Sadraj

1.Uvod ............................................................................................................................................ 2 2. Opi podaci o Zemlji ................................................................................................................... 3 3. Unutranja graa Zemlje ............................................................................................................ 3 3.1. Hemijski sastav Zemljine kore ................................................................................................. 5 3.2. Minerali stijena........................................................................................................................ 6 4. Petrografija - stijene ................................................................................................................. 10 4.1. Magmatske stijene ................................................................................................................ 10 4.2. Metamorfne stijene .............................................................................................................. 11 4.3. Sedimentne stijene................................................................................................................ 12 5. Zakljuak ................................................................................................................................... 14

1.Uvod
Radi lakeg prouavanja, nauka je podijelila na planet na vie sfera: - hidrosferu, sferu koja obuhvata vode naeg planeta - atmosferu, sferu koja obuhvata dio naeg planeta gdje preovladava element zraka - litosferu, sferu koja obuhvata dio naeg planeta gdje preovladava element zemlje, poznata jo i kao Zemljina kora. Upravo ova zadnja je predmet naeg seminarsko rada. Zemljina kora nije jednostavna i homogena tvorevina i u njenu grau ulaze svi poznati hemijski elementi iz PSE. Pod Zemljinom korom se misli na sloj do dubine 200 km. Nakon tih 200 km, dolazimo do dijela koji se zove plat (mantija). Njega karakteriu velike temperature (oko 3000 stepeni), te dubina od oko 2 700 km. Ako idemo dalje u utrobu Zemlje, nailazimo na njeno jezgro, sa temperaturama od 5 000 stepeni i ono se nalazi na dubini od 3 400 km. Nas najvie zanima ovaj povrinski dio, te emo se bazirati na njegovoj hemijskoj i fizikoj grai. Uzevi u obzir kako je uvrijeena, opa, podjela povrine Zemlje na vodeni ( uglavnom oceanski i morski) i kopneni (kontinenti sa pripadajuim ostrvima) dio, tako imamo i podijelu njene kore. U toj podijeli, kontinentalni dio zauzima 34,5 %, a oceanski 59,5 %. Postoji jo i tzv. prijelazni dio koji zauzima 6% u ovoj raspodijeli. Dio na povrini kore naziva se pedosfera, odnosno sfera tala i on ini poetni dio kore . Na dnu kore nema neki jasno definisan sloj koji bi inio njen kraj, ali se zna da je izmeu kore i plata Moho -sloj. Moho-sloj moemo jo susresti pod imenom Mohoroviev diskontinuitet (po Andriji Mohoroviu). Iako se starost Zemlje procjenjuje na oko 5-6 milijardi godina, starost kore ipak nije tolika. Razlog tomu su razni procesi koji se konstantno deavaju i tako utiu na grau i sastav kore. Tako imamo pojavu da se prosjena starost kore, ovakve kakvu je sada znamo, procjenjuje na nekih 2 milijarde godina. Kao to je sluaj i sa Zemljom uope, tako je i njena kora podijeljena na razliite naine o kojima emo se uskoro poblie upoznati.

2. Opi podaci o Zemlji

Zemlja ima oblik elipsoida iji ekvatorijalni poluprenik iznosi 6378 km, a polarni 6357 km. Ekvatorijalni prenik je za 21 km dui od polarnog a to je posljedica rotacije. Poto Zemlja takoe nije idealno ravna, takav oblik naziva se geoidom. Povrina Zemlje iznosi 510 miliona km2 od ega na kopno otpada 150 miliona km2 ili 30%, a 360 miliona km2 je pod vodom ili 70%. Posmatrana s velike udaljenosti Zemlja izgleda kao vodena lopta, a kontinenti poput ostrva. Zemlja ima jedan satelit. Mjesec, koji je od nje udaljen 384 000 km. Njegov znaaj je to izaziva promjena na Zemlji i u moru u vidu plime i oseke.

