Kltr Bakanl'nn 4.6.1980 trih ve 831.

0-975 sayl mucibimle,

birinci defa olarak, 39.000 adet baslmtr.

 N D E K L E R
Sayfa
NSZ

YEN GN gazetesindeki yazlar

Trk Mucizesi
Ferd nsanlar ve tima nsanlar
Tarih Maddecilik ve tima Mefkurecilik
Trk Kimdir?
nklplk ve Muhafazakrlk
Hars Tekilt
.

13
20
25
32
38
43

YEN TRKYE gazetesindeki yazlar

Irklar Arasnda Msavilik
Milletlerin Msaviii
Kadnla Erkein Msavilii
Kastlarn ve Snflarn Msavilii
...
Milletlerin Sevimesi
Suni Msavatszlklarn Kaldrlmas ve Tabi Msavatszlklarn Yerine kamesi
insanlar Hrdrler

53
58
63
67
72
77
83

CUMHURYET gazetesindeki yazlar

Mehul Bir Filozof
Tebessm
Velayet ve Sulta
Mefkure
Trklerin En Zayf Noktas ve En Kuvvetli Noktas
Tekiltlar
Aile Adlar
Trk Ailesi
Yirminci Asrn En Mhim Messesesi Gazetedir . . .
Krtlerin Menfaati
Milletler Cemiyeti
Cumhuriyetin Eskilii
ktisad Adem-i Merkeziyet
Eski Trklerin Dini
Hal
mid
Ecnebi Sermayesi ,,,
Hedefler ve Mefkureler
Roman
Roman ve Hayat
Mektepte Cumhuriyet ln
Aktan Daha Kuvvetli
Hayvanlarda iktisad ve ihtiyalar
Hayvanlarda ktisad Hayat
Ate Yakabilen Mahlk
NOTLAR
SZLK

Mlletleri millet yapan ve millet olarak yaatan mill

kltrlerin temel unsurlarndan birisi mill terbiyedir. Milletimizin bugn yaad buhrann temelinde, hi phesiz
mll kltr ve terbiyenin ihml edilmi olmas vakas yatmaktadr.
Nitekim byk Atatrk bu hakikati zamannda grm
ve gerekli tedbirlerin alnmas hususunda: Yetiecek ocuklarmza ve genlerimize, grecekleri tahsilin hududu ne
olursa olsun, en evvel ve her eyden evvel Trkiye'nin istikbline, kendi benliine ve an*ant- milliyesine dman
olan ansrla mcdele etmek lzmu retilmelidir. Beynelmilel vaziyet- cihna gre, byle bir cidlin istilzm eyledii ansr- rhiye ile mcehhez olmayan fertlere ve bu
mhiyette fertlerden mrekkep cemiyetlere hayat ve istikll
yoktur ikazn yapmtr.
Atatrk'n bu ok yerinde ikaznn, onun lmnden
sonra, eitim ve kltr hayatmzda maalesef dikkatlerden
kam olmasnn ac neticelerini bugn millete ekiyoruz.
Mill birlik ve beraberlii temin iin, ortak kltr deerleriyle beslenerek yetimenin lzumunu, atalarmz ok
iyi kavramlar ve bunu binlerce yl gelenek hlinde devam
ettirmilerdir.
Eskiden, yediden yetmie herkesin mutlaka bildii, okuduu bz mhim eserler vardr: Kur'an- Kerim ve Hadis ki-

