MATEMATIK KEJURUTERAAN II

B2001

BAB 3 PEMBEZAAN
2.0 Pengenalan Kebanyakan fenomena fizikal melibatkan penukaran kuantiti, misalnya kelajuan roket, kadar inflasi, kekuatan gempa bumi, voltan elektrik dan sebagainya. Kecerunan bukit boleh ditentukan dengan mempertimbangkan perubahan pada nilai menegak, y terhadap perubahan nilai mengufuk, x. Kecerunan bagi satu garis lurus ditakrifkan sebagai: Kecerunan Perubahan pada y Perubahan pada x Untuk fungsi linear, kecerunannya sentiasa tetap iaitu tiada kadar perubahan. Jika fungsi bukan linear dipertimbangkan, didapati bahawa kadar perubahannya tidak tetap. f ( x + h) f ( x) ungsi f dikatakan terbezakan pada x jika dan hanya jika had wujud. h ! h Jika had ini wujud , ia disebut pembe!aan atau "erbi"an bagi f pada # dan dilambangkan sebagai f " ( x ) . Jika y di dalam sebutan x , maka pembezaan atau terbitan df ( x ) dy bagi y terhadap x ditulis sebagai . #ni bermakna f " ( x ) setara dengan . dx dx $alam bab ini, kita akan mempelajari dan memahami secara matematik tentang perubahan dan pekadaran. 2.$ %dea &ad %plikasi had juga diperlukan dalam kalkulus pembezaan atau terbitan. &ertimbangkan suatu fungsi f yang ditakrifkan pasa suatu nombor yang berhampiran dengan c tetapi tidak semestinya tertakrif pada c. %pabila ' menghampiri c, f ( x ) akan menghampiri suatu nombor. &ernyataan ini boleh ditulis seperti berikut: had f ( x ) = L #ni bermakna had bagi f ( x ) apabila ' hampir dengan c tetapi tidak sama dengan c ialah (. Konsep ini boleh diterangkan pada rajah di bawah.
x c

(engkungan di atas mewakili suatu fungsi f dan nilai c terletak pada paksi )' . $engan menggunakan konsep had di dapati bahawa apabila ' menghampiri c sama ada dari kiri atau dari kanan , maka nilai f ( x ) akan mendekati ( yang terletak pada paksi )y. *+ LEILA @ JMSK

MATEMATIK KEJURUTERAAN II

B2001

,elain daripada kaedah jadual, kita juga boleh mengira had suatu fungsi dengan cara menggunakan sifat-sifat had

f ( x ) = A dan had g ( x ) = B , maka Jika had xa xa

*. had [f.'/ 0 g . ' /] 1 had f .' / 0 had g .' /
'a 'a 'a

1 %02 3. had [f.'/ - g . ' /] 1 had f .' / - had g .' /

'a 'a 'a

1 %-2 4. had f.'/.g . ' / 1 had f .' / . had g .' /

'a 'a 'a

5. had x a

f ( x) xa 1 g( x) had g ( x )
xa

had f ( x )

1 %2

A 1 , B! B

+. had c 1 c dimana c ialah pemalar

'a

g( x) 6. had c . g.' / 1 c had x a

'a

1 c% dimana c ialah pemalar

2.2 Pembe!aan Menggunakan Prin'ip Per"ama &ertimbangkan y1 f.'/ dan titik & .' , y / di atas lengkung pada di bawah

y y1f.'/ 7 . ' 0 ' , y 0 y/ y ' ' LEILA @ JMSK

&. ' , y /

*6

MATEMATIK KEJURUTERAAN II

B2001

Jika ' bertambah sebanyak ', y bertambah sebanyak y, maka koordinatnya menjadi satu titik baru iaitu 7 . ' 0 ' , y 0 y /. &erhatikan apabila 7 menghampiri &, ' menghampiri sifar,ditulis sebagai ' !.
dy mewakili kecerunan lengkung dx

8leh yang demikian, daripada idea had, pembezaan pada suatu titik dan kita akan memperolehi bahawa
dy dx

had

x !