3. Unutranja graa Zemlje

Unutranja graa Zemlje moe se podijeliti u vie sfera, i to: pedosfera, spoljni omota litosfere, unutranji omota litosfere, pirosfera - SIMA zona, omota jezgra i jezgro ili barisfera. Pedosfera ili tlo je posebna sfera gdje se susreu putevi ivog i mrtvog svijeta, koji se meusobno isprepliu i stvaraju novu jedinstvenu sferu tj. pedosferu. Mineralni dio tla potie iz litosfere, a nastao je njenim troenjem. Troenjem litosfere vri se djelovanjem fizikih, hemijskih i biolokih faktora. Kao rezultat njihovog dijelovanja na kamenitu litosferu stvara se na povrini Zemlje jedna nova sfera poznata pod imenom pedosfera. Kada se pedosfera usporedi sa drugim sferama Zemlje, vidi se da je ona po dimenzijama najmanje razvijena ali je zato po sastavu mnogo sloenija od svake druge sfere. Moe se uzeti da je prosjek debljine pedosfere oko dva metra. Bitno kvalitetno svojstvo pedosfere, po emu se ona razlikuje od litosfere je plodnost, te se kae da je pedosfera plodna a litosfera neplodna. Pod plodnou tla podrazumijeva se sposobnost tla da biljku za cijelo vrijeme njenog porasta snabdijeva potrebnom koliinom hranjivih materija, vodom i zrakom. Debljina sloja litosfere (spoljnog omotaa) iznosi oko 200 km. Ovaj sloj predstavlja 0,7 % ukupne zemljine mase. Debljina Zemljine kore (ovojnice) na kojoj su se formirala dananja zemljita u prosjeku iznosi 30 do 60 km. Zemljina kora ispod mora je tanja ili je potpuno iezla. Zemljinu koru ine preteno sedimenti kristalnih kriljaca i granita u kojima od minerala preovladavaju alumnosilikati i kvarc, a od elemenata najvie su zastupljeni O, Si, Al, Ca, Mg, K i Na. Poto preovladavaju Si i Al elementi, ovaj dio naziva se jos i SiAl zonom. Ispod SiAl zone nalazi se drugi potpuni omota koji je izgraen od stijena u kojima osim Si preovladava i Mg uz vei sadraj Fe. Ovaj se omota naziva SiMa i ima bazaltni sastav. Predpostavlja se da u Tihom Okeanu gradi samo okeansko dno. Ispod litosfere nalazi se peridotitska geosfera koja se prostire do dubine od 1200 km. Ovo je takoer zona Si i Mg elementa - SiMa, slina prethodnoj s tim da neki autori smatraju da je prethodna zona (omota) iskristalizirana SiMa, a ovaj dio staklasta SiMa. Sa dubinom raste specifina gustina, a ujedno i pritisak i temperatura.

Idui dalje prema centru nalazi se srednji sloj ili omota jezgra, a prostire se od 1200 km do 2900 km. Zbog veeg sadraja Cr i Fe naziva se kreofisima. Prema nekim teorijama to je oksidno sulfitni omota izraen preteno od oksida i sulfida metala a naroito eljeza. U dubljim slojevima ima i Ni pa se ovaj sloj jo naziva i nefesima. Sredinji dio Zemlje zauzima zemljino jezgro (barisfera ili centrosfera). Tu je pritisak 2-3 miliona bara a temperatura od 5000 - 6000 0C. Od elemenata preovladavaju Ni i Fe. Hemijski procesi u ovoj zoni su vrlo burni, a minerali iz nepostojanih prelaze u postojane oblike odravajui stalnu dinamiku ravnoteu.

Graa Zemlje - od povrine prema jezgri Spoljni omota litosfere debljine 30-60 km Litosfera 200 km SiAl zona SiMa zona 140-170 Km SiMa zona 1200 km iskristalizirana staklasta Omota jezgra 1200-2900 km Kreofisima nefisima Temperatura 5000-6000 0C i pritisak 2-3 Barisfera ili centrosfera miliona bara.

