DNLE UYUMLU KOLLEKTF BR DEER OLARAK DOU HKMET

Mehmet NAL

ZET Bu makalede, bilgelik ve felsefe kavramlar karlatrlacaktr. Ayrca Dou dncesi bilgelik (hikma Batl dncesi ise felsefesinin kavram ile ilikilendirilecektir. Bu balamda, !int, "in, #slam ve $rk bilgelik anlaylar vurgulanacaktr. Bu bilgi i%in #ranl sosyolog Ali &eriati ve $rk filo'ofu !ilmi (iya )lken*in g+rlerinden yararlanlacaktr. ,onunda dou hikmeti insanln ortak deerleri olarak tanmlanacaktr. Anahtar Kelimeler- !ikmet (bilgelik , kolektif deer, felsefe, dou hikmeti (Wisdom [Hikma] as a Collective Value in Agreement With eligion! A"#T ACT $his article .ill com/are the conce/t of .isdom and /hiloso/hy. 0t indicates also that, eastern tought is associated .ith the conce/t of .isdom (hikma .hile .estern thought is associated .ith conce/t of /hiloso/hy. 0n this conte1t, 0ndian, 2hinese, 0slamic and $urkish .isdom understanding .ill be highlighted. 3or this information, it .ill benefit from 0ranian sociologist Ali &eriati and $urkish /hiloso/her !ilmi (iya )lken*s o/inions. At the end, .isdom .ill be defined as the common values of humanity. Ke$ Words- 4isdom, collective values, /hiloso/hy, eastern .isdom

Adnan Menderes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm retim yesi. e-mail! m"nal#$%h"tmail.&"m'

198 Dinle 5yumlu 6ollektif Bir Deer 7larak Dou !ikmeti

Giri

Felsefe ve hikmet kavramlar(n(n kar)(la)t(r(lmas( i*in n&elikle

hikmetin tan(mlanmas( +erekmektedir. Fakat ba,en bir tan(m ya-mak ba)tan d)n&eyi bir kal(-ta d"nd.rmak ya da s(n(rlamak +ibi bir s"n.* da d".rabilir. /ele hikmet +ibi dinamik ve btn&l bir i*erik ta)(yan bir kavram i*in tan(mlama ile i)e ba)lamak daha ,"rd.r. Asl(nda b. d.r.m bilim sahas(nda ve ,ellikle s"syal bilimlerde ya)anan temel bir -r"bleme i)aret eder. n&e bir kavram(n veya terimin tarihini mi ara)t(ral(m y"ksa tarifini mi verelim0 1arihini ara)t(ral(m dendiinde b. ara)t(rman(n s(n(r( ne "la&akt(r0 Mesela2 filan&a d)nr ya da ek"l2 hikmet tarihi i*inde yer alabilir mi0 Filan k"n.daki d)n&eler felsefenin mi2 hikmetin mi2 y"ksa bilimin tarihi i*ine mi k"nmal(d(r0 3ayet n&e tarif ya-(lmal( dersek2 " ,aman da b.+nn bil+i ve te&rbe birikimi ile tarihteki tek tek hikmetle il+ili "ld.. d)nlen2 d)nr ve d)n&e rnlerine ynelmek +ereke&ektir ki2 b. d.r.mda da "nlardan han+ilerini kavram(n i*ine al(na&a(2 han+ilerinin kavram(n d()ar(da t.t.la&a( belirleneme,. 4)te b. a*ma,dan *(kmak i*in belki de bir "rta y"l "larak2 ele al(nan terim ve kavramla il+ili "larak herkesin ,erinde .,la)t(( temel ,ellikleri dikkate alarak s(n(rlar *i,i- +e*i&i tan(mlar s.nmakla i)e ba)lanabilir. 5"nra2 kaba&a kab.l edilen b. s(n(rlar i*inde kalan d)n&e rnlerini tarihi sre*lere bal( "larak derlemek ve mmkn "ld.. kadar ayr(nt(l( bir )ekilde irdeleyerek daha ,arif ve "t.rm.) "lan tan(mlamalara .la)mak mmkndr. 1rk*ede k.lland((m(,2 hikmet terimi2 Ara-*a 6h8k8m9 kknden +elen2 derin2 yararl( ve yksek bil+i demektir. !ikmet kelimesinde bilmek2 anlamak2 kavramak manas( da vard(r. 4nsan(n faydal( "lan( edini- ,ararl( "landan ka*(nmas( i*in d)n- ta)(nmas(na da hikmet denir. 7ine "laylar aras(ndaki sebe- s"n.* mnasebetini anlamak maksad(yla har&anan *abalar s"n.nda elde edilen ameli ve te&rb8 bil+iye de hikmet denmi)tir. !ikmetin dier bir anlam( ise )..rl. bir anlay() ve derin bir kavray()t(r. Felsefenin /hiloso/hia' kelime "larak 6bil+elii sevmek9 anlam(na +eldii d)nlr ise b. ben,erlik yad(r+anmamal(d(r. Fakat hikmetin ,etle! bil+i2 tatbikat2 +aye2 fayda ve sebe- +ibi ana .ns.rlar( ele al(n(r ise k.)k.s., b.2 "n. felsefeden daha

