EKCGtL TARH YAYINLARI No:

S Y AS
DARGI NLI KLAR
C LT: 5
Yazan :
K A N D E MR
Dizg i ve Bas k:
K K C t G l L M A T B A A S I
Nu m u s l i n i n i y i: - s t a n b u l - T e l : 2S388
mm
BUHRAN NDE YZLYOR
Serbest Cumhuriye t Frkas , Lide ri Ali Fe thi Be.
yin imzas ntayan u beyanname ile kendi kendini
IVHhetmi.'jU:
Biiyk (' .azimiz Mus tafa Ke mal Hazre tle rinin
tevik ve tas vibiyle Serbest Cumhuriye t Frkas nte .
sis e tmitim. Kanaatimcc bu tevik ve tas vip, tabia.
tiyle, tekil edeceim Frkann, Gazi, Hazre tlerine kar
s iyasmcadeleye girme k ihtimalini be rtaraf ediyor
du. Es asen bu karar haricinde siyasbir teekkle v.
cut vermek mesuliye tini almayhatrma ge tirme mi,
tim. Halbuki tahakkuk eden son ekle gre, Frkam,
zn Gazi Hazre tleriyle s iyas s ahada karkarya gel
me k vaziyetinde kalabilecei anlalmtr. Bu vazi
yette kalacak s iyas bir tee kkln mevcudiyetini
Frka mes s is i s fatiyle muhafaza ve idameyi muhl
buluyorum. Bu sebeple, Serbest Cumhuriye t Frkas ,
nm feshine karar verdim. Bu kararn te kiltmza
te bliini rica ederken, bana itimad eden ve benimle
ibirlii yapan Cumhuriye ti arkadalarma derin min.
ne ttarlmarzederim.
S
Bu suretle yine s iyas et me ydannda tek bana
kalan Halk Frkas ve Hkme tinin ilk ii, __ Fe thi
Beyle yakn arkadalarndan gayr Serbest Frkaya'
girme k gafletinde (!) bulunanlar, ileride bu gibi te.
ebbslere girimek cesaretini gstereceklere ibret ol.
mak zere, birer bahane ile, tazip ve terhip etmek
oldu. Hem de ylesine ki, mes elSerbest Firkanm s .
tanbul merkezi olan binann kapclar, kahvecileri,
pos taclarbile bu taziplerden yakalarnkurtarama
dlar.
Halk Frkas bylece, yakndan uzaktan muhale ,
fe t kokus u bulamolanlarve olmam ihtimali olan,
larm heps ini derecc derecc muht-lil .ekillerde ceza
landrp, yldrarak, dte mizliini (!) yaparken, bir
taraftan da, kendine bir ekidzen vermee, s laha
niyetlendi.
Serbest Frkann ma/.lar olduu byk tevecch,
alka ve rabe tte n ders almak i.stiyerek, umumho
nuts uzluu mmkn mertebe gidermek gayesiyle, ev
ve lkendi bnyesinde bazs lahat yapmaa koyuldu.
Fakat, te k kalsebebiyle, <;ilrmcc yz tutmuolan
bu bnyede, Alinin klahm Veliye giydirme k kabilin
den yaplan, meselmute me tlikle ri kaldrmak, yeni
ele manlara ivermek, ube te kiltlarnyenilemek
gibi . szde s lahat, hibir ms bet netice vere
medi ve veremezdi.
Bundan baka, halkn honuts uzluunu mucip
olan btn aks aklklarn, iktis ad, ticarve mals .
kntlarm, murakabe s izlikte n doduunu nihaye t
anlyabildiklerinde n, fakat bir trl de hakikmna,
siyle ciddmurakabeye yni ikinci bir frkaya
tahamml edemiyeceklerini bildiklerinden, kendi ile
rinde n bir s unmurakabe cihazkurmak teebbsne
getiler. Halk Frkas Mebus larnsa, sol ve merkez
4
olmak zere grupa ayrp, her grupun bana da
smet ve Kzm Paalarla Recep Bey gibi kims eleri
getirmek, ve bu suretle prens iplerde birlik olmak ar.
tiyle bu gruplarn te fe rruat ve tatbikatta birbirini
kontrol ve murakabe etmes ini s alamak is tediler. F a
kat bu eit bir dankldn de, kendi ke ndile ri,
le beraber, me mle ke ti ve le mi aldatmaktan baka bir
semere vermiyeceini dnerek, bundal da s arfna,
zar ettiler.
Btn bunlar, Halk Frkas nn bu vaziyette artk
kendini toplyamyacamve te k s alh ares inin de,
(muhalefet) olduunu aka gs te rdii halde, s me t
Paa ile taraftarlarbu tek: areyi, kabul etmemekte
s rar ile, tuttuklarkmaz yolda de vam inatla
tercih ettiler.
Kims eyi dinlemiyor s akatln bildikle ri yolda
_ hrs larna rm olarak _ yrme kte n vazge miyor
lard- Fakat, bu s akatlumume fkrdan gizlemek
iin de, yola ge ldiklerini iddiadan e kinmiyorlar ve
boyuna yle yapacaz, byle edeceiz diye, vaadle r.
de bulunuyorlard-
Serbest Frkann infis ahndan hemen bir buuk
ay kadar sonra, bu ekildeki cazip vaadle rini arttra
arttra bitire miye n s me t Paa, Meclis teki Serbest
Frkadan kalan tek tk muhalifle ri bile, kendine
inandrabilecek bir kudre t gs te rmiti. Nite kim, bu
muhalifle rde n Aaolu Ahme t Bey, bu inancnve
aynzamanda, daha da inanmak iin beklenenleri, yaz
dbir yazile, yle izah e tmiti:
s met Paa Hazre tle rinin son be yanatlarnda, be.
nim tedenberi me ftunu olduum bazprens ipler ve
esas lar katve s arih bir lis anla ifade edildi, s me t
Paa, Cumhuriye tin mukte ziyatmdan olan vatandala,
rm hrriyetlerine, matbuatn serbestsine riaye t olu.
S
nacanve Cumhuriye tte esas olan murakabe us ul,
ne almak icap e ttiini, lyuhtlik iddias nn anari
kadar zararlolduunu ve Cumhuriye tile r iin bu iki
mfrit cereyanla mcadele etme nin bir Vazife olmas
lzm ge ldiini ve de kalka, nihaye t bu me mlekette
de mute dil ve muntazam bir hrriye t hayattesisi el
zem olduunu izah etti. Bu be yanatn ne gibi bir ha
vaynes imi iinde vaki olduunu biliyorum. Her ta
raftan: Yk, dat, kes, ldr, kr, dk... Terrr yap!
diye tahrikler, te lkinler yaplrken, mes uliye ttar bir
ahsn, geici hdiselerle, e traftan akn eden bu tah
rikle rin s tne karak, Cumhuriye tin is tikbal endi
esiyle, MillMeclise ve dolays iyle btn millete hita.
ben, bu gibi tahrik ve telkinlere kaplmyacan, Cum.
huriye t icaplarna riaye t edeceini iln etmesi, bence
yks ek ve tebcile ayan bir manzara idi. Bu sebeple,
her trl muhale fe t endielerini bir tarafa braktm
ve krs ye karak, duyduum his leri ve fikirle ri be
yan ettim. Bavekilin bu asl ve necib fikirle rini hr
me tle s e lmladktan sonra, bize, yni Trk aydnla
rna den vazife leri de s aymayvazife bildim. Me
nemende, bir Trk zabit ve mualliminin uradk.
bet kars nda kayts z kalmtan duyduum azapta,
Trk aydnlarnn bu halka karvazife lerini tama,
miyle ifa etmemiolduunu grerek zavall, mas um
Kubilym aktlan kanndan mte ve llit mesuliyetde,
benim de mne vbir hissem olduunu anladm ve de
dim ki:
Cumhuriye t balbana bir dindir, bir iman
dr. Fakat bu dinin he nz kitabyazlmad- Ne fis le ri,
ni unutarak* btn varlklarm Cumhuriye te has re t
mihavarile r henz kmad. Halk ktle le rinin ka
ranlk tabakalariine girerek, halkirad ve tenvir
edecek dhile ri zuhur etmedi. Biz, Cumhuriye ti kendi
6
bana braktk vc kendi ahs larmz, ile rimiz ve
menfaatle rimizle uratk, ite, netice!
imdi, s orarm, hangi mnevver Trk vardr ki,
elini vicdannn zerine koyarak, ne fs ini yoklas n da,
benim duyduum fikirle re itirak etme s in?
Fakat, hayr!.. Anlalyor ki, Cumhuriye tte yal.
mz Cumhuriye ti deil, benim yrekten kopan s zleri,
mi dahi is tis mara hazr mnevverler varm...
Braknz ki, bazgazeteler, benim bu s zlerimi,
bu kanaatimi tamame n tahrif ederek, tamame n baka
mnada nerettiler. Fakat yleleri de bulundu ki, be.
yanatmm bana: Aaolu Ahme t Beyin gnahlar,
nitiraf!, Aaolu Ahme t Bey, Menemende akt
lan ehit kannn mes uliyetinde n kendi hissesine de,
ni de s yledi!gibi s erlevhalar koydular ve benim ve
dolays iyle mensup olduum artk tarihe karm,
Serbest Frkann aktlan kandan mes ul olduumuzu
iyma ve iaret etmee baladlar.
Bu kadar ins afs zla, name rtlie ender tes adf
edilir. Fakat bu ins afs zlk ve name rtlik bile beyhu.
dedir. nkhe r ey meydandadr. (Halkmz herkesi
tanyor ve herkes lakkmdaki hkmn, oktan ver.
mitir.
Bu s rada, Frka ve Hkme tin tuttuklaryolda,
sendeleyip durularndan son derece mtees s ir olduu
anlalan Byk Gazi, bucak bucak dolaarak, halkla
yakndan temas ediyor, umume fkrn hass asiyetle
nabznyokluyor ve yine halkla kaynamays alaya,
cak (Halke vle ri) ni atryordu.
Halklarn, bizzat itiraf ettikleri, fakat nne
geemedikleri byk buhran, ke ndi ifadeleriyle u
ekli almt: Trkiyede buhran 1930 dan itibaren
balamtr. Hkme t 930 btes inde 220 milyon va.
7
ridat tahmin e ttii halde, bu miktar, 3040 milyon
noks an oldu.
932 de ise, yni, imdi, varidat btemizi, se
ne evveline nazaran 7080 milyon noks aniyle yapmak
mevkiindeyiz. u halde, 930 senesindenberi acaba ne.
ler oldu? Paramz mdt? Hayr!
Nakid mevcudu mu azald? Hayr! ithaltmz
moald? Hayr! Bilkis maddrakalflara ve he.
s aplara bakars ak, 932 s enesindeki vaziyetimiz, )2
senesinden ok daha iyidir. Paramz s abittir. Ticaret
muvazenemiz ise, ilk de fa olarak lehimizdedir. (.) hal.
de, Hkme t varidat, sene iinde, te bir nis li' .
tinde niin azald? Memlekette is izlik niin oald?
Piyas ada yer yer fls lar, terki ticaretler gmlme.s l.
nin sebebi ne dir?
te bu sebebi bulamyorlardve esasen buhran
yalnz bu s ahada deil, siyass ahada da arta arta,
hkm s ryordu. O kadar ki, yerinde as la s ars la,
myacak bir kuvvetle oturduu bilinen s me t Paanu,
artk ekilip giderek, Hkme ti ehil ellere tevdi et
mes i lzumu bile cesaretle ileri s rlmee balanmt-
Fakat, s met Paa yine tek partis ine dayanarak, bu
isteklere ve bu zarurete de aldretmiyor:
Son gnlerde benim Hkme tte n ekileceimi'
dair ayialar olduunu anlyorum. Vatandalarmve
Trkiye Cumhuriye ti Hkme ti ile alkadar olanlar
tatmin iin sylemee lzum gryorum ki, benim
Hkme t riyasetinden ekilmemi icap ettirecek hi
bir sebep ve zarure t yoktur. Hkme t dealimiz olan
prens iplerin tahakkuku in le mmul mklt kar.
s nda mutlak muvaffak olmaa zim bir hle ti ru.
hiyede ve s ars lmaz imandadr, diyordu ve bu arada
ds iyaseti takviye iin Mos kovalara, Romalara g.kk>-
rek, (Trk milletinden dost Rus milletine ) ve (Koma.
8
lis t Trkiyeden Fais t talyaya) s e lmlar gtryor.
Amma, bodnyordu. Mecliste:
__ Btn Hkme t te kiltnda byk bir tas fi.
yeye ihtiyavardr!. Bu gidi, hayrlde ildir!, ses.
leri yks eliyordu.
Bu defa partis iz kalan muhalifle r gibi, daha ev.
velki muhale fe t tecrbesinde azlaryananlar da, bi.
rcr kepe ekilip, s inmilerdi. De rke n...
9
YENVE BYtJK KK ANLAMAZLIK
YAKAT lUYOlt
Halk Frkas nn 1 tnnr-.-]gazetecis i durumun,
daki Siirt Mebus u Mahmul Iteyln (Miliye t) gazetes in,
de 14 Mart 1933 Salgilnil ( Anidir,lnn Defte ri) is im,
li bir te frika neredilmece la.land. Bu tefrika, m.
nalbir ifade ile, yle tnkcUnediliyordu:
Tarihmukadde rat AUnray, Trk inkilbmm cn
mhim sahnesi yapt- Anknrnnn kendine gre yle
esprileri, hdis elerin iine gizlenmi yle zellikleri
vardr k i , Trk inklbnn btn mnas nanlayabil
me k iin, mutlaka bu inceliklere dalmak lzmdr. An.
kara inklplarmza o k a d a r karmtr.
Elimizde bir (Ankar alInn De fte ri) var-
Bu defterde Millnklbn tilk gnlerinden iti.
haren, hdis eleri gngnne kaydedilmi, bunlarn
iinde Gazinin ilk gnlere ait faaliyetlerine, Mecliste
vo harite yrtt politikann hususiyetlerine, Bi.
rinci ve kinci Byk Mille t Meclis lerinin iyzne.
Mille t krs s nde ve koridorlardaki ms bet ve menf
almalara, cephe hayatna, ilk gnlerin trl trl
10
/.iliycl vc telkkilerine, has l, Ankarann umumve
hus ushayatna dair, bugisne kadar iitilme mi pek
me raklintibalar var- nklp Tarihinin karanlklarda
kalmbir ok noktalarvar- Bunlar aydnlatacak
, bu notlarda bulacaks nz.
in bir de u ciheti var: AnkaralInn de fte rinde ki
bu intibalarokuduktan sonra, kafalarmzda yaayan
bazputlar, hafzamzdolduran bazkanaatler, mut.
laka yklacak, paralanacaktr.
imdiye kadar doru bildiimiz bir ok eylerin,
yalan olduunu reneceiz.
Kafalarmzdolduran yalan ve yanleyler ye ri,
ne, temiz hakikatle rin gemesinden, nihayet inklp
tarihimizde hakikatin zafe rini grme k hazzduymaya,
cak vatandaolur mu?
Gazetenin, (Ankaralmn Defteri) ni takdim eden
bu yazs, bir taraftan, tarihhakikatleri, te rte miz bir
ekilde anlayp^bilme k mjde s ini verirken, bir yandan
da, (kafalarmzda yaayan, bazputlarn paralanaca
) ifades iyle, bir kas dmahs us gttnbe lirtiyor
du. Yklp paralanacak olan bu (putlar) kimle r ola
bilirdi? Millinklp tarihimizin ilk s afna girmi, ba.
ta Mus tafa Ke mal Paa Hazre tle ri olmak zere, onun
en yakn ideal ve iarkadalarRauf Bey ve Kzm
Karabekir, Ali Fuat, Refet, Cafer Tayyar paalar ve
nihaye t s met ve Fevzi Paalardan baka kim vard?
Tabiatiyle bahis mevzuu Mus tafa Ke mal Paa ve
hlonun yannda bulunmakta olduklarndan is me t ve
Fevzi Paalar da olamtyacana gre, anlalan y.
klp paralanmas na allacak olanlar, her halde te
kilerdi. Fakat bu (te kile r), yni Rauf Bey ile Kzm
Karabekir, Ali Fuat, Re fe t ve Cafer Tayyar Paalar,
gazetenin dedii gibi, (yalan ve yanlintibalarla) m
kafalarmzda birer (put) halinde yerlemilerdi? On.
I I
lan, millete sevip s aymzn sebebi, yni MillM.
cad-elenin iptidas mdanbe ri Mus tafa Ke mal Paa Haz.
retleriyle ideal ve ibirlii yaparak, ne fis le rini feda
edercesine birlikte almve daima te rte miz kalm
olularnbiliimiz deil miydi? imdi, bu mu yalan
lanacak ve bu s uretle mi, bu putlar yklp paralana
cakt? Evet, anlalan bu idi. Gaze te nin (Ankaralnn
De fte ri) ni neretmekten maks ad, her halde, bundan
baka bir ey deildi. Nite kim, ok gemeden bu mak
s ada varmak iin, hdis elerin birer birer tahrif edil,
mee balandgrld-
Bilhas s a, MillMcadele nin Erzurumda balay
s afhas ndan bahs edilirken, Ce lle ttin rif Bey mesele,
sinin, Kzm Karabe kir Paays ulu gs terecek ekil,
de tahrif edilmiolduu grlnce, o gnle ri yaam
olanlar gibi, tafoiatiyle bizzat Kzm Karabe kir Paa
da byk bir zntduyarak, bu yalabtekzip zorun,
da kald-
Milliye t gazetesi, bu tekzibi, bana yle bir not
koyarak nezretti:
Epeydir devam eden Anka r a l I nn De fte ri isimli
te frikamzn bir yapranda. Ce lle ttin rif Beyin Er.
zurumda evirmek istedii, lsi ve rejyonal politika
izah edilmiti- Bu yazda, tabiolarak, ark Cephesi
KumandanKzm Karabe kir Paann da is mi gemi
ti. Bu defteri takip edenler, hatrlarlar ki, bu yazda
Kzm Karabe kir Paaya dokunan bir ey yoktu- Dn
eski, ark Cephesi KumandanPaadan bir me ktup al
dk. Cevap vermek hakkn;, tanyan kanunmecburi
yetten ziyade, tarihin bilinmiye n taraflarnaydnlat,
mak kaygus iyle, bu me ktubu s tunlarmza alyoruz
12
KZIM KARAB EKR P AANIN Ll TRAZ
VE TEKZB
Efe ndim; dnkgaze tenizin (AnkaralInn Defte ri)
te frikas ndaki Ce lle ttin Arif Bey meselesini ve ahs ,
ma ait olan mtalanzokudum- Pe k yanltr- Ara.
dan on iisene gemesine romen, s tikll Harbine ait
hdis elerin hlhakikatini bilme me kliin iki mhim
sebebi vardr. Biri; yapanlarn imdiye kadar bir ey
yazmamolmas , kincis i; yazclarmzn da yapan,
lardan hakikati renmek iin bir ey s ormamalardr-
Bu iki sebep medeniyet ve hakikat kars nda m.
him s ulardr ki, azyapanlarn, ou da yazclarndr-
Suu bu suretle taks imde n s onra bu hdis enin ha
kikatini anlataym:
Ce lle ttin Arif Bey Brzuruma ge ldii zaman ha
rici vaziyet u idi: Erme nile r katlimlarna de vamla
Kars ve Ardahan vilyetlerinde ki Trkleri. bitiriyorlar,
cephemize durmadan taarruzda bulunuyorlar ve Siva.
sa, Kzlrmaa!diye baryorlard-
Ne benim, ne de Hariciye Ve kilimizin mracaatlar
S
hs nkabul grmemiti. Bu hal, aylardanbe ri byle de.
varn ediyordu-
Dahilvaziyet ise; Ankara bir trlmukabil ha.
rekete ms aade etmiyor ve byle bir hareketin, mill
fe lke tin balangcolacam zannediyordu. Hatt, bir
aralk Garp is yanlarntedb iin, arkn tahliyesine
ve ktalarmzGarba nakle bile kalkmt.
Ben ise; Ankaramn bu mtalalarnpe k tehlikeli
bulmuve baztedbirlerle beraber, iki fe dai mfre ze
siyle, ii halle ttirmitim. (Bu hus us taki muhabe remiz
uzundur.)
Seferber halde, hudut boylarndaki frkalarn y
k ark halknve bilhas s a Erzurumu eziyordu.
te byle nazik bir zamanda, Mille t Meclisi," kinci
Reis i ve Adliye Vekili ola.Ce lle ttin rif Bey, Erzu.
rum Mebus u Hs eyin Avni Beyle beraber Erzuruma
geldiler. Ben, bunlarn niin ge ldikle rini veya gnde
rildikle rini bilmiyordum ve Ce lle ttin rif Beyi de ev
velce tanmyordum- Srf MillHkme timize kar,
halkn, ordunun ve ahs mn s ars lmaz hrme t ve mu.
habbe tini gs termek iin, Mille t Me clis imizin bu kinci
Reis ine karpek parlak nir karlama me ras imi yap.
tirdim. Ce lle ttin rif Bey, ilk grmemizde, bana u
malmatverdi: arkta UmumValilik yaplmas n
ve buna da sizin tayininizi Ankara dnyor.
Bu haber, beni yeise drd. nk; evvelben
daha mtare ke balangcnda, Mill- is tikllimizin an.
cak millbir kuvvetle kurtarlabile ce ini ve bunun da,
Erzurumda yaplacak millbir teekkl ile mmkn
olabileceini bir ok kims elere ve bu arada Mus tafa
Ke mal Paa Hazretle rine de. ilidefci evlerinde s yle,
inive kendilerini arka davet etmitim-
Bu davetin mhim bir sebebi de, be nim Harbi
Umumnin son s afhas nda, arkta muvaffakiye tli ha.
14
n:kotl>r yapmolmaklmdan halk ve ordu ile kar.
Iltiitimad ve ballmz ve dmanlarla da yine kar
lkliyi tanmaklmz dolays iyle, MillHkme ti,
m/.in temelini, benim Erzurumda kurabile ceimde ima.
mm vard.
Fakat ark vaziye tinin ve ark hare ke tinin baka
bir elde maks bir netice vermes ini pe k muhte me l gr.
dmde n, millhare ke ti akamete uratmamak iin*
benim arkta kalarak, kendile rinin Garba tevecchm
ndnyordum.
kincis i; Mus tafa Ke mal Paa Hazre tleri, henz
s tanbulda iken, ben arkta ie balamve Erzurum
Kongres iyle millnve yi hazrlamtm.
ki buuk ay s onra Erzuruma gelen Mus tafa Ke
mal Paa Hazretleriyle, te klifle rimle tekiden mutabk
kalmve bu suretle ben arkta, kendileri de Garpta
ki siyaset ve hare ktidare etmeyi, millplnmz ola.
rak tesbit etmitik-
; Ankarada Byk Mille t Meclis i alncaya ka
dar bu fikirde bulunan Mus tafa Ke mal Paa Hazre t,
leri, bundan s onra nedense, bu fikirle rinde n s arfnazar
ettiler. Fakat ikna edici bir ok muhabe rele rim ne ti
cesi, yine muayye n vazifeye intizar ediyordum-
Drt; Ce lle ttin ^ r i f Beyin ge tirdii malmata
gre. arktaki kurtarcvazife mde n mahrum edilecek
tim. Bunun, millfe lke tin balangcolacahakkn.
daki kanaatim ise deimemiti. Bunu, Ce lle ttin Arif
Beye anlattm- Tas avvur olunan UmumValilie be
nim deil, kendis inin tayininin muvafk olacafikri,
mi, o da kabul etti- Ben de, Ankaraya yazdm-
Teklifimden sonra, Mus tafa Ke mal Paa Hazre tle ,
lide n aldm ifrede, Ce lle ttin Arif Beyin, Kolordu
nnbarlarnde s uiis timal var, diye Kolordu Kumandan
Vekili Manas trlKzm Beye (Dirik) hcumunu
15
rendim. Ce lle ttin rif Beye, s ilh anlarlarnge zdir,
dim ve hats ngs terdim.
kinci bir ifre ile Ankaraya vaziyeti yazarak, tas .
hih e ttim. Ce lle ttin rif Beyin, bazifadelerinden ve
hallerinden, as l maks adnn, Mus tafa Ke mal Paa
Hazretle rine karolduunu hissettim- Derhal, Erkn
Harbiyai Umumiye Reis i s me t Beye (nn) s ordum:
Mus tafa Kemal Paa Hazre tle ri ile Ce lle ttin rif
Beyin aras nas ldr?. Aldm cevapta: Samimol.
madklarmve Meclis vas tas iyle beni drdkte n
s onra is tinatgahtan mahrum kalacak olan Mus tafa
Ke mal Paa Hazre tle rini de, Erzurum halkvas tas iyle
drme k is tiyeceklerini > rendim- Bu hareket, is .
tikll Mcadelemizdeki millbirlii esas ndan mahve .
decei cihetlc, derhal u tedbirleri aldm:
1 zerindeki mes s ir s fatlarla, gayrme s ul
ve mir bir vaziyette Erzurumda bulunmas nte hli.
keli grdm Ce lle ttin rif Beyi, derhal Vali Ve k
letine ge tirme k ve bu suretle mes ul ve madun bir va
ziyete sokmak. Ordu anbailarmdaki hrs zlk iarmn
doru Olmadnanlyan Ce lle ttin rif Bey. bu te k.
lifimi kabul mecburiyetinde kald- Ankaraya den de.
kanun gereince, derhal, Jocr vazife ve s alhiyetleri
zerinden almakt. Ben. ."hvalin icaplarile kanunu
mezcederek, doru hareket ettim-
2 unun bunun is tedii kims enin Vali, olamya-
can, Erzurumda te min ettim. Ankaraya da bildir
dim-
3 De vam eden Trk katlimlarm durdurmak
ve ark halknn endielerine nihaye t vermek ve te hli
keye dmekte olan MillHare ktmzkurtarmak iin,
taarruz etmekte devam eden Erme ni ordus una muka
bil bir taarruz yaptm ve Erme ni me vzilerini igal e t.
G
lirdim. Hare ktm, Ankaraca da tas vib ile, taarruza
kvumm, nihaye t muvafk grld.
le bu te dbirlerim s ayes indedir ki, Erzurumdan
illi imza ile, Byk Mille t Meclis i Reis i Mus tafa Ke
mal Paa Hazretle rine ekilen is yankr te lgrafn te-
vciid edebilecei vahim neticelerini nledim.
As kerhare ktda, malm olan s rat ve muvaf.
l' akyetle ikmal ederek, Erme ni ordus una s ilhntes
lim e ttirdim ve Garp Cephesine, klliye tli s ilh, m.
iimmat ve para ve kolordulara yardm te min ederek.
Milldvamzn muvaffakiye tini teminde, s tme d
en millvazife mi tamamladm-
Bir vazifeyi yapmak, bana, onunla nme kte n
daia kolay ge ldii iindir ki, imdiye kadar bu ve bu
gibi hakikatle ri huls a veya mufas s al neretmemitim-
Bu hakikatle ri alkadar olanlardan ve makamlar,
dan dahi renebilirs iniz.
Mills tikllimizi kurtarmak iin, canla bala u.
nimiolanlarn bu hizmetle rini yazmyabilirs iniz- F a
kat, bari, bunlarborlu karmaynz!