3.1. Hemijski sastav Zemljine kore

U grau litosfere ulaze praktino svi elementi periodnog sistema elemenata, ali se moe rei da svega 10 elemenata izgrauje preko 90 % litosfere. Prema Clarke-u i Washigton-u (Klarku i Vaingtonu) prosjeni sastav litosfere je prikazan u tabeli. Element O Si Al Fe Ca Na K Mg Ti Teinski % 46,46 27,61 8,07 5,06 3,64 2,75 2,58 2,07 0,62 Element H P C Mn S Cl Br F Svi ostali elementi Teinski % 0,14 0,12 0,09 0,09 0,06 0,05 0,04 0,03 0,52

Hemijski sastav Zemljine kore predstavlja prosjeno stanje do dubine oko 16 000 m. Ispitivanja do 5 000 m izvrena su buenjem, a ostatak nekim drugim metodama. Odnos stijena do ove dubine iznosi: 1. Magmatske stijene 95% 2. Sedimentne stijene 5% i to: glineni kriljci 4%, pjeari 0,75% i krenjaci 0,25% Poto metamorfne stijene nastaju metamorfozom magmatskih ili sedimentnih stijena, nisu izdvojene kao posebna grupa ve su uvrtene u navedene grupe u zavisnosti od kojih vode porijeklo. Navedeni, kao i ostali elementi pri kristalizaciji magme, ulaze u sastav primarnih minerala a ovi grade razliite stijene. Raspadanjem stijena, a time i primarnih minerala, iz povrinske kore otkidaju (oslobaaju) se neki atomi, koji naputaju litosferu obavljajui pri tom kruni tok preko biosfere, a zatim se ponovo vraaju u nju. Uloga pojedinih elemenata u stvarnanju pedosfere je razliita. Tako npr: Kiseonik ima kljunu ulogu u izgradnji stijena, u njihovom raspadanju i u izgradnji ivog svijeta. Silicijum ulazi u sastav najrasprostanjenijeg minerala u Zemljinoj kori - silikata, te ima slian znaaj kao i C u organskoj prirodi. Uestvuje u izgradnji i vrstih dijelova skeleta. Aluminijum sudjeluje u izgradnji alumosilikata kao i znaajnog broja minerala u izgradnji litosfere. vrsto je i postojano vezan za Si, naroito kod primarnih minerala (primarni alumosilikati) kao to su feldspati, liskuni, pirokseni i dr., koji su sastavni dio magmatskih stijena. Sekundarni alumosilikati ulaze u sastav tla u kojem imaju poseban znaaj.

eljezo se nalazi u mnogim mineralima (silikati, oksidi, hidroksidi, karbonati, sulfati, sulfidi i dr.). Njegova veza sa Si nije tako vrsta kao to je veza Si-Al, pa se primarni minerali s gvoem lako oksidiu i hidratiu. Znaajna mu je uloga u biohemijskim procesima raspadanja kore. Kalcijum i magnezijum (zemnoalkalni elementi) potiu iz primarnog minerala silikata, a u sekundarne minerale dospijevaju kroz proces raspadanja. Izgrauju uglavnom sedimentnu geosferu (krenjake i dolomite) a veoma vana im je uloga u pedolokim i biohemijskim procesima. U morima izgrauju ljuture i oklope mnogih organizama od ega se njihovim izumiranjem stvaraju moni organski sedimenti. Kalijum i natrijum (alkalni elementi) ulaze u sastav alumosiikata (feldspata i feldspatoida) ijim raspadanjem se oslobaaju. Njihove soli lako su rastvorljive u tekuim vodama, ijim vodotocima dospijevaju u more gdje se koncentriu. Pri povlaenju mora ostaju velika solna leita. Kalijumove soli imaju znaaj u poljoprivredi, a natrijumove znaajno utiu na osobine tla. Vodonik se nalazi u atmosferi u obliku vodene pare, u litosferi u sastavu hidratisanih minerala, a najvie ga je u hidrosferi. S kiseonikom uestvuje u hemijskim procesima, a naroito u organskom svijetu.

