupam gologuz. Svim srcem i ocilima Va, Predrag . Vajagi 25.09.2008.

Iscelitelji predrag . Vajagi

150

godinji almanah

151

II

veka. Kua u kojoj je navodno noio Napoleon je jedina sauvana iz turskoga perioda, to posebno baca sumnju na priu. Kakogod da bilo, Napoleon je u Egipat odveo arenu grupu od oko dvesta geografa, botaniara, zoologa, istoriara, prevodilaca, pesnika, tehniara, crtaa i jo mnogih drugih specijalista, koji su (bez fotoaparata!) izmerili, nacrtali, opisali, klasikovali i dokumentovali sve to su videli, od piramida do danas izumrlih insekata i biljaka, a Egipane su darovali prvom tamparijom sa arapskim slovima, i monglojerama (balonima), kojima su se Egipani srdano smejali: to je bio projekt drugaijega kolonijalizma, koji je odlikovao francuski pristup.

kraj rata

Krma na kraju Evrope Svetlana Slapak

Krma na kraju Evrope

Svetlana Slapak
Granice Evrope su mitoloki materijal bilo da su engenske, posejane minama kao izmeu evropske Grke i Turske, podeljene bodljikavom icom kao na Kipru, ili obeleene grobovima davljenika kao na Gibraltaru. Ostale su neke, meutim, koje izgledaju prirodno i nenasilno, gde nema mnogo nesrea sa imigrantima: re je o nekim jo netraumatinim morskim granicama, istim koje su vaile pre tri hiljade godina kao i danas. Re je o Libijskome moru, granici pema Africi. Moemo rei da je kopnena granica Evrope negde na junome Peloponezu, ali je ne predstavlja neka veoma stara ili poznata luka. Juni kraj ostrva Krit je u tome pogledu mnogo ubedljiviji, jer su tu bila pristanita za Afriku, posebno Egipat, u bar tri milenijuma pre nae ere naroito u doba takozvane minojske kulture.
godinji almanah
152

No vratimo se Ijerapetri, izvesno krajnjoj taki Evrope kada je re o kontaktima sa Afrikom. Po Ijerapetri moete videti mnogo zaposlenih ribara iz Severne Afrike, i nije retko uti arapski jezik. Druga evropska institucija, za razliku od Napoleonove kue sasvim realna, jeste jedna od mnogih krmi na obali. Zato ba ona? Zato to sasvim oigledno predstavlja neke vane osobine evropskih kultura, i premda je ne nansira nijedna evropska institucija, radi vie i bolje od mnogih bogato potpomognutih: oznaava najbolje u evropskoj svakodnevici, kljune konstante istorijske antropologije evropskoga oveka. Ponimo od vlasnika, Babisa, koji gostu posveuje vreme i otelovljuje danas skoro zaboravljenu antiku, dakle staru evropsku instituciju, gostoprimstvo. Bez pitanja i porudbine, gostu sleduje ono to na Kritu zovu raki, a nama je poznata kao rakija, uz malo maslina i neku drugu sitnicu. Obed se, takoe bez pitanja, zavrava slatkiem i rakijom. U meuvremenu, Babis proverava efekat svoje kuhinje, objanjava recepte i tehnologiju, i trai ocenu. Donosi male porcije samo za probanje. Sve se deava u najskromnijem mogunome prostoru, terasi koju od libijskoga vetra titi plastika napeta na okvire nainjene od starih prozora, a od sredozemnoga sunca trska preko pergole. Pod nogama kripi ljunak sa plae, talasi udaraju o podnoje terase, na stolovima je plastika a preko nje ubedljivo najhigijenskije, hartija za svakoga novoga gosta. Stolice su, kako se prilii, sa seditima od pletene rogozine ili od kanapa.

Najvanije meu njima danas nosi ime Ijerapetra (sveti kamen), a njegov ugled u novija vremena bi trebalo da potvrdi vrlo sumnjiv podatak da je Napoleon inkognito proveo no u Ijerapetri pre nego to je nastavio put za Egipat na samome kraju osamnaestoga

253

II

U tome svetu skromnosti i improvizacije, osobina koje su sauvale evropsku kulturu u tekim vremenima, Babis neguje ono to je u Evropi uvek znailo dinaminost, pomak ponekad i progres: eksperiment. Babis eskperimentie sa mlekom svojih ovaca i koza, na osnovu starih recepata iz pria o tradicionalnome ivotu na Kritu. Rezultat kod njega se mogu probati ksigalo, kiselo mleko koje je zapravo neto izmeu slane skute i smetane, i staka, sir koji se dobija posle izdvajanja butera, sa dodatkom brana i kuvanjem. Sve je, kao u veini eksperimenata, u preciznom odreivanju vremena. No Babis je sauvao rasko raspolaganja sa vremenom, koji su mnogi u Evropi zaboravili. Meu inovacijama, Babis slui i favu od boba, inae tradicionalno jelo koje se obino pravi od utoga soiva sa ostrva Santorini: kuvano soivo se naini na pire, i slui se sa maslinovim uljem, limunom, i iseckanim lukom kao predjelom. Babis pravi i svoje maslinovo ulje, to je onaj viak samosvesti, tako karakteristian za Evropejce maslinovo ulje na Kritu je izvesno jedno od najboljih na svetu, ako ne najbolje. Uz sve to, Babis nije usamljen: na drugoj strani ulice, nekoliko staraca kafendie ispred njegove krme i kontrolie posao. Oni su glas lokalne kontrole kvaliteta, hor demokratije, jo jedne evropske institucije koja se u ovoj kapsuli evropejstva pojavljuje. Babis mora dokazati da je dobar u svim disciplinama koje zastupa, zato na sto dobijamo izbor riba, sveih i savreno ispeenih. Nema sumnje da su dole neposredno iz ribarskih amaca, da su ih ulovili arapski ribari koji upravo slau mree za veernji ribolov. I dok se posveujemo meditaciji tako nunoj posle doboroga jela, Babis sa jo dva momka sklapa novi rotilj, jer veeras hoe da ponudi gostima rotilj iz centralne Grke naravno sa svojim dodacima. Ne treba ni isticati da Babis, kao i veina Grka, poseduje onu retoriku eleganciju koju mnogi Evropejci danas zaboravljaju, vetinu voenja razgovora u kojoj se izmenjuju radoznalost, potovanje drugoga, kodovi gostoprimstva i utivost, u bogatstvu renika koje svedoi o stalnoj komunikaciji sa drugima. Babis tano zna gde je Slovenija: znanje verovatno dolazi sa druge strane ulice, u krugu gde se uz kafu raspreda svetska i lokalna politika.

U Ijerapetri, koja je bila skoro unitena u mnogim ratovima novoga doba, obnavljaju nekoliko starih graevina, izmeu ostaloga tursku esmu i damiju. Babisov optimizam je u tome kontekstu razumljiv i potreban. No iza svega toga, stoji jo jedan deo iz evropske tradicije tu na Kritu, koji je u evropskoj kolektivnoj svesti potpuno zaboravljen. U drugome milenijumu pre nae ere, na Kritu je bilo zasad neznano koliko minojskih palata, luksuznih, komfornih, opremljenih vodom i kanalizacijom, prelepo ukraenih, bogatih. Otkriveno ih je mnogo, sigurno ih je jo dosta neotkrivenih. Slika minojske civilizacije je na poetku dvadesetoga veka potpuno promenila nae pojmove o najstarijoj evropskoj istoriji. Sve te palate su graene bez odbrambenih zidova, koji oito nisu bili potrebni. Elegantne freske palate u Knososu su dodue uticale na estetiku secesije, ali saznanje o kulturi koja nije imala potrebe za odbranom nije Evropejce opametilo toliko da ne zaponu Prvi svetski rat. Ljerapetra je i tada, kao i danas, bila najvanija luka za trgovanje sa Egiptom. Babisovo ponaanje i stil poslovanja sigurno nisu zasnovani na reeksiji minojske prolosti, ali on zna za mit o fenianskoj princezi Evropi, koju je bog Zev oteo u obliku beloga bika, silovao je, i odveo na Krit da rodi mitske rodonaelnike kritskih dinastija. Ne bi li za Evropejce bilo korisno da promisle sopstvene mitove, i vide ta je ono najbolje u njihovoj prolosti to bi se moglo obnoviti recimo mir, ako bogatstvo ve postoji? Kako bi bilo da Evropa konano zaista pomogne Africi, da bi imala pravoga partnera za trgovanje, u kome ve izvesno vreme vladaju tri velike, grabeljive sile? Na mikro-primeru Babisa i Ijerapetre, moe se videti da najbolje to je Evropa dala moe jo biti ivo. Iz krme na kraju Evrope stie poruka, upeatljiva zbog kulturne specinosti: ali mogli bismo je proitati bilo gde. 05.07.2008.

kraj rata

Krma na kraju Evrope Svetlana Slapak

154

godinji almanah

155

II

unije za integraciju (DUI) Alija Ahmetija i Demokratske partije Albanaca (DPA) Menduha Taija, pravog iznenaenja nema. Desilo se upravo to to se danima pre 1. juna najavljivalo meusobnim oruanim i bombakim arkama u mnogim mestima severozapadne Makedonije gde ive Albanci, i na ta su svi blagovremeno upozoravali. I to je vlada Nikole Gruevskog veoma dobro znala, ali nije mrdnula malim prstom da se izborni proces meu tamonjim Albancima ne pretvori, kako neko ree, u krvavu svadbu. Postizborna nastojanja dosadanjeg i budueg premijera da relativizira i umanji dimenzije nasilja moda su najbolji indikator da pravog krivca valja potraiti ne samo meu albanskim liderima, ve i u samoj vladi, koja je, izgleda, i sama (in)direktno kumovala nasilju. U tom svetlu valja posmatrati i, blago reeno, kontroverznu ulogu policije, ak i njeno (sa)uestvovanje u pretvaranju biralita u bojna polja. Neke procene, meutim, idu jo dalje: vladajua partija VMRODPMNE je, u stvari, svojim neinjenjem dala odreene ruke svom dosadanjem i najverovatnije buduem koalicionom partneru Taiju (DPA) da po svom nahoenju rei problem sa Ahmetijem (DUI), liderom ija je ONA 2001. izazvala kratkotrajni rat Albanaca i makedonske drave. Rat je okonan Ohridskim sporazumom, ali je kriza ostala da visi u vazduhu, sve dok nije na najgori mogui nain eksplodirala u ve slavnom Arainovu, tetovskom i debarskom kraju, pa i delovima Skoplja u kojima preteno ive Albanci. Makedonija je defakto podeljena na dva dela: albanski, u koji makedonska drava gotovo i da nema pristupa, i makedonski, u kome VMRO ima apsolutnu dominaciju. Obraun meu albanskim partijama je, zapravo, bio pokuaj da se po svaku cenu osvoji veina, ue u vladu, i tako uspostavi potpuna kontrola nad svojim delom dravne teritorije. Kako, ipak, 1. jun nije dao uverljivog pobednika (DPA ima mandat vie od rivala), a opet i jedna i druga partija slave, sva je prilika da e tek glasanje na ponovljenim izborima na vie desetina birakih mesta pokazati ko e odneti prevagu. Gruevskom bi najvie odgovaralo da to bude DPA, zbog loih iskustava u saradnji

kraj rata

Makedonija: Krvava izborna svadba Ivan Torov

Makedonija: Krvava izborna svadba

Ivan Torov
Dok je lider narandaste VMRO-DPMNE Nikola Gruevski ispijao pobedniki ampanjac, svi drugi, u samoj Makedoniji i van nje, bili su zgroeni koliinom i intenzitetom nasilja na podrujima gde Albanci vode glavnu re. Oruani sukobi partijskih policija dve vodee albanske stranke, i izmeu njih i zvanine policije, jedan poginuli, vie desetina ranjenih, glasanje pod pretnjom kalanjikova i pitolja, otimanje i punjenje glasakih kutija, ak i otmice lanova birakih odbora sve to liilo je na precizno izreirani horor, koji je, istini za volju, postigao cilj: Makedonija je u oku, meunarodna zajednica takoe, tamonja levica u pravom nokdaunu, desniarski VMRO sa ubedljiva 64 mandata (od 120 koliko je u Sobranju) na pragu apsolutne, moda i apsolutistike vladavine. Drava pak nemona (ili nevoljna) da sprei paradoks da se u veinskom, makedonskom delu, izbori odvijaju mirno i demokratski, a u drugom, manjinskom, albanskom, vodi pravi rat. No, ako i ima mesta zaprepaenju nad brutalnou lanova i simpatizera, pa i lidera dve rivalske albanske stranke, Demokratske

156

godinji almanah

157

II

sa Ahmetijem, koji se u Skoplju smatra tvorevinom Zapada i Solaninim pulenom. U atmosferi pregrejanih strasti, dok Gruevski i njegovi slave, a opozicija (SDSM), iji je neformalni lider ef drave Branko Crvenkovski, jo nije shvatila ta joj se desilo, nasilje u albanskim mestima i na ponovljenim izborima moe se ponoviti, uprkos upozorenjima Evropske unije, OEBS-a i Vaingtona. Gruevskom odgovara jo jedan savez sa Taijem, ime sebi, u odsustvu prave opozicije, obezbeuje apsolutnu slobodu vladanja, Albancima pak suverenu kontrolu nad svojom teritorijom. Briselu se, opet, alje poruka da je njegovo strahovanje da se Makedonija udaljava od evroatlantskih integracija i pribliava izolacionizmu i te kako osnovano. Faktika federalizacija Makedonije podmiruje apetite umerenijih Albanaca, ali i ohrabruje najekstremnije albanske snage kojima je stalo da se osujeti eventualni ulazak Makedonije u NATO i EU, jer bi time prieljkivane promene granica (velike Albanije ili uveanog Kosova) bile nemogue. Samo do pre dve godine Makedonija je, kao kandidat, bila na samom pragu odreivanja datuma za poetak pregovora o ulasku u EU. Sve je, meutim, nakon prve pobede Gruevskog na izborima 2006. krenulo nizbrdo, pa je danas drava, reklo bi se, udaljenija od Brisela vie nego ikada, sa velikim izgledima da je najnoviji izborni kolaps potpuno izbaci iz evropske kompozicije. Raspad mukom steenog konsenzusa makedonskih i albanskih partija o evrointegracijama, kao i sve dramatinija previranja unutar albanskog politikog tabora, doveli su do skoro potpunog zastoja u reformama, a u meuvremenu je dugotrajni spor sa Grkom oko imena drave prerastao u jedan od glavnih uslova za prijem u EU i NATO i praktino zaustavio Makedoniju na tom putu. Aprilski samit NATO-a u Bukuretu i odluka da se zbog grkog veta Makedoniji uskrati poziv za ulanjenje u Alijansu bili su prekretnica, teak udarac Makedoniji i njenim dugogodinjim naporima da se prilagodi evropskim vrednostima. Taj in je iz temelja preokrenuo raspoloenje javnog mnjenja, pa je procenat od 90 odsto proevropski orijentisanih graana u meuvremenu prepolovljen. Uverenje makedonskih graana da se njihova drava neopravdano kanjava i rtvuje zato to nije pristala na grke ucene i ultimatume bilo je presudno da se evrooptimizam pretoi u

evroskepticizam, poetna rezignacija preraste u razoaranje i prkos, to je premijer Gruevski iskoristio raspustivi parlament i raspisavi vanredne izbore, ubeen da e mu populistika i nacionalistika antizapadna retorika, a i potpuna kontrola nad polugama dravne vlasti, doneti apsolutnu vlast, uprkos upozorenjima opozicije i Brisela da e vanredni izbori znaiti gubljenje dragocenog vremena i dodatno destabilizovanje drave. Tako se i desilo: Gruevski je osvojio apsolutnu vlast, Albanci su se meusobno oruano pokarabasili, a Makedonija uletela u jo dublju krizu, iz koje e se teko izvui. Zapravo je na raskrsnici kuda da krene: da nastavi put ka Evropi, to se sada ini sizifovskim poslom, ili da zapliva u vode samoizolacije. Najava Gruevskog da sa Grkom nee biti nagodbe koja e znaiti odricanje od ustavnog imena, gubitak nacionalnog identiteta (pa makar se vratili u kolibe), odnosno da e se narod o tome izjasniti na referendumu, tumai se kao nagovetaj da e se ionako pogorani odnosi sa junim susedom produbiti, o emu ubedljivo govore najnoviji obostrano izazvani incidenti. Iako Gruevski u prvim postizbornim izjavama istie da Makedonija ostaje verna evroatlantskim integracijama, ne vidi se formula kako e to skopski zvaninici i ostvariti. Grka ministarka spoljnih poslova Dora Bakojani je, dodue, posle izbora poslala poziv za hitan nastavak pregovora, ali je u isto vreme pokrenula opsenu diplomatsku kampanju u Evropskoj uniji, NATO-u i Sjedinjenim Amerikim Dravama, kojom se negiraju i ime, i istorija, i jezik i makedonski nacionalni identitet. Grkoj se ovih dana u odreenoj meri pridruila i Bugarska, koja je, iskoristivi lanstvo u Evropskoj uniji, u njenim forumima organizovala naune skupove o bugarskom karakteru makedonske nacije. Kada se tome pridoda i dugotrajni crkveni spor sa Srbijom, kao i najnovije talasanje u albanskoj populaciji, slika o izgledima Makedonije da prebrodi dosad najteu krizu postaje jo sumornija. Pod uslovom da naknadni izbori u albanskim sredinama proteknu bez novih incidenata, stari-novi premijer e se nai pred nekoliko tekih odluka. Oekivano priznavanje nezavisnog Kosova vie

kraj rata

Makedonija: Krvava izborna svadba Ivan Torov

158

godinji almanah

159

II

se ne moe odlagati, to e, nema sumnje, pogorati odnose sa susednom Srbijom. Mora se odrediti i da li e se sa Grkom nastaviti pregovori ili e adekvatnim odgovorom na grku nacionalistiku tvrdokornost, ucene i provokacije Makedonija samu sebe eliminisati iz daljeg integrativnog procesa. Desi li se ovo potonje, drava e postati jo laki plen neproduktivne kohabitacije dva nacionalizma (makedonskog i albanskog), predmet novih balkanskih (teorija krvi i tla) ekspanzionistikih kalkulacija i ambicija susednih drava (svojevrsna repriza balkanskog rasparavanja teritorije Makedonije). S druge strane, iako je tvrdio da je izbore raspisao kako bi uklonio opozicionu parlamentarnu blokadu i omoguio da se reformski zakoni bez problema donose, mnogi makedonski analitiari se slau sa procenom da to ba i nije odlika Gruevskog i da e ubedljiva pobeda VMRO-DPMNE potvrditi njegovu pravu, autoritarnu prirodu, to e, sasvim izvesno, izazvati nove potrese na makedonskoj politikoj sceni. Ma koliko tvrdio da je makedonska drava najodgovornija za stanje u sopstvenoj avliji, odnose sa susednim dravama, dinamiku evroatlantskih integracija, pa i najnovije nasilje u albanskim sredinama, ostaje utisak da je Brisel, po ko zna koji put, prokockao priliku da brom integracijom Makedonije izbegne opasnost od destabilizacije regiona. Preokupiranost Evropske unije i NATOa Kosovom i Srbijom odvukla je panju evropskih zvaninika od makedonskih prilika i njenih nevolja sa susedima, ali sada imaju problem vie kako da albanska krvava svadba ne preraste u novo balkansko bure baruta. Koliko je pak birokratska logika briselske oligarhije u stanju da to shvati, ostaje da se vidi... ...Neki odgovori (vrlo obeshrabrujui) iz Brisela, meutim, ve stiu. Makedonija je u nedelju postala novo problematino dete Unije. Osnovna poruka izbora jeste da su makedonski politiari indiferentni prema evrointegracijama. Oni se podsmevaju Briselu, jer ivi u iluziji da ima nekakav uticaj na politiku makedonske drave. Makedonija je, kau u seditu Evropske unije i NATO-a, na dobrom putu da postane nova Srbija, jer je sa novim izborima

kraj rata

poslala poruku kako eli da ivi u izolaciji, ignoriui upozorenja Evropske unije, NATO-a i SAD-a. Drava je dobila jo jednu priliku da na ponovljenim izborima ispravi sve to je namerno propustila, kako se ne bi desilo da Gruevski zavri kao Lukaenko, a Makedonija kao Belorusija. Upozorava se da sve dok Brisel ne dobije jasno uveravanje da vlast i vodee partije ne stoje iza falsikata i nasilja, Gruevski nee dobiti puni legitimitet u Evropskoj uniji. Slaba je uteha to to su evropski politiari prvi put javno progovorili o politikoj nekulturi i nedemokratskim manirima albanskih politikih partija. Brisel, naime, vie nema nameru da zatvara oi pred razmaenou jedne etnike strukture, koja ima garantovani pristup vlasti, i ija arogancija ruinira budunost svih graana Makedonije. To su poruke iz Brisela. Sada je na potezu Makedonija. Drava koja dozvoljava da se na njenu policiju puca iz sedita vodeih albanskih politikih partija, pa da potom te iste partije integrie u vlast, teko da moe povratiti izgubljeni kredibilitet. Ipak, kako se kae, nada umire poslednja. 05.06.2008.

Makedonija: Krvava izborna svadba Ivan Torov

160

godinji almanah

161

II

Tito je promovisao multikulturalnost. Ne bi me iznenadilo da bi on to zaista i promovisao, ali to nije ba neto to je karakteristino za komuniste. Multinacionalnost i internacionalizam, to da, ali nacije nisu za komuniste bile kulturne injenice. Jo zanimljivije je pitanje ta multikulturalnost znai zemljama ulanjenim u pokret nesvrstanih. Tolerancija razliitosti u mnogim nesvrstanim zemljama nije ba kljuna vrednost. Daleko najudnije je, ipak, da to isticanje vrednosti multikulturalnosti dolazi od ministra zemlje koja je osuena za krenje Konvencije o genocidu i ija je zvanina politika da Srbe teritorijalno i funkcionalno razdvoji od drugih nacija i kultura, recimo u Bosni i Hercegovini i na samom Kosovu.

kraj rata

Josip Broz Tito to the Rescue

Vladimir Gligorov
Ovo je vest iz Politike: Prema reima srpskog ministra, na taj nain e Generalna skuptina UN osigurati da pitanje Kosova postane simbol obnavljanja potovanja meunarodnog prava u meunarodnoj zajednici. Moji prijatelji, moram da priznam da je ova konferencija, koja nas okuplja, veoma emotivna za mene i moju zemlju. Oseamo solidarnost sa nacijama koje su ovde danas prisutne, rekao je Jeremi, obraajui se uesnicima konferencije u Teheranu. Imajui u vidu ulogu koju je moja drava odigrala u Pokretu nestvrstanih, istakao je Jeremi, oseam se kao da sam ponovo kod kue. Jeremi je u govoru pomenuo i ulogu koju je Josip Broz Tito imao u ouvanju svetskog mira i promociji multikulturalnosti. Koji je ovo anr? Posle pomirenja sa Slobodanom Miloeviem evo i pomirenja sa Titom. Kako njih dvojicu pomiriti? Pragmatizam je to politiki, moe se rei, a tu sve ide sa svim. Ipak, to ne objanjava zato je reeno ba to to je reeno, a ne neto drugo. Razmotrimo samo neke od ovih bizarnih izjava ministra spoljnih poslova.

Moda bi ovaj povratak titoizmu trebalo razumeti kao nagovetaj naputanja nacionalizma kao osnovne vrednosti srpske unutranje i spoljne politike? Moda je najbolje mesto da se taj zaokret nagovesti upravo Teheran i konferencija Pokreta nesvrstanih? Moda je takva odluka doneta u vrhovima Demokratske stranke istovremeno kada je doneta i odluka o pomirenju sa Miloeviem? To bi bilo dobro znati. Zanimljiva je i izjava da je drava ministra spoljnih poslova Srbije odigrala znaajnu ulogu u Pokretu nesvrstanih, a posebno njen predsednik Tito. Ovo je neka vrsta komine fantastike. Posebno kada se tome doda izjava: oseam se kao da sam ponovo kod kue. Jedino to Srbija nije lan Pokreta nesvrstanih, pa tako Srbija nije mogla da odigra znaajnu ulogu u tom pokretu i to nije njena kua. A i Josip Broz nije bio predsednik Srbije. Moda je sve to posledica emocija koje takav jedan skup izaziva, pa se gubi kontakt sa realnou. To bi bio neki emotivni pragmatizam, to je bez sumnje inovacija u meunarodnoj politici. Ali iz Teherana se ipak valja vratiti u tu realnost, a u njoj je kljuna injenica ta da je itava politika Miloevia i elnih ljudi Demokratske stranke, bilo da su lanovi ili nisu, bila antititoizam uopte, a posebno kada je re o politici prema pokrajinama, a ponajvie prema Kosovu. Ako su nekoga optuivali i optuuju ga za gubitak Kosova, to je upravo Josip Broz. Ne samo da nije on bio, po tim tumaenjima, za multikulturalnost, ili kako se tada govorilo ravnopravnost naroda i narodnosti, nego je itava njegova politika bila antisrpska. Ministar bi Jeremi o tome mogao da se obavesti
163

162

godinji almanah

II

kraj rata

i kod voa svoje stranke, ako ve ne bi konsultovao autora dvaju tomova pod nazivom Vreme vlasti, o ostalim delima o titoizmu i Kosovu i da ne govorimo. Konano pitanje je da li je ovaj pragmatizam samo emotivan ili je i pragmatian; moe li, dakle, Josip Broz Tito da pomogne? To bi valjalo proveriti u Pritini. Bojim se da tamo preovladava antititoizam kao i u Beogradu, ali moda e se to promeniti ako vest doe preko Teherana? Ja znam da bi to imalo velikog odjeka u Sarajevu, ali sumnjam da bi to bilo po volji Banjaluci. Ali ko zna, uda je znao da ini Josip Broz, pa moda i ovoga puta Tito pomogne. 31.07.2008.

Nikada

Vladimir Gligorov
Ako ga naete nai ete ga. Ako ga ne naete, nikada ga neete nai. Iz lma Kradljivci bicikla Zato je sada obavezno rei da Srbija nikada nee, kada bi bilo dovoljno rei da nee, recimo, vlada, skuptina ili predsednik Srbije? U demokratijama je mandat vremenski ogranien, a o tome ta zemlja hoe ili nee odluuje se na izborima. To, naravno, znaju i oni, kod kue ili u inostranstvu, kojima se ove poruke alju, posebno nakon poslednjih izbora na kojima su glasai pokazali da umeju racionalno da izaberu upravo izmeu onih alternativa za koje sada njihovi predstavnici kau da nikada nee biti predmet izbora. emu onda to neprestano skandiranje reju nikada? Verovatno je najlake na primeru jedne izjave predsednika vlade Mirka Cvetkovia videti koliko je, u najmanju ruku, neumesno neprestano koristiti re nikada. On je u svom prvom obraanju skuptini Srbije, jo uvek kao mandatar, rekao da ova vlada nee nikada priznati Kosovo. Dovoljno je bilo rei da nee, nije bilo potrebno preterivati, mada je zaista tano i da nee nikada, naprosto zato to nee vladati veno. Iz tog istog razloga ogranienog trajanja, ta vlada nee nikada uiniti mnoge stvari, ali to ne govori nita ni o ekasnosti niti o odlunosti vlade. Mnogo vie vladu obavezuje izjava da nee priznati, nego da nee nikada priznati.
165

164

godinji almanah

II

Ova izjava se, bar, tie samo ove konkretne vlade. Izjave drugih predstavnika vlasti, gde se po upotrebi rei nikada, pored radikala, posebno istiu Boris Tadi i Vuk Jeremi, vie su od preterivanja. Recimo, pre neki dan je Tadi izjavio da ova vlada ni po koju cenu nee odustati od lanstva Srbije u Evropskoj uniji. Ali to ne znai, dodao je, da e vlada pristati na bilo kakve ucene kada je re o lanstvu u Evropskoj uniji, jer ona nee nikada odustati od odbrane dravnog suvereniteta i teritorijalnog integriteta na Kosovu i Metohiji. Ako se izostavi re nikada, sve to naravno zvui protivreno. Jer, ako lanstvo u Evropskoj uniji nema cenu, to jest ako je Srbija spremna da plati bilo koju cenu da postane njen lan, tada je, naravno, besmisleno rei da se nee pristati na ucenu, jer za njom tada i nema potrebe, a besmisleno je rei i da se nee odustati od Kosova, jer se izriito kae da bi upravo to mogla da bude cena. Postoji, dakle, cena. I zaista, kada se ne govori o tome ta se nee nikada uraditi, nego ta e se uraditi ako postoji izbor, tu je izjava Vuka Jeremia britanskoj teviziji da e vlada Srbije odbiti lanstvo u Evropskoj uniji, ako je ono uslovljeno priznanjem nezavisnosti Kosova, a slinu izjavu je pre toga dao i Boidar eli. Ako se, meutim, eli izbei izbor, a da to ne izgleda sasvim neuverljivo jer je naprosto protivreno, tada moe da pomogne re nikada. Ako se kae da vlada, iji mandat ipak traje najvie etiri godine, nikada nee priznati Kosovo zarad lanstva u Evropskoj uniji, to je zaista neprotivreno, jer je uslov nemogu, pa je sve to je njime uslovljeno naravno mogue. Pa je tako mogue da postoji spremnost da se plati svaka cena za lanstvo u Evropskoj uniji, a i da se nikada nee platiti cena u vidu priznavanja nezavisnosti Kosova. Da bi se videlo ta se sve moe rei, a ne obavezati se ni na ta, uzmimo drugi primer. Na internet stranici predsednika drave moe se proitati da je Tadi kazao i da Srbija nikada nee dozvoliti da se na bilo koji nain dovede u pitanje opstanak Republike Srpske. Ovo je, takoe, protivreno ako se izostavi re nikada. Naime na bilo koji nain podrazumeva i to da recimo graani Republike Srpske odlue da nisu za njen opstanak. Pod kojim uslovima i sa kojim ciljem, to je drugo pitanje. Jasno je da bi se vlasti Srbije mnogo

vie obavezale kada bi rekle da je samo sadanji status Republike Srpske prihvatljiv. Bilo bi, najpre, jasno da se predsednik Srbije izjanjava o stvarima koje nisu u njegovoj nadlenosti, a potom bi bilo potrebno rei zato je upravo to njegova politika. No, ako se kae da Srbija nikada nee dozvoliti da se ni na koji nain i tako dalje, jasno je da se time predsednik Srbije ne obavezuje ni na ta. Jer je to naprosto nemogue. Re nikada je potrebna kako bi se govorilo u ime Srbije, a ne u sopstveno ime. Ovde je zanimljivo uoiti razliku izmeu naina na koji je u ime Srbije govorio Vojislav Kotunica i naina na koji to ini Boris Tadi. Prvi se pozivao na prolost, a drugi govori u ime budunosti. Za obojicu, Srbija se ne menja kroz vreme. Kotunica je imao obiaj da kae da je Kosovo vekovima, oduvek, bilo deo Srbije, a Tadi kae da ono to nikada nee prestati da bude. Budui da se reima uvek i nikada zaustavlja vreme, sve istorijske injenice su beznaajne i bespredmetne. U ime te nepromenljive Srbije govore njene trenutne i prolazne vlasti. Ne u svoje ime ili u ime graana koje predstavljaju. Jednu posledicu ovakvog shvatanja odgovornosti valja posebno istaknuti. Tadi je, kae njegova internet stranica, poruio da naa

kraj rata

Nikada Vladimir Gligorov

166

godinji almanah

167

II

drava i na narod imaju svoje interese kao sve drave i narodi sveta, i ako neko misli da e ova vlada proevropske orijentacije odustati od nacionalnih interesa zbog evropskih perspektiva, taj se vara. Ovde, uz put, valja zapaziti da se ne koristi izriito re nikada, pa je neto jasnije ta se eli rei. Naime, nita nema od Evropske unije ako su cena nacionalni interesi, kao to i izjavljuju svi lanovi vlade kada ih konkretno pitaju. To je, naravno, odluka te vlade, a ta e biti odluka graana o tome ta su nacionalni interesi Srbije, ne nikada nego, treba se nadati - relativno skoro, ostaje da se vidi. U ovoj se izjavi, meutim, kae da vlada proevropske orijentacije sledi nacionalne interese, a ne volju glasaa. Zapravo, ne samo da vlada nema drugi izbor, ve ga nemaju ni glasai, graani ija je to vlada. Jer i oni imaju obavezu prema nacionalnim interesima. Ako je potreban razlog zato nije mogue demokratski odluiti ta je nacionalni interes, ukazuje se na to da sve drave i svi narodi sveta imaju interese, koji su kvalitativno isti kao i srpski nacionalni interesi. Pa kako svi, tako moramo i mi. U nauci o meunarodnim odnosima postoji jedno nepisano pravilo, koje glasi: Svet je veliki. Drugim reima, kada god kaete da sve drave na svetu imaju ovu ili onu karakteristiku, najverovatnije je da niste u pravu. I evo, u Evropi je teko nai dravu ili narod koji je imao trajne interese onoga tipa na koji misli Tadi. Jer, ako se misli na teritorije ili na nacionalni identitet, ta god to bilo, to zasigurno nije neto nepromenljivo. Da jeste, od Evropske unije ne bi ostala ni ideja. to ne znai da drave nemaju ili ne bi trebalo da imaju trajne interese. Oni, meutim, nisu ni teritorijalni ni bioloki. Interes drave je interes njenih graana, a to su, u minimalnom smislu, bezbednost i pravda. U demokratijama je moda jo i najvanije blagostanje. U ispunjavanju tih interesa, vlasti odgovaraju graanima, ne onima koji nikada nee postojati, nego postojeim generacijama. No, to je druga tema, moda za sledee izbore.

kraj rata

Tri prsta ili nadnica za strah

Vesna Pei
U kontekstu poslednjih zbivanja oko formiranja vlade DS-a i SPS-a, opstrukcije u parlamentu, hapenja Karadia i nastalih tenzija, ima smisla postaviti pitanje o neubedljivom startu proevropske vlade. ansa je dobijena na izborima, ali je proevropska vlada do sada pokazala neodlunost, zbunjenost i neaktivnost. Ona je naroito vidljiva na ideolokom planu, na ta je s pravom ukazao Dejan Ili u e-novinama: Mi ivimo u haosu, pa onda i u ideolokom haosu. Jako je teko rei da su radikali i DSS u opoziciji, jer su oni ideoloki na vlasti. Meni smeta ideoloka neutralnost Demokratske stranke. Podravam Karadievo hapenje i izruenje, odlino je to su to uradili, to je dakle vlada koja realizuje ono to ja vidim kao ispravno. Ali ta vlada to ne kae, nego kae da nema nita s tim. Kao da ni ne znaju zato su to uradili. Tako ostavljaju to ideoloko mesto praznim, preputaju ga radikalima, i ta radikalna pozicija je zapravo ideoloki dominantna u ovom trenutku. Znai, u formalnoj opoziciji imamo nekoga ko ima ideoloku prevlast, a sa druge strane je neko ko je formalno na vlasti, a smatra da ne mora da se jasno opredeli.

168

godinji almanah

05.08.2008.

169

II

Postavlja se pitanje zato vladajua, proevropska koalicija nije ideoloki to jest legitimacijski eksplicitnija i odlunija da u stare obrasce nacionalne politike unese odgovarajue promene. Ako su radikali i DSS nosioci ideolokog kontinuiteta sa Miloevievim dobom, u smislu dominacije svesrpske politike (nasuprot interesima drave Srbije i njenih graana, a takva se politika nije mogla samostalno artikulisati van velikodravnih interesa), postavlja se pitanje zato demokratske stranke paktiraju sa njihovom ideologijom, na kojoj je donet i ustav 2006 godine. Konsenzus o nacionalnim interesima odmah je zatraen i nakon formiranja nove proevropske vlade 2008. Naime, vlada je brebolje dostavila skuptini rezoluciju o kontinuitetu politike prema Kosovu. Proevropska vlada je toliko osetljiva na optube opozicije da je pristala na optube da je izdala nacionalnu stvar. To dokazuje poslednja konferencija za tampu Borisa Tadia (3. avgust 2008). Njen cilj je bio da smiri tenzije, tako to e naglasiti da nema promene nacionalnog kursa. Nakon to je ritualno rekao da nee odustati od svoja dva najvea dravna interesa - lanstva u Evropskoj uniji i odbrane dravnog suvereniteta i teritorijalnog integriteta na Kosovu i Metohiji Tadi je poruio da ako neko misli da e ova vlada proevropske orijentacije odustati od nacionalnih interesa zbog evropskih integracija, taj se vara. Zatim je uredno potvrdio sve ostale nacionalne stvari: nee dozvoliti dovoenje u pitanje opstanka Republike Srpske, a obaveze prema Hakom tribunalu je podveo pod ciljeve vezane za Kosovo (mora se i u odnosu sa Hagom potovati meunarodno pravo, jer se samo tako moemo boriti za ouvanje Kosova u sastavu Srbije). Onda se naljutio na Hrvate zato to se nisu izvinili za zloine poinjene nad Srbima tokom Oluje (Mesi tvrdi da se izvinio). Postavlja se pitanje zato se Tadi izvinjava nacionalistikoj opoziciji, zato osea potrebu da ih uverava da ni u emu nije napustio nacionalnu stvar. Pokuaj Tadia da se takmii sa nacionalistima (sada su postali tendenciozno ekstremni, da bi produbili jaz u Srbiji i jo dublje je podelili) stavlja ga u inferiornu poziciju, jer niko nikada iz Demokratske stranke, pa ni Tadi, ne moe da se meri sa nacionalizmom eeljeve i Kotuniine stranke.

kraj rata

Zato se on toliko naseljava na njihovom terenu, kao da nema svoj na kome bi pokazao da moe da igra drugaije, proevropskije, bre i ekasnije? Nee radikali smekati. Oni i DSS su reili da po svaku cenu dou na vlast. Oni su sada zaigrali tu igru. Za nju im ba dobro doe nadvikivanje u patriotizmu, jer ih tu niko nee nadvikati. Tadi tako samo stvara ideoloku konfuziju o kojoj govori Dejan Ili, ali i vie od toga. Tako otvara vrata novim nestabilnostima. Ako se dozvoli da opozicija ideoloki vlada, a da proevropska i reformska Srbija uti i tako nastavi da se skriva, to vodi ka ponitenju izborne volje graana na majskim izborima. Ako se na kraju zapitamo zato je Tadieva vlast tako mlitava i neubedljiva, mislim da neemo pogreiti ako kaemo jednu prostu stvar. On se uplaio. Moda s razlogom, ali razlozi za taj strah nee nestati tako to e predsednik Tadi pozdraviti nae sportiste na Olimpijadi namerno naglaeno sa podignuta tri prsta. Kako sam objanjava, to je namerno naglaeno uradio, jer je Sveto Trojstvo naa ideja za koju se borimo. Takvi gestovi nee odobrovoljiti DSS-radikalsku opoziciju, niti e takav efekat imati pozivanje na kontinuitet sa njom. Pri tome se jo biva toliko kompromisnim da se ne obavlja nijedan zadatak koji je nova vlast stavila na dnevni red. Takva malodunost vlasti i deako puvakanje predsednika Republike da je on neustraivi Srbenda sa podignuta tri prsta pred oima Dorda Bua, preti novim trzavicama, ali i novim usporavanjem Srbije. Izgleda da emo morati da saekamo da narod stvarno povue do nekih 90 posto podrke, pa da Tadi savlada svoje strahove i da tek onda i on i DS skupe hrabrost da krenu obeanim putem. 11.08.2008.

Tri prsta ili nadnica za strah Vesna Pei

170

godinji almanah

171

II

uslovljava saglasnou izabranih predstavnika Kosova, a moda i graana Kosova, kako je to u jednom asu protumaila sada ve zaboravljena Kontakt-grupa. Srbiji je pruena ansa da ponudi Kosovu da ue, to bi rekao Putin, u sastav Srbije, ali ako za to ne bi bilo spremnosti, onda je jasno da bi u tom sluaju jedino moglo da doe do sporazuma o nezavisnosti Kosova. Ovim se otvara pitanje uslova pod kojima moe da doe do secesije. Jedan je ovaj koji sada vidi i Putin. Naime, doe se do take kada je reintegracija neprihvatljiva za secesioniste. Njihova biva drava nema nita to bi mogla da im ponudi, a to bi bilo povoljnije od nezavisnosti. Kako i pod kojim okolnostima dolazi do toga, zasebno je pitanje. Na drugi nain je na to skoro ukazao Vaclav Klaus rekavi da bi eka i Slovaka moda jo uvek ratovale da ih je razdvajala Evropska unija. Nije bilo potrebno, jer je sam Klaus u ime eke prihvatio injenicu da nema ta da ponudi onima u Slovakoj koji su bili za nezavisnost. Budui da nije moglo doi do sporazuma o zajednikoj dravi, jedino to je preostalo je bio dogovor o osmostaljivanju eke i Slovake. Ova dva naina secesije mogla bi da budu razmotrena na Meunarodnom sudu pravde, ako inicijativa srpske vlade bude prihvaena. U prvom sluaju, Sud bi mogao da kae da je potrebno posredovanje meunarodne zajednice, dakle da je potrebno poslati po Martija Ahtisarija. Jer, ako nema sporazuma, ako je to teko zamislivo to bi rekao Putin, zato to je matina drava poinila dela nasilja koja onemoguavaju obnavljanje jedinstvene politike zajednice, tada je potrebno obezbediti mirnu secesiju. Razlozi za meunarodno posredovanje su oni koji se mogu nai u rezoluciji 1244: ugroavanje mira i teka povreda ljudskih prava. Ako je, pak, re o demokratskoj zemlji, tada bi bilo prihvatljivo, nazovimo ga tako, Klausovo pravilo, gde nedostatak mogunosti dogovora vodi dobrovoljnom razdvajanju pod uslovima prihvatljivim za obe ili za sve strane. Ovim se, naravno, ne reavaju sva pitanja vezana za secesije, a posebno je vano da se pravo na secesiju ne koristi da bi se ohrabrile agresije, osvajanja ili etniki ili bilo kakav drugi terorizam. Jasno
173

kraj rata

The Oh, I see Moment

Vladimir Gligorov
U lmu In Bruges, na samom kraju, Hari, ef ubica sa moralom, doivi neto to bi se moglo nazvati Oh, I see trenutkom: odjednom mu neto postaje jasno. Neto slino se izgleda desilo Vladimiru Putinu posle posete Severnoj Osetiji. Evo navoda iz novinskog izvetaja: Putin je u Vladikavkazu, gde je doputovao posle prekinute posete Kini, rekao da je naneta ogromna teta njenoj (gruzijskoj) dravnosti i da je teko zamisliti kako e biti mogue posle svega to se desilo i to se jo deava, ubediti Junu Osetiju da ue u sastav gruzijske drave. I ta je sledei korak? Moda telegram: Send Martti Ahtisaari! U stvari, meukorak bi mogla biti rezolucija Saveta bezbednosti, slina rezoluciji 1244. Zato to se u srpskoj javnosti o toj rezoluciji ne vodi nikakva rasprava, nije poznato da ona u stvari regulie proces secesije ili osamostaljivanja Kosova od Srbije. Usput, u vreme kada je donoena tako je i bila shvaena, ali je kasnije prevladalo tumaenje Slobodana Miloevia da je re o velikoj pobedi Srbije. Naime, u toj se rezoluciji budui status

172

godinji almanah

II

je da Meunarodni sud pravde ne bi mogao da kodikuje itavu tu oblast, ali bi svakako mogao da preporui Savetu bezbednosti i Ujedinjenim nacijama da to uine. Teko je, meutim, videti da e meunarodna zajednica doiveti taj Oh, I see momenat. Inae, u lmu In Bruges nije re o secesionizmu u Belgiji. Bri je samo pozornica: jedan predivan grad u jednoj staroj, mirnoj, evropskoj zemlji sa vievekovnom kulturom, gde je teko zamisliti sve ono to se dogaa. 11.08.2008.

kraj rata

Reforme su u suprotnom pravcu

Miroslav Prokopijevi
Iako je izabrana kao proevropska i reformska, Vlada prve poteze vue u pogrenom pravcu. Predlae poveanje penzija, ograniavanje rada lekara i univerzitetskih profesora. To su sve antireformski potezi. Poveanje penzija bi samo podstaklo ionako visoku inaciju i opteretilo javne nansije, a predlozi dve pomenute regulacije su tragino loe. Njima u se ovde i baviti. Beogradski dravni univerzitet priprema odluku o zabrani rada univerzitetskih profesora sa tog univerziteta na privatnim fakultetima. To e biti mogue samo ako se dobije dozvola matinog fakulteta i Senata univerziteta. To je pogrean korak iz vie razloga. Prvo, niko, pa ni drava i dravni fakulteti nemaju pravo da zabranjuju pojedinicima ono to e raditi u slobodno vreme. Drugo, to je korak koji podriva konkurenciju u sferi univerzitetskog obrazovanja. Tree, to e oslabiti, skoro unititi dravni univerzitet, a nastaviemo da ga nansiramo. Evo par rei o svakoj od te tri stvari.
175

174

godinji almanah

II

Drava aktom zabrane profesorima sa dravnih fakulteta da predaju na privatnim grubo kri prava univerzitetskih profesora. Drava treba da sprovodi zakone, a ne da ih kri. Svako ko je tui e lako dobiti spor, ako ne ovde onda u Strazburu. Navodi se i izgovor za ovo krenje. Dodatni rad na privatnim fakultetima dovodi do pada kvaliteta rada na matinim, dravnim fakultetima. Izgovor je lo. Ako neko loe radi treba da bude otputen, a ne da se zbog onih koji loe rade zabranjuje dodatni rad i onima koji dobro rade. Kvalitet rada se moe ustanoviti na osnovu viestruke evaluacije. Prema Bolonjskoj deklaraciji postoji obaveza da studenti evaluiraju rad profesora. To se naravno ne sprovodi. Takoe, moe se evaluirati rad profesora i prema objavljenim radovima, kao to se evaluira i rad naunika u institutima. Ni ovo se naravno ne radi. A ne radi se zato to bi dobar broj profesora dobio loe ocene. Ali, vlasti znaju da evaluaciju i otputanje loih ne bi mogle da izvedu zbog otpora profesora, pa da bi izbegle sukob, idu linijom manjeg otpora, iako je to pogreno. Druga stvar je konkurencija. Univerzitetsko obrazovanje u Srbiji je vrlo loe i jedini nain da se ono popravi je snanija konkurencija dravnih i privatnih fakulteta i univerziteta. Ova zabrana meutim ini suprotno, podriva konkurenciju, ime slabi i privatne i dravne fakultete, a time i kvalitet proizvoda diplomce. Da nije zabrane, privatni fakulteti bi mogli da kupuju dopunske usluge boljih profesora sa dravnih fakulteta, to bi ojaalo privatne fakultete, a time primoralo i dravne da se reformiu i poboljaju (jaajui konkurenciju za mesta nastavnika, kupujui usluge boljih profesora sa privatnih fakulteta i iz inostranstva, itd.), kako ne bi izgubili trku sa privatnim. Ovako e svaki pojedini profesor morati da se odlui gde e da radi, a potencijal boljih se nee moi iskoristiti van matinog fakulteta.

nastavnika sa dravnih fakulteta odluiti da ode na privatne. Na dravnim e uglavnom ostati oni najloiji. Bolji e otii, zato to su na privatnim fakultetima uglavnom bolje plaeni i tretirani. A loe i sve loije dravne fakultete emo nastaviti da plaamo kao da je sa njima sve u redu. Dakle, oito je zabrana pogrean korak. ta bi bio pravi? On bi bio u sasvim suprotnom pravcu. Prvo, da se dozvoli svakome da slobodno odluuje ta e raditi u slobodno vreme, da li e i gde prodavati svoje usluge. Drugo, da se evaluacijom i davanjem otkaza loim profesorima na dravnim fakultetima podstakne kvalitet rada ostalih. Tree, da studenti dobijaju vauere kojima e moi da se upiu i na dravne i na privatne fakultete. To bi jo vie podstaklo konkurenciju meu fakultetima. etvrto, da se ukine besplatno studiranje, tako to e svi studenti plaati vauere, a da se onima koji na vreme zavravaju studijsku godinu deo vraa, svejedno da li su studirali na dravnom ili privatnom fakultetu. To e podstai drugu stranu, ekasnost studiranja, tj. studente. Potpuno je ekvivalentna analiza i druge pogrene odluke vlade ograniavanja rada lekara iz dravnih zdravstvenih ustanova u privatnim, pa ovde neu troiti prostor. I preporuke su ekvivalentne. Slobodan rad lekara gde ele, vaueri za pacijente, kontrola rada lekara, kazne za vee prekraje, itd. Povrh ili pre svega, treba zakonski izjednaiti kako privatne i dravne zdravstvene ustanove, tako i privatne i dravne fondove osiguranja. Ostatak lanka u iskoristi za neka optija pitanja o generalnim efektima zabrane/ogranienja. Neko e moda primetiti da e sa pomenutim zabranom i ogranienjem dugoroni efekat biti jaanje privatnog sektora u zdravstvu i obrazovanju. Bolji strunjaci e odlaziti u privatni sektor, a u dravnom e ostajati loiji. To je tano, ali e to jaanje biti manje nego to bi bilo da postoji ekasna konkurencija iz dravnog sektora.

kraj rata

Reforme su u suprotnom pravcu Miroslav Prokopijevi

176

godinji almanah

Tree, ve se iz prethodnog vidi da e ova mera oslabiti dravne fakultete. Dodatno slabljenje e uslediti zato to e jedan broj profesora morati da odlui gde e da predaje, na privatnom ili dravnom. I lako je pretpostaviti ta e ogromna veina kvalitetnijih

177

II

Drugo, slabljenjem dravnog sektora nee uslediti njegovo smanjivanje i eventualno zatvaranje, nego emo kao poreske platie nastaviti da nansiramo dravne ustanove u zdravstvu i obrazovanju, ak i kada posle niza godina ovakve politike njihove usluge postanu vrlo loe. Jedna od stvari koja proviruje iza jedne zabrane i jednog ogranienja jeste i netrpeljivost drave i dravnih slubenika prema privatnom sektoru. Oni te poteze nisu povukli zato to su to dobri koraci za graane, nego iz zavisti i netrpeljivosti prema privatnom sektoru. Potezi su povueni sa oito pogrenom raunicom, da e time ojaati dravni, a oslabiti privatni sektor. Analiza, meutim, pokazuje, da e efekti biti obrnuti. Da e privatni sektor ojaati (mada manje nego to bi mogao), dok e dravni oslabiti. Ta iracionalnost i kratkovidost drave i njenih slubenika ne moe se objasniti drugaije nego time to su na vlasti jo uvek sledbenici onih koji su se tamo popeli 1945. Nekada je drava mogla da zabrani delatnost u privatnom sektoru, pa se tako reavao problem loih usluga koje drava nudi. Jednostavno, niste mogli da se kolujete na privatnom fakultetu i leite u privatnoj klinici, nego ste morali da idete u dravne ustanove. I ovi bi danas to najvie voleli, ali su se danas promenile okolnosti. One u svetu nisu iste i zemlja bi brzo pala u dodatnu izolaciju, ako bi se zabranio rad u privatnom sektoru. A problem je i unutra ovi dananji nisu doli s pukama iz ume, pa ne mogu da streljaju i otimaju. Poto ne mogu da likvidiraju privatni sektor, hteli su da mu napakoste. Ispalo je da su ga podstakli. Toliko o strunosti nekih ljudi iz nove vlade. Bee li ono da jedna stranka iz sadanje vlade govori kako je strunost iznad politike? ini mi se da je ba njihov ministar nadlean za zdravstvo. A ni onaj drugi izgleda nije bolji, kao da je i on iz te stranke. 22.08.2008.

kraj rata

Nacionalizam i kraj istorije

Vladimir Gligorov
Liberali raspolau univerzalnim pravilima za pojedince; za njih su grupe nerazreiv problem kako kada je re o poloaju grupa unutar neke zemlje (to se vidi na primeru rasprave o multikulturalizmu) tako i kada je re o tome koja je grupa ovlaena da se pozove na pravo na samoopredeljenje. Liberali nemaju dosledan odgovor na pitanje nacionaliste: Zato bih ja bio manjina u vaoj zemlji, kada vi moete da budeta manjina u mojoj? Timoti Garton E, iz ijeg skoranjeg napisa je ovo citat (Guardian, 21. februar 2008), ovde navodi reenicu iz moje knjige o raspadu Jugoslavije.[1] Ona je citirana nebrojeno puta, mada gotovo nikada na osnovu originala. Najee se njome ilustruje, kao to to ini i Timoti Garton E, nedostatak individualistikog liberalizma. Takoe, uzima se i kao argument protiv zagovornika teorije o kraju istorije, jer ni oni, smatra se, ne mogu da objasne popularnost nacionalizma. Moja je namera bila da ukaem na apsurdnost nacionalizma. Pre raspada Jugoslavije, raspravljalo se o tome zato postoje pokrajine, i to samo u Srbiji. Neprestano se ponavljalo kako Albanci u Srbiji imaju autonomiju, a Srbi u Hrvatskoj je nemaju (Bosna je dola na
179

178

godinji almanah

II

red kasnije). Na pitanje da li se zahteva ukidanje autonomije na Kosovu ili se eli stvaranje srpske autonomije u Hrvatskoj, odgovora nije bilo, zapravo podrazumevalo se da se tei i jednom i drugom. Kao to se i danas moe proitati u mnogim komentarima povodom nezavisnosti Kosova i dveju gruzijskih pokrajina, licemerima se smatraju oni, Zapad, koji su za nezavisnost Kosova ali nisu i za nezavisnost June Osetije i Abhazije, ali ne i oni koji su protiv nezavisnosti Kosova ali su za nezavisnost gruzijskih pokrajina (Rusija). Ili se bar licemerje ovih drugih opravdava licemerjem onih prvih. Kasnije je to postalo jo jasnije, recimo kada je Demokratska stranka srpski nacionalni interes formulisala kao cilj da svi Srbi ive u jednoj dravi. Jasno je da isti takvi zahtevi Hrvata, Albanaca, Bonjaka, a i nekih drugih, ne bi mogli da se ostvare istovremeno. Ovo ilustruje jedan optiji problem, koji sam ja hteo da izrazim ukazavi na apsurdnost etnikog nacionalizma. Naime, uvek je mogue tako iscrtati mapu da neka manjina bude deo veine, kao to je uvek mogue humanim etnikim ienjem postii onaj nivo etnike homogenosti koji se eli.[2] To, meutim, ne znai da liberali ili demokrate imaju neki ozbiljniji problem sa pravima manjina ili sa pravom na samoopredeljenje. Da bi se videlo odakle nastaju problemi, potrebno je nekoliko reenica o nacionalizmu. U politikom smislu, re je o strategiji redistribucije. Ovo nije nepoznato u drutvenim naukama.[3] Kao to nije nepoznato i pod kojim uslovima se ta strategija moe uspeno primeniti.[4] Tano je da se nacionalizam najee opravdava patriotizmom i posebnim oseanjima za ljude istog etnosa ili rase, ali je re pre svega o tome da se odreenoj grupi ljudi obezbede posebna prava. Tako da ako se ne tei promeni teritorija ili promeni sastava stanovnitva, tei se neravnopravnoj raspodeli prava. Recimo, kao to je to bio est sluaj kada su pisani ustavi zemalja nastalih iz Jugoslavije, tako to bi se reklo da je, na primer, Srbija drava Srba i svih njenih graana. Kako se ta orvelovska razlika sprovodi, pravno je i politiko pitanje. Ukoliko, meutim, zemlja ima demokratski i liberalni ustav, ne postoji neki poseban razlog zato se bilo kojoj grupi ne bi priznalo pravo na samoopredeljenje, bez obzira na to o kom se nivou

autonomije tano radi. Potrebno je, zaista, zadovoljiti poprilian broj uslova, meu koje svakako spada potovanje privatne svojine i demokratsko odluivanje o ustavnom statusu. Da bi se videlo ta to znai, uzmimo uvenu misao o humanom preseljenju. Po tom shvatanju, postoji kolektivno pravo da se odluuje o individualnim pravima, od kojih je jedno u neposrednoj vezi sa pravom na privatnu svojinu, a to je da svako moe samo sopstvenom voljom da odlui o sopstvenoj selidbi. Demokratskim se, pak, putem moe odluiti o tome koji e politiki status imati odreena zajednica. Koje obaveze prema bivoj politikoj zajedinici iz toga proizlaze, nezavisno je pitanje i svakako bi trebalo da se utvrdi pregovorima. Jasno je da eventualni trokovi poveane autonomije ili secesije imaju uticaja na odluku da se demokratskim putem odlui o tome da li je to u interesu (kvalikovane) veine. Ne postoji, meutim, neki nepremostiv problem kada je re o pravu na samoopredeljenje ukoliko je re o demokratskoj zajednici zasnovanoj na liberalnom ustavu. Ovo poslednje, liberalni ustav, znai da je re u ugovornoj a ne prinudnoj zajednici, kao kod drava koje svoju legitimnost zasnivaju na etnikom nacionalizmu. U stvari, ugovorna i demokratska zajednica koja potuje individualna prava i priznaje pravo na samoopredeljenje stabilnija je od politike zajednice koja se zasniva na etnikoj homogenosti, jer je ova poslednja u osnovi prinudna, a ne dobrovoljna politika zajednica.[5] Naelno posmatrano, dakle, liberalna i demokratska politika misao ne bi trebalo da ima nacionalistiki problem: ta initi sa grupama koje ele veu autonomiju ili ak sopstvenu dravu. Drugi problem na koji ukazuje Garton E jeste koje su meunarodne posledice nacionalizma. Sada je popularno kritkovati teoriju o kraju istorije, koja se identikuje sa liberalnom i demokratskom politikom teorijom. Prigovor je da svet, po svemu sudei, ne ide u pravcu potpune prevlasti liberalne demokratije, ve jaaju nacionalistike, autokratske i imperijalistike ideologije i drave koje se na njima zasnivaju. Neki autori govore o povratku u dvadeseti vek, drugi o povratku u devetnaesti vek, a trei opet o sukobu civilizacija u veku koji je pred nama.

kraj rata

Nacionalizam i kraj istorije Vladimir Gligorov

180

godinji almanah

181

II

Ovde je re, delimino, o nerazumevanju.[6] Ideja o kraju istorije je bila normativna: mi znamo kako da uredimo unutranje i meunarodne odnose na nain koji iskljuuje upotrebu sile kako u unutranjim, tako i u spoljanjim odnosima. Uslovi su u osnovi oni koje je naveo jo Kant: demokratske drave i meunarodno pravo. Normativno, dakle, znamo pod kojim uslovima bi se mogla iskljuiti upotreba sile da bi se ostvarili politiki ciljevi. To ne znai da politike grupe ili drave ne mogu da imaju interes da se slue silom, bilo da promene odnose unutar zemlje ili da steknu prednosti u meunarodnim odnosima. Problem sa upotrebom sile jeste taj to praktino ne postoji stanje ravnotee sila, to takoe ilustruje moja reenica koju citira Garton E. Ovo je jedno od naravouenija koje bi mogli da izvuku graani Srbije na osnovu iskustva sa politikom Slobodana Miloevia. Ideja po kojoj je u redu silom uspostaviti ustav i poredak u zemlji zasniva se na pretpostavci da nee doi do konguracije odnosa snaga u kojoj je drava slabija od manjine koju eli da potini. Jo gore stoji stvar sa oslanjanjem na silu da bi se sprovela strategija humanog preseljenja. I u tom je sluaju potrebno da odnos snaga bude na strani te vrste humanista, a ne recimo na strani onih koji su za humanitarnu intervenciju. U svakom sluaju, nema stabilnosti u sistemu u kojem se veruje u ekasnost rata kao ostvarenja politikih ciljeva drugim sredstvima. Ovo se vidi, recimo, u izjavama srpskih nacionalista povodom ruske intervencije u Gruziji. Meni je najzanimljivije opravdanje ove akcije time da su Amerikanci prvi poeli. Ovo neodoljivo podsea na ono to Dostojevski opisuje u Zapisima iz podzemlja. Amerikanci su, navodno, priznanjem nezavisnosti Kosova otvorili put Rusima da priznaju Junu Osetiju i Abhaziju. Pa su, dakle, za sve krivi Amerikanci. Ovo delimino proistie i iz potpuno pogrene upotrebe rei presedan. Ako je Kosovo presedan, ono bi trebalo da to bude za one koji su ga priznali, a to znai da bi oni trebalo da priznaju i Junu Osetiju i Abhaziju, ukoliko veruju da je re o sluajevima koji se mogu podvesti pod isto pravilo. Isto tako, Rusija bi presedan priznavanja gruzijskih pokrajina trebalo da primeni i na srpsku pokrajinu, ako veruje da je naelno re o istom sluaju. Odluke

jednih, meutim, ne ovlauju druge da donesu istu odluku, kao to injenica da je Amerika priznala Kosovo ne opravdava Rusiju da to isto uini u Gruziji. Kao to to to je neko navodno prvi poeo ne opravdava druge da ga u tome slede. Konano, greka kojoj vodi ovakvo shvatanje presedana jeste da se uzroci nalaze tamo gde ih nema. Nisu ovde dve gruzijske pokrajine proglasile nezavisnost zato to je to uinilo Kosovo. Nije, takoe, Rusija priznala njihovu nezavisnost zato to su zapadne zemlje priznale nezavisnost Kosova. Sami ruski zvaninici, bar kada ne daju izjave za srpske novine, ne opravdavaju svoju odluku na taj nain. Rusija je odavno nala da je u njenom interesu da ove dve gruzijske pokrajine tretira kao svoje protektorate (ima ih jo). Sada je ocenila da je odnos snaga takav da moe to da legalizuje. Da li su dobro procenili, to je kljuno pitanje. Problem sa nacionalizmom, dakle, je u tome to ne moe da se univerzalizuje ni u unutranjoj niti u spoljanjoj politici. Liberalna teorija prava meunarodnih odnosa to moe, i kada je re o pravu na samoopredeljenje i kada je re o odnosima koji su zasnovani na pravu a ne na sili. To, kao to vidimo po rekcijama nacionalista u Srbiji, ne mora da bude dovoljan razlog da se oni odreknu svojih parcijalnih ciljeva.

kraj rata

Nacionalizam i kraj istorije Vladimir Gligorov

[1] Vladimir Gligorov, Why Do Countries Break Up? The Case of Yugoslavia. Acta Universitatis Upsaliensis, 1994. [2] Moda nije nezanimljivo upravo sada uputiti na novi rad o tome kako je to injeno u Sovjetskom Savezu. P. Gregory, Ph. Schroder, K. Sonin, Dictators, Repression and the Median Citizen: An Eliminations Model of Stalins Terror (Data from the NKVD Archives), CEPR Discussion Paper DP 6014. [3] Vidi, na primer: E. Spolaore, A. Alesina, The Size of Nations. MIT Press, 2003. [4] P. Collier, A. Hoefer, Greed and Grievance in Civil War,Oxford Economic Papers 56 (2004): 563-595. [5] O problemima koje ima teorija Dona Rolsa kada je re o pravu na samoopredeljenje pisao sam u What if They Will Not Give Up?, East European Politics and Societies 9 (1995): 499-512. [6] Moda najbolji primer nerazumevanja jeste lanak, sada i knjiga, Roberta Kagana, The Return of History and the End of Dreams. New York: Knopf, 2008.

182

godinji almanah

28.08.2008.