taplar yannda, Sleyman elebi'nin Mevlid'i, Dervi Yunus

ilhileri, Mevlna Celleddin-i Rum'nin Mesnevi's, Battal
Gazi Destan, Dede Korkut Kitab v.s. bunlarn banda gelirdi, Atalarmz Trk-slm ahlk ve an'anesini bu eserler
vstasyla yayor, yaatyor ve kendilerinden sonra gelenlere intikal ettiriyorlard. Bunun tabii neticesi olarak, ayni
deerlere nanarak yetien millet fertlerini mill uur ve
lkler etrafnda toplamak in, ayrca bir gayret sarfedilmesine ihtiya bile kalmyordu.
Nitekim bugn de, milletimiz, her trl ihmle ramen,
mtll kltr ve irfandan nasibini alm olan geni kitlemiz
syesinde ayakta durabilmektedir.
te Kltr Bakanl olarak, biz bandan beri meseleye bu gereklerin altnda bakarak, Trk kltrnn lmez eserlerini her yatan Trk insanna ulatrmay ir edinmi bulunuyoruz.
Yayn faiyetlerimizde, yeni yetien nesillerde milliyetilik uurunun uyandnlmas ve gelitirilmesi ana hedefimizdir.
Bilindii zere, Trk milletinin ada mill kltr deerleri, Balkan Sava, Birinci Dnya Sava, stikll Sava
ve Atatrk Devr'nde en kuvvetli ekilde idrk edilmi ve
ifdesini bulmutur. Bu devirde yetimi olan ir ve yazarlarmz, mill varlk ve benliimizi, Atatrk', onun milliyetilik anlayn, kurduu Cumhuryet'in mn ve ehemmiyetini dorudan doruya gnle ve ruha hitab edecek ekilde
ileyen zengin bir edebiyat ve klliyt meydana getirmilerdir.
1000 Temel Eser serisi, esas tibaryla btn milletimize malolmu eski eserlerle bu son devirler eserlerinden
meydana gelmektedir.
Byk milletimizin hakl rabetine mazhar olmu, bata 1000 Temel Eser serisi olmak zere, Kltr Eserleri,
Aratrma ve inceleme Eserleri, Trk Dnyasn Tantc Eserler, Dnya Edebiyatndan Tercmeler, Dnya Tiyatro Eserlerinden Tercmeler, Trk Tiyatro Eserleri, Dnya ilim

Eserlerinden Tercmeler, Trk Halk Kltr Eserleri, Halk

Kitaplar, ocuk Kitaplar, Trk Musiksi Eserleri, Ziy Gkalp, Trk Kltr Kaynak Eserleri serileri yannda. ada
Eserler, Sosyal Eserler serilerinde, gnn meselelerine k
tutacak, zm getirecek yaynlara ehemmiyet verilmektedir.
Kltr ve san'at deerlerimizi, yurt iinde olduu kadar, yurt dtnda da tantan san'at yaynlarmz, San'at,
Mill Kltr ve Dnya Edebiyatndan Semeler dergilerimiz, trih tablolarmz ve yurd dndaki ii ocuklarmzn ihtiyalarn da gznnde bulundurarak bask saysn
yksek tuttuumuz kitaplarmzla zengin bir yayn faaliyetini
gerekletirmek yolundayz.
ocuklarmzn ilkokul andan tibaren z deerlerine bal vatan evltlar olarak yetitirilmeleri iin, ocuk
kitaplarna ilveten bir ocuk ansiklopedisi de kurmu bulunuyoruz.
Btn yayn faaliyetlerimizde, Trk genliine z deerlerimizi sevdirmek, mill duygularn kuvvetlendirmek, trihinden, vnlecek zengin kltrnden ald ilhamla iinde yaad zaman en iyi ekilde deerlendirip mill istikble gvenle bakmalarn salamak ana hedefimizdir.
KLTR BAKANI

YEN GN GAZETESNDEK YAZILAR

i
TRK MUCZES
Eski Trkler air bir kavimdiler, itima hayatn ehemmiyetli inklplarn airane hayallerle, din timsallerle izah
ederlerdi. Bundan dolaydr ki ilhlara dair strelerle, temdinkr kahramanlarla ilgili menkbelerden mrekkep gayet
zengin bir ifah edebiyatlar vard. Bu ifah edebiyatn br
ok paralan naslsa baz kitaplara geerek zamanmza kadar gelebilmitir.
tima inklplarn en ehemmiyetlileri devletin tekmlne. milletin esaret ve stiklline taalluk edenlerdi. Bir devletin teekkl byk bir mefkurenin milletin ruhundan infilk etmesine vbestedir. Eski Trkler mefkureyi gkten
inen bir altun k suretinde tavassur ederlerdi. Bu semav
nurun ruhlarla izdivacndan ilh kudsyete malik yeni bir
cemiyet vcda gelirdi. Bazen bu nur buu halinde OUZ
13