3.2. Minerali stijena

Rije mineral je latinskog porijekla - mineralis to znai ono to pripada rudniku. Ako posmatramo stijenu vidjeemo na njoj razliito obojena zrna. Neka su svjetlija poput listia a neka prozirna kao staklo, dok su neka bijele boje. Ta razliita zrna su minerali. Prema tome, minerali su vrsti sastojci Zemljine kore i predstavljaju elemente ili spojeve dva ili vie elementa. Njihov sastav moe se izraziti hemijskom formulom. Mineralogija je nauka o mineralima a izuava njihova svojstva, vanjski izgled, morfologiju (strukturu), hemijske i fizike osobine, njihov postanak, rasprostranjenost i upotrebu. Stijene su, za razliku od minerala, nakupine ili agregati jednog ili vie minerala. Po ovoj osnovi razlikujemo: Monomineralne stijene (krenjak CaCO3 i dolomit CaCO3 x MgCO3) Polimineralne stijene (granit koji se sastoji iz kvarca, ortoklasa, liksuna, dok se gabro sastoji iz piroksena, olivina i plagioklasa) Prema tome stijene nisu homogene, ne mogu se izraziti hemijskom formulom nego mineralnim sastavom. Rude su minerali iz kojih se dobivaju metali. Boksit se sastoji iz vie minerala i slui za dobivanje aluminijuma. Minerali boksita su: bemit - AlOOH, diaspora AlOOH i hidragilit - Al(OH)3. U prirodi postoji preko 2000 minerala i vie hiljada njihovih varijeteta. Meutim, u sastav petrogenih stijena ulazi oko 30 minerala u vidu glavnih ili bitnih sastojaka. Ti minerali nazivaju se petrogenim. Minerali imaju veliku ulogu u ivotu ovjeka. Oni minerali iz
6

kojih se dobivaju metali nazivaju se rudama. Minerali gline slue kao sirovina u keramikoj industriji, liskuni i azbest u termoizolacionoj, dok se neki minerali koriste u optikoj industriji i telekomunikacijama. Jedan dio minerala se svrstava po svojoj vrijednost u plemenite metale, dok drugi dio slui u ishrani biljaka kao izvor pojedinih elemenata (Ca, Fe, S, P) bez kojih ne bi bilo ivota na zemlji. Bogatstvo jedne zemlje se procjenjuje po bogatstvu u mineralima jer od njihovog prisustva zavisi razvoj poljoprivrede, metalurgije, keramike i staklarske industrije i sl. Fizike osobine minerala Minerali imaju stabilne fizika i hemijska svojstva, te ih na osnovu toga moemo prepoznati, a na osnovu minerala prepoznajemo i stijene. Hemijska i fizika svojstva zavise od rasporeda atoma u njihovoj strukturi. Najvanija fizika svojstva minerala su: Fizioloka svojstva Specifina gustina - masa Fizioloko svojstvo je ono svojstvo kad se neki mineral moe prepoznati na osnovu okusa, mirisa i opipa. Tako npr halit otopljen u vodi daje slan, a silvin gorak ukus. Neki dolomiti pod udarom ekia razvijaju miris na sumpor vodik. Praina krenjaka i dolomita stvara neugodan miris koji potie od bitumena, minerali gline u vodi razvijaju miris amonijaka. Grafit i talk pod prstima daju osjeaj masnog i blagog opipa (talk - milovka), dok drugi minerali opet daju hladan i hrapav osjeaj i slino. Specifina gustina (masa) je teina odreenog volumena minerala tj. koliko je 1 3 cm minerala tei od 1 cm3 vode pri temperaturi od 4 oC. Odreuje se metodom piknometra. Primarni i sekundarni minerali U pedologiji su najznaajniji oni minerali koji uestvuju u izgradnji stijena (petrogeni minerali), a od stijena su vane one koje se javljaju na povrini zemlje i slue kao supstrat za obrazovanje tla. Petrogeni minerali, ako vode porijeklo iz magme, smatraju se primarnim mineralima, a ako se obrazuju iz produkata raspadanja magme smatraju se sekundarnim. Pri tome jedan te isti mineral moe voditi i primarno i sekundarno porijeklo, kao to je npr kvarc. U magmatskim stijenama dominiraju primarni, a u sedimentnim sekundarni minerali. Minerali u metamorfnim stijenama su takoer sa pedolokog stanovita primarni jer nisu pretrpjeli proces terigenog raspadanja. Ovi minerali su openito nastali na jedan od naina nastanka minerala. Ako se ovi minerali nau pod uslovima povienog pritiska i temperature, trpe promjene, pri emu nastaju novi metamorfni minerali. Zahvaljujui navedenim faktoerima, mineral mijenja svoju zapreminu odnosno molekularni volumen, a to predstavlja odnos izmeu molekularne teine i zapremine minerala. Minerali koji nastaju raspadanjem u pedosferi su sekundarni ili pedogeni minerali. Njihov karakter je veoma postojan, ak kad se javljaju i kao sastavni dijelovi sedimentnih stijena, jer su u njih dospjeli u ranijem ciklusu raspadanja a dananje tlo ih samo nasljeuje.
7