I>. F: 2
17
k a k a i ;i :k k f a v a y a c e v a i *
(Ankar almm Dol' le ri) i y azan (Millc i), Kara.bc.
kir Paaya- .u ce vabve riyordu:
inklp vc mcadele tarihine ait htralarn im
diye kadar tes bit edilmem<;s. Paann buyurduu gibi
bir s utur. Hattmillbir gnahtr. Fa;kat mes uliye*
tin bynyazclara, vermekte de, ne dereceye ka
dar adalet vardr, bilmeyiz.
MillMcadelenin iinde yaam, bu mcadelede
byk roller almolan Karabe kir Paann, hiolmaz,
da. bizzat iinde yaadks mlarnyazmas na im.
diye kadar kim mni oldu?
Her halde muhte re m Pa.a, nerettikleri, (arkl
bre t) eseri yerine, s tikll Harbinin bir kas afhas n
vaian ocuklarna retecek, baka bir eser hediye e t
selerdi, tarih ve hakikat namna daha byk bir hiz
met grm, umume fkrn kendi haklarnda, Mill
Mcadeledeki hizme t ve tesirleri hakknda kafalarda
yaattmphe m hkmle re, kendi elleriyle, kendi
yazlariyle, hakik is tikame tle rini vermi olurlard.
Kanaatimizce , bugn bile, vakit gemideildir-
18
MltiTPin Pa.a Hazretlerine arzedebiliriz ki. htra,
lann nerettirmek iin s tunlarmz, her vakit e mir.
Iridedir.
Hayatta en kolay ey, ins ann iddialarda bulun,
masdr. Kendi nefsine ve ilerine, olduundan fazla
kymet vermesidir. He r ms be t ide, rolnn, te s iri,
ilin mhim olduunu sylemesidir. Fakat bunlar kadar
l(oly olmyan bir ey daha vardr ki, o da btn bun.
lann ahitlerle, ve s ikalarla te yit edilmesidir.
Karabe kir Paa me ktuplarnda (Mus tafa Kemal
Paa daha Is tanbulda iken, ben arkta ie balam,
millnveyi hazrlamtm) diyor. Kendilerine kar
s aygile mtehas s is olduumuz Karabe kir Paann,
byle bir hevese kaplmalarnhiistemezdik- Bu ha
tya denler ok olmutu. Bu yoldaki iddialar, vak,
tiyle de, KuvayMilliye kumandanlarndan bazlarn,
dan s k s k iitirdik.
Hakikat u ki; hemen her fe lke t ve malbiye t,
ten sonra, bu memlekette cJaima millkuvvetler bulu,
nurdu. Kahraman kumandanlar ve zabitle r bulunurdu.
nandklarkumandanlarn peinde, MillKurtuluiin
lme gitme e hazr bir mille t bulunurdu-
Buna mukabil, her zaman btlunmyan ey ise, b.
tn bu dank kuvvetleri, birbirlerinden haberi olm.
yan enerjileri kurtulugayes inin e trafnda toplyacak
bir ef olmutur.
Byle vaziyetlerde, en byiik marife t, millfaali
yetleri, dar erevesinden kurtararak, onlara ms bet
neticeler zerinde mes s ir olacak bir genilik verme k
tir. Mus tafa Ke mal Paay, bakalarndan ayran hu.
s usiyet ve kabiliye t ite budur.
Celle ttin Arif Beyi UmumValilie mnas ip gr
dkte n sonra, dier bir te lgrafnda (Erzurum hakkn,
da Cellettin Arif Beyin teebbs ve mracaatlarile
11>
hakikat inkiaf etmiolduundan, kendis inin Umum!
Valilie tayini halikndaki te klifimde n bittabi, s arf
nazar eylediim maruzdur.) diyerek, Kzm Karabekir
Paa vaziyetini tas hih ediyor. Ankaralmm De fte rim
yazan Millici ise, buna ,yle diyor:
MillMcadele tarihimizi s amimbir hisle oku
yan, aratran adam, iin iinde bulunmu, hikye edi
len hdis eleri yaamveya bizzat yapmolan yk.
sek bir ahs iyetin aynmesele hakknda, birbirine ta.
ban t&bana zt iki yazs ngrrse, iin iinden nas l
kabilir ?
Ondan s onra da okuduu eylerin hakikat ve sa
mimiye tine inanmakta tereddt etme/, m?
Mus tafa Kemal 1any. Krzurum halknn tazyik
ve kyamile drmeyi kuran Ce lle ttin rif Beye bu
iini kolaylatrmak iin m. UmumValilik veya Vali
Vekillii verilme k is teniyordu. Biz, Kzm Karabe kir
Paann bu ide, fena bir niyetle hare ke t e ttiini, Mus .
tafa Kemal Paa aleyhine tuzak kurmak istiyenlere,
bile bile yardm e ttiini, bir an bile dnmedik- Ka
rabe kir Paann, herkese malm olan ruhas alet ve
safiyeti, byle bir hkm, byle bir mtala yrtme ,
e mnidir. Mesele, bir takdir meselesidir- Szleri, a-
hutlun. ileri, vaziyetleri tam vaktinde grve sezi
meselesidir- Bu kabiliyetin, behemehal her ins anda te .
celi isin i is temek gayrtabidir. As l dvamz da ite
budur-
Paa Hazre tleri, o kadar emekle, lmlerle gz.
gze gelinerek vcuda ge tirilmiolan KuvayMilliye .
ni,n. yklmas tehlikes ine kartavs iye buyurduu ted.
birler: (Heyeti Tems iliyenin Is tanbuldaki Mille t Me cli.
Sine mukadde rattevdi ederek dalmas ) ve (mtak.
Del vaziyet ve hare ktmz iin zuhurata tbi kaln
mas ) gibi, derviane bir tevekklden ibarettir.
20
Km.'iatimizce, bu zihniye tin ifade e ttii mna,
n in okuyucularmzn kafalarnda yaayan dmle ri
Hiy,inee yaryacak. hem de Paa Hazre tle rinin me k.
Ii|il:rndaki s orgulara ak bir cevap tekil edecektir.
Bu arada, (Millici) yi desteklemek maks adiyle ola
rak. Ruen Ere f Beyin de, mnakaaya karmak
wvkide n kendini alamadgrld-
21
KUEN EREF B EY DE MNAKAAYA
KAKIIYOR
Kzm Karabe kir Paann ilk te kzibi zerine, Ru
en Eref Bey de, Paaya bir cevap mahiyetinde (Mil.
liye t) gazetes ine u me ktubu gnderip, ne re ttirmiti:
Kzm Karabe kir Paann size yazdme ktubu
okudum. Kzm Karabe kir Paa Hazre tleri, Cellettin
Arif Beye ait htralarnanlatrke n: Ben, daha m.
tare kenin balangcnda, Mill is tikllimizin ancak
millbir kuvvetle kurtarl-itile ceini ve bunun da Er.
zurumda yaplacak milloir tee kkl ile mmkn ola
bileceini bir ok zatlara ve bu meyanda Mus tafa Ke
mal Paa Hazretlerine ilideki, evlerinde, bizzat sy.
lemive kendilerini arkdve t e tmitim ves aire...
diyor.
Bu szler, bende bir htra uyandrd- Tarihin bu
noktas na belki kk bir aydnlk da verebilirim d
ncesiyle, u bir kas atrsize gnde riyorum: M
tareke s ras nda, Mus tafa Ke mal Paa Hazre tle rini s k
s k ziyare t ederdim- Ke ndis ini yakndan tanmak eref
ve imtiyaznkazanmolanlar bilirle r ki, o zaman
%%
yklmher eyin ortasnda. Mus tafa Ke mal Paa, dip_
lifi duran bir ze kve milliye t kaynaidi- Onun iin
evi. ziyaretilerden bokalmazd- Mebus lar, yks ek
rtbeli erknharpler, siyasadamlar, eski nazrlar, es.
ki valiler, genzabitler, muallimle r; gazeteciler onunla
konumaa, ondan danmaa gelirlerdi.
Muhakkak ki. onun hus us evi- resmbir makam
gibi kalabalkt- Bir zamanlar, Paa kulandan rahat
sz oldu. Kk bir ame liyat ge irdiini. ilideki
evinde yattm duydum- O gn ziyaretine gittim- Ya.
veri Cevat Abbas Bey, beni ikinci katta, bahe ze rin,
deki yatak odas na ald. Bugnk gibi hatrmda:
Paa Hazretleri, kulas arlolarak, karyola iinde
oturuyordu. Arkas nda da. s onralarSivas ta ektirilen
bir fotorafnda grm olacanz deve ty renkli
malahalm, s igara iiyordu-
Odada yalnz deildi-
Beni karyolann bayanndaki koltukta oturan
niformalbir zata takdim e ttikte n s onra' karda bir
kanapede yer gsterdi.
Takdim e dildiim zat bir Paa idi- Hangi Paa ol.
duunu ev s ahibi sylemedi- nk konumas na de
vam ediyordu. Mevzu vaziye tin vahame ti ve millm.
dafaa idi- Koltukta oturmuve ellerini birbirine ka.
vuturmuPaa da, szleri ve hareketleri ile Mus tafa
Ke mal Paaytas dik ediyordu.
Biraz s onra kalkt. Mus tafa Kemal Paann yata
nn yannda askerce bir vaziyette durdu:
__ Emirle rinizi daima erefle te lkki ederim Paa
Hazre tle ri! dedi ve Mus tafa Ke mal Paa teekkr etti,
vazifes inde muvaffakiye t diledi- Vedalatlar-
Ziyareti Paa gittikte n sonra Mus tafa Ke mal Pa.
a bana:
23
Paa Erzuruma gidiyor da. benimle konumaa
gemli, dedi. Tekirdanda Kolordu Kumandanbulu,
nuyormu, ke ndis ini Erzuruma tayin etmiler.
Paa Hazre tle ri kimdir e fe ndim? dedim.
Kolordu KumandanKzm Karabe kir Paa...
dedi-
Bu suretle, Paann is mini de, ilk o gn, duydum.
Yznde, ilk o gn grdm.
Bu mlakatta Kzm Karabe kir Paa Hazretlerini,
Mus tafa Ke mal Paa Hazre tle rinin dncelerini vo
tavs iyelerini s aygile dinler grdm.
Kuen Ere f Beyin bu me ktubundan anlalan ey
ler, Kzm Karabe kir l aian ddialarn ccrledeeek
bir mahiye ti haiz deildi. /ra. Ruen TO.ref Bey kendi
de itiraf ediyordu ki. Mutala. Kemal Paa ile Kzm
Karabe kir l aay. konuurlarken ziyare t etmitir- u
halde, kendis i gelmeden evvel neler konuulduunu bil
memes i tabidir. Byle olunca da, Kzm Karabe kir
Paann, Mus tafa Ke mal Paayarka dve t edip et
memiolmas mevzuunda, hibir ey bilmemes i ve bu
sebeple de bu me ktubu yazmaa hizahme t etmemes i
lzmd- Karabe kir Paann- (Mus tafa Ke mal Paann
dncelerini ve tavs iyelerini s aygile dinlemes i) key
fiye ti ise. zaten herkese malm olduu gibi, bizzat
Karabe kir Paaca da daima itiraf edilmibir hakikatti
ve esasen arka gelip, MillMcadelenin bana ge
mesi, dave tinin sebebi .de, bu, yni Mus tafa Kemal Pa
aya besledii byk itimad ve s aygdeil miydi?
Kaldki, Kzm Karabe kir Paa; o gn mahrem
grmek arzus unu izhar edii zerine, Mus tafa Ke .
mal Paann, bir az is tirahat etmek zre Ruen E
refi yaverler odas na gnderip, babaa kaldklarn,
ileride greceiniz me ktuplarndan birinde de aklan
mt..
24
KNCCEVAP
Kzm Karabe hir Paa ile, (Millie i) perdesi arka,
s uda gizlenen mehul muarzaras nda balyan m
nakaaya Ruen Eref Beyden baka , tabihcuma
gemek s uretiyle Siirtli Mahmut Bey gibi daha bir
ok HalkMebus lar ve yazarlar da katlmt. Kzm
Karabe kir Paa, btn bunlara tek bana gs ge ri,
yor ve hep ves ikalara dayanan cevaplar yetitiriyordu-
lk tekzibine (Millie i) nin ve rdii cevaba karlk
olmak zere gnderdii ikinci me ktubunun neredildi-
'gazetede, o gn yine (Millie i) nin mnakaay
kztrmak maks adiyle Karabe kir Paaya hitaben
yazlmu ks a te klifi de vard:
Kzm Karabe kir Paa Hazretle rine:
Son me ktubunuzu da t.ynen bugnk gazetemize
Itoyduk- lk me ktubunuza vereceim cevaplar henz
ltmemiti- Tenakuzlarla, yanlmalmatla dolu olan
bu ves ikann, daha baznoktalarna henz verilecek
ci'vnpla-rm var- Fakat bugn kan ikinci me ktubu
nuz: Hdis elerin tahlilinde n yanlgrlerle hak
lmda u veya bu e kilde . iltifatlarda acele buyurul.
25
masn- Bunlarcevaplarmdan s onra hasl olacak ka
naate gre ibzal buyururs unuz efendimtarznda yap
tnz tavs iyeyi memnuniyetle kabul ediyorum. Yarn
dan itibare n kyme tli cevaplarnzbekliyeceim- Ev
velce de arze ttiim gibi, gazetemizin s tunlare mri.
nizdedir.
Ayni gazetedeki, (Millie i) nin bahs e ttii Karabe kir
Paann ikinci me ktubu da su idi:
imdiye kadar nerolunan eserlerde is tikll Har
bindeki hizmetlerimde n bahs olunmamas mdan. veya
haks z tenkitlerden mtecas ir deilim. nkben. s
tme den vazifeyi ynpnr.m. Kakat. (Ankaralmm
De fte ri) tefrikas nda, byk harflerle (Tek cepheye s a
dakat byle mi olur?) serlevhasaltnda: (Anlalyor
ki, Cephe Kumandannda, bu fikre evirmiler) iba
resiyle, beni de tek cepheye s adakats izlik gs teren
ler __ erevesi iine s ktryorlar.
s tikll Harbimizin bas ndan nihaye tine kadar, hor
trl feragatle, tek cepheyi tutmak ve kuvve tlendir
mek iin btn varlmla altm halde, byle ar
bir ithama, kars usma,maybyk bir hak ve vazife
bilmive hakikati bir kamisalle gs termitim.
MillHare ktta batan nihayete kadar, nas l is ti
natgah olduumu gs teren ves ikalardan bazlarnda,
imdi, bu yazmla takdim ediyorum.
Ancak btn gazetelere te bliolunan beyanata
karbugn vukuuna inanlmyan gemignlerin ha.
kikatle ri, gzle rimin nnde canlanrken, mektubum
hakknda Re is icumhur Hazre tle rinin mtalalarnso
ran ins ann, Sakarya Muharebeleri s ras nda okudu.
duum yazlarda kulaklarmda nlad:
(.Bizim genihtillcile rimiz iptida vatanperverlik,
s onra milliye tpe rve rlik rneklerini, Rume linin katil ih
tillcile rinde n aldlar. Re nkli mitingle r ve fe ryatln,
26
mrtyiler, bize Bulgar renperleriyle Yunan gars onlar
nn bergzar braktemsalsiz irkinlikle rdir. Meru
tiyet. s tanbula, iki Rume li cemaatinin, Bulgar ve
Rum ihtillcile rinin gptayle beraber geldi.)
Yunan ordus u vatann barna km, Anadolu
ienlerinde Trk bomaa gidiyor ve Trkn gen
ihtillcile ri, te k dabame zar oluncaya kadar gar.
pmak azmiyle, Trkn is tikll ve hrriye tini kurtar,
maa urarlarken, arkm en hticra kelerine ka.
d;.r s okulan De rgh me cmuas ndaki Falih Rfkimza,
s ntayan yaz, ite budr- Bu ibretle okunmaa de
er. Geri bugn, bu zat Cumhuriye t merkezinde bir
gazetenin bamuharriridir. Fakat. s tikll Harbi haki
katle rinin meydana karlmas iin alan mnakaa
lardaki rolne olabilir? Bunu umume fkrn takdiri
ne brakyorum. Arze ttiim ves ikalar ise, sras iyle
unlardr:
. Onbeinci Kolordu KumandanKzm Kara
bekir Paa Hazretle rine:
Vermiolduum karar mille tin hukuk ve is tikllini
tayin urunda mille t iin almaktan ibaret olduunu
ztbiraderanelerime evv.l ve hir arzetmitim- Bu
gaye, mille tin sinesine iltica ederek, namus ve vicdan
vazifes ini ifada fe dakrana devam etmeyi mirdir.
Ems alimiz vehile ngilizlere esir olmak zere, Is tan,
bula gitme kte mazurum. Vatanvazifeye devam ede.
bilme kliim, bittabi ztliniz gibi aynfikir ve ka
naatte bulunan kardelerimin de daima ve .he r halde
de s tivifak ve muavenetlerine manuttur.
Bugn, benim vermee mecbur olduum bu fiil
kararn, yarm btn namus ve hamiye t erbabndan
olan arkadalarmz tarafndan da verilmes i lzumu ta
hakkuk edeceine phe yoktur.
Bu sebeple bugn aleniyyet meydanna koymaa
27
mecbur olduum bu kararmz arkadalarmn mahs alai
kanaatine ms te nittir. Bu hus us a dair kyme tli miita.
lai biraderanelerime intizardaym- Merkezi hkme t,
ifal ile Is tanbula celbedebilmek plnntakip eyledi,
inden, ben de mmkn olduu kadar zaman kazan,
mak vc kararghmme mle ket dahiline s okmak iin,
aynusulde mukabele vc muhabere etmekteyim-
nc Ordu Mf e t t ii F ahr Yave ri Hazr e ti
e hriy arMirliva Mnlal' a Ke mal
Ves ika 2 Cevabn:
nc Ordu Mf e ttii Mus tafa Ke mal l aa Haz .
re tle rine !
Gegelen emri devletlerine cevapta geciktim-
F ikr.i s nilerine tamamlyle i.tiak ediyorum. s tanbul
btn kyme tli vcutlarAnadoluya atacana, kendi
eliyle birer birer alyor. Evve l mezunen s tanbula
cclb emri verilen Kaymakam Halit Beyin ngilizle re
tes lim olunacanhaber alarak, s tanbuldan sordum-
Harbiye Nezareti, Trabzoncla gz altnda bulundurul
mas nve tahkikat yaplmas nyazd- Bayburtta ika.
meti dala. muvafk olan Halit Beyin deerli bir vatan
evldolduu aikr iken, Erme nile rin te zviratu.
runa it' a edilmes inin re vayhak olmyacam yazdm-
ZtKarnile ri, lzum grdkle ri zaman, mntakai ci.
zyi, terif buyururlars a, arzminne ttareylerim. >
Onbeinci Kolordu Kumandan
Mirliva Kzm Karabe yir
Ve s ika: 3.
16 Haziran 335 tarihli, Mus tafa Ke mal Paa Haz.
retlerinden aldm ifre:
Anadolumm s akin taraflarnda tekilt, ark vi.
28
l/lyetlerl gibi koiay olmadn, Erzurumda te kmil
ark vilye tle ri murahhas larndan mre kke p bir he
yet bulundurmak hus us unduk! fikir ve teebbs nz
takdir eylerim.
Ves ika: 4.
Erzurumda 15 inci Kolordu Kumandanlna:
Mus tafa Ke mal Paa ile Rauf Beyin Hkme t
mukarre ratna muhalif e fal ve hareke tlerinden dolay
hemen derdestleriyle is tanbula izamlarBbliee bit.
tensip, mahallme murlara lzm gelen emirler ve ril,
diinden, Kolorduca da ciddmuavenette bulunulmas
ve netices inden malmat ifas rica olunur.
Harbiye NazrNzm
Tarafmdan bu emre verilen cevap ise. u idi:
Mus tafa Ke mal Paa ile Rauf Be yin Hkme t
mukarre ratna muhalif ef' al ve hare ktndan dolay
derdestleriyle is tanbula izamlar hakknda mahall
me murlara e mir ve rildii cihetle, Kolorduca da cidd
muavenette bulunulmas emir buyuruluyor.
Hkme t mukarre rat ve s iyas e tinin ne olduunu
bilmiyors am da, Erzurumda bulunan Mus tafa Ke mal
Paa ve Rauf Beyin ef' al ve hare ktnda, vatan ve
mille tin maks at ve menfaatle rine ve mevcut kanunla,
ra aykrtelkki, edilebilecek hibir hal ve hare ke t
leri olmadm gryorum- Marnileyhima, mille t
ve memleketin s aadet ve s elmeti ile alkadar her va^
tanperver ferd gibi yaamaktadrlar-
Puntos hkme ti tekili hlyas iyle Trabzon ve
Sams un havalis ine muhacir s fatiyle, akn akn s ilhl
Hum eteleri ktve Erme nile rin byk Erme nis
tan hayalini bes liyerek hudutlarmza kadar her trl
fecaat ve e naati yaparak, Sivas!-, diye fe ryatta de
vam eyledikleri ve tilf hkme ti adamlarnn da
bunlara gizli ve ak her trlyardm ve muzahe rette
2
bulunduklarherkesge mailim olduu halde, Hkme
tin varlmz aleyhinde hazrlanan bu mthi te hli
keden habers iz vaziyette kalarak millete hibir nafhai
mid vermemesi ve aksine, on kyme tli ve mnevver
kims elerle kumandanlarn birer suret ve bahane ile
mille t aras ndan alnp hapis ve te vkif edilmes ine ve
bir taraftan da s ilh ve f-'airenialnmas na ses
karmamas , tehlikeyi pek yakndan grerek namus ve
hayatnmuhafaza endiesiyle rpnan bu mmtaka
halknda, pek haklolarak, Kumlarla Krmenilerin, z
mir' de olduu gibi buralm ui bir ekilde igal ile
btn Ms lmanlar ayaiilaraltnda lniyecekleri
kanaatini hasl i' Uirni.tir.
Ve bundan dolay. mlU' tin kendi kuvvetine daya
narak bu his lerini hUkmeU cclilelerine duyurmaa
ve bunun iin her mitte a mahrum bir halde de, na.
mus s uzca Erme ni ve Rum s ng ve baltalariyle l-
mektense, her fe dakrlyaparak namus krane mu
kaveme t ve mdafaaya karar vermiolduunu evvelce
de arze tmitim.
Gedenlerde vukua gelen s rgkolu ve kamalarn
evkine mni oluhdis esi de. byle bir azim ve ka
rarn neticesi olduu phes izdir.
nc Frka KumandanKaymakam Halit Be
yin bile, mahfuzan e vkinin de umume fkr zerinde
pek fena tesirler yapacan ve be lki de Frkas nn
mmanaatn, hattis yann intaedeceini arzet-
mitim.
Mus tafa Kemal Paa gibi, me mle ke tin namus iyle
ve gzide as kerve vatanperverane hizmetleriyle ta.
nmmve btn as kerin de pek ziyade hrme ti mah.
s us as m kazanmve hahusus yirmi gn evvele kadar
memle ketin yars na kumanda etmiolan ve hal ve
hareketlerinde mille t ve vatan me nfaatlerine zararl
bir ey grlmiye bir s atn tevkifine kanunbir se.
I h ' P olamyacanda arze triim gibi, yukarda izah
e ttiim ahval dolays iyle de byle bir te vkifin iyi bir
hareket olarak te lkki edilemiyecei cihctle marn
ileyhimin tevkiflerine ve Kolorduca da bunun iin
muavenette bulunulmas na hal ve vazye tin kattyen
ms ait olmadnarzeylerim- Bahus us ki me mleketi
lclk ve inkraz tehlikes inden kurtaracak yegne a.
renin tevekkl deil, ancak mille tin hak ve ruhunu
leme karizhar ve teyid kanaatinde olan, ark vi.
lyetleri gibi, henz Erme ni s ngs ve baltalarnn
namus a dokunan elemlerini unutmubir tek ins ann
ve bir tek hanmann bulunmadbir muhitte , byle
bir teebbs n icras deit, hatthis s ettirilmes i bile
byk bir fe nalk intaeder- Es as en gnden gne da.
ha bariz ve pek genibir ekil almakta olanmillen.
dieyi tatmin edecek s amimte dbirlerin alnmas ve
bunu bizzat ZtSmileri gibi dindar ve pek namus ,
kr tannmbir kyme ttar recln nfuzunu kulla,
narak yapmas pek ulvve tarih bir muvaffakiye t
olur. Her halde, bura ahvalinin, Is tan,bulda mks te .
lkki e dildiini zannediyorum. Hkme tin en s adk ve
lrme tkr bir czolduuma katiye n phe caiz ol-
myan cizleri, Anadoluya, Is tanbuldan bu kadar yan.
l.ve hatlnazarlarla baklmamas nve nkbyle
baklrs a neticelerinin pek elm olacakanaatimi esa.
Hi-n arzetmitim- Bunu te krar arzetmeyi bir hamiyye t
vecibesi ve namus farizas addeder ve bugn cizleri
l.hi phe ve me kkiyet ieris inde bulunduumdan,
umums iyas etimizden ve hkme tin bu me vzudaki
Ujrarlarndan haberdar e dilme kliimi is tirham eyle,
rim.
Ves ika: 6.
Erzurum Kongres ini Mus tafa Kemal Paa ile Rauf
Beyin topladzanniyle datlmas ve Mus tafa Ke
mal Paa ile Rauf Be yin tevkifleri iin s rar eden ve
mahallhkme t me murlarna bu hus us ta emirler ve
ren hkme te yazdm ifre s udur:
Makam-i Ce ll.i Sadaretpeahye:
ark vilyetlerinde hayat endiesinden domu
olan bu millcereyann inkiafnda halihazrda Mus .
tafa Kemal Paa ve Rauf Beyin zerre kadar tes irleri
olmadve son defa Kongreye. herkes tarafndan,
gs terilen byk bir hrmet ve tazimle ka.bul edilen
bu iki zatm, siyasme vkiiizi d.la. ziyade mdrik
olmalarndan dolay, I llum timizin me vkiini dne
rek, me vcut KuvayMilliyoyi daln s akin ve mdeb-
birne bir ekle irca ile hs niiidare ettikle ri aka
grlmekte dir. Bu sebeple, Mus tafa Ke mal Paa ve
Rauf Bey hakknda Dahiliye Nezaretinden vilyetlere
yazlan tamimle r gerek Kongrfe UmumHeyeti ve ge
rek e fkrumumiye zerinde iyi tesir yapmamtr-
Hayat ve namus endiesinden doan millcereyan
galeyan halinde olup, tes kini ve fikirle rin tatmini iin
yegne are, ancak Mille t Meclis inin hemen toplanma
s nn teminidir-
Milldvamz iin tek cephenin kurulmas na ve
yaayp kuvvetlenmes ine ve millzafe rin hare ke t ss
olacak olan arkta nas l bir ruhla alldna mis al
olmak zere, ilk zamanlara ait bu ve s ikalardan baka
bir de> ynnoktai nazarve s amimruhlarmzn ba
llk ve heyecanngs teren Sakarya muharebes i za
manna ait u ves ikayda ilve ediyorum:
Ves ika: 7-
ark Cephesi KumandanKzm Karabe hir Paa
Hazretlerine:
Son muharebeleri mte akip Garp Cephesi ks m
kllis inin Sakarya hattgerisine kadar ekilmes i zc-
32
t-inumume fkrda hus ule gelen heyecan, bilhas s a
Meclistc byk akis ler tevJid etmive bir haftadan,
beri geceli gndzldevam eden gizli celselerde fikir,
ieri tatmin iin, bugnkas kervaziye timiz hakknda
Hkme te lzm ge ldii vehile izahat ve rilmiiso
de, Meclisin, byk bir eks eriyeti ile vaki olan talebi
neticesinde. Byk Mille t Meclis inin emir ve kuman,
daya ait s alhiye tini Meclis namna fiile n kullanmak
zere, resmteblide zikrolunan kaytlar dahilinde
Byk Mille t Meclisi Reis inin, Bakumandanlde ruh.
de eylemesi zarure ti ve s met Paa Hazre tle rinin de
mnhas ran ordus uyla itigalini te min iin, esasen is .
tifaylzumlu grmes i zerine, MillMdafaa Ve k.
leti. ErknHarbiye i Umumiye Riyas etinde, bir res
mteblide arzolunan tadille r yaplmve umume f
krdaki heyecan ancak bu suretle teskin edilebilmitir.