183

II

kraj rata

napravili su projekat (na 120 stanica) koji pretenduje da zanavek eliminie problem srpske bele kuge. Kako se ini, srpske graanke na vrhuncu svog reproduktivnog potencijala postale su veoma pokondirene pa nee ni da se udaju, a kamoli da raaju male Srpie. Verujui da slina zaraza enskog mozga prokletom modernizacijom savremenog drutva nije zahvatila susedni kontinent, ovi cenjeni demogra pronalaze epohalno reenje. Ako uvezemo ene iz Azije, sparimo ih sa srpskim neenjama, uzimajui u obzir da su srpski duh, a naroito srpski geni najjai na svetu (zar to nije odavno dokazana nauna injenica?), dobiemo gomilu nastavljaa patriotske politike nebeskog naroda. Nema sumnje da e prilikom spajanja srpskog spermatozoida i azijske jajne elije pobediti genetiki materijal spermatozoida (em je muki, em je srpski!) i dobiemo istokrvnu srpsku rasu. Hajde da pokaemo maksimum dobre volje u razumevanju ove ideje. Gledajui oima naivnog optimiste, zanemarujui mnogo izreenih stvari, uz ogromne napore, mogue je videti jedan pozitivni element - odsustvo ksenofobije, makar i samo prema istonim narodima. Inicijatori itave prie nisu toga svesni, njihovi motivi su nakaradni, neznanje je uasno veliko, ali bi rezultat bio sjajan meanje naroda i brisanje etno-geografskih granica. Zar nove generacije ljudi iz takvih brakova ne bi teile da upoznaju kulturu drugog roditelja, unesu nove vrednosti, iskombinuju novitete sa buduim razvojem naeg drutva...? Ja naivno verujem da bi to zaista bilo fenomenalno! ak bih celu ideju proirila na sve strane sveta! Priznajte da ste i sami izmueni decenijskom vladavinom mrnje prema svemu to nije pravoslavno i srpsko. Zar vam to ne budi elju da potraite pozitivne stvari u svakoj gluposti koju ujete? Na kraju krajeva, zar se ne nadate da e iz ogromnog neznanja (a ovo je idealan pokazni primer) isplivati neki postupak iji e ishod biti poguban po srbske patriote i izolacionistiku politiku? Moj optimizam je baziran na konanom ishodu, na iroj vremenskoprostornoj skali. Moe me zabavljati kratkovidost i neznanje naih, ali, ipak, nisam spremna da podrim azijsku inicijativu

Azijske ene Biljana Stojkovi

Azijske ene

Biljana Stojkovi
Biti lantrop u sumanutoj zemlji Srbiji, zalagati se za toleranciju, meusobno uvaavanje, irenje svesti o jednakosti svih ljudi bez obzira na etniko-geografsku pripadnost, rod, jezik ili kulturu, mnogo je teka stvar. Ima nas dosta koji bismo eleli da u ovom nesrenom drutvu pronaemo bar tragove neega to mirie na humanistika naela. Ali uvek, ba uvek kada proakate po sutini nekog dogaaja, zaprepasti vas uskogrudost, rigidnost, ideoloka zaslepljenost, potpuno nerazumevanje kljunih stvari i potpuno pogreni ciljevi. A u zemlji Srbiji takvih izazova nikada ne nedostaje. Uzmimo za primer samo dogaaje iz proteklog meseca. Prvo smo sluali pozive na versku toleranciju i razumevanje za islamsku zajednicu (seate se Dragulja Medine), pa je napisano onoliko analiza celog sluaja i konano smo zakljuili da sve to sa sutinskom tolerancijom nema nikakve veze. Onda se desila jo jedna inicijativa uvoz ena iz Azije (dravni sekretar u Ministarstvu za rad i socijalnu politiku eljko Vasiljevi). Dotini funkcioner drave, sa svojim pajtosima iz nekakve ratnopatriotske organizacije, veoma je zabrinut za demografske trendove srpskog naroda. Kao pravi kolovani znalci u ovoj oblasti nauke,

184

godinji almanah

185

II

kraj rata

u obliku u kojem je zamiljena (kao da bi me neko i pitao). Razloga je mnogo. Prvo, sutinski motiv je gnusan i nema nikakve veze sa humanistikim brisanjem politike kobne razliitosti. Naprotiv! Projekat je zamiljen sa ciljem pojaavanja brojnog stanja i podizanja nacionalistike svesti. ak i procena da bi sve ovo vodilo potpunoj suprotnosti zamiljene patriotske mete ne moe izbrisati gaenje prema samom nakaradnom cilju projekta. Drugi problem je izraena rodna neravnopravnost koja kulja iz svake rei dravnog sekretara. Shvatanje ena kao bezglavih inkubatora, bez prava na sopstveni identitet, uvredljivo je za ene koje ive u Srbiji, kao i za one koje bi eventualno pristigle sa istoka. Postupak je najoiglednija demonstracija osude ena u Srbiji zato to se opredeljuju za kvalitet sopstvenog ivota, kolovanje i podizanje sopstvene svesti, umesto da se pokoravaju kolektivnim patriotskim tenjama. Takoe, zbog ega bi ene iz Azije bile osujeene za vaspitavanje dece u duhu sopstvene kulture? Od njih bi se, pretpostavljam, oekivalo da neguju iskljuivo srbske ratnike vrednosti. Konano, zbog ega se ovi demogra ograniavaju na uvoz samo jednog pola? Njihove polazne premise su poraavajue odvratne i precizno odslikavaju sueno stanje svesti. Mukarac, za razliku od ene, ima i mozak i snagu da nametne svoju volju i identitet. ena je prazna knjiga u koju se moe ubaciti tih nekoliko kljunih rei, tj. instrukcija, kojima bi se pokoravala, jer ionako nita drugo ne zna. Budui da e te komande biti na srpskom, eto uspenih rezultata, juhu! Sa uvezenim mukarcima ne moe biti naisto... Dodatno, ta je razlog ograniavanja akcije na samo jedan kontinent? Kakvo je to glupo pitanje? Kristalno je jasno da je zapad truo, degenerisan savremenim znanjima i uzjogunjenim enama koje insistiraju na uvaavanju. Da ne pominjemo njihove prljave gene koje nipoto neemo u sopstvenom genskom fondu. Zato bismo unapred pravili probleme patriotskim ciljevima? A ta je sa Afrikom? Ako je ekonomska nerazvijenost odreenih drava predstavljala kriterijum za izbor Azije u ovoj akciji, sa osnovnom pretpostavkom da bi ene rado dole u perspektivnu

Srbiju, zato inicijatori ovog projekta nisu uzeli u obzir afrike ene? U oima ovih patriota valjda je potpuno neprihvatljiva ideja da se za srbske ideje bore ljudi tamne koe. Toliko su o genetici verovatno nauili u koli, a o rasizmu su uveliko edukovani ak i oni koji Afrikanca nikada uivo nisu videli. Ideja nacistike iste rase je suvie zavodljiva za ljude sklone patriotskom moralisanju. Slojevitost i kontradiktornost kriterijuma u ovoj inicijativi, a posebno nedostatak elementarnih znanja i nipodatavanje ljudskog ivota, alosna su ilustracija konfuzije i neobrazovanosti u srpskom drutvu. Sve u svemu, kada dublje anete u motive ovog projekta, moete zakljuiti samo jedno - strahovita ksenofobija je azijskom inicijativom dodatno naglaena. Neguju se predrasude, uveliava se strah od jednih (zapad), sutinski se nipodatavaju drugi (istok), a sve sa ciljem velianja sopstvene vanosti i ideoloke izolovanosti od ostatka sveta. 06.09.2008.

Azijske ene Biljana Stojkovi

186

godinji almanah

187

II

Greh Tomislava N. ili o limitima nihilizma Teol Pani

Sve to znam o politici, nauio sam od Vojislava eelja. T. N. Po svemu sudei, Tomislav Nikoli je postao novi Dragan Markovi Palma. Ne formacijski, nego ideoloki, to je, uostalom, mnogo vanije. Palma je, seate se, onaj ovek iz Konareva koji je pod stare dane otkrio da se patriotizam ne sipa u traktor, to je iz korena promenilo njegov pogled na svet. A bogami i raspored politikih snaga u Srbiji. Moda se i Nikoli u poslednje vreme potajice unjao oko nekog traktora, tek da proveri ta je istina, pa onda ubacio u prazan rezervoar izvesnu dozu provereno kvalitetnog patriotizma od 98 oktana recimo, nekoliko probranih naslova iz produkcije Vojislava eelja, onaj o ustakoj kurvi i onaj o engleskom pederskom isprtku pod obvezatno i zatim okrenuo klju. Pa opet. Pa jo jednom. Kada se ni trei put nije dogodilo nita, kada je traktor neumoljivo ostao mrtav kao ptica Dodo, promuurni Kragujevanin je shvatio da sa stanovitom vrstom zapaljivog patriotizma kao pogonskim gorivom drutva neto fundamentalno nije u redu. E, tako se u Nikoli Tomislavu zaela Sumnja, a Sumnja je seme svakog verootpadnitva...

Ishod vidimo: kao komunistiki pokret onomad, tako je i radikalski dobio svog ilasa (uz izvinjenje uspomeni na pravog ilasa; poreenje je, dakako, metaforino). Milovan ilas dugo je bio dosledni sledbenik i ratnik Doktrine, tavie, jedan od njenih prvosvetenika, zapravo i njen glavni ideolog za SFRJ; no, vernik je postao grenik, pa potom i otpadnik, onda kada je shvatio da em to neki drugovi (nova klasa) gaje stil ivota koji svojom komotnou izlazi daleko izvan okvira Vrline, em to ovo je daleko bitnije odvie dosledna primena Doktrine moe nekad gadno da se sudari sa stvarnou, i da u tom karambolu, gle, ne nastrada stvarnost, nego Doktrina. I njeni nosioci. Uostalom, sam fakat da stvarnost moe da bude daleko ira i jaa od doktrine, umesto da bude obrnuto (kako u svakoj pravoj Objavi pie) ini doktrinu razgoliujue nemonom, oduzima joj magijske moi: umesto Apsolutne Istine, ona postaje samo svakoj moguoj sumnji podlona gomila rei, samo jedan od bezbrojnih naelno ravnopravnih svetonazora. I tako drug ido malo-pomalo postade truli graanski liberal... Da zavrim s ovom paralelom i ostavim nedunog Milovana . na miru: Nikoli je sada tek u fazi Anatomije jednog morala, daleko je to jo od ozbiljnijeg uvida o radikalnoj promaenosti same Doktrine uvida do kojeg, uostalom, moda nikada nee ni dospeti. Ali, pukotina koja se pojavila izmeu njega i njegovog skoro dve decenije neprikosnovenog gurua teko da ikada i ikako moe da sraste. Da je u pitanju lini sukob ili sraz sujeta, to bi se dalo zaleiti; kada, meutim, doe do razlaza na fundamentalnom pitanju da li, pri mogunosti gorepomenutog sudara, treba da popusti stvarnost, ili ipak doktrina, onda tu nema mirenja, jer nema ni svaanja: to nije sukob, stvar ordinarno ljudska, to je raskol, stvar sudbinska i nepovratna. Nita od ovoga ne znai da e Nikoli potrati da se ulani u LDP ili da e nazvati Sonju Biserko da pita treba li joj ta, ima li ogreva za zimu i, uopte, moe li kako da pomogne. tavie, ne verujem ni da e Nikoli to jest, barem ne ubrzo ni izlaziti iz Radikalne stranke, pre e biti da e se pasivizovati i prepustiti drugima da vode stvari, pa dokle doteraju. No, ako bude tako, to e biti samo izraz emotivne, personalne lojalnosti nekim ljudima i stranci kao takvoj: sutinski, to vie nee biti to. Sve smo to, seate se, ve odgledali na primeru Maje Gojkovi, koja se mrcvarila sa radikalima bar godinudve pre nego to su se razveli.

kraj rata godinji almanah

188

189

II

I ba to je, to sa Majom, veoma pouno; ta, nije li i to sa njom krenulo od naizgled sasvim sitnih, stilskih razlika u odnosu na aljkavi radikalski mejnstrim? Nije li se Maja bezbroj puta zaklela na dogrobnu vernost temeljnim radikalskim idejama, traei samo pravo na lini(ji) i oputeniji pristup, na stanovitu modernizaciju? Eh, ali, ta je srpski radikalizam nego stil i anr za sebe, nita manje nego kabuki, rokoko ili hevi-metal? Ve i sam pokuaj da deluje u bilo kojem smislu emancipovano kako je sam Nikoli precizno opisao neoprostivo zastranjenje Gojkovieve iskljuuje te iz igre. Doktrina zvana srpski radikalizam, onakva kakvom ju je zasnovao, osmislio i razvijao Vojislav eelj, ima i svoj, sebi primeren vokabular, i svoje manire, i svoj outt, i sve to uz to ve ide. Ne moete u fraku, ili sa rasta-dredloksima mrtvoozbiljno priati o Karlobagu, Karlovcu i Virovitici! Kada, dakle, Vjerica Radeta ili Nataa Jovanovi, audiovizuelno stilizovane kao neprisebne prigradske alapae sa nekakvog otunog mitinga na Uu, kunu i proklinju imitirajui seoske nadak-babe, to nije nita drugo nego ritualni, u odgovarajuem stilskom kljuu izvedeni naklon venom eeljizmu, koji prkosno poruuje: to smo to smo, tu smo gde smo, takvi smo kakvi smo, i sve e zauvek ostati isto, a svet neka propadne, ne marimo. Nikoli Tomislav se skoro dvadeset godina u svemu slae s tim, ali ova poslednja stavka poinje da ga brine: ako propadne svet, ili barem Srbija u njemu, onda ni srpski radikalizam vie nema smisla, jer nekako ostaje bez prateeg konteksta... Drugaije reeno, Tomislav je Nikoli dodirnuo i osetio limite svog nihilizma, i to ga je diskvalikovalo, to ga je, zapravo, odalo; izvorna, eeljistika Doktrina, naime, zapoveda da nihilizam ne sme imati granica. Raskol koji se otvorio govori o dubokoj identitetskoj krizi srpske desnice, kojoj su neslavno propale sve kljune ideoloke stavke (od Velike Srbije, Crne Gore kao srpske Sparte pa do odbrane svetog Kosova uz nos svima i po svaku cenu) i koja tri puta u tri meseca dotuena na izborima koji su, sticajem raznih okolnosti, bili neto mnogo vie od obine sezonske promene vlasti sada mora ili da prihvati bitno izmenjeni kontekst u kojem e ubudue delovati (dakle: u Srbiji koja se ipak kako-tako tetura ka Evropskoj uniji), ili da vrsto zamuri i autosugestivno ponavlja svoje bajalice, pa kako bude, vano da je njoj lepo ovako. eelj i Kotunica kojem se takoe moe dogoditi neki stranaki Nikoli kao

klasini narcistiki Doktrinari, opredelili su se za ovo potonje, makar i po cenu potonua. Nikoli nije ovek iz neke druge prie, on bi naelno rado ostao na palubi s njima, ali je naprosto gonjen drugaijim instinktom: kada vidi da brod poinje da tone, on spontano poe da ga zakrpi, pa ak i da malo revidira kurs, da se ne razbije o hridine; ovi, pak, dre da je sve to ionako krivica mora, a ne broda ili ne daj boe kapetana tako da ih se to sveano ne tie: neka sve potone, mi i dalje drimo as! I zato e Nikoli morati to bre da zaboravi sve to je nauio o politici, jer mu je to postalo neupotrebljivo: ili e, dakle, nauiti neto drugo, ili e se posvetiti rekreativnom peenju rakije. Naravno, dok mu zla Evropska unija i to ne zabrani. Peani sprud, 07.09.2008.

kraj rata

Greh Tomislava N. ili o limitima nihilizma Teol Pani

190

godinji almanah

191

II

reakcija na narcistiku povredu, iluzorna, aposteriorna odbrana dostojanstva izraena u golom poricanju optepoznatih injenica. (Politiki izraz tog resantimana je prkosno podizanje tri prsta, znaka u kome smo jue sami konstruisali svoj istorijski poraz; on bi trebalo da znai nije istina, nismo nita uradili, nita nauili, nismo ni za ta odgovorni, nismo ni od ega odustali, uradili bismo sve to opet.) Tako je poetak milenijuma Srbiju zatekao u prirodnom stanju, devastiranu ekonomski, moralno, politiki, ali takoe bez jasne vizije budunosti i novog dravnog koncepta, u traljama jedne poraene ideologije. O Srbiji se u tom trenutku gotovo nije moglo ni govoriti kao o dravi (paradoksalno, ali psiholoki razumljivo, nosioci te poraene ideologije Srbiju redovno nazivaju drava Srbija). Nakon svog poraza Srbija je mogla biti denisana jo samo kao to pare jugoistonog Balkana u slivovima Save i Morave gde ive ljudi koji sebe nazivaju Srbima. Pored toga, ovim istorijskim porazom Srbija je, gotovo usput, kompromitovala i izgubila jedina dva dravna koncepta koja je ikada u svojoj istoriji imala: koncept velike Srbije i koncept Jugoslavije (sa dominantnim poloajem najveeg naroda u njoj). ini - novi dravni koncept Dakle, Srbija je posle poraza u stanju opte anomije, bez jasnog dravnog koncepta, na istorijskoj ledini, ispranjena od sadraja, sa oteenim i iznurenim ljudskim resursima i u stavu poricanja. Nasuprot tome, u meunarodnom okruenju vlada intenzivna politika aktivnost koju indukuje Evropska unija svojim planovima za proirenje na istonu Evropu i Balkan. Ta politika energija preliva se svuda preko granica, pa i preko granica ispranjene Srbije. Zraenje te energije saima u sebi Zoran ini i pokuava da je potom emanira u prazni, iscrpljeni srpski prostor nasuprot snagama opisanog nacionalistikog resantimana. Uz pomo te energije on u ovome postie uspeh nesrazmeran njegovoj politikoj snazi izraenoj u linom rejtingu i snazi njegove stranke. ini je poeo da menja Srbiju iz manjinske pozicije, bez prave podrke iznutra, gotovo protiv opte volje. Za nacionalistiku Srbiju to je znailo izdaju, podleganje diktatu Zapada, dakle,
193

kraj rata

ta se to dogaa
Sra Popovi
Poslednje jake turbulencije na srpskoj politikoj sceni izgleda da zbunjuju javnost. SPS ulazi u koaliciju sa DS-om, DSS bledi i nestaje sa scene, a radikali se cepaju, nita manje nego na pitanju pristupanja evropskim integracijama. ta se to dogaa? Teko da se ovi dogaaji i njihove posledice mogu razumeti van konteksta svih postoktobarskih previranja i procesa. A taj kontekst mogao bi se opisati ovako: Istorijski poraz Nacionalizam kao ideologija i politika doneo je tokom devedesetih godina prolog veka Srbiji duboki istorijski poraz. Ekonomsko unitavanje zemlje, egzodus mladosti, kriminalizacija drutva, meunarodna izolacija, moralna hipoteka genocida i ratnih zloina, simbolino je kulminirala u vojnom porazu, gubitku teritorije Kosova, oktobarskom prevratu i ekstradiciji glavnog autora te politike, Slobodana Miloevia, meunarodnoj pravdi. Ideologija je poraena rezultatima svoje politike prakse. Ona je ostala prisutna jedino kao gorki nacionalistiki resantiman,

192

godinji almanah

II

onih koji su nas bombardovali i ujedno dokaz nedemokratske prakse inia i njegove vlade. Uprkos tome, Srbija je poela da se menja, izgledalo je nepovratno. Ulazak u naputene meunarodne institucije, zaeci trine ekonomije, vizija evropske budunosti, blagi rast ivotnog standarda, realizam, (oprezni) ideoloki otklon prema prolosti, saradnja sa Hakim tribunalom (pre svega kroz simbolinu sramnu ektradiciju Miloevia), pokuaji suzbijanja kriminala i verca kljuna re toga vremena je bila reforma. Ali najvei doprinos inieve vlade svakako je bio stvaranje novog dravnog koncepta. Vizija Srbije kao lanice Evropske unije; smela, nova, jasna i realistina vizija budunosti, usvajanje drugaijih vrednosti i drugaije ideologije na mestu one poraene. Paradoksalno, upravo ovim uspesima ini je sebi potpisao smrtnu presudu. Srbija nije bila spremna za takvu promenu. Tu presudu su donele i izvrile jo ive snage kontinuiteta, koje su se samo za trenutak bile pritajile, preruile i zatim meusobno prepoznale, pregrupisale i konsolidovale oko svoje stare nacionalistike (sada resantimanske) ideologije i konkretnih politikih interesa, koji su se sastojali pre svega u strahu od odgovornosti za srpski istorijski poraz, ali i pljaku, zloine i zloupotrebe vlasti tokom devedesetih. Atentat - Pirova pobeda ini je ubijen. Meutim, reklo bi se da je to bila Pirova pobeda. Javnost je prepoznala ubice. Srbija je imala dovoljno iskustva sa politikim ubistvima da bi prepoznala zaverenike i ubice po njihovim motivima, rukopisu, modusu operandi. Sredstvo kojim je zaustavljen ini izazvalo je otrenjenje u srpskoj javnosti. Umesto da bude brzo zaboravljen, kako su njegove ubice oekivale, inieva popularnost je neoekivano poela da raste iz godine u godinu nakon njegovog ubistva. ini je, naime, prepoznat posthumno, kroz prepoznavanje njegovih protivnika i ubica. Pravnici bi rekli: nesvesnim argumentom ad contrario. Ako je smetao ubicama, zasluuje potovanje. Vlada stvorena na njegovom grobu nije mogla uivati pravu podrku. injenica da je u njoj uestvovala i stranka ubijenog premijera (koja je prethodno oistila stranku po eljama inievih ogorenih

neprijatelja) izazivala je u Demokratskoj stranci, a naroito meu njenim biraima nelagodu, nedoumice, gorinu i stid. Kao da je time neshvatljivo, naknadno, od same inieve stranke, oproten atentat na njihovog predsednika. Kosovo ili Evropa Nacionalisti su precenili uspeh ostvaren uklanjanjem inia. U atmosferi oka, rezignacije i apatije, koja je obuzela Srbiju nakon atentata, nova vlada poela je sistematski da ponitava efekte inievih reformi, institucionalno i kadrovski. Meutim, to nije bilo dovoljno. Osnovna prepreka za potpunu rehabilitaciju starog reima i njegove ideologije ostala je, ipak, ona jedino preostala, ali najvanija tekovina inieve vladavine proevropska vizija budunosti Srbije. Tu viziju su njegovi protivnici morali unititi da bi potpuno ponitili iniev politiki testament. Precenivi svoju snagu pomislili su da to mogu da uine tako to e Srbiju staviti pred dilemu: Kosovo ili Evropa. Nakon proglaenja nezavisnosti Kosova, Kotunica je pomislio da je doao taj trenutak, da je kosovska trauma dovoljna da se osigura konani poraz inievog dravnog koncepta i svih proevropskih snaga - i raspisao je izbore. On se tada nadao da e pred ovom dilemom bunim javnim kletvama, zaklinjanjima i miloevievskim mitinzima zastraena Demokratska stranka jo jednom pristati da ga sledi, odriui se i te poslednje tekovine inieve vladavine. Bila je to pogrena raunica. Evropska vizija suvie je uhvatila korena u srpskoj javnosti. To je ostala jedina pozitivna i sadrajna poruka na politikoj sceni. Prazna i nerealna obeanja o vaspostavljanju srpske vlasti na Kosovu liila su na podgrevanje poznatih iluzija, zagovaranje samoizolacije, samodestruktivno inaenje sa celim svetom i poznati miloevievski autizam sa takoe poznatim posledicama. Ceo sadraj te poruke stajao je u svega tri, oigledno neistinite, i do besvesti ponavljane rei: Kosovo je Srbija. Nasuprot tome sloganu, proevropska opcija nudila je perspektivu stranih ulaganja, smanjenja nezaposlenosti, pristupa evropskim fondovima, politike rehabilitacije Srbije, povratka politikom razumu i vaspostavljanja elementarnog samopotovanja.

kraj rata

ta se to dogaa Sra Popovi

194

godinji almanah

195

II

kraj rata

Nova linija razgraniavanja Dilema pred koju je, grekom u politikom rasuivanju, u krajnje zaotrenom obliku Kotunica stavio Srbiju, Kosovo ili Evropa, razreena je na za njega neoekivan nain. Konani obraun koji je Kotunica najavio kao pitanje ivota ili smrti razreen je pobedom proevropskih snaga. Nacionalistika Srbija je doivela svoj prvi veliki poraz. To se dogodilo zbog toga to je pred birako telo, nasuprot sitniavih, koristoljubivih i efemernih meustranakih prepucavanja, prvi put postavljeno jedno pitanje koje birai prepoznaju kao relevantno za njihove ivote, koje nudi realistinu viziju budunosti, novi dravni koncept, a ujedno razreava istorijsku dilemu Srbije Evropa, da ili ne. Pitanje ovakvog znaaja preseca kroz maglu meustranakih dnevnopolitikih sukoba i oseanja stranake lojalnosti. Time se moe objasniti za mnoge neoekivani izborni rezultat. Kako ve obino biva, pobedio je ivot. Reperkusije na stranaki ivot U ovakvoj situaciji narodnjaci su ostali verni sebi, onome to vide kao svoju istorijsku misiju, osuujui sebe na dostojanstvenu irelevantnu anahronost i tiho nestajanje. U drugim strankama poraz nacionalista izazvao je reeks iskrcavanja pacova sa broda koji tone. Pobedio je realizam, a zatim je na scenu stupila srpska navika glasanja za pobednike. Besprincipijelnost preletanja pokuava se prikriti pred sopstvenim biraima prividnim istrajavanjem na staroj nacionalistikoj retorici, ali dela govore glasnije od rei. Tako se SPS, ulazei u nezamislivu koaliciju sa DSom, i dalje zaklinje u Miloevia, ali glasa za pristupanje Evropskoj uniji (koja nas je bombardovala i priznala nezavisnost Kosova). Deklarie se kao ljuti protivnik antisrpskog Hakog tribunala, ali manje-vie utke prihvata izruenje Karadia. Muljanje koje ivot znai.

banque!) istrajava u Hagu u odbrani velike Srbije, ratova, zloina i mrnje prema Evropi - ne dozvoljava im da ponove manevar SPSa. Izgleda da tako treba shvatiti razdor u Radikalnoj stranci, a ne kao lini sukob Tomislava Nikolia i Vojislava eelja ili borbu za vlast. Dve kljune linosti u Radikalnoj stranci, predsednik i njegov zamenik koji operativno vodi stranku, predlau oprene odgovore na poraz svoje ideologije i politike: ili uz sve gubitke nekako preiveti u izmenjenim okolnostima ili istrajati u porazu do kraja branei dostojanstvo, jedino to nam je preostalo. Moe se lako predvideti dalje uruavanje Radikalne stranke. Njeni birai privreni su patrijarhalnim, autoritarnim vrednostima. Voa se bespogovorno slua i sledi. Za njega se daje ivot, kako smo nedavno uli. Radikali imaju najdisciplinovanije birako telo. Za takve birae rascep u srcu autoriteta je duboko traumatian, jer raa sumnju i trai od njih donoenje nekih odluka. A takvu odgovornost radikalski bira, nauen samo da slua i izvrava, ne moe da podnese. On e pre rezignirano dii ruke od svega. ini se da prisustvujemo konanom krahu nacionalizma kao ideologije i praktine politike. 11.09.2008.

ta se to dogaa Sra Popovi

196

godinji almanah

Radikali pokuavaju slian realpolitiki manevar. Ako ne moe da ih pobedi - pridrui im se (bar prividno). Meutim, njihova godinama uena i nauena ropska vernost autoritarnom voi Vojislavu eelju - koji nema vie ta da izgubi i kockarski (va
197

II

jo nekima. SEC, Komisija za hartije od vrednosti, suspenduje kratkorone prodaje, na 10 do 40 dana. to ne zabrane zauvek, ako e to biti dobro? Naravno da ni privremena zabrana nije dobra, jer e spreavajui trenutna prilagoavanja cena poveati negativna oekivanja. Kriza 1930-ih teko da bi imala te razmere da je drava nije produbila viestrukim grekama povlaenjem novca, prodajom obveznica (umesto da kupovinom emitovanih obveznica puta novac), podizanjem poreza i carina najveim jednokratnim poveanjem u mirnodopsko vreme. Te tri greke su samo produbile krizu. Oktobra 1987. berze su pale kao i 1930-ih oko 30%, ali se te krize niko ne sea, jer se 1987. drava uzdrala od aktivnog meanja i ponavljanja greke iz 1930-ih. Ni ova kriza ne bi bila spektakularna, ali e se verovatno produbiti, zahvaljujui pogrenim i obimnim akcijama drave. Zato akcije drave nee reiti nego produbiti krizu? Uzmimo jednostavan primer, blii od ekonomskih. Zamislimo da u nekom gradu ima nekoliko seksualno neobuzdanih tipova koji iza sebe ostavljaju gomilu siroia, samohranih majki i ucveljenih dama. Onda se pojavljuje optina koja udomljuje siroie u porodice, osigurava izdravanje za samohrane majke i terapiju za ucveljene dame. Umesto da tuilatvo i sud te optine suoe te tipove sa trokovima izdravanja dece za ije roenje su odgovorni. ta su posledice? Ljudi e izbegavati da im optina utrapi tuu decu. Beae jedni od drugih, nee otvarati kapiju ni kada doe policija. ene e biti manje paljive, jer optina pomae samohranim majkama, a postoji i besplatan tretman za leenje neuroza. Najvanije, sa tim potezima e nastati nova struktura podsticaja nekolicinu neodgovornih tipova e slediti i mnogi drugi, jer imaju samo zadovoljstvo i nikakav troak. Umesto da na silu udomljuje siroie, izdrava samohrane majke i osigurava tretman ucveljenim damama, optina bi trebalo da radi sasvim suprotnu stvar. Da tovari trokove na likove koji se neodgovorno ponaaju. Vrlo je slino sa ovom krizom. Umesto da je plate oni koji su investirali grlom u jagode i oni koji su kupovali kue, iako su
199

kraj rata

Finansijska kriza u svetu: bie jo gore

Miroslav Prokopijevi
Da su sovjetski politbiro, KGB i komunistiki ekonomisti poput Abe Lernera hteli da izmisle neke vesti da bi napakostili kapitalistikoj konkurenciji, oni bi pisali ono to ovih dana radi amerika vlada. Dakle, sovjetski socijalizam nije funkcionisao, a sada amerika vlada pokuava da nam pokae da njihov hoe. Da nije ovako tragino, bilo bi smeno. U osnovi te stvari je da su neki ljudi loe investirali i sada umesto kazne treba da dobiju nagradu. U kapitalizmu se radi o tome da ulaes, ime neminovno rizikuje. Ako dobije, super si. to vie dobije, to bolje. Ako izgubi, onda mora da snosi troak. Amerika drava, i to pod vladom republikanaca, sada kae: Nema veze to si investirao i izgubio, ima iza sebe velikog Tatu, on e sve da plati. Dakle, ono to radi amerika drava je socijalizacija gubitaka, poto su neki ljudi spiskali pare i privatizovali dobit. Posle spasavanja investicionih banaka i F & F, ameriki zvaninici predlau da se odvoji paket od $ 700mlrd, da bi se pomoglo

198

godinji almanah

II

znali da moda nee moi da ih otplate, drava ih amnestira, a teret tovari na poreske obveznike, koji nisu ni luk jeli ni luk mirisali. Ako se usvoji paket od $ 700mlrd, to je vie nego to je SAD kotao iraki rat i vie od 5% od BDP. Da li e to reiti problem? Naravno da nee, samo e ga oteati i biti poziv mnotvu novih nevaljalaca u narednoj rundi. Ako drava pokriva gubitak, treba to vie spiskati i ujuriti u privatne depove, a dravi ostaviti dug. Postoje dve reakcije na moguu pomo amerike drave. Oni koji neto znaju, ali se ne usuuju da se potpuno usprotive intervenciji, kau da je pomo suvie velika, da e nuno biti selektivna i da nacionalizovane rme to pre treba privatizovati. I da zabranu SEC za kratkoronu trgovinu akcijama treba smanjiti na to krai period. To je naravno bolje nego ovo to vlada SAD predlae, ali nedovoljno dobro. Treba pustiti da oni koji su pogreili plate ceh. Bilo je mnogo kriza u amerikoj i drugim istorijama i sve su one prole bezbolnije nego 1930-ih, ba zato to je drava upropastila stvar. Druga reakcija stie od demokrata u Kongresu. Oni poturaju dodatne programe blagostanja, u nadi da u panici ti programi mogu lake da prou i trae da drava pomogne i malim ljudima, ne samo velikim ribama. Navodno, da im smanji kamate na kredite za kue i stanove. Ne pitaju se kako e drava to da izvede, jer ona u sluaju nacionalizacije ne bi bila jedini vlasnik dugova, to bi bile i druge privatne rme. Ako bi drava htela da snizi kamate, drugi vlasnici dugova se ne bi sloili, jer time smanjuju svoju zaradu. I gde su sredstva iz kojih e se plaati razlika komercijalnih i snienih kredita, a to je moda jo par stotina milijardi. A i otkud znaju koliko da snize, nekome je i 3% mnogo, drugi moe da plaa i 7%. Na kraju, zato mali ovek nije mislio moe li da otplauje kredit i ako se situacija pogora, zato nije razmiljao gde nosi svoje pare i ije vrednosne papire kupuje. Ako vode rauna o tome kakav auto ili friider kupuju, to ne misle gde meu pare. Morali bi da plate cenu svojih odluka. Pa drugi put neka malo razmisle. Demokrate dakle pokuavaju da jo uveaju jednu potpuno pogrenu politiku koju su pokrenuli republikanci.

ta se za to vreme dogaa na berzama? U petak su akcije na veim berzama u svetu vrlo porasle, na nagovetaj dravne pomoi. U ponedeljak i utorak ve padaju, a to e verovatno biti trend ne samo narednih dana, nego malo due. Zato? Prvo je sledilo trenutno olakanje. A onda su im pred oi izale scene iz one optine sa neodgovornim tipovima i posledice pogrene optinske politike. Jedan moj prijatelj ima teoriju da su liberali po deniciji izgubljeni, jer ta god da se desi oni imaju poruku intervencije su pogrene. Kada nastupe problemi, drugi predlau da se neto radi. Liberali tu nemaju ta da trae. Pa dobro, i dalje smatram da je najbolje ne raditi nita, pustiti da svako naplati dobitak ili snosi gubitak, a oni koji hoe da rade, neka pomau optinskim i drugim manijacima. Liberali imaju satisfakciju u tome to predlau superiorno reenje, ali i minus, jer u haotinim situacijama zbog psihologije gomile takva reenja ne mogu da se usvoje. 24.09.2008.

kraj rata

Finansijska kriza u svetu; bie jo gore Miroslav Prokopijevi

200

godinji almanah

201

II

kraj rata

pomirenje, a onda... zato ne i u koaliciju sa radikalima? Tako manje zlo (DS) u hodu redenie ta je vee zlo od koga nas navodno spasava. Vee zlo je prvo bio Miloevi, pa Kotunica, pa eelj, pa Toma Nikoli, pa je to sada samo jo Dragan Todorovi. Manje zlo su u meuvremenu postali Ivica Dai i Toma Nikoli. Tako se kuva aba. Manje zlo, kada ge jednom izaberete, ima tendenciju da brie razlike izmeu sebe i veeg zla. Moda, ipak, treba podravati samo ono to smatrate dobrim.

Manje zlo, opet

Sra Popovi
Tokom poslednjih predsednikih izbora meu posetiocima ovog sajta, a i unutar jednog manjeg segmenta birakog tela pojavila se sumnja u losoju biranja manjeg zla. Protivnici te mudrosti iznosili su argumente: (a) da nije uvek lako proceniti ta e se u budunosti pokazati kao manje zlo; (b) da treba glasati samo za ono to smatrate dobrim; (c) da glasanjem za manje zlo, ipak glasate za neko zlo; (d) da glasanje za manje zlo znai kapitulaciju pred okolnostima koje treba menjati, to jest perpetuiranje situacije u kojoj ete uvek biti ucenjeni strahom od veeg zla. S druge strane, dolazio je pragmatini, realpolitiki argument: pa ne moemo dozvoliti da radikali dou na vlast. Tadi je pobedio na predsednikim, a zatim je i DS postigao svoj do sada najbolji rezultat na parlamentarnim izborima. Da li je time onemogueno da radikali dou na vlast? Nije. Ministar u novoj vladi i visoki funkcioner Demokratske stranke Oliver Duli nedavno nas je obavestio da ne iskljuuje mogunost neke budue koalicije Demokratske stranke i sa radikalima! Tako se kuva aba. Morali smo sa SPS-om da pravimo proevropsku veinu, onda smo otili korak dalje i proglasili nacionalno

22.09.2008.

202

godinji almanah

203

II

Srpska polovina istine

Vojin Dimitrijevi
Pokuaj prikaza vladajueg tumaenja nae najnovije istorije Vremenom se uvrstila neka vrsta zvanine verzije nae novije istorije, na koju se oslanjaju kako oni koji u nju iskreno veruju tako i oni koji nee da se zamere nacionalnoj javnosti, naroito ako trae uspeha u mainstream politici i mainstream institucijama. Mada podrobna istraivanja jo predstoje, temelje ovoj verziji poloili su propaganda u eri Slobodana Miloevia, neki generali JNA, rodoljubivi istoriari i drugi nacionalni pregaoci i RTS u svim verzijama, eim i blaim. Ovo je pokuaj da se taj skraeni kurs o bliskoj prolosti to vernije i bez zlobe rekonstruie i izrazi neutralnim renikom. Nije re o istoriografskom tekstu nego o elji da se deifruje i prepria jedno uvreeno miljenje. Ovaj napis nema nikakvu literarnu vrednost - ili poseduje samo onu koju ima iskaz svedoka kako ga je sudija izdiktirao zapisniarki. Zato nije mnogo vano oznaavati ta je u toj verziji tano ili netano. Kao to e se videti, ima i jednog i drugog - i mnogo ega protivrenog. Zvanina verzija poinje ovako: Srbija je od 1918. godine bila u sastavu drave, kasnije nazvane Jugoslavija (pre toga Drava i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca). Ujedinjenje s drugim Junim

Slovenima bilo je kobna srpska greka ali je Jugoslavija, s dinastijom Karaorevia na elu, bila drava potovana u svetu i podrivana iznutra. Posle izbijanja Drugog svetskog rata, Jugoslavija je mogla da se spase potpisivanjem pakta s Nemakom. Njega je i potpisala kraljevska vlada, iji je potpredsednik, istina, bio Hrvat. Ovaj pakt su 27. marta 1941. ponitili britanski agenti i komunisti a Nemaka je napala Jugoslaviju, ija je vojska kapitulirala zahvaljujui izdaji. Armijski eneral Milan Nedi inio je sve da spase Srbe u Srbiji i van nje, ali pred nadmonim okupatorskim snagama nije uspeo da postigne da se potede Jevreji. Protiv nemake okupacije borili su se, prema ovakvoj interpretaciji istorije, srpski rojalisti i internacionalistiki komunisti (meu kojima je bilo i Srba). Velike sile, a naroito SSSR i Velika Britanija, stale su iz svojih razloga iza komunista, koji su uspostavili vlast i obnovili Jugoslaviju na svoj nain, kao federaciju u kojoj je Srbija bila neravnopravna jer je jedino ona imala autonomne pokrajine kao internacionalistiki ustupak Maarima i iptarima. Sve do svoje smrti jugoslovenski diktator bio je voa komunista Josip Broz Tito (danas samo Broz), boljevik a najvie Hrvat. Srbima je pod njim bilo najtee, to su poeli da uviaju i neki mlai i daroviti komunistiki funkcioneri kao Slobodan Miloevi, a prvi je shvatio Brozov bliski saradnik Aleksandar Rankovi, koga je Broz zato smenio. Kad je Tito umro, postalo je sasvim jasno da neki vani meunarodni faktori, meu kojima se istiu SAD, Nemaka, Vatikan, masoni i ostaci Kominterne, ele da unite i rasparaju Jugoslaviju koja im je smetala zbog svoje nezavisnosti i autoriteta. Na njihovu stranu su prili i neki Slovenci i Hrvati, mahom istoriari i umetnici, ali i komunisti. Brozovi naslednici na elu partije dugo su oklevali da im se suprotstave. U ovoj verziji: rukovodstvo Saveza komunista Srbije, kome je 1987. doao na elo energini Miloevi, usprotivilo se ruenju Jugoslavije, kao to bi se usprotivilo svakom drugom zapadnom i imperijalistikom projektu. Moralo se stati u odbranu drave, ak i ako ju je simbolizovao Tito. Osma sednica CK SKS, na kojoj je izabran Miloevi, prekinuta je da bi on odrao predavanje o Brozovom znaaju. Narod u Srbiji je osetio gde se nalazi njegova budunost i poeo da klie Ko je nama novi Tito Slobodan je ime plemenito.
205

kraj rata
204

godinji almanah

II

Jedino razumevanje za plan obnovljenog i ojaanog SKS za spas Jugoslavije pokazala je JNA, ije su stareine shvatile da propast Jugoslavije znai i propast socijalizma, kome je pretila velika opasnost jer je, po instrukcijama sa Zapada, voa SSSR Mihail Gorbaov poeo da podriva socijalistiki tabor podravajui prozapadne elemente u istonoevropskim dravama. Prema podobnom miljenju, dobre namere Slobodana Miloevia i JNA nisu naile na razumevanje u drugim republikama, koje su oigledno bile za razbijanje Jugoslavije i u tome imale podrku svojih stranih mentora, dok je SSSR iz pomenutih razloga jo bio slab. Samo malobrojni komunisti, kao Stipe uvar i rukovodstvo Saveza komunista Crne Gore, shvatali su da je Jugoslavija s Miloeviem na elu jedino i najbolje reenje. Ipak, posle neophodnih izmena u severnoj i junoj srpskoj pokrajini (Vojvodini i Kosovu), na stranu SKS stala je veina Predsednitva, koje je upravljalo Jugoslavijom. Dalje se smatra da novo rukovodstvo Jugoslavije nije htelo oruane sukobe. Na uporno insistiranje politike elite u Sloveniji, toj republici je na mitingu u Beogradu sveano i otvoreno obeana samostalnost, pod uslovom da sve to je stekla u Jugoslaviji ostavi za sobom i da bude svesna da e ekonomski propasti (to se nije desilo zbog velike pomoi Zapada ovoj maloj zemlji). Tako bi i bilo da Ante Markovi, Hrvat i tadanji privremeni predsednik Jugoslovenske vlade, nije na svoju ruku poslao vojnike JNA u Sloveniju, od kojih su neki poginuli. Miloevi i Komitet vojnog taba ispunili su obeanje i JNA se povukla iz Slovenije. Dalje se smatra da su, pravdajui se jaanjem nacionalne svesti u Srbiji, antijugoslovenski elementi u Hrvatskoj ojaali te je na izborima pobedila ultranacionalistika partija HDZ, s Franjom Tumanom na elu, bivim komunistikim generalom. To je bio prvi poraz komunista, ali s pogrene strane. HDZ je brzo proglasio otcepljenje Hrvatske, u ;emu m je odmah prila Evropska zajednica, na elu s Nemakom, ijem ministru Generu su u Hrvatskoj podignuti bezbrojni spomenici. Srbi u Hrvatskoj su, prirodno, poeli da gledaju na Srbiju kao na spas od vlasti koja obnavlja ustatvo i verovatno im sprema istu sudbinu kao 1941. godine. Savet iz Beograda je prirodno bio da ne pregovaraju s tumanovcima ve da nastoje da se izdvoje iz Hrvatske, jer je, i

pored napora SKS, jugoslovenska iluzija bila na izdisaju. Posle napada hrvatskih graana na snage JNA to je postalo sasvim jasno pa je JNA morala da se stavi na stranu srpskog naroda i da radi na tome da se Hrvatska vrati na svoje istorijske granice, mnogo ue od onih koje su joj komunisti podarili na sednicama AVNOJ-a. Umesto propale Jugoslavije morala se u interesu mira uspostaviti ira Srbija. U nastalom ratu su poinjeni zloini na obe strane, ali JNA u njih nije bila umeana a Srbija u njemu uopte nije uestvovala. Kratki kurs novije istorije nastavlja konstatacijom da su se, posle Hrvatske, u opasnosti nali i Srbi u Bosni i Hercegovini. Tano je da su na izborima u toj republici pobedile velike nacionalne stranke Srba (SDS), muslimana (SDA) i Hrvata (HDZ) i da su one ispoetka odlino saraivale, poto su zajednikim naporima raskrinkale tobo projugoslovenske komuniste. Meutim, brzo se ispostavilo da su SDA i njen lider Alija Izetbegovi fundamentalisti i da rade o glavi Srbima. Posle takvih provokacija, rukovodstvo SDS je moralo da pree na oruani otpor i na stvaranje srpske drave u Bosni. To je vlast u Beogradu dobro razumela i voama Srba pruala moralnu pomo, ali se nije vojno angaovala. JNA je napustila BiH a njeni pripadnici roeni u toj republici slobodno su se opredelili da uu u novu vojsku Republike Srpske. Srbija opet nije uestvovala u ratu. Veina izvetaja o ponaanju vojske RS u BiH je lana i preterana. Opsade Sarajeva nikada nije bilo niti je bilo napada na civile: incidente na pijaci Markale i u ulici Vase Miskina izazvali su muslimani gaajui sami sebe. Logori kao Keraterm i Manjaa nisu postojali navodni dokazi su zapravo fotomontae zapadnih novinara koji su slobodne ljude snimali s naopake strane bodljikave ice da izgledaju kao zatvorenici. Smrt nekih muslimanskih vojnika u Srebrenici 1995. plod je nesporazuma izmeu komandanta Ratka Mladia, francuskih generala i holandskih pukovnika. ak i ako je streljanja bilo, broj mrtvih je daleko manji od 7000. Zapad je 1995. konano shvatio da Miloevi nije balkanski kasapin, kako ga je propaganda predstavljala. Zapadni politiari i komentatori su ga opravdano poeli oznaavati kao nezaobilazni faktor mira. Postojao je i predlog da mu se dodeli Nobelova nagrada za mir.

kraj rata

Srpska polovina istine Vojin Dimitrijevi

206

godinji almanah

207

II

Prema prihvaenoj prii, jedini oruani sukob u kome je Srbija pod vostvom Miloevia stvarno uestvovala bila je neophodna antiteroristika akcija na Kosovu 1998. i 1999. godine, koju je vodila policija protiv albanskih separatista. Miloevi je pokuao da se sporazume s njihovim liderom Ibrahimom Rugovom, ak su i neto potpisali, ali je Rugovu zasenila grupa gerilaca u organizaciji UK, odluna da Kosovo odvoji iz Srbije. Meunarodna zajednica je organizovala i konferenciju u francuskom zamku Rambuje, na kojoj se jasno videlo da Sjedinjene Amerike Drave, predstavljane ministarkom Madlen Olbrajt, koja je patoloki mrzela Srbe, favorizuju poseban status za Kosovo. Miloevi zato nije ni iao u Rambuje ve je tamo poslao kadrove nieg ranga. Dalje se podsea da su postignuti i dobronamerni sporazumi u vezi s Kosovom, gde je Miloevi napravio velike ustupke, ali se onda desilo neto udno. Najnovija Savezna Republika Jugoslavija se krajem 1998. iznenada nala pod pritiskom zbog reavanja pitanja Kosova i Metohije i napadnuta je marta 1999. godine. Vojska se hrabro borila i u tom sukobu pobedila NATO, ali je cena pobede i mira u regionu bila ustupanje uprave nad Kosovom i Metohijom strancima, olienim u NATO-u i Evropskoj uniji. Albanski politiari su, uz saglasnost zapadnih vlada, ovaj ustupak protumaili kao pristajanje na nezavisnost Kosova i Metohije. Buduim istoriarima ostaje da razree misteriju u vezi s nekim leevima, naenim posle blizu Beograda i u nekim drugim lokalitetima u uoj Srbiji, za koje neki tvrde da su ubijeni Albanci. S obzirom na ranija iskustva (npr. Raak), moe se pretpostaviti da je re o provokaciji. Iz ovakve prezentacije dogaaja sledi da su Miloevi i njegove vlade u Jugoslaviji i Srbiji samo reagovali na spoljne pritiske i ugroavanja i vodili doslednu miroljubivu politiku prema inostranstvu i otcepljenim dravama. Oni su ak i prekinuli odnose s Radovanom Karadiem kada je ovaj odbio da potpie Vens Ovenov plan o okonanju sukoba u BiH. Miloevi je kasnije lino potpisao Dejtonski mirovni sporazum, koji je doveo do kraja rata u BiH. Kasnija Karadieva sudbina nije zavisila od Srbije. Njega je, po nalogu Zapada, zamenila Biljana Plavi. Zvanino predanje priznaje da je Miloevi izazvao veliku tetu, ali da ju je naneo iskljuivo Srbima. Oslanjajui se na nepouzdane

savetnike i preputajui se uticaju JUL-a, partije koju je osnovala njegova ambiciozna ena, pod ijim se neshvatljivim uticajem naao, dopustio je da doe do meunarodnih sankcija, hiperinacije i pada standarda. Neki njegovi najblii saradnici, kojima je bio poveren vaan zadatak da dravna sredstva sklone u inostranstvo, izdali su ga i prisvojili novac. Postoje indicije da je Miloevi, bar neko vreme, bio namamljen da radi za jednu ameriku tajnu slubu, naklonjeniju Srbima - navodno pod uticajem srpske dijaspore. Ovo se ispostavilo kao velika prevara, kao i ranije dovoenje amerikog dravljanina Milana Pania za predsednika srpske vlade. Ove okolnosti su verovatno dovele dotle da 24. septembra 2000. Miloevi malom veinom izgubi na izborima za predsednika Jugoslavije. Ovaj poraz je protumaen i kao poraz njegove partije i njenih saveznika u Srbiji pa je januara 2001. dola na vlast vlada sa Zoranom iniem na elu, koja je poela da daje neopravdane ustupke Zapadu, meu kojima je i izruenje samog Miloevia Meunarodnom krivinom tribunalu u Hagu, gde mu je dugo sueno i gde je bio ubijen ili umro. Prema rodoljubivoj verziji, Miloevi i njegovi najblii saradnici nisu umeani ni u jedan zloin izvren prema nesrbima. Nema ni traga

kraj rata

Srpska polovina istine Vojin Dimitrijevi

208

godinji almanah

209

II

od dokaza da su ih naredili. Jedina krivina dela koja se Miloeviu mogu staviti na teret uinjena su protiv Srbije i Srba. Sasvim je verovatno da je prisvojio jedan plac, da je njegova supruga preko veze obezbedila stan svojoj bedinerki a da je njegov razmaeni sin nekanjeno prekoraivao dozvoljene brzine, izbegavao vojnu obavezu i tukao neke svoje vrnjake. Moda bi se Miloeviu mogla staviti na teret i neka ubistva, ali jo nije jasno da li ih je naredio ili podsticao na njih jer istraga nije zavrena a navodne rtve su bili jedan visoki komunistiki funkcioner, jedan novinar sumnjive prolosti i jedan egzaltirani opozicioni lider, razoaran uklanjanjem iz vlade i najverovatnije kolateralna rtva majakog drumskog obrauna. Ako se moralo suditi Miloeviu, trebalo mu je suditi u Srbiji. Umesto toga, odveden je u Haki tribunal, koji je Savet bezbednosti UN osnovao jo 1993. samo da bi sudio Srbima. To se vidi iz velikog broja optuenih Srba, kojima je reda radi dodato nekoliko Hrvata i Muslimana, od kojih ovi poslednji dobijaju smeno blage kazne. Po izloenom iroko prihvaenom vienju, ko god danas napada Miloevievu politiku prema inostranstvu i ostatku bive Jugoslavije, ne napada Miloevia nego blati Srbiju. 23.09.2008.

kraj rata

Toys for Boys

Dubravka Ugrei
Jugoslavija je bila neka vrsta mitoloke zvijeri, neto poput gigantske boe, to li, koju su djeaci ubili, zatukli tapovima, razvukli po praini, isjekli njezinu kou u trofejne komadie. Trofejima se kite, i hvale se: tko joj je prvi zarinuo no u meso, i tko ju je najekasnije zatukao. Jugoslavija ta strana mitoloka zvijer izbacila je na samrtnoj postelji iz svoga tijela jedno jaje (Sloveniju), a odmah zatim, gle, i drugo jaje (Hrvatsku), pa tree jaje, iz kojeg se kau rodilo troglavo dijete (Bosnu), pa etvrto jaje (Makedoniju), pa peto jaje (Krnju Jugoslaviju). Krnja Jugoslavija raspolutila se na dvije drave, na Srbiju i Crnu Goru. I taman kada su se djeaci malo primirili, odloili koplja, kada su stiali svoje ratnike urlike, trbuh ve odavno mrtve zvijeri ponovo se napuhnuo i blup! iz Srbije izleglo se novo jaje Kosovo! Sada svi s udivljenjem promatraju truplo i pitaju se ima li jo, i nee li se iz trupla izlei jo kakvo jaje. Republika Srpska? Vojvodina? Sandak? I nee li se troglavo dijete Bosna raspolutiti na tri dijela, na tri nove dravice? Male drave su igrake za male djeake. Velike drave su igrake za neto vee djeake. Boys love toys. Djeaci izvuku iz krinja, ormara, podruma i tavana medalje svojih oeva, djedova i pradjedova, stave na glavu neke kape, nalijepe na lica neke strane brade, zakolutaju oima, namau se ratnikim bojama, uzmu u ruke toljage, lukove i strijele, koplja, noeve i noie i krenu urlati. Tako plae neprijatelja.
211

210

godinji almanah

II

Njihovi neprijatelji su isti takvi djeaci, i to su si meusobno sliniji, to se vie mrze. Mrnja i rat su neka vrsta plemenske inicijacije. Djeaci usput zatuku i svoje roditelje, ali i to spada u inicijaciju. Djeaci se potuku meu sobom, oni jai zarobe one slabije, pa ih malo mue, ponekog objese, ponekog ubiju, ponekog razmjene s neprijateljima, evo, vaeg za jednog naeg. A onda se djeaci rastre po svijetu traei za svoja herojstva priznanje. Priznanje mogu dobiti samo od odraslijih djeaka. A kada im odrasliji djeaci urue priznanje, ovi, tek izali iz rata, krenu u posao izgradnje svoje drave. Izaberu svoga predsjednika, svoga premijera, imenuju svoje ministre, svoje policajce, svoje diplomate, svoje predstavnike. Kako se gradi drava ue od drugih, svoga iskustva nemaju. Imitiraju odraslije djeake, nain na koji odrasliji djeaci govore, to govore, kako se odijevaju, i sline korisne stvari. Djeaci trae saveznike, hrle u vee i jae djeake saveze, da im neprijatelji, ti to ive iza granice, ne bi mogli nakoditi. Ako im neprijatelj nagazi malo na granicu, odmah udare u veliku dreku, poredaju se i jedni i drugi uz granicu, zaprijete svojim toljagama, noiima, strelicama, izvuku one pranjave brade i kape, kolutaju oima i viu, sve dok im stariji djeaci ne priprijete prstom. Djeaci izabiru meu sobom sveenike, sagrade im kolibe, na vrh kolibe postave neki znak, kri ili neto slino, razliito od znaka djeaka koji ive iza granice. Djeaci iskroje svoje zastave, najee s likovima orlova ili lavova, silnih zvijeri, u nadi da e orlovski ili lavlji duh prijei na njih i zatititi njihovu malu dravu od neprijatelja. Djeaci iskroje svoje odore, izmisle svoje rituale i sagrade spomenike svojim herojima. Djeaci zatim proslavljaju svoje pobjede nad neprijateljem, udjeljuju si ordenje za zasluge, i grade sebi kolibe na boljim mjestima svoga malog teritorija. Dravice u toj fazi vie slie na izviake kampove nego na improvizirane plemenske naseobine. Djevojice ne priputaju, drave su igrake za djeake. Djeaci ionako ne znaju to bi s djevojicama, malo ih se pribojavaju, pa ih zato proglaavaju glupima i runima. Ponekad ih zlostavljaju ili ih preprodaju drugim djeacima koji ive u drugim dravama, za kakvu korisnu tricu. Djevojice obino stoje po strani zabavljene svojim lutkama. ekaju da djeaci odrastu i mataju o tome kako e s djeacima jednoga dana izroditi djecu. Da, drave su igrake za djeake, toys for boys. Najvea ironija iako djeaci ne razumiju rije ironija lei u tome da u

njihovim dravicama nita nije ni njihovo niti nezavisno. Djeaci pojma nemaju da iza svega stoji nevidljivi gospodar, taj koji im je tutnuo igrake u ruke. Imena tih nevidljivih gospodara su razliita, ve prema tome, korporativni kapitalizam, ujedinjena maja, u svakom sluaju NOVAC. Sve to tako izgleda iz sigurne ptije perspektive, dakako. U prizemljenom ivotu stvari su uveane, i nai djeaci su odrasli, veliki ljudi. Na njima se dri ovaj svijet i nije nae da ih izvrgavamo poruzi. Mi smo rtve njihovih igara. U raspadu Jugoslavije mnogo je ljudi pobijeno, mnogo je toga srueno i spaljeno, mnogo je ljudi raseljeno, mnogo ivota uniteno, sve se okrenulo naglavce. Jedina je utjeha, kau ljudi, da su to ljudi tako htjeli, ili nisu ba tako htjeli, ali stvari su izmakle kontroli, i, eto, moda se malo previe krvi prolilo za obranu ognjita, doma, kolijevki, nacionalnog identiteta, i tisuljetnih dravotvornih snova. Najnovije jaje, Kosovo, posljednja je karika u raspadu Jugoslavije i stvarni kraj rata, kau ljudi, iako za to nemaju dokaza. Euforija oko raanja nove nezavisne dravice u Evropi samo potvruje da djeaci nita osim drave zasnovane na etnikim principima (uz obavezno potovanje prava manjina, dakako) nisu u stanju izmisliti. Isti nedostatak imaginacije potvruje Srbija, koja tvrdi da nikada nee odustati od Kosova, od svoje kolijevke. Djeaci skau, rue, protestiraju, mrze, razbijaju stakla na izlozima albanskih slastiarnica u Srbiji, amerikih McDonaldsa (jer Amerikanci su priznali Kosovo), ambasada zemalja koje su priznale i koje e jo priznati Kosovo. Ni godinama poniavani kosovski Albanci nisu bili u stanju da izmisle nita pametnije od one stare svoji ljudi na svome teritoriju, od nezavisne drave temeljene na etnikom principu. Raanje drave bilo je popraeno romantinim vijorenjem novodizajniranih kosovskih zastava, albanskih zastava, amerikih zastava (jer Amerikanci su priznali Kosovo) i putanjem utih balona u zrak. uti baloni ute zvijezde, poljubac upuen Evropskoj uniji. Istu nematovitost pokazuju odrasliji djeaci, ti iz (raz)jedinjene Evrope, i ti iz Amerike i Rusije, koji su odmah pourili da prue svoje zatitnike ape, svaki na svoju sferu interesa. Svi djeaci vole i respektiraju drave, drave su denitivno toys for boys. Od bive Jugoslavije ostalo je malo to. Iako rijetko, jo uvijek se ponegdje moe, na primjer, vidjeti prvi automobil jugoslavenske

kraj rata

Toys for Boys Dubravk Ugrei

212

godinji almanah

213

II

proizvodnje, Zastava 750, popularni o. Na sajtu You Tube vrte se amaterski video zapisi: u jednome neki golemi djeak, seljak, u svome dvoritu batinom razbija svoju staru igraku u. Tako, valjda, simboliki pokapa mrsku Jugoslaviju. Nedavno je grupa lokalnih entuzijasta u nekom hrvatskom mjestu oivjela starog u, ofarbala ga u plavo-bijelu boju i na vratima ispisala milicija. Automobil je zaplijenila hrvatska policija s obrazloenjem da uskrsavanje starog milicijskog e vrijea uspomenu na bivu Jugoslaviju! Iako je proteklo gotovo dva desetljea od smrti Jugoslavije, djeaci se jo uvijek boje duhova bive drave, ak i kada se oni pojavljuju u simbolinoj igraki kakva je stari o. Ostaje pitanje: zato? Je li to zato to je biva zajednika drava bila graena na solidnijim, pravednijim i modernijim temeljima od dananjih? Ili je to zato to je biva drava bila zona sumraka iz koje su svi jedva ekali da izau na slobodu i oslobode se munog suivota s drugima? Je li gospodarenje bilo bolje ili loije od dananjega? Je li biva drava bila strahovlada u kojoj su graani izdisali pod tekom izmom komunizma? Da li se ljudi danas boje vie ili manje? I ega se boje? Pitanja ima mnogo. Nema nieg loeg u tome da se postavljaju pitanja, slina e nam, uostalom, uskoro poeti postavljati nai unuci. Zanimljivo je jedino da ih nitko ne postavlja. Umjesto da postavljaju pitanja djeaci mau svojim zastavama i spaljuju tue, razbijaju stakla na prozorima, urlaju, zveckaju noevima, jadikuju, tuakaju se, zovu upomo, prijete sugerirajui svojim ponaanjem da su drave zapravo rezultat sluaja ili pukog biolokog ciklusa: dok jedne, eto, umiru, druge se, eto, raaju. Zanimljivo je i to da samo dvije stvari u dananjem svijetu izazivaju histerine reakcije kod ljudi: jedna je Bog, druga Drava. Snane i nekontrolirane erupcije emocija kada su u pitanju Bog i Drava samo indiciraju da su obje institucije zapravo ispranjene od svoga znaenja. Za smrt Boga priapnuo nam je neto prije stotinjak godina Friedrich Nietzsche. Za Dravu nismo znali. 27.11.2008.

kraj rata

Raspad Jugoslavije Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo

Sra Popovi
Srbi ne potuju istinu. To je, misli se ovde, naivnost, glupost i nemo, ako se oslanja na istinu i zavisi od istine. Sreten Ugrii

Uvod
Ratovi devedesetih na teritoriji bive SFRJ prouzrokovani su separatistikim nastojanjima Slovenije, Hrvatske i BiH da se na protivustavan nain otcepe od SFRJ, to je Predsednitvo SFRJ upotrebom vojne sile JNA pokualo da sprei i time ouva ustavni poredak i teritorijalni integritet zemlje. Tako otprilike glasi osnovni stav Miloevieve propagande kojim je sve vreme opravdavao svoje postupke. Taj stav je ujedno bio i osnova njegove odbrane pred Hakim tribunalom. Taj stav je konano ona monumentalna neistina, busija, iza koje se i danas krije srpski nacionalizam:
215

214

godinji almanah

II

kraj rata

- kada proglaava za heroje Karadia i Mladia budui da su oni samo branili srpski narod koji su separatisti pokuavali da otmu od matice Srbije; - i kada insistira na tvrdnji da Srbija nije bila u ratu i da je sukob imao prirodu spontano nastalog graanskog rata u kome je JNA samo nastojala da razdvoji sukobljene strane i zatiti srpski narod. Neistinitost ove teze moe se moda najjednostavnije dokazati misaonim eksperimentom u kome bi pretpostavili da je SFRJ uspela da se odri (recimo, ranom vojnom intervencijom spoljnih sila, od ega je, prema sopstvenoj izjavi u emisiji BBC-ja Pad Jugoslavije, Karadi najvie strepeo). Pod uslovima tog eksperimenta, uloga i delatnost Miloevia, Jovia i Kadijevia (i mnogih drugih koji su sprovodili njihove odluke) morala bi po zakonima upravo te SFRJ (koju su branili) biti kvalikovana kao teko delo veleizdaje kanjivo smrtnom kaznom. Misaoni eksperiment koji predlaemo je formulisanje elemenata jedne optunice, po kojoj bi Miloevi, Jovi i Kadijevi, da im nije uspelo da unite SFRJ, odgovarali po tada vaeim jugoslovenskim zakonima, pred domaim sudom. Ta optunica morala bi da sadri sledee: Slobodan Miloevi, u svojstvu predsednika Predsednitva Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije (do 16. jula 1990), predsednika Socijalistike Partije Srbije (od 16. jula 1990), i predsednika Republike Srbije (od 9. decembra 1990), Borisav Jovi, u svojstvu predsednika Predsednitva SFRJ (od 15. maja 1989) i potpredsednika Socijalistike partije Srbije (od 16. jula 1990) i Veljko Kadijevi, u svojstvu saveznog sekretara za narodnu odbranu su u vremenu od 15.maja 1989. do 8.oktobra 1992. stvorili zaveru da zloupotrebom svojih politikih ovlaenja (1) protivustavno i nezakonito izmene nacionalnu strukturu JNA,

stave je pod svoju efektivnu kontrolu i upotrebe za sledee ciljeve:

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

(2) da nasilno svrgnu organe vlasti u Hrvatskoj i Sloveniji; (3) da vojnim udarom nasilno svrgnu najvie savezne organe vlasti, SIV i Predsednitvo; (4) da silom ili protivustavnim putem izmene granice SFRJ tako to bi protivustavnom odlukom Predsednitva iskljuili Republiku Sloveniju i Republiku Hrvatsku iz SFRJ; (5) da silom ili protivustavnim putem izmene granice Republike Hrvatske, podsticanjem i politikim i vojnim organizovanjem oruane pobune u Hrvatskoj; to je imalo za posledicu smrt velikog broja lica, izazvalo opasnost za ivote ljudi, i bilo praeno tekim nasiljima i velikim razaranjima, ime su svi zajedno i svaki od njih pojedinano izvrili jedno produeno krivino delo iz lana 136, stav 1 u vezi lana 116, stav 1 i stav 2 u njegovom najteem obliku kanjivom po lanu 139 KZ SFRJ (Slubeni list SFRJ, broj 44/76). Citirana krivina dela sadre sledee dispozicije: lan 136 glasi: Ko stvara zaveru, bandu, grupu ili drugo udruenje lica radi vrenja krivinih dela iz lana 114 do 119, stav 2, l.120 do 123, l.125 do 127 i l.131 do 132 ovog zakona, ili ko stvara grupu radi prebacivanja ili upuivanja graana SFRJ u inostranstvo radi vrenja neprijateljske delatnosti prema SFRJ, kaznie se zatvorom najmanje pet godina. lan 116 glasi: (1) Ko uini delo upravljeno na to da se silom ili protivustavnim putem otcepi neki deo teritorije SFRJ ili da se deo te teritorije pripoji drugoj dravi, kaznie se zatvorom najmanje pet godina. (2) Ko uini delo upravljeno na to da se silom ili protivustavnim putem izmene granice izmeu republika i autonomnih pokrajina, kaznie se zatvorom najmanje jednu godinu. lan 139 glasi: Za krivino delo iz lana 114, lana 115, stav 1, l.116 do 121, l.123 do 128, lana 132, i lana 136, stav 1 ovog zakona

216

godinji almanah

217

II

koje je imalo za posledicu smrt nekog lica ili je izazvalo opasnost za ivot ljudi ili je praeno tekim nasiljima ili velikim razaranjima, ili je dovelo do ugroavanja bezbednosti, ekonomske ili vojne snage zemlje, ili u drugim osobito tekim sluajevima, uinilac e se kazniti zatvorom najmanje deset godina ili smrtnom kaznom. lanom 116 se inkriminiu kao samostalno delo pripremne radnje i pokuaj izmene granica. lan 18, stav 3 odreuje ta se kod ovakvih dela smatra pripremnom radnjom. lan 118, stav 3 glasi: Kad zakon propisuje kanjavanje za pripremanje odreenog krivinog dela, pripremanje se moe sastojati u nabavljanju ili osposobljavanju sredstava za izvrenje krivinog dela, u otklanjanju prepreka za izvrenje krivinog dela, u dogovaranju, planiranju ili organizovanju sa drugima izvrenja krivinog dela, kao i drugim radnjama kojima se stvaraju uslovi za neposredno izvrenje krivinog dela, a koje ne predstavljaju radnju izvrenja. injenice koje ukazuju na izvrenje ovog dela zasnivaju se, gotovo iskljuivo na dnevnim zabelekama iz perioda 15. maj 1989 - 8. jul 1992. Borisava Jovia, objavljenima pod naslovom Poslednji dani SFRJ (Beograd: Politika, 1995) i memoara Veljka Kadijevia Moje vienje raspada - vojska bez drave (Beograd: Politika, 1993). Verodostojnost injenica koje oni iznose i koje se odnose na stvaranje zavere proistie: (a) iz sutinske podudarnosti njihovih svedoenja; (b) iz toga to oni svedoe o sopstvenim postupcima, kao i (c) iz injenice da se ne moe zamisliti nikakav uverljiv motiv zbog koga bi sebe lano samooptuivali. Pored toga, ne samo to Miloevi nije nikada demantovao pisanje Jovia i Kadijevia, ve je njihove knjige objavilo izdavako preduzee Politika, nad kojim je Miloevi imao potpunu kontrolu. Dodue, Miloevi na suenju u Hagu tokom sasluanja svedoka Stjepana Mesia porie da je ikada upoznat sa sadrajem Jovieve knjige. Meutim, ovu tvrdnju osporava Miodrag Marovi u svojoj knjizi Politika i politika (Helsinki odbor za ljudska prava, Beograd, 2002, str.331): (Mihajlo) Markovi je rekao, a mediji preneli da je Joviev rukopis bio u Miloevievim rukama.

kraj rata

Konano, zavereniki planovi i namere, kako ih sami opisuju, materijalizovani su u stvarnosti kasnijih politikih i vojnih dogaaja. Pogledajmo sada kojim svojim radnjama su oni ostvarili pojedine bitne elemente ovih krivinih dela.