Bitna razlika izmeu primarnih i sekundarnih minerala je u tome to su primarni i sekundarnih minerala je u tome to su primani obrazovani u termodinamikim uslovima, drukijim od onih koji vladaju u pedosferi, pa su zbog toga nestabilni, pri emu raspadanjem daju valitativno nove mineralne proizvode, osim kvarca, cirkona, turmalina i rutina koji su vrlo stabilni i praktino se ne raspadaju. Sekundarni minerali su uglavnom i krajnji produkti raspadanja (oksidi i prote soli), pri emu se dalje teko mijenjaju osim to neznatno mogu mijenjati hemijski ili kristalnu formu. Posebnu grupu sekundarnih minerala ine minerali gline, koji nastaju ponovnom sintezom produkata raspadanja, sloenije su grae a daljim njihovim raspadanjem prelaze u proste soli i okside. Primarni minerali U najvanije primarne minerale ubrajamo silikatne minerale od kojih najvaniji: kvarc, feldspati, feldspatoidi, olivini, pirokseni, amfiboli i liskuni. Silikatni minerali (silikati) - su vani jer ine 75 % litosfere. Ovom treba dodati i 12% kvarca, pa se vidi da je litosfera uglavnom izgraena od silikata. Silikati ulaze u sve vrste sijena a po hemijskom sastavu su najkompliciraniji. Prouavanjem je utvreno da je osnovna jedinica strukture (SiO4)-4, silicijev tetraedar, gdje se u sreditu toga nalazi Si a na vrhovima su O ioni. Na jedno slobodnu kiseonikovu vezu se nastavljaju drugi tetraedri direktno ili preko drugih kationa. Najvaniji predstavnici ove grupe minerala su: a. Kvarc (SiO2) - uestvuje u grai Zemljine kore sa 12%. Zastupljen je u magmatskim (granitu, granodioritu), metamorfnim (gnajsu, mikaistu, filitu, kvarcitu), sedimentnim (pijesku, pjearu, kongolomeratu) stijenama te u tlu. b. Feldspati - ima ih u magmatskim stijenama oko 60%, metamorfnim 30% i sedimentnim oko 10%. To su alumnosilikati K, Na i Ca. c. Feldspatoidi - u osnosu na feldspate sadre manje SiO2 i poveano prisustvo kalijuma i natrijuma. Najvaniji predstavnici su: leucit (KAlSi2O6) i nefelin (NaAlSiO4) d. Olivini - su izomorfni minerali i ine seriju magnezijskog i fero silikata (MgFe)2SiO4 e. Pirokseni - su po hemijskom sastavu silikati i alumosilikati sa Ca, Mg i Fe. f. Liksuni - su alumosilikati K, Mg i Fe sa hidroksilnom grupom. Najznaajniji minerali ove grupe su: muskovit, biotit, serpentit, talk, hloriti. g. Ostali primarni minerali (rude) - nastaju iz magme kristalizacijom i ulaze u sastav mahmatskih stijena kao bitni ili glavni sastojci. U veim masama predstavljaju znaajna rudna leita. Obino su u vidu sitnih zrna i mogu se vidjeti pod mikroskopom. Glavi predstavnici su: magnetit, hematit, apatit i pirit.