Kyme ttar ahs iyyeti devletleri, her zaman oldu,
u gibi, bugnkvaziyette de, millgayenin en me tin
is tinatghlarmdandr- Bilveeile te zkr eder, hrmetle
gzlerinizden periz efendim.
Mus tafa Kemal, Fevzi, Refet
Ves ika: 8 . Cevabm:
Mus tafa Kemal, Fevzi, Refe t Paa Hazeratma-
Byk millgayemizde birlik ve azmimizin vaad
e ttii zafe ri temin ve tedv/rde muvaffakyatmile ,
rini dilerim. ark cephesirde bu mukaddes gayeye
s ars lmaz bir ak ve imanla me vcut olan s adakati te .
yid ile arzs amimiye t ve tazimat eylerim efendim.
Bana cevap olan yazlarnzdaki mtala ve s ual,
lere gelince; bunlarda birer birer cevaplandracam-
s tikll Harbinin es rarna vkf olmyanlarn, ii ko.
layca kavrayabilmes i mmkn deildir- Bu sebeple,
hdis elerin tahlilinde yanlgrlerle hakkmda u
S. D. F: 3 83
veya bu iltifatlarda acele buyurulmas n. Bu iltifatlar
cevaplarmdan s onra has l olacak kanaate gre ibzal
buyururs unuz efendim.
NC MEKTP
Efendim.. s tikll Harbimizin hakik ehresini
tesbit iin gazetenizin gs terdii s amimiye te teekkr
ederim.
Teferruata ait bir ok s unileri havi olan yazlar,
niza vereceim cevaplarn kavranabilme s i iin, bu te
fe rruatsona brakank. ok,s davayterih ediyorum-
Birinci s afha:
Mtareke nin ilniyle beraber, beni arktaki Kol.
ordudan ayrarak s tanbula ge tirmile rdi. 28 Terini.
s;ui 1334 (1918) de is tanbula geldim. Tehlikede kalan
millis tikllimizi kurtarmak iin s tanbulda yaptm
teebbsler sras iyle unlardr:
s tanbula varmn ertes i gn, 29 Terinis ani
1334 de (Kas m 1918) en yakn arkadam olan Har.
biye Ne zare ti Ms te arMiralay (Albay) s met Beye
(nn), mille tin is tikllini kurtarmak iin dnce
le rimi izah ederek:
Genkumandanlarn s tanbulda toplatlmas ve
hus us iyle beni arktan ayrmak byk bir gafle t ol.
mutur. Beni, derhal arka iadeye al. Ben orada
mille ti tenvir ve onlara yardm ederek memle ketin
mhilline kararkta yeni bir Trk Hkme ti v.
cuda getirerek arktehlikeden kurtardktan sonra,
Garp lehlikes i be rtaraf edilebilir ve bu suretle mta
reke hududu dahilinde kalan topraklarmz kurtarla-
bilir. itilf devletlerinin hare ktidame etmeyip, bi
zimle mtare ke yi kabul edilerinden, bunlarn bu hu.
34
dut dahilinde yeni tai,r cidale kalkmyacaklarntah.
min ediyorumdedim.
1 Knunuevvel . Aralk 1918 de, ErknHarbiyei
Umumiye Reis i Cevat Paa Hazre tle rini ziyaretle, s .
tanbulda toplanmaklmzn bir gafle t olduunu izah
e ttim ve beni arka iade etmelerini ve ordunun zayf,
latlmamas m rica ettim.
Yine ayngnde, Sadaretten is tifa etmibulunan
Mir Ahme t zzet Paa Hazre tle rini ziyaretle:
Mille tin is tikllinin mahvna gidildiini ve bunu
ancak arkta nlemek imknmz bulunduu takdir
edilerek benim buraya ge tirilme me m icap e ttiini, s ul.
hun akdinden evvel ordunun kuvve tte n drlmeme-
s ini ve benim arktan ayrlmamn, kendis inin de, i.
bandan uzaklamas nn doru olmadn syledim-
6 Aralk 1918 s e lmlk meras iminde us ulen huzu.
ra kabul olundum. Orada. Padiaha da, s ulhun tahak.
kuku grlmeden evvel ordus unun zayflatlmamas n
ve bilhas s a genkumandanlaribandan ayrmama,
sim, aks i halde, . ikinci bir Bizans inhidamnn pek
uzak olmadnanlatarak, benim te krar arka ve ts .
tanbulda toplanan genkumandanlarn da Anadolu
ordularbana iadeleri halinde, Trkln ldrle .
miyeceini syledim-
Bu mlakat, benim ve die r genkumandanlarn
ibana gelmelerini te ma eden mille rde n biri ol.
mutur-
23 Aralk 1918 de Harbiye Nazrolan Cevat P a
aytebrike gidiimde' , beni Te kirdamdaki 14 nc
Kolorduya tayin e ttikle rini ve bunun ilk kademe ol.
duunu ve ilk frs atta arka iade edileceimi syledi.
Ms tear s met Bey de, bunu te yit etti.
2 Ocak 1919 da Tekirdana gidiimde:, orada kal
mann hibir faydas olmadngrerek, Kolordu.
35
mun bir an evvel Anadoluya nakli iin teebbslerde
bulundum ve ^msaade almaa muvaffak oldum.
24 Ocakta Te kirdama ziyare time gelen. Edirne
Kolordus u KumandanCafer Tayyar Beye de. mill
is tikllimizi kurtarmak hus us undaki dncemi izah
ile arka gitme k iin uratmve imdilik bu Kol.
ordunun Anadoluya naklini te min edebildiimi s y.
ledim.
14 ubatta; bir aralk Harbiye Nezaretinde ve
ErknHarbiye i Umumiye Riyas e ti vazifes inde bulun,
muolan eski Kumandanm evket Turgut Paa Haz.
retlerini ziyare t e ttim. Fikirle rimi atm- Kanaatle ri
mi s yledim ve arka tayinime delle tlerini rica ettim.
13 Mart 1919 da, arktaki iki Kolordudan mre k
kep Dokuzuncu Orduya. Onbeinci Kolordu is mi ve ri,
lerek. beni Kumandanlna tayin e ttikle ri e mrini al
dm.
Fakat bu s rada, bir rtbe leri tas fiye meselesi
karld: Muharebe me ydanlarnda kazandmz rtbe
ler, bizden alnacakt. Bunun iin, arka gitme kliim
bir mdde t tehir ettirildi. Bs btn vazgeilmes inden
endie ederek, benim de esasen arka gitme e pek
hevesli olmadmn propaganda edilmes ini s me t Bey
den rica ettim.
23 Martta; Mus tafa Ke mal Paa Hazretlerinin.
Ahme t Rza Beyle grerek, onun bakanlnda bir
Kabine te kilini ve kendile rinin Harbiye Nazrlm
ve benim de Kabinede bir me vki almaklmarzu et
tikle rini duydum ve is me t I as a vas tas iyle de. bu yol
da bir te klif aldm. Bunun, millfe lke ti tacilden bai-
ka bir eye yaramyae an, her eyden evvel yaplma
s gereken iin, genkumandanlarn bir an evvel Ana.
doluya geirilmes inden ibaret olduu ve baka are
olmadhakkndaiki noktai nazarm te krar s met
86
Beye syledim.
10 Nis anda; ErknHarbiyei Umumiye Reis i Fe v.
zj Paa Hazre tle rini ziyaretle, daha ziyade be kle tilmi.
yerek, hemen arka gnde rilme m lzumunu kendile.
rine s yledim ve ms aade is tihs al eyledim-
15 Nis an 1919 da; Le yman Fon Sanders Paann
hats yznden 75 bin esir, 360 top zayi ederek on
drt gnde altyz kilome tre lik bir ricat neticesi
mahvolarak kadro haline inklp eden Yldrm Ordu,
larGrupunun lavzerine akta kalmolan Mirli.
va Mus tafa Kemal Paa Hazre tle rini ziyare t ettim-
Bu ziyaret sebeplerinden biris i de; marnileyhi. ls .
tanbulda kalp. Kabineye girme k hus us undaki arzula,
rndan s arfnazar e ttirme k gayesine matuftu. Ben,
Paa Hazre tle rini ziyarete, bir yave rimle gitmitim-
Kendileri, has ta yatyorlard. nc bir ziyare ti
olarak gelen bir zat. Paa Hazre tle ri tarafndan Ru.
gen Eref Bey diye takdim edildi. Ben ise. Paa Haz.
retleriyle mhim olan milldva hakknda grece
imden, byle he nz tantrlmbulunan bir kims e,
njn yannda konumak gafletinde bulunmamak iin,
ilk teklifim, Ruen Eref Beyin, biraz is tirahat .e tme k
zere, yaverlerin yanma gitme s i oldu ve Paa Haz
retlerinin ihtariyle Ruen Eref Bey gitti ve biz ba
baa kaldk-
Milldva hakkndaki fikrimi anlattm-
Paza Hazre tle rinin bilhare, te klifle rimi kabulden
s arfnazar e ttikle rini ve bir ay s onra da s tanbuldan
uzaklatrldnu yazlarndan re ndim:
1 Gazinin Nutku. 7 nci s ahife: (Beni s tanbul,
dan nefy ve tebit maks adiyle Anadoluya gnderdiler )
2 . Gazinin Hayatisimli, eserin 79 uncu s ayfa,
s; (Mus tafa Kemal Paa, Anadoluya, kendis ini uzak,
latrmak is tiyen hasrclartarafndan gnde rilmitir )
37
DRDNC MEKTUP
19 Nis an 1919 da Trabzona ktm. Barutuzade
Ahme t Efe ndinin riyas etindeki Muhafazai Hukuk He
yetine tas avvurlarmanlattm ve bir nam altnda
btn arkta birlemek hus us undaki fikrimi izah et.
tim. ngiliz donanmas nn tesirinden korktuklarn
sylediler. Cevaben; ak .iirirlere karbir ey ya.
pamyacaklarm, UmumHarpte n mis al gs tererek;
Rus donanmas ehri yakmadhalde, daha meden
bir mille tin donanmas nas l olur da yakar? dedim
ve Yunan vapurlariylc mte madiye n ge tirilme kte olan
Rum muhacirle ri vc ngiliz ErknHarbiye haritas ,
nin tes bit e ttii ark hududunu anlatarak, fikrimde
yrmezlers e Erme ni ve Rum s atrlaraltnda namus
ve hayatlarnn mahvolacam izah ile ikna ettim.
Benden ayrlmyacaklarna sz verdiler.
3 Mays 1919 da Erzuruma gittim. Hoca Raif
Efe ndinin riyas etindeki Erzurum Mdafaai Hukuk
Heyetiyle de s amims urette bu millesas largr
tm. Trabzonda ngiliz donanmas ndan korkulduu
(gibi, .burada da, ordunun tahliye veya terhis inden kor.
kulduunu Raif Efe ndi syledi. Ben; buna katiye n
meydan vermiyeceimi ve Erzurumun arknda can
vermedike, "bu ehrin boaltlmyacanve ordunun
terhis inin de bahis mevzuu olamyacansyledim ve
kendilerinden u ricada bulundum:
ark vilye tle ri millte ekkllerinin birle tirilme ,
s ini ve s ilh tes lim edilmemesini ve maruz kalaca,
mz tecavzlere karharbe gemek icap e ttii tak.
dirde. bu fikir ve kararn benden deil, behemehal
halkn ruhundan kopacak millgaye ve mille t irade,
siyle bana emir ve rilmiekilde olmas n muvafk
grdm s yledim ve:
38
Hu iten __ Erzurumdaki ngiliz kontrol he
yetinin ve s tanbul hkme tinin haberi olmamalve
cidalimiz bir Generalin is yandeil, millis tikllimi.
'/.in kurtarlmas iin mille tin birlik ve azminin bir te-
c(-llisi olduu cihana gs terilmelidir. Bunun iin de.
benimle temas yalnz mhim hus us lara has redilme!!
ve buna bir veya iki zat me mur ederek, die r hus us ,
lan Frka Kumandam Rt Beyle grmelis iniz.
ler askermakama, szlere yardm iin emir verdim
dedim.
Bunun zerine benimle te mas ta bulunmak zere,
Hoca Raif Efe ndi ile Ne cati Bey me mur edildi.
te bu esaslar zerinde halk, benim himdaha
lem olmadan, yer yer, birikirleriyle yararak anla,
tlar ve Erzurum Kongres ine karar verdiler-
Bu tarihte Kolordumun kuvvei umumiyes 17860
insan, 33323 silht-
Halk, millnveyi tekil edecek olan Kongrenin
toplanmas nhazrlarken, ben de. me s aimi u nokta,
lara has re ttim:
1 Ordunun taarruzbir harbe hazrlanmas-
2 lme mahkm kims es iz ocuklarn ordu
bnyesine alnarak kurtarlp ye titirilme s i s uretiyle
bir ocuklar ordus u tekili' . (UmumHarp facialarn,
dan kalan drt bin ocuun bu suretle hem hayatla,
rnkurtardm, hem de byk bir ks mnn muhte lif
s anat ubeleri, ve mektepler vas taaiyle yetitirerek
hayatta muvaffak olmalarnte min e ttim )
3 Milltaazzuvun lier s ahada inkiafiin or.
dca yardm s alamak.
4 Trklerle Krtle r aras nda ayrlk gayrlk
olmadnn, bunlarn aynrktan ve dinden bir ve
kardeolduunun ve karmzdaki byk te hlikenin
do mte rek olduunun izahve te lkini s uretiyle ai-
39
rot alaylarnn da harbe kabiliyetli, bir hale ge tiril,
mesi (her ihtimale karher hangi bir is yanda d.
tnerek hus us as kertedbirler de aldm. Bunlardan
baka, s tanbul hkme ti ile Ingiliz kontrol heyetinin
birlikte uratklar (as kerte kiltn kltlmes i,
bazkumandanlarn ngilizlere tes limi, cephanenin de
Ingilizlere verilmes i ve s ilhlarn s rgkolu ve kama,
larnn keza Ingilizle re verilmes i) gibi eyleri me n
iin tedbirler aldm ve te mm ettim.
Bunlardan s ilh ve cephanelerin Ingilizle re tesli.
mi maddes ini nlemek iin, hayli zorluklar ekerek,
bidayette baztedbirlerle zaman kazandm- Nakil va.
s talarve para olmadnileri s rerek, bunlarn In_
gilizlere tes limi iin Trabzona evkine imkn olmad,
nbildirerek ifji s tanbulla muhabereye dktm. De
miryolu ile Erme nis tan ve Grcis tan iinden geirip
Batuma sevk meselesini de. geceleri yarlaryktrp
yamur ve frtnadan yklmgibi gs terip rapor,
lar yazdrarak yine bir hayli vakit kazandm. En
son olarak da, zabitle rimizi kyl kyafetine sokup,
Ingiliz mfrezes i nezaretinde gitme kte olan trene h
cum ettirerek, kendi muhafzlarmzddrdm ve
ngiliz muhafzlarnda te hdit e ttirdim ve treni Erzu.
ruma evirttim. Ingiliz heyetiyle de ipi koparmamak
maks adiyle, Mdafaai Hukuktan bir heyeti celbettim.
MftSadk, Belediye Reis i Zakir ve daha bir kazat
geldiler. Kendilerine u talimatverdim:
Siz, beni s ilh ve cephaneleri niin tes lim edi
yorsunuz, diye tehdide gelmiolacaks nz. Ben dc s i.
ze, ngiliz he yetinin ve hkme tin s rarlarkars n
da kaldmsylemiolacam- Buradan doru, ngi
liz kontrol heyeti reis inin kararghna gideceks iniz
ve: Silh ve cephanelerin gnderilmemes i iin ku
mandantehdit ettik- Meer bunu siz yaptryormu.
10
sunuz. Bu, hayatnza mal olur! diyeceksiniz- Ben,
imdi kendilerine bunu haber veriyorumdiyerek, n.
gidiz Hariciye NazrLord Grznn kardei olan,
ngiliz kontrol heyeti reisi Miralay Ravlens ona u ha
beri, gnde rdim: imdi bir heyet nezdime geldi- Si
lh, cephane tes lim ederseniz, seni de, Ravlens onu da
taa tutarz... dediler. imdi size geliyorlar. Halkn bu
-iddetinden, ben korkuyorum.
Aradan ks a bir mdde t getikte n sonra, Belediye
Reis i Zakir Bey geldi. Bana:
__ Paam, ii berbat ettik. Habe rin olsun. Rav.
lensonun yanma girdiimiz zaman, ok kzgn bir hal
de yerinden kalkarak yumruklarm s ktve biz daha
lfa balamadan; siz mi s ilh ve rmiyors unuz? imdi
s tanbul kararghma ve Londraya yazaym- Trabzona
yz Dreytnovt, Erzuruma da yz bin kiilik bir ordu
gndersinler- Silhlar nas l alnrm, size gs teririm.
H$ydi defolun buradan...diye bard- imizde n biri
bobulundu, nas ls a yle s yleyiverdi:
Biz. buraya s ilh ;i iin gelmedik. Onu Ku.
mandan Paa ile halledin!
Bunun zerine Ravlens on:
Yaa? Demek bu oyunu imdiye kadar Karabe
kir yapyormu. u halde buyurun oturun- imdi size
bir te klifim var: Erzurumun Erme nis tana verilmes i
kararlatrlmt- Fakat namus um zerine size sz
veriyorum- Ee r Karabe kir Paayldrrs eniz, yahut
buradan atars anz hududun Erzurumla Has ankale ara
lmdan geirilmes ini temin ederim, dedi- ve bize izzeti
kram e tti
Bu hdiseyi mte akip Ravlens on, (Erzurum, Er.
a i i i umlularndr. Yabanclarkovun!) propagandas n
.vupmaa balad-
41
Vaktiyle (Ms r, Ms rllarndr) propagandas iyle,
Ms rn fe lke tini hazrlamakta tecariibe s ahibi olan
ngilizer, bu defa da ark iin bu boucu gazs almaa
baladlar, ite, Ce lle ttin rif Bey zamannda ba
ladzannedilen bu ayrlk bu mahallilik cereyan
dedikodusu, daha Erzurum Kongres i hazrlzama
nnda bu suretle kokus unu gs termiti.
Bir ' mdde t sonra, ttihat ve Terakki resas mm,
dahilde yeniden hkim olmak maks adiyle ortaya attk
larpropaganda da aynmahiye tte idi- Bununla he
men aynzamanda, Bolevik propagandalarda ba.
^stermiti- Fakat, ark halkmzn nezih ahlk ve
bas ire tkr duygularkars nda hibir kk salamya-
rak, ehemmiyets iz dedikodular vaziyetinden ileri git.
medi,. S e lm
BENCMEKTUP
15 Mays 1919 da milli varlmzn can evi z.
mirimizi Yunanllarn igal e ttiini, 16 Mays ta haber
aldk. Halk ve ordu mens uplarher tarafta mthibir
gale yanla rpndlar. Halkn mitingle ri, fe ryatlar
gnlerce devam etti-
19 Mays ta Mus tafa Ke mal Paa Hazretle rinin
Sams una ktn, 21 May-sta gelen u ifrelerinden
anladm:
Ves ika: 9-
Onbeinci Kolordu KumandanKzm Karabe kir
Paa Hazretlerine: (Zata mahs us tur )
Ahvali umumiye mizin almakta olduu vahim
ekilden pek mte e llim ve mtees s irim. Mille t ve me m.
leikete borlu olduumuz ei' son vazifei vicdaniyeyi,
yakndan mte rek mes ai ile, en iyi ifa etmek mm.
43
kiitolacakanaatiyle bu son me muriye ti kabul et
tim. Bir an evvel ztlinize mlki olmak arzus un,
daym- Ancak Sams un ve havalis inin vaziyeti syi-
s izilk yznden fena bir akbete duar olmak mahi
yetindedir. Bu sebeple, burada bir ka gn kalmak
zarure ti vardr. Bendenizi imdiden tenvire medar ola
cak hus us at varsa, i' arnrica eder, ve gzlerinizden
perim-
nc Ordu Mfe ttii ve FahrYave ri
e hriyarMirliva Mus tafa Ke mal
Bir kagn kalarak Erzuruma hare ke t edeceini
bildiren Mus tafa Ke mal Paa Hazre tleri, Erzuruma,
3 Temmuz 1919 da terif ettiler. Yni bir buuk ay
lk bir mdde t o havalide kalmak zarure tini hissetiler-
Bu esnadaki vukuat unlardr:
26 Mays 1919 da Ordu Mfe ttii Mus tafa Ke mal
Paa Hazretle rinde n aldm ve nc, Onbeinci ve
Sekizinci Kolordu KumnndanUklarma tebli olunan
dire ktif udur:
Ves ika: 10.
1 __ itilf devletlerinin mille timize itis afkr bir
s iyaset takip ve millis tikllimizi ve de vle timizi ida
ma mahkm etmekte olduklartahakkuk e tmitir. z.
miri, Manis ayYunanllara igal ettirmee balyan
son zalimane icraatlar, talyanlarn Antalya ve Kon.
ya taraflarnda as kerigallerini tevs i etmeleriyle bir
kat daha vahim bir ekil alacak.
Sams un ve Trabzon gibi Karade niz mahre le rimi,
zin de aynkbete uratlmas te dariktma baladk,
lan anlalyor.
Erme nis tan hlyas nn hakikat s ahas na iktiran e t.
tlrilerek, millhayat hakkmza bir idam darbes inin in
dirilmes i bat deildir. Kuvvetli, bir s urette igal al.
tnda bulunan Hilfe t makamve hkme t me rke zi.
43
nin, itilf mmes s illerinden de ta esir muameles i g
ren merkezi hkme tin ima eylemek s uretiyle son
defa taraya iittirdii ses bizlere bulunduumuz elm
siyasvaziye ti pe klihsas eyledi.
Mille tin esaretten kurtarlmas , hkim ve ms ta
kil olarak, topraklarmzda yaayabilmes i ancak, a^im.
kr ve namus lu ellerin, mille ti ks a ve doru yoldan
mdafaai hukuk ve is tiklle evkiyle kabil olacaktr.
Mlkme murlarn itimada ayan olanlariyle elele
vererek is tikllimizin mdnffus emrinde lzm gelen
te kilta (bittabi mahre m) harice kargayri mahs s
bir s urette tevessl klnmas n zaruraddediyorum.
Bu husus ihtis as mz dolays iyle biz as kerlerin uhdei
vatanperveranes ine te re ttp etmektedir.
2 . ark vilye tle rinin ecnebi igalini iki ekilde
tas avvur etme kte yim: Ya Karade niz s ahilinde ki Rum
ahali isyan ederek. Cumhuriye t iln ve bir taraftan
da kuvvetli dahilve bilhas sa hariceteleri vilye ti
mizi taraedecektir. Buna karmukabele, jandarma
ve as ker mfrezeleriyle ve ke mali iddetle takibat ya
pacaz ve s lm kylleri de ellerindeki s ilhlariyle.
kyle rini bizzat mdafaa edecektir ve yahut byle bir
is yanla gerek mte radif ve gerek olmas n, sahile ufak
veya byk ecnebi kuvvetleri karke n s ahilde birlee
cek ve belki dahile de s arkacaktr.
kan yalnz Yunan kuvve ti olursa, ahali, ve as
ke rkuvvetle rimizle tardaresine tevessl olunabilir.
Die r itilf devletlerinin ktalarolursa, s ahilde yer.
lemelerini ve dahilde de mukabe le nin aadaki
s urette ve mitingle r ve gnajgn millte zahrat ve
protes tolar yaplabilir. Fakat bu kuvve tle rin dahile
sarkmas nayni me mle ke timizi bilfiil is tileylemele
rine karbittabi halk ve as ker ye kvcut olarak, fit,
len s ilhla is tiklli mdafaaya uraacaktr.
M
Bu ihtillle rle beraber, arkta Erme nis tan ve
Grcis tan cihetlerinden vuku bulacak tecavzlerin de
dikkat nazarna alnarak, balca is tikame tle rin ge.
rilla (ete harbi) tarznda mdafaas hus us larnn
imdiden hazrlanmas , sahile yakn olup ecnebi kon.
trollerinden harikalmmahalle rdeki s ilh, cephane
ve te hizat ve as kers hhmalzeme nin mnas ip su
rette. s ezdirilmeden dahile nakille rinin temini, hatt
kontrole tbi olanlarnn da. katvaziye t halinde ka_
rlmas nm imdide n ihzar kyle rin .vaziyetine gre,
halkn kendi kendini mdafaa ve yahut civardaki as
kerktalarda takviye etmelerine gre lzm gelen
hazrlklara tevessl ve bunun iin, silh, cephane ve
iae tarznn vaktiyle kararlatrlmas ve ktalar
me vcutlarnn arttrlmas ve ktalarn yerinde me v.
cut s ilhlarn mmkn mertebe tevhidi, te vazn
mdde t iae es babnn emniyet ve cephanenin tarz
ikmali, mhim gze rghlardaki byk inaatn, ica.
bnda tahrip edilmek zere hazrlanmas gibi hus us
larn imdiden tee mml ile. son derece mahre m bir
tarzda ikmali lzmdr.
Yirminci Kolordunun Garptan arka ve Onikinci
Kolordunun Adana havalis inden arka gelen is tika
metleri te min eylemesine ihtiyaolacamtalas n.
daym. Maruz hus us ata dair mtalat; aliyyelerinin
i.ar buyurulmas mrica ederim-
3 Yalnz mahre m olarak, nc, Onbeinci
ve Yirminci Kolordular Kumandanlklarna yazl
mtr.
Teferruat esasen yaplmt. Me borkmana (as ker
karma) ya gelince; ben itilf devletlerinin ale yhimi
ze bu ekilde harekete geeceklerini tahmin e tmiyor
dum. As lesastahakkuk etmiyen bu gibi ayialar
zerine ktalarneteler halinde datmak, inhilli
45
ve bir Erme ni taarruzuna mukabe le edemiyecek bir
hale gelmes ini mucip olurdu- Ben arka ge ldiimde n,
beri, bir ark taarruzu hazrlnda bulunduum iin,
bu emri tatbik mevkiine koymadm-
31 Mays 1919 da Havzadan, Ordu Mfe ttii Mus .
tafa Ke mal Paa Hazre tle ri tarafndan gelen 3 mad.
de lik ifrede:
Ves ika: 11. Erzurum vilye tinin i' arna atfen.