:ehmet ;<A= 199 +eni) ve k.)at(&( bir bil+i tr "larak kar)(m(,a *(kar(r.: 4slam Ansikl"-edisi;nde hikmet2 insanlar(n na,ari ilimleri edinmek ve akabinde +& nis-etinde iyilik i)lemek "larak tan(mlanmakta ve b. *aban(n da insan( "l+.nla)t(rd(( v.r+.lanmaktad(r.< 4slam;dan n&e hikmet d)n&esi M(s(r2 Me,"-"tamya2 4srail2 4ran ve =in +ibi -ek *"k medeniyette entelektel faaliyetlerin "dak kavram( "larak kar)(m(,a *(kmaktad(r. B. d".ya ait hikmet M(s(rl( /ermes >lliyat( ile ya,(ya +e*irilmi) ve daha s"nra *e)itli y"llardan bat(ya aktar(lm() "lan bir kaynakt(. 5hreverdi El-Makt.l;.n ::?$::@:' deyimi ile2 hikmeti btn dnyaya yayan fil","flar(n -iri /ermes;tir.$ Aaha *"k atas,leri ya da bil+elerin +en*lere verdii tler "larak +rlen b. hikmet anlay()(2 bir nevi k"lektif deer sistemi "larak kkl bir +elenei temsil etmekteydi. 4slam;(n ,ellikle eski medeniyetlerin b.l.nd.. &"rafyada yay(lmas( ile medeniyetler aras( kltrel srekliliin bir s"n.&. "larak2 b. deerler byk "randa 4slam d)n&esi i*inde yer almaya ba)lad(. 7.nan fil","flar(2 hikmet her )eyi bilmek anlam(na +eldii i*in an&ak 1anr( hikmet sahibidir2 bi, hikmete sahi- "lamay(, an&ak2 hikmeti sevebiliri, -hil"s"-hia' yani felsefe ya-abiliri,2 diyerek kendilerine kadar .la)an d". kkenli hikmet yerine felsefeye ynelmi)lerdir. Fakat b. eski medeniyetlerde "l.)an hikmet rnlerinin Mslmanlar taraf(ndan kab.l k"lay "lmad(. n&e b. kaynaklardan yararlanman(n salanmas( i*in 4slam;(n iki temel kayna( "lan >.ran ve 5nnet;ten referanslar b.l.nmas( +erekiy"rd.. 4slam hikmet anlay()(n(n en nemli referans ise bi,,at >.ran;da +e*en hikmet tabirlerinin i)aret ettii anlamlard(r ki b.nlar /,. M.hammed;e hikmet verildiini bildirmektedirler. B. verilenin2 >.ran;dan farkl( bir )ey "lmas( +erekir2 *nk >.ran;da2 Bna 6kita- ve hikmet9 verildi2 dendiine +re iki ayr( )eyden bahsediliy"r demektir.C B halde2 b. ikin&i )ey Dey+amberin >.ran(n r.h.n. yans(tan -ratik rnekliinden ba)ka bir )ey deildir. Byle&e hikmetin2 vahyin -ratik .y+.lan()( "larak kab.l edilmesi daha .y+.nd.r. Ayr(&a hikmet2 >.ran;daki ba,( ayetlerde r.h.n temi,lenmesi i*in verilen bir ilim?
: <

El.da2 4slam;da Emir ve 7asaklar(n !ikmeti2 s. F2 G. /.art2 Hl.2 4slam Ansikl"-edisi2 M.E.B.2 ?I: &ilt2 4stanb.l2 :@@$. $ Nasr2 5eyyid /seyin2 4slamda A)n&e ve /ayat2 s. <?C. C >.ran-( >erim2 Bakara2 <$:. ? >.ran-( >erim2 Ali 4mran2 :#C..

200 Dinle 5yumlu 6ollektif Bir Deer 7larak Dou !ikmeti

"larak da kar)(m(,a *(kmaktad(r ki b.2 4slam tasavv.f.na a*(lan bir -en&ere "larak +rlebilir. Aier ynden hikmetin2 /,. M.hammed;den ba)ka /,. Aav.t2 /,. 4sa ve /,. 4brahim ve /,. L"kman;a da verildiinden bahsedilmektedir ki b. hikmetin sade&e /,. M.hammet;in ya-(- ettikleri ile s(n(rl( "lmad((2 dier -ey+amberler vas(tas(yla daha n&eki kadim .y+arl(klara .la)t(r(ld(( anlam(na +elir. yleyse2 btn Dey+amberlerin "rtaya k"yd.. s, ve fiiller de 4slam8 hikmetin s(n(rlar( i*erisine +irmektedir. B. hikmetin ilahi kkenli bir -ratik hayat retisi "ld.. fikrini -eki)tirmekte ve 4slam d()(ndaki .y+arl(k ve &"rafyalarda da b. trden -ey+amberi +elenekten beslenen hikmet anlay()lar(n(n al(nabile&eini me)r.la)t(rmaktad(r. B. me)r.iyetin en nemli referans( da /,. M.hammed;in 4slam n&esi Ara- hikmetine ve hak8mlerine "lan say+(l( tavr(d(r. /,. M.hammed b.nlar aras(nda en fa,la temay, etmi) "lanlar(ndan2 >.ss B. 5aide2 Lebid2 bey b. Eb.;s-5alt; tan takdirle bahsetmektedir.# /er ne ,aman sahabeler 4slam n&esi &ahilliye dnemine ait hikmetli )iirler "k.salar Dey+amberin "nlar( dinledii ve nemli n"ktalarda +lmsedii ve hatta b. hikmetli )iirleri "k.mas( i*in Mslman )air /assJn b. 5Jbit;i . ##?' te)vik ettii rivayet edilmektedir.F Kerek b. tr rnekler +erek /,. M.hammed;in ya)ant(s( ve yak(n *evresini eitirken "rtaya k"yd.. -ratik .y+.lamalar( hikmet anlay()(n(n "ndan s"nra da ya)amas(na vesile "lan ana referanslar( "l.)t.rm.)t.r. 4slam d)n&e tarihi dikkatli "larak in&elene&ek "l.rsa +rlr ki2 ta ilk dnemden beri 4slam d)n&esi i*erisinde nve halinde bir hikmet anlay()( vard(r. /atta *"k +enel anlamda k"n.).r isek2 hemen Dey+amberin vefat(n( taki- eden y(llarda 5ahabeler2 ayet ve hadislerin hikmetine bakanlar ve laf(, anlam(n( l* alanlar "lmak ,ere L*"k net "lmasa bile- ikiye ayr(lm()lard(. Mesela2 "nlardan Abd.llah b. mer +ibi ba,(lar( Dey+amber;in ya-t(klar(n( taklit edi- "n.n davran()lar(n( aynen k"-ya ederken2 /,. mer2 /,. Ali ve /,. Ai)e +ibi dier byk sahabe -ey+amberin ne ya-t((ndan ve nas(l ya-t((ndan ,iyade2 ni*in ya-t((na bakan2 yani "n.n davran()lar(n(n alt(nda yatan hikmetleri +,eten ikin&i bir +r.b. "l.)t.rmaktad(r.
# F