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

Zavera
Nezavisno od kriminalnih ciljeva zavere, sam modus operandi ove trojke ukazuje na konspirativno-prevratniki karakter njihove delatnosti. Ona se odvija kroz prekoraenja ovlaenja, vrenje krivinih dela zloupotrebe poloaja, delovanje mimo legalnih institucija i organa kojima pripadaju i kriom od tih institucija. Da su tako delovali Miloevi-Jovi-Kadijevi vidljivo je iz sledeih zabeleaka B.Jovia: U prvom paragrafu svoje knjige Borisav Jovi opisuje svoje proglaenje za predsednika Predsednitva SFRJ 15. maja 1989: Iza mene sedi Slobodan Miloevi. Kae mi glasno: Boro, ja sam iza tebe. Odgovaram mu takoe naglaeno: S tim raunam. (B. Jovi, 7) Godinu dana kasnije, aprila 1990. Jovi pie: Svelo se na to da je ipak dobro kako smo tempirali dalji rad, jer e se glavne stvari deavati u Savetu dok sam ja predsednik Saveta, a u Predsednitvu kad preuzmem funkciju predsednika. Drugaije bi bilo neizvodljivo, to je bar jasno. (B. Jovi, 139). Za vreme tog istog sastanka Kadijevi izlae Joviu planove da se SIV mora staviti pod kontrolu Predsednitva, da je JNA pripremila planove u svim kritinim delovima zemlje, pre svega u Hrvatskoj i Sloveniji, osigurano (je) da u najkraem roku mogu sve da stave pod svoju kontrolu, kao i da je svestan da za to ne mogu imati celo Predsednitvo, ali moemo imati veinu. (B. Jovi, 142). Prirodu toga sastanka Kadijevi ovako opisuje: Naglaava da je ovaj sastanak i razgovor vaniji od svih sednica i svih razgovora koji se danas u naoj zemlji mogu odrati, niti ima institucije u kojoj se o tome moe razgovarat. (B.Jovi, 139).

218

godinji almanah

219

II

kraj rata

Na jednom drugom mestu Jovi primeuje: Veljko praktikuje da ovakve analize izlae meni, a iz razumljivih razloga ne eli da ih iznosi celom Predsednitvu. (B. Jovi, 68). U razgovoru Kadijevia i Jovia 10. avgusta 1990. njih dvojica zakljuuju: Procenjujemo da se rasplet jugoslovenske politike krize mora izvriti dok sam ja na elu Predsednitva SFRJ. Posle toga bili bismo potpuno nemoni. Zato moramo vui poteze koji idu ka tome. (B. Jovi, 176) Drugom prilikom, 26. januara 1991. Jovi ovako opisuje svoj telefonski razgovor sa Miloeviem: Veoma je razoaran rezultatima sednice Predsednitva. Ne uklapa mu se u zamisao (emu) o kojoj mi ne moemo govoriti telefonom. Jer, kae on, kad vojska jednom pokrije srpske teritorije u Hrvatskoj mi (ko? - S.Popovi) se vie ne bojimo raspleta jugoslovenske krize. Bez toga nita. Slobodan se jo dri onoga to je moda i moglo donedavno, ali vojska nije htela - da ih odseemo od Jugoslavije. (B. Jovi, 262) Odavde je jasno da razgovori koji se vode na relaciji MiloeviJovi-Kadijevi imaju konspirativni karakter. To su razgovori: - koji se vode van institucija i kriom od institucija kojima sagovornici pripadaju (Predsednitva i Savezne vlade); - koji se ne mogu voditi telefonom; - u kojima se raspravljaju stvari o kojima se ne moe raspravljati u institucijama; - ovi razgovori su za sagovornike vaniji od onih koji se mogu voditi u bilo kojoj instituciji drave; - i u kojima se sistematski upotrebljava prvo lice mnoine na neodreen, ali sagovornicima samorazumljiv nain (mi). To su formalne odlike zavere, pogotovo kada se imaju u vidu mone funkcije sagovornika (predsednik Predsednitva, predsednik Republike Srbije, ministar vojske), ak i pre nego to se ita zna o predmetu razgovora.

Struktura zavere
U srcu zavere stajala je trojka Miloevi-Jovi-Kadijevi. Miloevi je u zaveru uneo svoju enormnu politiku popularnost meu Srbima (u Srbiji, BiH i Hrvatskoj) i naroito svoju vlast nad ulicom (mitinzi kojima su obarane legalne vlasti), Jovi svoje mesto predsednika Predsednitva, vrhovnog komandanta Armije, Kadijevi svoju funkciju Saveznog sekretara za narodnu odbranu (koje sa Predsednitvom ini Vrhovnu komandu). Njihovi motivi, ciljevi i izbor sredstava za ostvarivanje tih ciljeva nisu se uvek i u svemu poklapali. Kadijevi je ouvanje socijalizma i centralizovanu Jugoslaviju video kao ciljeve po sebi, ali i kao zatitu od antikomunistikog revanizma. Jovi citira Kadijevia: Blok se raspao (varavski). Jednom reju, sve je neizvesno. Veljko je zabrinut ak i za nau bezbednost ako bi dolo do retrogradnih procesa u SSSR. (B. Jovi, 49) Za nas je najgore to je (Gorbaov) naruio odnos snaga u Evropi i stavio sve komuniste na optueniku klupu. Sada moramo da se branimo. (B. Jovi, 108) Vojska nema jasnu predstavu ta e se desiti u okruenju na dui rok ali mi moramo opstati kao drava na socijalistikoj orijentaciji. (B. Jovi, 68) Veljko je totalno razoaran. Kae da su se mnogi komunisti preplaili pred naletom antikomunizma. Ne bore se, ne reaguju, kao da im je svejedno ta se deava. (B. Jovi, 94)

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

220

godinji almanah

221

II

Ocenjuje da nadirue antisocijalistike snage prete odmazdom i da ako nita ozbiljnije ne uradimo na spreavanju njihovog nadiranja sledi revanizam najgore vrste visiemo na banderama bez pardona. (B. Jovi, 91-92) A Veljko misli da, ako pobede (na izborima) desne ili revanistike snage onda imamo osnova (jer je sve neustavno) da ih silom sklanjamo. Sila uvek ostaje kao mogunost. (B. Jovi, 138) Jovi je sa Kadijeviem delio cilj ouvanja socijalizma, ali je mnogo bre od njega napustio ideju o ouvanju Jugoslavije (to su i on i Miloevi prikrivali od Kadijevia, kako bi ga bolje upotrebili). Tako Jovi belei 6. aprila 1990: Veljko Kadijevi... predlae da Predsednitvo SFRJ zatrai od Ustavnog suda da proglasi neustavnim viestranake izbore u Sloveniji i Hrvatskoj. Nije nego! (B. Jovi, 136) Veljko Kadijevi je zbunjen i razoaran odlukom rukovodstva Srbije da formira Socijalistiku partiju... Smatra da su Srbi morali sauvati ime komunista. (B. Jovi, 152) (Miloevieva supruga je zatim formirala partiju Komunisti za Jugoslaviju). 29. januara 1991: (Kadijevi) jo nije progutao da brani srpske teritorije u Hrvatskoj. Jo veruje u odbranu Jugoslavije. (B. Jovi, 264) 27. juna 1991: Slobodan i ja kod Kadijevia... Slobodan insistira nekoliko puta (ispravlja jueranju greku) da vojska mora da brani budue granice Jugoslavije: ta mi ima da branimo slovenake granice, to je privremeno. Treba da branimo ono to e biti trajno. (B. Jovi, 343) Sa svoje strane, Miloevi je imao za cilj da uvrsti i proiri svoju vlast i u tu svrhu je privremeno usvajao razne programe, razne saveznike i razne ciljeve (centralizovanu Jugoslaviju kojom dominira Srbija, skraenu Jugoslaviju bez Slovenije i Hrvatske, Veliku Srbiju). Socijalizam je branio (a) utoliko to mu je to omoguavalo podrku partijskog i dravnog aparata i Armije (iji partikularni interesi bi bili ugroeni promenom) i (b) utoliko to mu je to omoguavalo kontrolu nad privredom i dravnim medijima (drava je bila takorei jedini poslodavac u socijalizmu). Od njih trojice Miloevi je prvi odluio da odnose u Jugoslaviji rei silom. Jovi i Kadijevi su dugo smatrali da e biti dovoljne samo pretnje upotrebom sile.

Kada su se jednom saglasili o upotrebi sile (dravni udar planiran sredinom marta 1991) nastalo je meu njima manevrisanje u kome su svi pokuavali da izbegnu odgovornost. Miloevi i Jovi nastojali su da tu odgovornost svale na Kadijevia. Kadijevi se kolebao i na kraju se nije usudio na isto vojni udar. Jovi belei 13. marta 1991: Kad sam sasluao Veljka, rekao sam da u sutra, posle sednice, podneti ostavku... Ostaviu vojsci prostor za delovanje. (B. Jovi, 296) Kada se Kadijevi nije usudio na udar, Jovi pie: Nisu bili iskreni ni prema meni ni prema Slobodanu, eleli su da im mi budemo politiko pokrie. (B. Jovi, 310) Vremenom, Kadijevi e pristati na upotrebu Vojske i bez legalne odluke Predsednitva, odnosno da izvrava nareenja makar grupe lanova Predsednitva iako nisu kvalikovana veina. (B. Jovi, 162) Izgleda da Jovi dugo nije razumeo da je Miloevi donoenjem Ustava Srbije kao nezavisne drave (koja nije u ratu), formalno glavnu odgovornost za upotrebu Armije svalio na Predsednitvo i Jovia (iako je Miloevi kao najvaniji lan grupe estorice na odluujui nain uestvovao u donoenju ratnih odluka).

kraj rata

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

222

godinji almanah

223

II

Miloeviev glavni doprinos delovanju zavere sastojao se u njegovom odbacivanju politikih sredstava, spremnosti da se poslui silom u postizanju ciljeva zavere, i njegovom potpunom preziru prema bilo kakvom pravnom poretku. Jovi je u tom pogledu bio bojaljiviji i stavljao je u poetku mlake primedbe Miloeviu na neke njegove nasilne postupke kojima je izazivao ili podgrevao sukobe u SFRJ. Tako je, na primer, imao primedbe na prekidanje ekonomskih odnosa sa Slovenijom (BJ, 78), na odravanje tzv. mitinga istine u Ljubljani (BJ, 78), podrivanje antiinacionog programa Ante Markovia (BJ, 82), upade u monetrani sistem (BJ, 241), mada im se, stavljen pred svren in, naknadno priklanjao. Zaveri su kasnije pristupali i drugi (recimo grupa estorice koju pored Miloevia, Jovia i Kadijevia sainjavaju Blagoje Adi, Momir Bulatovi i Branko Kosti; zatim Babi, Marti, Karadi, Koljevi, Krajinik, Mladi (BJ 371, 382-387, 391-392), ali su u najvanijem periodu zapoinjanja ratova u bivoj SFRJ odluujuu ulogu igrali Miloevi-Jovi-Kadijevi.

vaninstitucionalno, statutarno i nestatutarno, na ulici i unutra, populistiki i elitistiki, argumentovano i neargumentovano, ali u svakom sluaju tako da je jasno da se radi o politici za Jugoslaviju, u kojoj e se iveti jedinstveno, ravnopravno, bogatije i kulturnije. (citirano prema Drago Ivanovi, Bolest vladanja, Zavereniko vladanje, Republika, Beograd 2000, str. 39). A u intervjuu NIN-u 12. aprila 1991. on dalje objanjava u emu e se sastojati ta vaninstitucionalna reenja: Mi moramo obezbediti jedinstvo ako elimo da kao najvea i najbrojnija republika diktiramo dalji tok dogaaja. To su pitanja granica, sutinska dravna pitanja. A granice kao to znate, uvek diktiraju jaki, nikad ne doktiraju slabi... Ja sam naredio mobilizaciju rezervnog sastava milicije. Dalje, angaovanje u formiranju novih snaga milicije, a Vlada je dobila zadatak da pripremi odgovarajue formacije koje e nas uiniti u svakom sluaju bezbednim, odnosno uiniti sposobnim da branimo interese nae republike, srpskog naroda izvan Srbije... Ako treba da se tuemo, bogami emo da se tuemo. A nadam se da nee biti toliko ludi da se sa nama tuku. Jer ako ne umemo dobro da radimo i privreujemo, bar emo znati dobro da se tuemo.

kraj rata

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

Pledoaje za bezakonje
Ipak, motor zavere bio je Miloevi koji je zagovarao nasilne metode jo poetkom 1989. na XX sednici CK Saveza komunista Jugoslavije, kada je javno izneo svoj pledoaje za bezakonje. Svoju reenost da deluje protivpravno i zloupotrebom poloaja i da upotrebi sva sredstva, Miloevi je tada, obraajui se svojim kolegama, predstavnicima drugih republika, i ponet uzletom militantnog nacionalizma meu Srbima, izrazio ovako: U sredinama (u tadanjem argonu to je znailo u republikama), ili povodom problema u vezi sa kojima je odsustvo sluha za promene bilo najvee i gde se nita nije moglo uraditi redovnim putem, institucionalno, a nuno je da se promeni jer ljudima teko pada i dugo traje, mora da se promeni vaninstitucionalno. I dalje: Ali, to reenje nee doneti procedura, njene sitne i krupne zamke, mala i velika lukavstva, intrige i smicalice. Reenje e doneti politika za koju se opredelila veina naroda ove zemlje, institucionalno i
225

224

godinji almanah

II

kraj rata

Kontinuitet zaverenikog vladanja

to je moda takoe znaajno, ovaj zavereniki sistem vladanja (van institucija, van redovnih linija odluivanja, putem ulice, nasiljem) ostao je dominatnom odlikom reima Slobodana Miloevia sve do kraja njegove vladavine. Nekoliko eklatantnih primera: (1) U jesen 1992. pripadnici promiloevievskog republikog MUP-a na prepad su, u toku jedne kine noi, osvojili zgradu saveznog MUP-a koju do tada jo nisu drali pod svojom kontrolom (to je bilo vreme kada je predsednik savezne drave bio Dobrica osi, a predsednik savezne vlade Milan Pani). Na ovu nevienu povredu Ustava ni Skuptina ni drugi dravni organi nisu se oglasili nijednom reju protesta. (Drago Ivanovi, 41-42) (2) Nesumnjivo da je najzamaniji pljakaki pohod na sopstveni narod vlast izvela 1993. planiranim podsticanjem inacije. Sve je to smiljeno da bi se nansirao nastavak rata, znai dravnih izdataka bez javne kontrole. Dinar je obezvreivan iz dana u dan. U drugoj polovini godine inacija je prela u galopirajui tempo izazivajui razornu pusto... Krajem decembra 1993. jedna nemaka marka na crnom tritu vredela je bilion dinara... U januaru 1994, kada je to njoj odgovaralo, drava je monetarnom reformom zaustavila ovaj inacioni tajfun koji je ve dostigao fantastinih 313 miliona posto. (Drago Ivanovi, 47) U januaru 1994. cene se u proseku poveavaju 62% dnevno, 2% na sat i 0.029 u minuti (Mlaan Dinki, Ekonomija destrukcije, Beograd, 1995, str. 43) (3)

(4)
Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

Uoi predsednikih izbora 2000, koje je Miloevi izgubio, izvrena su tri atentata na dva potencijalna Miloevieva protivkandidata (Vuka Drakovia i Ivana Stambolia), u kojima je ivote izgubilo etvoro ljudi. Utvreno je da je politika policija obojicu drala pod striktnim nadzorom sve do trenutka koji je neposredno prethodio napadu. (Dragoljub Todorovi, Razlozi za konstituisanje, Srpska re broj 297, 5. jun 2002) (5) Sledei primer mogao bi biti Miloevievo odbijanje da prizna rezultate predsednikih izbora 2000. i njegova spremnost da upotrebom Armije sprei zakonitu smenu vlasti: Da li Vas je u toku veeri (5. oktobra 2000) zvao bivi predsednik Jugoslavije?, pita novinar lista Glas, a Neboja Pavkovi, naelnik Generaltaba Vojske Jugoslavije, odgovara: Da. Zvao me je oko 23 asa u vezi sa dogaajima u Studiju B. Oigledno da je program Studija B bio veoma provokativan. Rekao sam da tamo ima ljudi i da nije dunost VJ da puca na vlastiti narod, da to nije problem vojske ve policije. (Glas, 13. decembar 2000, str. 13) (6) Iz svedoenja Radeta Markovia pred Tribunalom vidi se da je Miloevi koristio sredstva koja pripadaju budetu (carine) kao sopstveni dep, iz koga je gotovinom isplaivao koga je hteo i koliko je hteo (spisi Tribunala u predmetu Miloevi). Sve je to bilo mogue samo uz zavereniki sistem vladanja i potpuni prezir prema bilo kakvom pravnom poretku.

226

godinji almanah

Sledei primer moe biti dokazana izborna kraa 1996, koja je izazvala tromesene proteste graana Srbije i svrila se donoenjem tzv. Lex specialisa, kojim je kraa praktino priznata, a da niko za nju nije odgovarao. (Lex, pitaljke i lai, Helsinki odbor za ljudska prava, Beograd, 1997, str. 322)

227

II

kraj rata

Podrivanje savezne vlade Stavljanje pod kontrolu Predsednitva

Da bi ostvarili svoje ciljeve zaverenici su morali razoriti ili uzeti pod kontrolu institucije savezne vlasti koje su stajale izmeu njih i JNA. Kadijevi je, na primer, bio odgovoran i Predsednitvu kao vrhovnom komandantu i Saveznoj vladi, kao lan vlade. Premo u Predsednitvu SFRJ zaverenici su postigli relativno jednostavno. Prvo, dogovorom Miloevia sa slovenakim predsednikom Milanom Kuanom 24. januara 1991. da Slovenija izae iz Jugoslavije, i drugo, protivustavnim izborom predstavnika Kosova u Predsednitvo 10. maja 1991. (on je izabran od Skuptine Srbije umesto od Skuptine Kosova l. 321 Ustava SFRJ). Ali da bi Kadijevi imao odreene ruke da deluje u skladu sa ciljevima zaverenika, trebalo je se osloboditi i druge politiki nadreene vlasti Savezne vlade. Jedino tako mogli su diktirati dalji tok dogaaja (Miloevi). Shodno tome, oni ne samo to deluju iza lea legitimne vlade, ve nastoje da tu vladu sabotiraju, srue ili stave pod svoju kontrolu. Evo ta Jovi o tome belei: Koordinacija u Predsednitvu Srbije. Dogovor o tome ta raditi Stanko Radmilovi podnosi uvodne informacije Sloba uti, eka. Jedino Bogdan kae da ostajemo na cedilu, jer svi podravaju SIV. (BJ, 87). Razgovor Kadijevia i Jovia 26. aprila 1990, Kadijevi kae: SIV se mora staviti pod kontrolu Predsednitva. (BJ 142). Miloevi kae Joviu: Treba ga (Antu Markovia) oboriti. Ako sada proe, ostae jo 4 godine, a mi u njega (Antu) nemamo poverenje. (BJ, 82) Provodimo itav dan na brodu i na moru (na Mljetu) na izletu Veljko, Sloba, Bogdan (Trifunovi) i ja s porodicama... Opti je zakljuak da je Ante Markovi za nas neprihvatljiv i nepouzdan. Niko vie ne sumnja da je direktni eksponent SAD odreen za ruenje sistema i za skidanje sa vlasti svih koji pomiljaju na socijalizam... Veljko ga zove kurvin sin. (BJ, 176) Napisao sam seriju od tri lanka Istina o Anti Markoviu i poslao Slobodanu. On je to dao da se objavi u Politici. Objavie se 5, 6. i 7.

u nastavcima pod neijim pseudonimom. Moramo ga razobliiti, jer je narod u velikoj zabludi ko je on i ta je on. Mnogi u njemu vide nekog spasioca. (BJ, 173). Veljko Kadijevi me obavetava o toku pripreme za hapenje u Hrvatskoj... Pita da li mene i Antu Markovia formalno da obaveste pre ili posle hapenja... Dogovorili smo se da Antu ne treba formalno obavestiti, jer bi mogao da pravi komplikacije. (BJ, 227-8). SIV je ve danas zakazao sednicu (povodom ostavke Jovia u Predsednitvu i izjave Miloevia da Jugoslavija vie ne postoji) sa kolegijumom SSNO (Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu), to je od strane vojske odbijeno. Niko nee ii na tu sednicu. (BJ, 308). Kadijevi me obavetava o razgovoru s Jazovom. Pre par dana postavio (telefonom) jasna pitanju Jazovu da li nas SSSR moe zatiti ako doe do vojne intervencije zapada i da li hoe da nam prodaju odreeno naoruanje kojeg nemamo dovoljno (bombe i kerozin). Odgovor je bio negativan na oba pitanja. Preciznije, ne bi nas mogli zatititi, a to se oruja tie moe samo redovnim kanalom preko Vlade SFRJ (a mi traimo mimo vlade, jer nam Ante Markovi ometa donoenje odluke vlade). (BJ, 360)

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

Ustav Srbije
Meutim, odluujui udarac Vladi (i dravi SFRJ, za koju se Miloevi bar deklarativno zalae,BJ, 159), Miloevi zadaje donoenjem Ustava Republike Srbije od 28. septembra 1990. Jovi belei 26. marta 1990: Sastanak koordinacije u SR Srbiji. Uestvuju svi elni funkcioneri. Na cilj je da izbegnemo krvoprolie, da uspostavimo granicu unutar koje se nee ratovati. Van te granice rat se ne moe izbei, jer Bosna i Hercegovina nee moi da opstane kao drava, a bitka oko teritorija bez krvi je teko zamisliva. (BJ, 131) Dalje, Jovi belei 30. jula 1990: Razgovaram telefonom... sa Slobodanom Miloeviem. Stavljam mu primedbu to u nacrtu Ustava Srbije ne pie jasno da Srbija priznaje i potuje Ustav SFRJ... Tei me da je to lako, to e odmah dopisati, a tri puta sam mu ve rekao da to uradi. (BJ, 173)
229

228

godinji almanah

II

kraj rata

Iz ovoga se vidi da je Miloevi pravi autor Ustava Srbije. Prema lanu 135, stav 2. novog Ustava Srbije: Kad se aktima organa federacije ili aktima organa druge republike, protivno pravima i dunostima koje ona ima po Ustavu SFRJ, naruava ravnopravnost Republike Srbije, ili se na drugi nain ugroavaju njeni interesi, a pri tome nije obezbeena kompenzacija, republiki organi donose akte radi zatite interesa Republike Srbije. Da ove odredbe Ustava nisu donete samo na papiru svedoi uurbana zakonodavna delatnost Skuptine Srbije, kojom se derogiraju savezni propisi i uzurpiraju dotadanja ustavna ovlaenja federacije. Primeri su sledei: (1) Primenom ove odredbe Skuptina Srbije donosi Zakon o posebnom porezu na promet roba i usluga odreenog porekla i posebnim taksama (Slubeni glasnik RS br.6/90, str.151) koji predvia u lanu 1: Na promet usluga odreenog porekla plaa se poseban porez na promet roba i usluga. Na isticanje rme, korienje poslovnog prostora i graevinskog zemljita plaa se posebna taksa. Pod robom i uslugama odreenog porekla, u smislu ovog zakona, smatra se roba proizvedena, odnosno usluge koje pruaju pravna lica i radni ljudi sa seditem, odnosno prebivalitem na teritoriji republike koja ne izvrava preuzete obaveze ili odbija da uestvuje u utvrivanju ili sprovoenju politike ravnomernog razvoja agrarne politike od interesa za celu zemlju, ili na drugi nain dovodi Republiku Srbiju u neravnopravan poloaj. U lanu 2, stav 1 predvia se: Izvrno vee Skuptine Republike Srbije utvruje koji proizvodi i usluge, odnosno pravna lica i radni ljudi sa seditem, odnosno prebivalitem na teritoriji druge republike podleu plaanju posebnog poreza na promet usluga i roba i posebnih taksi. A po lanu 8: Prihodi ostvareni po ovom zakonu uplauju se na poseban raun Republike Srbije.

(Slubeni glasnik RS, br. 6/90, str. 151) kojim se donosi novi lan 7a, koji glasi: Izuzetno ako se aktima organa federacije ili aktima organa drugih republika u oblasti cena naruava ravnopravnost preduzea u pogledu uslova privreivanja ili na drugi nain ugroava ekonomski interes Republike, a ne obezbeuje se kompenzacija, Izvrno vee moe propisati mere neposredne kontrole cena i druge mere za proizvode i usluge koji su saveznim zakonom utvreni kao proizvodi i usluge od interesa za celu zemlju. (3) Primenom iste odredbe Ustava RS, donet je i Zakon o dopuni Zakona o prometu robe (Slubeni glasnik RS, br 6/90, str. 153), kojim se donosi novi l. 34a, prema kome: Preduzea i druga pravna lica mogu davati potroake kredite graanima za robu proizvedenu na teritoriji Republike Srbije. (4) Primenom iste odredbe Ustava RS, donet je i Zakon o zaduivanju i davanju garancija i supergarancija po odreenim inostranim kreditima od Republike Srbije (Slubeni glasnik RS, br. 6/90, str. 153), kojim se predvia u lanu 1: Republika Srbija moe uzimati nansijske i druge kredite u inostranstvu za potrebe odravanja tekue likvidnosti u plaanjima prema inostranstvu, za proizvodno i svojinsko prestrukturiranje, za izvoenje investicionih radova u inostranstvu i za druge namene koje su u skladu sa politikom i planom razvoja Republike. U lanu 4: O zaduivanju Republike i davanju garancija i supergarancija u visini od 10 miliona USA dolara odluuje Izvrno vee Skuptine Republike Srbije. I u lanu 5: Narodna banka Srbije vodi sve vrste poslova i evidencije o zaduivanju u inostranstvu. (5) Primenom iste odredbe Ustava RS, donosi se i Zakon o merama koje se mogu preduzimati radi spreavanja poremeaja proizvodnje, prometa i razvoja u Republici Srbiji (Slubeni glasnik RS, br. 6/90, str.155), gde se u lanu 2. predvia: Izvrno vee Skuptine Republike Srbije moe privremeno: propisati obavezu da se deo

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

230

godinji almanah

(2) Primenom iste odredbe Ustava RS, donet je 23.oktobra 1990. i Zakon o izmenama i dopunama Zakona o drutvenoj kontroli cena

231

II

sredstava osnovnog poreza na promet proizvoda i usluga koji pripadaju federaciji kao i deo naplaenih carina i drugih uvoznih dabina uplauje na poseban raun Republike Srbije u periodu u kome organi federacije ne izvravaju preuzete obaveze prema Republici Srbiji i kada izostaju utvrivanje, odnosno sprovoenje ekonomske politike iz nadlenosti federacije ime se ugroava ekonomski interes Republike Srbije. (6) Predrag Tai, portparol SIV-a, u svojoj knjizi Kako sam branio Antu Markovia (NIP Mugri 21, Skopje, 1993) opisuje upad u monetarni sistem, kada je Srbija nezakonito pozajmila na raun primarne emisije US$ 1.400.000.000, u poglavlju Srpska pljaka decenije: U trenutku kada je Ante Markovi 28. decembra govorio u Skuptini Jugoslavije o ekonomskoj politici za narednu godinu, Vee udruenog rada Skuptine Srbije donelo je dva zakonska propisa, kojima je izvren upad u monetarni sistem Jugoslavije. Ova dva akta doneta su tajno. Na sebi su imali oznake strogo poverljivo i slubena tajna. Podeljeni su delegatima na sam dan sednice i to u koverti, svakome u ruke. Po usvajanju (a usvojeni su jednoglasno i bez diskusije) delegati su ih morali ponovo spakovati u koverte i vratiti. Tim propisima republike Srbije emitovana su prava u visini od 18 milijardi i 243 miliona dinara (tadanjih 1,4 milijardi dolara). (P.Tai, 57) Da bi se ovaj put mogle uzeti vee pare i to odjednom (Miloeviev) ovek iz NBJ je predlagao da se to legalizuje zaduivanjem Republike Srbije kod Narodne banke Srbije, donoenjem takvih propisa u Skuptini Srbije! Naravno, pare se ne bi uzele iz Narodne banke Srbije, ve Narodne banke Jugoslavije! (P.Tai, 58) Ante Markovi je 4. januara 1991. anonimno obaveten o upadu Srbije u monetarni sistem. (P.Tai, 59) Prema Taiu, Ante Markovi je na vanrednoj sednici vlade, 4. januara 1990. ovaj akt nazvao aktom likvidacije Jugoslavije. (P.Tai, 59) Jovi ovako belei te dogaaje: 5. januara 1991: Srbija je pozajmila (odluila da pozajmi) od Narodne banke Srbije (vidi gore, P.Tai, str.58) iz primarne emisije, 18,200,000,000 dinara radi isplate

penzija... Marendi, lan SIV-a iz Hrvatske, je traio da se pohapse odgovorni u Srbiji, podrao ga je Aca Mitrovi i naravno Ante (Markovi), ali se SIV podelio. Zauzet je stav da se stvar ispita i vrate pare... Zovem Slobodana i priam mu. Njemu se ve javljao Ante Markovi. Sloba sve zna, ali umanjuje problem. (BJ, 239) I nastavlja 8. januara 1991: Razgovor sa Stankom Radmiloviem (predsednikom srpske vlade) u SPS... Malo ga kritikujem ta to sve rade sa emisijom i sa prihodima koji pripadaju federaciji. Objanjava da bi bez toga sigurno izgubili izbore, jer vie od pola republike ne bi primalo plate i penzije. Ante (Markovi) se udio i krstio kako to da nismo bankrotirali, a mi smo ga nadmudrili. To je sutina. (BJ, 241)

kraj rata

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

Protivustavnost
Napred opisana aktivnost zaverenika na (1) sabotiranju i podrivanju SIV-a; (2) donoenju Ustava Republike Srbije; i (3) derogiranju saveznog zakonodavstva zakonima Republike Srbije, protivustavna je po Ustavu SFRJ (a politiki vodi razbijanju federacije). (1) Stavljanje SIV-a pod kontrolu Predsednitva Prema lanu 347, stav 1, taka 9 Ustava SFRJ: Savezno izvrno vee usklauje i usmerava rad saveznih organa uprave radi osiguranja provoenja politike i izvravanja zakona, drugih propisa i optih akata Skuptine SFRJ, nadzire rad saveznih organa uprave te ukida propise saveznih organa uprave koji su u suprotnosti sa saveznim zakonom, drugim propisom ili optim aktom Skuptine SFRJ ili propisom koji je ono donelo radi provoenja saveznog zakona, drugog propisa ili opteg akta, a moe, pod uslovima utvrenim saveznim zakonom, ponititi propise tih organa. Kadijevi se, dakle, ustavno nalazi pod nadzorom vlade i predsednika vlade Ante Markovia koji usmerava njegov rad. to se tie predsednika Predsednitva Jovia, u sluaju neslaganja sa politikom predsednika vlade, umesto anonimnih lanaka, on je kao deo Predsednitva, imao na raspolaganju pravo i dunost da sporna pitanja iznese pred arbitrau Skuptine.

232

godinji almanah

233

II

Prema lanu 320, stav 3 i 4 Ustava SFRJ Predsednitvo SFRJ ima pravo da propise SIV-a od opteg politikog znaaja pre njihovog objavljivanja zadri od izvrenja. Ako Predsednitvo SFRJ zadri od izvrenja propis SIV-a, iznee sporno pitanje pred nadleno vee Skuptine SFRJ radi donoenja odluke. Ideja o stavljanju vlade pod kontrolu Predsednitva takoe je protivustavna. Predsednitvo prema Saveznom izvrnom veu nema hijerarhijske ve ograniene Ustavom utvrene odnose. (prema autoru Ustava, prof. dr Jovanu oreviu, Ustavno pravo, Savremena administracija, Beograd, 1982) Odredbe Ustava Srbije, naravno, suprotne su odredbama Ustava SFRJ. Njime se, na primer, uzurpiraju tri osnovne nadlenosti federacije: u meunarodnim odnosima (lan 281, taka 7 Ustava SFRJ), narodnoj odbrani (lan 281, taka 6) i dravnoj bezbednosti (l. 281, taka 8). To se ini odredbama sadranim u lanovima 72, taka 1 (Republika Srbija ureuje i obezbeuje... odnose s drugim dravama i meunarodnim organizacijama) i 72, taka 3 (Republika Srbija ureuje i obezbeuje... odbranu i bezbednost Republike Srbije i njenih graana). to je jo mnogo vanije, odredbom lana 135, stav 2 Ustava RS, Srbija se doslovno izuzima iz pravnog sistema SFRJ, jer predvia da e potovati savezne zakone jedino onda kada joj je to u interesu. U pravu je ovakva klauzula poznata kao klauzula si volam (ako hou) i ima dejstvo da potpuno ponitava svaku obavezu preuzetu pod uslovom ove klauzule. to je potpuno logino funkcija pravne obaveze je da ogranii volju onoga koji je preuzima. Ako klauzula predvia da volja obavezanog ima primat nad obavezom, obaveza ne postoji. Meutim, ono to je najvanije, to je da je Ustav RS od 28. septembra 1990. separatistiki ustav. (Donet vie od godinu dana pre proglaavanja nezavisnosti Slovenije i Hrvatske, 8. oktobra 1991)

kraj rata

Ovom odredbom Republika Srbija prestaje biti delom federacije, ona je nezavisna drava i nema nikakvih dunosti prema federaciji iji lan vie nije. Ako je to tako, a tako je, postavlja se pitanje kakav je onda uopte smisao odredbe lana 135, stav 1 Ustava RS, koji glasi: Prava i dunosti koje Republika Srbija, koja je u sastavu Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije, ima po ovom ustavu, a koja se prema saveznom ustavu ostvaruju u federaciji, ostvarivae se u skladu sa saveznim ustavom? Smisao ove odredbe je u tome to nezavisna Srbija, koja nema nikakvih dunosti prema federaciji, eli da zadri prava koja joj je nekada, kao lanu federacije, davao taj ustav. Najvanije od tih prava (kojih se Srbija u stvari svojom nezavisnou pravno odrekla) su (1) da uestvuje u radu Predsednitva drave kojoj vie ne pripada, (b) da preko njega zadri svoju kontrolu nad vojskom, (3) da se krije iza imena Jugoslavije i zalae za teritorijalni integritet Jugoslavije, i (4) da polae pravo na deo savezne kase. Smisao izraza da je nezavisna Republika Srbija u sastavu SFRJ moe se jedino shvatiti kao njena, liena svakog pravnog osnova, pretenzija da ona i dalje vri prava koja su joj nekada pripadala kao lanu federacije, i to nakon to se konstituisala kao nezavisna drava, koja nema vie nikakvih dunosti prema SFRJ. Kako i zato su ostale republike pristajale (dok su pristajale) na ovakvo stanje, u kojem Srbija vri svoja prava u federaciji u kojoj nema nikakvih obaveza (kojoj ak kao nezavisna drava i ne pripada), mogue je razumeti samo pomou injenice da je Srbija kontrolisala Armiju i neprekidno pretila njome, dakle, samo strahom i eljom da se oruani sukob, ipak, nekako izbegne. Istovremeno, meutim, ova nezavisna drava, budui da je u sastavu SFRJ uspeva da upadne u monetarni sistem druge zemlje (SFRJ) i svojevoljno se zadui iz njene primarne emisije sumom od 1,4 milijarde dolara! Hrvatska je donela svoj ustav nakon donoenja srpskog ustava, i po uzoru na njega. Na 125. sednici Predsednitva SFRJ izmeu Jovia i Stjepana Mesia, predstavnika Hrvatske u Predsednitvu, vodi se ovakav dijalog:

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

234

godinji almanah

Citiranim lanom 72 se odreuje da je Srbija suverena i NEZAVISNA: Republika Srbija ureuje i obezbeuje: 1. suverenost, nezavisnost i teritorijalnu celokupnost Republike Srbije i njen meunarodni poloaj i odnose s drugim dravama i meunarodnim organizacijama.

235

II

kraj rata

Borisav Jovi: Zato niste predloili da se izbrie Ustav Hrvatske, koji je ugrozio prava srpskog naroda? Idite korak dalje. Ante Markovi: Mi smo traili da se suspendiraju na tri mjeseca implementacije svih tih odluka. Stjepan Mesi: Ali u emu je Ustav Hrvatske ? Ante Markovi: Ne znam. Sada ne ulazim u to. Stjepan Mesi: Tono ono to je napisala Srbija, to je napisala i Hrvatska. Mi smo namjerno prepisali i znali smo da e oni to napasti. Rekao sam: napiite ovako kako je Srbija napisala i budite bez brige Bora Jovi e to napasti. Ali nije on kriv. Ja znam ko je kriv. Borisav Jovi: To je taj to si ga Ti citirao. To to sam malopre proitao na njega misli. Stjepan Mesi: Ne znam, ako se usudi rei. (Stenografske beleke sa 125. sednice Predsednitva od 12. jula 1991) *** Sasvim saglasno svom statusu nezavisne drave, Republika Srbija donosi svoje sopstvene zakone kojima ureuje odnose koji su nekada bili u nadlenosti federacije: uvodi posebne dabine na robu iz inostranstva (republika SFRJ), sama ureuje svoju kreditnu politiku, naplauje na novim dravnim granicama carine koje uplauje na svoje raune, vodi sopstvenu politiku kontrole cena itd, to bi sve bilo nemogue po odredbama lana 281, stavu 1, takama 1, 4, 5, 6, 7 i 10 Ustava SFRJ.

Ad 1
Izmena nacionalne strukture JNA Protivustavno komandovanje JNA Protivustavna upotreba JNA
Sledea prepreka u ekasnom komandovanju i upotrebi JNA za ciljeve razbijanja i prekrajanja Jugoslavije (ciljeve upravo suprotne njenoj ustavnoj funkciji) za zaverenike predstavlja njen multinacionalni sastav. Zato oni zloupotrebom poloaja nastoje da, protivustavno, izmene ovakav sastav Armije. Prema Joviu, na sastanku 30. jula 1991. Kadijevi obavetava Miloevia i Jovia: JNA se transformie u vojsku onih koji ele da ostanu u Jugoslaviji, a najmanje je: Srbija, srpski narod plus Crna Gora. Na ovim principima se povlai na teritorije i menja rukovodstva... Sloba ga upozorava da to to govori sporo radi. Treba bre to da radi. On negoduje, opravdava se, neprijatno mu je, a zna da je kriv. (BJ, 367) Za vreme sastanka Miloevia, Jovia i Kadijevia, prema Joviu: Veljko deluje veoma zbunjeno, skoro izgubljeno. Govori o porazu vojske, o dezerterstvu, o nedostatku motivacije, o opasnosti od izdaje jo uvek velikog broja Hrvata u vojsci... Kae da bi momentalno moralo da se smeni dve hiljade ocira da bi izbegao ono to je nagore. Slobodan mu kae da ih smeni, da je trebalo i ranije. Veljko to jedva podnosi. Kae mu: lako je priati. Veljko potom zakljuuje: Vojska e izgubiti rat protiv Hrvatske ako se ne osigura motivacija i uspeh mobilizacije. To se ne moe ostvariti sa polulegalitetom

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

236

godinji almanah
237

II

Jugoslavije. Srbija i Crna Gora treba da proglase vojsku svojom i da preuzmu komandu, nansiranje, rat i sve drugo... Dugo smo raspravljali, opirali se... ne moemo prihvatiti zahtev da se vojska lii jugoslovenskog naziva. Time bi Srbija i Crna Gora potpuno izgubile sve prednosti i politike i vojne. (BJ, 387). Na istu temu, na drugom sastanku, u sastavu Slobodan Miloevi, Momir Bulatovi, Branko Kosti, Veljko Kadijevi, Blagoje Adi i Borisav Jovi: Procenjeno je da je to (da se JNA preda Srbiji i Crnog Gori) sa meunarodnog stanovita loe... nama politiki ne odgovara da izlazimo iz Jugoslavije... to bi vodilo... tu srpskocrnogorsku vojsku u poziciju agresora na srpskim prostorima van Srbije. (BJ, 388-9) (Kadijevi) pita zato Slobodan Miloevi nikada nije javno istupio u korist vojske i mobilizacije. (BJ, 389) Naravno, Slobodan Miloevi kao predsednik Srbije nema nikakve ustavne ingerencije nad vojskom, ali Kadijevi prihvata njegovu nadreenost. Miloeviu i Joviu potrebna je vojska koja slua njih, sprovodi politike ciljeve srpskog vrha, ali koja e se nazivati jugoslovenskom. Kadijevi pristaje na takvu instrumentalizaciju. Slobodan ne trai od Veljka da se odmah smeni (general) Negovanovi... Vojska ne moe bez nas. Mi bismo bez nje moda i mogli formirali bismo svoju vojsku a kako bi oni izmislili svoju dravu nije jasno. (BJ, 391) Jovi belei 6. oktobra 1991: Traim hitan razgovor sa Slobodanom. Moramo se sami u etiri oka dogovoriti. Nismo mi samousluga da udovoljavamo potrebama generala. Politika mora polaziti od nas, a ne od njih. On se slae sa mnom. (BJ, 392) Slobodan malo zazire od Veljka koji se mnogo trpa u politika pitanja... Zato svaku Veljkovu inicijativu koja ima politiki karakter ignorie i kae mi: neka on gleda svoja posla. Neka radi ono za ta je zaduen. (BJ, 402) Do koje mere je JNA bila do tog trenutka instrumentalizovana, vidi se i iz injenice u kojoj meri je bila uvuena od srpskog politikog vrha ak i u protivustavnu upotrebu unutar Srbije. Jovi belei 27. januara 1990: Zovem Veljka da mu kaem da proeta tenkovima kroz gradove na Kosovu, da ih malo zaplai. Nema ga kod kue.

Sutradan: (Slobodan Miloevi) me zove i moli da naem Veljka (Kadijevia) da traim pomo. Naem Adia, naelnika generaltaba. On kae da je ukinuta odluka Predsednitva SFRJ o angaovanju vojske. Trebala bi im nova odluka. Javlja se i Veljko, ponavlja isto. Ipak, pristaje da angauje pet helikoptera (da demonstriraju nad Pritinom). (BJ, 96) Isti ti tenkovi etali su beogradskim ulicama za vreme mirnih demonstracija opozicije 9. marta 1991: Dajem Veljku nalog da izvede vojsku na ulice i da zaposedne prostor ispred svih ugroenih dravnih institucija. Slobodan e poslati zvanian pismeni zahtev koji emo sutra na sednici Predsednitva odobriti. (BJ, 283) Sedmog juna 1991. Jovi belei: Kod Veljka Kadijevia Slobodan i ja. Traimo odgovor na pitanje da li e vojska intervenisati ako bude stani-pani na mitingu 9. juna koji najavljuje opozicija. Hoe, svakako, odgovara Kadijevi. (BJ, 338) Za koje ciljeve je upotrebljavana vojska i od koga, vidi se i iz intervencije u Sloveniji jula 1991. Jovi pie: Slobodan i ja zakazali smo s Veljkom Kadijeviem razgovor koji smatramo odluujuim. Srpski narod potpuno zbunjen uveliko se pridruuje opoziciji. Od Veljka odluno traimo sledee: Slovencima odgovoriti estoko svim sredstvima ukljuujui i avijaciju. Potom se povui iz Slovenije. Na taj nain e se podii moral vojsci, uplaiti Hrvatska i umiriti srpski narod. (BJ, 349) Konsultujem Slobodana Miloevia o planu vojske (za obaranje vlasti u Sloveniji i Hrvatskoj)... Na pitanje ta da radimo ako ne postignemo dovoljnu veinu u Predsednitvu za odluke koje su potrebne, on misli da odluujemo sa onoliko lanova koliko su za i da e vojska posluati. (BJ, 281) Meutim, kljune strategijske i taktike odluke i komandovanje nad JNA ne preuzima ak ni nekvalikovana grupa lanova Predsednitva (koji su za), ve sasvim neformalna grupa, tzv. grupa estorice, neformalna zaverenika grupa, koju predvode Miloevi, Jovi i Kadijevi. Na sastanku 4. jula 1990. Veljko Kadijevi izvetava Jovia: Vojska e uiniti sve da sprei neustavna ponaanja (proglaenje Deklaracije

kraj rata

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

238

godinji almanah

239

II

o samostalnosti Slovenije), koliko god je mogue legalno, a ako Predsednitvo ne moe takvu odluku da obezbedi, onda se moraju traiti i druge opcije... Vojska bi izvrila nareenja i grupe lanova Predsednitva, iako nisu kvalikovana veina. (BJ,162) Prema Joviu, na sastanku 14. avgusta 1991, Miloevi-JoviKadijevi formiraju na predlog Kadijevia grupu estorice Srba i Crnogoraca sa protivustavnim ovlaenjima: Sastanak kod Veljka Kadijevia (Kadijevi, Adi, Miloevi, Bulatovi, B.Kosti i ja). Veljko (Kadijevi) kae da bi morali imati stalni sistem koordinacije u ovom sastavu. Drugi rade mnogo sistematinije od nas. Za vojsku je ovaj prilaz opasan, ali je nuan. Bilo bi dobro da se napravi struni tab od 5-6 ljudi (Srbija, Crna Gora, JNA), koji bi imao zadatak da procenjuje i predlae odluke. (BJ, 371) Prihvaena je ideja o sistematskom dogovaranju estorice, ali ne i o formiranju taba. (BJ, 372) estorica su, kako je i odlueno, nastavila da se sastaju redovno. Jovi belei sledee sastanke estorice: 14. avgust 1991. (BJ, 371), 05. septembar 1991. (BJ, 382-3), 12. septembar 1991. (BJ, 385), 20. septembar 1991. (BJ, 386), 24. septembar 1991. (BJ, 387), 28. septembar 1991. (BJ, 387), 02. oktobar 1991. (BJ, 391), 05. oktobar 1991. (BJ 391-2) 06. oktobar 1991. (BJ 392), 09.oktobar 1991. (BJ, 394), 25.oktobar 1991. (BJ, 402-3). Na ovim sastancima se raspravlja i odluuje o svim aspektima rata, strategijskim, taktikim, pa i onim operativnim: o spremanju vojske za rat, o tome da rat mora biti ofanzivan i visokog intenziteta, o potrebi usklaenosti politike i propagande, osobito u odnosu na ljude koji idu u rat, o daljem usmeravanju dogaaja. (BJ, 383) O tome da li je nama (estorici) cilj da vojskom branimo nove granice naroda koji ele da ostanu u Jugoslaviji, ili da sruimo hrvatsku vlast, o neophodnosti mobilizacije. (BJ, 385)

da je jo uvek veliki broj Hrvata u vojsci, o potrebi da Srbija i Crna Gora proglase vojsku svojom, da se vojska ne moe liiti jugoslovenskog naziva. (BJ, 387) O kadrovskim promenama u Armiji, o nunosti da se uvrste dostignute linije i da se popune jedinice dobrovoljcima, da se moraju srediti jedinice srpskih ustanika i utvrditi poloaji za odbranu dostignutih linija, da Slavonija mora imati peadiju, koja e kontrolisati osloboenu teritoriju. (BJ, 390-1) O tome da treba razraditi koncept mirovne inicijative sa konceptom sile. (BJ, 392), itd. estorica preuzimaju potpunu kontrolu nad vojskom. Naruavanje nacionalne strukture JNA i ovde opisana upotreba JNA, kao i nain komandovanja vojskom bili su, naravno, protivustavni (a ponekad su predstavljali i krivino delo). Prema lanu 240, stav 2 Ustava SFRJ: Oruane snage SFRJ ine jedinstvenu celinu i sastoje se od JNA, kao zajednike oruane sile svih naroda i narodnosti, te svih radnih ljudi i graana, i od teritorijalne odbrane, kao najireg oblika organizovanog optenarodnog otpora. Prema lanu 242. Ustava SFRJ: U pogledu sastava stareinskog kadra i postavljenja na vie komandne i rukovodee poloaje u JNA primenjuje se naelo to srazmernije zastupljenosti republika i autonomnih pokrajina. Prema lanu 186 Krivinog zakona SFRJ: Slubeno lice koje na osnovu razlike u nacionalnosti, rasi, veroispovesti, etnikoj pripadnosti, polu, jeziku, obrazovanju ili drutvenom poloaju uskrati ili ogranii prava graana utvrena ustavom, zakonom ili drugim propisom ili optim aktom, ili koje na osnovu ove razlike daje graanima povlastice ili pogodnosti, kaznie se zatvorom od tri meseca do pet godina. Prema lanu 330, stav 1 Ustava SFRJ: Predsednitvo SFRJ radi na osnovu usklaivanja stavova svojih lanova. Prema lanu 313, stav 3 Ustava SFRJ: Predsednitvo SFRJ najvii je organ rukovoenja i komandovanja oruanim snagama SFRJ u ratu i miru.

kraj rata

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

240

godinji almanah

O neuspehu plana (zbog neuspeha mobilizacije) da se presee Slavonija, presee Zagreb s juga, presee Hercegovina, da se probije prema Jadranu, to je sve trebalo da dovede Hrvatsku pred kapitulaciju i o potrebi da s pravi redukovani plan. (BJ, 386) O tome

241

II

Prema lanu 328, stav 1 i 2 Ustava SFRJ: Predsednik Predsednitva SFRJ predstavlja u ime Predsednitva SFRJ, Socijalistiku Federativnu Republiku Jugoslaviju, predstavlja Predsednitvo SFRJ, saziva sednice Predsednitva SFRJ, predsedava sednicama, potpisuje akte koje Predsednitvo donosi, brine se o sprovoenju akata i zakljuaka Predsednitva SFRJ, izdaje isprave o ratikaciji meunarodnih ugovora te prima akreditivna i opozivna pisma stranih diplomatskih predstavnika akreditovanih kod Predsednitva SFRJ. Predsednik Predsednitva SFRJ, u ime Predsednitva SFRJ, ostvaruje komandovanje oruanim snagama SFRJ, u skladu sa ovim ustavom i saveznim zakonom. Prema lanu 315, stav 1, taka 6. Ustava SFRJ: Predsednitvo SFRJ u okviru svojih prava i dunosti: postavlja, unapreuje i razreava generale i admirale i druge vojne stareine za koje to savezni zakon odredi; postavlja i razreava predsednike, sudije i sudije-porotnike vojnih sudova i vojne tuioce. Nigde u Ustavu nije predvieno da savezni sekretar za odbranu odgovara pred predsednikom Republike Srbije, niti da je ovaj ovlaen da saveznog sekretara upozorava, da od njega neto trai, poziva ga na odgovornost ili mu nalae smenjivanje generala i drugih stareina (naroito ne po osnovu etnike ili nacionalne pripadnosti). Takoe nigde u Ustavu nije predvieno da predsednik Predsednitva komanduje oruanim snagama bez stavova ili ak nasuprot stavovima Predsednitva (u ije ime nastupa), jo manje da trai miljenje od predsednika Republike Srbije kako da to uini. Takoe nigde u Ustavu nije predvieno da se vojska upotrebljava bez odobrenja Predsednitva u cilju zaplaivanja graana, na dozvoljenim mitinzima opozicije (ako bude stani-pani), niti u cilju dizanja morala vojsci, plaenja Hrvata ili umirivanja srpskog naroda. Moe se rei da su zaverenici unitili i JNA kao saveznu instituciju koja radi po odlukama Predsednitva i koja predstavlja vojsku svih naroda i narodnosti (l. 240, stav 2 Ustava SFRJ). esnaestog oktobra 1992. JNA je prestala da koristi simbole drave SFRJ (petokraku), a Kadijevi je 8. januara 1992. podneo ostavku.

kraj rata

Ad 2
Planiranje nasilnog svrgavanja organa vlasti u Hrvatskoj i Sloveniji Pod datumom 25. februar 1991, pod naslovom Planovi vojske za obaranje vlasti u Sloveniji i Hrvatskoj i za izlaz iz krize, Jovi belei: Osnovna zamisao vojske sastoji se u tome da se vrsto osloni na snage koje su za Jugoslaviju. (BJ, 277) Srbija, Crna Gora, Armija i srpske partije u BiH i Hrvatskoj su za Jugoslaviju. (BJ, 276) da se kombinovanim politikim i vojnim merama srui vlast prvo u Hrvatskoj,a potom u Sloveniji. (BJ, 277) u kolebljivim republikama (Makedonija i BiH) kombinovanim politikim merama demonstracijama i pobunama treba sruiti rukovodstva ili ih preokrenuti u drugom pravcu. Ove aktivnost valja kombinovati i sa nekim vojnim akcijama. (BJ, 277) Celu akciju treba da vode oni lanovi Predsednitva SFRJ koji se opredele za ovaj kurs, sa osloncem na vojsku. (BJ, 277) U Hrvatskoj, a docnije i u Sloveniji, kao prva varijanta, mogla bi biti vojna uprava, a potom formiranje institucija od nekompromitovanih linosti. (BJ, 278) Konsultujem Slobodana Miloevia o planu vojske. Proitao sam mu svoje zabeleke od rei do rei. On smatra da je sve to dobro izuzev to Sloveniju treba ostaviti na miru. Samo Hrvatsku treba tretirati. Na pitanje ta da radimo ako ne postignemo dovoljnu veinu u Predsednitvu za odluke koje su potrebne, on misli da odluujemo sa onoliko lanova koliko su za i da e vojska posluati. Smatra da je logino da uklonimo svakoga ko e se suprotstaviti takvoj akciji Predsednitva. (BJ, 281) Uzeto samo po sebi, planiranje ovakvih delatnosti, po Krivinom zakonu SFRJ, predstavlja krivino delo iz lana 114 koji glasi: Ko uini delo upravljeno na: ograniavanje ili obaranje vlasti radnike klase i radnih ljudi; podrivanje ustavom utvrenog drutvenoekonomskog ureenja, drutveno-politikog sistema ili sistema samoupravljanja; protivustavno svrgavanje organa drutvenog samoupravljanja i vlasti, njihovih izvrnih organa ili predstavnika najviih dravnih organa; podrivanje ekonomske osnovice zemlje; razbijanje bratstva i jedinstva ili naruavanje ravnopravnosti naroda

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

242

godinji almanah

243

II

kraj rata

i narodnosti; ili protivustavnu promenu federativnog ureenja drave, kaznie se zatvorom najmanje jednu godinu. Ovo je krivino delo tzv. apstraktnog ugroavanja (tj. dovreno je kada je i samo moglo doi do opasnosti po zatitne objekte, makar da do ugroavanja nije realno dolo), ono kriminalizuje i same pripremne radnje (Odluka Vrhovnog suda Hrvatske I K-1878-72), kao i pokuaj. Da li je do mogunosti nastupanja opasnosti dolo ili nije, procenjuje se s obzirom na okolnosti. Te okolnosti ovde predstavljaju poloaj, realna mo i ovlaenja uinilaca. (Komentar Krivinog zakona SFRJ grupe autora, Savremena adminitracija, Beograd, 1986, str. 421). Prema lanu 18, stav 3 KZ SFRJ: kada zakon propisuje kanjavanje za pripremanje odreenog krivinog dela, pripremanje se moe sastojati u nabavljanju ili osposobljavanju sredstava za izvrenje krivinog dela, u otklanjanju prepreka za izvrenje krivinog dela, u dogovaranju, planiranju ili organizovanju sa drugima izvrenja krivinog dela, kao i drugim radnjama kojima se stvaraju uslovi za neposredno izvrenje krivinog dela koje ne predstavljaju radnju izvrenja.

12. marta 1991. Ova sednica je odrana tri dana nakon velikih demonstracija opozicije od 9. marta. 1991, kada je Miloevi traio zatitu vojske (BJ, 283) Ovome se usprotivio predstavnik Hrvatske rekavi da se vanredno stanje predlae da bi se spaslo srpsko rukovodstvo od pritiska opozicije (BJ, 289). Za uvoenje vanrednog stanja, pored Jovia, glasao je samo predstavnik Vojvodine. Posle toga ostalo je samo da se stvori prazan prostor (BJ, 281) za vojni dravni udar. Sutradan, 13.marta 1991. (u vreme odravanja novog, velikog mitinga opozicije) Jovi belei: Veljko nam (Miloeviu i Joviu) je doslovno rekao u prisustvu generala Adia: Idemo na vojni udar... Pitao sam ga ta se podrazumeva pod vojnim udarom. Odgovorio je: smenjivanje Vlade i Predsednitva. Skuptinu nee dirati, ali nee ni dozvoliti sazivanje. Republike vlasti i sve ostalo nee dirati ukoliko podravaju udar. U protivnom skidae i njih. Slobodan nije nita pitao ni komentarisao... Kada sam sasluao Veljka, rekao sam da u sutra, posle sednice, podneti ostavku... Ostaviu vojsci prostor za delovanje. Razgovarau sa Nenadom Buinom (Crna Gora-SP) i Jugoslavom Kostiem (Vojvodina-SP) da postupe isto. (BJ, 296) Dva dana kasnije, 15. marta 1991. Jovi preko Televizije Beograd ostavlja prazan prostor za vojni udar - podnosi ostavku na lanstvo u Predsednitvu sa obrazloenjem da ne moe ostati u Predsednitvu koje nastoji vezati ruke Jugoslovenskoj narodnoj armiji i koje je izrazilo oito nepoverenje u oruane snage zemlje (BJ, 306), iako Jugoslovenska narodna armija, odnosno oruane snage zemlje, nemaju ni zadatak ni nameru da se meaju u politiki ivot i da utiu na donoenje politikih odluka o budunosti zemlje. (BJ, 305). Ostavke su podneli i Buin i Kosti. Slobodan Miloevi dao je izjavu da u tim okolnostima vie ne priznaje odluke Predsednitva SFRJ i da nee da uestvuje u njegovom radu (u funkciji zamenjivanja lana Predsednitva iz Srbije). (BJ, 306) Vojska ipak, nakon svojih analiza (BJ, 308-309) nije izvrila udar bez politikog pokria. Jovi to ovako komentarie: Ispali su krajnje udni. Ako su sve analize imali u vidu jo onda kada su nam rekli da su se odluili na vojni udar, nejasno je kako su se na to odluili. Ako nisu sve to imali u vidu, onda su neozbiljni. (BJ, 310).

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

Ad 3
Planiranje nasilnog svrgavanja SIV-a i Predsednitva Do planiranog nasilnog svrgavanja vlasti u Hrvatskoj (i Sloveniji) nije dolo, jer je po Jovievom miljenju: sumnjiva (Miloevieva, vidi gore BJ, 281) ideja da odluuje manjina u Predsednitvu. To je stanje kada odluuje vojska i to se ne moe prikrivati. (BJ, 281); i jer je: vojska na velikim mukama jer za ono to bi uradila nema politiko pokrie. Plai se akcije bez pokria. Ali odluka Predsednitva bez dovoljno glasova nije ustavna i nije pokrie. (BJ, 281) Po mom miljenju bolje je da se stvori prazan prostor vojsci da sama odluuje. (BJ, 281) Nainjen je, ipak, jo jedan korak da se Armija uvede u politiki obraun zavoenjen vanrednih mera koje je Kadijevi, u ime oruanih snaga i taba Vrhovne komande predloio Predsednitvu

244

godinji almanah

245

II

Svakako da je postojao sasvim odreen plan sainjen od Kadijevia, Jovia i Miloevia za protivustavno svrgavanje organa vlasti, SIV-a i Predsednitva, a po potrebi i organa vlasti u republikama. Radnje koje su im planom poverene, stvaranje praznog prostora, Jovi i Miloevi su ispunili, Jovi istupanjem iz Predsednitva, a Miloevi odbijanjem da ga u Predsednitvu zameni. Oni su uinili sve da doe do nastupanja zabranjene posledice, makar da ona nije nastupila zbog neozbiljnosti vojske. Uzeto samo po sebi, planiranje ovakvih delatnosti, po Krivinom zakonu SFRJ, predstavlja krivino delo iz lana 114 koji glasi: Ko uini delo upravljeno na: ograniavanje ili obaranje vlasti radnike klase i radnih ljudi; podrivanje ustavom utvrenog drutvenoekonomskog ureenja, drutveno-politikog sistema ili sistema samoupravljanja; protivustavno svrgavanje organa drutvenog samoupravljanja i vlasti, njihovih izvrnih organa ili predstavnika najviih dravnih organa; podrivanje ekonomske osnovice zemlje; razbijanje bratstva i jedinstva ili naruavanje ravnopravnosti naroda i narodnosti; ili protivustavnu promenu federativnog ureenja drave, kaznie se zatvorom najmanje jednu godinu. Ovo je krivino delo tzv. apstraktnog ugroavanja (tj. dovreno je kada je i samo moglo doi do opasnosti po zatitne objekte, makar da do ugroavanja nije realno dolo); ono kriminalizuje i same pripremne radnje (Odluka Vrhovnog suda Hrvatske I K-1878-72), kao i pokuaj. Da li je do mogunosti nastupanja opasnosti dolo ili nije, procenjuje se s obzirom na okolnosti. Te okolnosti ovde predstavljaju poloaj, realna mo i ovlaenja uinilaca. (Komentar Krivinog zakona SFRJ grupe autora, Savremena adminitracija, Beograd, 1986, str. 421). Prema lanu 18, stav 3 KZ SFRJ: kada zakon propisuje kanjavanje za pripremanje odreenog krivinog dela, pripremanje se moe sastojati u nabavljanju ili osposobljavanju sredstava za izvrenje krivinog dela, u otklanjanju prepreka za izvrenje krivinog dela, u dogovaranju, planiranju ili organizovanju sa drugima izvrenja krivinog dela, kao i drugim radnjama kojima se stvaraju uslovi za neposredno izvrenje krivinog dela koje ne predstavljaju radnju izvrenja.

kraj rata

Ad 4
Protivustavna promena granica SFRJ (protivustavnim iskljuenjem Republike Slovenije i Republike Hrvatske iz SFRJ) Jovi belei 12. juna 1990: Sednica Predsednitva SFRJ uz uee predsednika predsednitva republika i autonomnih pokrajina. Prvi put prisustvuju Tuman i Kuan. Kuan i Tuman postavili istovetna pitanja: da li mi njih priznajemo kao legalne i legitimne predstavnike Slovenije i Hrvatske... Odgovorio sam im da ih priznajemo. (BJ, 153) Dve sedmice kasnije, 27. juna 1990. Jovi belei: Razgovor s Veljkom Kadijeviem... Kaem Veljku da bih ih (Hrvatsku i Sloveniju- SP) ja najradije isterao silom iz Jugoslavije, jednostavnim presecanjem granice i proglaavanjem da su se svojim odlukama sami doveli u tu situaciju, ali ne znam ta da radimo sa Srbima u Hrvatskoj. Nisam za primenu sile, nego da ih stavimo pred svren in. Da se razradi akcija u tom smeru, sa varijantom da se pre konanog isterivanja odri referendum na osnovu koga bi se odluilo gde izvriti razgranienje. Veljko se slae. (BJ, 160) Sutradan, Jovi belei: Razgovor sa Slobodanom Miloeviem... On se slae sa idejom o izbacivanju Slovenije i Hrvatske, ali me pita da li vojska hoe da izvri takvo nareenje. Kaem mu da ona mora da izvri nareenje i da ne sumnjam u to nego mi je problem ta je sa Srbima u Hrvatskoj i kako obezbediti veinu u Predsednitvu SFRJ za takvu odluku. Sloba je dao dve ideje: prvo, da se odsecanje Hrvatske izvri tako to e liko-banijske i kordunake optine, koje su stvorile zajednicu, ostati sa nae strane, s tim da se tu kasnije narod referendumom izjasni da li hoe da ostane ili izae, i, drugo, da se lanovi Predsednitva SFRJ iz Slovenije i Hrvatske iskljue iz glasanja o odluci, jer oni ne predstavljaju onaj deo Jugoslavije koji tu odluku donosi. Ako Bosanac bude za, onda imamo dvotreinsku veinu. (BJ, 161) Prema lanu 283 Ustava SFRJ: Skuptina SFRJ: 1) odluuje o promeni Ustava SFRJ... 4) odluuje o promeni granica Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije.