HAN iin vakj olduu gibi, bir gen kz suretine temessl

ederdi. Bazan ALANGU HATUN iin vaki olduu vehile, bir
gzel delikanl ekline girerdi. Bazan da bir boa, bir kurt,
bir arslan, bir ku klna girerek prensler yahut prenseslerle muaaka ederdi. Bazan da bir rman suyunda tecelli
ederek temas ettii kadnlar gebe brakrd. Mamafih altun
k, bu veludiyeti her zaman haiz deildi. Senenin muayyen
bir an vard k bunun iinde tabi ak galeyan halinde bulunurdu. te bu ak a esnasnda idi ki Altun Ik zikrettiimiz suretlerden birinde tecell ederek lhut bir muaaka
le bir devletin, bir mlletin tesisine badi olurdu. Mesel,
SAIN HAN'fn kcrimesiyle krk cariyesi bir gece sabaha
doru kra kmlard. Br rman yanna geldiler. Hepsi
parmaklarnn ucunu bu suya hatrdlar. Meer ak gecesi
imi Altun Ik'la bu temastan hepsi gebe kaldlar, Hkan bu
kzlar gnahkr zannederek Kmen Dana(') nefyetti. te KIRGIZ milleti orada bu krk kzdan tredi.
Eski Trkler milletin teekkln mucizev bir surette
izah ettikleri gibi, milletin esarete dmesini de yina mucizelerle tefsir ediyorlard. Bu milletin dt felketten kurtularak tekrar istiklline nail olmas iin de yeniden bir mucizeye mazhar olmas. Altun Ik'la yeniden temas etmesi
lzmd.
Uygur( a ) ananesine nazaran eskiden Trk c e m i y e t i ^ )
hkmetsiz, tresz, hkansz bir airetler kemesinden ibaretti. Bu airetler, bir gece gkten bir nur stununun yer
zerine ndiini grdler. Bu Altun k'tan bir am aac
gebe kalarak be ehzade dourdu, Bunlarn en k olan
(1) Kme da, bugnk Tannu Ula dadr (Ek. Prof.
Dr. Faruk Smer, O g U Z L A , 2, bask, Ankara 1972. s. 9).
(2) Dokuz Ouz, Kr., Kiik Mectua'daki avn vuz (Sav:
10, S, 4. 30.7.1338 (1922).
(3) Ouz cemiyeti, Kr. Kk Mecmua, ayn yaz, s. 7,

14

Bg Han( 4 ) hakanlaf 5 } intihap olundu. Bu suretle ll'n

Trk devleti{ 6 } mucizev br ekilde teesss etti. Gkten inen
nur stunu yeryznde tahaccr ederek yeim tandan bir
kaya vcudu getirmiti. Bu kayaya kutlu da adn verdiler ve mll harsn timsali gibi mukaddes tandlar. Beyazlara brnm ak sakall bir ihtiyar Bg Han'n ryasna
gelmi, bu kayaya hrmet, hrmet gsterdikleri mddete
T r k l e r i n i ' ) hkimiyette kalacaklarn haber vermiti. Filhakika, Trkleri 8 ) bu timsale hrmet ettikleri mddete byk bir devlet halinde yaadlar. Fakat, YULUN TEGN{)
adl bir hakan, oluna ald in fafurunun kzna mukabil, bu tarih yadgn inlilere hediye etti. inliler bu kayay paralayarak, ar balarla memleketlerine tadlar. Bu
suretle kuvve-i kuds/yeden mahrum kalan Trkler, dalardan, talardan, vah hayvanlardan memedeki ocuklardan
G, g, g dye hi susmayan br ses iitmee baladlar Bir anda btn sular kurumu, btn yeillikler sararm, havann rengi matem bir kjsvete brnmt. Trkler artk Yer-su tarafndan koulmakta olduklarn anlayarak ble ayrldlar. Her blk bir tarafa doru giderek
dnyaya yayldlar, ite, Uygurlar, eski Trklerin mefkreye
(4) Bg Kaan (B Tegin) iin baknz: Prof. Dr. Bal aedd in gel TRK MTOLOJS, Ankara 1971, s. 11; Abdlkadir nan, amanizm, Ankara 1972, s. G (Bk Han). Ayrca bkz.
Trk Ansiklopedisi, c. 8, s. 27
tS) Yabgulua, kr, Kk Mecmua, ayn yaz, s, 7.
(6) Bu suretle Ouz li, kr. ayn yaz, s. 7
(7) Ouzlar'n, kr. ayn yaz, s. 7.
(8) Ouzlar, kr. ayn yaz, s. 7.
(9) Prof, Dr. B. gel'e gre Y-lun Tegin (ayn eser, s.
82); TRK TRES'ndc Yulun Tigin