El.da2 a. +. e.2 s. @. NadMi2 A K.ideb""k f"r M.slims2 -. :?:.

:ehmet ;<A= 201 B. s"syal ve ,ihni a*(dan hikmeti almaya ha,(r hale +elen Mslmanlar ya da Mslmanlarla birlikte ya)ayan dier din mens.b. d)nrler kadim medeniyetlerde ha,(r b.l.nan hikmete ve felsefeye ynelmeye ba)lam()lard(r. B.rada2 >.ran;dan al(nan 64smail2 4dris ve Nlfkil;i hat(rla ki "nlar sabra .yanlar aras(ndayd(.9G 6Bi, " 4dris Dey+amber'i yksek ilim dere&esine ykselttik9 @ ayetleri birlikte ele al(n(r ise b. k"n.da &iddi referanslar "larak +rle&ei a)ikJrd(r. B. y,den2 4dris -ey+amber ilim ve sanat(n ilk temsil&isi ve hikmetin babas( "larak +rlm)tr. Mslman d)nrlere +re btn b. -ey+amberlere has hikmetler /ermetik:O klliyatta derleni- t"-lanm()t(r. B halde b. tr kadim hikmet anlay()lar(ndan istifade etmekte bir sak(n&a y"kt.r. /atta "nlar(n *".na +re2 "riPinal "larak -ey+amberlerin retilerinden derlenen M(s(r;daki /ermes klliyat( ayn( ,amanda /elenistik y.nan felsefesi i*in de temel "l.)t.rmaktad(r. B halde felsefe de daha n&eki -ey+ambere ait "lan hikmet ve te&rbelerin t"rt.la)m() kal(nt(lar(ndan ba)ka bir )ey deildir. Mesela2 b. +r) referans alan 4hvan al-5afa felsefe&ileri2 7.nan felsefesini Dey+amberi ()(ktan ayd(nlanan bil+elerin "rtaya k"yd..na inan(rlar. 4bn 5ina;ya +re ise hikmet "riPinal "larak 4srail B.llar(na +nderilen -ey+amberlere aitken daha s"nra 7.nanl(lara +e*mi)tir. 6Ama9 der 4bn 5ina2 6b. hikmetin tamam( nihayet 4slam;da yeniden "rtaya k"nm.)t.r.9:: 4)te b. yakla)(m2 Mslman d)nrleri hikmet kavram(n(2 felsefeyi de i*ine ala&ak bir +eni)likte k.llanmaya yneltmi)tir. B. anlay()(n -ratik kar)(l(( ise ,ellikle M. 5. @. as(rda y".nla)an 7.nan dilinden Ara-*aya *evirilerin ba)lat(lmas(d(r. B. devirden s"nra da ba,en Qhikmet; kelimesi; yerine Qfelsefe; kelimesi k.llan(lmaya ba)lam()t(r. Fakat 4bn 58na @GO-:O$F' ve 4bn R)d ::<#::@G' +ibi ba,( dikkatli fil","flar2 d". felsefesi i*in daha +eni) bir anlam ifade eden Qhikmet; terimini Qfelsefe;ye ter&ih etmi)lerdir. Mesela2 4bn R)d felsefe kelimesi yerine bilin*li "larak Qhikmet; kelimesini
G @

>.ran-( >erim2 Enbiya2 G?. >.ran-( >erim2 Meryem2 ?#2 ?F.. :O M(s(r;da M.. :OO ile $OO;l y(llar aras(nda ya,(lm() "ld..na inan(lan2 eski M(s(r hikmetini anlatan :G k*k kita-tan "l.)an klliyat. Mistik ve felsefi ,ellikler ta)(yan b. metinlerin 7.nan 1anr(s( /ermes ile ,de) t.t.lan 1risme+ist.s "n.r.na ya,(lan ilhamlar "ld..na inan(l(r. Ai&ti"nary "f Beliefs and Reli+i"ns2 by R"smary K"rin+2 Lar".sse2 Edinb.r+h2 :@@C'. :: Nasr2 Sslami& H"sm"l"+i&al A"&trine2 s. :?.