Erme nile rin Kars a ve Sarkama on bin asker tahid
e ttikle rini ve Antranikin de otuz bin kadar kuvvetle
Van cihetine inme kte .olduu ve bylece ahalinin mu.
haceretinve bu suretle da ekalliyetin, ekseriyete h.
kim nazariyes ini tatbik edecekleri bildirildi ve mta-
lm soruldu.
Ve rdiim cevap, ves ika 12. Antranik gibi bir
s ergerdenin otuz bin kiiyi nas l sevk idare ve iae
edebileceini ve byle bir kuvve tin ancak Kars ve Sa.
rkamhavalis inde toplanabileceini, fakat bu gibi
ayialarn as l ve esasolmadnve valile rin byle
mbalalhaberlerine e he mmiyet verilmemes ini yaz
dm. Ayrca, valilere de, bir daha bu gibi malmat,
ahvale yakndan vakf ve hkim olan Kolordu Ku.
mandanhna bildirme le rini te bliettim. Selm.
ALTINCI MEKTUP
16 Haziran 1918 . 1335 de Mus tafa Kemal Paa
Hazretle ri, s tanbulun ke ndis ini is tediini, fakat, bu
te klifi kabul etmiyerek, mille tin sinesine iltica ile va.
zife grme k kararnve rdikle rini gs teren 11 Haziran
335 tarihli (Anadolunun s akin taraflarndaki tegkil.
tn ark vilye tle ri gibi kolay olmadn, Erzurumda
btn ark vilye tle ri murahhas larndan mrekkep
46
bir heyet bulundurmak hus us undaki fikir ve teebb
s nztakdir ederim ifrelerini aldm-
IJaa Hazretle rinin, vazyete gre, Orta Anadolu,
da ve yahut ki, is tilya maruz kalan Garp blgelerinde
te kilt yapmak ihtiyacgrerek hare ke t etmeleri ve
mklt olduunu bildirmelerine gre, her hangi bir
nai.ik vaziyet kars nda kalmalarndnerek, ayn
gnde (ZtSamle ri lzum grldzaman mnta.
kal ciziye te rif buyururlardiye cevap vermitim-
imdi tahadds eden vaziyeti miitala edelim:
Beinci me ktubumdaki 10 numaralve tide ki 13 . 14
numaralves ikalardan da anlalacagibi, iinde bu.
lunduumuz vaziyet iki muhte lif s urette grlyordu
ve bu iki gre gre, yine iki zt fikir ve tedbir me y.
dana kyordu-
Bunlardan birinci fikir; itilf ordularve Yunan
ve Erme ni ordularkaradan ve denizden hemen taar.
ruza geecek ve me mle ket muhte lif is tikametle rden
gelen kuvvetler tarafndan az zamanda is tilya ura,
yacak ve milli is tikllimiz ve belki de millvarlmz
hitama ermibulunacaktr.
Bu vaziyete gre, bulunan are, emrivakile ri bek
lemeden, derhal siyasi ve as kerharekete gemek ve
bunun iin de, elde bulunan ahs iyetlerle toplanp seri
bir karara varmak.
kinci fikir; byle ni bir tehlike me lhuz deildir.
nk itilf devletleri barbarlara karharp yaptk,
lnnsenelerce cihana haykrmiken ve ortadan s i.
linmi.mille tle rin oile varlklarnyeniden ortaya .
Is rrlarken ve bu iler Ame rika Re is icumhuru
Vllsonun iln edilen prens ipleriyle de teyid olunurken,
Trk mille tinin is tilveya imhas cihetine gidilmes i
vid olamaz.
Geri, bizi acele ve te hlikeli bir karara sevk ile
47
kendi ke ndimizi inhille s rkle me k iin bu kabil pro
pagandalar yaplyors a da, gerek gazetelerden, gerek
ajans lardan alman malmat, ordularnn vaziyeti* bu
tehlikeyi bize gs termiyor.
u halde, bu mtalamn, is tilzam e ttii tedbirde1;
acele ederek varlmzelimizle tehlikeye drmiye .
rek, millhkme t nves ini halka kartmak ve sulh
es as larmzn tecellisine gre, icap ediyorsa, onu red
edecek kabiliye t ve kudrette millbir hkme t iln
etmekten ibarettir.
ite, aadaki ves ikalarda, bu iki zd zihniye t
ten doan Erzurum ve Sivas kongrelerinin mahiye t
leri tecelledecektir:
Ves ika: 13- (Amas yadan:)
Erzurumda Onbeinci Kolordu Kumandam K.
zm Karabe kir Paa Hazre tlerine :
1 Konyada Ordu Mfe ttii Cemal Paa Haz.
retlerine vukubulan i' arma cevaben, Yunan igaline
ve Italyan ve Frans z ve agiliz kuvve tle rinin teca.
vzlerine karmukaveme te karar ve rildii ve hazr,
lklarm da buna gre yaplmakta olduu ve kfi de
recede silh, mhimmat ve s air iae maddelerinin
me vcut bulunduu ve ktalar me vcutlarnn arttrlma
s na alldve demiryolu boyunca mhim s nam-
esseselerin icabnda tahribi hazrlanmakta olduu ve
yalnz Is lm ahalinin var kuvvetleriyle ktalara celb
ve tahidi meseleleriyle uraldve ahalinin ihzar
iin ihtiyat zabitlerinde n is tifade olunduu bildiriliyor.
Ayrca ark vilye tlerinin, arktan ve s ahilder teca
vzne karmtte hide n hare ke t iin, beyan e ttii
mtalada; bu halin, bilfiil vukuunu mu bekliyece.
iz? Yoks a, siyasvaziye timizin s alh gs termemes i,
ne karbu vukuata, daha evvelden mnolmak iin
vakit geirmeden icraata balamak micap edecek.
18
tir? diyor.
2 Cemal Paaya ve rdiim cevapta, cmrivakile .
re intizar etmek taraftarolmadmve fakat hazr,
lmziyi yapabilme k iin biraz zaman kazanmay
muvafk bulduumu ve yeni bir hdise, bizi acele ha.
rekete me cbur etmezse, Sadrazamn s ulh konferans n
da grecei ms amaha ve kabul tarzm s kbir bal,
lkla takip ederek, ona gr.? hare kttanzim etmemiz
lzumunu bildirdim Mus tafa Kemal
Ves ika: 14.
ncOrdu Mfe ttii Mus tafa Ke mal Paa Haz.
retlerine:
(Gaye t ms taceldir ve zata mahs us tur )
Vaktinde n evvel yaplacak bir hareket, Birinci
Ordu Mfe ttilii (yni Cemal Paa) ktalariyle , dai
relerini ve s tanbul me s s e s le rini ve kyme tli ahs i
yetleri mahvedebilir. Bunun iin, her hangi bir hare ,
ketin ke ndiliimizde n deil, haricin tazyiki ile olmas
daha muvafktr ve cihan umume fkrnda dahi ye ni,
den fena bir mevki tutmamznler. Hle n mhim
olan husus, hazrlklarla beraber, kyme tli vcutlarn
s tanbuldan karlmamas ve bir takm ktalarn l.
vcihetine gidilmemes idir.
Me mle ke timizi btn itilf kuvve tle rinin boalt
mas, tarafs zlmzn ihlline . sebebiyet ve rdirilme .
mes i talebine bize hak verdirecek ve bu s uretle taraf,
s izliimizi ihll ve hakkmztanmyanlara kars i.
Iftha s arlmak meru olac&ktr.
Mtala ve tas avvuratmn bundan ibaret olduu
nu arzeylerim- Kzm Karabe kir.
Altme ktubumdaki izahattan Erzurum ve Sivas
Kongrelerini icap ettire n sebepler anlalr. Gelecek
me ktuplarm, imdiye kadar s orulan s ualleri cevap.
Imdracaktr. Selm.
M. I K : 4
49
YEDNCMEKTUP (*)
Tarihhakikatle rin Ks biti azmiyle verilen ce
vaplarda, gerek tarih ve gerekse me tin itibariyle baz
mhim yanllklar gryorum:
1 Erme nis tan taarruzu: 13 Eyll 1336 da e m.
rimle Erme nile rin Soanldalargeitlerindeki mev
zilerine taarruzla, bu mevziler igal edilmi, 8 top, 2
makine li tfe k ve bir ok s ilhlar ve mhimmat i.
tinam olunmuve Erme nilcr yzlerce maktul braka,
rak tardolunmulard. Altaydanberi, gs te rdiim za
rursebeplere ramen, ln re kta ms aade otmiyen
Ankara Hkme ti, bu e mrivakiin dahilve haricva
ziye timizin is tilzam e ttirdii zarure tler netices i oldu,
una hlphe ediyor ve bana, bu hare ke tin fayda
ve mahzurlarns ormakla megul oluyordu.
20 Eyll 336 .tarihli, Mus tafa Ke mal Paa Haz
retlerinin, harekete ms aade e ttikle ri ifresini, ald,
m zaman, ktalarm u hatttutmubulunuyordu:
Cafer Baba -TandrlDa_ Kurucuk Da. Ze kim
Haan Gazi _ Peek.
Yni, Ankaramn geilmes ine henz ms aade et.
me dii 93 hududnun on . krk kilometre harita me .
safesi tesinde, Soanldalarnn mhim geitlerini
elde etmitik. Kararghm dahi, hududun tesinde
Baradize nakl ve taras s ut mahallim de Akme zar te .
peinde teesss etmiti-
2 Beinci me ktubumda Antranik hakkndaki
ifre nin tarihi 31 Mays 335 dir ve Erzurum Valis i
Mnir Beyin iarma atfen, resen Mfe ttilikte n tebli
(*) Bu me ktup Kzm Karabe kir Pas a tarafndan gaze
te lere g nde rildii halde li bri tarafndan ne re dilme
mi! i .
50
olunmutur. Milliye t gazetes inin 21 Mays 933 tarihli
s ays nda fotorafm ne re ttii 16 Haziran 335 tarihli
Harbiye Nezaretinden Mfe ttilie ve bana te bliolu.
nan ifre deildir- Bs btn bakadr.
3 Yine 21 Mays 933 tarihli gazetenizde (vesi
ka) diye nerolunan fotoraf kopyalannn, nerolunan
me ktuplarla esas larla bir alkas yoktur.
4 Ge rilla harbine mis al olmak zere, Yzba
Halil Beyin htra defterine ait olan ks m hakknda,
kendis inin is tifas na mebni yazlan celb emrimde
(hem is tirhamm ve hem de ora hakknda bizi aydn
latmak zere Erzuruma gtlme niz) cmles indeki (is .
tirhamm) kelimes i is tirham olmayp, (is tirahat) tir.
ete muharebes ine mis al gs terilen Halil Bey vakas ;
hududumuzdan gnlerce uzakta ve aramzda ran
memleketleriyle ayrlan bir mmtakadaki Trk ahali
nin tale bi zerine, yardm makamnda vaki olan bir
teebbs tr. Bunun, bahis mevzuu is tilya karGe
rilla emriyle hig bir alkas yoktur.
Mnir Be yin be yanatna gelince; evet bu esbak
Erzurum Valis i ve bugn de Giresun Mebus u olan M
nir Beyin be yanatna gelince; Erzuruma vardm za
man ve Erzurum kongres inin topland s ralarda,
Millte e kkllere karbir te mayl ve alkas ngr.
me diim iin kendilerine bu hus us ta bir te klifte bu.
lunmudeildim. Yalnz, kendilerinin, gazetelerde vaki
olan bazbe yanatna kar, u hdis eyi zikre tmek
zaruretinde kaldm:
A . Mnir Bey, Mus tafa Ke mal Paa Hazretle
rinin derdest emirle rini aldzaman bana gelerek, ne
yolda hare ke t edeceini sordu. Cevaben:
Kanunbir crme is tinat etmiyen ve husu>
p mille tin barna girerek, me mleke tin fe lke tin'
mee alanlar aras nda yer alan her hangi
5!
ta karghrme tkr bulunmaktan baka bir ey yapa,
myacamz, size e mir verenlere yazars nzdedim-
B Kongre nin kapatlp (e rzimc.i kaliyle ) di.
ye tavs if edilen murahhas larnn yakalanarak s .
tanbula izamlarhakknda gelen' e mrin tatbik sureti
iin gnderilen jandarma kumandann, o zaman ya
nmda bulunanlar huzurunda te kdir ile:
Millteekkller kars nda mutve hrme t,
kr bir bende olacaks nz!diye tardettim-
C Mnir Beye, mnevver ins anlara ihtiyac,
mz varken, s tanbula gitme me s ini ben ve Mus tafa
Ke mal Paa s yle diimiz zaman, o:
Ben daha ileri gidemem. Mes uliye tten korka,
rm! diyerek, ts tanbula gitmitir. Se lmlarm...
FALH RIF KI B EY DE KONUUYOR
Mnakaaya karan Falih RfkBey de, Kzm
Karabe kir Paann trizine cevap olmak zere, ne
re ttii, (Karabe kir Paaya me ktup) unda, ezcmle
yle diyordu:
Bahs e ttiiniz (De rgh) frecmuas mdakj yazya
337 de olduu gibi bugn 937 tarihinde de imza koya,
camdan phe etmeyiniz. Trke ve tarih gibi, tak.
vim de bilme diiniz iin 337 s enesinin altncaynn
Trk nmayile ri deil, Galata nmayile ri ayoldu,
unu da size hatrlatrm-
KuvayMilliyedenberi deien ne var?
Biz hlmilldvann iindeyiz. Siz, ondan ufak
lamve ayrlmolanlardans nz!
Sizin htill Harbinde ki kyme tinizi ancak as ker,
le rimiz bilir. htillde n s onra s ergzetleriniz ise,
rd bilgis i kitaplarnda gurur ve hodgmln zara.
q boluunu gs terir mis alle rin en iyis i olarak
fjtr.
5*
Ee r bir KuvayMilliye htras olarak Milld
vann s afhalarnda kalmols aydnz, KuvayMilliye-
nin binlerce htras ndan biri olarak korunur giderdiL
niz. Biz sizden mze mizi s aknmadk. Fakat sizin
Mus tafa Kemalden, tarihini ks kanacanzda akl,
mzdan geirmezdik.
Karabe kir Paa!. Size s amimiye tle s ylerim ki,
eer bir Cumhuriye t lisesinde, yeni Trk Devletinin
kurulu tarihini byle anlatmaya kalks anz s nfta
dnerdiniz. Bu tarihi anlamanz bu kadar golursa,
yapmanz nas l mmkn oldu, bilmem-
Sizin Anadolunun kurtarclardeil, fakat kur
tarmlararas nda olduunuzu da, Ankaraya geldi
im vakit, Erzurumlulardan rendim- Sakarya yaz,
larmbenim aleyhimde hatrda tutmanz ne kadar
aykrols a da, Erzurumu kendi lehinize hatrda tut
manz kadar glndeiidir-
iSiz, kendi gznzde putlamolabilirsiniz- F a
kat, bizler putperes t deiliz-
Biz; ie, esere fe dakrla ve fikre, millkyme t
leri kadar millfaydalarolduu kadar ve olduu.
mddete taparz- Kyme t ve vazifeleri kalmadza
man da vazife miz, ols a olsa, onlarn htralarm tah.
nit etmekten ibare ttir
53
KZIM KARAB EKR PAA
S US TURULUYOR
Kzm Karabe kir Pagann me ktuplar neredilir.
ken, (Millici) gibi, daha bir oklar__ ilerin as lna
vkf ols unlar olmas nlar alakalem, cevaplar ve ri,
yor. Fakat Paann ortaya koyduu ves ikalardikkat
nazarna almadan, ii, ahs iyata dkerek, mte madi,
yen: (Kzm Karabe kir Paann vaziyeti bizi yalnz
hayrete deil, s traba da dryor. Kzm Karabe kir
Paa, on sene evvel bulunduu noktadan hlbir
adm ileriye bile atamamtr), (Kzm Karabe kir P a.
a, hem tarihi hakikatlerden, hem de halkn akls eli
minden te gafl ediyor), (Paa Hazre tle ri tarihhaki
katlerden te gafl etmekle kalmyor, onlarinkr ve
tahrif ediyor.) tarznda is natlarda bulunarak, ii mu.
galtaya dkmee alyorlard.
Dvann daha iptidadan bu ekilde ayaa d,
rldn gren Kzm Karabe kir Paa, bir yandan
bu iin, byle ras tgelenin kendinde s alhiye t bula,
rak karmas ile halledilip hakikate varlamyaoa.
m anlyarak, bir taraftan da kartarafn mte ma
54
diyen: (MillMOcdele me vzuunda syliyccck bir eyin
varsa, ne s us uyors un? Seni yazmaktan kim menedi
yor? Yazs ana!) diyerek s rarla htralarnyazp ne
retmee tevikleri kars nda, htralarnnere karar
vermiti.
MillMcadele es nas mda, ark Cephesi Kuman
danbulunduu s rada, bu cephenin niri e fkr
(Varlk) gazetesini idare e ttiim zamandanberi, ara
mzdaki s amimiye t ve ballk tesiriyle, Paa, bu ka
rarm bana da sylemive htralarnn taba elve
rili bir hale getirilmes i iinde kendis ini yalnz brak,
mamamdilemiti.
Bu suretle, birlikte almaa balamve dos ya
lar dolus u evrak ve ves ikalartas nif ederek, ilk eseri
tekil edecek olan (is tikll Harbimizin Es as lar) is .
mini ve rdii kitabhazrlamaa, bir yandan da taba
balamtk. Fakat bu tabii, kolay olmuyordu. P a.
ann Erenkyde ki kk, taras s ut altnda idi,. Kun_
dura boyacs, seyyar satc, kyl, dilenci klna so
kulmubir s rmemur, kkn drt bir tarafns ar.
mlar, bir ks mda is tas yon civarntutmular, ko.
ke giren kanlargzlyor ve bilhas s a kanlar s .
lk gibi pelerine taklarak adm adm takip edi
yor, nerelere gittikle rini, kimle rle temas e ttikle rnii
tesbite alyorlard.
s abbozan bu hal, rahat ve huzur iinde igr
mee imkn vermiyordu. Ayni zamanda, kkte hazr
lanan yazlar, alp Bablide ki Sinan matbaas na g.
triirke n de takip e dildiim iin, gnn birinde kita.
b:n nerine mni olunacandan da phe etmee ba1,
lfimtm. Hatt, daha evvel, Paann kararnbildir
dii zaman da ,iime doan bu pheyi, kendisine
aklayarak, btn emeklerin ve mas raflarn boa git
mes i ihtimali olduunu ve bu sebeple, bu iten vaz
55
gemes inin doru olacan ihsas etmiidiysem de,
Paa, byle bir eye as la ihtimal verme diini, nk
bizzat kartarafn, hatratnyazmas nve neretme,
s ini s rarla is te diini s yliyerek:
Baks ana meydan okuyorlar. Bu vaziyette s u.
sarsam, umume fkr nnde hem s yliyecek bir e.
yim olmadn, hem de hakikatle rin tahrif ediliini
kabul etmiolurum, diye, teebbs nden vazgemi
yordu.
te bu s rada, (s tikll Harbimizin Es as lar)
eseri, forma forma bas lmaa balandesnada, Pa.
ann me ktuplarda gazetelerde neredilirken, bir de
baktk ki, yedinci me ktup neredilmedi. Bu me ktubun
gazetelere gitme miolmas ihtimali, yoktu. nk ilk
gndenberi, Paann cevaplarnihtiva eden bu me k
tuplar, gazetelerin birer muhabiri Erenkyde ki k
ke gelerek, bizzat Paann elinden alp gidiyorlard.
Yedinci me ktup da, byle elden alnp gtrlmt.
Ve imdi, yalnz (Milliye t) deil, te ki gazeteler de,
s zbirlii etmigibi neretmemilerdi. Buna mu
kabil, o gnk (Milliye t) gazetesinde, (Kzm Kara,
bekir Paann, artk me ktup gndermekten vazge ti,
i) iln olunuyordu.
Bu nas l iti byle?
Fakat, fazla dnmee de hacet yoktu. Kzm
Karabe kir Paa s us turuluyordu. Ancak, (s us turulduu)
belirtilmemek, yni, (kendiliinde n s us tu) gs terilmek
is teniyordu. Aynzamanda da, bu ekilde kendini m.
dafaa imknndan mahrum braklan Paaya, yine h
cum ve taarruzda devam ediliyordu. Nite kim o gnk
(Milliye t) gazetesi, hem Paaya taarruz ve hcum
ediyor, hem de Paann, kendiliinde n s us tuunu iln
ediyordu.
Hdis eyi aydnlatmak iin, bu yazlarburaya al.
yoruz:
56
YNE TAARRUZ VE MGALTA
18 Mays 1933 tarihli (Milliye t) gazetes inde, Nuri
Cnker imzalyazda ezcmle u s atrlar vard:
Karabekir Paa, yerinde rahat rahat otururken,
kuru havadan nem kaparak, akl ve muhake me nin pek
kolay s rrnbulamyaca bir iddia ortaya kard:
MillHare ke tin nvesini, o, kurmu, Erzurum Kongre ,
sini, o, toplam, Gaziyi Anadouya o dve t etmi, fi.
ln zatlardan yle istemi, Padiahla konumu. Bu
iddialarngya is bat iin de, ves ika diye o zamana
.t bir takm muhabereleri, bunlarn kendi lehine mi,
yoksa aleyhine mi olduuna dikkat etmiyerek, neret.
I i. Hlda yazyor.
Karabe kir Paaytanmyanlar, bu iddias nn he.
def ve maks adnanlamakta, tanyanlardan daha ziya
de glk ekerler. Ben, Paay tanyanlardanm.
Harbiye ve ErknHarbiye tahs ille rini beraber yap
tk. Mektepte ve bilhas s a Merutiyete te kaddm eden
senelerde, s abk ncOrdunun Makedonyas mda se.
vi.erek arkadalklarmz vard. Bu zat Cumhuriye .
!in ilns ralarnda ve s onralargiritii siyasteeb.
5?
b'Jerde, hideilse, namus lu, vatanperver bir as ker,
di. O esnalarda, hemen daima kendis ini mdafaa eder
dim. Fakat kibir ve gururun, muhake me s ini kaybe tti,
recek derecede, ke ndis ini bu rtbe dallete sevkedece.
ini tahmin eedmezdim.
Kzm Karabe kir Paa!.. Ztlinize bir sual da.
ha s oraym: Trk ordusu, mte canis Yunan ordusu
nnde Sakarya hattna doru e kildii ve Kral Kos .
tantin, as kerlerini aleyhimize s aldrd921 yaznda,
Trk ordus una kumanda etseydin, halin ne olurdu?.
Gece gndz yirmi iki gn s ren bu korkunme lha.
menin, kuvvetlerin pek gayrmtenas ip, uzun cephe
hatlarnda mukave me t ve sebat imkn ve mitle rinin
hemen akama s abaha zlmee yz tuttuu dakika
larda, hangi kafanla, hangi tfe inle ve hangi mev
cudiyetinle cepheyi tes bit edebilirdin?
Siz, harp tarihinde yalnz mnen deil, hattmad
dnoks anlarla da s arslan, ricate balambulunan
bir cepheye taarruz emri vermek hrikas gs terilmek
s uretiyle bir kale veya bir darlhare ktdeil, bir
mille tin, bir vatann talihini kurtarabile n kakuman,
dan ve kameydan muharebes i bilirs iniz ?
Bana kalrs a, siz artk bu yazlardan, bu iddia
lardan vazgein ve diyin ki; Benim bunlardan mak
s adm; made mki bu mevzuda htrat nerediyors unuz,
bu htralardan bende de bir ks m vardr. Ben de
bunlar, tarihi tenvir iin meydana koyuyorum, bu
maks atla yazdm. Btn maks adm bundan ibarettir
deyip, bu bir trl iinden kamadnz dvaya bir
nihaye t vermiolurs unuz.
Yine ayngnkMilliye t gazetes inin birinci s ahi,
fesinde de, Siirt Mebus u Mahmut imzas iyle u (izah)
vard:
Kzm Karabe kir Paann tarihhakikatle ri ay.
58
dnlatmak iin deil, daha ziyade ahspropagandas
iin gnlerdenberi yazdme ktuplarns tunlarmzda
nerettik. Son aldmz bir telgrafnamede, artk ine k,
tup yazmakta devam etmiyeceini bildiriyor. phe ,
siz, bu karar yalnz kendis ini alkadar eder. Muhte-
terem Karabe kir Paa, me ktuplarnniin kes iyor?
Bunun iin bulduu vesile udur: 15 numaralve s ika,
s mdaki bir fkray, gazeteye koymamz...
Hemen ifade edelim ki; ne rini mnas ip grme di,
imiz o fkra, mille tle raras s iyas etimize taallk eden,
bugn memleketin yks ek me nfaatle ri noktas ndan,
btn ehemmiyetini muhafaza eden bir mnayhaiz,
dir...
Bundan baka, ne re tme diimiz o bir kas atrlk
yaz, mnakaamzn, bandanberi takip edilen ahs
iddialarla, ahs iyetlerle himnas ebeti olmyan te k.
rar edelim mnhas ran harics iyas etimize taallk
eden mlhazalardr.
Bilmiyoruz. Bun' arn mutlaka neredilmesinde,
Karabe kir Paa Hazretle rinin, takip e ttii dva bak,
mndan ne gibi faydalar tas avvur ediliyor...
Haricsiyasete taallk eden, bugnn vaziyetinde
vo artlariinde de yine mna ve ehemmiyet tayan
ve nihaye t nerinde zarar muhakkak olan, dnkya
kn tarihin bazs afhalarnamak mes uliye tinj ze .
rimize almyors ak, bizi mazur grs nler. Bizim me v.
kiimizde bulunan ve millvazifelerini, me mle ket me n.
faatle rini mdrik neriyather vatanda, baka trl
hareket edemezdi. Bundan baka, haricsiyasete ait
es rarn ifas na, kanunme vzuatmzn ne dereceye
kadar ms ait olduu da ayrbir meseledir.
Meselenin btn bu cihetlerini, UmumNe riyat
Mdrmz, Kzm Karabe kir Paa Hazretlerine, hu.
mu s bir me ktupla yazmtr. Ee r kendis i, mesuliye ti
59
zerine alr da, yazdrmakta s rar buyururs a, been
dii neir vas tas na mracaat edebilir. Buna, hibir
mni yoktur.
Umarz ki, bu izahatmz, s atrlk yazs nkoy
madmz iin me ktuplarnkes menin, bir bahane ol.
duunu kfi derecede umume fkra anlatacaktr.
Paa Hazre tle rinin bu kararlarkars nda biz de
imdiye kadar kan me ktuplarndaki maddelere
ks a ks a cevaplarmzverdikten sonra, artk herkesi
rahats z etmee balyan bu ahs iyat iddialarm.
nakaas na nihaye t vereceiz. Ondan sonra, s tikll
ve Mcadele tarihimizde denize nisbetle katre ma.
hiyetinde olan . bugnk mnakaa mevzuunu bir
tarafa brakarak, ayntarihin, daha bir ok keleri,
ni aydnlatacak olan (AnkaralInn De fte ri) ndeki not.
hrmzn nerine devam edeceiz.