(Hz. Hikmet Dizdarolu,

s 89); TRK MEDENYET TAIUH'nde keza Yulun Titfin (Haz.

smail Aka, K. Yaar Kopraman, s. 94).

.5

sadakatsizlik yznden uradklar g felketini bu suretle izah edyorlard(' u ).

Seluklerle Osmanllarn ecdad olan Ouzlar, bu mill felketi baka ekilde hikye ediyorlar:
Trkler Tatarlar daim muharebe ederlerdi. Fakat galebe daima Trklerde kalrd, ilhan adl mefkresiz br hakann devrinde Tatarlar sair komu milletlerle gizlice ittifak
ederek Trklerin zerine baskn yaptlar. Trkleri umumiyetle kltan geirerek Trk soyuna nihayet vermee altlar, fakat, Tanr onlar bu hanane fikirlerinde muvaffak
etmedi. lhann olu Kayan( 1 l | ile biraderzadesi Negz nianllar olan iki kzla beraber br daa katlar. Orada gizli
bir yol bularak her taraf yksek dalarla kuatlm mehul
br ovaya ktlar. Dar kmak iin hi br kaps olmayan
bu gizli yurdun ad Ergenekon di. Burada her trl yemi
aalar, faydal hayvanlar, nebatlar, madenler vard. Bu iki
iftten doan yeni Trk nesli drt yz sene burada kaldlar.
Nihayet kfi miktarda oaldklarn grerek Ergenekon'dan
dar kmaa ve dmanlarndan intikam almaa niyet ettiler, Fakat, Trkler k u w e - i kudsyyeierini kaybettiklerinden
bu sihirli dereden kmaa bir trl yol bulamyorlard.
Yeniden hrriyet ve stiklllerine sahip olabilmek iin yeni
bir mucizeye ihtiyalar vard. Birgn, maden arayan bir demirciye bir Bozkurt grnd. Ona dalar arasnda bir gizli
yol gsterdi. Yolun nn byk bir kaya kapamt. Demir(10) Yaznn bu ksm K K MECMUA'da
deitirilmitir:

(s. 8)

yle

Ouzlar artk bn lkedeki yer-su perilerinin kendilerini istemediini, 'G.' emriyle buradan kovulmakta olduklarn anlayarak ble ayrldlar. Bir bl Bebalk'a giderek Uygurlar'a
hikim oldular. Dokuz Ouz devletini tekil ettiler. Bir bifipfl bozkrlara dalarak obanlkla yaadlar. Bir bl de ormanlara ekilerek av (.lkla mr srdler.
(11) Kyan, bak. Prof. Dr. B. gel, a.g.e. s. 6i.