202 Dinle 5yumlu 6ollektif Bir Deer 7larak Dou !ikmeti

k.llanm()t(r. 7ine b. sebe-ten "lsa +erek2 4bn 5ina2 d". felsefesinden bahseden kitab(na ad "larak el8!ikmet il8:arikiyya A". !ikmeti' ad(n( vermi)tir.:< 5hreverdi;de 7.nan felsefesi d()(nda kalan bil+elii ifade etmek i*in hikmet tabirini k.llanmaktad(r.:$ yleyse b. *i,+iyi taki- ederek felsefe terimi yerine bilin*li "larak k.llan(lan hikmet teriminin ,ellikle Asya;da kar)(m(,a *(kan resmini bira, daha netle)tirmek +erekmektedir. 4slam dnyas(nda ). ya da b. )ekilde felsefe ile .ra)an Mslman d)nrlerin hemen hemen he-si ya,m() "ld.klar( eserlere fe !efe deil hikmet ad(n( vermi)lerdir. Bnlardan *"k k*k bir +r.- i*in felsefe&i ya da fil","f anlam(nda %e$leso% tabiri k.llan(lm()t(r.:C Mslman d)nrler ya da felsefe&iler i*in he- hak8m tabiri k.llan(lm()t(r. 4slam d)nrlerinin kendi eserlerine ve daha n&eki d)nrlerin eserlerine fe !efe deil de "i#$e% demeleri bir tesadf rn "lama,. =nk ta ilk *evirilerle birlikte hem felasife2 hem de hikmet teri$leri bilinmekteydi. =nk 4slam;(n d".- ser-ildii M(s(r Me,"-"tamya 5.riye2 Brta Asya ve 7emen +ibi bl+elerde Mslmanlar A".;ya ait kadim hikmet anlay()(ndan /int2 =in M(s(r2 Me,"-"tamya ve 1rk bil+elii' haberdar idiler. B. y,den felsefe ile hikmet aras(ndaki fark ad( +e*en b. kadim hikmet anlay()lar(yla il+ili bil+ileri sayesinde bilinmekteydi. Byle&e2 A". ve Bat( medeniyeti aras(nda bir k-r hkmnde "lan Mslman d)nrler bir sente,e ynelmi)ler ama ter&ihlerini dine bira, daha s".k +elen felsefe kavram( yerine hikme%ten yana k.llanm()lard(r2 diyebiliri,. Hi#$e% Fe !efe Far#& 7.kar(da ele al(nan btn hikmet tan(mlar( ve tarihi arkalana bakt((m(,da ,etle hikmetin2 /int2 =in ve Me,"-"tamya *+eninde )ekillenen A".;ya2 ,ellikle Asya;ya ait bir s"yl. bil+i birikimi "ld.. a*(k*a +rlmektedir. B. hikmetin Bat(;da bir anlam daralmas( +e*irerek felsefeye dn)t de sylenebilir. yleyse k"n.n.n anla)(lmas( i*in *"k +enel bir bak()la hikmetin daha *"k A".2 felsefenin ise Bat( insan(n d)n&e2 kltr ve hayat tar,(n( yans(tt((n( syleyebiliri,. Naman ,aman
:< :$

/.art2 Hl.24slam Ansikl"-edisi2 &ilt! ?I:. H"rbin2 /ist"ry "f 4slami& Dhil"s"-hy2 s. :?$. :C 3eylesof teriminin daha *"k Ayd(nlanma dnemi s"nras(nda "rtaya *(kan Mslman Bsmanl( d)nrleri i*in k.llan(ld(( +, nne al(n(rsa b. adland(rman(n bir istisna "labile&ei de kab.l edilebilir.

:ehmet ;<A= 20' birbirleri ile k.rd.klar( temas(n "ran(na +re sente,ler k.ran b. iki medeniyetin birbirinden farkl( "lan ynlerini "rtaya k"ymadan hikmet ve felsefe aras(ndaki farka dikkat etmek +erekmektedir. B. k"n.da 4ranl( s"sy"l"+ Ali 3eriati;nin &iddi tes-itleri vard(r. B. y,den makalenin b.ndan s"nraki k(sm(nda a(rl(kl( "larak "n.n +r)lerinden yararlan(la&akt(r. 3eriati2 A". ile Bat( aras(ndaki fark( hmani,m ile tei,m kavramlar(n( a*(klayarak "rtaya k"ymaya *al()(y"r. Bna +re hmani,m 1anr( veya tanr(lara kar)( insana asalet ba()lama -e)indedir. /mani,m i*in asl"lan insand(r ve b. insan tanr(sal s(fatlara sahi- "lmak ve "na d"r. y&elmek +ibi bir +aye +tme,. /manist bir bat(l( kendini deerlerden2 y&elikten ve +,ellikten yana tam sayarT 1anr( kar)(s(na k"yar kendini. 7ani her )eyin merke,inde insan vard(r. Mesela 7.nanistan b. anlay()(n sistemati,e edildii bir yerdir. 7ine hmani,mde insan -1anr( ili)kisi2 k.l ve mab.t ili)kisi2 yaratan2 yarat(lan veya a)a( y.kar( ili)kisi deildir. 5anki 1anr( ve insan2 dnyay( ,a-t etmek isteyen iki dnyevi +& temsil eder. B. y,den insan2 kaderini ele +e*irmek isteyen 1anr(lara kar)( m&adele etmek ve tanr(lar(n esaretinden k.rt.lmak i*in hmani,mi i&at etmi) ve 1anr(ya sava) a*m()t(r. /atta ilahi dinlerde yer alan )eytan(n kar)(l(( diyebile&eimi, Dr"meth".s 7.nan mit"l"Pisinde insan(n d"st. tanr(lar(n d)man(d(r. B. y,den "nlar(n +&n k(rmak i*in ate)i *al(- insana vermi)tir. 1anr(lar da *"k *"k y&e ve a)k(n varl(klar deil daha *"k milli kahraman ya da ,alim hkmdar +ibidirler. /Jlb.ki 4brahimi dinlerde )eytan kt biridir. 1anr( ile insan(n aras(n( a*an2 insan( b. d"stl.ktan .,ak t.tmaya *al()an bir yarat(kt(r. 7.nan d)n&esi2 "lmas( +erekenin yerine daima "lan( k"ymaya *al()(r. lmden s"nraki hayata ve maneviyata kar)( s".kt.r. 4)te Bat( insan(na ait b. ,ellikler2 dine2 felsefeye ve daha s"nraki s"syal hayata yans(yan temel medeniyet .ns.rlar(:? halini alm() ve +nm,e kadar varl((n( srdrm)tr.:# Belki b. anlay()a .ymayan ba,( d.r.mlar da /(ristiyanl(k ile +elen A".;ya ait .ns.rlar(n yans(mad(r.
:?