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

246

godinji almanah

247

II

kraj rata

Ad 5
Podsticanje i organizovanje oruane pobune stanovnika Krajine, naoruavanje ustanika i nasilno i protivustavno menjanje granica Republike Hrvatske Jovi, 17. maj 1990: Preduzimamo mere da se u Sloveniji i Hrvatskoj oduzme oruje iz civilnih magacina TO i da se prenese u vojne magacine. Neemo dozvoliti da oruje TO zloupotrebe u eventualnim sukobima ili za nasilno otcepljenje. Praktino smo ih razoruali. Formalno, ovo je uradio naelnik Generaltaba, ali faktiki po naem nalogu. Slovenci i Hrvati su otro reagovali, ali nemaju kud. (BJ, 146) Jovi belei 3. avgusta 1990: Slovenci su vrsto odluili da idu do kraja po cenu incidenata, sukoba i rata. Veljko sav ozaren. Presrean. Kae da nikad nije bio sreniji, jer su tako glupo podigrali da e ih rasturiti i to ne samo njih. (BJ, 174) Jovi, 4. septembra 1990: Veljko Kadijevi saoptava mi najnoviju procenu vojno-politike situacije. Mora se biti spreman na upotrebu vojske u Sloveniji ve u septembru, u Hrvatskoj moda u oktobru, a na Kosovu u svako vreme. Na zbivanja povodom ovih dogaaja ne treba vie kao do sada delovati preventivno, nego ih ostaviti da izbiju neredi, pa ih iskoristiti za skidanje onih koji su doveli do takvog stanja. (BJ, 190) U svojoj knjizi Moje vienja raspada (Politika, Beograd, 1993) Kadijevi objanjava razloge ovakve taktike: Svjesno dozvoliti da neprijatelj prvi napadne da cijeli svijet jasno vidi ko je agresor i ta hoe... radei suprotno, kako su inae neki sugerisali, pored ogromnih politikih gubitaka u datim meunarodnim okolnostima, potpuno bi upali u zamku brze i razorne vojne odmazde koja bi se u prvom redu sruila na Srbiju. (V. Kadijevi, 93-4) Jovieva zabeleka od 26. januara 1991: Razgovaram telefonom sa Slobodanom (Miloeviem)... Slobodan se jo dri onoga to je moda i moglo donedavno ali vojska nije htela da ih odseemo od Jugoslavije, ali sada to nije mogue... Najbolje bi sada bilo da pomou sile kojom raspolaemo (armija) i pomou demokratije koju elimo da nametnemo (izjanjavanje naroda) obezbedimo

miran izlazak iz krize i povoljna reenja za srpski narod, a i za sve ostale ako bi to bilo mogue... Rat neka nametnu Hrvati. (BJ, 263) Jovi belei 25. februara 1991: Zatim Veljko govori o svojoj zamisli o konceptu akcije. U Hrvatskoj institucionalno i politiki jaati Srpsku krajinu i podravati njeno otcepljenje od Hrvatske, ne javno nego faktiki. (BJ, 277) U svojoj knjizi Moje vienje raspada (Politika, Beograd, 1993) Kadijevi pie: Imajui sve to u vidu cilj JNA u Hrvatskoj bio je: zatititi srpski narod u Hrvatskoj od napada hrvatskih oruanih formacija i omoguiti mu da konsoliduje vojniko samoorganizovanje za odbranu; istovremeno pripremiti JNA za rat sa Hrvatskom kada ga Hrvatska otpone protiv JNA. Zadatak izvravati u okviru spreavanja meunacionalnih sukoba. (V. Kadijevi, 127) JNA je potpuno ostvarila ciljeve ove faze sukoba zatitila srpski narod u Krajini i pomogla mu da se vojniki, pa i politiki pripremi za dogaaje koji e slediti, to je srpski narod u Hrvatskoj zaista i uinio. (VK, 128) Cilj Hrvatske u prvoj fazi bio je da upotrebom policije i vojske uspostavi vlast nad srpskim krajevima u Hrvatskoj. (VK, 126) Po ocjeni hrvatskog vrhovnitva, glavni razlog zbog ega Hrvatska... nije ostvarila svoj cilj da slomi otpor hrvatskog naroda u Hrvatskoj i ostvari potpunu vlast na cijeloj teritoriji u okviru postojeih administrativnih granica Republike Hrvatske, jeste u ulozi koju je imala JNA. I ne samo to nego im je postalo potpuno jasno da taj cilj nee nikada ni ostvariti sve dok JNA bude tu. (VK, 128) Strategija i taktika realizacije toga cilja zasnivala se na sledeim idejama. Izbjegavati oruano sukobljavanje sa JNA, JNA neutralisati politikim i propagandnim sredstvima i aktivnostima. (VK, 126) Odavde je vidljivo (a) da, poto su Hrvatsku potpuno razoruali, zaverenici ele rat; (b) da se ne usuuju da Hrvatsku napadnu iz straha od strane intervencije; (c) da umesto toga vojniki i politiki pomau ustanike u Krajini i podstiu ih na otcepljenje (Jovi dodaje, ne javno nego faktiki); (d) da upotrebom vojne sile ne dozvoljavaju hrvatskoj vladi da povrati vlast nad teritorijom svoje republike, nadajui se incidentima koje e iskoristiti; i (e) da e sve to initi u okviru tobonjeg spreavanja meunacionalnih sukoba? (navodnice su Kadijevieve).

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

248

godinji almanah

249

II

Takvo postupanje predstavlja krivino delo uestvovanja u oruanoj pobuni iz lana 124 KZ SFRJ u vezi lana 139, stav 1 (osobito teki sluajevi) po tada vaeem Krivinom zakonu SFRJ: Oruana pobuna, lan 124: Ko uestvuje u pripremanju oruane pobune ili u oruanoj pobuni, kaznie se zatvorom najmanje jednu godinu. Ko organizuje pripremanje oruane pobune ili uestvuje u oruanoj pobuni kao organizator ili kolovoa, kaznie se zatvorom najmanje pet godina. lan 139: Za krivino delo iz lana 114, lana 115. stav 1, l.116 do 121, l.123. do 128, lana 132. i lana 136, stav 1. ovog zakona koje je imalo za posledicu smrt nekog lica ili je izazvalo opasnost za ivot ljudi ili je praeno tekim nasiljima ili velikim razaranjima, ili je dovelo do ugroavanja bezbednosti, ekonomske ili vojne snage zemlje, ili u drugim osobito tekim sluajevima, uinilac e se kazniti zatvorom najmanje deset godina ili smrtnom kaznom.

kraj rata

Napomena o ustavnom pitanju

U ovom tekstu polazim od pretpostavke da je SFRJ postojala do 8. oktobra 1991, jer su na taj dan (posle tromesenog brionskog moratorijuma) Slovenija i Hrvatska proglasile nezavisnost. U svojoj knjizi Prestanak SFRJ prof. Vladimir Vodineli smatra da u domenu privatnog prava kao datum od koga se propisi drugih republika i federacije imaju smatrati kao strano pravo u novonastalim dravama treba uzeti 8. oktobar 1991. Zakljuci Badinterove komisije upuivali bi na slian zakljuak, polazei pre svega od ispravnog miljenja komisije da priznanje ima samo deklarativan karakter. Neki uzimaju kao dan prestanka SFRJ 15. januar 1992. kao dan meunarodnog priznanja ove dve drave, to izgleda oigledno pogreno. Miloevi je zauzimao, svakako potpuno neodrivo, stanovite da je SFRJ postojala do 27. aprila 1992, to je oigledno iz Odluke o proglaenju Ustava SRJ prema kome taj Ustav donosi Savezno vee Skuptine SFRJ (bez uea i saglasnosti etiri od est njenih republika). Postavlja se, meutim, i pitanje da li je SFRJ postojala nakon donoenja srpskog ustava od 28. septembra 1990, kojim se Srbija konstituie kao nezavisna i suverena drava, ime se izriito iskljuuje iz pravnog sistema SFRJ (bez obzira na to to prihvata da primenjuje opte akte druge drave kada joj je to u interesu, i bez obzira na to to protivreno deklarie da se i dalje nalazi u sastavu SFRJ). Ovom poslednjom deklaracijom Srbija samo izraava svoju volju da neosnovano nastavi da vri u drugoj dravi neka prava koja joj vie kao nezavisnoj dravi ne pripadaju. Srbija se i ponaa kao nezavisna drava donosei sopstveno zakonodavstvo koje je u direktnoj suprotnosti sa zakonima SFRJ. Ako je Srbija (po sopstvenom Ustavu i po svom ponaanju) nezavisna drava, onda SFRJ vie ne postoji, jer je federacija izgubila mogunost da vri svoja suverena prava na 41% svoje teritorije i nad 29% graana SFRJ.

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

Zakljuak
Nema nikakve sumnje da bi pod uslovima predloenog misaonog eksperimenta Miloevi, Jovi i Kadijevi, po zakonima SFRJ koji su vaili u vreme kada su oni delovali, od domaeg jugoslovenskog suda bili osueni za teka krivina dela protiv bezbednosti i ustavnog poretka SFRJ, dela kanjiva smrtnom kaznom. Ova trojica bila su suoena sa tipinom dilemom svih zaverenikaprevratnika: ako ne uspemo biemo zloinci, ako uspemo, nee biti nikoga da na zloin kazni. Uspeli su. I zato za svoj osnovni zloin nisu nikada odgovarali pred domaim sudom po zakonima koji su vladali tempore crimini (u doba izvrenja). Oni su odgovarali samo za sekundarne posledice svoje veleizdaje, genocid, ratne zloine itd, i to pred meunarodnim tribunalom. Politike posledice ovakve situacije su ogromne. Nekanjeni zloin veleizdaje, prezumpcija nevinosti, omoguava srpskom nacionalizmu da perpetuira ovu kolosalnu la Miloevieve propagande do dananjih dana, ouva ideoloki kontinuitet sa reimom Slobodana Miloevia i spreava srpsko drutvo da se suoi sa tekom istinom i na njoj izgradi svoj novi identitet.

250

godinji almanah

251

II

Pored toga, prema lanu 2. Ustava SFRJ Socijalistiku Federativnu Republiku Jugoslaviju ine: ... (nabrajaju se republike i autonomne pokrajine i, naravno, Socijalistika republika Srbija, SAP Kosovo i SAP Vojvodina). Tri od osam konstitutivnih inilaca federacije konstituisano je Ustavom RS u suverenu i nezavisnu dravu. Naravno, postavlja se logino pitanje kako i zato bi ostale lanice federacije tolerisale i pristajale da nezavisna i suverena Srbija i dalje alje svoje predstavnike u Predsednitvo SFRJ i tamo faktiki uestvuje u odluivanju. Odgovor nije na pravnom, ve na politikom nivou: ostale republike su se plaile sprege agresivne nacionalistike Srbije sa JNA. Recimo, Kuan se sastaje 24. januara 1991. sa predsednikom suverene i nezavisne Srbije da trai od njega (i dobije) doputenje da izae iz SFRJ! Mo nezavisne i suverene Srbije da se faktiki nametne drugoj dravi na ovaj nain temeljila se iskljuivo na pretnjama upotrebom sile, koje su drugi ispravno ocenjivali kao sasvim realne. Nametanje da faktiki uestvuje u odlukama ostataka saveznih organa SFRJ od Srbije bio je onda ist akt nasilja. Ako se uzme da je SFRJ prestala da postoji 28. septembra 1990, kada se Srbija ustavno konstituisala kao suverena i nezavisna, onda se mora zakljuiti da je u tzv. skraenom Predsednitvu (u kome nisu vie uestvovali predstavnici Hrvatske, Slovenije, Makedonije i BiH, pored predstavnika nezavisne i suverene Srbije, sedeo samo jedan legitimni lan toga Predsednitva - predstavnik Crne Gore! To Predsednitvo imalo je samo jednog lana. Naravno, ovo je pitanje koje moraju reiti eksperti za ustavno pravo. Ali ono je od znaaja za pravilnu primenu prava u oceni ponaanja uinilaca krivinih dela kojima se ovde bavimo. 23.09.2008.

kraj rata

Raspad Jugoslavje Oni se kao otcepljuju, a mi im kao ne damo Sra Popovi

252

godinji almanah
253

tree poglavlje

: SRPSKI SAN

III

srpski san

Kada kae da u prestonom Beogradu nema internet, oni podseaju da su na Kubi tek pre nekoliko nedelja dobili pravo da kupuju komjutere i mobilne telefone. Kada kae: pa ne mogu neonacisti i klerofaisti da teroriu ljude, oni kau, pa neonacista ima i u Nemakoj i u Izraelu. Tom zavrtanju mozga nema kraja. Jeste da svega ima pod kapom nebeskom, ali nikako da ujem tzv. pozitivne primere reakcije drave ili udruenja graana na sve te stvari kojih, pobogu, ima svuda u svetu.

Stop mrnji i nasilju

Svetlana Luki
Mnogo ljudi u ovoj zemlji smatra da se sa ovom vladom situacija u zemlji stabilizovala, da smo doplivali do obale, a da smo mi koji se stalno estimo, samo preterano osetljiv, neurotian i nestrpljiv svet. Ako je tako, onda da kaem da mi strano ide na ivce reenica koju stalno ujem - tako je u svetu, i jo gore. Kada kae: pa temperatura je est stepeni, a vi ne putate grejanje, oni se pozivaju na pravilnik koji ne priznaje hladnou pre 15. oktobra i samo to ne kau: a kako je jadnim Eskimima. Kada kae: pa kakva je to zemlja u kojoj je 50 odsto vode koju pijemo neispravno, tolerantni i konstruktivni kau: pa toga ima i u Azerbejdanu, a da ne pominjemo da deca u Africi umiru od ei. Kada pomene zagaenje u Panevu ili Boru, oni te podseaju da postoji i ernobilj. Kada kae da zemlja ne moe da se nazove demokratskom ako nema nezavisna regulatorna tela, oni ti na mapi pokazuju Severnu Koreju.

Italijanski ministar Butiljone se hvalio svojim seksizmom, ali su mu zato u Evropskoj uniji rekli da upravo zbog toga ne moe da se kandiduje za mesto u ministarskom savetu. uveni vojvoda Le Pen je tvrdio da nemaka okupacija i nije bila tako strana, ali je zato osuen pred francuskim sudovima. Gradonaelnik Zadra je na zidu drao sliku Ante Gotovine, ali ga je Sanader zbog toga izbacio iz stranke. Fudbaler Paolo di Kanio je svoj gol slavio faistikim pozdravom, ali su ga sportski reporteri naterali da se izvinjava. Nedavno je francuska vlada dekretom uvela policijsko voenje dosjea za osobe iz sveta politike, sindikata, ekonomije, ali i za graane koji bi mogli da odigraju znaajnu politiku, ekonomsku ili religioznu ulogu. Predvieno je da se dosjei vode za osobe starije od 13 godina. Sedam stotina nevladinih organizacija se diglo na noge istoga asa i osnovalo udruenje za borbu protiv ovog dekreta. I niko njihove predstavnike nije pokuao da linuje ili da ih nazove Bin Ladenovim pijunima. Od 21. februara ovde traje neprestana urka desniarskih, rasistikih i klerofaistikih organizacija: palili su ambasade, policajca, pretili sudijama usred sudnice, upadali u Helsinki odbor i agenciju BETA, pretili RTV B92, bejzbol palicama lomili dipove fudbalera, maltretirali gej ljude, blokirali saobraaj u gradu... Zamislite kako bi vam bilo dobro ovih dana u Srbiji da ste ultradesniar i rasista. Nema boljeg provoda od ovoga, to je za taj svet bolji provod i od rata. U ratu ti je glava u torbi, mogu da te uhapse kao ratnog zloinca, a ovde te svi, od efa drave do najistaknutijih lanova tzv. nacionalne elite, tretiraju kao osobu ija politika uverenja
257

256

godinji almanah

III

srpski san

treba uvaiti i zatititi od evroslinavaca koji, kao to je poznato, idu okolo sa noevima u zubima i teroriu tu nezatienu manjinu. Kao veoma uplaena manjina osea se i Slobodan Antoni, koji u poslednjem intervjuu za neki opskurni list kae kada je proglaena nezavisnost Kosova probuena je silna nacionalna energija koja je loe iskoriena. Ona je morala biti upotrebljena da se obrazuje vlada nacionalnog spasa koja bi armisala nove nacionalne vrednosti... Prvi pokazatelj kulturnog kolonijalizma je bio sistematsko proterivanje irilice. I ja sam pisao latinicom. Mislio sam da je to svejedno. Ali kad sam video kako bojovnici iz Helsinke povelje i Peanika mrze irilicu, shvatio sam da ipak nije svejedno. Mora se makar u toj taki pruiti otpor. Za 11. oktobar faisti su zakazali svoj mar. Drava ne reaguje. Mi smo latinicom napisali jedan apel kojim se obraamo nadlenim dravnim organima sa zahtevom da spree ovaj skup i ove organizacije: Stop mrnji i nasilju. Emisija Peanik, 03.10.2008.

Sloboda: ta od toga imam ja, a ta moja drava?

Boban Stojanovi
Ovih dana, nakon svih skandala vezanih za famozna queer deavanja u regionu, neki od medija (i to posebno onih desno orijentisanih), deklamuju fraze o grozoti nasilja koje se deava, o vanosti uzdravanja se nasilja, o tome kako je narod neobaveten i neupuen, pa eto nama uzornim graanima nemeu neku tamo homofobiju. Posle svega toga, blenem u ogledalo i pitam se ko je mene zapravo pretukao na ulici? Ovi moji nisu, a ako prihvatim sve to to itam i ujem, bie da nisu ni njihovi. Zato mi je, kao queer personi najbolje da se pazim i mojih i njihovih! Odavno su izgubljena uporita, saveznici, oni koji se bezrezervno solidariu.

258

godinji almanah

259

III

srpski san

No, da se vratim temi napada na queer festivale i njihove posetioce i da izbacim jednu frazu. Ona glasi: Gej parada je lakmus papir demokratije! Deo sa gej paradom je jasan: ljudi se bore za svoja prava, vesele se i paradiraju, i tano je ponosno pokazuju svoja tela, grudi, gole zadnjice i ispoljavaju svoju seksualnost na ulicama, trgovima, u parkovima. Deo sa demokratijom je komplikovaniji. Koji se faktor u demokratiji zapravo interesuje za slobodu graana? Predsednik Tadi nas jo nije udostojio, pozvao i pitao kako smo. Dakle, on verovatno nije taj faktor. Ni razna ministarstva takoe. Tek su nas nedavno pozvali predstavnici Ministarstva za ljudska i manjinska prava, da vidimo ta i kako dalje. Naravno, tek nakon brutalnog napada na uesnike festivala Queer Beograd. Policija je jo i korektna: zovu nas redovno, tite, preklinju da im obavezno svaki na skup najavimo i prijavimo. Ne znam koliko sve te policajce koji obezbeuju queer deavanja zanima bilo ta vezano za ljudska prava - oni tek obavljaju svoj posao. Druge drutvene institucije i dalje ute. Kao da ih nema. Ono to bi ovde moglo da se imenuje kao dominantni intelektualni krug takoe uti. Moda bolje i da nas ne brani - polovina njih ispadoe jataci Radovana Karadia. O Srpskoj pravoslavno crkvi da i ne govorim - ako je neko u ime ljubavi vie irio mrnju od njih, postau vernik. Nevladin sektor je opet selektivan - manje je onih koji podravaju nego onih koji se ograuju i kritikuju nasilje nad onima koji nose preks queer. To spada u malograansku politiku nezameranja - da se sluajno ne pomisli kako smo i mi, u naoj nevladinoj organizaciji, queer. O predstavnicima drugih manjina i da ne govorim. Solidarnost

unutar manjina ne postoji - postoji jedino borba da se bude blie vlasti i moi. Tuno je to predstavnici manjina preuzimaju matricu veine, pa su predstavnici malih naroda esto najvei homofobi. Setimo se Itvana Pastora i njegove eksplicitne homofobije. Opet, sve radi podobnosti. Vlast je uvek na prema nacionalnim i verskim manjinama, nije loe imati ih u sluaju nude 1% na izborima je ipak 1% u skuptinskim klupama. Ono malo monih individualnih propagatora demokratije takoe dri vodu u ustima, koketira izmeu nas dole i onih gore, nije zgoreg biti podoban kada se oslobodi neko mesto za ambasadora. Da nije neto malo pojedinaca koji se odvae da nas podre, bili bismo jo usamljeniji. Bojana Peji, ovogodinja umetnika direktorka Oktobarskog salona, uvrstila je Queer Cabaret u zvanini program, ali o tome da se kabare desio - ni traga ni glasa u javnosti. Sigurno je teko optuiti umetnost da je nepristojna, da naruava natalitet, da ugroava decu i da nije u duhu srpske tradicije, vere i kulture. Ponekad se pitam ta bih bez moje drugarice Biljane Srbljanovi, koja uvek prenese ono za to javnost ne uje kada ja, mali graanin, govorim. Negde izmeu postoji onaj ni, etiki proieni deo graanstva koji se zgraava nad svakom vrstom nasilja, kae kako je to strano i uasno, stavljajui tom prilikom na svoj obraz dlan u satenskoj rukavici.

Sloboda, ta od toga imam ja a ta moja drava? Boban Stojanovi

260

godinji almanah

261

III

srpski san

I tu, ba tu, poinje da me hvata panini strah od ovdanjih demokrata. Sve je svedeno na fraze i uasavanje od nasilja. To svako moe da kae. Veina onih koji su upakovani u potovanje demokratije i ljudskih prava o tome raspravljaju zavaljeni u salonski nametaj. Isti nametaj ima i radikalka Lidija Vukievi. Zvanina demokratija je sva u zakonima, konvencijama i paragrama - opet nema ljudi, nema solidarnosti, nema brojnosti ni masovnosti. U takvoj klimi, prema svemu to moe da se povee sa pojmovima: gej, lezbijsko, seksualna sloboda i na kraju queer, postaje legitimna meta i mesto za pranjenje svih drugih frustracija. Onda queer raja ostaje sama i nezatiena, preputena sebi i onom malom broju gorepomenutih koji je podravaju - nesebino i bezrezervno. Ipak, sve to ne znai da je queer raja posustala i bez nade. Organizovanje queer festivala je dokaz da otpor postoji. Spremnost nekih pojedinaca i pojedinki da izau u javnost i kau da jesu, takoe je pomak. Izbor da se u Srbiji dekonstruie identitet postaje subverzija unutar paranoinog nacionalistikog drutva. vrsto verujem da homofobija ovde nije samo mrnja prema neheteroseksualnim osobama - to je samo grupa ljudi u koje je najlake uperiti prst. To ponavljam uvek kada za to imam prilike, pa i sada. Jer demokratija bazirana na nezameranju manjine veini sutinski podrava samo ono to je veinsko. Tako postavljena demokratija (na kojoj se kasnije zasniva itava drava i koja daje primer itavom drutvu), prihvata samo ono to je podobno za veinu. Samim tim drutvo prihvata samo onu manjinu koja prihvata matricu veine. Tek tada smo sposobni smo da se rukujemo i pravimo koalicije. Ali onda nema razliitosti, nema drugosti, ima samo egzotike: nasilje nad manjinama i isprazni mulitkulturalizam koji se svodi na dvadeset sedam naina kuvanja graka svaki u tradiciji druge etnike skupine.

Zbog tako postavljene demokratije plaim se kada ono to imenujem kao desniarske novine pokau empatiju prema nasilju nad gej osobama. Bojim se da sutina tu nije osuda nasilja, ve demokratsko pranje ruku od odgovornosti. Po onoj logici: najpre stvorim klimu da te neko prebije, a onda kaem kako mi je ao. Neka hvala. One koji ne pristaju najlake je tui. Na one koji ne pristaju najlake je uperiti prst. Jer: oni koji odlue da ne pristaju i da ne pripadaju, ne podleu strahovima, malverzacijama, ucenama, pretnjama. I upravo zato su najvei neprijatelji drave, sistema, reima, a posebno klimavih demokratija kakva je ovdanja. I da zavrim frazom: lino je politiko. U smislu da je meni moja seksualnost, moja sloboda da volim koga hou jednako vana kao to su nekome vani vera i nacija ili ratni heroji. Deo onoga to u nazvati mojom kulturom, kroz koju se identikujem i koju elim da razvijam dalje je pobuna u Stonewallu, protesti gej aktivista, to su parade i vesele povorke obuenih, poluobnaenih ili nagih ljudi. Ja se njih ne stidim - to je moj narod - bez stega, bez granica, bez straha, bez oseaja beznadenosti. Uvek kada se otvori diskusija o Gej paradi, pa kao argumet dobijem pitanje: Eto, mi kao roditelji ne znamo kako bsmoi naem detetu jednog dana objasnili gole ljude na ulicama, ja obino uzvratim pitanjem: A kako ste deci objasnili tenkove na ulicama tokom devedesetih? Odgovor na ovo pitanje obino je vezan za oseanje line odgovornosti. A odgovora obino nema. 04.10.2008.

Sloboda, ta od toga imam ja a ta moja drava? Boban Stojanovi

262

godinji almanah

Rezultat te proste jednaine je svoenje pojedinca na glasaa, a ne iskrena briga o njemu. Poslednjih meseci hteo sam da pitam neke demokrate i desniare da li su preplanuli ten dobili na Kosovu za koje se toliko zalau, pomaui ono neto Srba u okopavanju kukuruza.

263

III

za ono to i jeste naalost usledilo zike pretnje, saekivanje ispred zgrade, jedan oseaj opte i sasvim realne nesigurnosti, u kojoj Sonja Biserko sada mora da ivi. Kada su jue jedne novine u tekstu pod naslovom Lezbijka koja se sveti objavile tanu adresu, broj stana i godinu roenja OCA Sonje Biserko, poziv na lin je proiren i na lanove njene porodice, posebno one u godinama koje napadaima garantuju ziku nemo rtve. Ministarstvo informisanja (i kulture) sa onim besmislenim ministrom, naravno, nije reagovalo. Ministarstvo unutranjih poslova, takoe. Onda je jutros nainjen i poslednji korak pismo objavljeno u Kuriru, kojim onaj krvnik otvoreno preti Sonji Biserko. Pismo je potpisano sa pritvorenik Milorad Ulemek. Ulemek nije pritvorenik, on nije u pritvoru, on je u zatvoru. Osuen je na vie od sto godina robije za najtee zloine, meu kojima je i ubistvo premijera inia. On, po zakonu, nema nikakvo pravo da komunicira sa javnou, posebno ne da se oglaava u medijima bez posebne dozvole, naroito ne pretnjama. Pritvorenik je, kako Kurir lano predstavlja Ulemeka, inae napisao zauujue neinteligentan tekst. Ne samo vulgaran, uliarski, prostaki, ve i tekst koji odaje prilino tupog oveka, kojim je samo potvreno ono to svi godinama unazad znamo: Ulemek jednostavno nije bio sposoban da sam osmisli dravni udar, koji je atentatom na premijera zapoeo. To je jedan glup, izuzetno ogranien ovek, koji je ovim nasilnikim pismom, potpisom i posebno delom koji sam citirala u uvodu, zapravo sebe, a i svoje medijske jatake, svoje zatitnike u strukturama vlasti, doveo u nemoguu situaciju. Najpre, podrazumevam da barem dva ministarstva sada vie nemaju nikakvog opravdanja niti mogunosti da ovim povodom ne reaguju. Ministarstvo za medije, da se konano oglasi i adekvatno kazni Kurir povodom ovog i drugog vienedeljnog sistematskog pisanja glasila maje, koje iri lanu teoriju o tome kako su strane slube, uz pomo inievih saradnika, zapravo izvele atentat, a da su Ulemek i ostali kojima se pred Vrhovnim sudom upravo razmatraju albe na presudu za organizaciju i ubistvo inia lano optueni i samim tim nevini. Ministarstvo unutranjih
265

srpski san

Ulemek je, u stvari, glup

Biljana Srbljanovi
Zato ovo piem, verovatno e se mnogi zapitati. Zato, ako nisam i sam prozvan. E pa, jesam. Prozvan sam. Zato to je ta nepismena larva prozvala mog omiljenog pisca, mog omiljenog reisera, mog omiljenog kolumnistu. Napala je moju Crkvu, vojsku, napala je sve to volim, cenim, potujem, uvaavam. Napala je sve ono za ta sam spreman ivot da dam da bih sve to to volim zatitio. (Milorad Ulemek u napadu na Sonju Biserko, Kurir 6. oktobar, Prozivka podguzne muve) Kada je list Kurir danas objavio prostako pismo Milorada Ulemeka, kojim se i ovek osuen za najtee zloine ukljuio u organizovane napade na Sonju Biserko, preen je i poslednji korak, postalo je potpuno jasno koliko je vaan i hrabar bio potez Helsinkog odbora. Neu ovde ulaziti u analizu podle podmetaine, gde su crnim listama nazvani spiskovi koje su uvaeni profesori i nacionalne veliine SAMI pravili, potpisujui se na peticije podrke ratnim zloincima i beguncima od Hakog tribunala. Ne bih o tome koliko je sramno obruavati se na ovu enu, na osnovu nacionalne diskriminacije, difamacijama, napadima ad hominem, objavljivanjem njene kune adrese, ime je otvorena mogunost

264

godinji almanah

III

srpski san

poslova sada mora da utvrdi kojim se putem Ulemek oglaava u medijima, ija je to odgovornost i krivica. Do toga, razume se, nee doi. Jer u ovoj zemlji vie nema niega nema politike, nema javnog mnjenja, nema zakona, nema savesti. Kao deo nacionalnog pomirenja i sabornosti oko ideje da je sve politika i da je svaki kompromis dozvoljen, ovde nema vie ko da se pobuni. Zakon o medijima ne postoji, pa sve i da onaj smeni ministar hoe neto da radi nema ta da sprovodi. Kada iz istog nansijskog centra dolazi novac za organizaciju i funkcionisanje svih partija, da li bi se neko zaista zaudio ako bi se otkrilo da isti nansijeri na ovaj ili onaj nain stoje i iza svakog tabloidnog smea, raneva sa renderima, kolumnistikih hajki, plaenih ubica, izdavakih kua koje izdaju i Ulemekove omljene pisce ali i njega samog, da li bi se neko zaista iznenadio da je ubica u leksikon upisao i koji mu je omiljeni Delta shopping-mall, ali i ime omiljenog opozicionara, omiljenog ambasadora ili omiljenog politiara u penziji? Solidarnost sa Sonjom Biserko u ovom i svakom drugom sluaju organizovane hajke, za mene se podrazumeva. Stojim uz nju, podravam njeno pravo na javnu re, kritiki osvrt na bolest srpskog drustva, pridruujem se zahtevima da se ziki zatiti, da se nasilnici i oni u medijima i oni u mraku haustora identikuju, pohapse i adekvatno kazne. Tomislav Nikoli zna dobro zato trai i dobija policijsku zatitu i od koga, ba kao to je znao i onda kada je iniu javno predviao smrt, onda kada se eelj privremeno sklonio u Hag, a on ostao da saeka metak koji vodi koncentracionoj vladi. Sonja Biserko tu zatitu nema, ona umesto Daievih policajaca moe da pozove samo prijatelje, da je tite od nasilja. I ovom prilikom da kaem i to elela bih da me ubroji u njih. Ipak, ovo nije samo sluaj Sonje Biserko i njenog prava na re. Za mene je u ovom poslednjem koraku najvanije to to se Ulemek identikovao kao neko ko jednostavno nije sposoban da sam osmisli, organizuje i izvede atentat, niti ijedno drugo zlodelo za koje je osuen. Ovaj tupi ovek, svojim besmislenim napadom jo jednom je pokazao da je bio samo vojnik u rukama neto pametnijih

i jednako opasnih ljudi, koji su atentat osmislili i sproveli, time doli na vlast i za razliku od egzekutora, ostali na slobodi. Ulemekov leksikon je zato nevaan; kolumnista, reditelj, pisac su u svojim zaguljivim krugovima verovatno poastvovani to im egzekutor vie desetina ljudi javno izjavljuje ljubav. Oni zaista i jesu jedni za druge, tupi Milorad i njegovi mislioci, ta je ljubav prirodna, neminovna i lepa. Ono to je vano je da se pred oima javnosti stvari konano slau. Ono za ta specijalni sud nije imao snage da do kraja istrai, ne moe a da ne ispliva na povrinu. Ulemek je ogranieni operativac. Mozak operacije je negde drugde, nekanjen, nepriveden, neispitan, netaknut. Ja verujem da je u kabinetu biveg premijera. I sada ekam da me sud pozove, da ovu eventualnu klevetu i dokaem. U tu svrhu, predoiu niz injenica koje su me navele da verujem u to, izneu pred sudom svoju odbranu, koja e podrazumevati i poziv oklevetanima da jednom konano izau da svedoe. I o sebi, i svojoj ulozi u atentatu, i o vezama sa osuenim pripadnicima zemunskog klana i o politikoj koristi, motivima i razlozima, da ljudski otpad Ulemeka, Jovanovia i bandu, navedu na gnusan zloin. Glupi Ulemek, rano se otvorio. Povui e sa sobom one koji misle da su pametniji od njega. 06.10.2008.

Ulemek je u stvari glup Biljana Srbljanovi

266

godinji almanah

267

III

Kako smo se lagali, kako se laemo

Sra Popovi
Verujem da je optunica protiv mene jedinstvena u meunarodnom ratnom pravu. Nikada pre, komandanti ili naelnici generaltaba nisu smatrani odgovornim za zlodela koja su poinili pripadnici armija drugih drava ili entiteta, rekao je general Perii obraajui se sudijama na poetku drugog dana procesa. Danas, 03.10.08. Momir Bulatovi je 2006. objavio knjigu pod naslovom Slobodan Miloevi, neizgovorena odbrana. U uvodu ove knjige Bulatovi kae da je njen sadraj u stvari planirano svedoenje Bulatovievo kao svedoka odbrane na suenju Miloeviu. Do tog svedoenja nije dolo jer, kako kae Bulatovi, sudbina (ili Bog) nisu podarili Miloeviu bolje zdravlje ili dui ivot. Pravi autor knjige je, kae Bulatovi, sam Miloevi. Uradio sam to (misli na pripremljeno svedoenje), drei se istine, ali (pazite: ALI !) i po instrukcijama i obavezujuim nalozima Slobodana Miloevia. Istina je dobra stvar, ALI... ali su instrukcije jo bolje! Bulatovi je nameravao da na to svedoenje ponese i predoi Tribunalu i neke zapisnike sa sednica Visokog saveta odbrane, koji

po njegovom miljenju podupiru odbranu Miloevia. Tako se u knjizi pojavljuje zapisnik sa IX sednice VSO od 2. juna 1993. Evo ta se na toj sednici dogaa: ivota Pani: Kod nas je poseban problem plaanja pripadnika Vojske Republike Srpske. Mi smo izvrili ono to je Vrhovni savet dao. Meutim, tamo ima stareina koje su sa ovog prostora na formacijskom mestu u Vojsci Jugoslavije, ali idu na dva-tri meseca ili due na taj prostor. (str.160) Pavle Bulatovi: To je naredba koju je potpisao general Adi... Tu se kae: Pripadnici JNA koji ostaju na teritoriji Republike BiH, ili se upuuju na tu teritoriju, zadravaju sva prava kao i ostali pripadnici JNA. (str.161) Momir Bulatovi: Kada smo se kao JNA morali povui sa prostora BiH, tada je bilo logino da uradimo sve mogue aktivnosti da osposobimo nastanak i stvaranje Vojske Republike Srpske. (str.163) Pavle Bulatovi: Ali daje osnova da se tui Vojska Jugoslavije! (str.165) Slobodan Miloevi: Ali da mi plaamo deo ocirskog kadra, to je ogromna kompromitacija. (str.165) Pavle Bulatovi: Tako je od maja 1992. (str. 162) Pogledajmo, dakle: ta se ovde u stvari kae? Da su po naredbi Vrhovnog saveta odbrane ociri, pripadnici JNA iz Srbije upuivani na teritoriju Bosne i Hercegovine i da ih je za to plaala JNA. I pogledajmo sada kako bezono Miloevi spinuje injenice. To je Miloeviev karakteristini metod mogao bi se nazvati simultanom revizijom istorije, preimenovanjem injenica u trenutku njihovog nastajanja. To je na kraju njegove vladavine dovelo do onoga to se zvalo Miloevievim autizmom, paralelnim svetom propagande u kojoj su sve injenice reinterpretirane jednostavnim ignorisanjem i negiranjem stvarnosti. Poto je sam na pomenutoj sednici Visokog saveta odbrane ustanovio da je ogromna kompromitacija injenica da su po naredbi VSO stareine, pripadnici JNA upuivani na teritoriju Bosne I Hercegovine, gde su komandovali srpskim snagama, Miloevi verovatno na zaprepaenje i divljenje prisutnih - ovako spinuje tu stvarnost: To meni nije jasno, a to se ve drugi put pojavljuje na ovom sastanku. Nije mi poznato da imamo pripadnike Vojske Jugoslavije u vojsci
269

srpski san
268

godinji almanah

III

Bosne i Hercegovine. Oni nisu pripadnici Vojske Jugoslavije. (str.161) Nemojte sami sebe ovde da obmanjujemo da su to stareine Vojske Jugoslavije. (str.162) Drugo bi bilo da smo mi odavde slali ocire tamo... (str.185) Dakle, to je reeno. Niko od prisutnih nema nita da primeti na ovo silovanje istine. Razumeli su ifrovanu poruku da se ta istina mora negirati. Meutim, i dalje ostaje neobjanjena druga neprijatna injenica da te stareine, koji nisu pripadnici Vojske Jugoslavije, ipak plaa Vojska Jugoslavije. Ovo pitanje postavlja se opet na sednici VSO od 29. septembra 1994: Momilo Perii: Imamo plate za pripadnike VJ u Republici Srpskoj. U dve kategorije, tamo ukupno ima 4.614 ljudi. (str.183) Poto sam traio modalitete (?!) ja predlaem... da im dajemo do kraja godine, ali ne kao plate, nego kao neku vrstu pomoi porodicama. Slobodan Miloevi: Mislim da je ovo ideja da se umanje socijalni problemi porodica? to se tie te socijalne pomoi, mislim da treba da prebacimo Ministarstvu za socijalna i boraka pitanja i da im omoguimo da se da odreena pomo po nekim modalitetima koje bi oni napravili. Zato bi to Vojska radila?(str.184) * * *

srpski san

Trijumf smorenosti nad histerijom

Teol Pani
Nije lako Tadiu Borisu, a kamoli krhkom Jeremiu Vue: taman to se poradovae zbog neviene pobede nad meunarodnim imperijalistikim snagama usred Njujorka, kad eto ti belaja. Crna Gora i Makedonija priznale su lanu dravu Kosovo, i tako im cinino pokvarile jedan radostan dan, u kojem su i cvrci pevali aleluja, to bi rekao pesnik. Pa dobro, nije to psiholoki ba neshvatljivo; uostalom, i psiholozi imaju pravo na oseanja. Nejasno ostaje neto drugo: zato je, za ime sveta, to kad Crna Gora prizna Kosovo crnje nego kad ga prizna Amerika, i to kad Makedonija prizna Kosovo gore nego kad ga prizna Italija ili Francuska? U redu, Crna Gora i Makedonija su nam susedi, ali susedi su i Kosovu, u kakvom god ono statusu bilo. U redu, u tim dravama ive brojni Srbi, ali ive bogme i Albanci, i ta emo sad? U redu, ako su ve navalili, mogli su to ba uiniti i u zgodniji as, ali nemojte mi rei da stvarno postoji as za to koji bi Beograd ocenio zgodnim. Nema potrebe da se laemo: SAD & co. jesu izvrile snaan pritisak na CG i Makedoniju, to se vidi ne iz aviona nego iz kosmikog broda; ovakvo tempiranje priznanja jeste sraunato i na umanjivanje Amerima neprijatnog efekta glasanja u UN, te u tom smislu jeste demonstracija diplomatske sile prema obema stranama: onima
271

Psiholoki je zanimljiv ovaj mehanizam kojim Miloevi i VSO tokom same sednice uspevaju da se preutno, kriom od sebe samih, samoobmanu. I kada Perii konano dospe do Hakog trbunala, on e se, kako vidimo, uspeno samoobmanut, iskreno zapanjiti da ga optuuju za zlodela koja su poinili pripadnici armija drugih drava i entiteta. Miloevia vie nema, Perii je u Hagu, ali se srpska nacionalistika javnost nauila da se sama, i bez njih, i dalje na ovaj nain samoobmanjuje. 10.10.2008.

270

godinji almanah

III

srpski san

koje priznaju, i onoj koja se zarad toga silno ljuti. Pravo pitanje je: na koga se ljuti? Ako se ljuti na Amerikance, Britance i ostale tvrdokorne kosovske independiste, kako to da vraa ambasadore u te zemlje istog dana kad proteruje Anku Vojvodi i njenog makedonskog kolegu? Ljutnja na njih bila je, dakle, em precizno oroena em znalaki priguena, ipak su to velesile, mogu i da zamahnu ruerdom... Ne prigovaram tome mada malo vie stila ne bi kodilo jer emo posledice Miloevievog mahnitog ratovanja s (pr)osvetljenijom polovinom sveta iskijavati jo predugo. Samo, nita od toga ne opravdava nesrazmernu reakciju prema jednim i drugim junim susedima. Koja je svrha toga: zastraivanje (koga?), osveta, kuno junaenje, emotivno pranjenje? Svakako nije nita pametnije od toga, jer nema nikakvu praktinu svrhu: ako Srbiji i svetu ba od Crne Gore i Makedonije zavisi je li Kosovo nezavisno ili nije, e onda je Kosovo nezavisno na kvadrat. Ceo ovaj virtuelni kosovski paradiplomatski boj najmanje se tie Kosova, i najmanje e se u bilo kojem pravcu odraziti na njegov status. No, zato moe da uini mnogo kreativne tete na drugoj strani. I uinie je, ako se budu pitali oni koji se o tome obino pitaju. Prvi politiki ealon svoje je politiki glupavo ponaanje uspeo makar da omeka dostojanstvenim tonom, no samo mrviak dalje od njih irom vlasti i irom opozicije nastaje neopisivo nadmetanje u histeriji, mrakobesju, budalastosti i ostalim formama laboratorijski uzgajanog ludila, preostalog sa izdanih zaliha iz devedesetih: proterati, zabraniti, zaviti u crno, ukinuti letove, uraditi ovo, uraditi ono... ampion je bio besprizorni Markievi iz opskurne Nove Srbije, koji je sveano ukinuo bezbednost krivim i dunim crnogorskim faktorima na tlu i na nebu Srbije. Valjda e da ih gaa PVO tandarama sa neke eke kod Prijepolja, tamo gde je Filaret trajkovao glau ili ime je ve trajkovao pod onim mangupskim Lako pivo atorom. Jo stepenicu nie od politikog podzemlja obitavaju novinarski gmazovi, sasvim raspitoljeni u tabloidima, a zapravo mnogo otrovniji u netabloidima: te fukara, te nesoj, te Daja iptar (uzeo crnogorsko dravljanstvo), te izdaja, te Njego, te Kanjo,

te Marko, te Janko... U poreenju s raskonim epskim diskursom demonstriranim ovih dana, dominantni ton i stil Odjeka i reagovanja su teka naiva, neto kao kandirani Pol Enka u poreenju s nekakvim death metal urlatorima. Sve se, dakle, uinilo u prilog mamuzanju histerije samo je jo falio Kotunica sa velikim narodnim odisajem po februarskom receptu ali je zanimljivo da je rezultat svega prilino bedan. Mamuzalo se u prazno, sve je ostalo na skuptinskim lamentacijama i novinskom papiromrenju, dok je stvarnost Srbije postojano piila svojim putem. Daleko od toga da je proseni Srbin oduevljen onim to je uo, ali ne bi se reklo ni da tim povodom namerava bilo ta da preduzme: ako je od iega beskrajno i nepopravljivo umoran, onda je umoran od tog patriotizujueg anra, i sve je sigurnije da taj umor nee biti prevazien za postojeih generacija. A o tome zato je to ba tako, treba da lupaju glavu ba oni koji su ga toliko umorili, pa su sad silno nezadovoljni njegovom pasivnou, koja zapravo nije drugo nego poslednji trzaj biolnog instinkta samoodranja. ak i sumrani Kurir, vazda radostan da ohrabri svaku mahnitost, objavljuje anketu koja govori tako mnogo: na pitanje da li bi, nakon svega, ili u Crnu Goru na more, samo dvoje od desetoro Sluajnih Prolaznika odgovara u skladu s pravilima parapatriotskog argona. Preostalih osmoro ili kau da e ii, ili da nee, ali ne iz politikih razloga, nego zato to ni inae ne idu. I ova vetaka fertutma potvruje ono to je bilo oigledno i za vreme i nakon prologodinjih izbora, kao i u februaru, uostalom: problem Kosova kao Centralnog Pitanja Naeg Opstanka pumpa se na miie iz politikih, akademskih i medijskih (kontra)elita, dok se kod sve ubedljivije veine graana nju je ve prosto nemogue prevideti, osim ako to jako elite fokus estoko pomerio na pitanja koja se daleko neposrednije tiu njih i njihovih ivota. I teko da ima iega to bi ovaj trend moglo da okrene na drugu stranu. Uostalom, da ima, Kotunica bi ponovo bio premijer. Ali nije: sada je samo mitska linost, sablasna prisutna odsutnost, neto kao Drug Tito cca 1983: svi znaju da ga vie nema i da ga nee biti, ali svi uredno ponavljaju njegove mantre, ne znajui ili bojei se da smisle neto pametnije. Peani sprud, 14.10.2008.

Trijumf smorenosti nad histerijom Teol Pani

272

godinji almanah

273

III

slobodnijeg sveta: onog sveta u koji, bivajui robom, nisi uopte smeo zai jer ti opravdano nisu verovali da e se odatle vratiti, pa su te drali u zaptu, okruenog zidovima, bodljikavom icom, graniarskim armadama sa pukomitraljezima i psima razjapljenih eljusti, obuenih da rastrgnu nedostojnog Begunca Od Prisilne Sree. Ovde, kod nas, nije bilo tako grozno, tavie, iveli smo kao nekakvi poluslobodnjaci, udobno uljebljeni u istilitu Hladnoga rata, manguparski kiljei na svet sa polupogrene strane polugvozdene poluzavese, ni ovamo ni onamo, uivajui u svojem bearskom radijusu kretanja, ali sa stalnom strepnjom da e se pre ili kasnije dogoditi Neto Strano, neto to e nas iznova prevaliti onamo, u onaj mrani lager varavskih robova (koje smo inae skorojeviki tretirali kao nekakvu pomalo postidnu rodbinu sa sela, to je em siromana em ne ume da se ponaa). To nam se nije dogodilo, no nam se desilo neto jo mnogo gore: sami emo sebe zatoiti u jednu kretensku stupicu, no do tada e se desiti jo mnogo toga. I nismo samo mi, i naa jo zlosrenija istona braa, gledali tako u Ameriku, nego je to bila jedna opta pojava. Dakako, nije da je Amerika kao imperija bila opteobljubljena, imperije to nikada nisu, i ne treba ni da budu, jer imperije uvek, i kada njima vladaju najbolji, rade bar poneto od svog ne tako istog imperijalnog posla, i uvek ima nekoga ko strada od stiska ili treska te teke ruerde Carstva. Ali, Amerika kao veoma nesavrena, ali ipak Opredmeena Sloboda, to je ono to je obaralo s nogu, pa ta god to za koga bilo: dez, izbledele farmerke, vake, hajveji, prostranstva, rokenrol, majleri, ginzberzi i ostali apdajci, Njujork i Kalifornija, oblakoderi El Eja i kamp-prikolice usidrene u preriji, sve-za-poneti, Prvi amandman, celononi dragstor i, uopte, distorzirani areni jednog sveta tako drugaijeg od svega to smo znali. Imala je ta Amerika obezdahljujuih uspona i runih padova, ali nikada, nikada do Dorda W. Bua nije sutinski i na due vreme potkopana vera bezbrojnih miliona irom sveta da, uza sve svoje mane i ludila, USA jeste land of the free & home of the brave. Tek je ovaj neobini ovek, kojem kao da je sam Leonid Brenjev iz groba suirao kako da to bolje urnie Ameriku - i onu stvarnu i opipljivu, i onu simboliku na kojoj smo odrastali uspeo da od
275

srpski san

Poarevac, Texas
Teol Pani
Ima na kraju divnog lma ivot je lep Roberta Beninija ona scena kada klinac luta opustelim konc-logorom: rat je upravo zavren, ko je preiveo preiveo je, a nekakav mogui, moda ak i stvarni Novi ivot ukazuje se u liku amerikog vojnika, crnca, koji se pojavljuje pravo niotkud, izviruje iz tenka i daruje deaku (hey boy!) okoladu, ako se dobro seam. To je taj trenutak u kojem se pred detinjim oima - jedna strana evropska epoha zavrava, a sve njeno nagomilano smee bie mogue poistiti i pomesti samo uz veliku pomo Amerike, ak najveu ba onima najkrivljima, to je valjda tada moralo izgledati nekako nepravedno, ali se pokazalo mudrim na mnogo naina. I taj svet, taj kojeg valjda ne bi bilo niti moglo biti bez iskrcavanja na obale Normandije, bez izgibenija momaka iz Montane i Ajove za neke iz njihove distantne kune perspektive moda daleke i nejasne svrhe, onaj je svet koji e velika veina nas zatei pri roenju, pet, deset, dvadeset ili trideset godina kasnije. U tom je svetu Amerika geografski daleka, no opet kulturoloki i vrednosno bliska i prisna, voljena i uena kao nekakva apdejtovana varijanta razvaljene i kljoknule Evrope. Takva je Amerika plenila i evropski Zapad, s kojim e ui u neto nalik na pola-patronat-pola-simbiozu; evropskom Istoku, pak, ona e biti najsjajnija svetiljka drugaijeg,

274

godinji almanah

III

Amerike naini prvo Strailo a onda sve ostalo, da veliku i svetlu stranu velike i svetle zemlje zaturi i zatamni do nevidljivosti; tek je tokom njegovih osam godina na svoje doao i mizernu svoju zadovoljtinu dobio svaki i poslednji mranjak ovog sveta, svaka faistika, boljevika, islamistika ili ko zna ve kakva zamlata koja je u Americi ionako oduvek videla glavni izvor zla, ali joj nikada pre Bua Mlaeg ta pria kod veine nije mogla proi. Taj udni ovek krhkog smisla za poimanje sveta oko sebe bio je idealni ameriki predsednik za svakog antiamerikanca planete Zemlje: mogli ste slobodno biti runi, prljavi i zli, bilo je dovoljno rei da se borite protiv Zlog Bua, i vajni bi vam Progresivni Mislioci sa svih strana i iz Amerike prostrli crveni tepih. Sada je s tim gotovo. Amerika ima novog oveka, i o njemu ve sve znamo, osim to nemamo pojma kakav e biti kao predsednik. Amerikanci e od njega traiti jedno, mi neto drugo, ali opet, na isto se svodi: taj mravko smenog imena, kako sebe naziva, morae zapravo samo jedno: da im prije vrati Ameriku Amerikancima, ali bogme i svima nama ostalima, jer nam Amerika treba; moda nikada nismo ni znali koliko nam treba kao brana od svakojakih mesija i ludaka jer smo bahato pomalo ve zaboravili onog crnog vojnika s tablom okolade u osloboenom Auvicu - sve dok nismo doli u opasnost da je sasvim izgubimo. Onaj e ovek iz Teksasa otii kui dvadesetog januara, valjda nee zapaliti svet do tada, ali one izborne amerike noi ja nisam mogao a da ne mislim o jednom drugom oveku i o jednoj drugoj zemlji. Jer, nita on nije uradio Americi to onaj iz Poarevca nije uradio Srbiji, mnogo godina ranije. A sve u ime istih stvari: patriotizma na turbo pogon, povratka dostojanstva, odsustva mere, ukusa i stila, dulovskog pokazivanja okolini/svetu ko je gazda. On je svima nama oteo Srbiju i kontaminirao je kao stvarnost i kao simbol - uasnim znaenjima koja nikada pre nije mogla imati, a oteo ju je bogme i drugima, onima kojima je neto znaila, ali s kojom vie nisu znali ta da rade, videvi u ta se pretvorila.

seksualnim ak, zraio i zavodio Beograd na gluhome Balkanu sedamdesetih i osamdesetih; znam kakve je simpatije budio elegantni Novi Sad. Sve je to nestalo s Njim. Njegova Srbija, sva u rodoljubnoj vruici, sva nadrndana i preka, postala je tuno i kuno mesto, suvina i teka i samoj sebi, kamoli okolini, mesto zgrenih i namrtenih ljudi, memljivi zakutak gde je zvonak smeh radosnog i slobodnog ljudskog bia najedared postao rei od dvadeset i devetog februara. Jer, i on je bio isto to e i Teksaanin postati mnogo docnije: najidealniji frontmen Srbije za (samo)unitenje Srbije, prigodni monstrum iz kutije za brisanje Srbije, Beograda, i svega Boljeg, sa emotivne i kulturne mape ovog dela sveta. I umalo da mu uspe: da je potrajao jo koju godinu, moda vie nita za urnisanje i brukanje ne bi ni ostalo. Sreom, nema ga vie, ali nije njegov duh izvetrio u potpunosti, nije ostao bez nastavljaa, ak do jue vrlo monih. Nema vee nesree za jednu zemlju, bila Amerika ili Srbija, nego da joj se To dogodi, da je Takvi uzjau: oni koji je, naime, uvaju, spasavaju, i vraaju joj dostojanstvo. Ko veruje da ima kome, neka se pomoli: sauvaj nam, Boe, ovu aku zemlje od Spasilaca; ako to uini, od stvarnih i delatnih neprijatelja e se odlino sauvati sama. P. S. Na optini Zvezdara, proitah negde, rodio se deak Barak Arifovi. Sada je to samo plaljiva beba, ali za etrdesetak godina, ko zna... I Have a Dream! Peani sprud, 11.11.2008.

srpski san

Poarevac, Texas Teol Pani

276

godinji almanah

Nije zgodno, znam, porediti velesilu i ovu aku zemlje od Palia do Preeva, ali to je ona bila globalno, to je Srbija bila u ovom delu sveta; znam dobro, seam se odlino kakvim je slobodarstvom: politikim, intelektualnim, hedonistikim, (sup)kulturnim,
277

III

Too deep to be true

Vlada MilovanoviBiro
Sino sam u magnovenju ugledao na televiziji lik gospodina Samardia i stresao se pri pomisli na mogue vaskrsnue tog oveka u javnom ivotu. Pre nego to sam uspeo da iskljuim televizor nauo sam kako profesor Samardi izgovara neke rei koje me podseaju na hladne, februarske dane u kojima sam morao da nosim duks sa kapuljaom i konu jaknu (sako, tanije) da me neki huligan maskiran u pravoslavnog fundamentalistu ne bi uznemiravaao zbog ustakog outfeata, to mi se ranije ve dogaalo. Pre nego to sam sabio savetnika Samardia duboko u podsvest uo sam ga kako pominje neku nametnutu realnost na Kosovu. Pomislio sam kako gospodin Samardi svakako ne bi trebalo da se bavi pitanjem svoje psihotine realnosti spram june srpske pokrajine, naruito imajui u vidu da je u maju oduvan sa scene pobednikom, novogovornom, izoidnom krilaticom: I Kosovo i Evropa. Ali gospodin, iji mi preminkani lik, dok ovo piem, iskae u zastraujuim blicevima vizualizacije, konano me je motivisao da sa vama podelim priu o svom nedavnom putovanju u Pritinu.

U Pritini sam do sada bio samo jednom, pre vie od godinu dana, jer je to bio najjednostavniji nain da od izvesne fondacije dobijemo neke sitne pare za nansiranje supkulturnog vodia kroz bivu Jugoslaviju. Poto je ceo projekat u koji smo verovali, kao i sve na tzv. Balkanu, raen i voen sa besmisleno mnogo entuzijazma i optimizma, iskoristili smo tu posetu da uslikamo ceo grad i popiemo lokacije za na vodi. Poklopilo se da je u to vreme ispred nekadanjeg centra Boro i Ramiz, na kome danas stoji desetak metara velika slika Adema Jaarija, odran rejv na otvorenom na kome je live act imao Anthony Rother. Bila je to pristojna zabava a za to vreme koje smo proveli u Pritini upoznali smo kul ekipu mladih Albanaca sa kojima smo se smucali naokolo. Ima meu njima mnogo ljudi koji su devedesetih studirali preko i koji su se na Kosovo vratili 99, ali i ljudi koji su ceo svoj ivot proveli dole. Ve tada sam zagrebao po neemu to mi se na nedavnom putovanju sloilo u jednu, tako dobro poznatu priu. Stigao sam u Pritinu oko podneva zajedno sa dva lana ekipe sa kojima sam pokuavao da snimim neki lm o mladima u regionu. I evo nas kako, zbog logistikih propusta, ispadamo iz mini-busa na potpuno pogrenom mestu od dogovorenog, paranoino mumlajui neto na srpskom jeziku u potrazi za kosovskom vezom. Kotrljali smo se oprezno pored perionice Bil Klinton, dvoje studenata FDU-a (beskompromisna dizajnerka zvuka sa bitchy stavom i talentovani, dobroduni snimatelj, koji od roenja ne uje na jedno uvo) i ja, predaleko mislima udaljen od mesta na kome smo se nali. Dream fucking team. Bez veih komplikacija prva prepreka je uspeno savladana i mi smo se smestili u stan na osmom spratu solitera u centru grada. Dolazak na Kosovo izaziva stanje slino jet-legu koje je prouzrokovano preranim buenjem, viesatnim poskakivanjem sa sedita u ritmu rupa, i konanim ateriranjem u tu realnost, sa oseajem krivice i paranoje okaenim oko vrata. Pritina je manje runa nego poslednji put kada sam bio, a u centru grada su zatvorili i poploali jednu ulicu dajui centru grada etalite i neku razumljivu formu. DJ iz Pritine mi kae kako je navodno ulica poploana radioaktivnim materijalom iz Kine i da se puno pisalo o tome.
279

srpski san
278

godinji almanah

III

srpski san

Ali, ta zaboga nije radioaktivno u Kini?, dodaje on i svi se smejemo. Proveli smo popodne u pokuajima formatiranja i oputanja uz par sastanaka i dogovora o logistici a potom su nas domaini istovarili u neki restoran na veeru. Drutvo u restoranu pravili su nam poslovni ljudi i tridesetak mukaraca koji su veerali za susednim stolom a nad kojima je lebdela aura vojne formacije u civilu. Iako sam se zaista trudio da ne mislim na oca, koji je mobilisan i poslat na Kosovo za vreme bombardovanja, eirala me je slika njega koji vozi vojni kamion u koloni od 30 000 vojnika koji se vraaju sa Kosova, i uz pucanje ulaze u Kraljevo. Grad je bio prepun ljudi na ulicima koji bacaju cvee i kliu im, tek povremeno menjajui izraz lica pred traktorima i pretovarenim kolima pomeanim sa kilometarskom kolonom vojske. Tokom ta tri meseca bombardovanja moja generacija slavila je 18. roendan u specinim uslovima urki koje su poinjale u tri po podne i zavravale se do osam. Ja sam tada poeo da pijem kao blesav, duvalo se vie nego ikada, devojke su kompulsivno gubile nevinost, mama je provela tri meseca na lekovima za smirenje a baka (koja je ve odradila bombardovanje Beograda 41 i 43) smireno je odraivala logistiku. ale je izgubio dva bliska prijatelja a dobio kripu zuba dok spava. Napunio sam 18 godina besniji nego ikada. I evo me devet godina kasnije kako sedim u restoranu u Pritini, stidljivo se, sa oseajem krivice, obraam starijem konobaru na engleskom jeziku. Konobar odluuje da prekine tu farsu i na uas dizajnerke zvuka izgovara na srpskom: Priajte srpski. Sve je u redu. Nemoj da se plai. Mi smo sada nezavisni. Mi smo sada demokratska drava. Treba to i da dokaemo. Svi se smekamo i gr polako nestaje. Nakon veere konobar nas pita da li elimo kafu na raun kue i daje mi svoj mobilni telefon da pozovemo organizatora koji nas je ostavio i nestao. Raskravljeni uslugom i osloboeni straha, ostavljamo napojnicu i nestajemo u mranom gradu. Nekoliko sati kasnije klackao sam se na barskoj stolici oaavljen

koktelima u treem kau u koji su nas prijatelji vodili. Prepriavao sam scenu za veerom ertujui sa njenim oima dok su mi njena usta objanjavala: To je albanski obiaj. Niste dobili nikakav specijalni tretman. Posle veere gostima se slui kafa, cerekala se i nastavila da mi pria o albanskoj kulturi o kojoj nisam znao apsolutno nita iako sam so much graanski orijentisan. Tako pijani trtljali smo o reality showu koji bi se zvao: Srbin u Pritini i koji bi pratio svakodnevni ivot Srbina u albanskom okruenju. Mogla bih da ti nabavim jako puno para za tu emisiju, ali niko ne sme da zna da sam ja ukljuena u projekat, brzo je govorila dok sam pokuavao da shvatim da li je ozbiljna. Pa imate ove fondove za multietinost, teatralno sam se nadovezao Biti Srbin na Kosovu najbolje je plaen posao ovih dana Pa daaaa, nije prestajala da se kikoe. Upoznao sam skoro nekog slikara iz severnog dela Kosovske Mitrovice koji mi je priao da on radi u koli kao nastavnik za duplu platu od hiljadu i neto evra, koju mu plaa drava Srbija..., prekinuo sam trtljanje i odsurfovao u mislima na to vee u kom mi je taj mladi priao kako nije problem u ljudima sa obe strane mosta, koji su odrasli u Mitrovici, ve u onima koji su posle rata doli tu, traumatizovani za sva vremena. Priao mi je o nekim straama mosta i o sireni koja znai da ceo grad mora da izae na most. Kae da ne moe da garantuje prijateljima Albancima bezbednost na severu ali da on ponekad ide kod njih. Govorio mi je tada da je plata jedino to ga dri dole i da ne moe da se oeni jer ne eli da odgaja dete na takvom mestu. Kae da ne eli da objanjava detetu ta je to most. Iz razmiljanja sam se trgao kada su prijatelji odluili da nas odvedu na jo jedno mesto. Pili smo ve pet sati i vozili se neosvetljenim ulicama ka novoj turi. Nali smo se u nekom klubu u kojem nas je gazda, kada je uo da smo Srbi, doekao reima: Odakle ste? Iz Beograda?

To deep to be true Vlada Milovanovi-Biro

280

godinji almanah

281

III

srpski san

Aha, nasmejano sam mu uzvratio. Ej kakvi ste vi Srbi, pa svi ste iz Beograda. Je l ima neko da nije iz Beograda ko je iz Srbije?, vritao je unaokolo, smejui se. Evo, ja sam iz Kraljeva, vadio sam se bre-bolje. Svi su iz Beograda..., nastavljao je uporno svoju predstavu taj pijani veseljak. Posadili smo se u neki oak odakle nam gazda nije dozvoljavao da plaamo pia, gaajui nas turama. Pored njega je sedeo pijani gospodin koji se klatio, zaplitao jezikom i grlio svaku devojku koja je prola. Dosta raspusna scena koju je pratio dobro poznat sjaj u oima prijatelja sa kojima smo doli. Odluili su da se dignu. Jedan poziv, 15 minuta ekanja, i nekoliko ritualnih odlazaka u kupatilo. Ja sam za to vreme priao sa gazdom koji nije prestajao da me zajebava: Idem ja u NY esto. Tamo se taj tvoj fazon nosi ve tri godine Ma, ja mislim da se to tamo uvek nosilo, pokuavao sam da se odbranim. Ma da. Ali se ba takvi eiri nose od skoro, nije prestajao, Idem ja tamo esto ali ne mogu due od par dana. Ve sam mator i ne mogu da izdrim. To su apartmani od par stotina dolara...ma da ti ne priam. Mislim svata sam ja radio tamo...da ti ne priam... sa Dordom Klunijem, Marajom Keri i svima ivima...da ti ne priam, vezao je sitan vez gazda dok sam ga gledao u udu. Matori gospodin okomio se na dizajnerku zvuka pa smo krenuli u zajedniku akciju. Ja sam blokirao devojku a njemu rekao: Rei prijatelja. On ga je zagrlio i sklonio na stranu a zatim se okrenuo prema meni i rekao: Reeno. Zadovoljno smo nastavili da priamo. Pojavljuju se neka deca koja prodaju upaljae koji projektuju slike albanskih lidera i poginulih boraca OVK. Kupujem nekoliko komada i pravim projekciju na

zidu. Pop art iz Kine. Haradinaj na zidu. Egzaltiran dobrodolicom pozvao sam gazdu da mi se obavezno javi kada doe u Beograd da JA NJEMU POKAEM. Rekao je kratko: Ne mogu u Beograd. Ne mogu jo. A to ?, pitao sam ga u blentavom udu. Ne mogu, odgovara on uz grimasu i sputa glavu.Ja ne delim ljude ko su i ta su, vidi i sam...ali ne mogu da im zaboravim neke stvari. Svata sam proao i za vreme rata i svata sam video. Imao sam ja puno prijatelja Srba ali ne mogu da im zaboravim jednu stvar. Kad su na demostracijama, studentskim 96, nosili transparente NE DAJTE IM OLOVKE Ne dajte im olovke?, ponavljao sam za njim. Ma da. Uzeli univerzitete, uzeli sve i onda jo kau - ne dajte im olovke. E u piku materinu, kae on. E u piku materinu!, kaem i ja. To je too deep to be true, dodala je eretski, pomalo iskrivljena prijateljica a onda smo svi zautali. lanovi ekipe mi prilaze i govore da im se spava i ja odlazim sa njima kui grlei se sa gazdom i prijateljima koji cupkaju u amfetaminskim tikovima. Monday feels like Friday. Penjemo se na osmi sprat, kroz prljavi ulaz, peke jer lift ne radi. Bacam pogled sa terase na mitski, mraan grad i padam u krevet. Sledea dva dana proveli smo u jurnjavi snimajui grad iz svih moguih uglova i pokuavajui da uhvatimo to vie autentinih pria. Pritina je dosta ruan grad sa pomeanom socrealistikom arhitekturom i arenom, organic novo-divlje gradnjom. Infrastruktura u gradu je potpuno razjebana a centar grada ve godinama nema vodu od 11 sati uvee do 6 ujutru. U gradu ivi oko 70% stanovnitva mlaeg od 30 godina i to itavom gradu daje neku udnu energiju kroz koju se prepliu optimizam, gudra,

To deep to be true Vlada Milovanovi-Biro

282

godinji almanah

283

III

nada i depresija. Kai i restorani puni su mladih i lepih ljudi. Ulicama hodaju pomeani japiji, stranci i ruralno stanovnitvo. Ispred NEWBORN instalacije neki tip me je zamolio da ga uslikam sa enom. Albanski prevodilac mi objanjava da su prvi put doli iz Pei u Pritinu. Malo dalje, kod privatne amerike kole, neki mladi Britanci dele letke kojima pozivaju na predavanje o Bibliji. Zajebavamo ih dok pokuavamo da shvatimo kojoj manjinskoj verskoj zajednici pripadaju. Kau nam da misle da je Kosovo dobro mesto za irenje njihovog uenja. Ispod megaborda Adema Jaarija, autor rada koji u Srbiji skoro niko nije skapirao prvi put za nekog iz Beograda objanjava svoj rad priajui na srpskom. Govori o preispitivanju mitomanije albanskog drutva kroz citat Vorhola i govori kako mu je muka vie od te prie koju je davno uradio. Kae da su ga prvo napali 2003. zato to se na takav nain igra sa herojima, a da su posle incidenta u Beogradu poeli da ga slave jer je izloio albanskog heroja u Beogradu. Ni jedni ni drugi nisu ukapirali. Dok izgovara heroji ujem odjek teroristi u glavi i postajem anksiozan. On nastavlja svoju priu i kae da ni on ne moe u Beograd. Zato?, pitam ga. Plave uniforme, odgovara. Plave uniforme? ponavljam Da. plave uniforme, sve mi se skupilo u njima. Sve vreme devedesetih plaio sam se da izaem na ulicu, nisam nosio linu kartu i ponavljao sam neko srpsko ime u sebi. Ovako si mogao da dobije amar, odmahivao je rukom, Mogao si da dobije batine i amar samo zato to se zove tako kako se zove. Te plave uniforme i ti ogromni policajci uvek sa pukama. Ne mogu u Beograd. Ne ide mi se, stvarno. Dobro, kaem ja i nastavljamo razgovor o nadi kao njihovom najveem resursu.