16

ci bu kayarm demir madeni olduunu anlad. Bu kaya deta Ergenekon'un demir kaps idi. Demirci odunlar yarak
bu kayay eritti. Yol alnca nde Bozkurt olmak zere Ergenekon'dak btn Trkler demircinin davetiyle bu yoldan getiler. Yer yzne karak dmanlarndan ntikam
aldlar. Bozkurt, Kutlu Maral adl bir prensesle zdiva
ederek yeni Trk sllelesini vcuda getirdi, Trkler Bozkurt'un{ 1 ) htrasn tebcilen mzraklarnn banda altndan bir kurt ba bulundururlard. Hakann ota nnde altndan bir kurt ban hmil b stun rekzederlerdi. Demircinin htrasn tebcil in 'te her sene Ergenekon'dan
klan gnde mill br bayram yaparlard. Bu bayramn mukaddes yini, hakann kend'ne mahsus demir ocanda kzgn ate haline getirilen bir demir parasn altn rs zerine koyarak altn ekile dmesiydi. Bu yinden sonra
meserreti i oyunlar, etretl koular yaplrd.
Ouzlarn naklettii bu kurtulu menkbesini Gk-Trkler baka surette, Kankllar baka surette hikye ederler.
Gk-Trklere gre, dman btn Trkleri kltan geirmi, yalnz kollarn, bacaklarn kestii bir ehzdeyi sa
brakm. Dii bir kurt bu ehzadeyi maarasna gtrerek
ondan on olu olmu. Bunlarn onuncusundan Gk-Trkler
tremi. Kankllara gre, Hun hanlarndan birisi gayet gzel
olan iki kzn yalnz lhlara layk grd iin bir dadaki br kuelye hapsetmi. Altun Ik bir kurt ekline girerek
kuleye gitmi ve kk kzla izdiva ederek Kankl milletini
vcuda getirmi.
Eski Trklerin bu airne temsilleri bugnk itimaiyat ilminin keiflerine tevafuk ediyor.
Milletlerin byk felketler yahut tehlikeler esnasnda
yaadklar buhranl ve galeyanl bir devre vardr ki buna
(12) Ouzlar, demircinin
MUA, ayn yaz, s. 9.

htrasn, kr. KK MEC-

17/2

Ogst Kont (Auguste Comte} yaratc devre adn veriyor. stikbalin kifi ve mimar ulan byk mefkureler ancak byle mstesna hengmlerde doar. Bu zamanlarda
ferd ruhlar ahsiyetle! ini kaybederek itima ahsiyet iinde fan olurla. B'jtn fertler iddetli bir aka tutulmu
klar gibi hayatlarn mefkure uruna feda temek isterler.
Trklerin ak a dedikleri mucize saati te bu yaratc devreden ibarettir. Bu yaratc devrededir ki mefkure
tima vicdandan bir Altun Ik suretinde infilk eder ve
ibtid en ziyade hassas olan gzide bir ruhta parlayarak onun
vastasyla btn millete yeni ruhu alar.
Bu buhranl hayat getikten sonra, mefkure kendisine
uygun olan yeni kymetleri ina, yeni messeseleri bina etmekle megul olur. Bu sknlu faaliyet devresine de Ogst
Kont, Tekilt devre nmn veriyor. Mefkureden doan
bu mill kymet duygularnn, mill fikirlerin ve messeselerin mecmuu mill hars meydana getirir. Altun n
tahccur etmesinden Kutlu Da teekkl ettii gibi, mefkurenin tecessd etmesinden de mill hars meydana gelir.
Bir cemiyet mill harsa hrmet ederek ecnebilerin krkrne mukallidi olmaktan itinab ettike tel eder ve kendi hars dahilinde tekml eder. Bu cemiyet, mill harsn]
kymet vermemee balad andan itibaren skta balar ve dejenere olmaa mahkm olur, Mefkuresiz br hakann Kutlu da ecnebilere satmas, mill hars, mll stiklli satmaktan baka bir ey deildi. Eski Trkler, g ve
Ergenekon gibi felketlerinin sebebini bu gibi byk gnahlarda gryorlard. Bugnk itimaiyatlar da ayn kanaattadrlar. Bir cemiyet perian olduktan sonra yeniden kendini toplayabilir mi? timaiyatlara gre yeni bir mefkurenin domas, lm cemiyetleri bile yeniden hayata getirebilir. Eski Trklere nazaran Altun Ik'la yeniden temasa
gelmek Trkleri Ergenekon'dan kurtarmaa kfi gelmiti.
Bu esaslar malm olunca Trklerin bin seneden be18

ri faslasz olarak gayet geni bir sahada mstakil ve muazzam devletler halinde yaamalarnn srr kolayca anlalr.
Trkjer Altun I nerede grrlerse o tarafa tevcih ederler. istikll bayran kimin elinde grrlerse onun askeri
olurlar. Bu hayat yolcular maziden bahsedenleri asla dinlemezler, yalnz istikbalinden haber verenlerin arkasndan
giderler. nk daima onlara doru yolu ilham eden bir
ak a, bir mucize saati vardr. Mtarekeden sonra Trk
milleti yeniden Ergenokon'a dt. Fakat Allah'a kr k
ok srmedi. Derhal Anadolu'da miil galeyan feveran ederek mucize saati hull etti, te imdi kalplerimiz misak-j
millnin altun le aydnlanm olduu halde yeni bir
Bozkurt'un kutlu izini takip ederek Erkenekon'dan istikll,
hrriyet ve msavat mamresine kyoruz.