Kvarc Sekundarni minerali Sekundarni minerali nastaju u Zemljinoj kori hidrotermalno ili na povrini kore utjecajem spoljanih faktora (atmosfere, biosfere i hidrosfere). Pri raspadanju primarnih silikata i alumnosikilata izdvajaju se baze (K, Na, Ca, Mg), seskviokisidi (Fe2O3 i Al2O3) uz jedan dio SiO2. Ovim procesima stvaraju se sekundarni silikati postojaniji od primarnih pod odreenim uslovima. SiO2 i seskvioksidi (Fe2O3 i Al2O3) grade hidrokside a baze sa kiselinama obrazuju soli (karbonate, sulfate, fosfate, hloride i dr). novonastali minerali ulaze u sastav srodnih stijena i zemljita. Najvaniji predstavnici po grupama su: Hidroksidi (opal, boksit, limonit) Karbonati (kalcit, magnezit, siderit, dolomit) Sulfati (gips, anhidrit) Hloridne (halit, silvin) Fosfati (fosforit, vivijanit) Minerali gline (kaolinit, montmorilonit, ilit)

Gips (sulfati)

4. Petrografija - stijene
Petrografija je dio geologije koji se bavi proavanjem stijena. Opisivanjem stijena kroz mineralni sastav i njihove osobine bavi se petrografija. U okviru petrografije razlikujemo: Monomineralne stijene (mermer) Polimorfne stijene (granit) Prema nainu postanka stijena razlikuju se tri glavne grupe i to: Magmatske ili eruptivne stijene Metamorfne ili izmijenjene stijene Sedimentalne ili talone stijene

4.1. Magmatske stijene

One nastaju hlaenjem magme, koja se utiskuje u zemljinu koru ili izlazi na zemljinu povrinu. Pri izlasku magma kristalizira. Magma je usijani rastvor sloenog hemijskog sastava, koji se nalazi ispod zemljine kore, ako izae na povrinu zemljine kore tad se naziva lava. Oblici pojavljivanja magmatskih stijena: 1. Intruzivne stijene - ili dubinske stijene su nastale u dubinskim slojevima ispod zemljine kore gdje je izvrena konsolidacija magme 2. Efuzivne stijene - ili povrinske stijene obrzaju se izlijevanjem usijane mase, odnosno lave na zemljinu povrinu. Ovo izlijevanje nekad je praeno eksplozijama, a mjesto na kojem se izlijeva lava naziva se vuklan Klasifikacija magmatskih stijena Kisele stijene sa sadrajem SiO2 od 65% - 75%. Kisele stijene se dijele prema vrsti feldspata na dvije grupe: granite kod kojih preovladavaju ortoklas (granit intruzivna stijena, riolit - efuzivna stijena) i granodiorite, kod kojih preovladavaju Na-Ca plagioklasi (granodiorit - intruzivna, dacit - efuzivna stijena) Neutralne stijene sa sadrajem SiO2 od 55% - 65%. Dijele se na dvije grupe: sijenitska grupa sa alkalnim feldspatima (sijenit i trahit) i dioritska grupa stijena sa Ca i Na plagioklasima (diorit i andezit) Bazine stijene sa sadrajem SiO2 od 40% - 55%. One su predstavljene jednom grupom - grupom gabra. U okviru ove grupe izdvajaju se dvije vrste stijena i to gabro i bazalt. Ultrabazine stijene sa sadrajem SiO2 ispod 40%. Glavna karakteristika ove grupe je potpuno odsustvo feldspata, koji su u predhodnim grupama bili zastupljeni kao glavni ili bitni sastojci. Bojeni minerali su jedini sastojci ove grupe. Glavni predstavnici stijena iz ove grupe su: periodotit, piroksenit i hornblendit.