60
ALTI KKTABI MHAYA
KAKAR VERYOR
Kzm Karabe kir Paann yedinci cevap me ktu
bunu, gazetelerin alp da, nearctmeyileri hdis es in
den, iki hafta sonra, Ankaradan s tanbula gelen B
yk Mille t Meclisi Reis i Kzm zalp, Afyon Mebus u
Ali etinkaya, Sinop Mebus u Recep Zhtve Gazian
tep Mebus u Ali KlBeyler, hemen burada bulunan
Cevdet Ke rim ncedayile, buluup, bir meclis kura,
rak, Kzm Karabe kir Pagann bas lp ertesi gn
kitaplara tevzi edilmek zere ciltlenmekte olan
(is tikll Harbimizin Es as lar) kitabnimhaya karar
veriyorlar ve bu mhim vazifeyi, ilerinde en becerikli
saydklarRecep ZhtBeye havale ediyorlar. Fakat
ondan evvel de, ze mini hazrlamak iin, u te rtibat
ulyorlar: Me mur e ttikleri, Cumhuriye t Halk Partis i
s tanbul me rkezi me murlarndan Kzm ve Ali Beyler
simlerinde ki kims eleri, Bablde ki matbaann s ahibi
Sltan Beye gnderiyorlar. Bu zatlar:
Sen bir kitap bas yormus un, bunun hakknda
'lnle biri grme k is tiyor, diyorlar.
01
Sinan Bey de:
Gizli kapaklbir ey yapmyorum. Bas tm ki.
tap, memleketin tannmMillMcadele kahramanla
rndan bir kumandann eseridir. Maamafih, kim is ter,
se gre bilirim, cevabm veriyor.
Bu muhavere, o gn bu kadarla kalyor. Ertes i
gn akam s t traolmak zere matbaa yaknn,
daki berbere giden Sinan Bey, yolda yine aynzatlar,
la karlayor ve:
Haydi, buyurun gidelim, grn... teklifine
muhatap oluyor ve cevap vermee meydan bulama,
dan, kendis ine bu te klifi yapan Ali Beyin yamTnda
peyda oluveren iriyar, gl kuvve tli biriyle birlikte,
de ta zorlayarak, Sinan Beyi, hemen orackta dur
makta olan, sttenteli otomobile bindirerek, karr
gibi, yola karyorlar.
Nereye gidiyoruz?
te o greceiniz adama...
Bu adam kim? Nereden kt?
Gidince grrs n...
Baka lf yok.
Otomobil hzla gidiyor. Kpry gfeiyor. Beyo-
luna varyor. s tikll caddesinden geerken, Sinan
Bey, yanndakilerden, traolmas na ms aade etmele
rini rica ederek, arabaybir berberin nnde durdur,
tuyor ve alelcele traolduktan sonra, te krar ayn
arabaya binerek, Pangaltya varp, imdiki Radyoe vi,
nin kars ras ndaki 16 numaralevin nnde duru,
yorlar:
_ Ge ldik... Buyurun!..
Bu ev, meer Ali Beyin (e tinkaya) ikame tgh
imi. Sinan Bey, eve girince, s alonda KlAli Beyle
karlayor ve halinden, tavrndan anlyor ki, gr,
me k istiyen kims e, budur. KlAli Bey, hal ve hatr
62
s orduktan sonra, s zdndrp dolatrp bas lmakta
olan kitaba getiriyor. Vc henz s ata karlmam,
yni mahiye ti hikimsece malm olmyan bu kitabn
(muzir) olduunu ileri s rerek bazmtalalarda bu
lunuyor. Sinan Bey de bilmukabele:
Ben, tbi olarak okuyup te tkik e ttiim bu ki
tapta her hangi bir ekilde zararldenebilecek hibir
ey grmedim. Niin telbuyuruluyor? Bu kitap ve.
s ikalara ms te nit bir htrattan ibare ttir. Es asen, K.
zm Karabe kir Paa, bu hatratn, Halk Flrkas or.
ganlarmm; Neretsenize, syliyecek eyleriniz vars a
ne bekliyors unuz? MillMcadele tarihini, aydnlat,
inak iin, htralarnz neretmeniz, memlekete ve
millete karvazifenizdir. Sizi bu vazifeyi yapmaktan
kim me nediyor? arklibret yazacanza, bunlar
yazs anza!. diye tevik edileri zerine nere karar
vermitir. u halde, bu htralarn neri, Frkaca da
isteniyor demektir Ben de, zate n bu mlhaza ile bu
nu tabe ttim, diyors a da, KlAH Bay dinlemiyor, yi.
e bildiini okuyor:
Hayr, bu kitap mus irdir. Karabe kir Paa bu
nu Gazi Paaya karyazmtr. Sen bilmezs in. Biz
s tikll Mahkemes inde bu adamas acaktk amma, yi.
ne Gazi Paa ms aade etmedi.
Niin as acaktnz bilme m amma, benim bildi,
f' lm, hattyarresmmahiye tte ki Hkme t ve Frka
Kazetes, (Milliye t) in de son zamanlarda bile te krar
dip durduu vehile, Kzm Karabe kir Paa, mr
boyunca bu memlekete hizme t etmibir kumandan.
lir. Bunun byle olduunu siz de inkr edemezsiniz.
. De dim ya, sen bilme zs in... Biz as acaktk onu...
Hulsa, bu kitap muzirdir.
Bu kitap s izin nazarnzda muzirse, yni her
iargi bir ekilde zararlbuluyorsanz, kudre t ve kuv-
63
Vet elinizdedir. Ne is ters eniz yapars nz. karmaz,
s iniz...
Ne demek karmamak? Bu mmkn m? Ki
tap alels ul Mdde iumumlie verilecek. Oras te tkik
edecek. Ee r zararlbuluts a, lzm gelen takibatya
pacak. Us ul bu. Biz nas l buna mni olabiliriz?
Demek ki, Mdde iumumliin kitabmuzir bul.
myacandan eminsinia-?
Oras nbilme m... Ancak bizce bu kitap zarar.
ldir. Fakat Mdde iumumlik byle te lkki etmiyebilir
ve kitabserbest brakabilir.
. Aman efendim... yle ey olur mu? Maazal
lah!.. Ztlinizin zararlte lkki buyurduklarbir ki.
tab, kim serbest brakrs a braks n, s ata karmak
benim haddime mi dm?
Neden?
Hyane ti vataniye ile mahkm olduum gn
dr. Kime me rammanlatabilirim ki?
. Ne mnas e be t? Nas l olur?
yle olur, Beyefendi! Bu kitaptan bir kata
nes ini bir baldrplan eline verirler, Kprban
da (Erme nis tan Fatihi Kzm Karabe kir Paann ki
tab... Neler yazyor?) falan filn diye bartarak s at
trmaa kalkarlar. Halk da toplanr. Bunun zerine:
(Vay efendim, memlekette itia karmak is tiyor
lar!.) diye bir grlt ile hava bulandrlarak, beni
tuttine n, doru s tikll Mahkemes ine verirler ve ya
ptrrlar alnma hiyaneti vataniye crmn... Bu.
gn, bundan kolay ne var?
__ Sen hangi mektepte okudun, Sinan Be y?
Hayat mektebinde okudum Beyefendi!
O halde ks a kes elim. Bu kitap...
Beyefendi, ksacas u: imdi, siz ne yapmak
is tiyors unuz? Ltfe n bana, onu s yleyiniz.
64
. E... Bu kitabbize verir mis ini?
Zait lf Beyefendi! Verir mis in ne ke lime ?
Byle ey bahis mevzuu olur mu? Siz ver dedikten
sonra, ben vermemezlik edebilir miyim? Ne isters eniz
onu yapars nz!
O halde, bu kitaplarolduu gibi, bize teslim
e t!...
Emreders iniz. Ancak, bunun kt vesaire gibi
bir ok mas raflaroldu...
Ben s ana onlarveririm. Onu ayrca gr,
rz. O ciheti me rak etme... Halle de riz... Yarn gelir,
beni grrs n (1)..
KlAli Bey dvas nbu ekilde halledince, Sinan
Beyi yandaki odaya alyor. Burada, cemaat tamamdr:
Meclis Reis i Kzm Paa (zalp), Recep Zht-ve
Cevdet Ke rim Beyler arkadalarKlAli, Beyin
teebbs nn netices ini me rakla bekler bir vaziyette
oturmaktadrlar.
Cevdet Ke rim Bey, ieri girdikle rini grnce, te .
halkle yerinden kalkarak:
Oooo!. Sinan Bey siz mis iniz? Ben s izi eskiden
(1) Fakat halle tmiyor. Yarn de dii gn S inan Be yi y i
ne, aradaki Ali Bey vas tas iyle Nl.-' amas ndaki apartmanma
ce lbe den Kl Ali Be y: (imdilik beg yz Hra ve riyorum.
s t tarafnhe s ap e din de Cevdet Ke rim Bey s ize ve rs in,)
diyor ve orada hazr bulunan Cevdet Ke rim Beye de bu
he s abtamamlamas ns ylyor. Bunun ze rine Cevdet Ke rim
Beye ,mracaat e den S inan Be y, ondan: (Dur bakalm, biraz
s abre t!. Baks ana, Kzm Karabe kir Pa.a mahke me ye mra
caat etmi. Kitaplarn is tiyor. Ne yapacaz? He le biraz
be kle ..) ce vabnalarak is avs aklanarak uzatla uzatlan, ni
haye t hi bir ey ve rilme de n, kapatlyor. Yni dpe dz
bin kitap, beg yz liraya gas pe diliyor.
8. D. F : 5
65
t a n r m . . . Na s l s nz ? y le b uy ur un. . . B i r kahv e , fa*
l a n f i l n diy e ha v a y a b i r s a mi mi y e t v e r me k is t iy or .
Kitap me v z uu da tabit e kr a r aly or , he ps i, a y n
ka na a t t e :
Bu kitap bugn iin memlekete zararldr. Henz
neretmek zamange lmemitir.
Bundan da anlalyor ki, bu zevat, (Milliye t) ga
zetes indeki mnakaalarda Kzm Karabe kir Pagann
ortaya koyduu ve s ikalardikkat nazarna alarak, ki.
tabn da bu gibi bahisleri ihtiva edeceini dnm
veyahut, kitap bas lrken formalarnelde ederek (2)
okumuve nihaye t bu hkme varmlardr. Fakat,
byk bir ks m, (Milliye t) gibi dier gazetelerde de
gnlerce neredilmiolan bu ves ikalarn, imdi (ki.
tap eklinde neri zararldr) demenin ne mnas ola.
bilirdi ? Sonra bunu diyenler kimle rdi ? Kitaptan, hele
byle tarihbir ves ika mahiye tinde ki kitaptan ne an.
larlardki, kendi kendilerine, Hkme t iinde Hk
me t kurar gibi, byle bir harekete cret e diyorlard?
Haydi bu cret kuvvetini, zaman icabkendilerinde bu.
luyorlard, diyelim, o zaman da, byle, le min kita.
bn kanun dinlemeden, keyiflerine ve zor bazula.
nna dayanarak neirden menetmee kalkacaklar,
na, me mleket me nfaatle rini herkes ten fazla dnen,
hassas vatandalar s fatiyle gidip, bizzat Karabe kir
(2) Bilhare anlaldna gre, gaze te de ki mnakaala
rn devame s nas nda, ke ndi te vikle ri ve s rarlar ze rine
Kzm Karabe kir Pagann hatratntaba balaynhabe r
alan Milliye t gazete s i s ahil) ve bamuharriri S iirt Me bus u
Mahmut Be yle F r ka arkadalar, bas lmakta olan kitabn
formalarnpe yde rpe y matbaadan aldrarak, kitabn bas ks
ndm adm takip e tmive tam bas ks ona erince de, imha
kararvererek, bu teebbs e ge mile rdir.
66
Paaya anlatarak, onu bu kitabneirden vazgeire.
mezler miydi? Nere tevik eden kafadar arkadalar
olduuna gre, yine bu arkadalar namma yaplacak
iyi niye tli bir teebbsle Karabe kir Paa, kitabneir
den s arfnazar ettirilemez miydi? Karabe kir Paa,
memlekete ve millete zararlolduuna inandrlaca,
hatt bir .kagn evvel tevik eden frkann, imdi
aks ini dnerek me ne tmek is te diini grecei bir
iten feragatle vazgemiyecek bir ins an myd?
Bu cemaat, byle eyleri dnecek bir cemaat
deildi. Yalnz, ne pahas na olurs a olsun, kitabimha
etmek azminde grnyordu. Nite kim, mnakaa s o.
nunda baklayte krar azlarndan kardlar:
Bas lan ne varsa, heps ini bize tes lim ediyorsun
deil mi?
Bu teklife muhatap olan matbaa s ahibi Sinan Bey,
kars ndakile rin o gnkkudre t ve nfuzlarnnde
tekrar baneip, boynunu bkerek:
Efe ndim!, diyor, benim ne kuvve t ve kudre tim
vardr ki, s izin bu te klifinize red cevabvere bile yim?
Siz ne isters eniz, onu yapabilirs iniz!
Mesele tamam... Ne kanun ve ne de kanunlarn
vatandalara bahettii, haklarve hrriye tle ri dinle,
yen, sadece, Hkme t iinde Hkme t kurmak cret
ve cesaretinde bulunan bu muhte re m zevat, meseleyi
bu suretle keyiflerine gre hal ve fas le ttikte n sonra,
Sinan Byden yine kudre t ve nfuzlarns uiis timal
ederek mne vi bir bas kile (Tabe ttiim Kzm Ka.
rabekir Paann is tikll Harbimizin Es as laris imli
eserinin bin ns has n, zararlbulduum iin imha
ettim) yazlbir ves ikay, imza ettirip, alyorlar.
Meselenin bu ikinci s afhas da tamam... imdi, i,
kitabimhaya kald.
Fakat bu ii kim yapacak? Sinan Bey mi?. Va.
67
ka, imha ettim, diye imzayarak ves ikayverdi ama,
ya etmezse?
tyisi, mi, bu mhim ii de, bizzat kendileri, kendi
elleriyle yapmallar ki, genibir nefes alp, huzura
kavuabils inle r!.. Ve ite, yle yapyorlar. Yalnz hep
si birlikte deil, sessizce, gizlice te mini maks adiyle,
ilerinden s etikleri, Recep Zht Beyin becerikli eli
ne tevdi etmek s uretiyle...
68
KTAPLAR YAKILIYOR
Gecc yars na doru, peine taktC. H. P. s .
tanbul merkezi me murlarndan Kzm ve hviye ti an.
ca,k kendilerince malm aban is minde ki biri ile, Si.
nan matbaas na giden Sinop Mebus u Recep ZhtBey:
Kitaplar nerede ? diyor.
Matbaa s ahibi Sinan Bey, kitaplarn bulunduu
yeri gs teriyor. Gs termesi kfi. Recep Zht Bey,
maiye tinde kile re :
Haydo, doldurun uvallara!., e mrini verince,
azten birlikte ge tirilmitorbalar, uvallar doldurulu
yor ve s rtlara yklenerek, s okak banda be kle tilme k
te olan itfaiye arabalarna ykleniyor. Amma, s tan
bul Belediyesine bal, yni resmbir vas ta olan vc
ancak yangn gibi felketlere giden itfaiye arabalar,
m, kimin, hangi, s alhiyetle bu ie tahs is edebildiini
__yine haddiniz vars a, s orun... Hayr bir ey s ora.
mazs nz. Soran gene o:
, Heps i bu kadar m? Baka yok mu?
Bendekiler bunlardan ibare t...
Ne demek yni?. Sym, unlarg bin deil
m!?..
Ms aade buyurun... Bu kitaplar forma forma
bas lrken, Kzm Karabe kir Paa, her bas lan forma
dan beer adedini aldrd.
. Kiminle ?..
Fe ridun Beyle...
E... Ne oldu o beer forma?
TabiPaada kald?
. Nas l olur?. Nigin braktnz?
Kitabn s ahibi kendis i, isteseydi, heps ini alp
gtrrd. Ne diyebilirdim, mni olmya hakkm yok
ki...
Hatettin Sinan Bey... Vermiyecektin!
Nas l verme mezlik edebilirdim Beyefendi?..
Arze ttiim gibi, malm s ahibi kendis i...
. Eee... imdi ne olacak?. O kitaplarPaadan
nas l alacaz ?
Recep ZhtBeyi bir endiedir alyor amma, u
anda yaplacak i, ele geen kitaplarimhadan iba.
re t... s t tarafsonra, arkadalara konuulup halle ,
dilir. imdiki halde Sinan Beyin bu kitaplarnbu.
radan aparmak kfi...
Kitap uvallarm ykleyen itfaiye arabalar, s olu,
u Caalolu hamamnn nnde alyorlar. Daha ev.
vel, oraya koturulmuolan maiye tte n biri, hamam
s ahibi Ahme t Beyi bir trl bulamadndan, haydi
Hocapaa hamamna... Fakat bu hamamn s ahibi de:
, Bizim klhanda, byle yn halinde kt, ki
tap yaklamaz. Is karalar tkanr, bozulur, bamza i
aarz... diye yalvara yakara zr dileyince, bu sefer,
ehir dndaki tula harmanlarakla geliyor ve ver
elini... Topkap!.. denerek, o tarafa ynelinip, kitap,
lar, ayr ayr yaklyor.
70
Ben, btn bu ilerden bihaber, s abahleyin, kitap
larn Kanaat Ktphanes ine te s limi iini de bitirme k
zere matbaaya giderken, dkapda gzme ilien,
iki kiinin son derecede mteces s is bir vaziyette du.
rularndan phelenerek, hemen lkayt bir tavr alp
kalender bir yolcu halinde, matbaaya bile bakmadan,
yoluma devamla, yokuu kyorum. Eminn Halke .
vi.nin imdiki nivers itelile r lokalinin kars n,
daki rahme tli Niyazinin dkknndan Sinan matbaas .
a telefon ediyorum. Aldm cevap:
Aman gelin, polisler sizi be kliyor!, oluyor.
yi amma, benden ne is tiyorlar?
__ Biz de bilmiyoruz. Hattkendileri, de bilmiyor.
lar. Yalnz, bu gece matbaaybas tlar. Kzm Kara
bekir Paann kitaplarnalp gtrdle r. Sonra, Si
nan Beyi de gtrdler. Hl dnmedi. Sizi de is ti
yorlar. Kapdalar...
Telefonu kapadm. Kendi kendime dnyorum:
Daha piyas aya karlmambir kitap, byle alnp g
trlme z. in iinde bir ivar. Amma, ne olurs a ol
sun, made mki beni aryanlar polis tir. De me k ki me .
sele, zabtaya, adliyeye intikal etmitir. Bu takdirde
de, mevcut kanuna gre, kitabn yalnz yazarile ba
s anmuhatap ve mes ul olacandan, benim aranma,
ma sebep yok. He r halde bir yanllk olacak...
Bu dnce ile, yanlln kendi kendine dzelip,
be nim de aranmyacamdan emin olarak, beklemee
karar verdim. O gn yle geti. Erte s i ve daha ertesi
gnler, yine matbaaya uramamakla beraber, tele,
fonla s orutururken, hlaranmakta olduumu re .
nince, dayanamadm. Polis Mdr Fehmiye telefon
71
e ttim. Benim konutuumu anlar anlamaz, fe ryat eden
sesini yks e ltti:
Aman sen mis in? Neredes in? Allahakna a.
buk syle!
Nerede olduumu ne yapacaks nz ? Benden ne
is tiyors unuz? Onu syleyin..
Yahu! Brak imdi bunlar... abuk gel! Val.
lahi bir ey yok. Gel bir konualm.. Allahnsever
sen gel!. Soracam bazeyler var. Bedakikalk bir
i... Dinini seversen gel!.
ite konuuyoruz. Meselenin ne olduunu sy
lesene?.
Canm telefonla olur mu?. Gel bir kahve mi i.
Vallahi, korkacak bir ey yok...
Suum yok ki korkaym.. Ancak Sinan Beye
yaptnz gibi beni de Mdriye tte mis afir (!) e tmi.
yeceinize sz verir mis in ?
Ve riyorum... Sz... On dakikada biter...
. Bedakika ona kt.. Pe ki on dakika olsun,
geliyorum.
Lfuzatmadan, bir fayda beklenemiyeceini, is
ter is temez gitme k ge re ktiini anlamtm. Kalktm,
gittim. Makamnda karlatmz anda ilk s z:
Nerelerde idin Allahakna?. Kagndr ma
s alarnn bandan aldm btn me murlarseferber
e ttiim halde, izini bile bulamadlar. Azlbir komi,
tacols aydbile, oktan ele geirmitik. Sen nerelerde
idin?
Is tanbulda... imdi, onu brakalm... On dakika
gemesin...
Hangi on dakikays ayklayormuum meer..
72
KAZIM KARABEKR P AANIN
KK B AS ILIYOR
Bu arada 1933 Hazirannn 4 n 5 ine balyan
gece... Sabaha karPolis MdrFe hmi Beyin ku
mandas nda, seferber olmu yz kadar polis Kzm
Karabe kir Paann Erenkyde, is tas yon yaknndaki
kkn s aryordu. O gn, hava kararmaa balar
ken, dikkat nazarnekmemek iin, yolcular gibi
parti parti getirile n sivil ve resmkyafe tli polisler,
is tas yondan itibaren kke varan yollartutmular,
horozlar terken de harekete geerek, ihtiyatladm,
larla, ablukaydaralta daralta, kkn bahesine da
lp, kaps na dayanmlard.
Ortalk aaryordu, s aat drt buuktu.
Kkte Kzm Karabe kir Paa, ei, iki kz, iki
e vltlile mis afir bulunan Cafer Tayyar Paa vard.
Krarcas na atrlan kapdan giren Polis Mdr
ile maiye ti, Kzm Karabe kir Paa ile karlanca
durakladlar.
__ Ne is tiyors unuz? Ne dir bu hal?
Kekelemekten baka ne cevap versinler, ellerinde
73
us ul dairesinde tanzim edilmibir arama emri bile
yok. Zor bazuya dayanarak giriyorlar. Zate n byle sa_
bah karanl, kanlkatille rden baka kimin yuvas
bas lr? Karabe kir Paann, bu kanuns uz harekete b
tn itirazlarboa gidiyor. Nereden gelirse gelsin, her
emre boyun emek cibiliyetinde olanlar nazarnda,
memlekete mrboyunca feragatle hizme t etminam.
lbir kumandanla her hangi bir erir ve katilin ne
farkolabilir? He r bir itiraza, protes toya, hattin.
s anlk dabna bile aldrmadan bir anda kkis til
ettiler.
Bu beklenmedik bas knn, heyecan ve teliylc ya.
taklarndan kaldrd, neye uradklarm bilmiyen ev
halknn endie ve me rakla alm gzleri, nnde,
odalara en polisler, bilhas s a kt namna gzle,
rine ilien ne varsa, toplyarak bir kenara koymak s u.
retiyle aratrmalarnmutfaa, kilere, kmrle ,
ocaa, bacann iine kadar temil ettiler.
Kzm Karabe kir Paann, ne is tedikleri, ne ara
dklar, niin byle eki.ya ini bas ar gibi taarruza l.
zum grdkle ri hakkmdaki btn s ualleri:
Emir aldk... Baka bir ey bilmiyoruz. Ev.
raktoplyacaz! tarzndaki mrltlarla cevapsz ka.
lyor. Kk tavan aralarna kadar talan edilircesine
aranmakta devam ediliyordu.
s t kattaki odada yatmakta olan Cafer Tayyar
Paa, duyduu ayak sesleri, grltpatrdile yata
ndan frlarken, oraya kadar s okulmutaharri me .
murunu tand. Ali, e tinkayann kafadar arkadala
rndan olan bu jandarma yzbalndan emekli ta.
harri me muru, Paann:
Hayrola Aziz?.. Ne var, nedir bu? Sen ne ar.
yorsun burada ? diyiine aldrmadan, s oluk s olua oda.
74
ya dalm, didik didik edercesine yatakartrmaa
koyulmutu.
Bu esnada, Cafer Tayyar Paann s kdardaki
evi ile kardei Hamdi Beyin evi de, hatt, bir gn
evvel Kzm Karabe kir Paayziyarete gelmi, B.
yk Zaferde Yunan BakumandanGeneral Trikopis i
esir alan eski kumandanlardan ve mebus lardan Halit
Beyin evi de, tpkbyle bas larak aranmakta idi.
Kzm Karabe kir Paann kknde, el s okulma,
dik bir ke bile braklmamak s uretiyle yaplan ara
trma tam drt buuk s aat s rmt. Sigara kt,
larna varncaya kadar bulunan her kt paras ve
bu arada Paann tedenberi itina ile tuttuu notla,
rnihtiva eden doks an ks ur dosya, uvallara doldu,
rularak gtrlyor. Ancak Polis MdrFe hmi, m.
hm vazifes ini liyakatle ve maharetle sona erdirmi
gibi grnmyor. Aks ine, iini tamamlyamam, arad,
nbulamamolanlarn huzurs uzluu, tel, endiesi
iindedir. Mklnhal iin, ezile bzle, Kzm Ka
rabe kir Paaya s okularak:
Affeders iniz, Paa Hazretleri, evrak aras nda,
son bas lan kitabnzdan hibirini bulamadk. H lbu.
ki bens hann sizde bulunduu haber ve rilmiti. On.
larda rica edecektim. Nerede ise, ltuf buyurs anz..
Kzm Karabe kir Paa, sert bir sesle, cevap ve.
ryor:
__ Bende toplayp gtrdkle rinizde n baka bir
ey kalmad. Bahs e ttiiniz o bekitab, biraz evvelki
bas knnz esnas nda heyecana den refikam, ite u
rada tututurup yakmtr.
Paann gs terdii ocakta, hakikate n yeni yakl,
danlalan bir yn kllemikt yanklarg
rlyor. Polis Mdr, pheli baklarnbir mdde t
75
oraya dikiyor. Bunlar, acaba hakikate n, o bekitabn
klle ri mi?.
Yaklayor, elleriyle, hafife yokluyor. Amma,
kathkm vermee yaryacak ekilde anlalr ey
deil ki... Fakat, Paann ifades i kat... Buna kar,
itiraz cesareti de artk kalmamtr.
Talana urambir yangin yerine dnen kkte,
hlneye uradnbilememidurumda, fakat fele.
in bu sillesine karda, her zamanki gibi me tin ve
s oukkanlkalmas nbilen Kzm Karabe kir Paa, er.
tesi gn, yine adale tten baka bavuracak yer kal.
madma kanaat getirerek, s tanbul Mdde iumumli
ine hitaben, u dilekeyi yazyor:
Son zamanlarda, gazetelerde intiar eden s tik,
ll Harbine ait vakalar tahrif edildii gibi, ahs ma
da tazyikte bulunulmutu. Hus us iyle arklibret ya
zacama, is tikll Harbine ait bir eseri vatan ocuk,
larna hediye e tme kliim tarih ve hakikat namna, da.
ha byk bir hizme t olacabeyan edilerek, hayat,
myalnz ocuk oyunlarna ait bir kitap yazmaa l
zums uz yere has retmiolduum ms te hzi bir tarzda
gazetelerde cihana iln olunmutu. Her eyin hakik
s ahibi olan mille timizin, tarihhakikatle rine de, oldu
u gibi vakf olmas iin (is tikll Harbimizin Es as
lar) unvaniyle yazdm esere, imdiye kadar mile t
ve me mle ke timizin irfan tarihine, grdkle rim, tetkike-
rim ve hayatmn tecrbeleri olmak zere hazrladm
ve hazrlamakta olduum tarihve lmdrt es erimin
fihris tini ve bazlarndan nmune s ahifeler de ilve ile
s tanbulda Sinan Matbaas nda tabe ttirmitim. Tam in
tiar edecei bir zamanda, umume fkra arzna mni
olmak kas diyle, her hangi bir taraftan intiarna mni
olunmutur. Bu hale ittlkesbeylediimde gerek Ma.
kamlinize ve gerekse Trkiye Byk Mille t Meclisi
76
Riyas etine ve ayrca Baveklete arzikye t eyle
mitim.