19

FERD NSANLAR VE TMA NSANLAR

Memleketimizin baz mtefekkirleri itimaiyat ilmi hakknda yanl bir telkki edinmilerdir. Bunlarn zu'muna
gre, sosyoloji ve bilhassa Durkheim sosyolojisi, ahsiyetlere h bir kymet vermiyorrnu. Halbuki Durkheim'n eserlerini tamamyle okumu ve fikirlerini iyi anlam olanlar
bu telkkinin aksine kanidirler, Durkheim, ahsiyete en byk kymeti veren ve ahsiyeti en ilm bir surette tarif ve
zah eden bir sosyologdur.
u kadar var ki Durkheim'a gre, ahsiyet iki trldr:
Bunlardan birincisi maer ahsiyet, ikincisi ferd ahsiyet tir. Maer ahsiyet, mene itibariyle cemiyete aittir.
Her cemiyet kendisine mahsus maer bir vicdana mlik olan
bir zmredir. Mer vicdan, o zmredeki mterek duygularn, mterek itikat ve mefkurelerin hey'et-i mecmuasn20

dan barettir. Mer ahsiyeti vcuda getiren ite bu mterek vicdandr, O halde, byle bir mterek vicdana mlik
olan cemiyetlere yani milletlere ehas- hkmyye ve ehas- mneviyye gibi nmlar vermek doru deildir. Her
cemiyet, itima tesnde mlik, her mllet hakik bir ahstr. nk, her milletin kendisine mahsus bir mantki, kendisine mahsus bir radesi, kendisine mahsus hedefleri ve
mefkureleri vardr. Zaten, ahsiyet, akl, irade ve mefkre nmlarn verdiimiz unsurdan mrekkep deil midir? O halde bu melekelere mlik olan millet neden hakik bir ahsiyet olmasn? Milletin hakik bir ahsiyet olduu
teri, kaza, icra hkimiyetlere ve hukuku mmeye dahil
bulunan sair haklara mlik olmasyla da sabittir. nk, btn haklar ahsiyetin istitlelerinden ibarettir. Hakik ahslardan olmayan bir mevcut hak sahibi olamaz. Milletlerin
en yksek haklarn sahipleri olmalar hakk ahslardan olduklarna en byk delildir.
ahsiyetin baka bir tecellisi de vazifeleridir. Filhakika, milletlerin haklar olduu gibi, vazifeleri de vardr.
Her milletin kendisince mukaddes tand bir takm vazifeleri vardr ki bunlara mefkureler rm verilir.
Mer ahsiyet, cemiyette mevcut olunca, tabi cemiyetin ekser fertlerinde de mevcut olur. Zira, ekseriyette
bulunmayan bir vicdan, mterek vicdan olamaz. Fakat, bu
fertlerde mevcut olan ahsiyet, mer ahsiyetin ferd tecessdnden ibarettir. Taksim- 3'mlden evvelki devirde
cemiyetlerin fertlerinde yalnz mer ahsiyet mevcuttur.
Bundan dolaydr ki bir cemiyetin fertleri btn duygularda, itikatlarda ve mefkurelerde biribirine benzerler. Bu cemiyetlerde mterek vicdana uymayan, mterek mefkurelere hakaret eden kimseler cni telkki olunarak cezaya arplrlar. Demek ki cinayetle cezann itima mene mer
ahsiyet yani mer vicdandr.
21

