GRAA ZEMLJE

Autor: Sanja Kranjec Bui, dipl. ing.

1. Postanak Zemlje
1. rast do sadanje mase, 2. taljenje i kemijska diferencijacija, 3. promjene u rotaciji, 4. stvaranje kore i povrinskih struktura, te 5. nastanak oceana i atmosfere.

Prouavanjem Zemlje bave se geolozi

Asteroidni pojas - izvor glavnine meteorita koji padaju na Zemlju Kameni meteoriti - podskupina hondriti - 95 % od svih koji padnu na Zemlju - uglavnom su sastavljeni od O, Fe, Si, Mg

eljezni meteoriti - 5% koji padnu - uglavnom od eljeza i nikla - sastava slinog kao i stijene u Zemljinoj kori

geoloke strukture (veinom) krunih oblika na povrini planeta, njihovih mjeseca ili nekog drugog nebeskog tijela udarom velikog meteoroida, asteroida ili kometa ovisno o veliini meteorita: meteoriti manjih dimenzija - udarne udubine vei meteoriti - udarne kratere divovskih dimenzija - astrobleme (grki - "zvjezdane rane")

Zemlja izvor i potroa energije

Prolaskom suneve energije kroz atmosferu Reflektirane zrake + rasprene + apsorbirane (donji dio atm.) = 40% Zrake dopiru do povrine (ako nema oblaka) = 60%

- polarni krajevi - manje Suneve energije - ekvator vie Suneve energije - cirkulacija zraka pravilniji raspored topline

atmosfera

suneve zrake

Zemlja

ekvator

Zemljina rotacija
-ili vrtnja okret Zemlje oko svoje osi od zapada prema istoku - rotacija uzrokuje oblik Zemlje kao spljotenog elipsoida, ali zbog nepravilne (undulirane) povrine nazivamo Zemlju geodiom -Njezine posljedice: - prividno dnevno gibanje neba - zvjezdani ili sideriki dan okret Zemlje u odnosu na nebeski svod - rotacija traje oko 23 sata i 56 min - sunani ili sinodiki dan - okret Zemlje u odnosu na Sunce - traje tono 24 sata - prividno godinje gibanje neba -promatrau koji se giba zajedno s Zemljom izgleda kao da Sunce putuje kroz zvijea zodijaka

- koliko je poznato, sva nebeska tijela u svemiru (zvijezde, planeti i prirodni sateliti) se okreu oko svoje osi

Zemljin magnetizam
- Zemlja veliki magnet -magnetsko polje smanjuje utjecaj Sunevog zraenja - Paleomagnetizam - disciplinaodreivanje magnetskih polova u stijenama razliite starosti irom svijeta pa se razvila zasebna nazvana - magnetski polovi zamjenjuju mjesta - normalne polarnosti (koja je prisutna u nae doba) magnetske silnice izlaze u blizini junog geografskog pola i vraaju se u Zemlju u blizini sjevernog geografskog pola - reversne polarnosti magnetske silnice izlaze u blizini sjevernog geografskog pola i vraaju se u Zemlju u blizini junog geografskog pola.

Polarna svijetlost
- velikom eksplozijom na Suncu bivaju izbaeni elektroni (tzv. sunev vjetar) po cijelom Sunevom sustavu - veina elektrona se odbije od mag. polja - manja kolina doe do atmosfere i sudara se s atomima u visokim slojevima Zemljine atmosfere, pobuijui ih - zrae svjetlost - razliitih oblika i boja: crvena, bijela, uta, plava ili ljubiasta - Aurora borealis veinom vidljiva samo iz krajnjih sjev. dijelova Europe, Kanade i Aljaske - Aurora borealis ili sjeverno svitanje - Galileo Galilei - Aurora australis - juno polarno svjetlo

Sastav Zemlje
eljezo Kisik Silicij Magnezij Nikal Sumpor Titanij 34,6% 29,5% 15,2% 12,7% 2,4% 1,9% 0,05%

2. Struktura planeta Zemlje

Zemlja je u cjelini slojevito (lupinasto) graena

razlika u gustoi raste prema dubini (od 2,7 kg/m3 do oko 11 kg/m3) prema dubini raste i temperatura (rauna se da je u sreditu i do 5 000 C) prema dubini postoji vie ploha diskontinuiteta, na kojima se mijenja brzina potresnih valova

Andrija Mohorovii - geofiziar, 1909. na osnovi

potresa u Pokuplju znanstveno dokazuje diskontinuitet na granici Zemljine kore i plata -Mohoroviiev diskontinuitet ili Moho sloj -ispod kontinenata na dubini od 30-50 km, a ispod oceana od 10-12 km
Beno Gutenberg (SAD, 1914.) - na dubini od 2900 km

- Weichert-Gutenbergov diskontinuitet dijeli plat od jezgre

Inge Lehman (Danska, 1936.) izmeu 5120 i 4980 km

- Lehman diskontinuitet dijeli vanjsku jezgru od unutranje jezgre

Jezgra
*Unutranju (krutu) jezgru - uglavnom od Fe - gornja granica dubina od 5080 km - gustoe oko 11 kg/m3 - temperatura je blizu 5000C

*Vanjsku (rastaljenu) jezgru - smatra se metalnom tekuom masom Fe i Ni, te elemenata manje atomske mase npr. kisika, sumpora.... granice su na dubini od 5080 km do 2900 km Unutranja i vanjska jezgra esto s nazivaju i barisfera.