10

4.2. Metamorfne stijene

Metamorfoza predstavlja poseban proces u zemljinoj kori, kojim se mijenjaju magmatske i sedimentne stijene. Glavi uzorci metamorfoze su visoka temperatura i pritisak uz unoenje novih hemijskih jedinjenja sa strane. Regionalna metamorfoza je oblik metamorfoze koji se odvija u dubini od 4-10 km, pri pritisku od 2 600 bara i temperaturi 300 oC, gdje se deavaju i najkrupnije promjene. Postoje: Masivne metamorfne stijene: Mermer (mramor) - nastaje prekristalizacijom krenjaka ili dolomita. Bitan mineral mu je kalcit. Mermer koji sadri liskun naziva se cipalin. Kvarcit - nastaje prekristalzacijom pjeara. Bitan mineral mu je kvarc Kornit - nastaje kontaktnom metamorfozom glinovitih stijena. Serpentinit - nastala metamorfozom bazinih i ultrabazinih stijena. Kritalni kriljci: Gnajs - nastaje regionalnom metamorfozom granita, gline i pjeara. Sadri kvarc, feldspat i liskun. Milkaist - nastaje regionalnom metamorfozom pjeara. Sadi kvarc i liskun. Filit - nastaje regionalnom metamorfozom pjeara (sa glinom). Sadri kvarc i sericit. Argiloist - nastaje regionalnom metamorfozom gline. Sadri minerale gline i kvarc. Hloritoist - nastaje regionalnom metamorfozom pjeara i gline. Sadri hlorit, kvarc i albit. Amfibolit - nastaje metamorfozom stijena iz bazine magme. Sadri amfibole, plagioklase i granit.

Kvarcit

11

4.3. Sedimentne stijene

Postanak sedimentnih stijena je vezan za povrinske dijelove litosfere, za koru troenja. One su nastale procesima troenja magmatskih i metamorfnih stijena, te sedimentacije, trasnporta i diageneze. Mogu biti organskog i neorganskog porijekla. Za sedimentne stijene karakteristina je slojevitost koja se javlja kao posljedica taloenja. Sloj je produkt jedne faze u taloenju, razliite su debljine (monosti). Monost sloja se oznaava rastojanjem gornje i donje povrine, gornja povrina sloja se naziva povlat ili krovina, a druga granina ili podina. Prema nainu postanka i osobinama sedimentne stijene mogu biti: 1. MEHANIKE ILI KLASINE SEDIMENTE One se dijele na: a) Rastresiti sedimenti: Drobine (sipari) su odlomci stijena ljunak (krupni > 25 mm, srednji 25 -12 mm, sitni 12 - 2 mm) Pijesak je sitniji od ljunka (rijeni, jezerski i morski) Prah - manje estice od 0,002 mm Gline i glinci su poluvezane stijene b) Vezani (cementirani) - vezivanjem ili cementacijom (dijageneza) rastresitih sedimenata nastaju vrsti mehaniki sedimenti. Cementne materije mogu biti Ca i Mg, SiO2, glina, lapor itd. Tu spadaju: Brea Konglomerati Pjeari Les (prapor) Glinac Lapori Fli 2. HEMIJSKI SEDIMENTI Hemijski sedimenti mogu biti: a) Karbonatni sedimenti - nastaju gubitkom ugljene kiseline. Obrazuju se u morima, jezerima, rijekama i oko toplih izvora koji sadre rastvoreni CaCO3 u suviku. Najvaniji karbonatni sedimenti su: Krenjaci Dolomiti
12