7.nan ve R"ma;da insan(n *(-lak +sterilmesi ve resmedilmesini de bir nevi +ksel "lana2 mesela2 meleklere kar)( bir +,ellik yar()( "larak y"r.mlanabilir. B. y,den d". +iyinik "lmay( bat( ise *(-lakl(( ne *(karmaktad(r. Brta*ada Bat( dnyas(n(n +iyinik "lms( da yine A". kltrnn bir yans(mas(d(r. 3eriati2 Ainler 1arihi2 S. Hilt2 s.:G#' :# 3eriati2 Ali2 Ainler 1arihi2 S. Hilt2 s. :G<-:G#.

20( Dinle 5yumlu 6ollektif Bir Deer 7larak Dou !ikmeti

Naten /(ristiyanl((n da bir d". dini "ld.. d)nlr ise b. d.r.m daha iyi anla)(labilir. Ali 3eraiti d". insan(n( temsil eden tei,mde merke,de tanr(n(n var "ld..n. sav.n.r. 4nsanlar "na yakla)makla2 itaat ve ibadet etmekle )eref ve asalet ka,an(rlar. Aeerlerin kayna( 1anr( ya da tanr(lard(r. B. da d".n.n d)n&e ve eylem dnyas(n(n temel .ns.rlar(d(r. Bna +re2 bat( d)n&esi insan ile 1anr( aras(ndaki a*(( ka-atmak i*in 1anr(y( k*lty"r ve "na insan s(fatlar( ykly"r. A". d)n&esi ise insan ile 1anr( aras(ndaki b. a*(( a,altmak i*in insan( y&elte&ek2 tanr(la)t(ra&ak ve "n.n seviyesine ykselte&ek y"l ve yntemler b.lmaya *al()(y"r. B. y,den 4slam tasavv.f.nda asl"lan tanr(ya ait s(fatlarla s(fatlanmakt(r. 7.nan d)n&esi i*inde yer alan Disa+"r ve Dlat"n hikmet irfan' d.y+.s.na ve tabiat tesi inan&(na sahi-tirler ama her ikisi de b.n. A".n.n hikmet anlay()(ndan dev)irmi)lerdir. B. a*(dan 7.nan +r) *"k dar bir +r)tr2 "nlarda da ahiret anlay()( vard(r ama b. hemen b. dnyada )ehre biti)ik "lan da(n arkas(ndad(r. 1anr( ya da 1anr(lar vard(r ama daha *"k milli kahramanlar +ibi hemen +,ken kar)( dalarda ya)arlar. Fakat b. +r) darl((na ramen fikri ve felsefi ynnden bat( d)n&esi derindir. Ayr(&a d". insan( a)k ve tan(ma ile y&elmek isterken bat(l( ak(ll(l(kla ve tabiat k.vvetlerini k"ntr"l etmekle y&elmek ister. A". irfan( hikmet' insan( sr+ndeki bir ilahi varl(k +ibi al+(lar. B. y,den maddi varl(k he- +, ard( edilmi)tirT r.hi "lan(n +l+esinde kalm()t(r.:F A(rl(k fi,ie deil metafi,ie2 d()a deil2 i*edir. A". medeniyetine bakt((m(,da hayata bak()(n Bat(;dan radikal "larak ayr(ld((n( +ry"r.,. Mesela B.da;n(n bahsettii bil+i felsefe deil so/hiad(r hikmet'. Aaha eski /int metinleri "lan Uedalar daha ilahi ,ellikler ta)(r. /atta Ali 3eriati;ye +re Uedalarda dier dinlerin mesela 1evrat ve 4n&il;in metinlerine +re daha derin bir ilahilik2 daha net bir tei,m vard(r. Ueda2 hissetme2 kendini b.lma ve kendi "lma ilmidir diyebiliri,. Uedalar(n dedikleri rendiimi, deil ha,(r b.ld..m., )eylerdir. =nk rendiklerimi, e)yan(n bi,de yans(mas(d(r ama ha,(r ilim hakikattir. 7ani2 bi,im emin "ld..m., kendi halimi,e ynelik bil+imi,dir y"ksa nesnenin bil+isi deil. B.rada ilim ve teknie temel "lan bil+iden farkl( bir bil+iyle kar)(la)(y"r.,. 3eriati2 tarih ve kltrde A". "larak /int ve Eski =in;i2 &"rafyada A". denin&e de2 =in2 /int2 End"ne,ya2 Va-"nya2 4ran2 >*k Asya v.s. i*ine al(r. H"rafyada
:F

3eriati2 a. +. e.2 SS. Hilt2 s. :G<- :@O.