Pritina nou podsea na Beograd oko Nove godine. Svi su na koki. Ko nije na kokainu taj je na dopu, ali generalno svi su na neemu. Kokain je posebno opasan jer ga koristi mlada elita Kosova, oni najkolovaniji i najsposobniji. I ne samo da ga koriste nego ga vade kao pljuge iz depa. Pre nego to uzme kokain i ne zna da ti je potreban, a onda i dalje ne zna ta je ono to ti prua ali shvata kako ti je neophodno da bi nastavio da se zajebava. Zapravo problem nastaje u toj praznini koju prestanak dejstava kokaina izaziva. Ta praznina te ne vraa u stanje u kome si bio pre nego to si ga uzeo, ve te zakucava u ponor iz kojeg moe da se izvue jedino ako ga ponovo uzme. Paradoksalno, to vie koke uzima to si blii taki na kojoj si bio pre nego to si kokain prvi put uzeo. Tako se taj zaarani krug pretvara u zajeban hobi. Koka je jedna strano glupa i precenjena droga iji bi mek nestao kada bi joj se oduzeli socijalni atributi klasnog simbola. Ali, dok to ukapiraju mladi na Kosovu poklopie ih tranzicija praena postamfetaminskom depresijom. A onda su najebali na nain identian talentovanim, mladim ljudima irom Balkana kojima se godinama valja jeftina i loa gudra koja satire ono malo pameti koja ne pristaje na neprekidno serviranje sranja o ivotu i realnosti. Srbija se ne razlikuje. Uz gudru se valja i tabloidno novinarstvo, populizam i ksenofobija. Podgrevaju se mitovi i nacionalna oseanja, gazi se po mrtvima i pljaka se na seljake fore. Obrazovanje je ruinirano a itavo drutvo je sistemski korumpirano. Strah je u vazduhu a paranoja institucionalizovani oblik miljenja. U Srbiji svakog jebenog dana ne prestaju da priaju o Kosovu a na Kosovu ih pumpaju optimizmom novog poetka i zelene trave. Za to vreme srpski policajci pretvaraju se da su na administrativnom prelazu a albanski policajci napravili carinu. Boris Tadi stvarno nije glup. A nije ni Ivica Dai. Vuk Jeremi misli da je kul a Krkobabi je rekao njet MMF-u. edo, razvedi me. Molim te. Za to vreme na Kosovu nema rominga i nema ni dometa. Sa kosovskog mobilnog ne moe se poslati SMS u Srbiju. Ono malo mladih Alabanaca koji nisu traumatizovani, ne mogu da dou u

srpski san

To deep to be true Vlada Milovanovi-Biro

284

godinji almanah

Mladi na Kosovu se primetno loe na Balkan-priu, jer oseaju da su najegzotiniji i potpuno razliiti u tom kontekstu. Oni su rtva i pobednici istovremno, i oni to znaju. Na Kosovu se apatija tek oekuje i ona e doi kao posledica uzroka o kome niko ne pria.

285

III

Beograd jer njihova nova dokumenta Srbija ne priznaje. Mladima iz Srbije ne pada na pamet da odu na Kosovo jer misle da e ih dole neko okretati na ranju. I svi tako ive oprezno u svojim malim, izolovanim stvarnostima. Srbiju vodi minkerski deo New Wave ekipe kojoj se smejao ceo grad. Tog grada vie nema jer su svi ili zapalili ili se raspali od gudre potcenjujui realnost a precenjujui sebe. U amanet su nam ostavili novu realnost kroz koju marira kapitalizam u svom mutiranom obliku, nemilosrdno kalupei sve pred sobom do take negacije pojedinca u njegovo ime. Sve u ritmu pesme: Udri bogataa i uzmi mu sve pare, sa albuma okolada koju peva Sran aper. O tempora o mores. I onda se u celoj toj apsurdnoj prii pojavi profesor Samardi da neto malo i on objasni o realnosti. Podelio bih, na kraju, sa gospodinom Samardiem jednu intimnu ispovest o realnosti na Kosovu koja me je lino veoma razljutila. Sedeo sam, naime, poslednje veeri u stanu u Pritini, sa zgodnom mladom Albankom i muvao se kao to to rade svi mladi, bez obzira na etniko poreklo. U sred pipkanja, ona se dohvatila novanika i shvativi da nema vie koke pozvala svog dilera, odjurila na emu i nikada se nije vratila. Proveo sam tri sata u ekanju i zaspao ljut. Dakle, REALNOST je, gospodine Samardiu, da ja nisam imao sex u Pritini jer je moja potencijalna partnerka imala problem sa gudrom. Molim vas da jednom i za sva vremena odjebete vie sa tom luzerskom priom. Faleminderit. 14.11.2008.

srpski san

Minimum razuma
Svetlana Slapak
Izbori u Sloveniji su proli sa minimalnom pobedom neformalne i pred same izbore improvizovane koalicije levih stranaka, ali su proli: nisam se mogla ne setiti autora koji razlae da je u dananjem svetu manje od osmine graana sposobno da razumski razloi svoje politiko opredeljenje... Nije re ni o kakvoj posebnoj nadi. Re je samo o minimalnoj osnovi za razumna reenja, koja se mogu ali i ne moraju oekivati u naredne etiri godine. ta je moglo doprineti ovome rezultatu izbora, sem skoro neverovatno paranoinoga ponaanja stranke na vlasti i njenoga dubokog uverenja da su graani njihovi, dakle sposobni da veselo poliu svaku la i da je jo progutaju? Volela bih da mislim da je to bio humor, dobro natopljen sakrazmom i ironijom. Nekoliko meseci pred izbore, Mladina je objavljivala strip, koji se u obliku knjige pojavio neposredno pred izbore i postao best-seller, Soko i golubica. Autor teksta je Lovro Mati, autor crtea se zasada krije pod nadimkom Toto. U stripu je u maniru ljubavnih romana doktorsko-alpskog pod-anra opisana slovenaka politika situacija, sa realnim imenima, a sa osnovnom priom o ljubavi predsednika vlade prema mladoj lekarki, koja je isto tako realna. Autori stripa su dakle samo uanrili realnost, koju je pro-vladina tampa ve obilato potapala u eer, dodali su preterivanje ve postojeem
287

286

godinji almanah

III

neukusu. Negativci, uglavnom politiari leve opcije, prikazani su kao udovita, crveni, udbomaja, moralne nakaze, Jana sam i njegovi kao hrabri borci protiv komunistike napasti. U zavrnoj epizodi, mladence ispraaju pozitivni likovi, sa pesmom Sutra nam pripada - da li se jo neko sea lma Kabare sa trakama sa nazivom SDS (Janina partija) na sumnjivo izgledajuim rukavima koulja: ukratko, stranije i oitije nije moglo biti. Par na kraju sedi u idilinom alpskome pejzau, sa prorokim reima da e se junak kad-tad vratiti - najbolje predizborno predvianje koje smo videli. Posle rezultata izbora, Jana nije uspeo da estita protivniku, i odmah je izneo nekih desetak mogunih zavera levice koje su omoguile nepravednu pobedu: autori stripa su, istini za volju, imali lak posao, a slobodno mogu i da ga nastave. Izmeu ostalog, Jana je optuio Ljubljanu da je pobedila (i to pokvareno) Sloveniju, to je, ini mi se, nepravino veliki kompliment za Ljubljanu. Skoro sam sigurna da su u stripu uivali posvuda po Sloveniji oni kojima je urbanost upisana u obrazovanje i senzibilitet. U najnovijem broju Mladine je autor teksta stripa dao intervju, u kojem nastavlja isti burleskni stil. Ne mogu da zamislim bolje adaptiran nastup. Nade ima, zabava se nastavlja. Pozor ta govorite, politiari, neki ludak vas moe uzeti ozbiljno, i otkriti da ste potpune budale! U relacijama Srbalja i Slovenaca, odnosno u srpskoj kolonijalnoj nadutosti, duhovitost nikada nije bila povezana sa Slovencima, dok je sa druge strane vladao isto tako glup, samo pozitivno obojen stereotip o supremaciji srpske duhovitosti, arma i retorike vetine. U stvarnosti, Koraksa su odbacivali i zabranjivali kao i Franka Jurija u Sloveniji (posebno oni koje smo smatrali naim), a obojica su lucidno i korozivno beleila krajnju ludost svojih svakodnevica. Sem bljutave istine da humor i talenat nisu nacionalno rasporeeni, ostaje jo i to da karikatura, strip, duhovit tekst i svet obrnut na glavu u burlesknom obratu mogu jo uvek izazivati delovanje onoga zbog ega su omrznuti u svakoj vlasti razuma. Glupost je uvek smrtno ozbiljna. Zapravo sam srenija zbog upada humora nego zbog rezultata izbora, jer je svako bivanje na vlasti opasno, a oekivanja skoro nikada doekana. No ako postoji humorna higijena, razum je izloen stalnoj vebi i osveavanju. Toliko volim smeh, da sam sklona padanju u jeftinu bio-argumentaciju kada o njemu piem...

Moda su stvari uistinu jednostavnije u jasno podeljenoj crvenocrnoj Sloveniji, u kojoj antifaizam nikada nije mogao biti ozbiljno ugroen, i u kojoj e politika bar jo neko vreme klizati po fti-fti liniji. Moda e jaa doza i ira rasporeenost smejake kulture nekad udariti po rasizmu i bigotnosti i tamo naneti pravu tetu? Ili e trenutak veselja nestati ve naredne nedelje, kada evropska recesija udari svom snagom po mekim evropskim delovima? No intenzivna upotreba satire/humora/cinizma/ironije/burleske bi mogla i drugde doprineti stvaranju trenutnih, kratkih i uskih prostora-vremena. Moji italijanski prijatelji smatraju da je odumiranje humora doprinelo pobedama Berluskonija: nisam im ba verovala, a sada u im se morati izviniti. Kada moji beogradski prijatelji dobiju Sokola i golubicu na slovenakom, sa drskim zahtevom da se malo potrude i strip proitaju, znae dobro da se i njima izvinjavam. Ali jo uvek oekujem da se neto tako razumno, zdravo i ludo, pojavi i u Srbiji. 04.10.2008.

srpski san

Minimum razuma Svetlana Slapak

288

godinji almanah

289

III

Ferragosto ili o nekolikim denicijama kue

Vojislav Pejovi
Kua je ti je trapavo prevodim Aleksandra Hemona tamo gdje primjeuju tvoje odsustvo. Za one sklonije sentimentalnostima, kua je takoe mjesto u kom ti je jasno da vie ne boravi, a sve ti se ini nekako poznatim. U Podgoricu navratim otprilike jednom godinje. Ve par dana pred put, poinje da me nagriza osjeaj stida: u san mi dolaze poznata lica, zapoinjemo razgovor, hou da ih upitam za zdravlje, ali su njihova imena, izlizana od neupotrebe, sasvim iskliznula iz vijuga. Po buenju, stid polako biva potisnut naletima pritajene panike, jer treba preivjeti tih desetak dana u neemu to mogue vie ne razumijem, to poneki pravovjerni stanovnik Zapada zasigurno smatra divljinom. A onda, simbol za srean put: na Terminalu 1 ikakog aerodroma OHare postavljena je gigantska reprodukcija skeleta dugovratog apatosaurusa (nekadanjeg brontosaurusa: kao da je izumro dvaput). Pomiljam kako je ba to podnoljiva mjera divljine: nepomina, oglodana do kostiju, dostupna na uvid svima koji su proli bezbjedonosnu kontrolu.

Moj podgoriki ferragosto poinje specijalnim programom prilagoavanja u organizaciji moje sestre. Prvog se jutra, na primjer, vozimo gradom: mentalnu mapu, ve ozbiljno zastarelu, auriram bljetavim novitetima: hiljadama kvadratnih metara staklenih fasada, koje slono reektuju usijane pejzae poznog avgusta. Pokuavam da upamtim ko je sve pitao za mene i sa kim sve neizostavno moram da se vidim. Uviam da je vrijeme donekle usporilo, poinjem da prepoznajem prve prolaznike. To me donekle opusti, i obino se ve istog popodneva odvaim da napustim stan bez pratnje nekog od domaih. Oslonjen na obnovljeno gradivo, na dijalekt koji ve osamnaest godina tek povremeno upranjavam (ali koji se prvi prilagodi geografskom poloaju i potpuno ovlada centrom za govor ve pri slijetanju na aerodrom), izlazim na ulicu kojom caruju bezakonje i buka. Dubokim uzdasima obuzdavam upliv adrenalina, i dajem uputstva iz ivota generaciji koja dolazi: trogodinjem sinu i sedmogodinjem sestriu. Pazite kako prelazite ulicu! Drite me za ruku! Ovdje niko ne staje pjeacima! Nismo preli ni pedeset metara, ve mi postaje jasno kako nas svu trojicu izlaem sasvim nerazumnom riziku i gotovo neposrednoj ivotnoj opasnosti: na mjestu nekadanje autobuske stanice i biveg pareta trotoara sa trima crvenim trakama, nasadila se bijela petospratna novogradnja. Zavrni radovi se oigledno izvode protivno svim zakonima i zdravom razumu, jer sa uasom spoznajem kako gradilite nije odvojeno od ulice na Zapadu obligatnom limenom ogradom na kojoj pie ZABRANJENO LIJEPLJENJE PLAKATA, kako nepostojanje jedne takve ograde znai i nepostojanje limene nadstrenice kao mjere zatite nedunih prolaznika od padajuih eksera i pivskih limenki, kako niko nije iscrtao nove trake za automobile i kako sve to graevina, radnici, vozai koji ne potuju zebru, STOP, slabe i nemone, pjeaci koji prkose vozilima i sopstvenom nagonu za samoodranjem sve, ba sve bez vidnog zastoja opstojava skupa, poput nekakvog paraorganizma, nedovrenog, zaetog susretom sluaja i bezobzirnosti, koji ne uvia da postoji grekom, da sa njime neto nije u redu. Desetak predugih minuta kasnije, dok sa djecom sjedim u bati hotela Crna Gora, trudei se da budem na visini zadatka (nadgledanje konzumacije sokova i sladoleda), i dalje nisam
291

srpski san
290

godinji almanah

III

u stanju da se smirim. U bati je gotovo prijatna hladovina, ali ja non-stop otirem uporni znoj, za koji sam uobrazio da sadri estice otrovne bijele praine nakupljene usput. Uobraavam na trenutak da sam Erin Brokovi, i razmiljam ima li smisla tuiti izvoaa radova: u ime djece, u ime svih ponienih i ugroenih. Povremeno nakrivljujem vrat prema strani svijeta sa koje smo pristigli, ali nikako da registrujem tu sluenu kripu konica niti vrisku prolaznika ili zapomaganje nemonih svjedoka jedne neizbjene saobraajne tragedije: neprivlano bijelo zdanje nastaje bez incidenta, bez zaustavljanja, nadneeno nad eljadi koja ga ne udostojava ni pogleda ni straha, koja tuda ravnoduno tumara, pjeice ili u automobilima. Treeg dana odlazimo na more, i stvari ve lijeu na svoje mjesto. Uvijek je lake prilagoditi se bilo emu dok se pogled odmara na utihnulom, debelom Suncu; dok kupai-neznalice naputaju plau u njenim najboljim trenucima, ostavljajui je nama, iskusnima; dok je mogue povui oprezan gutljaj svjeeg kapuina a ne uriti, uprkos tome to se dijete-nepliva ve do koljena nalazi u vodi. (Ka se nalazi na samoj plai: to u ikagu praktino ne postoji.) Takvu prostu radost ne moe pokvariti ve je samo pomalo izaziva injenica da gotovo nita izmeu Budve i Petrovca, a to je ljudskom rukom nainjeno, ne odgovara sasvim slici iz mog sjeanja. Kao da sam neto prespavao; kao da sam iz nekog razloga bio povjerovao da e hotele i odmaralita Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije (odmaralita: ko ih se jo sjea?) potedjeti poslovini toak istorije; kao da je sam pojam o njima takvima, okruenim borovima i maslinjacima, ali nikad svjee okreenim (luksuznim dakle, ali po mjeri ovjeka), bio zapravo poslednji, uporni, davno zatureni ostatak pradomovine u mom srcu: i kie su se slile u cvjetove agava; i otekle, potom, kao sva ostala voda. Pa ime onda objasniti zadovoljstvo spram vaenja novog, dobro dizajniranog, biometrijskim podacima opremljenog crnogorskog pasoa? Samo jedno objanjenje je mogue: doao sam do njega preko reda. Preko reda, ali ne i preko veze: ak i da sam pokuao, to sa vezom (a jesam), ne bi mi uspjelo: moja tetka, koja najmanje petnaest godina radi u slubi zaduenoj za izdavanje linih dokumenata, bila je na odmoru i nije mi mogla pomoi. Ostavljen sm sebi, bio sam se spremio na najgore: sina sam spakovao u kolica (to je vruina nepodnoljivija, to brzina manevrisanja

dobija na znaaju), uvalio mu knjigu, i otisnuo se sa njim u nepoznato. Meutim, ve na prvoj stanici naeg itinerera, gospoa na alteru za vaenje izvoda iz ovoga i uvjerenja o onome (da: dva dokumenta, jedan alter!) jednostavno nije mogla dozvoliti da se jedno dijete mrcvari po onakvoj vruini: lino je je obavila sve pripremne radnje (koje bi inae meni pale na teret), ekspresno propustila formulare kroz tampa i na kraju mi oprostila taksu od pet eura, za koju bih morao da otekam jo jedan podui red. Kakva srea, kakvo bezakonje, pomiljam dok se zahvaljujem najljubaznije to mogu i planiram ta da joj sjutradan odnesem na poklon. Nekoliko kilometara kasnije, u zgradi MUP-a, graanstvo iz samog reda - zmijolikog, u slubi nekoliko altera, klasina zapadnjaka novotarija - se iznenada samoorganizuje, insistira da se sa zaelja probijem na elo, nema smisla da crkavam od vruine sa djetetom u kolicima. Pomalo crvenim, zahvaljujem se svima i nikome posebno, zavravam ta treba i stiem do poslednje faze: fotograsanja i davanja otisaka prstiju. Sad ve, deava se gotovo oekivano: zanosna plavua, dea ex machina, oigledno eca Biometrijske slube, prolazi kroz grupu od nas dvadesetak koji se intenzivno brinemo kako emo ovako znojavi ispasti na slikama, i saoptava kako trudnice i osobe sa malom djecom imaju apsolutnu prednost. U grupi nema nijedne trudnice: dakle Dok po prvi put u ivotu naputam tu zgradu sa osjeanjem da se dravni aparat o meni pobrinuo, pitam se da li je ovo taj tihi znak, taj razvojni indikator koji ne ulazi ni u jedan indeks, a koji prieljkujem da opazim ve toliko dugo: neto u stavu ljudi se zaista promijenilo, povratka na ono vie nema. Prijatelji zovu na veeru, jedva ekam da se vidimo. Dok nam se djeca jure oko oblinje fontane, hvatam detalje onoga to ve znam iz novina: sudski postupak u kom njih dvoje zastupaju porodice Bonjaka koji su tokom rata izbjegli u Crnu Goru, i koje je crnogorska vlast vratila preko granice i predala na nemilost krvnicima i progoniteljima, ne ide najbolje. Drava ista ona iji paso je tako lako dobiti, ako si trudnica ili roditelj ne sarauje ili opstruira proces na svaki zamislivi nain. Javnost nije uznemirena, jer to izgleda nije niiji problem; novine koje o svemu tome izvjetavaju (Vijesti, Monitor) se i same nose sa sudovima, pokuavajui da se odbrane od bestidno visokih tubi za duevnu bol, navodno nanesenu istim onim ljudima koji su bili i Bog i batina tada kad

srpski san

Ferragosto ili o nekolikim denicijama kue Vojislav Pejovi

292

godinji almanah

293

III

su nesreni Bonjaci potraili utoite u zemlji u kojoj je tako lako dobiti nov, dobro dizajniran paso. Osim o balkanskoj tragediji, raspredamo i o tritu nekretnina i o tome kako novi kapital donosi nova pravila ponaanja. Na svijetu ima dovoljno novca ali nema dovoljno pravde, i to je jasno. Ali zar je ne moe biti ni kad cijena nije previsoka: plati to si duan, kriminalce potrpaj u zatvor? U povratku letimo preko Minhena; pauzu od gotovo pet sati provodimo u aerodromskoj zgradi. Tu se, poslije est i po dugih godina, ponovo susreem sa svojim starim prijateljima. Ona je Italijanka, on Njemac; imaju dvije djevojice i zajedno govore est jezika. Nisam ni mislio da bi moglo biti drugaije, ali ipak bezmjerno i svjesno uivam u razgovoru koji je odmah potekao kao da smo se poslednji put vidjeli prekjue. Ne trudim se da idealizujem doivljaj: politiki stavovi mog prijatelja i dalje su dosta konzervativniji od mojih (ili od stavova njegove supruge), ali ne priamo o CDU ili o Obami, ve o tome kako se ko upregao u radnu nedjelju, kako u vikende, i gdje su sve njih etvoro utroili prosto nevjerovatni estonedjeljni odmor (na, tronedjeljni, uvijek nas odvede kui: pogledati deniciju broj dva). Par sati kasnije, u avionu, dok askam sa djevojkom pored sebe (koja je, ispostavlja se brzo, zvijezda rumunske folk-pop scene, sa stalnim mjestom boravka u ikagu), shvatam po hiljaditi put kako je praktino nemogue oduprijeti se nastojanju da se osvoji - ili barem usvoji - nekakav identitet, ili makar privid istog. Moja ena i ja smo nau Italijanku i njenog Njemca upoznali u Majncu, prije ravno deset godina, gdje smo svi nekad davno odraivali postdiplomske studije, gdje se Majna uliva u Rajnu, gdje je ivio i radio Gutenberg, gdje se niko od nas nije rodio, i gdje smo rijetko meusobno govorili njemaki (njih dvoje se vole na italijanskom). Oni sigurno ne primjeuju moje odsustvo, ali ja se u njihovom drutvu osjeam kao kod kue. Nedjelju dana poslije povratka u ikago, ne znam ni sam vie iz kog razloga (jet lag, naivnost, vjera u bolju budunost), po prvi put odlazim u Srpski kulturni i umetniki centar Sveti Sava: u svoju prvu (i poslednju, dok sam ove pameti) posjetu nekom naem okupljalitu iseljenika. Povod je sasvim nevin, gotovo dirljiv: novoosnovano djeije pozorite, zasad bez imena, odigrae dva kratka komada; neka djeca e zasvirati u neke instrumente.

Savlaujem ideoloki snobizam, uzimam sina za ruku, objavljujem da idemo na predstavu. Zgrada centra je neupadljiva dvospratna kua u Linkoln Parku, jednom od skupljih djelova grada. Improvizovana pozorina sala je u potkrovlju. Sa strane bine vide se djeca kako se vrpolje od treme, kako predaju mikrofon jedno drugom, kako neto uvjebavaju. Sa zvunika trete evergrini Dragana Lakovia, to tumaim kao dobar znak. Nakon obaveznih petnaestak minuta zakanjenja, visoka plavua na tiklama i u mini haljini uzima mikrofon u ruke, staje pred publiku i grobnim glasom, bez nagovjetaja osmijeha, ita kratko pozdravno slovo na dva jezika (jer ima gostiju koji ne govore na). Zatim na binu izlazi osmoro djece, koja e, kako smo upravo saznali, prije najavljenih komada izvesti kratak recital. (Moj sin se unervozio, kae da mu je vrue. Ne brini, odgovaram: bie ba zanimljivo.) Recital poinje, i ve drugo dijete pominje tri prsta kao neophodan instrument u tehnici krtenja. Tree dijete u etiri kratka stiha uspijeva da zazove Boga, Sveto Trojstvo i Svetoga Savu. etvrto proklinje bijelu kugu, peto zlo kad udari brat na brata, esto poziva na odbranu Kosova, sedmo zavjetuje sve Srbe da krsnu slavu slave. Recitaciju osmog djeteta nisam uspio da sasluam; postalo mi je jako vrue. Uzimam sina za ruku i izvodim ga odatle. Napolju, jurei za najednom odobrovoljenim djetetom koje oigledno nema smisla za pozorite, pokuavam da premotam doivljaj u glavi: ozbiljne djeije glave koje mehaniki izgovaraju zavjetne stihove; jezik koji uje se jasno - nije njihov maternji; aplauz i bodrenje (Bravo! To!); sladostrasni kliktaji ponositih oeva i majki. Pitam se ima li meu tim roditeljima stihoklepacaamatera. Pitam se: koja je tim ljudima denicija kue; ko i gdje primjeuje njihovo odsustvo? I ime li se hrane: pljeskavicama, hamburgerima? Da nisu moda vegetarijanci? I gdje je ansa da ih razumijem, da sagledam njihovu ljudskost, dok ih posmatram kako se dobro provode zlostavljajui sopstvenu djecu, dok mi se ini kako se iz mog ugla njhovo cjelokupno postojanje, bez ostatka, moe svesti na jedan jedini slogan: ako vam je dobro, onda nita? Kua je tamo gdje primjeuju tvoje odsustvo; kua je tamo gdje ti dijete nastupa u kolskoj predstavi. Kua je tamo gdje ti nije sasvim muka to si ovjek. 08.10.2008.

srpski san

Ferragosto ili o nekolikim denicijama kue Vojislav Pejovi

294

godinji almanah

295

III

srpski san

Najezda varvara
Ivan Torov
Izgleda da se mlaani ministar inostranih poslova Vuk Jeremi valjano oporavio od rana zadobijenih komijskim noem u lea. Odnedavno se ponovo aktivirao, odmoran i sve, oplemenjen novim samopouzdanjem i poletom. ini se da je predah izmeu gigantske pobede u Generalnoj skuptini Ujedinjenih nacija, kada smo Amerima skresali krila i najnovijeg istorijskog sporazuma sa Ban Ki Munom o rekonguraciji UNMIK-a na Kosovu po eljama Beograda, iskoristio da malo koriguje svoje pacistike manire, shvativi valjda da je u jeku globalne nansijske krize, kada svet drhti pred nadolazeom recesijom, pravi trenutak da Srbija pokae ko je, ta je i gde joj je mesto. Poetnu prenjenu retoriku oksfordskog pitomca zamenio je protabilnijim balkanskim, skoro koijakim vokabularom, poto je (konano) spoznao da je formula koju je Slobodan Miloevi tolike godine primenjivao jo uvek upotrebljiva. U stilu ako oni mogu da prete nama mirotvorcima, da nas stalno neto uslovljavaju i ucenjuju, daj da im pokaemo da smo u pokazivanju zuba bolji i vetiji od svakog ko posumnja u kooperativnost srpske nacionalne politike. Pogotovo ako taj neko dozvoli sebi luksuz da joj makar simboliki prkosi.

Iznenaenju zaista nema mesta. Dok u samoj Srbiji ef drave naveliko seje seme istorijskog pomirenja dobrih i manje dobrih, ali i te kako upotrebljivih momaka, sledei nepogreivi instinkt svog pretpostavljenog, ministar Jeremi u diplomatiju alje oprobane i uvebane kadrove iz Kotuniinog nacionalistikog injela. Samo to nije ushieno uzviknuo neka se Miloeviev, pardon, Daiev korpus pripremi... Neki od njih, poput grubo smenjene, potom rehabilitovane urednice Politike Ljiljane Smajlovi, su se malo ugruvali, ali u njihovo nacionalno potenje niko ne bi smeo da sumnja. Ko je proao sito i reeto Spoljnopolitikog saveta MIP, odnosno Tadia, odnosno Jeremia, taj je stekao puni kapacitet da bude na braniku srpske borbe za istinu. A istina je, jel`te, jedna i ona je ako ne nama obinim smrtnicima koji smo tolike godine bili u neoprostivoj zabludi poznata reformatoru srpske spoljne politike i diplomatije Jeremiu. im se pree domaa (prokleta?) avlija, u kojoj dominira logika ko te pita za prolost ako si u meuvremenu nauio kako se valja boriti za nacionalnu stvar, vie nismo uglaene i tolerantne demokrate i diplomate, voljne da izbriu sve tragove zlodela, ve prkosni, za boj spremni, agresivni i nadmeni Balkanci, koji ne prataju nikom, najmanje onima za koje se posumnja da nemaju razumevanja za novo, demokratsko izdanje Srbije. To su najpre osetile prve komije, Crna Gora i Makedonija, drznuvi se da uprkos upozorenjima iz Beograda da to ne ine priznaju nezavisno Kosovo. Njihovi ambasadori su urgentno proterani kao psi. Ministar Jeremi im je poruio da Srbija u duem vremenskom razdoblju prema njima nee biti milostiva kao to je prema SAD, Nemakoj, Francuskoj, Velikoj Britaniji. Njegovi savetnici, neki od njih e uskoro u ambasadore, u prevelikoj elji da ne zaostanu za svojim efom, pourili su da apel Crnogoraca i Makedonaca u Srbiji da Beograd to pre normalizuje odnose sa Podgoricom i Skopljem proglase za vrhunsku nelojalnost graana Srbije nesrpske nacionalnosti prema dravi u kojoj ive. Dobra preporuka za ambasadorsko mesto, zar ne? U asu kada je svemoni Oli Ren zvanino saoptio da je Evropska komisija pustila niz vodu Makedoniju, Crnu Goru i
297

296

godinji almanah

III

BiH, poruivi im da moraju da se poteno pomue da bi zaradili propusnicu za EU, a Srbiji kao relevatnom i najuticajnijem faktoru balkanske (ne)stabilnosti, blagonaklono, nekima se ini ak i snishodljivo, doapnuto kako e joj vrata Evropske unije biti otvorena im se Ratko Mladi nae u Hagu, na meti ofanzivne Jeremieve kampanje naao se jo jedan sused Hrvatska. Istoga dana kada je Stjepan Mesi u Zagrebu, na skupu Igmanske inicijative, upozorio da srpsko-hrvatski odnosi stagniraju, Jeremi je u Beogradu krivicu za poremeaj u komunikaciji prevalio iskljuivo na Hrvatsku. Koji dan kasnije ponovio je da je Hrvatska etniki proterala 250.000 Srba, poruio da Srbija nema potrebe da se bilo kome izvinjava, da bi lekciju iz bliske istorije nalizovao konstruktivnom ponudom zemljama Zapadnog Balkana da se okrenu istini, da je prihvate onakvom kakva jeste. A istina je zna se utvrena jo davnih devedesetih godina, kada je Miloevi uporno i arogantno forsirao oskulu kako Srbija nije u ratu, to e rei da nije imala nikakve veze sa ratnim stradanjima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Pria o ratu za teritorije bila je krajnje nepodobna, opstajala je samo u delovima (graanske) opozicije i u antimiloevievskim medijima. Dominirala je teza o krvavom graanskom ratu podstaknutom separatistikim tenjama Slovenije, Hrvatske i BiH. Jesu stradali svi, ali ponajvie Srbi koji su morali da se i orujem brane od najezde varvarskih hordi ustaa i mudahedina. Taj ideoloki i nacionalistiki diskurs odrao se do dananjih dana i nije teko uoiti kako i dalje obitava ne samo u visoko potovanim nacionalnim institucijama, poput SANU, SPC, netaknutim Miloevievim reimskim medijima i intelektualnoj eliti, ve i u dominantnom delu politikih partija, pa i svih vlada nakon 5. oktobra. Kada te istorijske istine junoa srpske diplomatije ponovi u jo otrijoj i svaalakijoj formi, valjda verujui da su arogancija i izvrtanje istorijskih injenica najekasniji odgovor na provokativne postupke susednih zemalja (priznavanje nezavisnog Kosova, tube protiv Srbije za genocid), ta preostaje osim sumornog zakljuka da se srpska nacionalna politika nije promenila? Moda e neko rei da mladom politiaru Jeremiu ne treba previe zamerati to je podlegao iskuenjima nacionalistike i ratne prolosti, jer ih, to zbog mladosti, to zbog ivota na trulom antisrpskom Zapadu, nije osetio na sopstvenoj koi. Ali to ne oslobaa odgovornosti njegove mentore, koji mu

srpski san

dozvoljavaju da spoljnu politiku pretvara u poligon za kvarenje odnosa sa susednim dravama i destabilizaciju itavog regiona. Vrhunac te stare-nove retorike reprezenata srpske dravne politike, koja smatra da je nedodiriva i da je kucnuo as da ona odreuje pravila igre, namee, ucenjuje, postavlja ultimatume, je Jeremiev poziv evropskim zemljama da obuzdaju varvarske pretnje ekstremista u Pritini. Greh im, zaista, nije mali: usudili su se Sejdiu i Tai da, iz svojih predizbornih i dravotvornih razloga, odbiju plan o rekonguraciji UNMIK-a (zapravo instaliranju misije EULEKS na itavoj teritoriji Kosova), koji je Ban Ki Mun skrojio u dogovoru sa Beogradom. Hteli bi, naime, i oni malo da trguju. Varvari su, dakle, oni kojima beogradski politiari tako irokogrudo nude apsolutnu autonomiju u okvirima Srbije. ak i ako se iskae razumevanje za (nezahvalnu) poziciju srpske politike, koja retorikom agresivnou nastoji da amortizuje utisak da je u trgovini sa UN i EU (odmrzavanje prelaznog sporazuma, status kandidata i beli engen) relativizovala svoj tvrdi stav prema evropskoj misiji, pa i Ahtisarijevom planu - nivo arogancije, tekih i uvredljivih rei koje srpski dravotvorci alju svom najbliem okruenju pokazuju da se Srbija jo nije oslobodila opsesije da bude nezaobilazni regionalni faktor, pravi tigar na Balkanu. Evropska unija na to reaguje strahom da bi prekomerno zatezanje konopca sa Beogradom Srbiju vratilo na staze nacionalizma (kao da je on ovde ikada nestajao). U toj igri, nema sumnje, svi e pre ili kasnije biti na gubitku. 15.11.2008.

Najezda varvara Ivan Torov

298

godinji almanah

299

III

Antisemitizam i Jevrejsko pitanje Jae Tomia

Jovan Byford
Oktobra ove godine, Ifraim Zurof, direktor jerusalimskog Centra Simon Vizental, odbio je titulu poasnog graanina Novog Sada, koju mu je ovaj grad dodelio kao priznanje za dugogodinje zalaganje da se andor Kepiro (jedan od ljudi odgovornih za Novosadsku raciju januara 1942) izvede pred lice pravde. Kao razlog za svoju odluku Zurof je naveo injenicu da se u centru Novog Sada nalazi spomenik Jai Tomiu, poznatom antisemiti, uz to jo i osuenom ubici.[1] Ova tvrdnja o Jai Tomiu odnosila se, pre svega, na njegovo delo Jevrejsko pitanje (1884) ali i na injenicu da je Tomi 1890. osuen na viegodinju zatvorsku kaznu za ubistvo novosadskog novinara Mie Dimitrijevia.[2] Odluka Ifraima Zurofa oivela je u srpskoj javnosti polemiku o liku i delu Jae Tomia, koja je zapoela jo pre dve godine, kada je u Dunavskoj ulici u Novom Sadu otkriven sporni spomenik. S obzirom na to da je Jaa Tomi krajem 19. veka bio jedan od utemeljivaa Radikalne stranke, mnogi su tvrdili da je podizanje ovog obeleja motivisano eljom tadanje gradske vlade u Novom Sadu da na svaki mogui nain promovie ideje i program vladajue Srpske

radikalne stranke. Istovremeno, pristalice Jae Tomia potenciraju stav da se radi o oveku koji je ceo ivot posvetio prisajedinjenju Vojvodine Kraljevini Srbiji, ali se javljaju i drugi, koji u spomeniku vide pokuaj podrivanja ideje o autonomiji Vojvodine u okviru Srbije.[3] Trei u prvi plan stavljaju zloin za koji je Tomi bio osuen. LDP je, na primer, tvrdio da je Jaa Tomi ubio nosioca liberalno-graanske ideje, Miu Dimitrijevia, te da zato spomenik predstavlja omalovaavanje vrednosti srpskog graanskog drutva.[4] Ipak, ubedljivo najei argument da Jaa Tomi ne zasluuje spomenik bila je injenica da je u javnosti zastupao antisemitske stavove, neprihvatljive za demokratsko drutvo na poetku 21. veka. Uprkos brojnim kritikama, pobornici spornog spomenika su nastavili da slave Jau Tomia kao najznaajnijeg politiara koga je u 20. veku srpski narod u Vojvodini imao, rasnog novinara i urednika i oveka koji je raspolagao izuzetnom radnom energijom, lepim znanjima i irokim obrazovanjem.[5] O njegovom antisemitizmu nisu ni pre ni posle Zurofovih komentara imali mnogo ta da kau. Maja Gojkovi, gradonaelnica Novog Sada, u vreme kada je podignut spomenik, nedavno je u emisiji Kaiprst na radiju B92 izjavila da o ovoj temi ne eli da govori, jer nije itala spis i ima odbojnost prema antisemitizmu.[6] U novembru 2006. lanovi Odbora za podizanje spomenika Jai Tomiu insistirali su da prie o tome da je Jaa Tomi bio antisemita jednostavno nisu tane, budui da antisemitizam kod Tomia nije postojao.[7] Pisac lanka o Jai Tomiu objavljenog u NIN-u oktobra ove godine u neopravdanim optubama za antisemitizam vidi organizovanu kampanju vojvoanskih secesionista i autonomaa, zarad neustavnog prekrajanja dravnog ureenja.[8] Da bi potkrepili stav o nepostojanju antisemitizma kod Jae Tomia, njegove pristalice esto istiu da se Jevrejsko pitanje, da bi se ispravno razumelo, mora posmatrati u kontekstu, to znai da ga treba interpretirati i vrednovati kao plod istorijskog trenutka i politikog miljea u kome je nastalo. Tako Drago Njegovan, potpredsednik Odbora za podizanje spomenika Jai Tomiu, u listu Danas podsea da je Jaa Tomi sporni pamet pisao 1884. godine i da stoga delo Jevrejsko pitanje nije ni u kakvoj vezi sa savremenim oblicima antisemitizma, ukljuujui i onaj koji u Srbiji
301

srpski san
300

godinji almanah

III

propagiraju razni desniarski i neonacistiki pokreti.[9] U emisiji KaiprstMaja Gojkovi je Jevrejsko pitanje isto tako okarakterisala kao knjigu iz hiljadu osamsto i neke, dok je Petar Ignja, autor ranije pomenutog lanka u NIN-u, poruio Ifraimu Zurofu da tek kada proita Jevrejsko pitanje i, to je jo vanije, uzme u obzir vreme kada je to pisano, shvatie da u tom delu zapravo nema nieg spornog. Na kontekstualizaciju spornih ideja Jae Tomia upuuje i istoriar edomir Anti, u jednoj znatno odmerenijoj izjavi, datoj za B92. On kae da stav prema jevrejskom narodu u 19. veku treba tumaiti na drugaiji nain nego stav prema njima u 20. i 21. veku, te da je i pored svojih antisemitskih uverenja, Jaa Tomi bio predstavnik jednog pokreta koji je sutinski [...] bio demokratski.[10] Anti je delimino u pravu kada tvrdi da je u 19. veku bilo mogue istovremeno biti lan demokratskog pokreta i antisemita. U to vreme antisemitizam nije bio politiko uverenje na osnovu koga je uvek bilo mogue praviti razliku izmeu leviara i desniara, liberala i konzervativaca, demokrata i onih koji to nisu. Uostalom, krajem 19. veka ni sam pojam demokratije nije znaio isto to i danas: u gotovo svim demokratskim drutvima u to vreme, iz politikog procesa bile su iskljuene ene, nacionalne, verske i rasne manjine i druge marginalizovane drutvene grupe. Meutim, u polemikama o antisemitizmu Jae Tomia i pozivu da se Jevrejsko pitanje adekvatno kontekstualizuje (to je samo po sebi sasvim legitimno, pa ak i dobrodolo), retko kada se zalazi u podrobnije razmatranje stanja politike kulture u vremenu u kome je to delo nastalo. Umesto toga kontekst se navodi kao neto to je samo po sebi olakavajua okolnost, a pozivanje na njega se koristi kao retorika potapalica kojom se izbegava iskreno suoavanje sa kontroverznim aspektima Tomievog dela. U nastavku ovog teksta, pokuau da Tomievo Jevrejsko pitanje postavim u istorijski i drutveni kontekst. Ovo podrazumeva detaljniji uvid u antisemitske motive koji se pojavljuju u Tomievom delu, kao i analizu njihovog porekla i kasnijeg razvoja, naroito u prvoj polovini 20. veka. Jevrejsko pitanje - prvi put tampano u Novom Sadu 1884. jedno je u nizu antisemitskih pameta objavljenih na srpskom jeziku

u periodu neposredno po potpisivanju Berlinskog ugovora, kojim je Jevrejima u Kraljevini Srbiji formalno zagarantovana puna graanska ravnopravnost.[11] Kao i drugde u Evropi, emancipacija Jevreja je kod odreenog sloja stanovnitva u Srbiji izazvala ozlojeenost i podozrenje. Ovaj negativni stav prema Jevrejima bio je podstaknut reakcijom elite na deo Berlinskog ugovora koji se odnosio na prava manjina i bio napadan kao nametnuto reenje, diktat velikih sila i meanje u unutranje ureenje novopriznate kraljevine. Nekolicina javnih linosti u Srbiji i Vojvodini tada otvara takozvano jevrejsko pitanje i u tampi se pojavljuje niz kvazi-naunih eseja, pameta i polemikih tekstova antisemitskog sadraja. Najznaajniji meu njima, pored Jevrejskog pitanja Jae Tomia, svakako su Vjerozakonsko uenje Talmuda ili ogledalo ivutskog potenja Vase Pelagia (1879), O Jevrejskom pitanju u Srbiji Nikole Jovanovia - Amerikanca (1879), Kakav zao upliv stvara ivutska vera i moral u drutvu ljudskom Sime Stanojevia (1880), i Ne dajmo Srbiju ivutima, koju je 1882. objavila grupa srpskih rodoljuba. Veina ovih dela nastala je po uzoru na antisemitsku literaturu sa nemakog govornog podruja. Formalna emancipacija Jevreja u Austrougarskoj i Nemakoj sedamdesetih godina 19. veka dovela je do naglog porasta antisemitizma u tim zemljama. Nakon kraha Beke (a kasnije i Berlinske) berze 1873. godine, populistiki nastrojeni politiari u Austriji i Nemakoj uzroke ekonomske krize traili su u liberalnoj ekonomskoj politici (manesterizam), za ije su glavne nosioce proglaeni jevrejski nansijeri, bankari i krupni kapital. Situacija se dodatno pogorala posle 1882. kada je glasako pravo u Austrougarskoj proireno na zanatlije i srednju klasu, ime je stvoren vei prostor za delovanje populistike politike. Ve uvreeni anti-jevrejski stereotipi i predrasude tada su postali predmet neposredne politike eksploatacije.[12] Brojni mladi Srbi, u to vreme kolovani u Peti, Beu i Pragu, iz Evrope su se vraali zaraeni antisemitskim idejama. Jaa Tomi ve na prvoj strani Jevrejskog pitanja objanjava da je do odlaska u Be pisao onako, da su Jevreji celog sveta mogli biti sa mnom potpuno zadovoljni. Tek nakon boravka u dananjoj prestonici Jevreja - Beu - i dugih noi koje je proveo itajui ili promiljajui o jevrejskom pitanju, Tomi je podlegao zavodljivim arima

srpski san

Antisemitizam i Jevrejsko pitanje Jovan Byford

302

godinji almanah

303

III

antisemitizma. Studija Jevrejsko pitanje , nastala kao rezultat ovih itanja i promiljanja, ukazuje na odlino poznavanje antisemitske literature tog vremena, ukljuujui i dela ozloglaenog antisemite Augusta Rolinga (August Rohling), o kome e kasnije biti rei. Tomi takoe navodi da je 1882, u Beu, u klubu austrijskih narodnosti, odrao predavanje o starodrevnom, sredovenom i dananjem protujevrejstvu, te da mu je namera da, u Jevrejskom pitanju, to predavanje obradi za srpski svet.[13] Tomi, dakle, nije bio samo recipijent antisemitskih ideja nego i njihov propagator, kako u Beu, tako i meu srpskim svetom. Slino Tomiu, njegov savremenik Vasa Pelagi se u Vjerozakonskom uenju Talmuda - jednom od prvih antisemitskih pameta tampanih na srpskom jeziku - takoe poziva na nekoliko nemakih i austrijskih autora. tavie, najvei deo Pelagievog pameta sastoji se od izvoda iz antisemitske knjige Moralna lozoja Talmuda (Die Sittenlehre des Talmud, autor nepoznat, Berlin, 1867) sa ijim se sadrajem, Pelagi insistira, treba upoznati svaka porodica svih pokrajna gde ivuta ima, naroito u vreme kada ivuti, kao to je bio sluaj u Srbiji, postaju ravnopravni graani. Iako su antisemitske ideje austrijskih i nemakih autora bile izuzetno prijemive, autori antisemitske literature na srpskom jeziku krajem 19. veka nastojali su da ih prilagode srpskom kontekstu i priblie itaocima u Vojvodini i Kraljevini Srbiji. Jevreji su u njihovim delima predstavljeni kao najvei neprijatelji upravo Slovena. Jaa Tomi navodi da su Jevreji glavna prepreka autonomiji slovenskih naroda u okviru Austrougarske monarhije: kad god je dolazilo do toga da se Slavenima u Austriji dade ravnopravnost, jevrejska tampa je ustajala protiv toga [...] Dok god se narodnosti u jednoj dravi gloe, dotle ne dolazi do naprednih i korisnih ustanova, a to Jevrejima ba i godi. To to austrougarske vlasti meu narodnostima na Balkanu jo nisu stvorile napredne i korisne ustanove, Tomi pripisuje nastojanju Jevreja da sve ostane trulo i dalje jer gde je trulo, goje se i napreduju jevrejski crvi. On ak tvrdi da Jevreji najvema mrze Slovene, zato to se Sloveni pokazahu najnepristupaniji jevrejskom uplivu. Britanskog premijera, Lorda Dizrajelija, koji bee poreklom Jevrejin, Tomi predstavlja kao najveeg zlotvora Srba, izmeu ostalog i zato to je insistirao da Srbija mora Jevrejima garanovati graanska prava. I Vasa Pelagi, iza pritisaka na Srbiju

i Rumuniju da priznaju ivute i njihovu vjeru kao ravnopravne sa ostalim dravljanima pred zakonom, vidi neistu rabotu antislovenski nastrojenih sledbenika judaizma, iji je konani cilj porobljavanje nas Hriana, kamo i mi Srbi pripadamo. U Jevrejskom pitanju se kao centralni motiv, i na neki nain kao sutina jevrejskog pitanja, pojavljuje - Talmud. Za Jau Tomia, Talmud je kobna re, a talmudizam novija jevrejska vera koja iri nemoral u drutvu. Talmud zapoveda svakom Jevrejinu da treba da nejevrejina vara, upropauje, pa i ubija. tavie, Tomi smatra da Talmud nije samo knjiga, ve i sr jevrejstva, koji se vremenom oivotvorio, preao im je [Jevrejima] u krv i prelazi po zakonu krvnog nasljedstva, od oca na sina. Sline tvrdnje nalazimo i u Vjerozakonskom uenju Talmuda Vase Pelagia, gde autor tvrdi da Talmud ui Jevreje da varaju, zakidaju, grabe, zalagivaju, panjkaju, mrze, upropauju, gule i ubijaju sve narode koji ivuti nijesu, i da se u njemu krije odgovor na pitanje ta se sve neivutskom svetu sprema od Jevreja. Opsesija Talmudom kao izvoritem jevrejskog (ne)morala, koju nalazimo kod Tomia i Pelagia, predstavlja jedno od kljunih obeleja konteksta u kome se njihova antisemitska misao razvila. U evropskoj antisemitskoj kulturi s kraja 19. veka, Talmud je smatran za jedinstven dokument iji sadraj dokazuje tetnost upliva jevrejskih vrednosti na hrianska drutva. Iako se dublji koreni ovakvih tvdnji nalaze u srednjem veku, u antijevrejskoj propagandi panske inkvizicije, glavni promoter ove ideje u 19. veku bio je katoliki svetenik i teolog August Roling (August Rohling), profesor na Katolikom univerzitetu u Pragu i autor knjige Talmudski Jevrejin (Der Talmudjude, Minster, 1871). Ovo Rolingovo delo je sainjeno od tendenciozno prevedenih i interpretiranih citata iz Talmuda, prepisanih iz knjige Razotrkriveni judaizam (Entdecktes Judenthum), koju je jo 1700. u Hajdelbergu sroio i objavio Johan Andreas Ajsenmenger (Johann Andreas Eisenmenger).[14] August Roling i njegovo plagijatorsko delo nesumnjivo su ostavili snaan utisak na Jau Tomia i Vasu Pelagia. Obojica ga u svojim napisima spominju sa neskrivenim divljenjem. Jaa Tomi recimo, otkriva da je dr Roling toliko siguran u istinitost navoda u knjizi Talmudski Jevrejin, da je ponudio dosta veliku sumu novaca

srpski san

Antisemitizam i Jevrejsko pitanje Jovan Byford

304

godinji almanah

305

III

onome ko dokae da u njegovom prevodu talmuda, ima ma i samo jedne neistinite rei. Novac objanjava dalje Tomi, ne zaslui do danas ni jedan rabiner, to je za njega oigledno bio dovoljan dokaz da Rolingovo delo neupitno zasluuje uvaavanje. Priu o Rolingu i 1000 talira koje je navodno, ponudio onome ko opovrgne njegove tvrdnje, nalazimo i kod Vase Pelagia, koji dodaje da je Roling kasnije morao pobjei u Ameriku, zbog osvete bogoizabranih Izrailjana. Istina o Rolingu i njegovoj naunikoj reputaciji je meutim dugaija. Jedna od Rolingovih omiljenih naunih tema bila je ritualno ubistvo kod Jevreja, odnosno kleveta, koja datira iz srednjeg veka - da Jevreji za praznik Pesah u beskvasni hleb (macot) stavljaju krv hrianske dece. Godine 1882. kada je grupa Jevreja u mestu Tisaeslar (Tisza-Eszlr) u Maarskoj, optuena za ubistvo jedne mlade hrianke, Roling se ponudio da pod zakletvom posvedoi da Jevreji kao sledbenici Talmuda upranjavaju ritualna ubistva. Rabin po imenu Jozef Bloh (Joseph Bloch) je tada Rolinga optuio za nepoznavanje Talmuda i ponudio mu 3000 talira ako, kao navodni strunjak za ovu knjigu, pred svedocima ispravno prevede sa hebrejskog bilo koji nasumice odabran citat. Roling je uzvratio tubom za klevetu, ali nije prihvatio Blohov izazov, jer bi svakako izgubio. U najboljem sluaju, morao bi da prizna da hebrejskim ne vlada najbolje da je navode u svojoj knjizi o Talmudu prepisao iz Ajsenmengerovog dela s poetka 18. veka. U oiglednoj elji da izbegne dalju kompromitaciju, Roling je na kraju povukao tubu potiv Bloha. Kasnije se, ponien i ismejan od svojih kolega, povukao sa prakog univerziteta, ali je narednih godina nastavio da u javnosti agituje protiv Jevreja i optuuje ih za ritualna ubistva.[15] Jaa Tomi je, sasvim sigurno, bio upuen u sluaj Tisaeslar o kome su izvetavale sve novine u to vreme. Ipak, ni Rolingovi sporni stavovi o Jevrejima kao ritualnim ubicama, ni njegova ozloglaenost u akademskim krugovima, nisu odvratila autora Jevrejskog pitanja (koji je, po reima akademika Vasilija Krestia, raspolagao lepim znanjima i irokim obrazovanjem) da prema njemu iskae potovanje i uvaavanje. Jaa Tomi i Vasa Pelagi nisu bili jedini autori koji su u to vreme bili zaneti mranim idejama Augusta Rolinga i drugih desno nastrojenih katolikih teologa. Brojni austrijski politiari ija je

platforma bila zasnovana na idejama antisemitizma, promovisali su u javnosti navode iz Talmudskog Jevrejina i srodne literature. Kleveta Talmuda imala je dvostruki propagandni znaaj. Prvo, Talmud je od antisemita promovisan kao dokaz iz prve ruke da Jevreji od davnina kuju zaveru protiv nejevreja. U tom smislu, Talmud je krajem 19. veka igrao ulogu koju su poetkom 20. veka preuzeli Protokoli sionskih mudraca. Drugo, navodni citati iz Talmuda, korieni su za uutkavanje kritiara antisemitskih ideja i svih onih koji su se zalagali za ravnopravnost Jevreja. Na osnovu pogrenih i zlonamernih interpretacija izvoda iz Talmuda, objavljenih u Rolingovoj knjizi i slinoj literaturi, tvrdilo se da su Jevreji ti koji su puni mrnje, da ugroavaju ostale narode i stoga ne zasluuju ravnopravnost sve dok se pridravaju Talmuda. Logini nastavak ovog argumenta bio je da je svaki napad na Jevreje zapravo legitiman i da predstavlja samo uzvraanje udarca monom i perdnom protivniku koji vekovima ugroava prava drugih. Ovakvo tumaenje Talmuda i shodno tome argumentovano opiranje ravnopravnosti Jevreja sa drugim narodima nalazimo i kod srpskih autora. Vasa Pelagi recimo tvrdi da on nije protivan ravnopravnosti ivuta i da pripada onim ljudima, koji propovjedaju [...] jednakost i bratstvo sviju ljudi i naroda. Meutim, on smatra da Jevreji - ivuti - ne zasluuju ravnopravnost dok se ne odreknu Talmuda i ne prigrle vjeru istine i pravinosti. Do tada, tvrdi Pelagi, treba im po talmudski odmjerivati i suditi. Ovo podrazumeva, moe se pretpostaviti, sve ono to Jevreji, navodno, sprovode nad drugima: mrnju, panjkanje, guljenje pa i ubijanje. Jaa Tomi, takoe, tvrdi da nije protiv jevrejske vere, nego protiv jevrejskog morala, protiv jevrejskih nazora i protiv jevrejskih tenji, koji su sadrani u Talmudu. S obzirom na konstataciju da je talmudizam vremenom preao sa hartije u jevrejsku krv, formalno odricanje od Talmuda oigledno nije dovoljno dobro reenje. Reenje nije ni proterivanje Jevreja ili spaljivanje jevrejskih knjiga jer, kao to i Tomi konstatuje, ovi metodi, u prolosti upotrebljavani protiv Jevreja, na alost nisu pomogli. Tomi zato poziva na ustavnu borbu protiv Jevreja i uspostavljanje porotnog suda asti, u kojem bi ljudi iz naroda (kategorija koja po Tomiu eksplicitno iskljuuje Jevreje), sudili onima koji varaju i gule, to jest Jevrejima. Dakle, Jaa Tomi

srpski san

Antisemitizam i Jevrejsko pitanje Jovan Byford

306

godinji almanah

307

III

reenje jevrejskog pitanja vidi u institucionalizaciji nejednakosti, diskriminacije i progona kojom bi se na Jevreje udarilo pravim putem. Toliko o Tomiu kao utemeljivau demokratije i lanu demokratskog pokreta. Moda je, ovom prilikom, ipak najvanije skrenuti panju na injenicu da su ideje koje je krajem 19. veka u Srbiju doneo Jaa Tomi bile iste one koje e nekoliko decenija kasnije inspirisati najvee nacistike zloince. Meu politiarima u Austriji koji su, ba kao i Jaa Tomi, preuzeli ideje Augusta Rolinga i srodnih autora, bio je i jedan od najveih antisemita s kraja 19. veka, Karl Luger (Karl Lueger).[16] Lugerova politika, u vremenu izmeu 1897. i 1910, dok je bio gradonaelnik Bea, imala je znaajan uticaj na politiki razvoj jo jednog ozloglaenog Belije, budueg voe Treeg rajha, Adolfa Hitlera. Poznato je da je Hitler vodio rasprave o Talmudu sa svojim linim prijateljem i politikim saradnikom Ditrihom Ekartom (Dietrich Eckart), tokom kojih je parafrazirao navode iz Rolingovog dela.[17] Tragove Rolingovih ideja nalazimo i u knjizi Nemoral u Talmudu (Unmoral im Talmud, 1920) Alfreda Rozenberga, jednog od najuticajnijih ideologa nacional-socijalizma. Zato ne treba da udi to su nacisti u toku Kristalne noi (Kristalnacht) 9. novembra 1938, sa velikim arom spaljivali jevrejske knjige, ili to su, po dolasku na vlast u Nemakoj 1933. godine u obavezni nastavni program uveli asove posveene Talmudu. Deca kolovana pod nacizmom uila su da, pored Protokola sionskih mudraca, i Talmud - tajni jevrejski zakonik sadri plan svetske jevrejske zavere. Na asovima su prouavali izvode iz Talmuda preuzete iz Rolingove knjige, iste one citate koje u Jevrejskom pitanju parafrazira Jaa Tomi, a Vasa Pelagi prenosi verbatim. [18] Sve prethodno pomenute injenice opovrgavaju stav - esto prisutan u diskusijama o Jai Tomiu i kontekstu u kome je njegovo delo nastalo - kojim se negira bilo kakva veza izmeu Jevrejskog pitanja iz 1884. i ideologije nemakog nacizma koja je, pola veka kasnije, proizvela Holokaust. Negiranje ove veze zasnovano je na pretpostavci da je antisemitizam nemakih nacista koji je doveo do Auvica, bio istorijski izolovana pojava. Potpuno je jasno, meutim, da je nacizam zapravo bio kulminacija jedne duge ideoloke tradicije, ijem je razvoju najznaajniji doprinos dala upravo desniarska politika kultura u Austriji i Nemakoj krajem 19.

veka. Ma koliko bile vredne potonje zasluge Jae Tomia u domenu nacionalnog, kulturnog i politikog rada, ne sme se zaboraviti da je on, iako sa margina, bio deo ove desniarske politike kulture, i da je, uz nekolicinu drugih autora, u Srbiju uvezao njene vrednosti. tavie, svaka sledea generacija antisemitski nastrojenih autora u Srbiji, bila je inspirisana idejama koje je na srpskom jeziku meu prvima popularisao Jaa Tomi. Drugo izdanje Jevrejskog pitanja tampano je neposredno pred Drugi svetski rat, kada je pod uticajem nacistike Nemake u jugoslovenskom drutvu dolo do jaanja antisemitizma.[19] Motive iz Tomievog pameta nalazimo i kod Lazara Prokia, Milorada Mojia i Georgija Pavlovia, ija su dela tampana za vreme okupacije, kao deo kolaboracionistike propagande.[20] Politiki pogledi koje je Tomi popularisao krajem 19. veka, kao i Jevrejsko pitanje u celosti, prisutni su i dan-danas na internet sajtovima koje poseuju simpatizeri neonacistikih pokreta: Rasonalisti, Stormfront i Nacionalni stroj. Jevrejsko pitanje se, prema tome, mora prepoznati i kao tekst iji sadraj ve sto dvadeset godina opstaje i slui kao stalno mesto antisemitskog diskursa u Srbiji. Upravo je zbog toga je preko potrebna potpuna i detaljna kontekstualizacija Tomievog dela, koja e dovesti do objektivnog sagledavanja njegove istorijske uloge. Prema postojeim injenicama, jasno je da kontekst nije olakavajua okolnost u proceni uloge Jae Tomia u irenju ideja antisemitizma u Srbiji.

srpski san

Antisemitizam i Jevrejsko pitanje Jovan Byford

[1] Zurof protestuje zbog Jae Tomia, B92.net, 22. oktobar, 2008. [2] Motiv za ubistvo bilo je to to je Dimitrijevi, da bi napakostio svom politikom protivniku Jai Tomiu, objavio pisma koja mu je, u mladosti, pisala Tomieva ena Milica. [3] R.B. Polemike o linosti Danas 10. novembar, 2006. Za lanove Odbora za podizanje spomenika Jai Tomiu, meu kojima je bio znatan broj simpatizera tada jo uvek jedinstvene Srpske radikalne stranke, spomenik Jai Tomiu simbolizuje put kojim treba da idemo i podsetnik dananjoj generaciji Novosaana da treba da brani i uva slobodu sa istim arom s kojim se Jaa Tomi za nju svojevremeno borio (vidi Kukobat, R. Jaa Tomi ponovo meu Novosaanima Glas javnosti, 10. novembar, 2006.) [4] R.D. Drska armacija primitivizma, Danas, 10. novembar, 2006. [5] Akademik Vasilije Kresti u tekstu Marine Vulievi, Znameniti Srbin, Politika, 30. jun, 2007.

308

godinji almanah

309

III

[6] Emisija Kaiprst, B92, 29. oktobar, 2008. [7] S. Ignjatovi Tomi bio antisemita i inio zla, Dnevnik, 8. novembar, 2006. [8] Petar Ignja, Hajka na Jau Tomia, NIN, 30. oktobar, 2008. [9] Da li se otvaranje spomenika Jai Tomiu moe dovesti u vezu sa irenjem antisemitizma?, Danas, 11-12. novembar, 2006. [10] Zurof protestuje zbog Jae Tomia, B92, 22. oktobar, 2008.Istu izjavu, dva dana kasnije, objavila je i Politika, vidi S. ivkovi, Trae uklanjanje spomenika Jai Tomiu, Politika, 24. oktobar, 2008. [11] Iako je Berlinski ugovor potpisan 1878. godine, Jevreji su u Srbiji graanska prava ostvarili tek 1889. godine, kada je novi Ustav Kraljevine Srbije usklaen sa obavezama iz ovog ugovora. [12] Wistrich, Robert, Antisemitism: The Longest Hatred (New York, Pantheon Books, 1991), str. 56-57; Leon Poliakov, History of Antisemitism, Vol. IV: Suicidal Europe, 1870-1933 (Philadelphia, University of Pennsylvania Press, 2003), str. 2324. [13] Predavanje je objavljeno, na nemakom jeziku, iste godine kad i Jevrejsko pitanje. Jaa Tomi, Der antike, mittelalterliche und moderne Antisemitismus (Werschetz [Vrac]: Druck von Wettel & Veronits, 1884). [14] Za objanjenje i opovrgnue najee navoenih citata iz Talmuda, vidi tekst The Talmud in anti-Semitic Polemics (Anti-Defamation League, 2003). [15] David Biale, Blood and Belief: The Circulation of a Symbol Between Jews and Christians (University of California Press, 2007), str. 130-131; Leon Poliakov, History of Antisemitism, Vol. IV: Suicidal Europe, 1870-1933, (Philadelphia, University of Pennsylvania Press, 2003), str. 15-16. [16] Wistrich, Robert, Antisemitism: The Longest Hatred (New York, Pantheon Books, 1991), str. 62. [17] Ekart, Ditrih, Boljevizam od Mojsija do Lenjina: Razgovor izmeu Hitlera i mene. (Beograd: Duhovna raskra, 1998), str. 35-37. [18] Wegner, Gregory, Anti-Semitism and Schooling Under the Third Reich (Routledge, 2002), str. 80-84. [19] Jaa Tomi, Jevrejsko pitanje (2. izdanje), (Petrovgrad: tamparija Popmijatov, 1940).

srpski san

Srpski san

Svetlana Luki
Srea da je dan sve krai, pa je period kada se oseamo obaveznima da neto radimo sveden na est, sedam sati. Onda oko etiri padne mrak i imamo alibi da se povuemo u kue i uurimo do sledeeg jutra. Od nas se nita ne trai i ne oekuje, osim naravno da se stalno zahvaljujemo, radujemo i nikada ne zaboravimo da smo umesto Kotuniine vlade dobili ovu, proevropsku. Samo pre nekoliko dana u ovoj zemlji su bili predstavnici Evropske unije, koji su napravili izvetaj o tome ta smo uradili u ovih godinu dana na tom mitskom putovanju ka Briselu. Skoro nita. I umesto da u zemlji koja trabunja o svojoj religioznoj posveenosti evropskim integracijama danima gladamo i sluamo ministre, predsednika vlade, ko god da je, predsednika drave, poslanike kako objanjavaju zato smo izgubili jo jednu godinu, ta tema je nestala bre od vesti o okovievoj pobedi u angaju. Glavni ceremonijal majstor zabudaliavanja javnosti je ministar inostranih poslova koji postaje ozbiljan problem Srbije. Jeremi je prvo rekao kako nam Evropljani postavljaju specijalne uslove koje niko nikada nije dobio. Onda su za njim ili eli i nova eca kancelarije za pridruivanje Milica Delevi i pokrivali njegovo lupetanje tvrdei da za nas vae isti uslovi kao i za ostale zemlje koje su htele u Evropsku uniju. Onda je ministar inostranih dela ciknuo na odluku Meunarodnog suda pravde da se proglasi
311

310

godinji almanah

[20] Milorad Moji, Srpski narod u kandama Jevreja, (Beograd: Lu, 1941); Laza Proki, Ko su oni? (Beograd, 1941) i Jevreji u Srbiji (Beograd, 1941); Georgije Pavlovi, Pod estokrakom zvezdom (Beograd: Prosvetna zajednica, 1943).