y x

$engan demikian,

dy y boleh diterbitkan sebagai had apabila ' menghampiri sifar. dx x

Kaedah mencari pembezaan menggunakan idea had dikenali sebagaai kaedah Prin'ip Per"ama. 2.3 Pe"ua A'a' Pembe!aan 9iri-ciri penting yang dapat diperhatikan dalam pembezaan ialah: i. #ndek bagi ' berkurang $ unit ii. :asil pembezaan didarab dengan indek' asal bagi ' ,ecara amnya, jika y n#, maka
dy dx

n# n ($ dan pernyataan ini adalah benar jika n

ialah sebarang nombor nyata. 2.) Pembe!aan Bagi *ung'i+*ung'i &a'il ,ambah -an &a'il ,.lak ,ecara amnya, jika y 1 f.' / 0 g.' / maka dan jika y 1 f.' / - g.' / maka
dy =f .'/ 0 g.'/ dx

dy =f .'/ ) g .'/ dx

2./ Pembe!aan *ung'i 0ubahan &embezaan bagi fungsi-fungsi algebra seperti y1.*0'/5 atau y = * + x 3 tidak dapat dilakukan menggunakan kaedah-kaedah seperti yang dibincangkan di atas. ungsi di atas dikenali sebagai fungsi gubahan dan untuk melakukan pembezaan bagi fungsi tersebut, Pe"ua 1an"ai digunakan. &etua ini kadangkala dikenali sebagai ; Pembe!aan menggunakan 0an"ian ;.

*<

LEILA @ JMSK

MATEMATIK KEJURUTERAAN II Jika y 1 f .u/, di mana u adalah fungsi dalam ', maka
dy dy du = . dx du dx

B2001

,ecara amnya ,
d d .ax n + b/ k = k .ax n + b/ k * .ax n + b/ dx dx
* * = kanx n . ax n +b/ k

2.2 Pe"ua &a'il -arab

Jika y 1 uv, di mana u dan v adalah fungsi-fungsi bagi ', maka dy dv du =u +v dx dx dx

2.3 Pe"ua &a'il Bahagi Jika y 1

u , di mana u dan v adalah fungsi-fungsi bagi ' maka v

dy = dx

du dv u dx dx v3

2.4 Pembe!aan *ung'i ,rig.n.me"ri, *ung'i 5.gari"hma -an *ung'i Ek'p.nen

*=

LEILA @ JMSK

MATEMATIK KEJURUTERAAN II

B2001

,elain fungsi algebra yang telah dibincangkan di atas, pembezaan juga boleh dilakukan ke atas fungsi-fungsi trigonometri, logarithma dan eksponen. Pembe!aan *ung'i ,rig.n.me"ri &embezaan bagi fungsi-fungsi trigonometri dapatlah diringkaskan seperti berikut :
d sin x = kosx dx d kosx = sin x dx d tan x = sek 3 x dx

$aripada contoh-contoh di atas didapati bahawa

d sin.ax + b/ = a kos. ax + b/ dx d kos .ax + b/ = a sin.ax + b/ dx d tan.ax + b/ = a sek 3 . ax + b/ dx

&enghasilan rumus bagi pembezaan trigonometri

$engan menggunakan &etua >antai juga, pembezaan fungsi-fungsi trigonometri dapat dicapai menggunakan petua-petua berikut:
d sin n x = n sin n * x kosx dx d kos n x = n kos n * x sin x dx d tan n x = n tan n * x sek 3 x dx dan seterusnya d sin n .ax + b/ = an sin n * .ax + b/ kos .ax + b/ dx d kos n . ax + b/ = an kos n * . ax + b/ sin. ax + b/ dx d tan n . ax + b/ = an tan n * . ax + b/ sek 3 . ax + b/ dx

Pembe!aan Bagi *ung'i 5.gari"hma *? LEILA @ JMSK

MATEMATIK KEJURUTERAAN II

B2001

d * ln x = dx x d a ln.ax + b/ = dx ax + b

Pembe!aan *ung'i Ek'p.nen Jika y 1 e' , maka dan

d x e = ex dx d ax e = ae ax dx d ax +b e = ae ax +b dx

2.6 Pembe!aan Peringka" Kedua Jika y adalah fungsi dalam ' , maka pembezaan peringkat pertama bagi ditulis sebagai
dy dy d dy d3y @embezakan bagi kali kedua ditulis sebagai . /= di mana ini dx dx dx dx dx 3

dikenali sebagai &embezaan &eringkat Kedua. ,ecara amnya tatatanda bagi pembezaan &eringkat &ertama ditulis sebagai Kedua ditulis sebagai
dy atau f ".'/ manakala bagi &embezaan &eringkat dx

d3y atau f A.'/. dx 3

3!

LEILA @ JMSK