:ehmet ;<A= 20) A".;ya eklenebile&ek en nemli2 .ns.r 4brahimi dinlerin +etirdikleridir.:G B. ara;da 1rk hikmet ve tefekkrne de k(sa&a i)aret etmek +erekmektedir. =nk 1rk hikmeti de tek tek fil","flar(n te"rik *al()malar(yla )ekillenen 7.nan felsefesinden *"k d". hikmet anlay()(na -araleldir. B. k"n.ya srekli i)aret eden /ilmi ,iya lken2 1rk 1efekkr 1arihi adl( mstesna eserinde 1rk tefekkrnn en mhim eseri "larak hikmeti +rmektedir.:@ Eserin btnne hakim bil+e' "lan as(l ama* 1rk hikmetinin dier hikmetlerden fark(n( netle)tirmektir. B hikmeti 6/i*bir m.ayyen )ahsiyetin eseri "lmay(-2 btn &emiyete ait "land(r ki "na collectif tefekkr diyebiliri,9 )eklinde tan(mlamaktad(r ki b. ynyle " a*(k*a hikmeti d".ya ait "lan bir kavram "larak Bat(;da tek tek fil","flar(n rettii felsefeden ayr( t.tar. <O 1rklerde "rtaya *(kan hikmet anlay()( yine kendi i*inde t.tarl( bir k"lektif deer sistemi "larak Mslmanl(k i*inde kendine .y.ml. bir yer b.ld.. B. anlamda d". medeniyetinin hikmete bal( b. k"lektif deer sistemi hem Ara-lar hem 4ranl(lar hem hem /intliler hem de 1rkler aras(nda 4slam;dan s"nra da rahatl(kla ya)ama imkJn( b.lmas( b. k"lektif deer sisteminin derinlii ve dinle bar()(k "l.). ile ili)kili "larak +rlmelidir. /ilmi Niya lken;in 1rk hikmetini ifade etmek i*in k.lland(( k"llektif tefekkr *ada) d)nrlerin de dikkatini *eken bir k"n. "lm.)t.r. /atta Fre.d;.n -sik"analitik yakla)(m( ile V.n+;.n analitik -sik"l"Pisi aras(ndaki fark da b. tart()madan d"m.)t.r. Fre.d;.n ki)isel bilin* d()(l(( ile V.n+;.n k"lektif bilin* d()(l(k kavramlar( aras(ndaki fark insanl((n *"k eski ve derin bil+elik d.r.mlar(na i)aret etmektedir. V.n+;a +re k"lektif bilin*d()(2 ki)isel bilin*d()( ile k(yaslanamaya&ak kadar r.h.n *"k daha derinlerinde yer alan herkeste +rlen yay+(n ya)am d.r.mlar(ndan ve b.nlar(n .,.n tarihsel sre*lerinden beslenmektedir. Bna +re tek tek bireylerin bilin*alt(n(n bir k(sm( kendi bireysel hayat te&rbesinden kaynaklan(rken dier bir k(sm( insanl((n te&rbe birikimiyle yava) yava) )ekillenmi) "lan adeta insanl((n "rtak deerlerinden "l.)maktad(r.<:
:G :@

3eriati2 a. +. e.2 SS. Hilt2 s. :C?2 :@O. lken2 1rk 1efekkr 1arihi2 s. <$. <O lken2 s. F. <: Hevi,&i2 Ahmet2 Daradi+ma Felsefe 5,l2 s. :O:?.