17.11.2008.

III

nadlenim u sluaju tube Hrvatske. Zapretio je Jeremi Vuk kontratubom. I nisu mu dovoljni zloini za vreme Oluje, nego e traiti da se istrae zloini Hrvata nad Srbima tokom XX veka, pre svega za vreme Drugog svetskog rata, mada ni Prvi nije iskljuen. Treba mu staviti na raspolaganje Miloevieve svedoke: Slavenka Terzia, Smilju Avramov, Mihajla Markovia, mada bi mu najjai adut bio osiev junak iz Vremena smrti, vojvoda Mii. Ima ozbiljnih indicija da nekoliko zemalja Evropske unije, kao to su Nemaka, Velika Britanija i Belgija, imaju primedbe na Tadievog pulena Jeremia. Ne dopada im se to to Jeremi za neuspeh Srbije u evropskim integracijama krivi Evropsku uniju, tvrde da on zloupotrebljava Evropsku uniju za unutarpolitike potrebe i kau da je on, Jeremi Vuk, najuagreniji Srbin meu vodeim srpskim politiarima. I zaista, kada sluate Jeremia, ini vam se da je zaostao iz Kotuniine vlade. Ali to je samo privid. On i Tadi u spoljnoj politici igraju uloge dobrog i loeg policajca, pri emu je predsednik dobrica, a Jeremi zlica. Jeremi je Tadievo politiko edo, koje je bilo predvieno za ulogu premijera. Tu ulogu juri sadanji ministar spoljnih poslova, koji svoj posao shvata samo kao rezervni poloaj. Ministar kome je u opisu posla da poboljava odnose sa susedima i organizacijama kojima elimo da pristupimo je svojim izjavama pogorao te odnose i logika nalae da mora biti smenjen. Ona dvojica iz vica bi morala da odu u kancelariju u Nemanjinoj i da ga iznesu sa sve onom izrezbarenom stolicom na kojoj sedi kao na prestolu svetog Petra. Umesto toga, moe da se desi da se u prvoj rekonstrukciji vlade Jeremi pojavi kao njen predsednik. To e biti kraj DS-a. to se mene tie, taj kraj se ve odigrao i ovoj bivoj Demokratskoj stranci Jeremi dobro stoji. U ovoj vladi kao da postoje samo Jeremi i eli. Svi ostali ministri se kao podmornice as pojave, as zarone. Uzgred, nagradno pitanje glasi kako se zove naa ministarka nansija. Kako to da u vreme ekonomske krize, donoenja budeta, pregovora sa MMFom, ta ministrarka nije glavna zvezda svih dnevnika? Moda je ona skromna i stidljiva ena koja vredno radi, a novinarima su takvi dosadni. Ili ju je neko uutkao, jer unosi previe defetizma, a takvi nam nisu potrebni. Potreban nam je veseli eli, koji za sve ima lepu re. Taj bi i u toku Armagedona pronaao nau ansu da koliko dogodine postanemo lanica Evropske unije.

Prole nedelje sam paljivije nego inae itala izjave politiara na vlasti i jedna stvar me je uznemirila. Skoro svi se ponaaju i govore kao da su opozicija, i to krajnje nemona da bilo ta preduzme. Jeste to jednim delom izgovor, ali izgleda da nije samo to. Ministar Duli na primer priznaje da ve dugo imamo problem sa privlaenjem grinld investicija, da je Srbija na 149. mestu u svetu po kriterijumu dugotrajnosti i komplikovanosti procedura za dobijanje graevinskih dozvola, ministarka telekomunikacija Jasna Mati kae da su postojei propisi esto u sukobu jedni sa drugima, da usvojeni zakoni esto nisu primenjivi zbog nedostatka prateih akata, dravni sekretar u ministarstvu za ljudska i manjinska prava ne moe nita da uini povodom sve eih napada na bogomolje Adventistike crkve i poziva nadlee institucije da adekvatno i pravovremeno reaguju... ta nam poruuju svi ovi ministri, osim da nam je drava u stanju neke strane paralize? Poruuju nam da su nemoni pred nekom viom instancom, da nita ne mogu da urade, jer ekaju odobrenje i uputstva od te instance, a ta instranca je Tadi, koji nema nikakav konstrukruktivan plan, nego ui ispod jabuke i eka da plodovi istrule i padnu mu u krilo. On eka da se ljudima zgadi Kotunica, eka da se raspadnu radikali, kao da u tom ekanju ne truli i cela zemlja. Tadi je pustio da stvari nekako taljigaju i odbija da vidi da njegovi dvorjani vrljaju po ovoj zemlji kako hoe i da su doveli do toga da se glavna proevropska stranka percipira kao simbol najvee korupcije. A ako se glavna proevropska stranka doivljava kao simbol korupcije, koliko e onda u ovoj zemlji ostati graana koji e stati iza evropske ideje? Najvea uzdanica proevropske Srbije je za kratko vreme postala novi kralj Ibi koji se nadvikuje sa svojim narodom. Pomak je gigantski, skok je civilizacijski Kotunica nam je namenio Srbiju u kojoj smo svi uureni ispod ljive ili crkvenog zvonika, a Tadi nam nudi viziju Srbije u kojoj smo se svi sabrali pod kupolu oping mola. Na jednom bilbordu u ulici Kneza Miloa se reklamira nagradna igra - Srpski san: 1000 evra svakog meseca 20 godina. Taj bilbord je mera ponienja do kojega nas dovodi Tadieva politika. To je njegova verzija nebeske Srbije, u kojoj nam se nudi samo jedan san, uz to nedostian: 1000 evria meseno. Kakav napredak - iz Kotuniinog mraka iskoraiti u Tadievu prazninu. Emisija Peanik, 21.11.2008.

srpski san

Srpski san Svetlana Luki

312

godinji almanah

313

III

jer ste, brao, ostarili teko, Alchajmera usput zapatili! Ne moete sa mnom etovati, gr`jeh hrvatski svi zaboraviste od Turaka do dananjih dana! To izree Jeremiu Vue, pa se skoi od poda na noge, zgrabi pero i teftere grdne, te sam uze tubu sastavljati i uz tubu teko uzdisati, od pravnikog posla dosadnoga. Odgovara vlastela evropska: Mili boe, uda velikoga! Kad sud sebe proglasi nadlenim ti se, Vue, tek tada pris`jeti kontratube i srpskijeh rana, Jasenovca, Oluje, Krajine, kojeno si, smuenou svojom sve do danas Kosovom prikriv`o. S Euleksom budan zanoiv`o, Ban Ki Muna u snu si zaziv`o, pak skakao na noge lagane zadobivi veinu glasova u Skuptini naoj generalnoj! Kad to zau Jeremiu Vue, vrisnu momak iz grla b`jeloga, zaboravi diplomatske note i pokaza svih trideset zuba! Tenka vozi, tenk mu poigrava, a zvekee sablja o bedrima. Pak on razvi barjake svilene, na njima su sva et`ri ocila te dohvati laka mikrofona, medijima ud`ri talambase:

srpski san

Bespua povjesne zbiljnosti - jeremijada

Vesna RakiVodineli
Vino pije Jeremiu Vue u prokletom gradu holandskome, Menarodnom sudu u hodniku. Sa njim pije eta pobratima to iz vlade, to iz parlamenta. Uz skute mu dijete Ivica, sa Ivicom deli Mrkonjiu i jot vie naijeh hajduka. Kad s` hajduci vina napojie i u vinu eif zadobie, `vako ree Jeremiu Vue: ujte mene svjetske poglavice! Kontratubu vama u napisat podnijeu je Me`narodnom sudu sudijama u svili-kadi! Tamo e vas biti i muiti (i vaditi vae oi arne),

314

godinji almanah

315

III

Hou tubu za Kosovo ravno, neu tubu vlastele hrvatske, kontratubu u sepetu nosim, jedno pamtim, drugo zaboravljam, jedno piem, drugo progovaram! Ne prihvatam uslove jevropske kad je dosta, dosta biti mora: ne prilii `vakome junaku dilitnut se, ne pogodit cilja suda hakog ili suda nonog, tu za mene razlike i nema! Zato svima objavljujem javno: dilitam se do sudnjega dana, oko mene kruga nainite, jer u suda jednom pogoditi! Ne prihvatam sudsko poravnanje, al uvodim tajne pregovore to je pos`o uhodan u ratu: proda Srbu, preproda Hrvatu. Zemlje gore, gradovi se rue, ljudi ovdje mogu da ispue!1
1 Poslednja dva stiha su, donekle izmenjena, preuzeta iz pesme Predraga Lucia It voz fajt for Marloboro lajt!, Haiku, haiku, jebem ti maiku,Feral Tribune, Split 2003, str. 106.

srpski san

Stvarnost je stvarna, Jeremi je izmiljen

Teol Pani
Ko nije uo i osetio tu tiinu, tome je daba priati. Pozni je avgust 1991, narandasti autobus Ni-ekspresa jezdi autoputem od Beograda ka zapadu, levo i desno su sremska kukuruzita, na radiju javljaju da je neki opskurni maral Jazov, ili tako nekakav, sa klikom sovjetskih apkaa izvrio pu u Kremlju; prolazimo pored Rume i Mitrovice, pa skretanje za id, motel kod Batrovaca, Spomen-podruje Sremski front, uj, sremski front, eno ti pravog i aktuelnog fronta, dobrano sremskog, na samo desetak kilometara odavde. I granica je ba tu negde, tada jo neslubena, ali teka na onaj straan nain na koji moe biti teko neto to se ne vidi i ne uje, a ipak je sveprisutno. U poetku dosta raspriani putnikluk raznolikih ekavskih i ijekavskih tonaliteta svakim je novim kilometrom sve tii, i dok stignemo do pogranine zone zamree svaki zvuk, ak e majstor i radio iskljuiti, samo e tridesetetrdeset zgrenih individua tupo gledati preda se, povremeno izvijajui vratove, ne bi li pogledom predusreli ne-zna-se-tano-ta tamo negde iza sledee okuke, a to bi moglo biti nekako pretee, to bi nekako moglo ugroziti prijatnu iluziju sigurnosti limenostaklene drumske lae, zaglavljene meu svetovima.
317

22.11.2008.

316

godinji almanah

III

Zaustavlja nas srpska policija, osiona i uurbana, iz autobusa izvode nekolicinu Albanaca, ak i jednog iu meu njima, izdiru se na njih da odmah priznaju da su krenuli da ratuju u zengama, Albanci ostaju, a mi piimo dalje, bez suvinog osvrtanja, valjda sreni to nismo Albanci, ta li. etiri meseca docnije, pretposlednjeg dana te dine godine, tako e isto hrvatska policija kod Slavonskog amca mog oca i mene izvesti iz autobusa, a za nama se niko nee ni osvrnuti jer zato pa i da se osvre, ako tu dvojicu skidaju sa autobusa, mora da su neto ve skrivili, ili bi mogli skriviti, a ako se interesuje za njih bie da si i ti neto kriv sa njima. I tako e autobus pun Presrenih Makovih Zrna bezbrino odbrundati dalje, stupie preko mosta na bosansku stranu rastereen za nas dvojicu. A nama, ta ve bog da. Leta 2008, kao i bar pet-est prethodnih, vozovi od Beograda do Zagreba lepi su i isti, solidno snabdeveni razgovorljivim putnicima. Putniki vagoni su hrvatski i slovenaki, jer nai su u tako jadnom stanju da i nisu za ljude, i nikuda ih i ne putaju. Samo je vagonrestoran poslovini doprinos srpskih eleznica zajednikom prevoznikom poduhvatu, sve sa lutajuim konobarom koji s vremena na vreme proeta kroz voz nudei kafu u Srbiji, a kavicu u Hrvatskoj. Zato ne kavu, boga pitaj, mada se onim infantilnim deminutiviem koristi tek deo Zagrepana i uglavnom niko drugi u celoj Hrvatskoj, no tako im je valjda reklo da govore, pak oni tako i govore. Tokom celog putovanja slobodan si plaati u obema lokalnim valutama ili u evrima, kafa i kavica su jedan evro, osam kuna ili osamdeset dinara, i nema nikakvog problema da kafu plati u kunama, negde kod Stare Pazove, a kavicu u dinarima, sve klizei kroz Kutinu. I nema nigde one tiine na granici, putnici su umereno oputeni, jedni i drugi carinici vie i ne kriju svoju umerenu suvinost, jedni i drugi policajci su barem umereno ljubazni, a oni koji to nisu samo su umereno mrki i utljivi, no za njih te je briga koliko i za lanjske meave slabog do umerenog intenziteta. Tako to nekako danas izgleda, utihnuo je sremski front, a ni drugi se bogme ne uju, i da nema kojekakvih ministara i ministranata, diplomata i diplomanata, pomislio bi neko slabije verziran da se id i Tovarnik nalaze na vedsko-danskoj ili tako nekoj postmodernoj granici, daleko od razuzdane gomile i od smjese ljepljivih upitnika

kojima je do uvotenosti impregniran taj veiti, dosadni, opasni, deprimantni srpsko-hrvatski kompleks. Piju se podjednako gorki vreli napici sa f i sa v, vade se iz torbi kole i fante, rose i jane, itaju se Jutarnji i Blic, i sam bog zna ko je tu ko i ta je tu ije, ili pak se moda to ba najbolje zna: zna se da nita vie nije ni Nae ni Njihovo, nego smo i jedni i drugi u vlasnitvu Treih Lica iz Jo Treijih Zemalja. Ono iz devedeset i prve i potonjih godina bila je krvava farsa; ovo sada, to je tek uasna, diletantska opereta, sa mnogo glumatanja i prenemaganja, vriskanja i kretanja. A tema ovog grozomornog teatra koji je ki jer je la, i koji je la jer je ki, jeste ona krvava farsa od onomad, iz vremena kada je sve bilo tako prokleto ozbiljno, kada je mrak bio nezajaljivog apetita, pa je znao neretko progutati i celog oveka, i to tako ga skrckavi da nita od njega ne izroni na svetlo vie nikada. Ko se nad taj mrak nadvirivao pa preiveo, taj zna da uveliko ve troi svoj drugi ivot, pa mu je sve ovo pomalo i smeno, mada zapravo tu niega smenog nema, niti tu iega uopte ikako ima, osim jada i bede politikog na ovim panonskodinarsko-jadranskim stranama. Eto, to je politika danas i ovde, pa jo proevropska i demokratska, te je u skladu s tim i normalno da je opskurni likovi poput Jeremia Vuka najbolje oliavaju, da su njena dika i ponos.

srpski san

Stvarnost je stvarna, Jeremi je izmiljen Teol Pani

318

godinji almanah

319

III

Neka u Hrvatskoj isteruju svoje demone, ima ih tamo dovoljno koji se ovim korisnim i zdravim egzorcizmom sjajno bave; mene zanima ta je uopte ovo po emu mi ovde bezglavo plutamo mesecima, kako se zove, ta predstavlja i emu tei politika koja radi malo ta drugo osim to uva Kosovo, i usput osveava i produbljuje razdor izmeu Srbije i njenog okruenja, ta od nas hoe taj naporni netalentovani odlika Jeremi koji kao da je - kao gotov proizvod s ugraenom grekom - ba izaao iz borda neke proklete marketinke agencije, i ta hoe od nas njegov gazda i stvoritelj, Tadi Boris, predsednik ovo malo zemlje, kojem je sticajem srenih, nesrenih ili ravnodunih okolnosti imalo biti povereno da naim ivotima sauva ono malo digniteta to do sada nekim udom nije strgano i spaljeno. I dokle emo jo imati volje da trpeljivo podnosimo taj cilikavi trandebal sa Hrvatskom, Bosnom, Crnom Gorom, Makedonijom, a o Evropskoj uniji i da ne govorimo? Kako god bilo, sauvajmo svoje kafe i kavice, globalistike eerne vodice i lokalne izvorske vodurine, svoje male, dragocene rituale iznova pronaene vozovlane normalnosti. Godina 1991 & co. bile su brutalna okupacija stvarnosti, izvedena od invazionih trupa ludila; sada je vreme da se uzvrati udarac: mi smo jedino stvarni, Jeremii i Jeremiima slini, gde god ih se nae, plod su perverzne mate nekog sitnog, zlobnog demijurga. Peani sprud, 22.11.2008.

srpski san

tetom na tetu
Vladimir Gligorov
Na sreu postoji YouTube, pa sam mogao da gledam i sluam ta je po ministru spoljnih poslova Srbije spoljna politika Srbije. Bio sam iznenaen arogancijom, demagogijom i nepoznavanjem injenica. Dva primera za ovo poslednje: da je ovo prvi put u istoriji Balkana da se problemi ne reavaju silom ve mirnim putem i da Hrvatskoj nisu bili pootravani uslovi za pribliavanje Evropskoj uniji, kao to su Srbiji. Korienje rei uvek, nikada, kao i izraza u celoj istoriji, u najmanju ruku je zamorno. No, posebno zapanjujue je bilo pitanje koje je Jeremi u jednom asu postavio sagovornici Vesni Pei. Dakle, da li bi ona takoe, na obnavljanje hrvatske tube protiv Srbije za poinjenje genocida, odgovorila podnoenjem analogne tube protiv Hrvatske za genocid nad graanima srpske nacionalnosti? To je, po Jeremiu, retoriko pitanje, jer je odgovor oigledno potvrdan. To je zapanjujue. Najpre zato to je prirodan odgovor da podnoenje tube zavisi od toga da li se smatra da se poseduje dovoljno dokaza da tuba bude uspena. To, jasno je, nije retoriko pitanje. Pretpostavimo da je odgovor potvrdan, dakle da je Jeremi siguran da postoji dovoljno dokaza da je Hrvatska izvrila genocid nad srpskim stanovnitvom u toj dravi. ta bi bila obaveza srpske, i bilo koje, vlade ako bi zaista posedovala takve dokaze? Da podnese
321

320

godinji almanah

tubu kada ve postoji konvencija o genocidu i sud koji po toj stvari moe da presudi. Jeremi, meutim, smatra da je bolje da se to politiki rei. Ostavljam, za sada, na stranu moralnu i pravnu obavezu onoga ko ima dokaze o tome da je izvren genocid i postavljam pitanje: ta ponuda politikog reenja implicira? Da bi se na to odgovorilo, pomae informacija ministra da je Hrvatska nudila da povue svoju tubu za genocid, pod uslovom da Srbija izjavi aljenje za izvreni genocid. Ministar je to naveo kao primer apsurdne ponude. No, ako Hrvatska zaista smatra da ima dokaze za svoje optube i smatra da bi mogla da dobije zadovoljtinu u procesu pred meunarodnim sudom u Hagu, nije jasno kako bi mogla od Srbije da trai manje kako bi dolo do vansudskog poravnanja, da se tako izrazim? Isto tako, ako Srbija nudi politiko poravnanje, jer e inae ona sama podneti analognu tubu, u iju validnost veruje, to znai da Srbija prihvata opravdanost hrvatske optube za genocid, jer kako inae shvatiti ponudu za poravnanje? U suprotnom bi, i to je kljuno, Srbiji bilo u interesu da Hrvatska svoju tubu zaista i podnese. Jer, ako Srbija smatra da ta tuba nije zasnovana i da e, prema tome, sud presuditi protiv Hrvatske, to bi svakako bilo u interesu Srbije. Za razliku od politikog poravnanja, gde bi svako ostao sa svojim uverenjima o tome ko je poinio zloin genocida. Ovo, odluku meunarodnog suda da je nadlean za hrvatsku tubu, u prvoj reakciji priznao je i sam Jeremi, jer je zapretio da e Srbija Hrvatsku tuiti i za zloine iz Drugog svetskog rata. Dakle, politika i prava reenja, kada su ova druga dostupna, nikako nisu ista stvar. Ovo se vidi i na primeru tube Bosne i Hercegovine. Potpuno je jasno zato predstavnici ove drave nisu mogli da odustanu od toga da tue Srbiju za genocid. Postoji uverenje u javnosti da je taj zloin poinjen i zahteva se pravda. Ta je drava preuzela rizik i izala na sud. Ishod je poznat i jasno je ko je i na koji nain prekrio meunarodnu konvenciju o genocidu. Slian rizik preuzima i hrvatska drava iz istog razloga. Isto vai i za Srbiju, ukoliko zaista postoji uverenje da se poseduju dokazi o genocidu hrvatske drave. Zapanjujue je da srpski ministar spoljnih poslova misli da bi to moglo da se rei politikim poravnanjem. Isto je tako zapanjujue da on smatra da je jedini razlog za podizanje srpske tube taj to u Hrvatskoj nema interesa za politiko poravnanje. Konano, okira injenica da ministar smatra da je ispravan politiki odgovor

na takvu stvar kao to je genocid onaj koji najbolje karakterie antologijska izjava Vojislava Kotunice o tome da se na tetu odgovara tetom. Koliko je ovo poslednje u najmanju ruku neprijatno, moe se videti na ovaj nain. Uzmimo da neka zemlja, bilo koja, ima dokaze da je Srbija poinila genocid nad hrvatskim stanovinitvom ili da je Hrvatska poinila genocid nad svojim stanovnitvom srpske nacionalnosti, ta bi ta zemlja trebalo da uini? Kada kaem bilo koja, mislim i na Srbiju i Hrvatsku. Dakle, ta bi trebalo da uini Srbija ako bi, na primer, imala dokaze da je sprska drava izvila genocid? Isto vai i za Hrvatsku. I za bilo koju drugu dravu, recimo Holandiju, koja bi imala saznanja da su Srbija ili Hrvatska poinile genocid? ta bi trebalo da je spoljna politika takve zemlje? Meni se ini da su moralne, pravne i politike obaveze jasne. Moe se raspravljati o tome kako da se one ispune, ali politika tetom na tetu svakako nije nain. Ovde bi moglo da se neto kae i o tvrdnji ministra Jeremia da se uslovi koji se postavljaju Srbiji u vezi sa Hakim tribunalom pootravaju. Jer, neprestano ponavlja on, Hrvatska je bila tretirana drukije. O razvoju odnosa izmeu Hrvatske i Evropske unije bi imalo smisla posebno pisati, ali to je druga tema. Kada je re o odnosu prema Srbiji, ministar je nekako propustio da zapazi da je

pobeda

tetom na tetu Vladimir Gligorov

322

godinji almanah

323

u meuvremenu Meunarodni sud u Hagu presudio po tubi Bosne i Hercegovine i naao da je Srbija kriva za krenje konvencije o genocidu jer nije gonila optuene za genocid u Srebrenici. Srbija je odluila da nita zvanino ne preduzme posle te presude, a ministar sada smatra da bi svi trebalo da zanemare injenicu da je glavni optueni za taj zloin jo uvek na slobodi. To je neverovatno. Na kraju, sve ovo otvara neto ire pitanje o patriotizmu u spoljnoj politici. Budui da je ovakvo stanovite ministra i predsednika Srbije, a i itave vlade, jer su na kraju krajeva oni odgovorni za spoljnu politiku, dakle budui da je popularno i da pohvale za patriotizam stiu sa svih strana, postavlja se pitanje koje su obaveze starije i ta je patriotizam u spoljnoj politici. Genocid je sluaj kada je sasvim jasno da su obaveze prema ljudskim pravima starije od patriotskih obaveza, posebno onako kako ih shvata srpska politika javnost ve dvadesetak godina. Neprijatno je to u tome nema razlike izmeu ministara spoljnih poslova, predsednika drave i vlade Srbije u itavom tom periodu. Kada je, opet, re o patriotizmu u spoljnoj politici uopte, tu vai isto to i za suverenost u meunarodnom sistemu gde postoji nekakvo meunarodno pravo. Suverenost i patriotiozam su obaveza prema drugima, a ne izgovor pred svojima. U moralnom smislu, to je uvek tako, ali ako se zaista polae na meunarodno pravo, to onda vai i u pravnom smislu. Spoljna politika Srbije se prema tome odnosi selektivno, ili to bi se reklo politikantski. Kada je re o postupcima drugih drava, recimo povodom priznanja nezavisnosti Kosova, pravne se obaveze razumeju, ali kada je re o obavezama Srbije, sve je politika. 04.12.2008.

pobeda

Objanjenja

Vladimir Gligorov
Zanimiljiva je reakcija na izjavu jednog ministra da je uzdravanje od kupovine nain da se obuzda rast cena. To je sve nasmejalo, toliko zvui neadekvatno, da se tako izrazim. Meutim, svi se slau sa izjavama ministara, guvernera centralne banke, pa i predsednika drave, kako je najbolji odgovor na krizu tednja. U emu je tano razlika izmeu ovih dveju tvrdnji? U optosti. Jasno je da nema mnogo smisla sugerisati ljudima da ne kupuju trajnu ili bilo koju drugu potronu robu kada cene rastu, ali to naravno vai i za tednju uopte. Samo to je ljudima, i javnosti uopte, to jasno kada je re o pojedinanom delanju, ali ne i kada je re o politikom delanju, pa ono to je svakome besmisleno kada se odnosi na njega, postaje mudro kada se odnosi na, u ovom sluaju, privrednu politiku. Pored toga to se ne generalizuje, gubi se iz vida ono to je kljuno: zato cene u Srbiji rastu, kada se svuda u svetu strahuje od pada cena, jer je kriza? I to je jo vanije, da li je potrebno tedeti u uslovima krize? To su dva kljuna pitanja. Na drugo je lake odgovoriti. Ako cene rastu isplati se troiti, jer novac gubi vrednost. Ako cene padaju, ne isplati se troiti, jer realna vrednost novca raste jer e sutra roba pojeftiniti. ta, dakle, raditi u Srbiji kada cene rastu upravo kada bi trebalo da, usled krize, padaju? Pojedinano, to je jasno troiti dok cene rastu, a tedeti kada ponu da padaju. Je li to dobro sa stanovita privredne politike? Nije. Ona bi trebalo da deluje u suprotnom smeru (kontraciklino, kako se to kae).
325

324

godinji almanah

III

Kada cene rastu trebalo bi da ih centralna banka stabilizuje i tako utie na obuzdavanje potronje. ta je inila Narodna banka Srbije? Ona je potronju podsticala sve do pred majske izbore, odravajui nisku kamatnu stopu, a potom je podsticala uvoz apresijacijom dinara. Kamate su krenule nagore tek poetkom drugog kvartala, a dinar je doao do jedva iznad 75 dinara za evro tokom leta. Sada, kada se ulazi u krizu, pa e cene padati usled smanjenja potronje, jer pada tranja za izvozom i smanjuje se rast kredita, preporuuje se tednja, a tom e cilju sluiti i politika centralne banke i dravni budet. Bez obzira na to ta e ko pojedinano da radi, centralna banka i ministarstvo nansija e initi upravo ono to predlae ministar ija je izjava, svi se slau, besmislena do kominosti. U Srbiji e se, dakle, prinudno tedeti, domainstva zato to e imati manje sredstava i zato to e biti sve neizvesnije sa koliko e novca raspolagati sutra, kada e se mnogi suoiti sa gubitkom zaposlenja, a privredne e vlasti tedeti, jer nisu kada je trebalo. tednja e, pak, dovesti do toga da e se smanjivati proizvodnja i gubie se, ve pomenuta, zaposlenja. Zato svuda u svetu privredne vlasti gledaju da podstaknu potronju, jer se boje tekih posledica pada cena, dakle deacije. Zanimljivo je da se svuda moe neto pozitivno proitati o Kejnzu i istovremeno se zagovarati tedljivost. No, o Kejnzu na kraju. Zanimljiva je i reakcija na krizu. Ona je, po optem uverenju, uvezena, kao i sve ostalo. U ovom asu jedan drugi ministar veoma dobro koristi sklonost ljudi u Srbiji da za sve ravo krive strani svet. Isto vai i za krizu. U veini drugih zemalja se raspravlja o spremnosti i sposobnosti vlasti da se suoe sa negativnim privrednim kretanjima i o tome da li su uinile sve da se za to na vreme pripreme. Sve bi te vlasti rado prenele odgovornost na druge, recimo na Amerikance, ali javnost nije spremna da to i prihvati. Ovo, pre svega, zato to se nigde ne gaji kult rtve kao u Srbiji. Teko je nai javnost u kojoj se vie istiu samopotovanje, dostojanstvo i sve vrednosti koje se oslanjaju na snanu ulogu individualne odgovornosti, a gde se istovremeno za sve krivi nepravinost drugih ije su svi, pojedinano i kolektivno, rtve. U to se, naravno, uklapaju i domai izdajnici, to je omiljena tema tabloida, ali i intelektualaca, itavih fakulteta, pa povremeno i akademije nauka. Meutim, problem Srbije je prozaian: krizu je doekala nespremna. Do toga je dolo iz politikih razloga. Javna potronja je poveana zato da bi se kupovali glasovi, a novana i politika

kursa su bile saglasne sa tim politikim ciljevima. Sada je potrebno platiti cenu takve privredne politike, a nju nema ko drugi da plati nego pojedinci i njihova domainstva, kojima se preporuuje da tede kako bi pregrmeli krizu. To to e druge zemlje odvraati svoje banke, preduzea i domainstva od tednje, a srpske im vlasti upravo tednju savetuju, ta se razlika ne objanjava, jer niko za nju ni ne pita. Ovome pomae i jedan specian nain objanjavanja pojava, koji nije karakteristian samo za intelektualce u Srbiji. Jedan poznati kineski ekonomista je bio pitan zato je prevodio ba Hjuma dok je bio na prinudnom radu u vreme kulturne revolucije. U Kini, odgovorio je, mnogo se cene kauzalna objanjenja, a Hjum je prema njima bio skeptian. Ovo je zanimljivo sa vie aspekata, od kojih je jedan lakoa sa kojom se objanjavaju pojave. Troi se veoma malo vremena na prikupljanje informacija i odmah se prelazi na objanjavanje. Dva su metoda moda karakteristinija od drugih. Prvi se obino uvodi sa Nije to zbog toga, ve.... Ovo je korisno kada se ne eli videti uzrok koji bode oi. Tu spada, recimo, izjava o tome kako nije problem u tome to Srbija ne sarauje u potpunosti sa Hakim tribunalom, ve u tome to Holandija ima unutranje politike probleme kada je re o genocidu u Srebrenici. Sline su i izjave, u davanju kojih su se izvetili svi ministri, da se Srbija sporo pribliava Evropskoj uniji ne zato to ne ispunjava obaveze, ve zato to je Evropska unija nee (dovoljno je setiti se ko je sve rekao da se nee podlei ucenama). Jer na ovom mestu se koristi omiljeni metod potvrde uzronosti - da nas hoe, uslova ne bi bilo, o ucenama i da ne govorimo.

srpski san

Objanjenja Vladimir Gligorov

326

godinji almanah

327

III

Drugi metod je onaj za koji se kae da se od drvea ne vidi uma. Jedna njegova verzija glasi da su za sve krivi Amerikanci. Tako se, recimo, objanjava da su srpski susedi priznali nezavisnost Kosova pod pritiskom Amerikanaca. Zato Amerikanci to ine? Tu sada svako ima ono objanjenje koje upravo njemu bode oi. Za one koji smatraju da su postigli veliku, gotovo neuporedivu, titovsku, diplomatsku pobedu u Ujedinjenim nacijama, razlog jeste, naravno, da se ona pomuti. Onima, opet, koji imaju ravo miljenje o susedima, jasno je da ne moe biti jasnije da je to zato to su susedi potkupljeni ili ucenjeni ili i jedno i drugo. Naravno, od tih istih Amerikanaca. I ovaj metod se oslanja na isti protivinjenini argument: da li bi ti susedi priznali nezavisnost Kosova da ih nisu pritisli ili potkupili Amerikanci? Odgovor je oigledan. Kineski ekonomista je smatrao da e biti potrebno mnogo vremena i istrajnog prouavanja Dejvida Hjuma da bi se ljudi oslobodili privlanosti protivinjeninih sudova. Oni su zavodljivi, pa u njih poinju da veruju i oni koji ih formuliu. Jedan primer je uverenje na kojem se zasniva srpska meunarodna politika da Albanci ne bi ni sanjali o nezavisnosti da nije Amerikanaca. Ili, ako neko hoe da ode dalje u prolost, da nije Amerikanaca i njihovog piona Tita. I, naravno, domaih izdajnika, nepatriota i ostalih plaenika. Drugi primer je nedavna reakcija na odluku Meunarodnog suda pravde povodom hrvatske tube. Ne bi taj sud tu odluku doneo kada bi znao celu istinu. A ova se moe videti samo u kontekstu. Recimo, dvadestog veka. Ovako je formulisala svoj cilj utvrivanja istine i nesuena Komisija za istinu, koju je u jednom asu osnovao predsednik Savezne republike Jugoslavije. Njen cilj je bio da utvrdi istorijske uzroke onoga to se dogaalo u Vukovaru, Dubrovniku ili u Srebrenici. Jer, da nije konteksta, ne bi bilo ni tih dogaaja. Ne bi se valjda sve to dogaalo da nije bilo Drugog svetskog rata? Odgovor je oigledan. Budui da se lako formuliu objanjenja, nema potrebe da se prikupe informacije i uloi trud u utvrivanje injenica. Ovo, opet, vodi politikim grekama, koje se ponavljaju. Tako se, opet, ovoga puta od naprednjake stranke, uju zahtevi za vezivanjem za Rusiju, jer je to pravi odgovor na krizu, kao uostalom i na sve ostale izazove. Iz tih se razloga insistira na sporazumu o gasovodu pod nazivom Juni tok, koji e doneti neverovatne koristi, kao da

e njegova izgradnja poeti sutra i kao da e do itavog posla doi im se srpske vlasti sa njime saglase. Oni koji to govore su, ini se, primetili da je u meuvremenu izbila ozbiljna globalna kriza, ali jo nisu primetili da ona nija zaobila Rusiju i sektor nafte i gasa. Slino je bilo i pre dvadeset godina kada srpska politika javnost nije primetila da propada sovjetski socijalistiki sistem i da se raspada Sovjetski Savez. Naprotiv, oekivalo se da e sovjetski model zameniti ameriko-titoistiki, jer je svima bilo jasno kao dan da je sa liberalizmom svreno. Bilo je neto interesovanja i za Kejnza i njegova uenja, budui da je i tada zemlja bila u krizi. Jedino to se sve to uzimalo iz druge ili tree ruke. Kao to nije postojao interes da se sagledaju injenice, tako nije ba postojao ni interes da se razume Kejnzova moralna i ekonomska teorija. Pa se za ovog liberala smatralo da je pristalica jedne ili druge vrste totalitarizma, a ve svakako socijalizma. Nita od toga, naravno, nije tano. Tano je i vano upravo sada njegovo shvatanje, koje datira jo od njegovih najranijih radova, da je deacija vei problem od inacije. I da je u uslovima deacije tednja problem, a ne reenje, zbog paradoksa tednje: ako svi tede, ukupna tednja moe ak da bude manja nego ranije, jer e se smanjiti ukupan nacionalni dohodak, jer e smanjena potronja dovesti do pada cena, koji e dovesti do pada ulaganja i proizvodnje. Poveanje tednje ima smisla ukoliko se rauna sa poveanim izvozom, ali to u uslovima kada su svi trgovaki partneri u recesiji nije veoma realistino, ak i ako se, kao sada, postepeno devalvira dinar. To e moda dovesti do pada uvoza, to takoe ne mora da bude povoljno za proizvodnju. U uslovima kakvi su u Srbiji moda bi moglo da pomogne poveanje javnih ulaganja, ali to zavisi od toga da li to moe da se nansira. Svakako ne bi trebalo oekivati velike komercijalne kredite, to znai da e mogunost poveanja javnih ulaganja biti ograniena. Ukoliko se rauna da se poveanom privatnom tednjom nansiraju javna ulaganja, to e znaiti da je privredna politika dovela do krize u privatnom i potrebe za jaanjem dravnog sektora. to e, naravno, biti jo jedan dokaz za sva omiljena objanjenja koja su ovde navedena. Jer da ta objanjenja nisu tana, kako bi uopte moglo da doe do krize i svega ostaloga to je, kako bi rekla Deklaracija o pomirenju, Srbiju snalo? 24.11.2008.

srpski san

Objanjenja Vladimir Gligorov

328

godinji almanah

329

III

srpski san

pogodovao proces privatizacije u Srbiji koji je kasnio za ostalim istono-evropskim zemljama, kao i rast optimizma na berzi. Od pojave krize situacija se znatno promenila u svetu. Novac je sve skuplji, stranih ulaganja je mnogo manje, realni sektor polako ulazi u recesiju u veini razvijenih zemalja, to oteava izvoz. U takvoj situciji prilike za Srbiju se dramatino menjaju. Kao rezultat skupljeg novca, devizni krediti e biti skuplji, to znai manje ulaganja, sporiji rast produktivnosti i standarda. Politici skupog novca doprinosi i Narodna banka Srbije sa referentnom stopom od 17,75%. (Ona je dri zbog visoke i rastue inacije u Srbiji, dok je inacija u SAD i evro-zoni mnogo nia i u opadanju.) Direktna strana ulaganja u realni sektor su u padu u odnosu na 20022007. Ulaganja na berzi su u jo veem padu. Izvoz je otean. Saeto reeno, obilje kapitala u svetu pre izbijanja krize je inilo da neki njegov deo doe i u Srbiju, a taj priliv posle izbijanja krize naglo presuuje. U takvoj situaciji stvari bi se mogle popraviti samo oslanjanjem ekonomske politike na reforme i tednju. Reforme bi trebalo da poboljaju poslovno okruenje i da time privuku neto vie ulaganja. Kada nastupi kriza investitori posebno cene bolje poslovno okruenje do koga se dolazi reformama. Moda ne bi bilo spektakularnog priliva kapitala u Srbiju, ali bi bio neuporedivo vii nego to je sada. Druga stvar je tednja. Meutim, ne vidi se da Vlada Srbije uoava promene koje su nastupile i da radi bilo ta od onoga to bi bilo potrebno. Reformi ne samo da nema, nego se ta re i ne pominje. to se tednje tie, nema ni nje. U pregovorima sa Meunarodnim monetarnim fondom i najavama budeta za 2009. pominje se poveanje budeta od neto manje od 10%. Ne pominje se da e preko 60% budeta Srbije otii na penzije i plate. A pominje se da bi rast idue godine mogao biti oko 4% ili neto ispod toga, a budetski decit samo 1,5% od BDP-ja. Ako je rast 4%, budet vei za 10%, pretpostavlja se da bi inacija bila oko 6%. Ako bi tako bilo, to bi bile fantastine cifre i spreman sam odmah da se na njih pretplatim. (Jedino je izdvajanje za plate i penzije vrlo nepovoljno.) Bojim se, meutim, da Vlada ovim ciframa fundamentalno promauje i da e situacija biti mnogo gora.
331

ta vlada moe da uradi u krizi

Miroslav Prokopijevi
Uticaji nansijske i ekonomske krize u svetu poeli su da se oseaju i u Srbiji. Oni se meaju sa nekim domaim negativnim kretanjima, pa ih nije sasvim lako razlikovati. Recimo poskupljenja deviznih kredita i otean izvoz se uglavnom mogu pripisati uticaju krize iz sveta. Otputanja ili veliki pad berze imaju i unutranje i spoljanje uzroke. Slabljenje kursa dinara i rast inacije su uglavnom pojave koje su izazvane nekim domaim ekonomskim problemima. Za sada i spoljanji i unutranji negativni dogaaji imaju slabije manifestacije, ali bi one u predstojeem periodu mogle postati mnogo snanije. Osnovni utisak je da u Srbiji vlasti, ogromna veina tampe i velika veina graana ne shvata promenu koja je nastupila. U periodu pre izbijanja krize, u svetu je postojala velika ponuda jeftinijeg novca (u emu su prednjaile amerike Federalne rezerve i japanska centralna banka), postojala je velika i rastua koliina stranih ulaganja i vladao je poslovni optimizam. U takvoj situaciji i Srbija je lake mogla da privue neka privatna strana ulaganja, iako u zemlji posle 2000. nije bilo nikakvih ozbiljnijih reformi. Bilo je i znaajnih donacija, kao rezultat promena 2000. Ulaganjima je

330

godinji almanah

III

Pre svega, zbog skupog novca i oteanog izvoza, teko da e idue godine biti ikakvog ekonomskog rasta u Srbiji. A ako se uzme da kurs moe znatnije da padne, to bi znailo znatan dodatni pad BDP-ja i dohotka u Srbiji. Kako pada dohodak, sve je tee prikupiti sredstva za javne nansije. U Evropi postoji pravilo da pad stope rasta za 1 procentni poen povlai pad javnih nansija za 1,2-2 procentna poena. Dakle, ako rast sa oko 6% u 2008. padne na 0% u 2009, pad javnih nansija e biti 7,2-12 procentnih poena. A to znai da e, ako se ne smanji javna potronja, doi do metastaze budetskog decita i situacije sline onoj u Maarskoj. Ovaj scenario se moe izbei samo reformama i tednjom, a to niti vidimo niti je u najavi. Umesto toga, sluamo gomilu besmislica od ministara. Recimo, jedan se proslavio izjavom da je kriza naa ansa. Poto je to suvie liilo na sankcije su naa ansa iz 1992, brzo se povukao. Drugi kae kako e Srbija lake proi kroz krizu, jer ima slabiji privatni sektor, pa kao takav nee biti pogoen. To je jo vea besmislica. Privatni sektor je vitalniji od dravnog u svakoj situaciji, pa i u krizi. Ako je u nekoj zemlji privatni sektor slabiji, to e ona snanije osetiti uticaj krize. Ima i drugih besmislenih i tetnih predloga. Besmisleno je nuditi subvencije za ulaganja, jer je drava mogla da pobolja poslovno okruenje, pa da privue ulaganja, a ne da nedostatak reformi i nesposobnost vladajue ekipe plaaju poreske platie u vidu subvencija. Besmisleno je i da se ljudi uzdravaju od kupovina, da cene ne bi rasle, jer je to isto kao i preporuka da ne diu. Takve akcije nigde nisu uspele. Besmisleni su i zahtevi da drava garantuje radna mesta, jer kada privredna aktivnost opada, mora biti otputanja. Da zakljuim, vlasti se bave fantazijama i besmislicama, umesto onim to bi trebalo. Zato e 2009. biti veliko iznenaenje.Vlada obeava korpu Deda Mraza, umesto da radi reforme i tedi. Zato emo posebno biti zaueni kada shvatimo ne samo da je korpa Deda Mraza prazna, nego da nam je on jo i zavukao ruku duboko u dep.
24.11.2008.

srpski san

Kapetane, kave ima dovoljno!

Dubravka Ugrei
Obilje obilie -- opulenceopulenza opulencia. O - obilje. Usta zaokruena u obliku slova O. Opulence. P - vrataca koja se nadimaju od potiska iznutra. Usta puna zalogaja. O-bi-lje. B - usnice maze jedna drugu. O-p-ulenzaL-n-z - zvoni poput veselog zvonca. O-pu-lencia! - rije se nadima, a onda prsne poput fontane iz koje ikljaju mlazevi zlatnih kovanica Obilje: rijekama teku med i mlijeko, a s neba padaju peeni pilii. - Koju sliku izaziva u tebi rije obilje? - pitala sam svog generacijski mlaeg prijatelja i zemljaka. - Ameriki friider! - odgovorio je kao iz topa. Ameriki friider je za mnoge Istone Evropljane - osobito za Jugoslavene koji su se od ranog djetinjstva nagledali amerikih lmova - prilino tona reprezentacija mitskoga roga obilja. Slika velikog amerikog friidera iz kojega od pretrpanosti ispadaju namirnice; fridge (koja topla i smirujua rije!) iz kojega bunovni Amerikanac nou vadi goleme plastine boce mlijeka ili naraninog soka i nalijeva se tekuinom; ili pak vadi gigantsku kutiju sa sladoledom, uzima junu licu, sjeda prekrienih nogu na udobnu
333

332

godinji almanah

III

srpski san

sofu, pali televizor i kusa sladoled iz kutije kao juhu - utisnuta je u mozgove mnogih Istonoevropljana nekoliko generacija kao najdirektnija i najprivlanija predodba o obilju. Koliko ljudi, toliko ideja o obilju! Da biste znali to je sitost, morate biti gladni; da biste znali to je bogatstvo, morate biti siromani. U jednoj od epizoda mamutske amerike sapunice, danas ve zaboravljene Dynasty, Alexis (Joan Collins) i njezin ljubavnik Dexter sjede u jaccuziju i piju ampanjac. Dex junom licom grabi neto iz zdjele i jede. - Lake malo s tom licom - kae kronino vulgarna Alexis - to ti je kavijar! Valjda se reiseru zumiranje na kavijar inilo neprimjerenim, a kako je gledateljstvu ipak trebalo objasniti da se radi o sceni luksuza, Alexis izgovara svoju neprimjerenu reenicu. Neprimjerenu sceni luksuza, dakako. ampanjac, kavijar, jaccuzi - jednostavne su predodbe o obilju, koje su mediji utisnuli u imaginacijsko polje amerikih i drugih siromaaka diljem svijeta. A to se kavijara tie, mnogim je Rusima u vrijeme crvene revolucionarne gladi kavijar izlazio na ui, jer nije bilo nieg drugog osim kavijara. Kavijar se u nedostatku lica grabio golim prstima. ak je i kavijar, dakle, za neke simbol luksuza, za druge simbol siromatva. Siromatvo ipak najbolje zna to je bogatstvo. Moda se zato treba promuvati po trnicama, buvljacima, velikim kupovnim lancima za siromane, siromanijim dijelovima grada, i vidjeti onu gomilu smea na koje siromani troe svoj novac. Jer to smee najtonije izraava opu siromaku predodbu o obilju. Jer samo tako moi emo razumjeti zato je porodica Vanderbilt prevozila, dio po dio, bogate talijanske sobe iz 16. stoljea i ugraivala ih u svoje vikendice; i zato danas bogati Rusi prave velike usjeke na bujnim crnogorskim planinama, grade na njima vile koje podsjeaju na Muzej Guggenheim i bazene iz kojih pliva svojim orlovskim pogledom obuhvaa velianstveno Jadransko more. Treba, dakle, zaviriti u siromaki stani gdje je najvei zid u dnevnoj sobi sav presvuen u zidnu tapetu s koje nas gleda zalazak

sunca i neko raskono more. Treba baciti pogled na one male gradske betonske vrtove prekrivene plastinom travom, u kojima se koi jato plastinih aminga, dok u maloj plastinoj fontani plivaju plastine abe. Treba naas ui u trgovine gdje se prodaju raskoni materijali: zlatni najlonski brokat, najlonska ipka, svila i saten od poliestera. Treba skoiti u istonoevropske toplice graene za vrijeme komunizma, i promatrati iznurene zapadnoevropske penzionere koji kupuju sebi dostupan uitak: plivanje u malko oronulim bazenima, masau kod hotelskog masera, pedikuru kod hotelske pedikerke. Ideja obilja je meeting point izmeu siromanih i bogatih. Svi se mi negdje susreemo na tome mjestu, kao na kakvoj staroj naputenoj stanici na koju vlakovi nikada ne dolaze niti s nje ikada odlaze. Na tu smo stanicu ini se stigli kada nas je Bog izgnao iz raja. Jer obilje postoji samo u raju. Sve drugo je supstitut, prava ili lana svila, svejedno. Na nekadanjoj jugoslavenskoj televiziji vrtjela se u kasnim osamdesetim godinama popularna reklama za Franck kavu. Svemirska letjelica s posadom. Iznenadna turbulencija. Uasnuta lica lanova posade signaliziraju da se letjelica vie nikada nee vratiti na zemlju. Stjuardesa u Gagarin-kostimu ulazi u kapetansku kabinu i vedro se osmjehuje: Kapetane, kave ima dovoljno! Bilo je to vrijeme jakih turbulencija na jugoslavenskom tritu, vrijeme nestaica. Tada su tri stvari simbolizirale obilje: kava, praak za ve i ulje. Jugoslavenke su u organiziranim jednodnevnim autobusnim turama skakale preko granice, u Trst ili Graz, da kupe zalihe. ene su iz posve mistinog razloga must have-listi dodavale i grodice. Ormar moje mame u jednom trenutku gotovo se raspukao od malih urednih paketa sa suhim groicama, a ja od alostive suuti prema mami i spoznaje da je obilje siromaka, ali i bogataa besmisleno. Obilje je najbolje drati zatvorenim u sferi imaginacije. Jer iz dostignutog obilja obino vreba smrt (Moljci e pojesti! Mievi e izgristi!Vatra e pretvoriti u pepeo! Ljudi e razvui! Banke e bakrotirati! Novac e pojesti inacija!). Iz siromatva ne vreba nita, osim nude preivljavanja.

Kapetane, kave ima dovoljno! Dubravka Ugrei

334

godinji almanah

335

III

Kada sam bila dijete, ivjeli smo u malome mjestu nedaleko od Zagreba. Mjesto je od glavnog autoputa Zagreb - Beograd bilo udaljeno svega tri kilometra. Ljeti su autoputom gmizale kolone turskih i grkih gastarbajtera koji su se iz Zapadne Evrope sputali prema domovini. Jednoga dana na naa vrata zakucala je lokalna policija i zatraila od moje mame prevodilaku pomo. Toga dana bugarski ambasador u afrikoj dravi Mali putovao je prema Bugarskoj na zaslueni godinji odmor. I tono na mjestu gdje se od autoputa odvajala cesta koja je vodila u na gradi, ambasador je kolima udario u neka kola. Njegova ena ostala je na mjestu mrtva, on i dvije djevojice bez ozljeda. Trebalo je ne samo srediti gomilu formalnosti koje su ionako nadilazile kompetencije male mjesne policije, nego se pobrinuti za nesretnog ovjeka i njegovu djecu. I tako su Bugarin i njegove dvije djevojice nekoliko dana bili nai gosti. A onda je Bugarin otputovao, ostavivi iza sebe dvije velike vree s kikirikijem koji je u spremniku svojih kola vukao iz Malija za Bugarsku. Valjda mu se inilo neumjesnim da s vijeu o poginuloj eni dovue kui i dvije vree kikirikija. Moda je ostavio vree u znak zahvalnosti, ba nita drugo nije imao pri ruci. Nitko od nas do tada nije vidio kikiriki. Mi, i cijelo nae susjedstvo, mjesecima smo pekli kikiriki u penici, ljutili neugledne ljuske i grickali neobine, ovalne sjemenke. Iz roga obilja na nae glave sruio se - kikiriki. Otada ne podnosim kikiriki, ni u kojem obliku. Obilje treba ostaviti tamo gdje je bezopasno, u sferi imaginacije. Trudim se, koliko mogu, da se ogluujem na sirenski pjev to tuli iz roga obilja. Ona - Kapetane, kave ima dovoljno! - posve je dovoljna za moju dnevnu sreu. 10.06.2008.

srpski san

Veliko preterivanje

Vladimir Gligorov
U verovatno najboljoj knjizi Fridriha Hajeka, Individualism and Economic Order, na samom kraju se moe nai esej The Economic Conditions of Interstate Federalism. ita se kao da je pisan jue. No, o tome na kraju. Hajek ukazuje na dve vrste liberalne misli, to ovde nije toliko vano, ali se njihovim postojanjem ipak otvara pitanje ideoloke konzistentnosti liberalnog drutva. Zanimljiva je, u tom kontekstu, neobjavljena Habermasova kritika Rolsa (A Historical Critique of John Rawls A Theory of Justice: Failure to Communicate the Tradition; dostupna je na internetu na adresi: http://www.archive. org), a koja je mnogo otrija, bar retoriki, od one koja se moe nai u njihovoj polemici koju je Journal of Philosophy objavio 1995. u martovskom broju. Habermas, pojednostavljeno reeno, Rolsovu teoriju pravde smatra ideologijom amerikog konstitucionalizma. U izvesnom smislu, to je tano. Zaista, Amerika je zemlja sa jednom ideologijom, kako je svojevremeno tvrdio Lajonel Triling, a Simor Martin Lipset je tu ideoloku postojanost dokazivao istraivanjima. Re je, pre svega, o ideologiji jednakih prava ili sloboda. U tom smislu, to je liberalno drutvo. To je ono to amerikoj politici daje stabilnost. Kada kaem stabilnost, mislim na dve stvari. Na jedan predvidiv pravac razvoja, uveanje prava ili sloboda, i na sklonost da se na taj pravac zemlja
337

336

godinji almanah

III

vrati kada god sa njega skrene. Ovo nije zbog posebnih sociolokih ili moralnih karakteristika Amerikanaca, to je u izvesnom smislu bilo shvatanje De Tokvila. Ljudi i njihov odnos prema moi i vlasti su svuda isti. Niko ne odustaje od privilegija dobrovoljno; niko ne odustaje od moi ako moe da je stekne; koriste se ona sredstva koja su dostupna kako bi se ostvario cilj; ljudi veruju u sve i svata iz svakojakih razloga i interesa. No, ideologija konstitucionalizma, ona o jednakim slobodama ili pravima, jeste ono to svi u Americi prepoznaju, koliko god da povremeno zastrane, kao kljunu ideju koja obezbeuje socijalnu koheziju i vue drustveni i politiki razvoj napred. Mehanizam koji obezbeuje tu stabilnost nije neki ustavni patriotizam ili neka jedinstvena kultura, to su sve objanjenja koja se ponekad pominju. Re je o veoma sloenom politikom sistemu, koji je zasnovan na nepoverenju u bilo kakve sveobuhvatne ili obavezujue vrednosti i dunosti. Ponekad se kae da je to zato to su Amerikanci, ili ak Anglosaksonci (mada su ovi poslednji manjina u Americi), po prirodi raconalni, dok su drugi narodi ili velike etnike grupe, kao to su recimo Sloveni, emotivniji. Ovo je zanimljiva tema sama po sebi. Emotivna reakcija u politici, i moda uopte, jeste pragmatizam sa najmanjom koliinom saznanja. U izvesnom smislu, svako, recimo, emotivno posezanje za silom jeste dokaz da se ne shvata problem ili da se neto ne zna. Isto vai i za reakcije iz straha ili strahopotovanja. Upotreba i zloupotreba straha nisu nepoznate u amerikoj politici. Iz jednog takvog perioda se upravo izlazi. Ljudi praktino svuda na veoma slian nain reaguju na ono to ne shvataju, ne znaju ili ne razumeju (to verovatno objanjava univerzalni znaaj Hobsove politike lozoje); kao to su ljudi na vlasti svuda spremni da to iskoriste za svoje ciljeve. Tu nema nikakvih antropolokih razlika. Postoji, meutim, ogromna razlika u znanju, to racionalno ponaanje, kao praktian odgovor na probleme, ini nadmonim nad emotivnim reakcijama (to ne znai da je racionalizam nepogreiv ili nuno okrenut dobru). To to neko, a la Hantington, u duhovnom jedinstvu, verskom ili kulturnom, trai osnov svoje politike, svoje partije ili ak zemlje, govori samo o neznanju i o nerazumevanju ili o verovanju da se oni mogu iskoristiti. To nije zato to neto takvo kao duhovno jedinstvo ljudi, naroda, rasa postoji, ni zato to je to nekakva posebna antropoloka karakterstika, recimo slovenske rase. Recimo, sama

ideja o postojanju ruskog duhovnog jedinstva, zasnovanog na pravoslavlju, nema nikakvog smisla, to je bilo jasno i Dostojevskom, o ruskim intelektualcima na drugoj obali i da ne govorimo (jo je uvek vredno proitati knjigu Isaije Berlina, Russian Thinkers). itava ta debata o posebnoj ulozi i posebnom istorijskom pozivu Rusije je veoma zanimljiva, posebno zbog bulevarizacije kroz koju upravo prolazi, ali to nema veze sa duhovnim ili bilo kojim drugim vidom kolektivnog indentiteta. Amerika, njena politika javnost ili privredni krugovi, kada neto ne znaju ili ne razumeju reaguju emotivno kao i svi drugi. Razlika je u tome to je koliina znanja koja je u toj zemlji skoncentrisana ogromna, tako da se racionalno delanje na kraju pokae nadmonim. Ovde ima smisla ukazati na nezasnovanost svih onih predvianja o kraju amerike dominacije i o rastu svetskih sila u Aziji ili o moi Rusije. Svi oni ne vode rauna o ogromnoj razlici u ljudskom kapitalu, u emu se sa Amerikom moe meriti samo Evropska unija. Na dui rok, od znaaja su institucionalna stabilnost, u gore pomenutom smislu, i obrazovanost, znanje, inovativnost, kretivnost, dakle kljune karakteristike ljudskog kapitala. Indija, na primer, ima politiku stabilnost, ali je put sveobuhvatnog razvoja ljudskih sposobnosti jo veoma dug (o tome i o mnogo emu drugom u sjajnoj knjizi Amartje Sena, The Argumentative Indian). Kina, opet, mora tek da rei pitanje politike stabilnosti, dok su ulaganja u ljudski kapital jo uvek veoma ograniena. Ponekad se uje kako se Rusija vratila meu supersile, jer ima novog vou i zato to je vlasnik znaajnih koliina sve ogranienijih izvora energije. I jedno i drugo su samo privremene prednosti, ako su i to. Politika stabilnost zasnovana na linosti, privremena je stvar. Isto tako, sve ono to danas izgleda kao da nema alternativu, ve sutra je moe imati. Pored toga, ideja da se trajnije prednosti mogu ostvariti tako to e se monopolom nad nekim resursom izvlaiti velika korist, je vie nego pogrena. O jednoj takvoj politici ekonomskog uslovljavanja, zasnovanoj na kontroli prirodnih resursa u stranoj zemlji, veoma je iscrpno i odavno pisao Albert Hirman (National Power and the Structure of Foreign Trade; knjiga je prvi put objavljena 1945, ali je, ako se ne varam, pisana pre rata) na primeru (nacistike) nemake politike spoljne trgovine sa Latinskom Amerikom. Kasnije je ta knjiga bila veuma uticajna u teoriji meunarodnih odnosa, jer se smatrala preteom teorija zavisnosti, bez obzira to su im poruke bile pptpuno razliite.

srpski san

Veliko preterivanje Vladimir Gligorov

338

godinji almanah

339

III

Jer, ukoliko cene, na primer nafte i gasa, budu previsoke, postae isplativi alternatvini izvori energije. A ukoliko se neto ostvaruje ucenom, na primer monopolskom kontrolom prirodnog monopola, alternative e utoliko biti privlanije. Usled toga, oni koji imaju trenutnu prednost zato to, recimo, zarauju na prirodnom monopolu, trebalo bi da ulau u institucionalnu stabilnost i u ljudski kapital. Inae e se samo ostvariti privremeno poboljanje. Rusija, za sada, nije ulagala ni u jedno niti u drugo. Habermas smatra da ideologija konstitucionalizma nita ne reava, jer recimo ona nema smisla u Evropi. Ona se, bar njen zapadni deo, po Habermasu, moe nekako stabiliziovati racionalnom raspravom. To podrazumeva da su dostupna odreena saznanja, jer bi inae rasprava bila nedelotvorna. Rols moe uvek da se pozove na presudu ustavnog suda o tome ta je u skladu sa ideologijom ustavnosti. U Evropi bi trebalo da se nekako doe do saglasnosti o tome koji je ispravan odgovor na jedno ili drugo praktino pitanje. Sistem u kojem bi to moglo da funkcionie je neka vrsta demokratije, recimo demokratske i federalne Evropske unije. Hajek u lanku o prednostima ekonomske inegracije (navedenom na poetku ovog napisa; izvorno je objavljen 1939), navodi sve ono to bi se moglo smatrati karakteristinim za Evropsku uniju kakvu danas poznajemo, a delimino i kakva bi mogla sutra da postane. Sistem u kojem drave lanice ograniavaju federaciju, dok federalni nivo ograniava samovolju drava lanica. I jedno i drugo ima povoljne posledice po liberalizaciju svih trita unutar jedne takve sloene zajednice. Po primerima koje daje, jasno je da on ne misli samo na zemlje Evrope, ve na sve liberalne i demokratske drave. Nije ovde mesto da se ulazi u ekonomske i pravne detalje kojima se on bavi. Njegov je cilj bio iri: kako da se sistem jednakih sloboda ili prava upostavi izvan nacionalne drave? Jer je on smatrao da je to kljuno za istinski liberalnu misao, gde nije smatrao da ima mesta za liberalni nacionalizam. Reenje je u federalnom ili konfederalnom ureenju, kao u Americi, u jednom obliku, ili, sada, u Evropskoj uniji, u drugom obliku. Kada se uporede institucionalna stabilnost Amerike i Evropske unije i nepresuna e za znanjem i za razvojem ljudskih sposobnosti, sve vesti, da parafraziram Marka Tvena, o propasti zapada su veliko preterivanje. 20.12.2008.

srpski san

Moje uhoovinist, moje oko-mizantrop

Dubravka Ugrei
Ide prema meni kao vojnik u punoj ratnoj spremi. Odluno koraa po zamiljenoj ravnoj crti, na leima ruksak, ui zapuene I-Podom. Sa sunanim naoalama na nosu odbija svaku mogunost nagodbe pogledima. Vlastito tijelo koristi kao nevidljivu ralicu, isti prostor ispred sebe kao snijeg. I ja se pokorno sklanjam u stranu. Ljudi u javnom prostoru sve ee postavljaju svoja tijela kao ralice. Ja sam ta koja se uvijek sklanja u stranu. Dok ekam u redu u samousluzi u moje uho zabada se poput iznenadne boli glasno napjevavanje mujezina. Okreem se i vidim mladu enicu u dugoj jeans-suknji. Na nogama japanke ukraene svjetlucavim plastinim ukrasima, na glavi hijab. enica vadi iz torbice mobilni telefon i neto petlja po njemu. Moda je mobilni upozorava da je vrijeme za molitvu, pomiljam pomireno. I moje uho se smiruje. A onda ga ponovo potresa zvuk: mlada Kineskinja u redu krijeti neto na kineskome na mobilni telefon. Glasove mladih Kineskinja i glasove mladih Marokanaca povezuje ista prodornost, mislim. A onda sa stidom briem misao. Kunem se, nisam ja u pitanju, nego moje uho. Formiralo se u sredini gdje visoki C nikada nije bio na cijeni. Moje je uho ovinist! Na ulicama primjeujem da biciklisti sve ee pjevaju. Okreu pedale i putaju glas. To s pjevanjem je nova stvar, egzibicioniranje
341

340

godinji almanah

III

oputenosti, javno osvajanje personalne slobode u javnom prostoru. Moje je uho nervozno, neadaptirano i diskriminativno. Moje je uho ogavni control freak. Dok u cafeu s pogledom na jezero ekam na kavu moj pogled zapinje o mladi par za susjednim stolom. Mlada ena duge plave kose oputeno je stavila gole tabane na stol, tono pored zdjelice s juhom. Mladi mukarac njeno masira enine none prste jednom rukom, a drugom dovrava juhu. ena se razdragano hihoe i pokuava nonim prstima prevrnuti njegovu zdjelicu. Pogled na enine gole tabane na stolu ispunjava me laganom muninom. Moje je oko mizantrop. Scenu za stolom preko puta ne mogu iskljuiti s nevidljivim mjenjaem kanala - to u mislima prieljkujem - i zato ustajem i poraeno odlazim. Liftovi koji vode na platforme metro-stanica - a njih uglavnom koriste majke s djecom u kolicima, starije osobe i biciklisti s biciklima - uvijek su zapiani i zapljuvani. Mukarci koriste liftove kao javne zahode i pljuvaonice. I dok se penjem s ulice na platformu prekrivam nos rukama ili alom. Smrad je nesnosan. Moj nos je kriv, moj nos je prokleti elitist. im se dokopaju sjedita u tramvaju, mlade ene sve ee vade svoje toaletne torbice i obavljaju dnevno minkanje. Sve je tu: olovka za izvlaenje crte iznad oka, mascara za trepavice, rapica i lak za nokte, pinceta za upanje dlaka. Zato mlade ene biraju ba tramvaje za minkanje? Ako to ve moraju obavljati u javnom prostoru, zato ne odaberu javni zahod ili klupu u parku?! Stojim na ulici i neki biciklist baca kutiju od pice prema nepostojeoj kanti za smee. Kutija od pice promauje moju glavu za nekih desetak centimetara. Hej! - viem, ali mogunosti pregovaranja nema. Tip na biciklu brzo nestaje iz moga vidnoga polja. U mome susjedstvu je boji hram. Hram je oito pretijesan, pa vjernici za lijepog vremena izau napolje i klee s glavom okrenutom prema istoku, a stranjicama prema zapadu. U vrijeme kada vjernici mole ne moe se proi putem koji je predvien za sve prolaznike, i vjernike i bezvjernike. Pored bojeg hrama koi se prometni znak. Na znaku je prekrieni pas. Moj prijatelj ima psa. Samozvani vjerski policajci upozorili su ga ve nekoliko puta da je psima prolazak pored hrama bojeg zabranjen. Oko hrama je, usput reeno, veoma prljavo, jer djeca koja posjeuju hram ostavljaju za sobom smee, limenke od bezalkoholnih pia, omote od djejih

grickalica. Ali Bogu, oito, ne smeta smee, smetaju mu - psi. U tramvajima i metroima sjedita zauzimaju veinom adolescenti, djeaci. Starije osobe pokorno stoje. Javni prostor je polje za egzorciranje pritajenog sadomazohizma. Jai istjeruju svoja prava, slabiji ute. Pred mojom samoposlugom ve mjesecima stoji antipatini tridesetogodinjak s gitarom i drnda. Tip je totalno bez sluha, gitaru, oito, ne zna svirati, on naprosto drnda. Drndanjem upozorava na svoju prisutnost i trai od prolaznika da ubace novi u njegov eir. Neki stanari u stambenim zgradama zabavljaju se bacanjem hrane s prozora na ulicu. Tako hrane ptice. Ptice, uglavnom galebovi i golubovi, u letu isputaju izmet na prozorska stakla. Ono to ne pojedu ptice dovravaju takori. takori nou slobodno lunjaju javnim prostorom. Borci za prava ivotinja likuju. Ulazim u taksi. Taksist je musliman koji vozei taksi obavlja svoju molitvu. Dri u ruci malenu vjersku knjiicu i mantra svoje. Povremeno prekida molitvu kada treba zakoiti ili obratiti panju na semafor. Jednolino mantranje para moje bezvjerniko uho, ali pristojno podnosim situaciju u kojoj sam se obrela. Na izlasku iz taksija dajem taksistu krupnu novanicu, jer nemam sitno. - Koliko e mi dati napojnice? pita. Zamjeujem kako se boja njegova glasa naglo promijenila. Ono pokorno vjersko meketanje maloas bilo je upueno Bogu, a ovaj prijetei ton meni. Novanica je ve u njegovoj ruci, nema

srpski san

Moje uho-ovinist, moje oko-mizantrop Dubravka Ugrei

342

godinji almanah

343

III

mogunosti za pregovaranje, mogao bi pritisnuti gas i uzeti sav novac. Zato pristajem na veliku napojnicu da bih izvukla ostatak. Javni prostor, koji podrazumijeva pisana i preutna pravila ponaanja, danas slui za egzibicioniranje osobne slobode. Starinska pravila bontona vie ne vrijede, table s natpisima zabranjeno pljuvanje po podu, koje su zbog svog apsurdnog sadraja nasmijavale prisutne, odavno su iezle. Rezultat toga je da danas mnogi pljuju po podu, markiraju prostor svojom pljuvakom, svojom mokraom, svojim tijelima, svojim glasovima. Nitko vie ne eli ostati nezamijeen. Svatko se bori za svoja osobna prava, malo tko potuje tua. Zamjeujem da sve manje izlazim van. Na vrata sam postavila tri brave. Na prozore navlaim zavjese, moj stan se polako pretvara u gerilsko gnijezdo. Zamjeujem i to da ne ljubim vie blinjega svoga. Ljubiti blinjega svoga zahtijeva nadljudski napor. To je ljubav bez reciprociteta, a ja sam samo obian i slab primjerak ljudske vrste. Bog je, uostalom, zaduen za taj resor, razmiljam, on je stvorio ovjeka na vlastitu sliku i priliku, neka ga on i voli. Nedavno me neki blogger optuio da se u svojim esejima sluim tehnikom pretjerivanja. Moje pretjerivanje, ako se o tome uope radi, samo je drugi oblik zabrinutosti za budunost. Posve je mogue da e se za samo desetak godina ovaj zapis itati kao nerazumljiva sliica iz urbane svakidanjice. Budui itaoci nee znati to znae rijei javni prostor, niti e im biti jasno to je pisac elio rei. Priznajem, u ovom trenutku to ne znam ni ja. Nisam prorok niti svetac, kao Michael. Michael je uvaeni ameriki sveuilini profesor, ezdesetogodinjak, koji svakoga dana pjeaei od kue do fakulteta skuplja prazne boce i limenke. Sve to donosi na fakultet i odlae u svome kabinetu. Kada se vraa kui, nosi sa sobom skupljeno, i usput pokupi jo poneto. Toliko koliko je u stanju ponijeti. Prazne boce razdvaja u hrpe, staklene boce, plastine boce, limenke. Sve to uredno posloeno ostavlja na svome trijemu. Nou, kada svi zaspu, ljudske sjenke vrljaju oko Michaelova trijema. To su mladi Portorikanci. Oni odnose smee koje Michael ostavlja za njih na trijemu i prodaju ga da bi zaradili koji novi. 27.11.2008.

srpski san

Tuba Hrvatske
Sra Popovi
Veliko uzbuenje U Srbiji je zavladalo veliko uzbuenje zbog tube koju je Hrvatska podnela jo 1999. godine protiv Srbije za povredu Konvencije o genocidu. Za tu tubu se, dakle, odavno zna. Otkuda onda to iznenadno uzbuenje, ta gotovo histerina reakcija? Glavni povod uzbuenju nije postojanje te tube. Povod je bila vest da se Meunarodni sud pravde oglasio nadlenim za postupanje po toj tubi. Ali opet, zato, ako se gotovo svi strunjaci slau da tuba nema nikakvih izgleda na uspeh? Zato to nelagodu ne stvara bojazan za ishod, nego sama injenica da e doi do tog postupka u kome e se nuno dokazivati i utvrivati injenice o kojima srpska javnost, a ni srpska politika nee nita da znaju, injenice koje je falsikovala Miloevieva propaganda, injenice koje Srbija i dan-danas porie i u vezi sa kojima se uspeno samoobmanjuje. Koje su to injenice? (1) da Srbija nije bila u ratu; (2) da Srbija ne moe biti odgovorna za postupanje JNA; (3) da je JNA, u skladu sa Ustavom SFRJ, dejstvovala pod komandom Predsednitva SFRJ; (4) da je dejstvovala u cilju ouvanja teritorijalnog integriteta SFRJ.