Cemiyetlerde maer ahsiyeti haiz olmayan fertlere

cani denildii gibi, maer ahsiyeti en kuvvetli ve feyizli bir surette izhar edenlere de byk adamlar nm verilir. Byk adamlar itima cereyanlar hem cn evvel duyan,
hbm de en kuvvetli duyan kimselerdir. Durkheim, bunlar
pertevsze henzetiyor. Pertevsiz, nasl gnein yakc olmayan ualarn kendi mihrak noktasnda toplayarak yakc bir
ule haline getiriyorsa, byk adamlar da cemiyetin uursuz
mefkrelerini kendi ruhunda uurlu bir hale getirerek ortaya
atmaktan baka bir ey yapmyor. Demek ki byk adamlar ortaya attklar mefkurelerin mbdileri deil, kifleridir. Byk adamlarn cemiyet zerindeki velyetleri yani
mnev nfuzlar cemiyetten mlhem olmalarnn ve cemiyeti temsil etmelerinin neticesidir.
Durkheim diyor ki: Sosyoloji byk adamlarn roln
inkr etmez, yalnz izah eder. Byk adamlarn yukarda
gsterdiimiz suretteki izah, onlarn kymetine hi bir nakise i'rs etmez. Bilakis, itima velayetlerini teyit eder.
Mamafih, mer ahsiyeti haiz olanlar yalnz byk adamlar deildir. Kendisine tima bir vazife kabul eden, milletin
itima mefkureleri iin alan her fert, mer ahsiyetten hisseye malik demektir. Bu gibi adamlara itima insanlar nm verilir. tima insanlar, byk adamlarn arkasnda yrrler ve onlarn muvaffak olmasn temin ederler.
ahsiyetin ikinci nevinin ferd ahsiyet olduunu sylemitim, Durkheim'e gre ferdi ahsiyet de itima taksim-i
a'maldan doar. Zira ilerin itima taksimi insanlar meslek zmrelere ayrr. Bu suretle fertlerin ruhunda mer
vicdandan baka bir meslek vicdan vcuda gelir. Meslek
vicdan ihtisasa kymet verdii iin, gittike derinlemee
meyyaldir, htisas derinlee derinlee ferd ahsiyeti vcuda getirir. Demek k ferd ahsiyete ancak mtahasslarda
22

tesadf edilebilir. Bunlar da ancak taksim-i a'ml hususunda ok ilerlemi bulunan cemiyetlerde vcuda gelebilir.
Mesel Afrika zencileri arasnda Kant'n, Avusturalya airetleri iinde Bergson'un yetimesi mmkn m? phesiz
deildir. Sosyoloji ilmi bize spat ediyor ki itima taksim-i
a'mlin sebepleri itimadir. O halde itima taksim-i a'rnlden doan ferd ahsiyetin de ilk sebepleri tima olmak
lzm gelir. tima taksim-i a'mlin neticesi olarak ferd
ahsiyet zuhur edince, bu ahsiyeti haiz olanlarda kendine
mahsus hayat telkkisi, ahlk telkkisi, hukuk telkkisi, bediiyat telkkisi ilah... husule gelmee balar. Fakat, bu
ferd telkkiler, cemiyetin mterek olan dinine, ahlkna,
hukuk, bedi, siyas, ilah... telkkilerine mstenid olmak
mecburiyetindedir. Zira, eer ferd ahsiyet mer ahsiyete istinat etmez, onun mterek kuma zerinde ahs bir
ilemeden ibaret kalmazsa ahsiyet mahiyetini kaybeder. O
zaman ona ferdiyet ve sahibine de ferd insan nmlarn vermek lzm gelir, Ferdiyet, ferd ahsiyetten ok farkldr. Ferd ahsiyet de maer ahsiyet gibi itima sebeplerin
mevlidi ve itima hayatn nzmdr. Ferd ahsiyet sahipleri cemiyet iinde itima vazifeleri deruhte ettikleri iin
itima insanlardan ma'ddturlar. Ferdiyet ise, tima hayata ve tima mefkurelere hi kymet vermez. Filhakika,
ferd bir insan da cemiyetin kymet verdii ilim, sanat,
centilmenlik, zarafet, nezaket gibi meziyetleri iktisap etmek
ister. Fakat bunlar iktisaba almas, bu meziyetler vastasiyle cemiyete faydal olmak yahut itima bir vazife kabul etmek iin deildir. nk, ferd insanlar itima mefkurelere kar reyb ve bedbindirler, insanlarsa bmenfaat ve
fedakr olabileceklerine imanlar ve mitleri yoktur.
Binaenaleyh, bunlar saydmz meziyetleri srf cemiyet iinde mmtaz, byk mevkilere ykselmek iin bir vasta olarak iktisap etmek isterler. Bu gibi kimseler kendilerini
itima hayatn merkezi, tima semann gnei addederler.
23