Plat
srednji plat tzv. Astenosfera - smatra se prijelaznom zonom od 1000 km do dubine oko 400 km - lei neposredno ispod litosfere - relativno niske gustoe - vrsta litosfera pluta na sporo gibajuoj astenosferi - konvekcijska strujanja u astenosferi uzrokuju pomicanje dijelova litosfere gornji plat - izmeu astenosfere i kore - zajedno s korom ini stjenovitu cjelinu tzv. litosferu ili tektosferu

donji plat tzv. Mezosfera - od 2900 km do 1000 km - spojevi bogatih Fe i Mg - vrlo vru - temperature oko 2200 C do 1200 C

Oceansku koru
ini 59,5% povrine izgrauje vrstu podlogu oceana debljine od 10 do 12 km ispod oceana srednje dubine 3800 m - bazaltna kora - sastoji se uglavnom od bazalta ili sima - po glavnim elementima Si i Mg

Kontinentalnu koru
- ini 34,5% povrine - izgrauje konsolidirane dijelove povrine Zemlje - relativno male debljine (u prosjeku dubine 5 do 35 km) - sastavljena je od silikatnih stijena - granitna kora - po glavnoj stijeni granitu ili sial - po glavnim elementima Si i Al

Zemlju okruuju atmosfera i hidrosfera

Zemljina atmosfera
- omota od smjese plinova oko kamene kore Zemlje - osigurava kisik, titi nas od ultravioletnog zraenja sa Sunca i djeluje kao izolator pri emu spreava ekstremne razlike u temp. izmeu dana i noi jedinstvena u sunevom sustavu, ali dijeli mnoga svojstva atmosfera drugih planeta

Sastav
- vie slojeva - sadri oko 78% duika, 21% kisika, 1% argona, neto vodene pare, ugljikovog dioksida i drugih plinova - postotak duika i kisika se mijenja s nadmorskom visinom

Slojevi atmosfere:
Troposfera - najdonji i najgui dio atmosfere u kojem se dogaaju sve vremenske pojave temperatura opada s visinom sadri velike koliine vodene pare Stratosfera - sadri ozon - titi od tetnog zraenja iz svemira temp. je u niim slojevima stratosfere stalna, a u viim slojevima raste Mezosfera - na visini od 400-650 km nagli pad temperature Ionosfera (termosfera) - sadri ione (elektriki nabijene estice) pod utjecajem sunevog vjetra stvara se polarna svjetlost

Egzosfera - prijelazno podruje prema vakuumu sloj s vrlo razrijeenim plinom

Hidrosfera
- vodeni omota Zemlje - sva voda bez obzira na agregatno stanje - jedini planet u Sunevom sustavu na ijoj povrini ima tekue vode - voda pokriva 71% Zemljine povrine - najvei dio - mora i oceani (97,5 %), - slatka voda (2,5 %) - od ukupne koliine vode 78 % je u obliku leda

- sav ivot na Zemlji - ljudi, ivotinje i biljke na zemlji, u moru i u zraku - mikroorganizmi - najjednostavniji oblik ivota

3.Stijenski ciklus

- pokazuje meusobnu vezu Zemljine unutranjosti i povrinskih procesa i meusobnu povezanost tri skupine stijena

4.Tektogeneza Zemljine litosfere

Svaka znanstvena disciplina ima teorije koje su od velike vanosti za nju u geologiji je to teorija tektonike ploa kombinacija je dvije starije ideje: A Continental drift - plutanje kontinenata B Sea-floor spreading - irenje oceanskog dna geoloki dokazi: 1. Podudaranje obalnih linija kontinenata 2. Glacijacija 3. Paleomagnetizam 4. Nalazita fosila

1. Podudaranje obalnih linija kontinenata

Alfred Wegener (1880 - 1930) - meteorolog i astronom - zaetnik teorije plutanja kontinenata pod utjecajem centrifugalne sile i privlane sile Sunca i Mjeseca

3. Paleomagnetizam - M. Matuyama je 1929. ustanovio u

bazaltima razliit raspored magnetizma

Harry Hess (1906 - 1969) oceanske hrptove smatra mjestom prirasta oceanske kore

irenje oceanskog dna -dokaz = starost oceanskog dna i magnetske anomalije - sauvane u stijenama oceanskog dna - veina rasporeena u trake ili linije - lee paralelno s riftnom dolinom srednjooceanskih hrptova - izmjena normalnog i inverznog magnetizma u odnosu na dananji magnetizam Zemlje

1.Divergentna granica (akrecijska ili zona prirasta)

A) oceanski hrptovi - granica gdje se ploe razdvajaju (divergiraju) - nastaje nova oceanska kora (irenje oceanskog dna) - pr. - Srednjoatlantski hrbat