Cevap olarak, gn s onra aldm tahrirataliy.
yelerinde aynen: ikye t e ylediiniz mesele, mme
haklarnalkadaeder mahiye tte grlmemi olma
s na binaen, ahshaklarnzn kanunmercilerden ta.
kip edilmes i iktiza eder buyurulmutu.
te tam buna teebbs edecek, yni hakkmara
mak iin mahkemeye bavuracam dnk 4 Haziran
1933 gn s abah, s aat drt buuktan dokuza kadar
kkmde bir arama yaplarak, yukarda arze ttiim
tarihve lmes erlerim ve hayatmn btn mes ais i
drt uval iinde, yks e k makamnza te tkik iin tes
lim olunmak zere, eilmden alndve btn ricalarma
ramen, iki ns ha olanlardan biri bile, bana brakl
mad.
zerinden on sene geen ve artk tarih s ahi,
felerine intikal etmibulunan ve hlyaayan bir ok
vatandalarmzca malm olan hakikatle ri havi (s
tikll Harbimizin Es as lar) is mindeki es erimin de ya.
kldnrenince, maddve mne vduar olduum
zarar ve s trabn derecesini tarifte n cizim.
Elimde n zorla alman ve mille timizin irfan tarihi,
ne ait olan eser ve e vrakmn s erian bana iade bu yu.
rulmas n, Cumhuriye timizin yks e k Mdde iumumlik
makamndan rica ederim.
11
(BEKTAP) DAVAS I!..
Polis Mdrlnde , s ayn Mdr Fe hmi Beyin
huzurunda, nihaye t beon dakika srecei vaad e di.
len sorgu fas lalarla fakat, kanuns uz bir surette,
ve ke mali nezaketle (!) me vkuf bulundurulmam s ure,
tiyle tam krk s ekiz s aat devam e tti. Bu esnada,
ikide birde Birinci ube Mdr Nuri, Beyin de iti,
rakiyle, temcid pilvgibi arka arkaya zerinde du.
rularak, s orulan ey, hep: Kzm Karabe kir Paa ile,
bu kitabnas l hazrlayp bas trdnz? la balayp;
Peki, kendisine kalan, senin gtrp ve rdiin o be
kitap imdi nerede ?> de karar klyordu.
Ne bile yim be n?. Made mki, Paa kitaplarbe.
nim kendisine ve rdiimi itiraf ediyor, o halde bunla,
rn nerede olduunu benim deil, onun bilmes i lzm.
Ona s orun!, diyorum.
Sorduk. Re fikas nn yakm olduunu s yl.
yor...
O halde yanmtr...
Hayr!. Yakmamlardr. Saklyorlar.
O halde s akldr.
78
T a ma m. . . i t e imdi, b unl a r n s a kl ol duu y e r i
bul ma k l z m.
yi ya ite, bulun!
Aramadmz yer brakmadk.
Demek ki yok...
Var, muhakkak var amma, bulamyoruz.
Vah vah.. Demek ki bulunmyacak...
Ve s abrm tkendi, dedim ki:
Beni, bunun iin mi buraya ge tirdiniz? Ben
den is te diiniz ne ?
Bu kitaplar, sen isters en bulurs un!
Paann yaklddedii kitaplarben nereden
bulaym?
Bulabilirs in... nk Paann s ana itimad
var. Aznarars an, nereye s akladnsenden gizle ,
yemez.
Evet..- te kitaplar burada diye hemen gs te.
rir, ben de ge lir size haber ve ririm, olur biter.
Tamam...
Glmee baladm. Fe hmi bir anda kprd:,
Ne glyors un? Hliin ehemmiyetini kav.
rayamam gibi, alay mediyors un?
Alay eden s izs iniz! Benden olmyacak bir ey
istemekle de kalmyarak, bir de akl retmee kal
kyorsunuz.
Fe hmi, s rardan bir netice kmyacam anlayn
ca, Birinci ube Mdr Nuriyi, dos yalariyle be ra.
her yanmzdan uzaklatrarak, bana da:
__ Biraz is tirahat et. Hele bir dn.. Yine ko.
nuuruz... diye, koltuumda kendi ke ndimi dinleme
mknverip, darda bekliyenleri kabule balad.
Saatle r geti. Hava kararmaa balad. Eh, dai
renin tatil zamangeldi. Nerede ise, haydi buyur, di-
79
Ve y ol ve re c e kle r , dnc e s iy le , g z le r inin iine ba
ka r ke n, k a l k p :
>Ben gidiyorum... Sen bu gece, burada mis afi.
rimizs n. s tirahatn iin her ey te min edilmitir.
Yarn s abah grrz... demez mi?
Donakaldm. Sonra birdenbire is yan e ttim:
Ne hakla beni te vkif ediyors unuz? Suum ne ?
Hayr... Me vkuf filn de ils in... Sadece, mi.
s afir...
Ve derhal sertleti:
Uzatma imdi!. Byle icap ediyor. Geu oda.
ya-. Otur. s tersen yat!.
Makam odas nn yanndaki, maroke n koltuklu, ka.
napeli kk odaya getim. eytan kulana kurun,
mrmde ilk defa, hrriye ts izlik acs nduyuyordum.
Hele bylesine bir ke yfhkmn, dpedz zorbaln
kurbanolu, acmbtn btn tahamml edilmez
hale getiriyordu. Fakat ne yapabilirdim ? Btn geceyi
sebepsiz maruz kaldm mane vikencenin s trabiyle
uykus uz geirdim.
Sabahleyin, celbedildiim Mdr Be yin odas nda,
te krar aynsorgu komedyas balad, le ye kadar
hep aynteraneler devam etti. kindiye doru, birde n
bire odada esen tellbir hava ortas nda, Emniye t
Umum MdrTevfik Hdi Beyin ge ldiini grdm.
Meer, o da, Ankaradan bu iiin gelmi. Dos yalar
nne yld- Bir s rhikyeler anlatlp, izahat ve.
rildi ve sra, yine bana geldi.
Son derece babacan, s amimbir tavr taknarak,
ok mlayim bir sesle konumaa balyan Tevfik
Hdi Bey, bu bekitabbulup ortaya karamad
takdirde mevkiinde n olacanhis s ettiren bir ifade ile,
bu ide elimden geleni yapmaklmn bir vatans ever.
rk borcu olduunu ve istersem, bunu yapabileceimi,
80
yapmak kudretinde olduumu ve binaenaleyh, vatan
s everliimden emin olarak bu yardm, benden bekle,
diini tekiler gibi te krar etti.
Ben dc, yine tekilere s yle diim gibi, mevcut ol_
myan bir eyin benden is tenii kargs nda yapamam
diyi.imin mnas nanlamalar lzm ge ldiini ifade
ile, vatans eve rliini is bat iin ins ana o vatan urun,
da lme te klif edilebileceini, fakat bu istedikleri, ii
hayatm pahas na da maddeten temine kaadir
olmadm, esasen bu mes elenin vatans everlikle hi
bir mnas ebeti bulunmadnilve ettim. Mnakaa
uzad.
Onlar, bu bekitab yoktan var etmek gibi
behemehal bulmays abit bir fikir halinde kafalarna
mhlamolduklarndan, ve btn mitle rini de bana
balambulunduklarndan yakambrakmak is te mi
yorlar, ben ise, elimde olmyan bir eyi yapamyaca.
mbir trl anlatamaym s trabiyle kvranarak,
ter dkp duruyordum. Mnakaa, ekime haline
gelmiti,. Fe hmi, olanca s e rtliini taknarak, dayakla
tehdide bile kalkt. Gldm.
Sonra, bs btn azarak; vatans everlikten nas ibim
olmadnyzme barmak cretini gs terdi ve pr
gayz odadan kt-
Bu sefer glemedim. Onunkinden de sert, ac, ze
hir gibi bir sesle:
Bana herkes vatans everlik dersi verebilir. Yal
nz, MillMcadelede ben Konyada Kurtuludvas
urunda kellemi koltuumun altma alarak canla ba
la alrken, dman kuvvetleriyle gelip matbaam
bas an bu polis mdr as la!., diye bardm.
Tevfik Hdi Bey yerinden frlayarak (Sus, yeter)
diye kolumdan tuttu, yanma ekti. Sapr s apr titri
yordum. Gzle rim yaarmt. Hlhrs malamam-
S. D. F : 6 81
tim. Nihaye t, btn btn babacanlaarak, beni tes.
kin iin yzm gzm okamaa balyan Tevfik
Hdi Beye dedim ki:
Kuzum Beyefendi,!. Btn bu grltnn, b.
tn bu ortalyerinden oynatn hibir mnas , hi
bir faydas olamyacan neden anlyamyors unuz ?
Farze diniz ki, ben imdi gidip, Kzm Karabe kir P a.
ayi kandrarak, bu bekitabalp ge tirdim. Size ve r.
dim. Bununla ne yapm olacaks nz? Bu kitaplarn
kkn m kazmolacaks nz? Dnmyor mus u.
nuz ki,, bu kitaplarn ihtiva e ttii ves ikalar gibi, daha
bir oklarnn as llaryine Kzm Karabe kir Paann
elinde bulunuyor. Bas lan kknde toplanan ves ika
larn hepsi, ikinci s uretlerdir. Die r s uretleriyle as l.
larbtn aramalarnza, taramalarnza rame n eli.
nize ge memitir. O halde, as llarPaann elinde bu.
lunan ve s ikalarn s uretlerinin, s uretlerini ihtiva eden
kitaplar__ hattbir tekine varncaya kadar ta.
mame n imha etmekle ne yapmolacanzzanne di.
yors unuz? Bunun karanlkta gz krpmaktan ne fark
var?
Tevfik Hdi Bey Allah gani gani rahme t eyle
sin, hakikate n babacan adamd birdenbire, serapa
s amimiye t kesildi, hararetle e limi tuttu:
__ Ah, Bilmiyors un... Vaziye timi bilmiyors un...
Hakls n.. Fakat, ,gemi azya alan malm Beylere (1)
me rak anlatamyorum. Bilmezs in, beni nas l tazyik
e diyorlar...
(1) Aradan s ene ler ge ti, 1940 de Ktahy a valis i bulu
nurke n, oraya ugraygmda, be ni ote lde n alarak, konana
mis afir e den rahme tli Te vfik Hdi Bey, bu mes ele yi taze le
dii zaman, bu Be yle rin is imle rini de aklamtamma, ben
yine nes kftt gece yim. Ar if olan anlar.
82
Tevfik Hdi Beyle artk anlamtk. Daha do.
rus u o, bu bekitap zerinde s rarla durmann mna,
s izliini gzelce anlamt.
Polis Mdrodaya dndzaman, Tevfik Hdi
Bey hisesini karmadan kalkt, gitti. Fakat, Mdr
Be yin emriyle, ben o geceyi de, mis afir bulunduum (!)
aynodada, kapalgeirdim. Ancak ertesi gn, o da,
(bekitabbehemehal bulmak iin Kzm Karabe kir
Paa nezdinde elimden gelen her eyi yapmam) ar-
tiyle szde serbest brakldm. Szde, diyorum,
nkMdriye tte n itibaren, peime taklan iki s ivil
memur, glgem gibi beni takipte n bir an bile hli
kalmadlar. Bu ekilde, pe imdeki sivillerle dolaa do.
laa gnler geti. Bu arada, Polis Mdrnn emrini
yerine ge tirir grnme k iin, bir iki defa, Erenkye
giderek, Kzm Karabe kir Paa ile grtm- Durumu
kendisine anlattm. Zaten onun kkde, hl, hatt
daha s kbir taras s ut altnda idi. He pimize dnyay
zindan etmilerdi.
te, bu s rada, bir gn, altm matbaaya te
lefon eden Polis Mdr Fe hmi, yine o eski tell
ses iyle:
Aman abuk gel!.. Mhim bir ivar! diyince,
birdenbire, haftalarca evvelki, beni tuzaa dren d.
veti hatrlyarak:
Ye te r yahu!.. Hlmbu?. Pe imi brakmya.
cak msnz?- Ye te r!, diyiime:
Yook... O mesele de il... Baka, dos ta bir i,,
arkadaa... Rica ederim gel, bekliyorum., cevabn
verince, kalktm, Mdriye te gittim.
Karma, bambaka bir Fe hmi Bey kt. Mlte .
fit, mtebes s im, nazik, kibar, gler yzl, fakat heye.
canlbir Fe hmi Be y... Koluma girdi:
83
Ge l, g imdi s e ninle Va l iy e g ide c e iz . Mu t l a ka
s e ni g r me k is t iy or . Amma , d i k k a t e t, b t n bu olup
bite n hdis e le r de n ha be r i y ok. K z m Ka r a be ki r P a a
il e ba r a n B a v e kil i s m e t P a a nn e mr i z e r ine s e .
ninl e g r e c e k. . . Ka r a be ki r P a a , olup bit e nl e r i B a
v e kil P a a y a a nl a t p i ky e t e de r ke n, s e nin de t a ki p
e di l me kt e ol duunu s y liy e r e k, buna bir ni ha y e t v e
r il me s ini is t e mi. B a v e kil P a a da Va l iy e s y le mi.
Ha l b uki , de di i m g ibi. V a l i ni n bu ile r de n ha be r i y ok.
S a na s or ar s a, s e n de , bir e y y ok de . B e ni mk l v a .
z iy e t e s okma, r i c a e de r im.
K a p da be kliy e n Md r i y e t ot omobiline bindik.
Ya ny a na ot ur duk. F e hmi h l he y e c anl B a bl i de n
T r be de ki B e le diy e bi na s na g ide r ke n o ks a c k y ol da
bil e be ni bi r l i kt e kims e g r me s in e ndie s iy le he me n
a r a ba nn pe r de le r ini indirdi- B e le diy e y e v a r dk.
V a l i v e B e le diy e Re is i, r a h me t l i Mu h i t t i n s t n .
d a n ka ps nda , F e hmi e v v e lki t e nbi hl e r i ni ve r i c a ,
s mt e kr a r e de re k, be ni oda y a s okup, ke ndi ka y boldu.
V a l i :
Ooo. . . Ho g e ldin, buy ur ba ka l m, diy e h a r a ,
r e t le e l i mi s ka r a k kanape y e kp, be ni de y a nma
ot ur t t u. F a l t a g i bi a l a n g z le r ini g z le r ime di ke ,
r e k, e l le r ini de d ua e de r g i bi a a r a k:
Ne olmu A l l a h a k m a ? Ne v a r ? S e ni r a ha t s z
m e tmile r , ne di r ? de y inc e , ii mde n g le g le :
Yooo. . . de dim, bi r e y y o k. . . Ne mna s e be t ?.
Ra ha t s z e de n f i l n y ok. Ne r e de n kt b u? B e ni m " bir
e y de n ha be r i m y ok. Ne ol mu k i ?
Ge nib i r ne f e s a l r g i bi y a pa r a k, ok s a mi mbir
t a v r l a e l i ni o muz uma ko y a r a k:
ok ky me t l i b i r a r ka da mz s m. Ol ma y a k i
s ana, kc k bir r a h a t s z l k v e r s inle r .. i mdi ms t e
r i h oldum- F a k a t ok r ic a e de r im, he r ha ng i bir i .
81
kye tin olursa, hemen bana haber ver. De rhal telefon
et!. Rahat ve huzurunun karlmas na katiye n m.
s aade e tme m... (1)
Teekkr ederek kalktm. Yine aynharare t ve
s amimiyetle, kapnn dna kadar elimi brakmyarak
uurlyan Valide n ayrlp, merdivenleri inerken, te krar
Fe hmi ile karlatm:
Ne oldu? Ne s ordu? Ne de di?
Anlattm ve ms te rih olmas ns yledim. Me mnun
ve mte ekkir, gitti.
Ve o gnden itibare n peimdeki kuyruklar da, g.
rnmez oldu. Demek ki, beni Valiye kadar getirmek
suretiyle, son takibi bizzat Fe hmi yapm oluyordu.
Amma, acaba hakikate n, takibimde n vazgeilmimi
idi? Vaka __ heps ini de artk tandm, hatt, bir
ks miyle dos tluk bile tesis e ttiim bu muakkiple ri
peimde grmyordum amma, hlbulunamyan (be
kitap) s evdas ndan tamame n vazgeilmiolduuna da
pek inanamyordum.
(1) Rahme tli s tndag e mlkliye ayrlp da evine e kil
dii s rada bir gn rportaj yapmak ze re ke ndis ini ziya
re timde bu mes eleye de te mas e tmive ondan, bu dvt ve
te minatn s e be bini s ormutum. Ayne n u cevabv e rmiti:
Bave kil s me t Pahadan s e nin yznde n mke mme l bir zl
g t ye mitim. Bana, muharrir Kande mir Be yi, Karabe kir P a
gann kitabme s ele s inden dalay takip e ttiriyormugs unuz.
Paga da bundan fe na halde ikye ti. Katiye n byle bir geye
ms aade etmem. Ke ndis ini de de rhal dave tle zr dile yip,
te minat ve receks iniz demigti.
85
HL BEKTAP SEVDAS I..
VE NHAYET BARIMA!..
Bavekil s met Paann, s tnde ehemmiyetle du
rarak, ve rdii katemir zerine Valinin ahsan be.
ni temin ediine ramen, takipte n kurtulduuma ia.
namakta haklolduumu, ks a bir zaman s onra __ev
velkilerden daha ocuka ve glnbir teebbs kar
gs nda anlamoldum:
Bir gn, altm matbaada, mas amn banda
otururken, ziyare time gelen yzn ilk defa gr
dm, te miz pk klk kyafe tli, gs terili, orta yal,
kibar bir zat, rahats z ediine zrler dileyerek, be
nimle mhim bir mesele hakknda biraz grme k is
te diini syledi ve nme de kartvizitini brakarak,
Ame rikann en mhim neriyat messeselerinden bil
me m nenin Trkiye mme s s ili olduunu da ilve ede.
rek, kendini tantt:
Buyurunuz!, dedim. Emriniz?
Beyefendi!, diye balad; mme s s ili bulundu
um dnyaca tannmbu neriyat irketi,, (byle bir
irke tten habe rim yoktu tabi) son zamanlarda yeni
86
bir sdri ne riyata balamak kararnvermitir. Ame .
rika ve Avrupann mehur siyasve as kerahs iye t,
lerinin hatratntopluyor. Vils on, Klemans o, Hinde n,
burg, Mareal Foch gbi, belli balme hurlarn ht.
ralarm te min etti. Bunlar s ras iyle tab ve ne re dil,
mek zeredir. Bu arada, Yakn ark ve bilhas s a Tr.
kiye me hurlarnn da htralarnte min vazifes ini ba.
na verdiler...
iimde n: Eh, anlald. Bu da baka bir oyun...
dedim amma, adamcaza, s ezdirmedim. Dikkatle din.
ler grnme kte devam e ttim, o da devam e tti:
ite s izi bu maks atla rahats z ediyorum. Ya
zlarnzdaima zevkle, alka ile okuyan bir kariiniz
olduum iin, bu hus us ta evvels izin muave ne tizini
rica edeceim. Mesel, kimle rin htralarnte min ede.
biliriz? unu da ilve edeyim ki, bu htralar, tabi
trke deil, ngilizce ve frans zcaya tercme edile,
rek, Trkiye haricinde neredilecektir.
Vallahi... dedim, biliyors unuz ki, Trkiye nin
dnya apnda mehur ahs iyeti yalnz Gazi Paa Haz.
retleridir. Bir vas ta ile kendilerinden htralarnis .
tes eniz...
ok gzel, esasen ben de onu dndm am
ma, henz ibanda bulunduklariin, kabul edecek,
lerini tahmin etmiyorum.
O halde, mes elis me t, Fevzi Paalar var...
Fakat onlar da ibanda...
Ya.. yle ... Baka?
__ Rauf Bey var... Amma, o da Avrupada... Ba.
ka kims eyi de hatrlyamyorum.
Nas l etsek bilme m ki?..
ikimiz de, dnyoruz Bir hayli byle, sessiz s a.
das z dnrken, o, birdenbire akima gelmigibi:
87
Kzm Karabe kir Paa... deyiverdi ve ilve
e t t i :
>Hem, iten ekilmibir vaziyettedir, hem de
bilhas s a Erme nis tan F tihlii ile ok tannmbir ah.
s iyettir. Htralarnn da o nis bette kyme tli olaca
muhakkak...
Tamam!, dedim. Hakikate n yle... y i ki akl,
niza geldi. Ondan is teyin!.
Ke ndilerini ahsan tanmyorum.. Me rref ol.
madm. Bilme m ki, dorudan doruya mracatim m
nas ip olur mu? Siz tavas s ut buyurs anz... Tabi, zah
me tiniz karlks z kalmaz. irke timizin bu gibi i
lerdeki cme rtlii de mehurdur. Lakal sekiz on bin
dolar komis yon te min edilebilir. Hatt, daha fazla...
Oooh, ne l!. Oturduum yerde, Kzm Karabe .
kir Paann hatratnbu irkete te min ederek, on
bin dolara konacam. Bal gibi bir i... Adamcaz da
bu dolar lfnn fende yapttes irini kef iin, ba
klarm gzlerime dikmi, cevap bekliyor.
Vaka, dedim, Kzm Karabe kir Paaytan,
rm. Fakat, bu ii temin iin, tefe rruatiyle konumak
icap eder. Bu sebeple, s izin gidip dorudan doruya
temas etmeniz, daha doru ve is abetli olur. Paa ok
nazik ve kibar bir zattr. Hiekinmeyiniz. Hs nka.
bul greceinizden eminim. Kkde Ere nkyde dir...
s tas yona kar kmaz, kime s orsanz gs terirler...
Efe ndim, bu ide s amimiye tin byk rolvar
dr. Paa Hazre tleri, tanmadklarbir adama belki,
itimat buyurmazlar, diye (cebinden kardbir sr,
ngilizce ante tli ve yazl, imzal, mhrl ktlar
nme koyarak) halbuki, ite irketin itimadname s i
ve aramzdaki muhabereler me ydanda... Sonra... Te
lif hakkolarak ne isterlerse vereceiz. Amma, bil
me m ki... Nas l te lkki buyururlar?
88
tyi ya ite, bu ves ikalarda kendis ine gste_
rirsi-niz. Anlatrs nz, olur biter.
ok rica ederim Beyefendi, siz tavas s ut bu.
yurs anz... Made mki tanyors unuz, s amimiye tiniz var.
Sizin tavas s utunuz daha ms mir olur. Beni minne ttar
edersiniz. He m de maddeten bir me nfaat temin etmi
olurs unuz... ok rica ederim....
Adamcaz kafas na koymu, ill beni Paaya
gnderip, hatratnistetecek ve aklnca alacak!.. Ve
te krar te krar te minat veriyor:
Hatrat, olduu gibi, doru Ne vyorka gnde
receim. Tercmesi de orada yaplacak ve orada ne
rolunacak.. Bu artlara riaye t olunacandan emin
olunuz...
Mke mme l... Hemen, gidip Paa ile gr
nz... diyorum amma, anlamyor. Mutlaka benim git
memi, almam, ge tirme mi is tiyor.
O kadar yalvara yakara s rar e tti ki, bamdan
s avmak iin, nihaye t; Peki..-.demim.
Es as en Paayda, bu acaip teebbsten haberdar
etmem lzm ge ldiini dnerek, kalktm, Erenkye
gittim. Bu yeni oyunu anlattm. Paa, gii' d:
Glnmiyece k ey deil ki... Bu ne akldr
byle?. Peki, ben bu oyuna gelip da, htratmver
sem ne olacak? Vereceim, yine suret deil mi?-
As llarbende kaldktan sonra, ne kazanmolacak
lar? Bu kadarck eyi dnemiyecek kadar gafil mi
bunlar? He m nedir bu te l? Ne var ki? Hatratm
zerine bu derece dn sebebi ne ? Bir ey yok ki,..
Nihaye t tarihhakikatle r... Ne oluyor anlyamyorum.
ocuka bir te ltr gidiyor. Eminim, Gazi bunlar
duysa, benden fazla s inirle nir...
Paadan ayrldktan sonra, ertesi gn te krar zi
yaretime gelen s ayn irket mmes s iline; Kzm Ka.
89
rabekir Pagann imdilik htratnne ekilde olurs a
ols un neretmek fikrinde olmad cevabnv erdim.
Fakat buna rame n adam, dolarlarn s ays narttra
arttra, s rarnda devam etti. Gnlerce gidip geldi...
Hattavans olarak paralar vermek teklifinde bulun,
du ve hattbir gn, Kadky vapur iskeles inde te .
s adfen imigibi karma karak, olanca talka,
tiyle bin dereden su getire getire, koluma girip, be k.
le ttii otomobile bindirdi. Balarbamda bir kke g.
trd. EVvelden te rtipli olarak hazrlandanlalan
mke lle f iki sofras bana oturttu. Birbirinde n dil
ber genkzlare trafma yerletirdi. Sazlar, arklar,
dans lar ortas nda iirdi ve adamakllsarhoolduu,
ma kani olunca da:
Bu ev sizin, bu kzlar sizin, yalnz bir ricam
var. Paann u htratnte min edelim. irke t m
temadiyen tazyik ediyor. Ne isterlerse vereceiz, diye
mutlaka te minini is tiyor. ok mkl vaziyete girdim.
Beceriks izlikle itham ediliyorum- Sizden baka kims e
den midim yok. Siz bilirs iniz. Paayikna etmek im.
knyoks a, mesel, habe ri olmadan da htratelde
edip, bir e mrivaki yaplabilir. Eminim ki, neticede
kendileri de me mnun olurlar.
Yni, htratPaadan ar,' teklifinde de bulun
du. Heps ini Paaya anlattm. Gldk. Onlar da bu g.
lmz sezmiolacaklar ki, nihaye t midi keserek
peimizi braktlar.
Yalnz, btn bu (kitap) hdis es inin, netices i u.
na vard: Kzm Karabe kir Paaysessiz s adas z otur,
duu kesinde, s rarla tahrik ve tevik ederek yaz
drdklarilk htratn, Hkme t iinde Hkme t ku.
rarcas ma bir patavats zlkla imhaya kadar gitme k
cre tini gs terenlerin azgnlklarnihayet, ibanda
ki Frkann ve Hkme tin fiile n reisi bulunan Bave.
0
kil s met Paayda harekete geirdi ve bylece s met
Paa __ senelerce sren bir dargnlktan s onra
Kzm Karabe kir Paaya zr dileyerek elini uzatp,
barma teklifinde bulundu. Evini bas maya kadar va.
ran bunca* kanuns uzluklara, taarruzlara, zulmlere, i.
kencelere ve gas plara s me t Paann mte madiye n
ms amaha ediini bir trl affe tmiye n Kzm Kara.
bekir Paa, bu ilk te klifi reddetmekle beraber, s onra
dan araya girenlerin yumuatiyle , ikinci te klifi ka.
bul etti. Bartlar.
imdi; bu fas lbitirirke n, rahme tli Kzm Kara,
bekir Paann s ayn ailes inden de-, kyme tli babalar,
mn ruhunu d etmek iin bu htralarnneretme.