344

godinji almanah

345

III

Istina o kojoj smo se u Srbiji dogovorili da utimo je, meutim, drugaija: (1) Na zahtev srpskog politikog vrha, pre svega Miloevia i Jovia, Kadijevi je kao naelnik Generaltaba, protivustavim merama, menjao nacionalni sastav JNA, pre svega istei JNA od Hrvata, jer je sa Miloeviem i Joviem, pripremao rat protiv njih; (2) Srbija je tokom operacija u Hrvatskoj imala efektivnu kontrolu nad operacijama JNA, formiran je i neformalni i protivustavni tab estorice (Miloevi, Jovi, Kadijevi, Bulatovi, Kosti, Adi), koji je koordinisao akcije JNA; (3) Na ovim sastancima se odluivalo o ratnim ciljevima (recimo, da li je cilj da se rui vlast u Hrvatskoj ili da se povuku nove granice) i svim aspektima operacija u Hrvatskoj; (4) Postojala je puna svest o zajednikom delovanju i o tome da JNA u stvari nastupa kao vojska Srbije i Crne Gore; razmatrano je ak i da se to faktiko stanje javno prizna i institucionalizuje (da Srbija i Crna Gora proglase vojsku svojom i preuzmu komandu, nansiranje, rat i sve drugo); (5) JNA nije dejstvovala u cilju ouvanja teritorijalnog integriteta, ve u cilju prekrajanja granica, to je oigledno ve iz povlaenja JNA iz Slovenije, ali jo mnogo vie u podsticanju oruane pobune u Hrvatskoj, koja je tajno pomagana, i politiki i vojno, da bi to onda posluilo kao izgovor da JNA ulazi na te teritorije kako bi navodno razdvajala sukobljene snage. Sve gore navedene injenice otvoreno u svojim knjigama priznaju Borisav Jovi (Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd, 2005) i Veljko Kadijevi (Moje vienje raspada vojska bez drave, Politika, Beograd, 1995). (Za sve citate iz ovih knjiga kojima se potvruje gornjih pet tvrdnji, vidi sajt Peanika, S. Popovi, Raspad Jugoslavije I, II,) Bojazan da bi se ovo moglo dokazivati i relativno lako dokazati pred Meunarodnim sudom pravde je ono to izaziva histerine reakcije srpskih politikih krugova i srpske javnosti. Dugo i briljivo negovane lai Miloevieve ratne propagande mogle bi se u dokaznom postupku pred Meunarodnim sudom pravde

srpski san

neugodno raspasti, a to bi moglo izazvati ponienje svih nas (Vladimir Todori, emisija Peanik, 21. novembar). Odgovor Srbije Srpska javnost, pored toga to, ispravno, negira kvalikaciju genocida, u svom uzbuenju reaguje na ovu tubu na etiri naina: (1) Najavljivanjem protivtube; (2) Nespecikovanim predlozima za vansudsko poravnanje; (3) Konstruktivnimzagovaranjem pomirenja; (4) Tvrdnjama da ova tuba poiva na pravno neodrivoj ideji kolektivne krivice. Sve ove reakcije su neadekvatne. (1) Ako je kvalikacija genocida u tubi neodriva, bar podjednako je neodriva, i iz istih razloga, i kvalikacija genocida u protivtubi. I Srbija to zna. (2) Uslovi vansudskog poravnanja morali bi, sa hrvatskog stanovita, podrazumevati pre svega da Srbija prizna osnov tube (genocid), a da se poravnanje odnosi samo na visinu naknade tete. A ta bi bilo stanovite Srbije? Srbija nema nikakvog razloga da priznaje osnov (genocid), jer odlino zna da on ne moe biti dokazan, a onda, samim tim, nema nikakvog smisla ni da se pogaa oko iznosa tete. ta bi Srbija u pravcu poravnanja uopte predloila i zato ? (3) Tema pomirenja esto je raspravljana. O njoj su najbolje pisali Sreten Ugrii i prof. Nenad Dimitrijevi. Sutina je u tome da je autentino pomirenje uspeno jedino kada krivac u sebi nae snage da pred samim sobom prizna krivicu (ne mogu sebi da oprostim ono to sam uinio), pa tek onda zatrai oprotaj od svoje rtve ne traei nita za uzvrat, nakon ega rtva taj oprotaj i daje. Od takvog raspleta smo svi jako daleko. Trgovina dobro kalibriranim izvinjenjima uslovljenim istim takvim izvinjenjima druge strane je neiskrena, licemerna i sraunata. (4) Tuba protiv drave, kao pravnog lica, ne podrazumeva nikakvu kolektivnu krivicu graana Srbije, jer tuba nije ni podneta nekom krivinom sudu koji bi mogao da raspravlja o bilo ijoj krivici (koja je krivinopravni pojam), kazni itd. Sve ove reakcije, u stvari, idu samo za tim da nekako spree da se u dokaznom postupku pred Sudom pravde u Hagu raspravlja o pravoj

Tuba Hrvatske Sra Popovi

346

godinji almanah

347

III

ulozi Srbije u ratu protiv Hrvatske, to jest da spree da se u tom postupku otkrije istina da se iza kulisa Jugoslavije, Predsednitva i JNA krila srpska politika vrhuka, iji cilj nije bio ouvanje teritorijalnog integriteta SFRJ, nego upravo suprotno, njeno razbijanje - i povlaenje novih granica (bilo skraene Jugoslavije kojom bi Srbija dominirala, ili, ako to ne uspe, Velike Srbije). udno je, meutim, da se u patriotskoj odbrani od hrvatske tube iz ideolokog otpora nikada ne poteu pravno najjai argumenti i dokazi. Da li je Srbija bila u ratu? Tokom svih ratova devedesetih mantra Miloevievog reima je bila da Srbija nije u ratu. Tu mantru su prividno omoguavale injenice (a) da Srbija nije imala svoju vojsku, (b) da se rat nije vodio u Srbiji, (pa je bio nevidljiv), i (c) da su ratnici upuivani iz Srbije nazivani dobrovoljcima. Budui da je svima u Srbiji bilo jasno da je JNA srpska vojska, da se rat nije vodio u Srbiji, jer je bila vojno nadmona i da nije bilo nieg (ili gotovo nieg) dobrovoljnog u ueu u ratu mnogih dobrovoljaca, ova mantra je nailazila u samoj Srbiji na skepsu i podsmeh, ali takoe je izazivala i zavereniko preutno namigivanje javnosti i njeno divljenje tako vetoj i bezobraznoj obmani virtuoznog iluzioniste Miloevia. Ne Srbija ratovala nije Nikad nije i nikada nee Kad tenkovi krenu iz Srbije Oni idu da raznose cvee (Predrag Luci) No, uprkos svemu tome, pitanje da li je Srbija bila u ratu nije potpuno bez osnova, ako bi bilo postavljeno na drugi nain. Ako bi se (citirajui B.Tadia), sa politikog terena prenelo na pravni. Badinterova komisija

Suoen sa raspadom SFRJ, Savet ministara Evropske ekonomske zajednice je 27.avgusta 1991. oformio Arbitranu komisiju sastavljenu od predsednika ustavnih sudova pet zemalja, na ijem elu je bio univerzitetski profesor i politiar Robert Badinter.

Dva dana posle pada (osloboenja) Vukovara, 20. novembra 1991. godine, predsednik meunarodne Konferencije o Jugoslaviji, lord Karington, zatraio je od Badinterove komisije miljenje o tome da li se u sluaju Jugoslavije radi: (a) o otcepljenju jednog broja republika iz SFRJ (koja i dalje postoji), ili se radi (b) o dezintegraciji i prestanku postojanja SFRJ usled istovremene takve namere jednog broja republika. Teza pod (a) je bila teza koju je zastupao Miloevi sve do pada sa vlasti. (Ova teza je svakako bila pravno neosnovana i zato je SR Jugoslavija nakon 2000. godine morala da podnese molbu za prijem u Ujedinjene nacije.) Komisija je u svom odgovoru pola od injenice da jedna drava federativnog tipa postoji, ako su u federalnim organima zastupljeni svojim predstavnicima svi delovi federacije i ako ti organi faktiki vre vlast. (Miljenje br.1 od 10. decembra 1991, 1.(d)). Ispitujui da li na dan donoenja miljenja SFRJ kao federacija zadovoljava ove kriterijume Komisija je zakljuila: Sastav i rad osnovnih organa federacije, bilo da je to savezno Predsednitvo, Savezno vee, Vee republika i pokrajina, SIV, Ustavni sud ili savezna armija, vie ne dosee kriterijume participacije i predstavljanja svojstvene federalnoj dravi. (Miljenje br.1 od 10. decembra 1991, 2 (b)) ta se tu kae? Prvo, da Predsednitvo vie nije predsednitvo SFRJ, i da JNA vie nije savezna armija SFRJ, jer je SFRJ kao federacija prestala da postoji. Dakle, JNA je postala vojska bez drave (kako je ispravno naziva i sam Kadijevi, naelnik Generaltaba koji vie ne postoji), a vojska bez drave je samo grupa uniformisanih i naoruanih ljudi, paravojska. Ona je ostala i bez vrhovnog komandanta, jer i etvorica ljudi koji glume Predsednitvo - to vie nisu. Vojska nad kojom vie niko nema legalnu vlast naziva se u teoriji i privatna vojska. Ovu vojsku, koja dakle uzurpira ime JNA, je privatizovao onaj koji je bio voljan i bio u stanju da je nansira, a to su, grubo reeno, lanovi udruenog zloinakog poduhvata obuhvaeni optunicom Hakog tuilatva u predmetu protiv Slobodana Miloevia i drugih. Sredstva za njeno nansiranje ova grupa ljudi (kod nas jo poznata kao Porodica) namie zloupotrebom slubenog poloaja i kriminalom: upadom u monetarni sistem SFRJ, tajnim nenamenskim preusmeravanjem budetskih sredstava Srbije, pljakom graana kroz organizovanje piramidalnih ema banaka,

srpski san

Tuba Hrvatske Sra Popovi

348

godinji almanah

349

III

vercom, proizvodnjom planirane hiperinacije, samovoljnim prisvajanjem imovine federacije i drugih republika zateene na teritoriji Srbije. Na taj nain ova grupa sastavljena od nosilaca najviih dravnih funkcija, sredstvima pribavljenim kriminalom, nansira svoju privatnu vojsku i stie nad njom punu efektivnu kontrolu. Ova privatna vojska, to jest njen komandant Veljko Kadijevi u jednom trenutku uvia da je ovakva situacija, u kojoj se njome komanduje neovlaeno i tajno, opasna po vojsku i da na nju moe pasti iskljuiva odgovornost za operacije koje preduzima. Zato on predlae da Srbija i Crna Gora proglase vojsku svojom i da preuzmu komandu, nansiranje, rat i sve drugo. Drugim reima da se faktiko stanje legalizuje. Ali Miloevi to odbija: ne moemo prihvatiti zahtev da se vojska lii jugoslovenskog naziva. Time bi Srbija i Crna Gora izgubile sve prednosti, politike i vojne to bi vodilo tu srpsko-crnogorsku vojsku u poziciju agresora na srpskim prostorima van Srbije, to jest na teritorijama drugih republika. Za sve to vreme Narodna skuptina, koja je po Ustavu od 28. septembra 1990. godine jedina nadlena da odluuje o ratu i miru (lan 73, taka 6), da donosi budet i zavrni raun (lan 73, taka 3) i da ocenjuje ustavnost rada predsednika Republike (taka 73, lan 11), ponaa se sasvim mirnodopski, jer njome dominira SPS, stranka u potpunoj vlasti Slobodana Miloevia, koji tvrdi da Srbija nije u ratu. Dakle, ima osnova za tvrdnju da Srbija nije bila u ratu i da, kao drava, nije odgovorna za privatni rat lanova udruenog zloinakog poduhvata. Naime, drava odgovara samo za tetu koju njen organ prouzrokuje treem licu u vrenju ili u vezi sa vrenjem svojih funkcija (lan 172. Zakona o obligacionim odnosima, Slubeni list SFRJ br. 29/78, Sl. list SRJ, br. 31/93 i Ustavna povelja). JNA kao privatna vojska nije bila organ drave Srbije, a oni koji su nad njom imali efektivnu kontrolu i njom komandovali nisu tu faktiku vlast crpli iz svojih dravnih funkcija, to jest nisu postupali u vrenju ili u vezi sa vrenjem svojih funkcija. Ovakva odbrana Srbije, zasnovana na istinitim injenicama, imala bi vie izgleda na uspeh od bilo koje druge. Ta linija odbrane, ipak, nije bila primenjena u postupku po tubi BiH, niti ima izgleda da bude primenjena u odgovoru na tubu Hrvatske. Zato?

Zato umesto ovakve logine, na injenicama zasnovane, pravno utemeljene odbrane mi radije biramo mnogo slabiju liniju odbrane, koja se sastoji u negiranju zloina, umanjivanju broja rtava, natezanju oko kvalikacija, isticanju zloina drugih, podnoenju neosnovanih protivubi? Samodestruktivni nacionalizam Argumenti kojima bi se stvarno moglo dokazivati da Srbija, kao drava, nije bila u ratu jo uvek su neprihvatljivi na nivou drutva, jer oni podrazumevaju jasan raskid sa Miloevievom ratnom politikom, osudu te politike i distanciranje od njenih posledica. Zbog ilavog istrajavanja ideologije nacionalizma, srpsko drutvo, a onda i politika koja ga u tome samo prati (iz ubeenja ili populistiki, svejedno), nisu jo uvek za to sposobni. Nacionalizam jo uvek - na nau sopstvenu tetu - insistira na naelnoj odbrani te pogubne politike. Uzrok tome je to je - uprkos injenici da odluke o ratu i ratnim dejstvima nisu prolazile kroz nadlene organe drave i da su sa stanovita ustovnopravnog poretka bile nelegalne - Miloeviev privatni rat u srpskom drutvu imao (i delimino jo uvek ima) veinsku podrku, to jest legitimitet. Taj privatni rat podravale su i vane institucije drutva, od Akademije nauka, RTS-a i drugih medija do Udruenja knjievnika i uticajnih javnih linosti (samozvane srpske elite).

srpski san

Tuba Hrvatske Sra Popovi

350

godinji almanah

351

III

Ovu dihotomiju uzmeu legalnog i legitimnog vrlo rano je formulisao sam Miloevi u svom uvenom pledoajeu za bezakonje (Drago Ivanovi), prema kome sveta borba za legitimne nacionalne interese srpskog naroda ne moe biti ograniena nikakvim legalizmom: Ali... reenje nee doneti procedura, njene krupne i sitne zamke, mala i velika lukavstva, intrige i smicalice. Reenje e doneti politika za koju se opredelila veina naroda ove zemlje, institucionalno i vaninstitucionalno, statutarno i nestatutarno, na ulici i unutra, populistiki i elitistiki, argumentovano i neargumentovano... (Drago Ivanovi, Bolest vladanja, zavereniko vladanje, Republika, Beograd 2000, str.39) Veina je tada prihvatila (i danas prihvata) ovo revolucionarno naelo bezakonja, po kojem nacionalni interesi imaju prevagu nad pravom, pa se i dalje lako odriemo dobrih pravnih argumenata zarad prikrivanja neprijatnih injenica - i onda kada bi oni dravi koristili. To je samo jo jedna manifestacija generalne samodestruktivne prirode nacionalizma. To je patriotizam koji u zatiti nacionalnih interesa nanosi tetu dravi. O kolektivnoj krivici i ponienju Drutvo je moralno odgovorno pred samim sobom zato to je legitimisalo privatni rat Slobodana Miloevia. Naravno, to drutvo je danas podeljeno: jedan deo prihvata tu odgovornost, drugi deo je porie. Da bi tu odgovornost pred sobom prikrilo, srpsko drutvo pod pritiskom jo uvek snanog nacionalizma, i danas se veinski suprotstavlja svim naporima meunarodnih sudova da utvrde sve relevantne injenice vezane za ratove devedesetih. To se ini ak i po cenu prihvatanja kolektivne krivice. Oseanja koja u srpskoj javnosti (i ne samo onoj patriotskoj) pokree hrvatska tuba bude posebnu panju. U listu Danas, 19. novembra 2008, u redakcijskom komentaru kae se povodom tube Hrvatske: Tuba protiv drave podrazumeva kolektivnu krivicu. Iako je u vreme rata veina graana Srbije podravala svoju vlast, veina ne moe snositi krivicu ni za odluke tadanjeg rukovodstva, ni za pojedinane zloine.

Nacionalisti meu nama, koji su, videli smo, legitimisali te ratove i zloine, misle ovako: najbolje emo odbraniti i hake optuenike i dravu (i sebe) ako prihvatimo na sebe kolektivnu krivicu - nisu krivi ni haki optuenici, ni drava, krivi smo svi mi (svi mi smo Mladi), a to nas ionako nita ne kota, jer kolektivne krivice nema, dakle, niko nije kriv. I zato dolazi do prividnog paradoksa da mi (ili patriote i nacionalisti meu nama) neprestano sami poteemo pitanje sopstvene kolektivne krivice i onda kada niko drugi o tome ne govori. To je moda takoe indikativno za nae SUBJEKTIVNO oseanje krivice, generisano seanjem na veinsku podrku svojoj vlasti tokom ratova. Kako drugaije razumeti intervju Vladimira Todoria u emisiji Peanik 21. novembra 2008: ... Hrvati, iako znaju da ne mogu dokazati genocid, znaju da mogu Srbiju dovesti u veoma nelagodan poloaj, ukoliko bi se na sudu u Hagu pojavili nekakvi dokazi koji bi dokazali logistiku i nansijsku i vojnu umeanost zvaninog Beograda u ratove u Hrvatskoj, a i BiH. Takvi dokazi bi bili naroito neprijatni sa aspekta toga to bi onda takve dokaze BiH mogla da iskoristi kao osnov za reviziju sluaja za genocid BiH protiv Srbije. I ne bi trebalo da se bilo ko raduje mogunosti ustanovljavanja istorije sa takve take gledita, jer ona e dovesti do jednog sveopteg ponienja, recimo, da kaemo u Srbiji... ta se tu kae? Kae se da se (iako Hrvatska ne moe dokazati genocid) tokom postupka po hrvatskoj tubi mogu pojaviti dokazi da je zvanini Beograd i te kako umean u ratove u Hrvatskoj i BiH. To bi, kae Todori, dovelo Srbiju u nelagodan poloaj, jer bi takvi dokazi bili naroito neprijatni. Takvo ustanovljavanje istorije... e dovesti do jednog sveopteg ponienja, recimo, da kaemo u Srbiji... Dakle, ne treba strahovati od ishoda hrvatske tube, treba strahovati od neprijatnih dokaza kojima bi se mogle ustanoviti neprijatne istorijske injenice koje bi Srbiju dovele u nelagodan poloaj sveopteg ponienja (svakako usled kolektivne krivice, jer zato inae?). Subjektivno oseanje krivice veine koja je u vreme rata podravala svoju vlast (Danas) i time legitimisala ratove i zloine, neprestano isplivava u formi straha da e odnekuda isplivati neprijatni

srpski san

Tuba Hrvatske Sra Popovi

352

godinji almanah

353

dokazi koji e dovesti do sveopteg ponienja one veine koja je svojevremeno (a i danas kroz poricanje) legitimisala zloine. Ovaj strah neprestano se podgreva pozivima na odbranu nacionalne asti i dostojanstva (Kotunica). Istina e nas poniziti. Laima se najbolje brani ast. Zato smo zatamnili neprijatne delove zapisnika VSO-a, koji bi nas mogli poniziti otkrivanjem neprijatnih istina, i tako emo i dalje u pravilnim vremenskim razmacima sluati, kao to godinama postieno sluamo, kako Mladia nigde nema, iako je bio tu do jue. Jer takve su opte drutvene prilike (Rade Bulatovi). Opte drutvene prilike (Sav taj mulj) Svakako najbolje i najjednostavnije bi bilo da se Srbija odluno i jasno odrekne Miloevia i celog njegovog zloinakog udruenja, plati raune koji e se, na mostu ili na upriji, na kraju morati platiti i okrene se budunosti (koje bez toga nema). Meutim, hrvatska tuba otkriva da opte drutvene prilike to i dalje ne dozvoljavaju. U opte drutvene prilike svakako spada Kotuniina opstrukcija tokom DOS-ove vladavine, insistiranje na kontinuitetu, ubistvo Zorana inia koji je Miloevia smestio u Hag, kohabitacija DS-a sa Kotunicom i nacionalno pomirenje sa SPS-om (servisom Porodice, stranke iz koje je potekao najvei broj lanova zloinakog udruenja), po cenu guranja pod tepih neprijatnih istina koje izazivaju nelagodu kod lanova Miloevieve stranke. U jednoj nedavnoj televizijskoj emisiji (Stanje nacije, B92) portparol DS-a, Nada Kolundija, vajka se kako bi ova tuba mogla, nasuprot ideji nacionalnog pomirenja, da opet izazove podele u drutvu (a tek smo okreili), jer u odnosu na pitanje odgovornosti za ratove i zloine, u Srbiji postoje vrlo podeljena miljenja (po jednima su 2 + 2 = 4, po drugima 5). Nada Kolundija u stvari kae: o onome o emu postoje razliita miljenja, najbolje je utati. Zar se to ne zove jednoumlje? Zar nije tako funkcionisao i CK SKJ? Zar se drutvo ne kree napred tako to se miljenja sukobljavaju i sukobi razreavaju? Koalicija DS-a sa SPS-om mogla se shvatiti jedino kao tehnika, dakle, opravdana jedino potrebom potpisivanja Sporazuma o

stabilizaciji i pridruivanju, plaena jedino nekim ministarskim mestom i lanstvom u ponekom upravnom odboru javnih preduzea. Nacionalno pomirenje je neprihvatljivo visoka cena za DS i itavo drutvo, ako treba da predstavlja amnestiju zloinakog udruenja. Time se institucionalizuje nemo drutva da se izbori sa svojom prolou, zabranjuje drutvu da ita naui kroz neophodnu samoreeksiju kroz koju drutva sazrevaju, priznaje kapitulacija pred loom prolou i istorijska hipoteka Srbije prevaljuje na budue generacije. Sve u ime okretanja ka budunosti. Zato je hrvatska tuba izazvala ovakvo uzbuenje. U ustajalu baru je pao kamen i uzburkao sav nataloeni mulj. 27.11.2008.

pobeda

Tuba Hrvatske Sra Popovi

354

godinji almanah

355

III

Znanje je mo
Dubravka Ugrei
U zavrnoj sceni najnovijeg lma, The Kingdom of the Crystal Skull, Indiana Jones (Harrison Ford) na sinovljevo pitanje kako razumjeti legendu o gradu od zlata objanjava da se rije zlato (gold) prevodi i kao blago (treasure). A blago nije bilo zlato, nego znanje (knowledge). Znanje je blago, poruuje Indiana Jones pogleda uprta u zlatastu prolost, ali i u budunost koja stoji pred njim u obliju njegova sina. Film nas vraa u amerike pedesete godine i vrijeme makartizma, pa je zla Irina Spalko (Cate Blanchett) razumljiva protivnica Indiana Jonesa. Irina Spalko, koja je slogan Znanje je mo popila s komunistikim mlijekom, na kraju e, dosljedna toj ideji-vodilji, izgubiti glavu. Antagonizam izmeu Indiana Jonesa i Irine Spalko u biti je laan, jer oboje ih u opasnu avanturu vodi ista strast prema znanju. Sve drugo su zanemarive ideoloke nijanse. Ja sam slogan -- Znanje je mo -- popila s jugoslavenskim socijalistikim mlijekom. U djetinjstvu sam, zajedno s grkim mitovima, gutala legende o komunistikim voama koji su uili, uili i uili, i od siromanih seoskih djeaka postajali doktori znanosti, poligloti, i veliki ljudi. Pria o Maksimu Gorkom, koji je u sirotitu itao knjige uz svjetlost mjeseine, zauvijek se ugravirala u moje pamenje. Komunistike voe bili su redovito portretirani sa simbolinim bibliotekama u pozadini, i esto s naoalama na nosu. Naoale su bile svima razumljiv simbol pismenosti i naitanosti. I

Tito je proao kroz slinu mitoloku transformaciju: od siromanog seoskog djeaka i bravarskog egrta postao je, kae legenda, ovjek s naoalama na nosu (vizionar, poliglot, pijanist). Njegova mitska slika u usporedbi s drugim komunistikim voama bila je, dodue, mnogo manje asketska. Image komunistikih voa s naoalama na nosu i s bibliotekama u pozadini imao je propagandnu funkciju i realne prosvjetiteljske rezultate. U Jugoslaviji je opismenjavanje zapoeto s partizanskim teajevima u toku Drugog svjetskog rata (potpomognuto legendama o staricama koje su nauile pisati i itati u stotoj) i nastavljeno nakon rata. Kultura je nakon Drugog svjetskog rata zaista krenula u (jugoslavenski) narod. Zapoela je popularizacija obrazovanja, studiranje je postalo dostupno svima, osnovana je mrea radnikih sveuilita i veernjih kola -- institucija za obrazovanje odraslih (Obrazovanje uz rad! bila je jedna od popularnijih parola jugoslavenskoga vremena). I iroka popularizacija amaterizma (teajevi amaterskog bavljenja fotograjom, lmom, pisanjem poezije, ivanjem, slikanjem, radiom i kazalitem) spadala je u program mnogostrukog opismenjavanja naroda. S ulaskom televizora u jugoslavenske domove, i popularno-obrazovnim i kolskim TV-programima, nastavljeno je obrazovanje socijalistikih masa. I novine su u poetku imale informativno-obrazovni karakter. Abraham Lincoln, samouki ameriki predsjednik, jedan je od utemeljitelja obrazovno-prosvjetiteljskoga mita u amerikoj kulturi. Propagandno-prosvjetiteljska mitizacija pismenosti i obrazovanja, i pravo svih graana na obrazovanje, zaivjeli su u Americi daleko prije nego u (povjesno) kratkotrajnom komunizmu. Amerika je stvorila college kulturu. Neodvojiv dio te kulture su lmovi i televizijske serije, univerzitetski rituali, moda, knjievnost, obiaji i mnogo to drugo. Slogan Znanje je mo u Americi nikada nije izgubio svoju uvjerljivost i snagu, a Barak Obama je novi simboliki nosilac i promotor slogana. Slogan -- Znanje je mo -- iezao je u Jugoslaviji zajedno s Jugoslavijom. Iezle su jugoslavenske institucije tzv. radnikih sveuilita, veernjih kola, televizijskih kolskih programa. Novine su poutjele od skandala i pornograje, a televizija je postala najnia vrsta zabave. Marko Perkovi Tompson, hrvatski poppjeva i militantni nacionalist, na hrvatskom sajmu knjiga 2008.
357

srpski san
356

godinji almanah

III

predstavio je vlastiti proizvod, DVD, kompjutersku uilicu koja bi, ako je odobri ministarstvo, trebala biti dopuna regularnoj kolskoj nastavi. Knjievnici su postali komedijai koji hrle pred televizijske kamere ne bi li prodali koji primjerak vie. Nacionalizam je postao isprika samozvanim kulturnim radnicima koji su pohrlili da skinu s pijedestala jugoslavenske knjievne i druge veliine, pri tom bukvalno. Demolirane su spomenike biste Nikole Tesle u Hrvatskoj (zato to je Tesla bio Srbin), kipara Vojina Bakia (zato to je i on bio Srbin), Ive Andria u Bosni Iz biblioteka su u trenutku furioznog etnikog i ideolokog ienja izbaene mnoge knjige, neke od njih zavrile su i na lomaama. Za vrijeme boravka u New Yorku, neposredno prije predsjednikih izbora, u oktobru 2008, posjetila sam Union Settlement Association u Istonom Harlemu. Posjet je organizirao poznati njujorki kulturni centar 92ndY (Unterberg Poetry Center). Union Settlement je neka vrsta radnikog sveuilita, s nekoliko jakih programa. Ja sam bila gost programa za obrazovanje odraslih, koji ve godinama omoguuje emigrantima da to ekasnije savladaju engleski pisani i govorni jezik. U dvorani se okupilo dvjestotinjak ljudi. Koordinatorica projekta prevodila je moj engleski na panjolski jezik. Moji sluaoci bili su Meksikanci, Portorikanci, i drugi emigranti iji je maternji jezik bio panjolski. Bili su to mukarci i ene koji rade teke poslove, esto po dva ili tri posla, da bi prehranili svoje obitelji. Njima nije bilo vano odakle sam, za njih sam bila simbolina vrijednost: knjievnica. U tom asu predstavljala sam sve one vrijednosti za koje su vjerovali da idu uz knjievniko zvanje: obrazovanost, individualnost, talent, hrabrost, humanizam, pravdoljubivost, napredak. Za njih sam govorila jezikom koji ne poznaje granice, jezikom koji razumiju sve klase i sve rase. Svima sam na primjercima svoje knjige ispisala posvete, i sa svima sam se rukovala. Poklonili su mi buket cvijea i plianog medvjedia za uspomenu. Neto me steglo u grlu i, gle, odjednom sam se prihvativi ulogu koju su mi ti ljudi namijenili zaista osjeala kao velika spisateljica. Kasnije sam se, eui njujorkim ulicama s buketom cvijea i plianim medvjediem u ruci, zapitala gdje je iezao moj smisao za humor. Ja, odrasla ena eem po New Yorku s plianim medvjediem u ruci i s vanim izrazom na licu kao da sam ni vie

ni manje nego -- Doris Lessing! A onda sam se zapitala kako bi se meu Meksikancima i Portorikancima -- tim ozbiljnim ljudima koji jo uvijek vjeruju da knjievna rije spasava svijet -- proveli moji sunarodnjaci, one polupismene lijenine, oni jugo-egadije i aljivdije koji se najradije ale na raun tueg talenta, znanja i rada. Pitala sam se kako bi se proveli oni koji su u prolazu znali zadirkivati Ivu Andria s Ej, oro, jesi li to napiso?, kao i ti koji i danas s uitkom prepriavaju tu anegdotu i nalaze da je jako smijena. Pitala sam se kako bi se u toj dvorani provela lokalna spisateljica koja je na pitanje amerike novinarke je li Louis-Fernard Celine utjecao na njezino pisanje odgovorila s provincijskom drskou: Vi Amerikanci zaista nemate mate. Ja sam utjecala na Celinea. Zapravo je dobro da Meksikancima nisam morala objanjavati odakle dolazim, mislila sam. Jer to bih im mogla rei? Da dolazim iz male, provincijske sredine u kojoj je arogancija neka vrsta nepisanog bontona, a ignorancija jedna od simpatinijih ljudskih osobina? Da dolazim iz sredine koja njeguje prezir prema svakom mozgovnom naporu, gdje je slogan znanje je mo shvaen bukvalno, gdje je, shodno tomu, psihijatar dr Radovan Karadi topovima ruio gradsku biblioteku? Da dolazim iz sredine u kojoj su lokalni politiari, krimosi, kompromiseri, pljakai, barbari i ubojice -- uzori hrabrosti, morala, potenja i napretka? Medvjedia sam poklonila svojoj estogodinjoj neaci. Kada malko poraste ispriat u joj priu o tome kako je medvjedi dospio u njezine ruke, priu o siromanim emigrantima koji su doli u Ameriku s vjerom da je znanje jedino pravo zlato. Uinit u sve da i ona povjeruje u isto. 27.11.2007.

srpski san

Znanje je mo Dubravka Ugrei

358

godinji almanah

359

III

Seci ruke, krpi Kosovo

Teol Pani
Nije me bilo ovde samo nekoliko dana, a ipak, u povratku sam zatekao zemlju bitno degenerisaniju od one iz koje sam otiao. Kako je to mogue? Pa, lepo. Nije da se bilo ta uistinu deava preko noi, ali stvari se nekada odjednom pokau u svoj raskoi svoje besramnosti i idiotizma. Okida je ponajee neka sitnica, neto sa rubova glavnog drutvenog toka. ta je to, dakle, to smo ove nedelje nauili, a to do sada nismo znali? Nauili smo da je odsecanje nogu, pod izvesnim uslovima, sasvim OK. I odsecanje ruku takoe moe biti OK, ako je u skladu sa lokalnim tradicijama i njima primerenim zakonima, u koje mi ne bismo da se meamo. Za razliku od tih sasvim prihvatljivih odsecanja pulsirajuega ljudskog mesita, odsecanje Kosova od Srbije nije u redu i nije prihvatljivo ni pod kojim okolnostima. Ako su oni koji ljude oslobaaju od sopstvenih ekstremiteta spremni da se zaloe za celovitost Srbije, onda smo i mi, u vidu uzvratne usluge, vie nego voljni da se zaloimo za zakonitost necelovitosti ljudskog tela, ako se to telo nae na putu njihovim zakonima. Koje mi, naravno, ni u ludilu neemo nazvati varvarskim jer smo prosveeni antiimperijalisti i znamo za blagodeti multikulturalizma, te arene cvetne bate u kojoj su Deveta simfonija i rekreativno glockanje ljudskog bedra podjednako visoka dostignua, ljubi ih majka.

Srbija, dakle, nije htela da glasa u UN za rezoluciju kojom se osuuje brutalna teokratska vlast u Iranu koja uredno, osim navedenih mesarskih aktivnosti, kamenuje devojice do smrti, vri egzekucije i nad maloletnim i nad punoletnim licima, u ritmu od nekih 317 godinje, to e rei po jedna est dana u nedelji. Ne ubijaju petkom, ta li? I razne druge divote se deavaju u ljupkom i demokratskom Iranu, ali to se nas nita ne tie, pa se Srbija nala u drutvu pedesetak mahom opskurnih afrikih i azijskih reima koji u tome ne vide nita sporno. Od evropskih zemalja, samo su Rusija i Belorusija istog miljenja, tj. ako smo geografski formalisti i treberi, pa ove draesne zemlje, u nedostatku preciznije odrednice, nazivamo evropskim. Naravno da nisam tako naivan pa da mislim da bi varvarski i mranjaki reim iranskih mula sav posramljen promenio svoju politiku da ga je Srbija osudila, kao to je nee tek tako promeniti ni zbog osude drugih. Ali, demonstrativnim stajanjem na njegovoj strani, a protiv svega onog boljeg i ljudskijeg to je oveanstvu donela Prosveenost, dananja Srbija izgovara jednu mranu istinu o sebi, toliko mranu da ni najogoreniji kritiari ovdanjeg stanja duhova inae poslovino skloni svakovrsnim preterivanjima - nisu verovali da je to mogue. Jer, ta je zapravo poruka ovog bednog i sramnog paradiplomatskog manevra kojim se bedni i sramni i nedostojni Jeremi Vuk tako ponosi? Da li je to iskreno uverenje da je u redu ljudima odsecati ruke i noge, i ubijati ih kao stenice? Ne, nije; da je tako, to bi bilo i varvarski i uasno, ali bi, makar i na jedan sasvim perverzan nain, u tome bilo i neega asnog: ljudi, pa tako i ljudska drutva i drave, treba da stoje iza onoga u ta veruju, ta god to bilo. Prava poruka je mnogo mranija jer je apsolutno, bezdano nihilistika: briga nas za tamo neke jadnike koje eree pomahnitale hode, to se nas tie, moe ceo svet da se pogui u kalu i smradu, nama je jedino vano da nam to vie tih mranih tipova, iz nekih ve svojih interesa, potvrde da je Kosovo nae. A ta emo mi posle s tim? Hoemo li tako uistinu vratiti Kosovo? Neemo. Pa, ta emo onda? Ne znamo ni sami, ali emo valjda bolje da se oseamo, paunisaemo se po svetu i govoriti kako smo Monicima Ovoga Sveta pokazali njihovog boga. to njih, dodue, nee nimalo nasekirati, ali vano je da e nas razveseliti. ta je, dakle, Srbija Jeremia Vuka, koju imamo i moramo smatrati i Srbijom Tadia Borisa, jer se ovaj od nje takve nikako ne ograuje?
361

srpski san
360

godinji almanah

III

To je jedno amoralno, plitkoumno, na primitivan i nekoristan nain sebeljubno Prkno Kosmosa koje ivotari u uverenju da je i stvarno i mogue postojanje parcijalnog, takorei palanakog dobra, i isto takvog zla, i da je na nama da, postiujue banalnim ibicarskim trikovima, ugrabimo za sebe to vie onog prvog, a drugo neka uzme ko hoe. Ne mogu ovu strategiju da nazovem ak ni sebinom, jer istinski, samosvesni sebinjak se ekasno i okretno brine o sebi, ne birajui sredstva; ovakva politika, koja veselo zapiava ljudsku nesreu, Srbiji nee i ne moe doneti nikakvu korist, jer niti joj moe vratiti Kosovo, niti je moe pribliiti Evropskoj uniji, naprotiv, ona poruuje Evropi da odjebe u skokovima (uvajui usput lea), jer ovde vae neka druga, otvoreno kulovska pravila. Dakle, ishod moralnog aspekta te politike je: apsolutna, kosmika nula. A ishod pragmatinog aspekta te politike je: apsolutna, kosmika nula. Opredeljujui se izmeu tete i sramote, Srbija Jeremia Vuka, a time i Tadia Borisa, radosno bira obe. Da, tako se zove to emu prisustvujemo: apsolutna degeneracija. Taj naporni, sramni oveuljak sramoti nas gde stigne, sve oduevljenije podran od sveg ljama i taloga ove zemlje. Mrana, neosovjetizovana ruska gasno-naftna imperija postaje na svemoni tutor, koji za kesu kikirikija kupuje sve to jo ovde vredi nekih para, a Evropska unija je jedna sve udaljenija fantazija, halucinacija, privid, i nee kanda proi mnogo a ovi to su nam je onomad vrsto obeali poee da govore da ona zapravo ni ne postoji, da se to nama neto priinilo. Uostalom, nismo li po stoti put uli da emo izmeu Evrope i Kosova izabrati Kosovo? Ali, Kosova za nas ionako vie nema, rei e neko. Pa ta, nema ni Evrope! Zato je ovaj ili neki sledei kremaljski Hazjajin uvek tu, a ni mahnite bradate mule nisu ba tako daleko. Peani sprud, 13.12.2008.

srpski san

Dobra putanja
Svetlana Luki
Napolju jo uvek duva koava, ali je lako podnosim, jer je zamenik ministra za energetiku rekao da je energija na vetar naa budunost. Najbolje ete proi vi koji ivite na Suvoj Planini, Deli Jovanu, Midoru i slinim piktoresknim vetrovitim mestima. Kada propadne gasno-naftni sporazum sa Rusima, tu emo graditi vetrenjae, da nam prave struju, koja e da nas greje i da nam osvetljava. Naroito one uvek iste, novogodinje lampione, koje su ve pokaili po banderama i skinue ih tek na prolee. Od kada je poela da duva koava, beogradski trgovi su jo prazniji. Ljudi urno prou, lie na unezverene ivotinjice. Ne znaju kuda da idu, kako da se spasu od ove rasturene, a opasne drave, u kojoj svako svakoga doivljava kao vuka, a sebe kao Crvenkapicu. Ako su trgovi prazni, nema grada. Urbano naselje podrazumeva dominaciju trga, agore to bi rekla braa Grci. Trg je samo prazan prostor, koji tek treba da se ispuni javnim ivotom graana. On je okruen fasadama, iza kojih se odvija na privatni ivot, koji nije od sutinskog znaaja za postajanje grada. Svakoga jutra prolazim ulicom Kneza Miloa. Taj put odslikava svu izofrenost ove drave bombardovane zgrade, redovi pred amerikom ambasadom, zgrade vlade i ministarstava okiene nepojamno velikim brojem srpskih zastava, sa nepojamno velikom krunom, koju kao da je namolovao Bogoljub Kari po uzoru na svoj
363

362

godinji almanah

III

porodini grb. I prokleti bilbordi. Tek to sam odbolovala srpski san Lutrije Srbije o 1000 evra meseno, kada su se pojavili neki jo depresivniji. To su bilbordi pitalice i zagonetke: ta raste kada ga niko ne vidi, ta je u srcu grada, ta to peva a ne sme da peva... To su valjda te nove, sosticirane reklame. Nema vie smirujuih prakova za ve i sudove, keksa, vaka i farbi za kosu. U ovoj zemlji pitalice su zlokobne, kao snge koje pojedu onoga ko ne rei zagonetku. I tako vozim niz ulicu Kneza Miloa, sluam vesti i grozniavo pokuavam da reim zagonetke. Ako ih ne reim, iz bilborda e iskoiti neko straan i zgromiti me. Nenadano i podmuklo, i do nas je stigla svetska ekonomska kriza i pokvarila sve. I ajde da je stigla samo do nas, nego je stigla i u ruske banke i stepe, kolhoze i sovhoze. Onda su Rusi reili da malo promene ovaj, ve legendarni, energetski sporazum sa Srbijom: nita ne mogu da nam garantuju, ni da e izgraditi magistralni gasovod, ni da e modernizovati ranerije, a o ekologiji niko ne sme ni da zucne. Dinki jeste, ali to je bio pogrean odgovor i snga ga je pojela. Da ukratko rezimiramo kako su stvari tekle: prvo je ministrar energetike rekao da sporazum samo to nije potpisan. Ministar Dinki, koji je bio i ef pregovarakog tima sa Rusima, rekao je da nam Gasprom nudi sporazum koji je tetan za Srbiju i da ga ne treba prihvatiti. U meuvremenu saznajemo da je ministarka nansija u budet za iduu godinu ve uraunala 400 miliona evra koje e nam Gasprom isplatiti. Postalo je jasno da je Dinki ostao usamljen u vladi i da je postao smetnja zakljuivanju sporazuma. A na predsednik je zajedno sa Kotunicom poetkom godine Putinu dao re da emo sve reiti bratski i sada mu predsednika ast ne dozvoljava da prekri obeanje. ta ova vlada radi, znam koliko i predsednik vlade, znai nemam pojma. Ali nisam orava da ne vidim kako demokrate preko svojih ministara rue Dinkia. Pre neki dan je ministarka nansija saznala da preduzee zadueno za prodaju zemljita za skijalite Babin kuk ili Babin Zub radi sa gubicima. A taj Kuk ili Zub dui G17. Nije da mi je ao Mlaana Dinkia, koliko je taj ljudi i vlada sruio, ali ako je on u pravu, a izgleda da jeste, kada kae da je ovaj sporazum tetan za Srbiju, a vlada i predsednik hoe da ga potpiu, onda je to, s obzirom na prirodu i znaaj tog ugovora, veleizdaja. Dinki je jue podneo ostavku na mesto efa pregovarakog tima

sa Rusima, ali su u G17 rekli da to ne dovodi u pitanje njihovu podrku vladi. Tu stvari prestaju da mi budu jasne. Kako jedna stranka vladajue koalicije moe da tvrdi da su druge stranke vladajue koalicije spremne da potpiu ugovor tetan po za zemlju, a da ostane u vladi. E, tu izgleda lei zeka: izai e iz vlade, ali ne svojom voljom, nego e biti isterani. Tadi je reio da razjuri sve koji mu pruaju otpor i koji, za razliku od njega i Jeremia, ne vide iru sliku. A u njegovu iru sliku sigurno ulaze samo on i Jeremi, svi ostali su van rama. Ako se na sve ovo doda i Tadieva najava od pre neki dan da e se svaka tri meseca ocenjivati rad svakog ministra, a to e raditi on, po samu njemu znanoj proceduri, meni se ini da emo uskoro imati tzv. rekonstrukciju vlade, u kojoj e novi partner Tadiu biti novoroeni demokrata Tomislav Nikoli. Kuda e sa takvom koalicijom ova zemlja, nije jasno. Verovatno nigde. Jeremi je ove nedelje ponovio da bi Srbija, ako mora da bira uzneu EU i Kosova rekla NE Evropskoj uniji.To praktino znai stajati u mestu, a to stajanje u vremenu koje dolazi znai ubrzano i nepovratno propadanje. Tupave ideje da smo mi Evropi potrebni, da nas ona ni po koju cenu nee ostaviti van svojih zidina, u asu kada se zemaljska kugla dramatino ljulja, sumanute su koliko i ono to je 1944. govorio Gebels oveanstvo bez Nemake je nezamislivo. Nesrea za Nemce je bila u tome to su i oni, kao Gebels, mislili da Nemaka moe bez oveanstva.

srpski san

Dobra putanja! Svetlana Luki

364

godinji almanah

365

III

Na predavanju koje je ove nedelje odrao u Beogradu, dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju, Dozef tiglic, je rekao da je ova kriza poela u centru, u SAD, ali da e najvie biti pogoena periferija. I dok se irom sveta sabiraju svi oni koji mogu da pomognu u odbrani od ove poasti, dok se ministri, poslodavci, sindikati, strunjaci skupljaju i prate krizu, kao oni ljudi koji iz minuta u minut prate kretanje uragana - mi se ovde spremamo da se spasavamo pojedinano i, u odsustvu pravila, svako stvara svoja sopstvena. ovek ijem su detetu lekari operisali pogrenu nogu, sklapa ugovor sa lekarom da mu plati 3000 evra da ga ne bi tuio- sve to rade u prisustvu advokata. Ministar koji je udario taksistu, bei sa mesta udesa i naknadno isplauje taksistu da ga ne bi tuio. Radnici prete da e zauzimati fabrike, ne znam ime prete vinogradari... Znam samo da svi trae pravdu, a ona je duboko ukorenjena u mulj nae romantiarske due - bez svega se moe, ali bez pravde nikako. Traili smo pravdu za Uroa, odbornici SO Kula trae pravdu za Miladina, deliju koji je pretukao, skoro na smrt, svog kolegu amerikog studenta i pobegao u Srbijicu. Opoziciona, Zelena stranka iz Kule trai da se odlikuje vicekonzul koji je naem Miladinu pomogao da pobegne iz Amerike. I najzad, traimo pravdu i za naeg Milorada, Roda, Blagojevia koji je prodavao mesto senatora. Nije mi jasno kako to da je ameriki kongresmen srpskog porekla, kada se pokazao kao hohtapler, postao - na Milorad. Zato pored toliko svojih hoemo da prigrlimo i tue bitange. Rod je postao Milorad samo zato da bismo se mi jo vie uvrstili u uverenju da nas svi mrze. Rod Blagojevi je Amerikanac, a ne Srbin, ba kao to su braa Bitii bili ameriki dravljani, a ne iptari. Znam da Dobro i Loe nisu autobuske stanice do kojih je mogue stii. Oni su kao neka daleka privienja, ali privienja koja odreuju putanju. To nam je potrebno, samo to, dobra putanja. Emisija Peanik, 12.12.2008.

srpski san

Dobra putanja! Svetlana Luki

366

godinji almanah
367

etvrto poglavlje

: FROM THE ENGLISH SUMMARY

In mid-2008 we started a section on pescanik.net in response to the growing demands of English speaking expats living in Serbia, who share our frustration of not being able to nd a way out of this political quagmire. We oered them a weekly cross-section of articles and opinion pieces about the countrys social, political and economic aairs written by our most prominent contributors. This is a small selection of the pieces available at the English Summary section of our website.

IV

The Train for Europe

Sra Popovi
Svetlana Luki: Were now more or less over our anger and sense of humiliation at the fact that the notorious Stabilization and Association Agreement hasnt been unfrozen. Everybody has been wailing about the injustice done to us by Holland, because of some business of theirs about some battalion. But lets not forget what that battalion business was all about. The Dutch battalion didnt manage to prevent, didnt do enough to prevent, the genocide at Srebrenica - or what President Tadi has recently been calling - the well-known Srebrenica incident or tragedy... Tadi and other politicians mention the Dutch battalion en passant, as if it were of no importance. Sra Popovi: Thats because otherwise theyd have to explain it all, and the explanation is quite absurd: that the Dutch are greatly frustrated because they let Mladi disarm them, disabling them to prevent genocide, and that they cant forgive themselves for that, whereas weve forgiven ourselves for everything. Naturally, our politicians dont dare to mention what its all about. Given our moral exibility, we cant quite understand that the Dutch really do blame themselves seriously, since in our view even Mladi

himself is not responsible, let alone the Dutch. Thats why our politicians prefer to keep quite. When Djeli starts complaining about how unjust the Dutch position is, I cant comprehend that he dares use the word in this context, given what Mladi did, and given that weve spent years lying to protect him, and are probably still protecting him. We recently had the anniversary of the crime at Topider, and Im sure its generally believed that those soldiers were killed by Mladis bodyguards, because he was hiding in that building. Never mind, we pass over all that, and when the Dutch show what we see as excessive moral concern, we cry injustice. Its quite shameful how brazen weve become. Those who think the Dutch will give up are wrong; it was a great shock to that society, their government fell as a result, what more need we say? They cant absolve themselves, for having been involved in the event. It doesnt matter how marginally they were involved in the event, they cant pretend to themselves that nothing much what happened in Srebrenica, and that it should not be taken all that seriously. No, they take it very seriously, and no one will make them waver, thats for sure. It must have been very difcult for them when the Agreement was being signed too, but I believe that they were promised at the time that it was simply a matter of signing the Agreement, while ratication still lay ahead, that candidature lay ahead, and that if Mladi was not turned over to the Tribunal by then, they could still withdraw their approval. Theres a cynical explanation - in which I dont believe - which is that they serve as a handbrake within the European Union, that can be released at any time and that can always serve as an alibi in case things do not progress. I dont believe that, but Ive heard such cynical explanations, which seem plausible because theyre in line with our own political practice. People cant understand how a society like the Dutch functions. Its a Protestant society, people there take moral issues seriously, they have a high standard for human rights, all those institutions like the International Court of Justice or the Hague tribunal are located there, and these are very serious subjects for them. I dont normally read Politika, but I looked at todays on-line edition and read a text by one columnist, the names not important, but he writes for Politika, which is partly government-owned, isnt it? He writes about the Dutch position, which he characterises as peevish
371

from the english summary

370

godinji almanah

IV

- just like that: peevish, insolent, contemptuous. And comforts the readers that once we becomes memebers of the EU, well be able to place conditions on the entry of others, and get even. This is in tune with Kostunicas line that damage done to us should be reciprocated by damage done to others - well get in, and then well make things difcult; then youll see, when we begin imposing vetoes! At the end of his text the same columnist moans and says: but maybe well be the last to become members and wont be able to make trouble for anyone. What kind of attitude towards a European Union that we supposedly wish to join ! What sort of position is this, in our main daily, partly owned by our government, which talks in this way about the European Union, where the EU is seen in this manner? You can see that were really not ready for it. What Holland? It has nothing to do with Holland! I go back to what eda Jovanovi speaks about - the system of values. How we see ourselves in a community of nations towards which we display such a hostile attitude? Thats why I say the Netherlands is not the problem. Id always welcome, of course, Toma Nikolis vote in favour of ratication, and Dais too; its welcome even if it is insincere, because this signature technically puts us onto a railroad from which theres later no departure. But then again, motives are important too, our true feelings are also important, and it seems that were not ready. And then we have the interpretation - Im quoting Sonja Biserko now - that perhaps Russia has even welcomed our orientation towards the European Union, precisely because it believes well cause problems there. For then theyll have a vote of their own there, to impose a veto on every decision that Russia doesnt like. Svetlana Luki: A Trojan horse? Sra Popovi: Thats right, but Sonja brings it up only to explain why it may be in the Russian interest to support something like this. Shes not saying that such an idea exists on the Serbian side too, but our politics have shown that it does indeed exist, and that the two motivations can be in harmony, our own and the Russian. The agressive nationalism of yesterday has been defeated; but it still exists in the form of nationalistic resentment, as a kind of spite, rage, thirst for revenge and belated satisfaction for that defeat. This does happen. I often cite Isidora Sekuli,who understood how

small nation functions. She wrote that the small nation is prone to periods of euphoria, arrogance, and megalomania which comes crashing down, and are followed with - those bitter tears. You suddenly become transformed into an embittered victim, forget what you yourself have done, start insisting on international law and talking about the injustice committed by the big against the small. So what we have here is a refusal to take ones own responsibility into account, and a stubborn need to blame someone else for everything that happens to you. Svetlana Vukovi: Their advice to us is that, although we havent signed the Agreement because of the Netherlands, we should start behaving as if we had, nobodys stopping us. Sra Popovi: And has anyone ever prevented us from arresting and trying Mladi? Who has tried to stop us? We remain perplexed why they insist so much on Mladi, and never ask ourselves why we ourselves didnt arrest him when we had him here - for we did have him, and indeed I think we still do. They say: we had him up to 2005. But what were you waiting for up to 2005? And now its the fault of the Hague tribunal, for insisting on his arrest ! The Hague tribunal is acting like a subsidiary body here: it will request his extradition only if we failed to prosecute him here. But since there was no political courage to do so. it always come down to the same point, that the residues of the 1990s are still very much with us, not only in terms of cadres, but also in peoples mind. Nobody is to blame for that either - other than ourselves. I might mention, even though its a private matter, that I always used to tell my children when they would complain about that teacher or that friend: theres nothing you can do about it, you can only change your own behaviour. Did you do something to help it happen? If so, thats something you should change, while behaviour of others, over which you have no control, you just have to put up with. But no, we Serbians never think about our own responsibility, we constantly seek to shift the blame onto someone else, so that well appear as innocent victims. This is precisely why we sank so low in the 1990s. When Kotunica talks about defending our dignity, you can be sure that weve lost it. Weve lost even the self-respect that would make us turn our attention to ourselves, to our own responsibility, we dont have the strength to do that; it has weakened us to such an extent, and worn down our

from the english summary

The Train for Europe Sra Popovi

372

godinji almanah

373

IV

moral bre so much, that we no longer have the strength to think about our own responsibility. Thats something that hardly occurs to us: that we should change the way we are. No, were waiting to join the European Union, so that they can change us. It really is a true capitulation, a moral surrender and total lack of self-respect, when you say: I cant do what needs to be done, please try to force me to do so. The treatment of Florence Hartmann appears cynical in the extreme. For the fact is she revealed that The Hague tribunal, through misinterpretation of its own Statute, allowed the Serbian state to censor part of the minutes of the meetings of the Supreme Defence Council of FRY which would make it clear that Serbia participated in genocide in Bosnia-Herzegovina. The vice-president of the appeal chamber, who submitted a dissenting opinion, also took this view. The Bosnian side asked the International Court of Justice to supoena these minutes, but the Court ignored this request, but it was The Hague tribunal in the rst place that rst allowed the censoring. Florence Hartmann describes very precisely how this happened: how at some point in 2004, during Miloevis trial, Carla del Ponte demanded that the Serbian state hand over the minutes; how this led to much dispute; and how an agreement was ultimately reached - she says with Svilanovi - that Serbia would make the minutes available, but that in line with Hague tribunal rules parts of them that might affect Serbias national security could be blacked out. What happened was that the Hague tribunal came up tih an interpretation of what constitutes interests of national security that was extremely loose, actrually an interpretation that lawyers call contra leges, i.e. an interpretation that contradicts the very letter of the law. In other words, the Tribunal interpreted tha national security interest to include Serbias vital interests (to avoid responsibility for genocide before ICJ which might cause severe nancial, moral and political repercussions). Which means that on the basis of those minutes we might have been condemned for perpetrating genocide and asked to pay reparations, which the Court judged would have endangered Serbias vital interests. In 2005, another judge of the Tribunal found that concept of national security was wrongly applied here; that the rules of The Hague tribunal say nothing about a countrys vital interests, but

talk only of national security interests, which in this case were not threatened. In other words, the Hague tribunal decided that the minutes should not have been censored, yet in the end they were censored, arguing that the rst decision had created an expectation on the Serbian side that they could have crossed out whatever they wanted to in these minutes, and that it would not look good if minutes submitted in this form and with these expectations were to be made public. But when you look at the whole thing, it is clear that behind it lies the political logic that the full force of the law could not and should not be applied to Serbia, because to do so would be fatal for it, so we should be forgiven. It was thus a political decision. And now you see the paradox: the Serb nationalists call the Hague tribunal a political court, and so do I, because we were forgiven even though according to the law we shouldnt have been forgiven. Svetlana Vukovi: This has to do with the charge led against us by Bosnia-Herzegovina before the International Court of Justice in The Hague. Sra Popovi: Right. You can always demand on the basis of newly revealed facts and evidence that a trial be revised, because it is evident that would the court had known these facts its decision would have been different. Svetlana Vukovi: It is interesting that, when we look at the reaction of Bosnian public opinion to the Florence Hartmann case that has now opened, the Bosnians did not as expected say: great, we are now in a position to ask for a new trial. Sra Popovi: I feel that they have become so discouraged by all these shenanigans - I cannot describe them differently - surrounding the whole question of genocide that they simply dont believe that it can have any effect. But there will be future generations. The same happened with the Armenians: the rst generation was so devastated and depressed that it wished only to forget, to stop talking about the genocide; but the grandchildren of the people who had been exposed to genocide said: wait, lets see what happened, this thing has to be properly examined. Besides, this whole issue will resurface with the beginning of the Karadi trial. We are presently in a strange situation. Technically speaking, the pro-European option has won the last election; but the margin of victory is very thin, numerically thin, and its even worse when you

from the english summary

The Train for Europe Sra Popovi

374

godinji almanah

375

IV

weigh it up with the the mind-set on each side. You must not forget that Ivica Dai, who still swears by Miloevi, voted for it; that Toma Nikoli - who calls Djini a maa-linked prime minister, who is not sorry about murder of uruvija, for whom Duli is an Ustasha and so is Tadi - has also said that he would vote for it. In other words, at a technical level, if you look only at the result of e.g. the vote on ratication of the Agreement with the EU, you can say that the European option won. But if you look at the values behind it, what ideologically stands behind it, then its all very murky. There is still a lot of confusion on both sides. Turning to Boris Tadi, its a matter of perception how strong he really feels, and how much he only seeks to give that impression. I can see that he doesnt feel as strong as he likes to pretend when he comes out so energetically with some striking phrase, and that he thinks he has to be very cautious with the other side, and accept at face value their supercial and declaratory support. Im not in a position to be absolutely sure about this, but whats certain is that the actual balance of forces is not yet clear. I think that in the parliamentary and presidential elections all that has been created is a perception, or an illusion, that one side has won. It did win, but in my view the quality of its victory is very doubtfull. And I think Tadi knows that, so he has to be content with appearances, and perhaps in doing so goes too far. I certainly think it is too much when Duli says that a coalition between the Democratic Party and the Radical Party is not excluded. Well, I say... Svetlana Luki: With Toma Nikoli? Sra Popovi: Yes, with Toma Nikoli. It is as if everything that Toma Nikoli has said and done in the past, and the policy he has conducted for seventeen years, were suddenly forgotten. But thats impossible. Svetlana Luki: What the Socialist Party of Serbia did isnt forgotten either. But theyve told us: its a matter of life and death, we must accept Dai. And when on 21 October a new Radical Party is formed, the moment will come when theyll say: you know, we must go with the Radical Party, because its a life-and-death issue. What I mean is that they constantly produce the life- and-death situation, and then hide behind it.. In 2011 Tadi will once again tell us that its a matter of to be or not to be. Sra Popovi: In the short run, it can all be just as you say. Im not

sure about the medium term, but its quite clear how it will end in the long run. Im not speaking about whether its good or not to join the European Union; I myself think its good, but thats not the question. The fact is that no other outcome is really possible. Its all a question of the pace, on the other hand it is also true that we all live lives that are of a limited duration, and its not unimportant how we spend our limited time. For example, whether I shall spend my whole life waiting for the European Union, and whether even you will perhaps have to wait for that, is not unimportant. Svetlana Vukovi: Its an upward spiral. Sra Popovi: Its an upward spiral. Its moving very slowly, though; its like watching grass grow: you watch and say nothing is happening, but thats not so, all you need is a larger time horizon. Svetlana Luki: Well need at least 600 years, like the Serbian Orthodox Church. Sra Popovi: Maybe not as long as that. I always say, rightly or wrongly, that my greatest hope lies with civil society. And people ask me: how come, when you know how weak civil society is. Well, ne, my hope may be weak then, but I do have it, because society must be changed from below. Thats why I was surprised to hear Boris Tadi say a few days ago that a good state creates good citizens. I think the opposite is true, you must rst have good citizens, the state will follow. But I can see that he still thinks in the categories of social engineering; that he too is forging a new man, as his father used to do. Regarding the Djindji trial, I have a collection of the statements made by the Special Prosecutor [promising to procesute the rebellion of the Red Berets in 2001 that nally led to the assassination], from the rst one when he said: We shall initiate that as soon as you have completed your summation [in the assassination trial], which was a year and a half ago, to later ones promising to do so after the verdict in the asassination case becomes nal to the last one leaving the whole issue to history... And then it turned out that when they spoke about the political background of the assassination, they were in fact thinking about something completely different, about Terzi, who aquitted Legija [of some former minor charges], as ih he knew that he would later kill Djini; or the kind od political background suggested by Tijanis documentary that since Beba [Vladimir Popovi] knew the names of all the suspects only two

from the english summary

The Train for Europe Sra Popovi

376

godinji almanah

377

IV

hours after the assassinations it is only logical to assume that he had also been the one to engaged them. So I dont believe the Special Prosecutor is going to do anything. But I would like the political background to be examined, and perhaps it would be a good idea, for that background was in fact the crime of armed rebellion [by the Red Berets in November 2001], in which Kotunica played a very dubious role, and for which we have all kind of evidence that judge Kljajevi gathered during the so called Djindji trial. And it wouldnt need any extensive investigation to prove and establish the relevant facts. This I call the political background. Why? For the reasons which [the prosecutor] Priji cited in his indictment: the armed rebellion was the rst step that led to the assassination, that the two events were very closely related, and that this rebellion created the conditions and provided necessary means for murdering Djindjic by memebres of the state security service. Incidentally this explains why the Government controlled media kept repeating ad nauseam that Djindjic was killed by the the Zemun maa clan, and that the Zemun clan had nothing to do with the armed rebellion. The truth is that Djindji was killed by state ofcials, people who worked in the state security service killed him, the weapon was traced back to to them, they provided the information on Djindjics movements on the critical day. Vague use of the phrase political background only obscures these facts. It was a matter of armed rebellion, a serious crime against the constitutional order and national security, and numerous witnesses have been heard about the circumstances under which that crime was committed; the statements made by the accused themselves show that it was a case of an armed rebellion, and there are even tapes of intercepted conversations in which Kotunica is frequently mentioned, among other things. So this for me is the political background. But no one speaks about the armed rebellion, always and only about some vague background. People then rightly point out that political background is not a concept that can be found in criminal law - political background means nothing. Thats true, and the fact that the prosecutor constantly speaks about it is unclear and confusing. Svetlana Luki: As Rade Bulatovi would say, there is no political will to arrest Mladi. Sra Popovi: Right. Djindjics own political party entered into a

cohabitation [with Kostunica] immediately after the assassination. How can one investigate the political background, when this investigation clearly can lead to a justied hypothesis that Kotunica and his party were somehow involved in one way or another. I dont claim to know what their exact role was, but Kotunica certainly played some role in it, given that the rebels comments caught on audiotapes state that now only Kotunica can stop this. If Spasojevi says [on another tape] dont tell eelj, were in contact with Kotunica, if they meet with Tomi and Bulatovi [during the rebellion] , if the former promises that Army wont interfere, if Kotunica doesnt meet his constitutional obligation as commanderin-chief to suppress the rebellion, then its clear that he did play a role, but that it has not been investigated. I think that the verdict against Legija et al. will be conrmed only in order to remove the whole issue from the agenda, so that its no longer even publicly mentioned, because every time 12 March comes round I think they start to worry and fear that the story will resurface again. Theyre waiting for it to fade into the past, to become a historical mystery, and some have already suggested that we shall never know. Of course, youll never know if you dont want to know. I believe that this case will be reopened at some point in the future. It was promptly closed, and for the same reasons that we were forgiven the genocide. When during Operation Sablja it appeared that the investigation was leading to Kotunica, the people in the European Union immediately cried out: Dont touch it, you dont have the strength for it, youll simply cause chaos, youre not strong enough to investigate this, he has the Army behind him and you may even cause civil war. Dont ask anything, pretend to be stupid, you have the plotters, try the plotters and be happy with that... We are thus always treated like children, like some riffraff who are unable to establish what happened, who dont deserve any justice, and who rather than bothering with it should seek instead to muddy the whole thing and move on. Thats how they treat us: let them be, they dont know any better, lets just try to contain and minimise it, or let them carry on, what do they know about justice. This stance offends my personal sense of national dignity. Peanik, Radio B92, 27.10.2008. Translated by Ivica Pavlovi

from the english summary

The Train for Europe Sra Popovi

378

godinji almanah

379

IV

from the english summary

Im referring particularly to the middle class of refugees, to those more afuent, who saw that there is a work ethic in Vojvodina and that it makes for a satisfying environment for doing business. They felt the sharp teeth of centralism. A segment of the Radicals votering block did not vote for the constitution, because it is too centrist, and now that same part is in doubt whether to vote for the Radicals, who strongly advocate centralization, or to vote for the Democrats who are softcentrists.