20* Dinle 5yumlu 6ollektif Bir Deer 7larak Dou !ikmeti

A".;da2 ,ellikle /int;te2 felsefe2 din2 ilim ve ahlak2 hatta sanat hi*bir ,aman birbirinden ayr( "lmam()t(r. B.+n de -ek ayr(lm() deiller. Fil","f rnek bir )ahsiyet2 din ve ahlak adam(2 sanatkJr ve ayn( ,amanda byk bir sanat bilim&isidir. Mesela 1a+"r2 hem byk bir dini )ahsiyet2 hem me)h.r bir fil","f2 hem de ahlak a*(s(ndan istisna bir kimliktir. B.na "n.n2 r"man&(2 tiyatr" ya,ar(2 m.siki bil+ini "lmas( ve ressaml(( da eklenin&e d.r.m daha net "rtaya *(ka&akt(r.<< Dakistan;(n byk d)nr M.hammet 4Wbal de hak8m bir ki)ilikte kar)(m(,a *(kar. /ikmetin btn&l atm"sferinde yeti)en 4kbal hem /int hem 4slam hikmetinden ve bat( felsefesinden yararlanm() ve "rtaya hak8m bir ki)ilik *(km()t(r. B. ki)ilik hem bir )air2 hem fil","f2 hem s"sy"l"+d.r. Bn. ayn( ,amanda bir siyaset te"risyeni2 hem de -"litik bir aktr "larak +ry"r.,. Bn.n iyi bir eitim&i "ld.. da d"r.d.r. Bil+inin b. -ratik yn dikkate al(n(r ise "na verile&ek en .y+.n .nvan hikmet sahibi bil+e' "ld..d.r.<$ Aemek ki b. btnlk ve k.)at(&(l(k hikmetin bir ,ellii "larak medeniyete yans(m()t(r. B.na kar)(n 7.nan ve R"ma;da b. btnlk he- +, ard( edilmi) ve mesela sanat2 ta <?OO y(l kadar n&e dinden ayr(lmaya ba)lam()t(r. Bat( srekli bir -ar*alanma2 srekli bir bran)la)ma ve btnden k"-.) ya)am()t(r. B.+n Bat( anali, edilmi) .ns.rlarla btnden ve ilk *(k() n"ktas(ndan " kadar *"k .,akla)m() ki b. .ns.rlar( tekrar t"-lamas( mmkn "lamamaktad(r. Bat(da ya)anan insana ait b.+nk +enel kimlik kri,i2 s"syal "laylardaki sa-malar(n ykseklii2 *evre fa&ialar(2 tek b"y.tl. ilerleyen bil+i dallar(n(n *(kma,lar( bir ke, daha "nlar( A". hikmetine yneltmi) b.l.n.y"r. /atta bilim dahi makr" ve mikr" Jlemde btnden " kadar .,akla)m() ki adeta maddenin bittii2 mev&.t kan.nlar(n i)lemedii s(n(rlarda din ve felsefeden yard(m tale- eder d.r.ma +elmi)tir. 1(- .la)t(( ba) dndr& +eli)melere ramen ne ya-a&a(n( bileme, d.r.mda ahlak ve dinden yard(m alma ihtiya&( hissetmektedir. Asl(nda Bat(;n(n b. ynelimi2 b. aray() ve yard(m *ar(s( A".;n.n kadim hikmet anlay()(na yneliktir. Fakat ba,(lar( b. ynelimi hikmet ad( alt(nda felsefe ile kar)(lamaya *al()(y"r. Belki Bat(;da interdisi-liner *al()malar(n ne *(kmas( da b. a*(( ka-atmaya ynelik "larak +rlebilir.
<< <$

3eriati2 a. +. e.2 SS. Hilt2 s. :<@. Bk,.2 Mehmet nal2 Ne&mettin 1",l.2 6As a M.slim Xise Man M.hammet SWbal92 !amdard 0slamicus2 /a,iran-1emm.,2 <OOF.

:ehmet ;<A= 200 B.+n Bat(l( insan(n hermentik ve ek"l"Pi *al()malar(2 interdisi-liner yakla)(mlar(2 ahlak ve dine ynelimler "nlar(n Rnesans;tan beri i*ine d)tkleri2 -ervas(,&a srdrlen varl(k bil+i ve deeri -ar*alamalar(n(n d".rd.. kri,leri a)maya yetmeye&ektir. =nk b. *al()malar( srdren ,ihinler A". hikmet anlay()(n(n salad(( btn& bak()tan mahr.md.r. B. kri,in a)(lmas(na ynelik "rtaya k"na&ak en &iddi *al()ma tarihte belki de ikin&i ke, A". ile Bat( aras(ndaki sente, n"ktalar(nda b.l.nan Mslman d)nrlere d)e&ektir. =nk 4slam inan* esaslar(n(n "da(nda yer alan tevhit kavram( hikmetin btn& r.h.na denk d)mektedir. Ayr(&a /,. M.hammed;in ki)iliinde yans(yan rneklik de hikmeti i)aret etmektedir. =nk "n.n btn ya-(- ettikleri kay(t alt(na al(nm()t(r. Ali 3eriati;nin deyimiyle2 tevhit insan(n2 (rk ve s(n(flar(n ve varl((n birliini ne *(karan ya-(&( bir s"syal etkendir. 7ani varl(k Jleminin birlii2 dnyan(n .y.m.2 btn .ns.rlar(n yak(nl(( ve tabiat tesinin .y.m. he- tevhit inan&(n(n d)n&eye yans(m() halidir. B. anlamda B.da;n(n da reddettii )ey tevhit deil )irktir. Fakat Bat( inan* dnyas(nda tevhit ve )irki birbirinden ay(rmak " kadar k"lay deildir. =nk kltrde b.nlar(n her ikisi de atba)( +itmektedir.<C 1e"rik anlamda da2 A". ve Bat(ya ait "l.ml. ya da "l.ms., "larak s(n(fland(r(lm() ,ellikler tekrar hikmet terimi dikkate al(narak tasnif edilmelidir. Belki de A".;da ya)anan "l.ms.,l.klar(n kayna( "larak +rlen sebe-ler yanl() bir *(kar(m(n s"n.&.d.r. Mesela .,.n y(llar A". insanlar(n(n2 ke)ke her k"n.da bira&(k kll8 bil+i edinmek yerine bi, de bat(l(lar +ibi sade&e bir k"n.da .,manla)m() "lsayd(k2 dedii d.r.m kesinlikle tart()(lmas( +ereken bir k"n.d.r. =nk hikmete dayanarak btn bilmenin hayat( daha anlaml( ve s"yl. k(ld(( bir +er*ektir. B. n"ktada insan2 bat(l(lar(n da ke)ke btnden b. kadar k"-masayd(k2 dediklerini d.yar +ibi "l.y"r. Felsefeyle ba)layan bilimle devam eden .,manla)mak belki insan(n hayat(n( bira, daha k"layla)t(rmakta ama b.na kar)(l(k "n. dier insanlardan2 tabiattan ve 1anr(;dan .,akla)t(rmakta2 hayat( -ar*alamakta ve insan( yaln(,la)t(rmaktad(r. +,-./
<C

3eriati2 a. +. e.2 SS. Hilt2 s. :O2 :OG.