 Bigar b) Silicijski sedimenti c) Halogene soli nastaju iz prezasienog rastvora, a javljaju se u vidu debelih naslaga i do 500 m. d) Sulfatni sedimenti: gips i anhidrit 3.ORGANOGENI SEDIMENTI Velik broj organizama koji ive u morima i okeanima uzima iz vode rastvoreni CaCO3 ili SiO2 za izgradnju skeleta i ljutura, a poslije njihovog izumiranja dolazi do taloenja. Ovi ostaci pored ivotinjskog mogu biti i biljno, zbog toga razlikujemo: a) Zoogeni sedimenti: Krenjak (CaCO3) - izgraen je od sitnih zrna kalcita i odlomaka ili cijelih skeleta mnogobrojnih organizama. U dodiru sa hladnom HCl pjenua. Krenjaci mogu prei i u metamorfnu stijenu pa se tad naziva mramor. Krenjaci sa vie od 40 % MgCO3 zovu se dolomitizirani krenjaci, a pjeskoviti ili ljunkoviti nazivaju se kanglomeratini krenjaci. Tla nastala na krenjaku su raznovrsnija nego tla od ma koje druge stijene. Dolomit ( CaMg (CO3)2) - je dvojni karbonat kaclijuma i magnezijuma b) Fitogeni sedimenti: Treset - se obrazuje u barama, movarama i mirnim vodama od mahovine, algi, rozgi i sl. Biljna masa postepeno tone, sabija se i u odsustvu kiseonika ugljenie. Ugalj - nastaje ugljenisanjem i vodenih i kopnenih biljaka.

Krenjak

13

5. Zakljuak
Kao to smo vidjeli, graa Zemljine kore nije jednostavna, niti je lagahna za objasniti. Pored svoje slojevite podjele, ona ima i svoju podjelu na kratone i tektonske ploe koje zauzimaju velike povrine. to se tie svojih slojeva, za nas je, kao to je ve nekoliko puta spomenuto, najznaajniji mali, povrinski dio pedosfera. Ovaj sloj, sa svojom ogromnom raznovrsnou u pogledu hemijskog sastava je bitan za sav ivot na planeti. Da bi se to uoilo, dovoljno je samo pogledati biljke, te vidjeti dokle see njihovo korijenje. Samim zakljuivanjem povezat emo njihov ivot sa procesom fotosinteze i stvaranjem kisika, te tako vidjeti zato je taj sloj najbitniji. Zemljina kora jeste jako masivna i, nama, neshvatljivih razmjera, ali mi, ljudi moemo utjecati na nju i zato se moramo pobrinuti da taj utjecaj bude pozitivan. Uvijek moramo voditi rauna o tome da ne naruimo ravnoteu u hemijskim elementima koja vlada, te da produkte kore ( razne rude) koristimo racionalno. Za kraj, moramo shvatiti i to da kora moe djelovati na nas jednako kao i mi na nju. Iako se na prvi pogled moe pomisliti na spomenutu (ne)ravnoteu koja bi se odrazila i na nas, prvenstveno se misli na razliite nepogode koje pogaaju povrinski svijet. Takva deavanja su najea u graninim podrujima velikih tektonskih ploa gdje i najmanje pomjeranje kore na tim mjestima biva pogubno za povrinu. Primjer je 2004 godina i veliki tsunami u Jugoistonoj Aziji, uslijedio nakon pomjeranja ploa. Posljedice tog dogaaja se osjeaju i danas u tom kraju. ovjek je uvidio potrebu da i to pokua staviti pod to vei nadzor, tako da se moe rei kako se Zemljina kora u dananje vrijeme motri i pokuava razumjeti svim dostupnim sredstvima. To moe biti samo dobra stvar, jer tako e sva iva bia imati samo korist.

14