Art of the Possible

Lszl Vgel
If you look at the last election mathematically or statistically but also factually, then nothing happened on the state level in Serbia. There was no major change and the power relations remain, more or less, the same. The exception is Vojvodina, which is where a really major change occurred October 6, 2000 happened there. The rst sign that something is changing in Vojvodina was the constitutional referendum, because people in Vojvodina did not vote for the constitution. That was the rst sign that Vojvodinas citizens started to change. The consciousness of certain parts of the population was changing. Im talking about the new citizens who came here in the early to mid nineties. After they arrived, they had a strong nationalist sentiment, but during those ten or fteen years they changed too. First they started to adapt to the Vojvodinian society. This of course is not solely a cultural adaptation, but partly an economical one. What is happening? For instance, there were just over 200.000 people living in Novi Sad in 1991, and now there are over 300.000. That means that every third person on the streets of Novi Sad is a new citizen. Those people gained a new experience in these 15 years.

This is how people voted for the Democrats, because they are nationalist enough, but are trying to nd a balance between the pocketbook and nationalism. A signicant part of former rightwing national voters shifted in this direction while the other part is demoralized. That part still does not believe in the European option and they no longer believe in the old one. There was an evident change in Vojvodina, if you look at the results for the provincial Assembly, which are simply unbelievable, they are too good. There is none of that in Serbia so, regrettably, some tensions are bound to remain, regardless of whoever may be in power. The government which calls itself democratic and European has been in power for eight years. If you look at the election results after eight years, it is a very unimpressive result. You know, to hold power for eight years and to reach a point where it is Palma who is leading us into Europe, this calls for serious reconsideration on the part of our political elite of what they have been doing for those eight years. That speaks of their failure, that they could not face the real social problems, but that they always made compromises instead. If you leave out the rst couple of years after 2000, we have a long line of compromises, a ferocious inclination to create a new unity. Being in a coalition with the Socialists does not, in any way, mean a national unity. It is a pragmatic issue and it may be a lesser evil, which prevents something much worse from happening. You can only justify it that way, but not in the name of national unity, and for two reasons. One is the democratic camp and the Socialists
381

380

godinji almanah

IV

from the english summary

do not make a nation and you cannot speak of a national unity without the Radicals. If someone wants a national unity, they are to sit down with the radicals and make an arrangement with them, just like with the constitution. The second very important issue is the constitution itself, which created a high level of national unity in Serbia, an unprecedented case in Europe. Ninety odd percent of the deputies in the Parliament voted for this constitution. Serbia can be seen as a paradigm of high-intensity national unity. The constitution is the Holy Scripture of a society, it represents a national unity which we all must obey. Now, if we want an even greater national unity then this constitution brought, then we no longer need political parties. In fact, instead of a national unity we need more dened parties, more dened ideas. Just look at how Europe is being discussed. It is represented as a rich, luxurious bank, which will open up its counters here and start creating jobs. Nothing is said about the spiritual association with the EU. It will be destructive for the national identity and I nd amusing those nationalists without culture. You know, a nationalist should read his national literature and know it well, so when he gets up to speak on the parliament oor, you should be able to tell that he read this national literature. National identity and patriotism are not the same. Patriotism means loyalty to your homeland, and that is not a nationalist thing. Patriotism above all means that a man respects the constitution, the minimal value system of a society, that he respects a tradition and so on, but the constitution above all. And national identity is defended most importantly through culture. Even in the 18th century the intellectuals realized that a nation is created through culture. We should learn something from the 18th century. Less than a year ago Djelic said that there were two important politicians, Djindjic a dynamic, pragmatic, European politician and Vojislav Kostunica, who is thoughtful and analytical. The compliment was mainly intended for the latter, because it was implicitly stated that there are more of those like Djindjic and that those like Kostunica are a rarity. The French speak of De Gaulle,

the Germans of Willy Brandt. Those are the people who were intellectually resourceful in a time when they were carrying out policy and there really are precious few of those in European politics. Imagine placing Kostunica beside De Gaulle and Willy Brandt. All right, but Djelic today says never again with Kostunica. What does that mean? That he does not want to work with a politician of a European rank? If he was praising Kostunica for tactical reasons, then he should admit that and explain himself. Now weve got this problem with the Socialists. If I were in parliament, I would vote for this coalition, but the next day I would have deep compunction which would make me correct some things. What is it all about? You cannot say that the Socialists have changed. The party that had a determining role in the nineties can change, why not, but if it holds a convention and adopts a new program. Besides, just like any other party that was in power for a long time and that did wrong to its society, they have to publicly offer an apology to that society. In case they join the government, the citizens have a right to demand that the state amends for the damage they have caused. Then the government whose members they are has to apologize to the citizens to whom moral damage was inicted. For instance, the new government should apologize to the minorities in Vojvodina for the severe alteration of the ethnic structure in Vojvodina. The 20th anniversary of the coup which eliminated Vojvodinas autonomy is coming up. This was the so called Yogurt Revolution. I can be completely against autonomy, but I do not have to agree with that coup. It can be expressed in those words I am against autonomy but I am a democrat and because of that we have to apologize to the citizens of Vojvodina and reconsider this issue, but under different circumstances. The great dilemma of the Democratic Party is a question of whether they think that the Socialist Party has changed. If they think it did, then it must state that and come out with clear evidence which conrms this. The European road demands a high level of consensus. Romania got in this way, this is how it happened in Hungary, Bulgaria, this is the case in Croatia there is no discussion about it. But this consensus will be achieved only if we face with the anti-European

Art of the Possible Lszl Vgel

382

godinji almanah

383

IV

past. There is a major moral dilemma there. The biblical Judith killed Holofernes and Hebbel wrote a play about it. Does Judith have to be punished, if she, as a real Christian, accepted evil to kill a tyrant? She says If god puts evil between me and good, who am I to refuse that? In the biblical story it is about the killing of a tyrant and there it is justied for a man to do evil. In the name of grand ideals we can commit a murder, which is morally condemnable. Let us see this thing of ours now: no one says there that they would build a just society. No, no one says that they are to kill a tyrant, no one wants a revolutionary change, but they are making it into a petty political issue. If Judiths sin is perceived this way, it cannot be acceptable morally. Morality is often spoken about with derison here, as if it does not matter. What matters are the inter-party deals. If I understand it correctly, that means that morality is not at all important anywhere in society. It is bad to promote this moral nihilism in a society which went through wars, in which virtue and sin are not yet delimited and in which people are still living in chaos and dont know what the truth is, and there is no one to tell them. And the very cynical moral nihilism is very dangerous, because it can justify everything, including this wild capitalism and the exploitation of the young workforce. Some people should be punished for it, and it is a good enough reason for some ministers to resign. Just look at the queues when you try to get an ID or settle some land registration issue. The state service, which lives off our taxes, is not even prepared to put up some benches so people could sit down. Maybe we should not speak of morality. Just look at the results the state is triumphantly humiliating its citizens. You stand there like a slave used to stand before his master and wait for the order at his feet. Humiliation is waiting for the citizen behind every corner each day. The analysts say that we should not be moralizing and I agree with them, morality and politics are not the same, but every politics has to have a moral minimum. This minimum of morality in politics makes public speech trustworthy. We cannot say that something is white if only yesterday we said it was black, without a deep justication and self-criticism. This erodes a society. Then we wonder why there is no solidarity in our society. How is it possible that someone is being beaten in the street, and there is no one to help him?

A political system can be changed quickly, an economical system can change, the army can change, but the health system and the school system are harder to change. And that is exactly what we are neglecting. Two big systems with which everyone is struggling are health and education, governments fall because of those. That is unimaginable here. If good laws are passed, the economy becomes very autonomous. It can develop, but the society is still struggling. Its an interesting contradiction, on the one hand youve got great economic indicators and on the other hand there are citizens unhappy with the government which contributed to it. Why because the economy is developing autonomously, and what constitutes a state is the politicians responsibility. The state those are the big systems, health and education. If there is privatization, the capitalists will not consider social problems, because this is a job for the state. A serious system thinks about people. I heard two slogans in the election campaign Kosovo and more jobs. Both Kosovo and jobs depend on what this state will be like, from health to education. Was the minister of education ever required to face the responsibility for the unfortunate events in our schools. No, we are punishing the principals and other small fry. Now thats moralizing, just like when you catch small time smugglers and teach them a lesson and big tycoons do whatever they please. That is moralizing in a bad way.

from the english summary

Art of the Possible Lszl Vgel

384

godinji almanah

385

IV

Milosevic had two kinds of oppositions, the European and nationalistic, which simulated an alliance with each other. There is a lot of simulation in this society, but on the other hand, in the small but important part of the intellectual community and in one part of the party cadre, precisely in Milosevics time a prime European orientation was created, and this class still exists in this society. This is a class worthy of respect, because it went through moral, political and existential humiliation in the nineties. But after 2000 these people made compromises and I wonder how much compromise one policy can survive. It is a fashionable slogan now politics is the art of the possible. This is correct if youve got great horizons, big ambitions, but the art of the possible does not mean making small compromises. Its no art to sit in front of a pig and split up positions. This is not the art of the possible this is the division of power, these are compromises which can be harmful even with the best intentions. Right now we have a stalemate situation, which we call victory, but never mind. We need to get out of this stalemate and I think all the people who share my sympathies with Europe are walking a tightrope, just to get out of this stalemate. This involves many risks, and we could fall. I personally have often forced myself to maintain certain illusions, but it seems to me that this tightrope act is too intense and that it will last for years. I think that a modication of the constitution is necessary and if we can get a constitution in the European spirit, this would mean that we have suceeded. Lets try. Peanik, Radio B92, 20.06.2008. Translated by Ivica Pavlovi

from the english summary

The Split

Dimitrije Boarov
A very important thing happened on May 11. The big old national project has collapsed in Serbia. I think that this collapse, after a series of defeats both great and small, could be seen as the nal one. And so we have an unusual situation: the pro-European forces think that they have won, while, in fact, what has taken place is the defeat of the so called national forces, the champions of an old political project of unication, national coalescence, Great Serbia. In that sense, the word defeat is stronger than the word victory, because, arithmetically speaking, a victory has not actually occurred. The pro-European group that declared victory is not able to articulate this victory, or to interpret it in the required way. They seem uninterested in what could be further built upon that victory. Its as if they all suddenly found themselves transposed to some new country, and now theyre dont know how to go on and what to do next. As if they are still waiting for guidance from Bruxelles or some other world capitol, Im referring, primarily, to Moscow. They themselves are stunned and would not like to use that victory to rid us of the so called ancient mud, in which we have been wallowing for 200 years in a project that was not successful. All together, this speaks to the fact that -- Im going to be provocative here it was
387

386

godinji almanah

IV

from the english summary

Serbia that needed Yugoslavia most of all, although it was from within Serbia that Yugoslavia was most contested. The moment that Yugoslavia crumbled set off the series of defeats which, in my opinion, ended on May 11. I dont fear the arithmetical victory of those old forces. That cannot, ultimately, succeed and it is only a waste of time, which will, in a historical sense, be punished, by prolonged poverty. So, if we lost a lot, we can lose a little more. However, what worries me, I repeat, is that on the democratic side, there isnt enough passion, not enough strength of leadership. We do not have a person of Zoran Djindjics caliber. This problem is deep-rooted, because the software of the European idea is not installed in our intellectual elites. When I say elite I mean university professors, heads of institutes, those in the top positions in the Academy, the top positions in Matica Srpska and so on. The majority of those institutions are peopled by ideological corpses, people of a former time, former people, the former elite. Therefore, we have a former elite, we have defeated forces supported by the majority of voting public, we have a bewildered and frightened people and there is no one who capable of explaining to those people that what lies ahead cannot possibly be worse than what we have already endured. In the past years the political superstructure succeeded in imposing itself as the main social issue. Constant negotiations, day and night, who made what statement, who called who, who is communicating with who. What was created was this aftical sense of suspense, as if Serbias destiny depends on three or four political salons, outtted with some kids who speak English and Russian, are good with computers, are well informed, advising their bosses. There are protest notes being sent, secret meetings being conviened and whatnot. This is all utter nonsense. This political elite, with its dramaturgy, its one-act plays and operettas is just treading water. That is not an elite that can lead Serbia onto the wide road to prosperity.

feel foreign, protestant, catholic, tasteless and scentless. That Paris and London, they dont like us. No one looks after us when we go there. The Czechs hate us too. That world is somehow alien; it seems abstract. You are talking about constitutionality after 200 years of power being money, a knife and a loaf of bread. This looks like an illusion to our common people, like a curtain that is hiding the real battle. Human rights? Thats a phrase of the nongovernmental sector, which is nanced from abroad and so on. The idea of prosperity was squandered by the communists, and to large degree, the idea of modernization suffers from this problem, as well. However, I think that modernization can still function as a great idea, especially if it is connected to that cardinal need of transitional countries, and especially Serbia the need for reindustrialization. We painted our health centers and hospitals, we are trading, selling, but there is no industry, nothing is being produced. That is why the return of Fiat is essential. That is some sort of industry; you are screwing something off and screwing it on , you can see what is being made, because C market, Delta market, Merkator, Raiffeisen, Erste Bank all seem to the ordinary man to be a whole lot of nothing. Buildings, ipping real estate and so on. It is market economy in large part, but there must be some production of value. That is why Fiats return became a hyperbole of progress, in the heart of Shumadija, the Serbian Detroit. That affects people, but it also has its own point. The forces of modernization get another chance. Despite one defeat after another, they will still lead Serbia into the European Union, and they will make Serbia into a halfway decent country compared to the one we are currently living in. We had 200 years of theory that the state is everything, that is, the project of the big state. I wont claim that it was created with bad intentions just so one group of people could terrorize all the citizens of Serbia and all our neighbors. It was a theory based on the idea that in a primitive community government has to play an educational and an economic role. This mechanism was used up, drained of whatever possibilities it had, but it soon began to show its constructional weaknesses, which are not characteristic of Serbia alone. The project of big government has been profoundly

The Split Dmitrije Boarov

388

godinji almanah

The real problem is the idea itself. After such succulent, juicy ideas, as the nationalist ones, how can you proffer the idea of constitutionality or the idea of the a state bound by rule of law. These are notions which to a common human mind in the Balkans

389

IV

from the english summary

compromised in Serbia, ultimately under Milosevic, so it would be wise not to steer in that direction any more. The idea of big government is completely compromised and for that reason we we need to go with the high-risk goal of a small government, in which, of course, the real centers of control are informal ones -- the new bourgeoisie, which is often more heartless than the state and under less public control. Karic had denitely demolished all the dignity of that state, in an economic sense. After him there is no use to a state that will say - now I control everything, because if you were not in control then, how will you control it in the future? They say that the idea of free-market capitalism is no longer applied anywhere in the world. Everywhere in the world the government is controlling something, but we have no choice, because the old notion of an honest government is completely compromised here. The degree of corruption of the government apparatus is such that the only possible remedy is to diminish its power and entitlements, at the cost of new injustices and a waste of social resources. But even that is preferable to treating the rabid government apparatus with aspirin, because that doesnt work. We dont know whats happening behind the curtain, but I believe that discussions are being held about who is going to be the doorman in some rich public company. And those discussions go on all the way to the position of prime minister. This bundle of questions on the table is tremendous. It cant possibly take four months to work out the central issues. That means that what is being discussed is which pickpocket from this party will get his criminal trial dismissed, and which court cases will be placed at the bottom of the drawer. As far as I know, those are the negotiations. That is a tragedy. Serbias focus on Kosovo didnt stand a chance in Vojvodina, because the question raised there is -- why wouldnt Serbia pursue its interests through Vojvodina. Vojvodina is the area in which most refuges have settled. About 20 percent of the people in Vojvodina moved there less than ten years ago. However, Vojvodina has begun to digest them and those people have begun to understand it and to gradually realize its interests, that is, their own interests in it.

A Vojvodina cut off from Europe would mean economic disaster, so the election results in Vojvodina are very logical. The Radicals had a stronghold in Vojvodina, in those times when an atmosphere of anxiety dominated, when those people couldnt ensure their sustenance, felt threatened. Imagine 300 or 400 thousand people who cant travel to Croatia when it joins the European Union. Or that we cant travel to Bosnia thats crazy. Whats happening in Vojvodina is a rationalization of the electorate, which, of course, doesnt mean that Vojvodina is ideologically inoculated for a liberal Europe. Absolutely not. Vojvodina is also backward, much more so, relative to the Central European region, than it ever was. Vojvodina has no elite, no real autonomy, no one even brings up the question of the Serbian constitution any more, which didnt return anything to Vojvodina. Thats why the Democratic Party did relatively well there, because it managed to make some headway there. All changes of Vojvodinas autonomous structure depend on the Serbian Assembly. So Vojvodina doesnt have a meaningful autonomy, but it does have an interest in Serbias European progress, although it has no way of inuencing Serbia institutionally. In a political sense, the results of the provincial elections certainly give the aura of a good result to the Democratic Party in Serbia itself. But that cant be the decisive factor. In conclusion, I dont expect that some drama will unfold because one political group takes power in one municipality and another

The Split Dmitrije Boarov

390

godinji almanah

391

IV

group in some other, because they all have the same perspective of things. These are not diverse people, not different blood cells. In that sense there is a terrible centralism in Serbia; two or three people who are advocates of certain political projects, and behind them some vague groups pulling the strings. The airplane is in the air and everyone thinks someone is manning the controls, but it isnt clear if anyone really is. An illusion is created that it all depends on Dacic, which is nonsense. Nothing depends on the Socialists, except for their lifestyles, the lifestyle of their activists, their families, their sponsors and so on. Seriously speaking, the Socialists cannot change Serbias course. That party is discredited and ruined. They cant be revive themselves as the leaders left, so Serbias destiny does not depend on Dacic. It depends on the ideas of the promoters of the European idea, and the European idea is not enough in itself. It has to be reinforced ideologically, a far more complete projection has to be built, a more attractive picture for ordinary people, not a schematic picture of Europe as never-never land or Europe as a place where big capital lashes the workers for 11 months a year and drinks their blood and then lets them go on vacation to Hawaii. I am afraid of the states inability to maintain the most basic order. It is actually the creator of disorder. All the large crises were arranged by it. The famous burning of the embassies, the busting of Mercator I think evidence is coming out now which shows that, at the very least, there was no attempt made to prevent these events from occurring. I do feel encouraged, however, by the fact that the political drive for producing instability is slowly losing steam. I think that they are no longer in a position to destabilize Serbia in furtherance of their own interest. The great project of the century has failed. I do regret the fact that the big part of the Serbian population is outside Serbias borders, but I think that borders are no longer important and that the best place for Serbs is where they have the best life, even if that isnt in Serbia. The European umbrella guarantees the survival of our nation as well. The nationalists should be repeatedly told dont worry, Europe is making sure we survive even if we arent. Peanik, Radio B92, 06.06.2008. Translated by Ivica Pavlovi

from the english summary

President without Make-Up

Vesna Pei
Excuses are always made for rulers in Serbia. They are better in person than on TV.A long time ago, people used to say: If only Tito would nd out about this- only he never does, that is why things are going badly for us. As for Milosevic his wife was blamed for everything. He is nice, but hes sick. Hes got diabetes and he got the diabetes sacricing himself for Serbian people. Dinkic says that Tadic is such a nice guy that he wouldnt step on a ower. And if some owers are still stepped on, his PR campaign is to be blamed. Someone had put too much make-up on him. He does not really mean that, he is only repeating what Saper whispers in his ear. And it has to be done, these things happen, pragmatic policy demands a lot from a leader whos forming a pro-European government. The question is raised, how can anyone wear make-up all the time? Are there moments when they are makeup-less? If Boris Tadic is wearing make-up all the time, then make-up is his nature. There is no hidden good nature, but all you see and hear is his natural make-up. How to recognize whether make-up is the same as nature? Make-up has to be functional in politics, that is to say if make-up stops serving a purpose than nature has spoken and what we are seeing is a clean face without a trace of make-up. Forming a government is a pragmatic thing, so one needs only so much make-up as to have civil discussions with the party which

392

godinji almanah

393

IV

ruined the country during the nineties. We can grasp that much. We know that you should make generous offers. This is the usual process when divvying the spoils, that when forming a government. But it seems situation is not what it seemed. The president is not engaged in this usual and pragmatic process. When he says: shake hands with those you confronted in the nineties and nd a common solution for a better future, that is taking the act a little too far. But when he says that the DS and the SPS are both facing the fact that the leaders of those parties are not among them any more, and that both parties feel the pain, but that in the future they have to show readiness and provide a better chance for every citizen of Serbia, that cannot be make-up, something functional and pragmatic, but an intention to maintain and sanction that which was the essence of the nineties. Tadic does not want that past to die. It will endure by equating Milosevic with Djindjic. This is not Saper, this is Tadic Himself. Forming a government with the SPS does not require a show of respect for Slobodan Milosevic. There is even less need to equate the death of a dictator to the assassination of Serbias rst democratic Prime Minister, Zoran Djindjic. After this spontaneity, there is no longer room for Tadics speech, in which he states that a historic victory has been achieved. The voters in this election said that they do not want the nineties back and that is how they voted, as well. They rejected the Serbian nationalist program which has been tormenting and destroying this country for two centuries. But now Tadic has got a problem. Not because he will form a coalition with a small party that remained after Milosevic, but because he is not nished with the main theme of the nineties. It looks like what we have here is not the notorious mathematics forcing him into an unusual coalition in order to save a pro-European government. The mathematics is merely a convenient opportunity for Tadic to save nationalism from the defeat which it suffered on the May elections. 08.06.2008. Translated by Ivica Pavlovic

from the english summary

Day Aer and the Unfounded Optimism

Miroslav Prokopijevi
Before the EUs decision on the Transitional Agreement for the realization of The Stabilization and Association Agreement (SAA), an atmosphere of great expectations was created in Serbia. Just like before an important football match, they said were winning, and were going to the nals. After the match, of course, they turn tail. That is what happened here as well. First an impression was created that the EU was again asking for something from Serbia and that maybe this time even the persistent Dutch would give up. Serbia is allegedly supposed to fulll the wishes of the EU by delivering certain people to the Hague tribunal. It is forever being suppressed why these people are wanted, what they did and that it is in Serbias interest to get rid of them, since it did not have the strength to prosecute them itself. This kind of situation was supported by some domestic politicians, naturally, with gushes of completely unfounded optimism. This was spearheaded by the members of the negotiating team. Instead of being the most sober ones, they were saying that the Agreement would be passed, right up to the day of decision. When they saw the atmosphere in Brussels, they became more restrained. Too late.
395

394

godinji almanah

IV

A choir of European politicians, some from Brussels, some from other national capitols, sang along with the domestic ones. Those from Brussels gured that passing the Agreement and starting the realization of the SAA would lead Serbia to nally meet its obligations to the Hague tribunal, because otherwise it would have a lot more to lose then if there was no realization. Those in the national capitols may have gured something similar, but they had another reason as well to ensure easier access to the Serbian market for their businesses. Although the Serbian market is a small one, the state of the European market is bad and every opportunity should be taken. The drama would be incomplete if we were to leave out the journalists. I cannot recall getting so many calls from them ever before, asking me to say something optimistic or even openly suggesting what this optimism should sound like. After I explained the situation, some of them were willing to diminish their optimism, while others still insisted that optimism should remain in the form of a question. Therefore, instead of the question being what are the Serbian citizens losing by the Transitional Agreement not being signed, the question was what are the Serbian citizens gaining from the Transitional Agreement. I dont know what they will say now; I guess they will say They are gaining a lot, only there is no Agreement. Of course after Brussels said no, there was a sense of disappointment in the country. However, the this disappointment was directed at the wrong target. No one is blaming the Serbian government for not having met the obligations to the Hague tribunal, rather blame is placed on stubborn, even curmudgeonly Dutch. Instead of explaining that their optimism was a huge error in judgment, the members of the Serbian negotiating team, are already initiating a new round of optimism, saying how the Agreement would be approved by mid-October, in December etc. The journalists are, naturally, again joining in.

government. Because, with the passage of time, the customs duties and barriers for businesses from the EU would decrease, which would lead to a drop in consumer prices of goods and services. Product quality would rise and so would the freedom of choice. It would also have an anti-inationary effect. The government could begin passing the laws that are part of the requirements for the SAA. This would benet the businesses and citizens of Serbia. The only ones who would suffer from the implementation of the SAA would be the uncompetitive businesses and monopolists. Uncompetitive companies would have to change or they would disappear. Monopolists would lose a part of their prots, they would have to try harder to draw consumers for less money. Since the Antimonopoly Commission cannot do anything, this would be an efcient way to limit the monopolistic activity. The governments says that it doesnt intend to implement the SAA unilaterally. If they were willing to do that, they could have done it before it was even made, simply because it would be useful for a large majority of citizens and businesses in Serbia. All the governments formed after 2000 could have done it if they wanted to. Most likely, this government will also not do anything. It would rather wait for the EU to vote again.

from the english summary

Day aer and the Unfounded Optimism Miroslav Prokopijevi

396

godinji almanah

Only a few voices are asking why Serbia shouldnt begin implementing the agreement on its own, as some Brussels ofcials recommended. This is not only possible, but would benet the consumer in Serbia, as well as the reputation of the Serbian
397

IV

from the english summary

In the meantime, besides cooperating with the Hague tribunal which is the focus of the EUs formal requirement Serbia should focus of some other things in its interest, while keeping in mind how the EU perceives it. There are a few issues of this nature. First of all, the position of Serbs in Kosovo is not likely to improve if Serbia keeps making things difcult for EULEX. Serbia will also hardly to get sympathies in the EU as a country that wants membership but is hostile to the EU mission. Secondly, the lawsuit in the UN Court contesting the recognition of Kosovo makes little sense. It could have only a slight impact on future recognitions of Kosovo by states that still havent done so, but no country that has already recognized Kosovo would withdraw its recognition, regardless of the Courts ruling. Although Kosovo was recognized by only fty countries, those are the countries which produce two thirds of the worlds capital. A large majority of EU members recognized Kosovo. Thirdly, leaving aside the fact that it is not in Serbias interest to sell the Petroleum industry of Serbia (NIS) to the Russians at a cutprice, there is a foreign policy aspect to that. The EU is long aware of the inconsistency of going around Brussels and begging the EU for money, while giving away much larger sums of money to the Russians. Finally, if it wants some sort of respect from Brussels, the Serbian government should make some reforms. So, instead of spreading unfounded optimism, which is constantly suffocating us, regardless of whether we are talking about sports, culture, economy or politics, there are a lot of sensible things to do. Optimism makes sense only after those things are done. Naturally, in order to get something done we need to roll up our sleeves, and take on the risks and responsibilities. It is a lot easier to spread optimism. That can be done sitting in an armchair, and the mechanisms for this are well oiled. 24.09.2008.

Ten Minutes for Electing a Judge

Vesna Raki-Vodineli
Judicial reform is currently one of the most important political problems in Serbia. Unfortunately, the same problem has been repeatedly rehashed for several decades now but never resolved in a satisfactory manner. We have to go back in history a bit in order to try to explain what is really happening today and what outcomes can be expected. The method of replacing staff in Serbian and exYugoslav judicial system, starting with the 60s until now, has always been the same. In short, it consisted of the following - a new constitution is adopted, this new constitution, more or less explicitly, proclaims all courts which will operate after this new constitution is adopted as new courts, and then judges are elected for these new courts. Starting with the 60s onward, all newly elected judges are expected to be loyal to the political party which elected them. This is how it happened with the constitution of 1990 and now it is happening with the constitution of 2006. In the 2006 Constitution, and even more so in the constitutional law regarding the implementation of the constitution, there is a more or less clear intent to proclaim these courts as new and elect new judges to staff these courts. One signicant change that occurred in relation to the position of judges is the principle of permanent
399

398

godinji almanah

Translated by Ivica Pavlovi

IV

mandates. This change was introduced in the constitution from the 90s, i.e. during Milosevics mandate. At the time, Milosevic used the constitution to establish allegedly new courts, although they werent actually new, and to initiate elections for the entire judiciary staff. When the new constitution was adopted in 2006, the government, led by Kostunica, used the same method as socialists and communists. The 2006 Constitution also establishes life tenure of judicial ofces, that is, permanent mandates for all judges. However, it also, signicantly, provides an exception for judges elected for the rst time, whose mandates will last for only three years. Some of us grimly predicted that this Constitution has the intention of proclaiming future courts as new courts. This is obvious especially in regard to the Supreme Court, which was renamed to Supreme Court of Cassation. At the time, the Judges Association of Serbia scheduled an extraordinary session, which I had a chance to attend. I pointed out that certain provisions in the new constitutional law were unconstitutional according to the 2006 Constitution. On these grounds I argued that the law should be challenged in front of Serbias Constitutional Court. And now, lets see what the current government is doing; It proposed a law which would declare all courts as new, and consequently, necessitate the election of new judges. So, this would mean the election of judges in all the courts. Naturally, judges opposed this bill claiming that it was unconstitutional because the Constitution declared their judicial positions permanent. Based on some of the decisions of the Constitutional Court Im afraid that it would argue that this would perhaps be unconstitutional under1990 Constitution. But, under the 2006 Constitution this solution could be interpreted as constitutional because all courts are new and all judges have to pass selection procedure for the rst time, which guarantees only a three-year term, after which the High Council decides whether they will get permanent tenure or not.

The present leadership, as all the others preceding it, took all the necessary steps to ensure a loyal judiciary, which is, of course, reprehensible. This means that the judicial system, which will be borne of this law, will be no better than the judicial system we have today. The one question that never gained prominence in public discussion is whether we have a good judicial system, which we should be satised with. The second question is whether the Serbian judiciary can be reformed in a satisfactory manner within the present constitutional framework or do we need to step outside of this framework. Changes to the judicial system which would transcend the constitutional framework are attacked as deviations from the principles of the rule of law. Although I am a lawyer and I believe in the concept of the rule of law, I have to give a negative answer to the question. That is, my answer to the question of whether the Serbian judiciary can be changed in a satisfactory manner from within the present constitutional framework would have to be no, it cannot. My rst reason for this belief is the fact that the constitutional framework itself is illegitimate, and some aspects point to the possibility that it is illegal as well (numerous indications point to the possibility that, in the referendum to adopt the Constitution, the majority necessary for passing a new Constitution was not achieved). The second reason is that the 2006 Constitution represents a continuation of the constitutional, political and legal system of an authoritarian era, and is now meant to serve as a basis for creating an independent judicial system - the one thing that cannot be borne from such a milieu. The next reason which leads me to claim this is impossible, lies in the fact that a signicant number of judges couldnt even create an impression of independence and impartiality. On the contrary, many of them demonstrated their capacity for discrimination. For example, there is a disturbing quantity of cases in which, for no justiable reason, the statute of limitations has been allowed to run out, both in regard to ling indictments and initiating criminal proceedings. I am not referring here to cases against ordinary people, like you and me, but rather against individuals that belong to what would be considered political and ecclesiastical elites. We shouldnt forget the case of Ilarion, in which the statute of limitations actually

from the english summary

Ten Minutes for Electing a Judge VEsna Raki -Vodineli

400

godinji almanah

I believe that the Judges Association of Serbia made a tactical error because the right move would have been to take a public position against the constitution itself, which negatively altered the judges position without any justication.

401

IV

from the english summary

expired during proceedings in front of the countrys highest court. Even when the former minister Petrovic gathered all his strength and requested the removal of the responsible judges on the basis of dereliction of duty, they were ultimately given only a warning without any consequences. Furthermore, every adult citizen of Serbia has a duty is to testify if requested to do so. If you dont turn up in court, and do not justify your absence, or if the justication is obviously false, then a judge is obligated to hold you in contempt of court and issue certain compulsory measures, nes or detention. However, if you take a look at our recent history, you will remember that Cedomir Jovanovic, a member of government at the time, refused to testify in the case against Marija Milosevic, the daughter of Slobodan Milosevic. No compulsory measures were brought against him. Then, Dejan Mihajlov, long time secretary-general, failed to appear, without justication, at eight different court proceedings both criminal and civil. He has never been detained, not even when he was one of defendants in the process. And now, we have the case of Ivica Dacic. He was called to appear as a witness in the Suitcase affair. He, it must be said, apologized for his absence, but, then on the very same day appeared for an interview in front of the Serbian governments building. Obviously, in none of these cases have compulsory measures been brought, which would surely have been brought against anonymous people for similar conduct. The fourth reason that I must answer this last question in the negative, is, as Ive already said, that starting with the mid-60s, every new constitution has been followed by constitutional laws, which led to either the reelection of all judges or the general election of judges. And I dont think the current administration will miss this opportunity to ensure a loyal staff in the judicial sector. In my opinion, this is where discussion of a state based on rule of law ends, because such a state cannot be built on the foundations of an illegitimate constitutional framework. When you say something like this, people always respond that you are advocating revolutionary law, as opposed to the rule of law. However, we must not forget that there is something else that falls between revolutionary law and rule of law and that is so-called transitional justice. So, when we talk about the position of judges and the independence of the Serbian

judiciary, we cant act as if we were at some British debate club; we have to put the entire thing in the context of the circumstances in which we live. The very function of transitional justice is to bridge the gap between a confused state, with ill dened legal parameters, such as Serbia is today and rule of law. Rule of law cannot just appear or spontaneously generate itself, and especially not out of an illegitimate constitutional framework; and it cannot be advocated for by people whose records have never been examined in regard to their professional responsibility and possible responsibility for human-rights violations. What did I propose to the Judges Association of Serbia? (The composition of the High Council, which is responsible for electing new judges, is suspect in a number of different ways. Firstly, it is not in accordance with the recommendations of the European Council; but, lets leave that aside for now). I proposed that the Judges Association of Serbia try to examine the constitutionality, lawfulness of the provisions, but furthermore to attempt something which would represent a signicant step towards transitional justice. I proposed that they open up the proceedings to the public. I suggested that they, as a professional association, demand the High Councils sessions be open to the public, that each candidate for a judgeship have a public hearing, that each candidate be asked the same questions, that they be asked to present their legal philosophy, that each be asked to explain how he would proceed when faced with a conict of equally important legal principles. I

Ten Minutes for Electing a Judge VEsna Raki -Vodineli

402

godinji almanah

403

IV

from the english summary

think that Serbian judges, for the sake of their own futures as well as the future of the judiciary of this country, should and could bear this public scrutiny. The same goes for the High Council. I would go so far as to argue that the proceedings should be televised. I think this is more important for rule of law than televising the petty inghting that takes place at the sessions of the National Parliament. I was told that my proposal is utopian for several reasons; rst off, because, according to some estimates, the High Council would have only ten minutes per candidate. But, the High Council could be split in three groups and the time would be tripled. If the procedure is public, and the public is a powerful corrective of these procedures, I dont see why the proceedings for proposing candidates for the positions of judges need to be secret or condential. If they like to talk about transparency that much, let them try it out in practice. What we have here is a collective measure for the removal of all judges; unlike lustration, which is based on individual responsibility of, not only judges, but other ofcials, as well, for proven violation of human rights. In off-the-record conversations with judges I have often heard the same thing it would be better to implement a lustration law because then we would have the right to legal remedy and defense, than to apply a law such as this one. This law clearly communicates the intent of the executive authorities to inuence the election of new judges, and then through these elected judges, and even more so through the presidents of the courts (who are elected by the Parliment as a political body and not the judges themselves), to inuence the decisions of the courts this or that way. Its hard to say which pressure would be stronger: the pressure of political power, both executive and legislative, or the pressure of the public. Nobody is completely innocent: the Parliment, the government, the judiciary, not even the public is innocent. After the election fraud of 1996, it was impressive to see a number of Supreme Court judges, headed by Judge Zoran Ivosevic, stand up and say No. Thats enough! We will not be a party to this anymore. They paid with their careers. At that round-table discussion organized by the Judges Association of Serbia which I attended, Zoran Ivosevic, who

was the founder of that Association, invited judges to look amongst themselves and see if they think that all of them still deserve to be judges. He mentioned several paradigmatic examples. For example, one Supreme Court judge, who is still a Supreme Court judge, at one time, prohibited this Associations registration and founding, claiming that this entitys goals are contrary to the constitution. The same judge was a member of judicial council which participated in the electoral fraud in the 1996 local elections. Another example: the former parliament convocation would not include in their agenda a proposal for the removal of a judge, while he was in detention under suspicion of corruption. He has since been sentenced for taking a bribe. I think he hasnt been relieved of duty to this day. One judge, who is currently in a leadership position of the Judges Association of Serbia, hasnt prescribed any compulsory measures for Ivica Dacic. These are things the judges alone are responsible for, but there is plenty that the Parliment and political parties have to answer for as well. I heard a scandalous thing, that the former president of the Parliment of Serbia, Oliver Dulic, said OK, lets make a deal; the political parties should agree on the percentage of candidates for judgeships they will recommend. I dont need to remind you of the role that judge Stojkovic, then the Minister of Justice, played in the making of this Constitution and constitutional law. According to the transitional and nal provisions of this law on judges on December 31, 2009 all the currently sitting judges mandates will end. This means that within this very short period, of about a year, all these proceedings have to be implemented, new courts formed, an interim convocation of the High Council must propose new judges, the judgeships have to be publicly advertised and applications for the judgeships processed. I believe that the deadlines will be extended, and with some luck the system wont completely collapse, but this still leaves a big question mark about what kind of judiciary this process will bear; whether the quality of the judges will be of a higher professional and ethical caliber. The outcome is uncertain. Peanik, Radio B92, 27.11.2008. Translated by Nevena Damjanovi

Ten Minutes for Electing a Judge VEsna Raki -Vodineli

404

godinji almanah

405

IV

named Boris Tadi, or as Laura Bush would say my husband is a heck of a guy. But our heck of a guy - unlike the Serbian messiahs has no message. He has smothered everything, quashed every meaning, neutralized all political and moral categories; he is a erce enemy of everything resembling a clear position, intelligent answer or determined idea. It all boils down to the same thing, it all keeps rolling along, nothing more can be done, we hope disaster will not strike, now go to bed that is what our president is telling us.

from the english summary

The Vice and Virtue Ministry

Svetlana Luki
Its getting harder all the time to nd people who are willing and who have the strength to talk about what we are living through. The negotiations for appearing in this show often start out with the question what are we going to talk about, theres nothing going on, or Im sick of talking about the same things, Im desperate, and its not good to discourage people anymore This is all true, but that doesnt mean we shouldnt speak, if need be till judgment day. We were given these few decades of life, we were given the eyes to see, and what is more - see this country, and those who had not decided on inner emigration must speak, or as Mirko orevi would put it they must testify. It is true that there are not many new issues, just the same ones that buried our former country, and so many human lives with it. The new government continued cuddling with nationalism, chauvinism, xenophobia and violence, and in these couple of months in power, the pro-European parties did not stop the threat of the countrys deterioration into anarchy and chaos and the transition from drifting into corruption and robbery. Serbias self-mutilation is continuing, although our head of state is not a man troubled by messianic insanity, which was what Kotunica and Miloevi were. Our head of state is a good boy

Between right and wrong Tadi and his party choose concurrence. A strange, and in Serbia a monstrous idea that any dispute or conict can be resolved if the people involved are polite, if they dont shout and holler has found its follower in the DS, which is responsible for this countrys destiny. The president politely called for the CEO of Nikola Tesla airport to resign and he answered by making a nice gesture and resigning for moral reasons. The president had politely congratulated RTS on its 50th anniversary, he congratulated all the professionals who built their effort into the oldest TV station in the Balkans. The fact that so many of these professionals had been warmongers, the fact that many of them were Miloevis stuntmen, the fact that their former director-general is in prison for the crimes he committed against his employees and the fact that the current director-general is a disgrace all those facts dont matter. What matters is a gentle word from the president will open all the doors of European Serbia, and if someone doesnt come in, he only has himself to blame. What did we have this week when nothing new happened, if we leave aside the trivialities (and we are always leaving them aside) such as the testimony of a former high-ranking ofcer Borivoje Tei in The Hague in which he spoke of elite forces of the Yugoslav Army took part in operations in Sarajevo, we are left with the triviality of this government still not being able to approve next years budget proposal, although being late could cost us the IMFs assistance. What is even more irritating is the fact that we are informed about the news of the budget proposal by the minister for Kosovo and Metohija and the minister of health. This was also the case in Kotunicas administration whenever something uncomfortable happens, we are briefed about it by the so-called ministers on duty so that the most important problems in the state were reported
407

406

godinji almanah

IV

from the english summary

to us by the minister of religion, the minister for diaspora and the minister of sports. Naturally, the minister on duty in Cvetkovis administration the minister for Kosovo and Metohija blamed the world nancial crisis for the failing of budget approval. Prime Minister Cvetkovi refused to answer the questions of the press about the budget. Just as Kotunica used to lash out at the reporters for asking about the important issues on the slava, Cvetkovi refused to answer questions, because he was in the company of the Danish Prime Minister, with whom, according to his aids, he discussed windmills and biomass. Reporters were allowed to ask questions concerning Kosovo, because of the wellknown fact that windmills and Kosovos status are related subjects, not to mention biomass even Czar Lazar used to polish his saber with it, before heading to Kosovo, where winds blew that were t for windmills, which would be the good czar knew even then our main source of energy. I got a little carried away with biomass, but I wanted to say that not only is the fact that the government did not adopt the budget proposal in time rude, what is even ruder is who we are hearing it from, who we are not hearing it from and what reasons we are given. Its hard says Suzana Grubjei, head of the G17 parliamentary group to adopt a budget when the incomes are low and expenditures high. Then there is a reversal it is easier to do it when the incomes are high and expenditures low. You dont say, Mrs. Suzana? And who brought us to a situation where our expenditures are larger than our incomes? Isnt her party ever since 2000 heading every institution that deals with money? Minister for Kosovo, Metohija and the budget, a certain Mr. Bogdanovi, is probably right in part when he says that one of the reasons why 24 ministers are not capable of reaching an agreement on the budget is the world nancial crisis, but there are some reasons that are more concrete. It looks like the ministers, or the party cadres temporarily serving as ministers, cannot agree how much money from the budget each ministry i.e. each party will get. Its a well known fact that election results depend on how much a

minister can bribe the citizens during the campaign. The ministrys budget is one of the main sources of funding for the party that runs the ministry. Its their nancial base and its not recommended to alienate the base. These days we are hearing a lot about the director-general of the Nikola Tesla airport, who paid himself 13-14,000 euros in one month. Every newspaper carried a picture of this young manager posing in front of an airplane or on the runway. I dont plan to make excuses for that little sleazebag, but I have a few sensations, questions and amendments. First, I sense that he is just one of those so-called managers, which were given a position by the party, with an assignment to extort money from state-owned companies and nance the party that brought him there. Naturally, he is allowed to spend a part of the loot on a Rolex, Armani suit and a Pajero SUV. Its about Dinki, not Bojan Krito. At any rate, Dinki did say that he doesnt want to let him go, because the kid proved to be a good manager. He did get a little carried away, so the boy will return the money he took, but he padre padrone will not replace him. The opposition rightfully asked for Krito to be discharged, and not be allowed to resign. The opposition also asked for the Administration for Fighting Organized Crime (UPBOK), budget commission and the attorney general to react. The problem is, rst of all, that among the parties that demand this are the DSS and Nova Srbija, whose people are members of the board of director of the Nikola Tesla Airport. They had nothing to say when Krito paid himself all those thousands of Euros. Not to mention the DS, whose two men are sitting on the board of directors. They were also silent about it, and now their boss in a righteous fury is asking for Krito to leave.

The Vice and Virtue Ministry Svetlana Luki

408

godinji almanah

409

IV

This is where we come to a dilemma which we often talk about. Does the new overlord of Serbia really plan to ght corruption or is that just one of his many sugarcoated phrases? Because we cannot possibly know what the presidents intentions are, we can only judge by what he and his party are doing. Therefore, in the case of Krito, he had to join the opposition in its demands that Dinkis manager be replaced and that UPBOK investigate the dealings of Nikola Tesla airport, to replace the members of his party sitting on the airports board of directors, to tell us how this is one more proof that state-owned companies must be privatized, because they are objects for pillaging, how conditions for the operation of independent regulatory bodies need to be created urgently, how any ofcial that doesnt follow the decisions of these bodies has to be discharged. Empty moralizing, every now and again, when some greedy party soldier goes beyond the line or displays insubordination to his partys leader makes the president an accomplice to a crime. In Kritos case, what is especially disturbing is the dispute over whether what the airports director-general did was legal or not, although it was certainly immoral. What sort of a state is that, what sort of a system, in which there is such a huge gap between law and morality? I know that law and morality are not the same, but it is becoming unbearable to live in a country in which things that are legal but just a bit immoral are the same things which you go to jail for in decent countries. If they declared so many things legal but immoral, let them form like the Taliban did a Vice and Virtue Ministry, so we know who to complain to about these managermarauders. There is no democracy without political parties, but these parties had become the main obstacle of democracy in Serbia, a cancer eating through the Serbian state. Every political party is a conspiracy against the rest of the people, someone I believe it was Churchill - said once, but our parties are literally conspiring against us. They turned into those machines from the Matrix which breed people so they could use them as a source of energy for themselves. They turned human beings into ordinary batteries.

For a time people used to get by, maintaining some sort of nerve, but now it is as if someone stepped on the gas-pedal and fear and aggression are reproduced, horizons are blurred, air is getting thin, the state is becoming a threat to every individual. You dont die from a bullet as you did in the nineties, you die of brake malfunctions, because someone paid someone a bribe to register a malfunctioning vehicle, you die in a hospital, because someone expected a bribe and didnt get it in time, you die on a construction site, because the investor bribed someone to get a permit without testing the surface. It takes a lot of courage to step out of your house each morning, but its the sort of courage when you hope the bullet will hit the other guy. The media is bored to inform us, and with an even greater boredom we are hearing the news of the world. Who cares that in the terrorist attacks in Bombay hundreds of people were blown into bits and that one nuclear power, India, is accusing another nuclear power, Pakistan, of being responsible for those attacks. The only thing that matters is that it shouldnt discourage Indias supposed intention to invest in brotherly Inija - as the Indian ambassador said the other day 600 million dollars and creates 25,000 jobs for the people of Inija and other computer experts. Maybe its not strange that we are so self-centered, so sheltered from the blows which the outside world brings but the price of this disinterest is that we are becoming even lonelier. Our loneliness becomes unthinkable. This is the loneliness of a man wondering through an endless desert, not nding anyone to share his thoughts with. It seems that we have permanantly fallen out of the world and that we became an enclave. The sounds and noises of the modern world are still reaching this enclave, but we dont understand it anymore, and we are grouchily mumbling something for an answer. This grumpy mumbling means leave me alone, I dont need anything, every change for better or worse is the same to me, it almost equally distracts me in this difcultly mastered art of getting on with life. Peanik, Radio B92, 28.11.2008. Translated by Ivica Pavlovi

from the english summary

The Vice and Virtue Ministry Svetlana Luki

410

godinji almanah

411

IV

Change

Vladimir Gligorov
Why did Barak Obama win? In essence, it was because the American voters wanted a change in government (see my piece Elections in America). That is what democracy is for: if one party or policy produces no results or, as is the case now, leads to a crisis the voters give someone else the mandate. Any Democratic candidate would have probably defeated the Republican candidate. The election analyses conrm this a major shift of voters to the Democratic side occurred (see Andrew Gelmans blog Statistical modeling, causal inference, and social science). This is basically true for all voter characteristics regional, nancial, educational, ethnic and so on (see Dissecting the Changing Electorate, in the Sunday edition of The New York Times). This conrms that main issue of these elections was change; the voters have expressed distrust of the current Presidents party and politics. The immediate cause of McCains and the G.O.P.s defeat is a deterioration of the nancial crisis. The voters gave the mandate to Obama and the Democratic Party, believing that theyve got a better plan and a more skillful team for resolving the crisis. The Republicans still enjoy the support of the wealthy and white people, but what is interesting is that the wealthiest, those earning more than $200.000 a year, have overwhelmingly voted for Obama.

This is interesting because throughout his campaign Obama kept repeating that those are the only people whose taxes he would raise, while McCain promised them the tax cuts which they got during the Bush administration. Why is that? A partial answer follows. What is the plan for change? For the most part it is being written. The circumstances changed dramatically in the last couple of months so a program for stabilization and taking care of the job market are clearly a priority. One part of Obamas plan the one about the reduction of wealth inequality has already been achieved by the market: the market decline and the widespread downturn in the housing market are such that the percentage of wealth owned by the wealthiest few will decrease signicantly. This, probably, explains their support for Obama and the Democrats, because it is more important to provide prot through a general economic improvement than to save money on taxes when the recession is deepening. This also makes the debate about capital gains tax pointless, because right now there would be nothing to tax the losses are being distributed. Another problem will come into focus. Some sort of stabilization is needed in the housing market, and this calls for doing something about the mortgage loans. Whether debtors or creditors will be subsidized or whether loans will be guaranteed or all those things together, this will depend on the negotiations in Congress. There is also no doubt that certain steps will be taken to stabilize spending. Taxes will be cut and social spending will increase. There will also be an increase in public investments, which was planned beforehand. Finally, something will have to be done to stop the rise in unemployment. The problems of the auto industry are being discussed, but that is just the beginning. It is hard to say how much ideology will inuence the stabilization plan. Pragmatic reasons will probably prevail. Proof of this can be found in the recently published paper The Political Economy of the U.S. Mortgage Default Crisis by Atif Mian, Amir Su and Francesco Trebbi (NBER Working Paper 14468). It shows that American lawmakers have already taken a very pragmatic, political approach to the requests for government intervention in trying to prevent the consequences of the crisis. The one exception were the conservative Republicans, who were largely driven by ideological reasons. Therefore, we should expect that the deciding factors will
413

from the english summary

412

godinji almanah

IV

be the depth of the problem and the feasibility of the solution and not the liberal or conservative preference. We should, however, keep in mind that this is a case of political and not of technocratic pragmatism. So it is not unimportant whose interest will be considered greater and whose demands will be louder. There was a major power shift. In the last twenty years the voice of Wall Street was very inuential, so American presidents and lawmakers had to keep their interests in mind. This is no longer the case. The representatives of what is called Main Street, that is, the real economy, will be much louder.2 Generally, Obama will have more power than his predecessors, because his party controls the Legislature, and the inuence of many lobbies has greatly diminished. The problem is that this concentration of power is the result of crisis, or general helplessness , and therefore limited by problems, that is real economic and social interests. The suggestions of people like Bob Rubin, Larry Summers and Paul Krugman, all of whom are close to Obama or can inuence his advisors, are inuenced by Roosevelts policy known as The New Deal. Regardless of that, it is clear that now, just like back then, a great number of new public services and agencies are needed to implement all the programs necessary in this time of crisis. Apart from that, not everything can be settled with money, because the main problem is precisely in lack of it, so regulations will have to be established and the governments regulatory role will be greater. Finally, the relationship between the federal and state power could be dramatically altered, since the budgets of the latter are in poor condition and signicant help from the central government is needed. What are the odds for success? Based on the ambition with which Obama asked for voters support, it is expected that he and his team will come out with a comprehensive plan and a long-term strategy for stabilization and progress, not only for the American economy but for the American state. The chances of success are not small, simply because a mandate was attained and the opposition will have to cooperate. Besides, Americas leading role was reinforced, most importantly because relations with the European Union will be signicantly improved, and other important participants in world politics are experiencing even greater hardship than America. America will go back to multilateralism, which suits her better

than unilateralism. Especially because the solution to todays crisis cannot be found if globalization is not strengthened, above all in trade and then by the renewal of the worlds nancial system. So, there will be change. Exactly what this change will look like will largely depend on whether the new American president will come up with a program to change the course of current nancial tendencies or whether he will continue, like his predecessor, to conform to these tendencies. The voters have done their part the mandate for change was granted. 13.11.2008. Translated by Ivica Pavlovi

from the english summary

Change Vladimir Gligorov

414

godinji almanah

415

IV

Bottomless Pit
Miodrag Zec
There is not enough public awareness in this country about the depth of the worlds nancial collapse. At rst the government and the ofcials said this doesnt concern us; we are a safe island that will not be affected at all. Some were so enthusiastic to say that it will even benet us. So we have come full circle back to Milosevics credo that the sanctions are a good opportunity for us. Only in the last couple of days, the ofcials and the government have been saying that the world crisis will have a signicant effect on us. This sort of sticking your heads in the sand is simply incredible. The only thing that failed to hit Serbia was a meteorite, and people here still expect the world crisis to miss us. The only law in effect in Serbia is Murphys Law everything that can possibly go wrong will go wrong here. At least this has been the case so far. We are living in some sort of hibernation. It could be called an anti-communist communism our superciality, our arrogance, our rejection of reality and rational argument. Six months in power is all it takes for formerly decent people to change. A politician who stays in power for two or three years cant even recognize himself he starts referring to himself in the third person. Im afraid that politicians will blame the world economic crisis for everything that goes wrong and claim that we are powerless. There was a complete

decoupling of the nancial sector from the real economy. A virtual nancial world and virtual nancial services were created, and it ended in catastrophe. Someone privatized the prot and simply left. This did not occur by accident the Central Bank and the Federal Reserve took part in it, as well as the American state, which in so doing, has undermined the cornerstone on which it was built. What could happen, if things take a turn for the worse, is for America to lose its strongest weapon, apart from the F16, which is the reserve currency, and that would mark the end of its dollarbased domination. But no one is asking who took the money. They are asking whether the state has got to regulate. That way the world could end up in a situation that is even worse spending huge amounts of money in vain and without any kind of accountability. Therefore, its time for someone to say that the worlds regulatory institutions are responsible for this crisis, because the people employed there were given power and huge salaries with no accountability. Four months before the crisis broke out all the rating agencies valued highly the assets of the banks that went bust. The Securities and Exchange Commission did not react, the state did not react, the Federal Reserve did not react. And behind all that lies the fact that someone had pro futuro - in advance - spent some amount of money and created a nancial hole. No one knows how deep that hole is. A bottomless pit was created, and no matter how much is now poured into it, all that can be heard is water splashing somewhere deep down and the situation is not improving. Whether 2, 3 or 13 billion dollars are needed, whether the whole American GDP is needed to cover this hole, we dont know. The system of postponing debt and redistributing wealth is taking place and what we need now is for Europe and America to nd a way out of this and to determine whose responsibility that is. This is the context we nd ourselves in one minute in has nothing to do with us and the next it does. The Serbian government has started taking certain steps, some of which are good, albeit belated. Serbia is the last country in the region whose prime minister had raised the minimum guarantee for individuals bank deposits. Thats good. But what happened after that? No law was passed to guarantee this promise. The government has to act promptly. Another problem is the stability
417

from the english summary

416

godinji almanah

IV

of our nancial system. I dont want to spread panic, but the governor of the Central Bank claims that there is an outow of capital. We have domestic banks with foreign names, but they are not independent from their head ofces. They were founded with foreign capital which cannot be withdrawn easily, but got their capital and are drawing loans from their headquarters. If there is a problem in their headquarters, foreign banks will not spare a bank in Lithuania or in Serbia. Now the withdrawal of that capital which is putting pressure on the dinar has begun. I want to stress that these are not exchange operations or inner transactions. Then there is the question of the dinars exchange rate. Who are we protecting here? Telekom was sold for a billion and a half, Robne kue Beograd for 300 million and this is how a plethora of Euros was created in the country. But what is central to the exchange rate is the balance of payments, and it is in a deep unbalance and it is threatening to break the rate of exchange. The governor says that his main goal is ghting ination. This may be what the law says, but it cannot be realized with this sort of scal policy, by spending money from the budget. In that sense, it is fake money which wasnt created by production, but which came from privatization, debt reprogramming and new loans. The prices did not go down when the Euro dropped from 86 to 77 dinars, but they are sure to go up if the Euro rises from 77 to 87 dinars. Exchange rate policies cannot stop ination. The Minister of Finance hands the money out, the Governor of the Central Bank withdraws it, both are spending it and they claim the losses of the Central Bank have nothing to do with the rate of exchange. Well, if the Central Bank is a state bank who is covering the loss? The budget of the Republic of Serbia is covering it. Lets go back to the problem of the money pouring out of the country. Lets imagine the following scenario: someone got the money into the country, turned it into dinars, bought securities on the domestic market which were 25%, made 25% and on top of that, the Governor of the Central Bank treated him to 10% by depreciation. This is a 35% prot. I keep saying this all the time it is best to do business with the Serbian state. The capital outow should be made public, so we can decide what to do. I dont want to spread panic - I just want them to react faster and put things into order.

from the english summary

Now lets discuss the problem of pensions. I dont claim that they are high, but rather that even such low pensions cannot be nanced. But they are all announcing some purchases, the police and the army for instance. Now we are to buy aircrafts for an army that lost all its wars. The only hill they conquered was Dedinje. Peanik, Radio B92, 07.11.2008. Translated by Ivica Pavlovi

Bottomless Pit Miodrag Zec

418

godinji almanah

419

IV

Four Times There and Back

Dubravka Stojanovi
In 1912, when Serbia and its allies headed off to the First Balkan War against the Ottoman Empire, it did so with two publicly stated war goals. Back then states went to war with honor, by declaring why they were going off to war on the front pages of the newspapers. The rst war goal was expansion to the south, to Kosovo and Macedonia, and the other equally important goal was to getting exit to the Adriatic Sea through northern Albania. At the time there was an obsession in Serbia with the idea that a state cannot survive without access to the sea. It was constantly repeated that only Switzerland and Serbia have no sea. It was clear that there was going to be a major conict around Salonica and that this route should not be taken and, the wise leadership came to the conclusion that we can somehow get access to the sea through northern Albania. Reading the opposition reactions in the Assembly and the press of the day is still horric, because those in the opposition were clutching their heads in disbelief, saying are you crazy? The route from Serbia to the Adriatic Sea leads through the Prokletije mountains. How do you imagine regularly going to that sea through the Prokletije. Secondly, have you ever read

anything about northern Albania? Youve got sandy beaches and the sea is 12 inches deep. How are you going to build a port from which your export is going to reach the world ? --which apparently was the original idea. Naturally, today we know what happened; that Tito built a railroad in the 1970s with all the loans in the world, although not through the Prokletije, but through much lower mountains, with gradual ridges. That was the Belgrade-Bar railroad which is now defunct, because no one was doing maintenance on it. But no, they were going to build a port in that sand and they would get there somehow, it wasnt clear how, but Serbia would a sea exit and thats that. The Serbian army really got through there quickly and liberated or conquered Kosovo and then a part of the Serbian army went off to liberate this coast. It is important to keep in perspective that the rst intervention occurred in November 1912. Part of the troops continued toward Macedonia where the Battle of Kumanovo and the rest took place, and another part of the troops, again in November 1912 crossed the Prokletije trying to get a sea exit for Serbia. They arrived on the coast in Durrs. The world powers were in shock, they couldnt believe what was happening. They said : hold on, chums. First we told you not to bring down the Ottoman Empire, it was a question of balance of power, we made arrangements, but you still went ahead with it. Now you reached the sea and we explained to you that it is a sphere of inuence of Austria-Hungary and Italy, we divided it up and youre not a player in this situation. These people are standing on the coast and repeating Serbia has access to the sea. The Austo-Hungarian newspapers run a declaration of war on Serbia, the Empire introduces one of the rst major conscriptions, drafting some 200.000 people, bringing them to the banks of the Drina and saying to Serbia Pull back from that sea, no arrangements were made for you in this situation, we are going to declare war on you, get away from there. They sat on that coast for some twenty days. Russia and everyone else told them Get away from that sea. And after twenty days, it was already late November, early December, they pulled back over the Prokletije back to Serbia. So theyre sitting there, being nervous about this sea business, when a brotherly call arrives. All this time while they were parading up and down the Prokletije, the Montenegrins
421

from the english summary

420

godinji almanah

IV

from the english summary

were trying to conquer Shkodr, because , I guess, its epic poetry - bolani Dojin and his lot - and Shkodr somehow had to fall to Montenegro, so that was their war goal. The siege of Shkodr was not going well, and at a moment of particular exhaustion they turned to the Serbian army for help. The Serbian side saw this as a new chance get to the sea. So in February 1913 they crossed the same path across Prokletije. All sorts of things had been happening in the meantime. The astounded Albanians were wondering what was going on, every now and again an army passes through, here and there someone attacks the army because they dont understand what they are doing here, the army responds, there are crimes against civilians, and so on. All sorts of things were going on, not to mention how the army felt about having to set out again in February, after having got home the previous November. Each time half of the soldiers are lost just going one way across the mountains. So they arrived at Shkodr, the siege went on for a little while longer, but strengthened by the Serbian troops the Montenegrins entered Shkodr victoriously, following which all manner of war crimes took place there. The great powers were quite shocked: We told you three months ago that this will not do. In December 1912 Albania was recognized as an independent state, precisely in order to show that this was the end of the road. Secondly, we are telling you again, this is simply the interest of the European powers - regardless of the fact that we are momentarily divided into two camps - but we have strategic agreements that do not include you being here. A conference of the great powers ambassadors was convened, which sent a protest note to Serbia and Montenegro demanding their prompt withdrawal. Serbia was now somewhat wiser than Montenegro, and soon retreated once again across Prokletije - in, I repeat, February. The Montenegrins remained for another ten days in Shkodr; but after the great powers imposed a sea blockade and said they would let their naval guns have a proper go at Montenegro, they too withdrew from Shkodr, thus ending the Shkodr crisis of 1913. But this was not the end. A Second Balkan War took place in the summer of 1913. Before we had February 1913, now we have summer 1913. We went to war against the Bulgarians, another 20

-30,000 lives were lost, and so on. Then in September 1913 some troops from Albania entered the territory of Macedonia, which was now Serbian. A border incident turned sour, Serbian troops set off to defend their territory and, once in the Prokletije Mountains, found themselves unable to resist. It simply beckoned them! And so for the third time, in September 1913, they once again got to the sea, and the whole thing played itself out once more, with the great powers clutching their heads, and the Serbs again retreating across Prokletije. There is another episode for which I cannot nd proper sources. It certainly happened, but I do not have the kind of details I have for the previous three episodes. This event took place in January 1915. This was after the battle of Kolubara, which went on for almost a month. You know the epic created around it, and the extent of the casualties, which were real enough. This was a time when people were dying massively of typhus. So Serbia was in a catastrophic state, having just liberated itself from the rst occupation. But they reckoned that the Kolubara battle had given them such prestige among the Allies that they could try again, in January 1915, in the midst of war, to have another go. And, of course, it all ended just like the previous episodes. Pescanik, Radio B92, 03.07.2008. Translated by Ivica Pavlovi

Four Times There and Back Dubravka Stojanovi

In his piece that was translated into many languages, Slavoj iek makes several errors

when he says The problem is that there is no way to separate the welfare of Main Street from that of Wall Street. Their relationship is non-transitive: what is good for Wall Street isnt necessarily good for Main Street, but Main Street cant thrive if Wall Street isnt doing well and this asymmetry gives an a priori advantage to Wall Street. If we leave aside the incomprehensive claims about transitivity and a priori relations, iek fails to see that it is Mains Street that has to save Wall Street, and that this certainly will not contribute to Wall Streets inuence. (Dont Just Do Something, Talk, London Review of Books).

422

godinji almanah

423