208 Dinle 5yumlu 6ollektif Bir Deer 7larak Dou !ikmeti

/ikmeti tan(mlayabilmek ve "n. felsefeden ba(ms(, bir terim "larak "rtaya k"yabilmek i*in ,aman ,aman hikmet tarihinden tan(mlamalara2 ,aman ,aman da hikmet tan(mlamalar(ndan tarihe d"r. +idi- +elen bir d)n&e r+s i,lemek +erekmektedir. =nk +erek bi,e kadar .la)an hikmet tan(mlar( +erekse hikmet ad(yla "rt aya k"nan bil+elik rnlerinin en temel ,ellii "nlar(n -ratik hikmet8i ameliye' bir ynnn "lmas( ve k"lektif bir deer sistemine dayanmas(d(r. B.n.n yan(nda "i#$e%in2 i-!a-a ai% 1%- 23- erini "e!a1a #a%a- 1ir 4e-5e 4.r.$. , mas(2 yani2 4i-6 a" a#6 fe !efe6 %e7r18 1i 5i 9e !a-a%& .y.m i*inde 1irle)tirmesi de "n.n temel ,elliklerinden biridir. >(sa&as(2 hikmet2 s(rf te"rik "lmay(- ayn( ,amanda -ratikte de .y+.lanan bir kavram "larak 7.nan felsefesinden ayr(l(r. !ikmetin ka-sama alan( daha +eni) "ld..ndan ve din ile *"k daha bar()(k bir atm"sfer "l.)t.rd..ndan felsefeyle k(yasland((nda t"-l.m katmanlar(nda daha yay+(n bir il+i +rd anla)(l(r. Felsefenin as(l kayna( hikmettir. QFelsefe;2 Qhikmetin te"rik k(sm(n(n 7.nan d)n&esinde sistematik hale +etirilmi) bi*imi "larak +rlmelidir. B. s"n.*lara dayanarak2 A". ve ,ellikle 4slam d)n&esi ve medeniyetini bir ke, de Qhikmet; kavram(n( "daa alarak "k.mak +erekmektedir. B.n.n y"lla2 k"lektif deerlerin kayna(n(n A".;n.n hikmeti mi Bat(;n(n felsefesi mi "ld.. daha net anla)(la&akt(r.

KAYNAK:A HEU4NH42 Ahmet2 >aradigma 3elsefe ,+'l2 Daradi+ma2 4stanb.l2 <OO?. HBRB4N2 /enry2 !istory of 0slamic >hiloso/hy2 Sslami& D.bli&ati"ns Ltd.! L"nd"n2 :@@$.

:ehmet ;<A= 209 ?ncyclo/edia of @eligion and ?thics2 /"stin+2 Vames2 1. and Hlark! Edinb.r+h2 :@<:. ?ncyclo/edia Britannic! L"nd"n2 :@C@. ?ncyclo/edia of 0slam2 NeM Editi"n'2 L.,a& and H".! L"nd"n2 :@F:. /EAR12 Hl.2 #slam Ansiklo/edisi2 M.E.B.2 ?I: &ilt2 4stanb.l2 :@@$. #slam #nan%lar ,+'l2 Brhan /an*erli"l.2 Rem,i >ita-evi! 4stanb.l2 :@@C. #slam Ansiklo/edisi2 MEB 7ay(nlar(2 &ilt n"! ?I:2 4stanb.l2 :@@$. >AMAL42 M.hammad /ashim2 >rinci/les of 0slamic Auris/rudence2 1he Sslami& 1eYts 5"&iaty! Hambirid+e2:@@:. 6urBn8 6erim ve Cce :eali2 5leyman Ate)2 >(l(* 7ay(nlar(! 4stanb.l. NAAX42 Ab.l /asan Ali2 A Duidebook for :uslims2 -. :?:. 4n+. =ev. M"hi.ddin Ahmad'2 4slami& Resar&h ve D.bli&ati"n! /indistan2 :@G?. NA5R2 5eyyed /"ssein2 0slamic 2osmological Doctrine2 Bath2 :@FG. rnekleri ile 1rk*e 5,lk2 MEB2 Ankara2 :@@?. 5ARAAR2 Nia.ddin2 $he 3uture of :uslim 2ivili'ation2 Mansell D.blishin+ Limited2! L"nd"n2 :@GF. 3ER4A142 Ali2 Dinler $arihi2 S. Hilt *vr. Abd.llah 3ahin2'7edi Ke&e >ita-lar(2 4stanb.l2 :@G<. 1rk*e 5,lk2 1A>2 Ankara2 :@FC. ELEAAZ2 5leyman2 #slam*da ?mir ve Casaklarn /ikmeti2 Aiyanet Uakf( 7ay(nlar(! Ankara2 :@@F. L>EN2 /ilmi Niya2 $rk $efekkr $arihi2 7>72 4stanb.l2 :@G<.