Ierini s amimiyetle temenni ediyoruz.
91
MEHUR KTAPTA NELER VARDI?
Kzm Karabe kir Paann, bunca hdiselere se
bep olan bu kitabnda neler vard? Tabi, bunu merak
etmemek imknolamaz.
Bu me rakbir az ols un tatmin edebilmek iin
yalnz balangcndan u birkas atra gz gezdirmek
kfidir.
B A i L A N G I
Medencamialarda he r hdis eyi mte akip alka,
darlar dahi, htralarnmille tle rinin, cihann ve tarihin
huzuruna arze tme yi en kuds bir vazife bilirler. Biz,
tarihimizin en mhim hdis ele rinin iinde yuuruldu.
umuz halde bu mhim borcu demekte bazsebeple,
rin tesiriyle gekaldk. Daha ziyade gecikmek, haki,
kat nurunun gurubunu s eyretmekten zevk almak de.
me k olur.
Bir zamanlar mille timizin mukadde ratnkayts z
arts z tas arruf eden Enve r ve Talt Paalar gibi zat.
lar, mil olduklarmthihdis elerin bilnos unu mil
lete vermeden ve hattufak bir iz bile brakmadan
gp gitmile rdir. Bu tarzhare ke tin mahcubiye t ve
mes uliye ti elimdir. Bu hacale tten aileleri de, ke ndile.
rini sevenler de mtees s ir olmaktadrlar. nk:
Mille tin ve tarihin hakkolan hakikati beraber
gmme k fecbir cinayettir.
Ve nk:
Bu hakikatlar yni tarihhaklar, bilhas s a mede
niye t ann henz ilk yadlarnda bulunan bizim gibi
mille tle r iin can verici birer gdadr-
Vatanda!
Yanlbilgi fe lke t kaynadr, her iin evvel
hakikatini ara ve ren, s onra mnakaas nis te diin
gibi yap! Birincis i vicdanna, kincisi, seciye ve irfa
nna dayanr. K, K,
93
S TKLL HARBMZN ES AS LARI
He r hdis e nin esas hatlarve bunlarbirletiren
bir s rte fe rruatvardr. s tikll Harbimizin esas
hatlarunlardr:
1 Mi,llis tikllimizin tehlikeye gittiini kimler,
ne zaman grdve ne gibi teebbslerde bulundu?
2 is tikllimizi kurtarmak iin s erdolunan muh.
te lif noktanazarlar nelerdir ?
3 Es as pln e trafnda ilk evvel kimle r toplan,
dve bu plnn tatbiki esnas nda fikirle r daima mu.
tabk kaldm? Erzurum, Sivas kongreleri, ve bunlar
te min iin yaplan mcadeleler. Mis akMillhududu,
s tanbul Meclisi Mebus anhaklarndaki fikir ve te
ebbsler ne lerdir? Ve bu es nada Heye ti Tems iliyenin
mes ais i ve dahilvaziyetimiz, s tanbul facias ve Mill
Hkme timizin Ankarada tulu.
4 __ Hare ktaskeriye, dahilve harics iyas eti
mizde ki muhte lif noktai nazarlar ne idi ? Yeilordu ne
idi,? is tikll Harbi daha evvel bite bilir miydi?
5 _s tikll Harbi es nas nda propaganda ve ca
s us luk meseleleri.
6 ark muhale fe ti nereden kt?
7 __ s tikllimizin temininde n sonras iin fikirle r
ne idi? Netice ne oldu?
98
1 MLLS TKLLMZN TEHLKEYE
GTTNKMLER NE ZAMAN GRD VE
NE GBTEEBBS LERDE BULUND ?
Mondros mtarekenamesini, okuyanlar Trk mille ,
tinin iine dtfe lke ti anladlar, js tanbulun iga
liyle fe lke tin tas avvurun fevkinde olduunu da gr
dler. Bu fe lketle ni karlaanlar artk Trkle rin
mahvolduunu, kurtuluimknolmadntas dik ile,
galip devletlerin eline kendile rini ve mille ti tes lim
ettiler.
Halbuki, Mills tikllimizin tehlikeye gittiini,
ben 31 Mart 1325 irtica hdis es inin akabinde grm
ve ttihat ve Terakki ricalini ve rayAs ke ryi ikaz
e tmitim. Bu hus us hakknda Trklerde hrriye t ce
reyanlarve ittihat ve Terakki Cemiyeti eserimde
tafs ilt grlecektir. Burada yalnz te klifimi yazyo
rum: Trakya ve Anadoluyu esas Trk vatanaddiyle
Os manlmran ve servetini bu hudut ieris ine topla
mak dahils iyas etimizin gizli temeli olmak s ras ge l
mitir. Rume li ve Arabis tanm uzun zaman bizde kal.
mas na artk imkn gre miyorum. s lm rklar bile
94
bizden ayrlmak fikrinde dirler. Ordumuzun i;in<U'kl
Arnavut ve Arap zabitlerinde bile dehetli ayrlk fi.
kirleri balamtr. Haricdevletlerle dc Trk ten gay
rrklarn daha s krabtalarvardr. Os manlmpa
ratorluunun inhilli kars nda z Trk uns uriyle
mes kn olan yerlerin de felkete dmesine karim
diden tedbirler alnmaldr. 1 imendiferler, yollar
ve he trl mess esat bu s ahada vcuda ge tirilme li
ve bunun haricinde inas zarurolan klalar ve saire
mebani kerpiolmaldr. 2 Ordunun harp kyme ti
nin yks eltilmes ine byk ehemmiyet verilmelidir.
Fikrimi rayAs ke rhiisnte lkki e tti. Fakat
ttihat ve Terakki e rkn(Talt, Enver, Ce mal Bey
ler . s onra Paalar) sz anlamad. Bu fikrimi Balkan
Harbini, mte akip, hdis atihat ederek te krar e tti
imde n dolayAhme t Cemal Paa beni hayli hrpa.
lad(*). Halbuki kendilerine 31 Mart irticainin, Ar.
navutluk kyamnn, Balkan Harbinin ve Harbi Umu.
mnin vukua geleceklerini daha evvelden grerek ha
ber vermive Hkme ti ve alkadanm ikaz e tmitim.
Bu grlerim, hdis elerin kaynaklarnda vazifeten
(*) Ce mal Paga Trkn nlim bir s e rve tini ve kann
F ilis tin lle rinde lzums uz dktkte n ve S uriye he zime tinin
te me lini de kurduktan s onra Anadoluya avde t ede rken be
nim doru s zle rime karggerek ahs ma ve gerekse vata
nmza kargyapt yanl ile ri dne re k vicdan acs
duydu ve Ke s ki s izi dinle s e ydik dedi. Fakat bu gnahn
hatras nda iki s atrla ols un itir af e tme di. Bu mhim bahs i
be n pe k eok bilinme ye n die r hakikatle r gibi ulu tarihimize
te vdi e deceim. Ahme t Ce mal Paay 1922 s ene s inde
(Tiflis ) de gehit e ttile r. Vatancd kalan ce naze s ini (Erzu
rum) a nakl ile Kars Kaps dars nda Hafz HakkBe y
iin y aptrdm bir e hitlie tazimatla de fne ttirdim.
95
bulunmuum ve vazifeme btn kuvve timle s arlarak
hdis elerin menbana kadar te tkik ve cereyan is tika,
me tle rini mte madiye n taras s ut ediimle mmkn ol
mutu. Manas trda iki sene Balkan komite le ri ii ile
me gul oldum. ttihat vo Te rakkinin ilk te kiltnda
muhte lif merkezlerinin tekilinde bulundum. rtica ha.
reketine karyrye n Edirne Frkas nn Erknharbi
dim. Arnavutluk hare ktnda Kolordu ErknHarbi,
yesinde bulundum- Bu es nada tutulan s iyasetin Balkan
ittifakkars nda fe lke timize sebep olacaniki kere
tahrire n Harbiye NazrMahmut evket Paa Hazre t,
lerine yazdrdm. Ayrca, (Yemen) de megul bulunan
ErknHarbiye Reis i zze t Paa Hazre tlerine de Er .
knHarbi s met Bey vas tas iyle tahrire n yazdm ve
ErknHarbiye i Umumiye mizin ciz ellerde bir fe l.
kete sebep olacanda bildirdim. Balkan Harbi fe l
ketinden s onra Alman Heyeti Is lahiyes i aras nda Er
knHarbiyei Umumiye is tihbarat ubes ini idare e t.
tim.
Heyeti Is lahiye nin ErknHarfoiyemizi ele alma
sve bir arallk bana dikkate ayan bir vazife verme
leri akabinde Almanlar aras nda mhim bir faaliye t
baladnve Enve r Paa nezdindeki teebbsleri ile
bazmhim is tihbaratmzdan da Almanlarda bir kor
ku ve bir hazrlk hiss ettim.
26 Mart 914 (1330) (*) da ErknHarbiye kinci
Reis i Hafz HakkBeye mtalamizah ettim- Enve r
Paa rahats zlndan ngi evinde yatyordu, kendile-
(*) Bu e s nada hlmalsene kullanyorduk ki 8 u
bat 330 de me ktir. Tarihharp te tkikinde karglk yaptndan
bizim de milds eneyi as ke rtakvim olmak ze re kullan
maklmz hakkmdaki lyiham kabul olunmamt.
96
Mne de 27 Ma r t t a T e v ikiy e de ki ko na k l a r nda v a z iy e t
^hakknda a nl a d m e y le r i v e e ndi e mi a n l a t t m:
B a l ka n Ha r b i ne tic e s i A l ma n y a v e Av us t ur y a -
Ma c a r i s t a nn Ce nupt a n s a n l ol duunda n, Yu n a n or du
c un un F r a ns z l a r t a r a f nd a n t e ns i ki v e Yun a n - S r p
i t t i f a k dolay s iy ie t i l f de v l e t l e r i nin Ce r ma nl a k a r .
gv ur ma k is t e dikl e r i dar be kol a y l a mt r . Al ma n l a r
bunda n e ndie de dir le r . E r k n Ha r bi y e mi z i e lle r ine
a l ma l a r nn s e be bini bug nl e r de ki f a a l i y e t l e r i ni n he de
f i nde n da ha s a r i h g r y or um. Ya k n bi r ha r bi um u
mde bi z i de s r ky e c e kl e r di r . imdi de n E dir ne k a
l e s i nin l v ve ba z v a a dle r le B ul g a r l a r da ka z a n
m a a a ly or l ar . Mi l l e t i n muka dde r a t e lle r iniz de dir .
B u v a z i y e t i g r y or mus unuz ? Dn Ha f z Ha k k B&_
ye de a n l a t t m, v a z i y e t t e n ha be r i y okt ur . de dim.
E nv e r P a a ha y r e t l e s or du:
B u m a l m a t ne r e de n a l d n
Ma l m a t v e t a hmi nl e r i mi v e v a z iy e t i umumiy e y i.
toriJe de r e k a nl a t t m. Ya z m a k l m e mr e t t il e r . B u
n u da y a p t m. F a k a t bu t e e bbs m f r t n a l a r uy a n
d r d.
E a v e r P a a ile pe k t e hl i ke l i ile r de be r abe r b u.
l unmu ve e n z iy a de e mniy e t ini, i t i ma d n ka z a nm
b i r a r ka da i di m. F a k a t Ha r bi y e Ne z a r e t ine g e t i k,
t e n v e A l ma n l a r n e line d t kt e n s onr a bs bt n
ke ndi ni de i t ir di. Ne r a y As ke r ni n l a v nda , ne
y a z l a r mz n de i t ir il me s i nde ve ne de A l ma nl a r l a
hus us a l ma l a r nda e n y a knol a n ba na bile habe r
v e r miy or du. Gur ur un, ins a nl a r n e n g z e l ha s s a la r m
da mahv e de r e k, e n iy i a da md a r t t n g r e r e k
ok mt e e s s i r oluy or dum.
28 Ma y s 914 de (Viy aDa, Mni h, B e r l i n, Ha m
burg-, P a r i s , s v ir e ) y e hus us bi r a r a ha t e km
t m. B u hus us s e y a ha t i mde atae milite r le r iMlaf c na-
S3. I X F : 7
91
s il a l t kl a r nda t e t k i k e di y or dum. 22 Ha z i r a n 914
de Av us t ur y a - Ma c a r i s t a n Ve l i a hdi ne (S i r a j e v o) d a
s ui ka s t y a p l d z a m a n be n ( P a r i s ) de i d i m. B i r ka
g n i n s v ir e y e de g i t t i m . V a z i y e t i n be kle nile n b i r
Ha r b i U mumy e y r d n g r dm. B u s e be ple ( P a
r i s ) de 14 T e mmuz i i n h a z r l a na n mu a z z a m r e s mi ,
g e idi g r me kt e n s a r f ma z a r l a 11 T e mmuz da t r e ne
bindim, 14 T e mmuz da s t a nbul a g e l di m v e o g n d a i
re ye , v a z i f e m ba na g e t i m. Yo l l a r d a a l d m i n t b a a t
Ha r b i U m um ni n mu h a k k a k o l duu idi. V a z i y e t i E n .
v e r P a a y a v e Ha f z Ha k k B e y e a n l a t t m v e pe k t e d
bi r l i ka l ma l a r n ve c e r e y anha l de n ha be r da r e dil
me kl i i m v a z i f e mi n iy i i f a s i i n de pe k l z u m l u o l .
duunu s y l e di m v e B o a z l a r kuv v e t l i t u t ma k , f a k a t
Ha r b i U mumy e me c bur e di l me di ke g i r il me me s i f i k
r inde o l duumu da il v e e ttim-
U mu m s e f e r be r likle r v e onu taikip e de n Ha r bi
U mum balad. F a k a t y a z k k i be n h i b i r e y de n h a .
be r dar e dilme dim. 1 Aus t o s 914, A l m a n l a r Hul a r a
i l n ha r p e tti, e r t e s i g n de ( bi z i m u m u m i s e f e r be r
l i i mi z ) i l n ol undu (2 Aus t o s 914 _ 20 T e mmuz
330). Or dumuz un Kr kki l i s e ha v a l i s i nde t a ha d
ha kknda , a r z ul a r v e k a r a r l a n g rmc e . E nv e r P a a y a
v a kt i y l e y a p t m ma r uz a t m h a t r l a t a r a k A l m a n l a ,
n n ' bi z i Ha r b i U mumy e s r kl iy e c e i v e Kr kki l i s e
ha v a l i s i nde y aps lac aik b i r t a ha dn he de f i B ul g a r i ar
v e Ro ma ny a l Il a r l a b i r l i k t e (B e s a r a by a) z e r i ne y r
y e r e k Av us t ur y a . Ma c a r i s t a n or dus unun s a c e na hn
t a kv i y e v e bu s ur e t le Rus or dus unun b t n kuv v e t iy l e
Av us t ur y a - Ma c a r i s t a n or dus una y kl e nme s i ne mn i
ol a c a n, h a l b u k i B ul g a r ve Ro ma ny a l Il a r n he nz
v a z iy e t l e r i me kk ol duunda n by le b i r t e e bbs le
A l m a n l a r o de v le t le r i te hdide y e l t e nme l e r i v e b u s u
r e t le ba mz a b i r f e l ke t kma s i h t i ma l i n i a n l a t t m.
98
S e f e r be r l i imi z in b i r ha r be mnt e hi ol ma ma s n, A n a .
dol unun i m a r i i n is t i f a de e dilme s ini, B o a z l a r n k uv
v e t l i t a r a s s udunda n ba ka i t i l f phe y e dr e c e k t a
ha t l e r de n ve v a z iy e t l e r de n s a km ma s nd a s yle *
dim.
( A l ma n l a r l a i t t i f a k mua he de s i y a p l m v e s e f e r
be r l ii miz de bunun z e r i ne i l n o l unmu! K a t i y e n ba
n a ha be r v e r me dile r .)
11 Aus t o s t a (Gobe n v e B r e s l a w) a na kka l e y e re
or adan' da s t anbul a g e ldi. Gobc n biz e y a ba nc de i l di
Da ha e vve l A m i r a l i P a di a ha a r z t a z i m a t a g e l mi !
v e bi z de bu g e miy i g e z mit i k.
He r g i i n Ha r bi U m um ni n s a f ha l a r n h a r i t a y a
t e s bit ile , di e r i s t i hb a r a t ile b i r l i k t e Le y ma n P a a y a
ve E nv e r P a a y a F o r t r a k ve (ifaihr a por ) v e r i r du.
Al ma nl a r n mt e ma di y e n E nv e r P a a y ha r be t e v ik
e t t i kl e r i ni g r y or dum. B a n a bil e E nv e r e me s s i r a l
ma k l m r i c a e de r le r di. B e n E nv e r P a a y a he r g n
har be g i r me k l i i mi z i n f e l ke t l i ne t ic e s ini a n l a t r ( s i
l h l b i t a r a f ) k a l ma k l mz n f a y d a l a r n s a y a r dm.
T e hl ike nin a na kka l e v e z mi r de n y a pl a c a k de _
b a r kma nl a r l a g e le c e ini v e bunun Yun a n i s t a n s abi]
v e a da l a r nda h a z r l a na c a n v e Yu n a n or dus unda n
d a is t i f a de o l una c a ni z a i e t t i m v e bu h e s a pl a n da
y a pa r a k b i r l y i h a il e Ha r b i U mumy e g i r me kl e Ana
dol unun f e l ke t e de c e ini ke ndi s i ne g s t e r di m.
L z ums uz ve v a ki t s i z ha r be g ir e r e k ne tic e de z _
mi r de n g e le c e k b i r i s t i l or dus u il e as ! a na v a t a nmz
ol a n Ana dol uy u d a ha r a be z a r a e v ir me k v e m i l l me v
c udi y e t i mi z i t e hlike y e ko y ma k f e l k e t i n i he r g n r a
por v e r dikt e n s onr a t e kr a r e ttim- Ay r c a ( Hi ndi s t a n)
kuv v e t l e r i ni n mr e s s e m b i r ha r i t a s n d a g s t e r e r e k
e v v e l I r a k m v e s onr a d a biktn A r a b i s t a nm bana
g e le c e kle r i de i z a h e t t i m. F a k a t b u s z le r imin y i t e .
99
s i r b r a k ma d n g r y or dum. T e e bbs le r imde n ha
be r dar ol a n A l m a n l a r da ba na f e na ha l de kz y or du.
Hi ndi s t a n ha r i t a s n, s a t n a l d mz y e re iade e t t i r d i ,
le r, de ba r kma n he s a pl a r md a ube ka s a s nda t a r i h
b i r h t r a o l ma k z e r e hf z a me c bur oldum.
10 T e r inie v v e l 914 de L e y ma n P a a be ni a r d,
e l le r ini bir bi r i ne v ur a r a k v e bi r oc uk g i b i s e v inle r
iinde ;
Ha be r i n v a r m K z m B e y ? Rus dona nma s b i .
z i m d ona nma y a t a a r r uz e t t i, muha r e be ba la d. T e b.
r i k e de r im de di.
E nv e r P a a nn d a B a y r a m s e l ml nda be ni i s .
t e di i ha be r i v e r ildi. A y n i t e br i ki onda n da a l dk!
( B u me r a k l s a f ha l a r d a T r kiy e de A l ma n l a r ve
Ha r bi U mum ) h t r a l a r m d a g r l e c e kt i r ve y olda
b ul una n e s ir le r in i s t i c v a pl a r v a z i f e s i ni a ldm.
le r a l dy r d. E nv e r P a a da, L e y ma n P a a
d a s e v inle r inde n ka p l a r na s a my or l a r d. 14 T e r i ni
s anide Ci ha d d a i l n olundu. B unun f a y da s z b i r ig
o l duunu d a s y le dims e de be nde n m t a l a s or an y ok
idi. B e n m i l l b i r f e l ke t i nl e me k i i n s ur a t a s ma l a
r a, i s t is ka l le r e a l dr my or dum. E nv e r P a a y a ki t e k
l i f y a p t m! (1) Ma de m k i Ci ha d i l n e t t i ni z , ba r i
bunda n s onr a E r k n Ha r bi y e ni z i T r k y a pn. Ce v a .
b: S e ni E r k n Ha r bi y e Re is i y a p a y m m ? Y a s e n
y a t s me t , b a ka k i m v a r ? (2 ). B u kb y k ha r e
ke t l e r y a pma y n. Ana do l u y o l l a r nn i k ma l i ne a l t
r n !' Ce v ab: y i olur .
Le y ma n P a a da : B e s a r a by a s ahille r ine , me s e l
( Ak k e r ma n) c iv a r l a r na kuv v e t l i b i r T r k or dus u .
k a r a r a k Rus l a r n Av us t ur y a - Ma c a r i s t a n or dus u z e
r i ne y kl e ndi kl e r i u g nl e r de m h i m muv a f f a ki y e t l e r
e lde e de r iz , ne de r s i n? diy e s or dul z a ma n: i m k n
s z b i r i ol duunu, bu f e l ke t i n b t n T r kiy e y t de
M
da ha Ha r b i U mu m bida y e t inde m a h v a s e be p ol a c a
m s y le y inc e kz d ve b a r d: Ka f k a s y a d a Rus
o r dul a r ka l ma d, he ps i Av us t ur y a - Ma c a r i s t a n z e
r ine y r y or , biz t l dur uy or uz .
Ce v ap v e r dim: Ka f ka s y a da t a k a t i m i z ka d a r k u v
v e t t ut uy or uz . B o a z l a r da ka pa dk. B i z de n d a h a ne
is t e r s i niz ? T r kiy e y i pe r ia n e de c e k hi s s ha r e ke t le r in
a c s ns onr a s iz de e ke c e ks iniz .
E nv e r P a a y a bu mna ka a mz . ' mi a t t m ve B e .
s a r a by a s ahille r ine y a pl a c a k b i r de ba r kma nn m u
v af f ak. ol a my a c a n, hus us iy le Ro ma ny a ve B ul g a r i s
t a n m v a z iy e t l e r i be lli o l ma da n by le bi r te e bbs n
B o a z l a n da t e hlike y e koy a c a n i z a h e t t i m. Ha f z
Ha k k B e y i n de b i r (Ka r s ) ha r e ke t i ha k k n d a k i e t d .
le r i ni g r e r e k kn bunun b i r f e l k e t o l a c a nke n
dis ine de , E nv e r P a a y a da, Le y ma n P a a y a da s y le
dim. F a k a t bu t e e bbs le r im s e be biy le kar ar g ha
umumde n a t l d m v e h a t t 28 T e r i nis a ni 330 (914)
da E r z ur u m y ol unda b ul una n E nv e r P a a y a u if r e y i
y a z ma k l ma r a me n: He y e t i s l a hi y e ube de n b i r
n e vve l a y r l m a k l m a aly or . Ma l m u De v le t le r i
olan ma hr e m v e z a i f i he nz ki ms e y e de v r e de me dim.
Av de t buy ur ul unc a y a ka da r ube de n a y r l m a ma k l
m E r k n Ha r bi y e ni n s e l me t i n a mn a a r z a c e s ar e t
e diy or um.
Av m g nde g e le n bi r e mir le h u d u t ha r ic i ne , bi r
he de fe y ol a ka r dl a r . T a hr a n, E f g a n v e be l ki Hi n_
di s t a na !.. E nv e r k or t a s S a r ka m t a a r r uz unu s z
dinle me de n y a p a r a k g z e l b i r or duy u ma hv e t t i .
B e n B a d a d a g i di p g e ldim, a na kka l e muha r e be
s ine F r k a K u ma n d a m ol a r a k g i r d i m v e b i r g n E n
v e r P a a be ni a r t a r a k de di k i : S e ni Ga l i y a y a g i
de c e k or duy a E r k n Ha r bi y e Re is i ol a r a k i nt i ha b
101
m u v a f k bul dum. A l ma n o r dul a r a r a s nda bi z i e n iy i
s e n t e ms il e de r s in!.
E nv e r P a a ile hus us i y e t i m o l duunda n me v ki ve
r t be f a r k n a b a kmy a r a k mn a k a a e de r dim. B a na
Ha r b i U mumy e g i r di kt e n s onr a s or duu s ualle r e he p
me nf c e v ap v e r mi t i m. ok t e hl i ke l i f i ki r l e r i ni g
r y or dum. B un l a r ba na a ma s be ni m de bu ide n.
a y a k o l ma k l m i i n ol duunu a nl y or dum: 1 - A n a .
dol uy a b i r h a y l i A l ma n muha c i r i g e t ir me k. B a ka
t r l y a l nz ba mz a me de n l e me g ir e me z mii z .
2 . s l m t t i h a d y a p ma k . . .
B e n bu i k i f i k r i de idde t le r e dde t mit im.
i mdi hu d u t ha r ic i ne or du g nde r me k he v e s ine de
ac muka be l e e t t i m. De di m k i : Ky a s y a o r dul a r h a r .
c y or s unuz . Ha r b i U m u m bit me de n mi l l e t i ma hv e de r
s iniz . Ha l b uk i Ha r bi U mumde n s onr a biz e y kl e ne
c e kl e r ini v e Ana dol uy u k ur t a r ma k i i n l s n t a ka t s i z
k a l m a m a k l m z dnme kl i i mi z l z mdr .
E nv e r P a a : Me s e le Ha r bi ka z a n ma k t a d r de di.
E r t e s i .g n b i r e mi r a l dm: B a da da ! Goli n E r k n
Ha r bi y e Re is l ii ne ! Ve b i r d a ha I s t a nb ul a y a k l a t r l
ma d m: K t e l a mma r e ni n s ukut unda v e bunu mt e a
k i p mt h i muhar e be le r de bul undum, s onr a Ka f ka s
c e phe s ine .
V a t a nmz , e s ki v e r di i mi z y e r le r i de ilv e t e n
kur t a r d k . F a k a t d ur ma k dinl e nme k y okt u. r a n a y
r y e c e kt i k. imdi y e k a d a r v a t a n h u dut l a r har ic ine
7,5 f r k a l k y z bi n T r k g e nc i ka nl ha r ple r e g nde
r i l mi v e bunl a r me v c ut l a r nn be te dr dn e l d i
y a r l a r d a kur b a n br a kml a r d. B unda n ba ka k k l
y a me t t e S a r ka m t a a r r uz unda doks an bi n ki i l i k
k a h r a ma n b i r or duda n a nc a k 12 b i n k i i s a kalmt *.
i k i n c i z z e t P a a or dus unun m h i m bir k s mda
a y n s ur e t le dondan, a l kt a n ma hv ol mut u. I r a k ve
102
F i l i s t i n c e phe le r i f a i k kuv v e t l e r ka r s nda pe k ge ni;}
h a t l a r z e r i nde z a y f v e t e hl i ke l i v az iy e t le r de . B i l .
ha s s a F i l i s t i nde Le y ma n P a a kuma nda s nda ki or_
du f r k a kuv v e t inde i ke n b i r ok k a r a r g h l a r s t .
s te . or du v e b i r o r dul a r g r up u k uma nda nl . (t n_
f i l i z l e r i n mu v a f f a k i y e t i n i t e mi n e de r e k or dunun ks a
>11 z a ma nda ma h v n a s e be p o l a nl a r da n bi r i de Le y .
ma n P a a dr . Gy a bu v a z i y e t i n t e hl i ke l i ol duunu
b i l d i r mi ! B ununl a t a r i h me s ul i y e t t e n kur t ul a ma *.