B) pukotine i riftne doline - rani stadij - razdvajanje kontinenta - pr. Velika riftna dolina u istonoj Africi - odvajanje istone Afrike od ostatka kontinenta; - uznapredovao stadij stvaranje mora pr. Crveno more i Adenski zaljev

2. Konvergentna granica (konzumacijska ili zona razgradnje)

- kolizija - dvije ploe se sudaraju - jedna od njih se podvlai ispod druge tzv. subdukcija - popratne pojave deformacije, vulkanizam, postanak planina, metamorfizam, aktivni potresi, vana mineralna leita - 3 tipa konvergentnih granica:

- vulkanski otoni luk - Pacifiki ocean (otoje Aleuti, Japan, Filipini) -

2a) oceanska kora - oceanska kora

- oceanska (gua) kora subducira pod kontinentalnu - npr. Nazca ploa podvlai se pod junu Ameriku = Ande - vulkanski luk - jarak ile mjesto subdukcije

2b) oceanska kora - kontinentalna kora

2c) kontinentalna kora - kontinentalna kora - dva kontinenta se primiu blie do sudara planinski lanac - npr. Himalaja = kolizija Indije i Azije, prije oko 30 mil.god.

3. Transformna granica (horizontalno smicanje)

- transformni rasjedi - du pukotina na oceanskom dnu ploe klize jedna mimo druge - du granica litosfera se ne stvara, pomicanje uzrokuje intenzivno troenje stijena - brojne plitke potrese - pr. San Andreas (Kalifornija) - odvaja Pacifiku plou od Sjevernoamerike

ENDODINAMIKA MAGMATIZAM POTRESI

Magmatizam glavne magmatske povrinske manifestacije: vulkani, izljevi, gejziri i topla vrela

Vulkani
- izvor je magma formirana u Zemljinoj unutranjosti - izlaskom na povrinu lava - koncentrirane erupcije koje izbijaju na povrinu kroz dimnjake - Krater ljevkasto udubljenje na vrhu breuljka - materijal moe biti plinovit, teku ili vrst - pojavljuju se u mnogim oblicima i veliini - nekoliko kategorija - za neke vulkane je karakteristina kaldera (strme strane; promjera i 100 km)
- STRATOVULKAN stoastog oblika nastao erupcijom viskozne lave, pepela i fragmenata stijena koji se taloe u obliku slojeva - veliki rast u visinu do nekoliko tisua m npr. Mt. Kilimanjaro, Mt.St. Helens, Mt. Fuji

Mt. Fuji, Japan

Mt. Kilimanjaro, Afrika

Mount St. Helens, SAD

- na tip vulkanske aktivnosti posebno utjeu plinovi - 90% svih plinova ini vodena para - ako je u magmi ima u velikoj koliini - vulkan je eksplozivnog tipa - ako je magma gusta, hladi se i nastaje ep u krateru, pritisak raste = eksplozija

Mt. Pinatubo, Filipini, 1991.g.

TITASTI VULKANI - uz lavu izbacuju i dim i pepeo - iznad vruih toaka - npr. Vulkani Havajskog otoja danas jedini aktivni vulkan Kilauea i Loihi Seamount - Pacifika ploa - kretala preko vrue toke koja je mirovala

CINDER (pepeo, ljaka) VULKANI - mali i niski - graen od piroklastita, vulkanske ljake i troske (napola rastaljenih i nerastaljenih stijena)

- popratne pojave vulkanske djelatnosti su FUMAROLE - na kojima izbijaju samo plinovi i pare - Solfatara = fumarola koja izbacuje H2S, koji na zraku oksidira u S

Pozuolija, Italija

Mofete izbija CO2 TERMALNI I MINERALNI IZVORI GEJZIRI

Rasprostranjenost vulkana u svijetu

preuzeto iz: Wicander, R & Monroe, J.S. (1999): Essentials of Geology

Potresi

- brzo izmjenljive vibracije litosfere uzrokovane valovma koji

prenose energiju u svim smjerovima iz podzemnog arita (fokusa ili hipocentra) - snaga potresnog udara ovisit e o karakteristikama stijena, ... - epicentar - mjesto na povrini neposredno iznad arita - arita dijelimo: plitka do dubine 70 km, srednje duboka od 70 do 300 km, duboka od 300 do 700 km

Potrese dijelimo po postanku ili uzroku:

Tektonski - tektonikom ploa - granice ploa! (najvie u SAD-u, Japanu, Indoneziji, junoj Americi) Vulkanski - vulkanskom aktivnou (npr. eksplozivna erupcija Mt.St. Helens izazvala potres M=5.1) Uruni (kolapsni) - uruavanje kaverni; lokalni, plitki, male energije

Umjetni - izazvani klasinim eksplozivom (vrlo slabi) ili nuklearnim eksplozijama (snani)
- Seizmologija - grana geofizike koja prouava potrese - Seizmograf - ureaj za biljeenje i mjerenje jaine potresa - MSC (Mercalli-Cancani-Sieberg) ljestvica 12 stupnjeva intenziteta potresa