F e l ke t e s e be p ol a c a na i s t i f a e t mok de b i r v a z if e
olac andnmi ' ml t l r . )
B u z a y f cephe t a kv i y e ol une na It oma ny a da n
on be inc i f r k a Gl lmr de e mr ime g e ldi. B i r t a r a f t a n
K a f k a s Az e r ba y c a nma , di e r t a r a f t m r in Az e r by .
c a nna y r y e c e kt ik. B y le b i r v a z iy e t t e kol or dunun
h u d u t ha r ic i ne s r l me s ini dor u ml mdm ve GUm.
r y e g e le n Da hi l i y e Ms t e a r VTifttnfa Abdt t l l a ll k
B e y e , 29 Ha z i r a n 1918 de v a z iy e t in te hlike nin! a n l a t a ,
r a k S a d r a z a m T a l t P a a y a i z a h e t me k z e r e de f t e r ine
dr t ma dde ha l i nde (Kol or dunun ka dr o mline dndi l.
m, i n h i l l i n y a k n ol duunu, c e phe le r t kv i y e ol u
n a c a n a h l z a y f s e r a pl a r (s l f t m t t t i l a d, T r k
t t t i h a d ) a r k a s nd a kouma ma s m, bu t a r z da ha r e ke t ,
le da ha Ha r b i U m u m bit me de n c e phe le r in inhilf tl
ede ceini) not e t t i r dim.
s t a nbul Hk me t i ve B a kuma nda nl k v a z iy e t i
t a k d i r e de miy or du. a r k t a da hi o r dul a r i c a t v e bi r de
" s tne a r k Or dul a r Gr upu K u ma nd a nol a r a k Ha l i l
P a a t a y i n ol undu. B unu, S ul t a n Re a dn v e f a t e t t i i
3 T e mmuz da r e ndi k. As l t e e s s f e dile c e k e y A l
ma n v e Av us t ur y a g a z e t e c ile r i pe i miz de n a y r l ma z
ke n biz de n ne b i r g a z e t e c i , . ne b i r mi l l e t v e ki l i s e mt i .
103
miz e ur a my or du. s t a nbul g a z e t e l e r i (T ur a n) a diy e
ma ka le le r , ii r l e r ve (Kz l E l m a ) a r kl a r i y l e l m
halinde , b i t k i n mi l l e t i h l (Kuv v e t l is in, k a n v e r e c e k,
s in) diy e a l da t y or l a r d. B y k k uma nda nl a r n r e s m
r a por l a r v e B a kuma nda nn hkme t e v e mi l l e t e be .
y a na t , he ps i y a l a nd. F e l ke t i g r e nle r de k o r ku v e .
y a r i y a k r l k t a n y a l a n s y l y or l a r v e ni ha y e t s us u
y or la r d. Ha s t a l ng iz l iy e n buda l a l a r g i bi o l mut uk.
B e y ni mi z i n s t ne ka d a r uz a na n y a l n k l l a n g r me .,
me k i i n y uka r y a bakmy or duk- B e n a hs ma z a f e r ,
de n z a f e r e koa n bir or du me ns ubu s f a t i y l e s knt da
de i l di m; f a k a t da ha s e f e r be r likt e he s a pl a r ny a p p
E nv e r P a a y a v e r dii ni, a na kka l e ve z m i r de bark-
ma nl a r i y l e a r a mz da b y k b i r me s a f e k a l ma d n ,
i n h i l l e de bile c e k ol a n Ce nup c e phe le r imiz de n de g e
le c e k te hlike le r le da ha on s e ne e vve l ha y kr dn
Ana dol umuz un, bi r i c i k v a t a n mz n da i s t i l l a r a l t nda
k a l a r a k i s t i k l l i m i z i n t e hlike y e de c e inde n e ndie y e
ba la dm. 20 T e mmuz 918 de K a r a r g h U m u m t s t i h .
b a r a t ube s i Md r S e y f i B e y e (*) t i de ki me kt ubu
y a z dm. B unu a r k a d a l a r ma E nv e r P a a da okuy a _
a k t :
Gmr , 20 T e mmuz 340
stihbarat ubesi Mttdr Seyfi Beye
S e v g i l i ka r de i m S e y f i,
B a r i s e ni on be g n t e a hhur l a g e le n a j a ns l a r d a n
a nl y or um. Ge l e me diniz k i de r t le e lim. A m m a ne l !
Koc a K a r s v i l y e t i ! B a r i b i r g a z e t e muh a r r i r i g e l e ,
bils e y di. B e n z a nne diy or dum k i a r t k ns an o l duumu
z u c i ha na g s t e r e bile c e iz . F a k a t y a z k! A l m a n v e
Av us t ur y a muhbi r l e r i l z m g i bi s e y r s e f e r le r ini y a p_
(*) Se yfi Paga.
104
t l a r , s e r le r ini y a z dl a r , mi l l e t le r ine bu uf k u da s e y
r e t t ir di l e r de bu mi l l e t i n, bu z a v a l l T r k n ne bi r
me b' us u, ne b i r y n, ne de b i r g a z e t e c is i g r nme di .
Zahme t , f e da kr l k m z a nnol unuy or ? A n l a m a k m m
kn de il- s t a nbul af e t z e de le r ine g a z e t e l e r v a g on t a v
s iye" e diy or ! B i r i f t g z g e ls e de g r s e , Ka r s ne dir
ve mi l l e t na mn a iinde ka c a nl m a h l k v a r , S e y f i!
E r z inc a n, E r z ur um, Ka r s , Gmr , Ka r a ki l i s e . . . il h. ,
y e rle r , B o a z l a r a k a d a r ka n k r l a r a r a s nda me r
me r ka d a r k a t v e s ouk e mi r v e k uma nda l a r l a ele-
g e ti. unu he r a n g r y o r um k i he y e t i z a b t a mmz
v e e f r a dmz e ms a l s i z c e f ake ve f e d a k r . . . He r ke s in,
s e v g ili g a i bi t e n a a de i l . F a k a t ke ndi v a r l n
kay be dinc e y e ka d a r o me t i n b i r me v c ut . . . B unl a r ii n
t it r e me y e n ka l pl e r i Al i a l t i t r e t s i n. . .
s t i r d a t oluna n bu m l k y a l nz r e s mr a por l a r da
bu z a v a l l mi l l e t r e ne c e k m i ? B i r ma t b a a ma ki ne ,
s iy le i k i g a z e t e c i Ka r s a k a d a r g e l i p ile r i g e r i i r f a n
s a my a c a k m ? B ug n Dobr uc a da B ul g a r g az e te c is i
v ar , T if li s t e a l ma nc a g a z e t e ky or mu! Or duy u m i l
l e t in i r f a nt a k i p e t me z m i ? Muha r r i r l e r mi l l e t i n d r
bndr .
Hi bi r mi l l e t or dus unu baboha v a s na s a lma z .
T a s a v v ur a t l a ne t a y i b i r m i ? B unu y a l nz r e s mr a .
por l a r da n a nl a ma k a s r l a r g e mitir- O s ahif e le r fe _
c a y i doludur . T e kr a r okunma ma l dr . B ug n koc a b i r
i k l i mi n z a pt u i g a l i, idar e s i, s la h, mu h t e l i f g z le r le
g r l me l i, g s t e r il me l idi r . B i r z a t n y a z d anc ak,
ke ndi k i t a b ha y a t d r k i he r f i i l i ms t a hs e n g r l r .
B u y e te g ay y e r b i r k a n un u t a b i a t t r . He r ha l de bu
i k l i m v e bur a nn mi l l e t i a r z i m i k t e t ki ke s e z adr v e
bunu a nc a k ka l e mi hr , s z h i i r me s le k e r baby a
pa r . B a na ne y a z s a l a r , be ni m ma f e v ki me y a z a c a m,
k e n d i ' duy g um o l ur v e be n de ne y a z s a m y i ne bu se-
105-
m a v a t a pe r v a z olur . Ne mi l l e t , ne de h k m e t bur a
l a r n ve da ha uz a k l a r n h a l i n i o l duu g i b i bu e r a i t
a l t nda bile me z . T a bi t i s i n i de dor u dne me z .
Gmr d e bi r AvusturyalI m u h a r r i r g nle r c e ot ur du,
Ha l k m r uhuna g ir di . Ma ka l e l e r , e s e r le r y a z d. F o t o
r a f l a r a l dve z o r a ki bur a da n kt , g i t t i . B i z i m m .
J e t in T ur a nc l a r n y ine s t a n b u l u n ma v i s e mas a l
t n d a a i r mi d i r l e r ? Za v a l l T r k ! T r k l k na mna
y r , y or ul unc a y a ka da r , h a t t lnc e y e ka d a r y r !.
S e lm, ke l m. . .
K ZI M K A RA B E K R
20 T e mmuz l a 19 E y l l 918 a r a s nda ki a y v a r dr ,
k i a y s onr as mi l l f e l ke t g nl e r i mi z i n ba dr . Ga f
l e t g ur ur un a y r l ma z arkadadr - B i l ha s s a b i z i m t a
r i h i mi z ma r ur l a r n g a f l e t i y l e doludur .
Ma r u r g a f i l l e r i n b i z z a t s e be p o l dukl a r mi l l f e .
i ke t l e r nl e r ine k a d a r g e l dikl e r i v e h a t t g s t e r il
d i i ha l de na s l ol up da g r e me di kl e r i ne b i l me m ka
nc de f a ol ma k z e r e a hi t ol ac a z .
Hl he r e y i dhi y a ne b i l d i i v e i da r e e t t i i m
t e bas bs v e r i y a k r z mr e t a r a f nd a n l f l a , y a z y l a
i l n ol unuy or . B e y a z t me y da n n d a ( Ht i r a j Ce lde t )
bide s i e t r a f nda l m d i r i m s a t l e r i ny a a y a n mi l l e t e
he r g n y a l a n uy dur ul uy or du. . . Ge r i Rus y a inhil )
e t mi t i . F a k a t mt t e f i k l e r i mi z i n ve b i z i m h a l i mi z de
buna y a knd.
K z m Ka r a be ki r P a a ni ha y e t muka dde r olan
ma l b i y e t f e l ke t i ni n g e l i p a t t m v e bunun z e r i
ne s t a n b u l a dnn a n l a t t k t a n s onr a, bur a da Mus
t a f a Ke ma l P a a i l e de na s l t e ma s e t t i i n i y le a n
l a t y o r d u:
11 Ni s a n Cuma g n huz ur da n s onr a z z e t P aa,
Ce v a t P a a , e v ke t T ur g ut P a a l a r g i bi ke ndile r ine
106
y a p t m r ic alar m, s ' a f il e be ni a r k a tay in a la n
.a t l a r a a r z t e e kkr v e v e da e t t i m. B ug n Mus t a f a
Ke ma l P a a Ha z r e t l e r i ni de z i y a r e t e t t i m. Ke ndile r i
il ide ot ur uy o r l a r ve ha s t a y a t y or l a r d. Va z iy e t i
y le i z a h ile k a r a r m s y l e di m:
P a a Ha z r e t le r i, be n a r k t a k i , i s mi kol or duy a
t a hv i l ol una n or dunun ba na g e iy or um. B u or dunun
b i r kol or dus u be ni m mt a r e ke de n e v v e l k u m a n d a et-
t i i m d i r . Di e r kol or du f r k a l a r da v a k i t v a k i t e m,
r imde bul unmut ur .
a r kn E r me ni l e r de n i s t i r da dnda b ul un ma k l m
dolay s iy le or du k a d a r h a l k n da pe k b y k e mniy e
t i ne v e muha bbe t i ne ma z h a r m. V a z i y e t i mi z i n v a ha me
t i ni Is t a nb ul d a n d ur d ur ma k i mkns z dr . B ur a d a a n
c a k i t i l f n a r z ul a r nt a t bi kt e n ba ka b i r e y y a p
l a ma z .
Ha l b uk i a r k t a mi l l b i r h k m e t e s as ini;' .haz r la
ma k ve or dunun kuv v e t i ni de mu h a f a z a e de r e k v a hi m
s ul h a r t l a n ka r s nda m i l l i s t i k l l i m i z i k ur t a r ma k
i i n mc ade le y e g i r i me k mmk n d r . t i l f de v le t
l e r i ni n Ana do l u i s t i l s na k a l k a c a k l a n n m i t e t mi
y or um (*) n k i s t i l ma k s a t l a r ols a e lle r inde ki
b y k kuv v e t l e r in g e r e k Dic l e ve g e r e ks e F r a t boy la
r nda n v e he r t a r a f kuv v e t s i z s a hil l e r i mi z de n m u z a f .
f e r a ne y r y l e r ine ne m n i v a r d ? B e nc e de v le tle r
muha r e be ni n f a z l a de v a mna mu kt e di r de i l le r di r . Ge
r e k ml e t l e r v e /g e re k or dul a r a r t k y or g un b i r ha lde
(*) M. Ke mal Pas a Hz. bu fikri kabul etroiyoafard.
<1 karada Mille t Me clis i Riyas e tinde ike n dahi ark hare ke
t i nin yaplmas hakknda zaman ge lmitir, hare ke te ms aade
dils in diye y aptrm te klifle r de it ilf n ve hattAme rika
llar n he r taraftan ve Trabzondan dahi de barkmanlara ba
lyacamtalas nda s rar buyurmulardr.
107
s t r a ha t e g e mile r dir . a r ka kuv v e t e v kine h a l k
mni di r .
T e r his le r dolay s iy le a r k t a k i or dul a r z a y f l a m
t r . Av r upa g a z e t e l e r i nde ki mn a k a a l a r d a bunu g a-
te r iy or . Ing i lt e r e de n a r ka g nde r i l me k is t e nil e n bir
k t a i t a a t e t mi y e r e k d a l d n P a r i s g az e te le r inde
okudum. B e nc e me s e le ( E r me ni v e Rum l a r ) l a bou,
ma k t a n i ba r e t ka l a c a kt r . a r k t a E r me ni ordus unun-
t e s l imi s i l ha me c bur e t t i k t e n s onr a Ga r p t a k i Yu n a
or dus u te e bbs le r ine g s g e r e bi li r i z . mi d i mi n h i
l f n a i t i l f de v le t le r inin de ie k a r ma l a r c ihe t ine
g e l i nc e : B u f i k i r bi z i s t i k l l Ha r bi ne g i r me kt e n me .
ne t me me l idir . B u v a z if e mi l l e t t e n d a h a z iy a de bi z k u
ma nd a nl a r a dy or . n k : He nz Ana do l uda m _
d a f a a kudr e t i ni h a v i o r dul a r mz v a r dr . S i l hmz ,
c e pha ne mi z b i t mi de i l di r . S on f i e i ni a t ma d a n te n
l i m ol a n bi r ka l e kuma nda nna s l v a t a n ha i ni addo
lunur s a bi z de ona be nz iy or uz . n k : Ana do l u br
kale, biz de onun kuma nda nl a r y z . He nz i k m a l i n a
mus e t mi s a y l a ma y z ; it e bu dnc e le r le be n a r
ka g i t me k i i n a y l a r c a ur a t m. I n g i l i z l e r i n a r k t a
Or du K uma nd a ne v ki P a a nn ka l d r l ma s nis t e me
le r i bu f r s a t ve rdi-
K a r a n m udur : a r k t a mu h t e l i f n a ml a r altnda-
bir t a k m t e e kkl l e r ba l a mt r . Me de ni e mi n n a z a
r d i k k a t i n i c e lbe a la n e r ba bha mi y e t t e n de f i i l e n
i s t if a de e de bilir iz , t s t a nbul da ki m i l l bl ok v e s a i r y e r
le r de ki bu ka b i l t e e kkl l e r de n de s onr a l a r a y m is t i
f a de ka b i l olur .
E v v e l a r k t e e kkl l e r ini E r z ur u md a bir l e t ir e
r e k he r h a n g i b i r t e hlike y e ka r b i r m i l l t a a r r uz h a
z r l a ma y dny or um. Yn i b i r m i l l T r k Hkf l t
me t i e s as . E e r i s t i kl l i mi z e dokunul ma z , y a l nz ar t :
v i l y e t l e r i t e hlike y e de r s e de r ha l E r z ur u md a tn*
J0 8
milli hkme t faaliye te balar ve ben de milli hk.
me tin emrinde bir Ordu Kumandan olarak arkn
mdafaas nde ruhte ederim. Ee r tahminim vehile
te hlike btn vatan iin grlrs e kacak hkme t
yeni bir Trk milldevleti olur ve bizler de btn va_
tanm mdafaa vazife s ini de ruhte ederiz. Byle bir e
kilde mes elenin halli tabii daha gtr ve btn ar
kadalarmzn Anadoluda ktalan banda bulunma,
tan lzmdr- De rhal ilk frs atta arktaki tehlikeyi
be rtaraf ederiz. Btn kuvve tle r Garba tevcih oluna.
rilir. Ben bu vaziye tte arktaki rolm muvaffaki
yetle yapabilirim. Garp meselesi ak kalmyor. Zt
Smle rinde n ricam da bir an evvel sizin de Anado.
iuya ge me kliinizdir. He r makamn namus lu simam
#enkumandanlarn Anadoluya atlmas na taraftar
dr. Bunun iin derhal s izin de bir vazife ile gelmeniz
mmkndr. Ee r mmkn olmazs a hus us bir tarzda
d:, prelebilirsinte. Evve lErzurumda toplanalm ve
millhkme t esas nkuralm.
Ben Trabzon ve Erzurumda siz gelinceye kadar bu
asashazrlarm.
M. Kemal Paa Hazre tle ri:
Evet, bu da bir fikirdir.
Ben:
, Paam, fikir deil karardr. Ben ie balyaca.
-m ve J.kmali namus iin uraacam. Ee r ita
s avvur e tt' lm ibl bas it kmaz da itilf kuvvetleri
igalleri balas a bile arktaki MillTrk Hkme ti
trolay kolay mahvolmaz ve bu s uretle Trkln, l
m mukadders e pe k pahalya mal edilir. Erzurum
dalarnda duramazs ak Erme nis tan dalarnda bu yeni
Tttrk Hkme ti yine yaar. Paam, s tanbulda ok
kalmaynz ve buradaki die r kumandanlar zerinde
le mes s ir olarak br an evvel Anadokyu kuvvetien_
10
dir e l i m. Bar ok ba t m mi l l e t l e r i s t i kl l l e r i ne k a v u
ur ke n a s r l a r dol dur uc u mu a z z a m t a r i h i o l a n T r k
mi l l e t i ni kur t a r a l m.
Mu s t a f a Ke ma l P a a :
, Va z i y e t s ize h a k v e r dir iy or . y i olay m, ge l..
mee> a lr m.
B e n:
P a a m, o ha l de t e k d a ba me z a r ol unc a y a
k a d a r mc ade le , ahs v e m i l l i na mus umuz u i k ma l it e
y a i s t i kl l , y a l m! a hdmda bi r l e t i k de i l m i ? de ,
dim. v e s a r l p pe r e k v e da i l e a y r l dm. E h s on z i
y a r e t i m de s me t B e y le ha s bha l oldu.
( Ana do i uda b i r v a z i f e a l ma s n, m m k n ol a ma
d t a kdir de s t a nb ul d a hi b i r s iy as c e r e y ana k a .
r my a r a k a r kt a ki ne tic e y e i n t i z a r e t me s ini v e ha l *
g r e Ana do l uy a atlamas n.) ke ndi l e r inde n r i c a e t t i m
v e i k i ka r de g i b i s a r l a r a k v e dl a a y r ldm.
12 Ni s a n 334 de g a y e t s e s s izc e v e hi b i r a r k a
da mn t e y i ini is te miy e r e k. I s t a nb ul d a n v a p u r a b i n.
dim.
8 T e r inie v v e lde Ha l i l P a a T e br iz de n a y r lr ke n
(B e l k i bu ka bi ne ni n mt a r e ke t e k l i f i n i t ng i l i z l e r k a b ul
e t me z l e r ) dedi- (P e k me r a kl ol a n bu hdi s e l e r i v e
muha v e r e l e r i Ha r b i umu mh t r a l a r m a b r a k t m ) .
17 T e r inie v v e lde E nv e r P a a n m s on e mr i ni a l dk
13 de y a z l m:
( Di n i m i z i n v e v a t a n mz n t e a l is i v e m u h a f a z a i h u
k u k ve na mus u i i n y e g ne i s t i n a t g h o l a n o r du v e
dona nma Ha r bi umumd e e me lle r ine m u v a f f a k o l a ma d
is e bunda n hi b i r v e c ihle mt e e s s i r o l ma y a r a k Ce naba
Ha k k m a t i i k a r i p t e i hs a n e de c e i i l k f r s a t t a na il l ie me l
o l a c a na e mi n o l a r a k i f a y i v a z if e y e de v a m e y le me
l i di r . )
B i r l i k t e e n t e hl i ke l i il e r b a a r d mz v e mtite ad-
110
dit ms ade me le r de l m t e hl i ke l e r i a l t n d a pe k s a mi_
mhis le r le b a l a n d m E nv e r P a a y a da, o r duy a da
mi l l e t e de v a t a na da pe k y a z k ol mut u. Da h a on s e ne
e v v e linde n it i ba r e n s y l e di i m ha ki ka t l e r e bi r e r bir e r
a hi t oha ve bil ha s s a Ha r b i umu mha k k n d a v uk uun
da n d r t a y e vve l na z a r d i k k a t i n i c e lbe t me kl i i me ;
v ukuunda n s onr a da mi l l e t i mi z i n ne f ine ol a n t e kl i f l e
r ime r a me n be ni muhi.t inde n a y r ma k is t e y e n A l m a n ,
l a r a uy du. Ri y a k r ve h i l e k r ins a nl a r n mt e ma di y e n
de ha s na l kl a r l a y a t v e t e bc il e dile r ine k a p l a r a k
ki bi r ve jg rrur ha s t a l n a t ut ul du. E u ha s t a l n e n
y ks e k bir a hs iy e t i bile ne a c kl ha l e koy a c a na ve
by le bir a da mn v a t a n v e mi l l e t i ne ba na ne le r ge
tireceine u Ha r bi umumde y a l nz b i z de i l Rus l a r
v e A l ma n l a r da a hi t ol dul a r . B i r t a k m hi l e r i n i l i m ,
s iz, e me ks iz y ks e k ka z a nl a r a ka r l ma s v e onl a r n
r i y a k r l k l a r a r a s nda he r k i m ol ur s a ols un a r t k ha
ki k a t l e r i g r e me z ha l e g e lile r ine , bil ha s s a Rus a r i y .
le E nv e r , be l i mi s a l dir . He r mi l l e t i n t a r i hi nde by le
g a f i l l e r g r l mt r . B i z i m t a r i h i mi z is e b unl a r l a do.
l udur . E nv e r P a a v a kt i y l e binle r c e v a t a nda l a r nn
a z m c e lde t iy le ka z a nl a n me r ut i y e t i kol a y c a bi r
h i l a t g i bi o muz l a r na a l d k t a n ve i n k l p l a r n d o ur ,
d l u g a y r i t a b i l i k ne tic e s i e me ks iz b i r ka r t be i l e
e n b y k b i r ma k a m ig l e t t i k t e n s onr a h a k i k a t e
ka r y a l nz kr v e s a r de i l o na ka r h a t t d
ma n oldu. ok y a kda n t a n d m E nv e r P a a g ibi,
muht e l i f r t be v e m a k a m l a r n te c r be le r inde n g e me ,
mi i ns a nl a r n bi r de nbi r e r e s i kr a a t l ma s n n f e l k e .
t i ni c abe de nle r e da ha e v v e linde n s y l e me di m de il,
f a k a t a nl a t a ma dm, t r l t e f s ir le r le ka r l a ndm. t e
bu E nv e r h l ne s y l e di i ni bil e mi y or du, l z ums uz
y e re e r i t t i i o r dul a r da n ne i s t e d i i n i n f a r k nd a de i l
di. T r k y a v r ul a r nmt a r e ke g ibi, y le b i r f a c i a le
ka r l a t r d k i a r t k Ana do l umuz u e z e lde n be r i T r k
v a t a n o l a n bu ha r a be y i , md a f a a e t me k, T r k n is
t i k l l i n i bur a da muh a f a z a e t me kt e n ba ka b i r v a z i f e
l i !
imiz kalmamt.
Bu vazifeye komak e mrim kim verecekti? Ya
is tikll! Ya lm! hakikatini kim haykracakt? Ba
kumandan Enve r Paa da, Sadrzam Talt Paa da,
bu marur gafille rin ncs olan Ahme t Ce mal P a
a da Anadolunun canm, malnel uruna ins afs zca,
uurs uzca emdirdikte n, bitirdikte n ve Filis tinde ki
ordu gibi Mus ul cenubundaki Ali hs an Paa kuman
das ndaki 6 mcordumuzun da tam izmihllini sey
re ttikte n ve 30 Terinievvel tarihli mtare ke artla,
nnokuyarak drt s enelik gafle tle rinin akbe tini de
grdkte n s onra kayorlard. (*) ZavallAnadolu;
yolsuz, paras z ve ins anca zayf bnyes iyle kimlerle
peneleecekti. Ne s iyas bir taazzuv, ne ktis adve
ne de timabir varlk brakmamlard.
Daha ilk Selanik kongresinde (1324) 1908 de ben
e traflarna en riyakr tufeylilerle gnn birinde
mille ti nereye gtre ceklerini haykrmve muteber
zatlar huzurunda duvara da yazmtm. Son on sene
zarfnda da her fe lke t kars nda grdkle rimi ve d
ndkle rimi s ylemekten yazmaktan e kinmemitim.
Bilhas s a Talt ve Enve ri pek eskidenberi tanmve
birlikte en tehlikeli ileri deruhte e tmitik, namus , fa
zile t ve me mleketlerine karen byk sevgi ve fe
dakrlk hisleriyle mebu olduklarnbilirdim. Hrriye t
mcadelelerinde en Heri s aflarda en mhim iler gr
dler, s onralarda milliye tpe rve rlik his leriyle orduyu
genle tirmek ve mille tin tis ini tehlikeye koyabilecek
teebbsleri nlemek gibi daima hayr ile yadedilecek
ler de yaptlar. Ancak pek kolay ve pek genyata
mille tin mukadde ratnellerine alnca bir hiler alay,
bir me um gruh bu balar e trafnda o kadar kes if
alar kurmutu ki hakikati haykranlarn seserini
duymalarna deil, vakit vakit gzleri kars nda di
kile n fe lke t lvhalarnbile grmemee mecalleri kal
mamt. te hibir tenkide ve hibir achakikatin
te lffuzuna m. ' jaade etmiyerek mte madiye n alklar,
la sarhoolan bu arkadalarmz, hayatlarnn bilano
s unu vermeden 2 Terinis ni 918 de vatan, mille ti ve
orduyu terkederek katlar.
<*) Bu ar k adaa m w n meruti yeti n sti hsali nde ve son
r aki vazi fel erinde r e sti kl l Harbi nde nel er yapt kl ar n bagfca
eserl eri mde yacdun.
112