Btn tima kymetlerin ve ferd menfaatlarn kendi etraflarnda deveran etmesini isterler.
Yukark izahlardan ahsiyetin ferdiyetten ayr bir ey
olduu ve sosyolojinin gerek maer ahsiyete ve gerek ferd ahsiyete byk bir kymet ve ehemmiyet verdii anlald. imdi de bu nazar tetkikten lm neticeler karmaa
alalm:
1}
Siyas frkalarn banda behemehal byk bir
adam mahiyetinde ahsiyetler bulunmaldr.
2} Her frka, intihab mesuliyetini zerine ald mebus namzetlerini behemehal itima insanlar enmzeci arasnda aramaldr.
3) Ferdiyeti nm da verilen ferd insanlarn mebuslar arasna girmesi ok tehlikelidir.
4) Sazan ferd ahsiyet sahibi insanlarla ferd insanlar biribirine benzetilebilir,
5) Ferd ahsiyet sahipleri cemiyet iin ok faydal
olan insanlardr. Byk Millet Meclisinin ihtisas encmenlerinde bilhassa bu mtehass kimselerden istifade olunabilir,
6) Ferd nsanlar se, hi bir ihtisaslar ve ferd ahsiyetleri olmad halde, ferdiyetlerine her eyden fazla kymet veren kimselerdir.
7) Bilhassa intihap zamanlarnda bu gibi enmzecleri
biribirinden ayrmak ve her mebusluk isteyen kimsenin bu
enmzeclerden hangisine mensup olduunu tayin etmek lzmdr.

24

11!.
TARH MADDECLK VE

TMA MEFKRECLK

itima hdiselerin tefsir ve izahnda birbirine hem

yakn, hem de uzak olan iki sosyoloji sistemi vardr. Bunlar tarih maddecilik ve itima mefkrecilik sistemleridir. Bu sistemlerden birincisi Karl Marx tarafndan, ikincisi Emile Durkheim tarafndan meydana atld.
ilk nazarda bu iki sistemin biribirine yakn olduunu
grrz. nk, ikisi de itima hdiselerin, tabi sebeplerin
neticeleri olduunu, madd, hayat, ruh hdiseler gibi tabi
kanunlara tbi bulunduunu esas olarak kabul ediyor. Bu telkkiye ilim lisannda muayyeniyet [Franszcas dterminisme] ad verilir.
Fakat, bu noktadan sonra, bu iki itimaiyat sistemi bribirinden uzaklamaa balar. Karl Marx deTerminzmde bir
nevi nhisar iddia eder: tima hdiseler arasnda sebep
25

olabilmek imtiyaz yalnz iktisad hdiselere mnhasrdr.

Dier itima hdiseler mesel din, ahlk, bedi, siyas,
lisan, muakelev hdiseler asla sebep olamazlar, yalnz netice olabilirler. Binaenaleyh, Karl Marx'a gre, ktisad hdiselerin gayr olan btn itima hdiseler glge hdiscler-epifenomenler mahiyetindedir. Bir eyin glge hdise
olmas, baka eyler zerinde hi bir tesiri haiz olmamas
demektir, nsann glgesi, insann yapt ilere bir tesir icra edebilir mi? phesiz edemez. te glge hdiseler de,
bizim arkamzdan gelen u tesirsiz glgeler gibidir. Demek
ki Marx'a gre, yalnz ktisad hdiseler e'niyyettlr, dier
itima messeseler, e'niyyet olmadklar gibi, hdise bile
deildirler. Bunlar, ancak iktisad hdiselerin neticeleri ve
glgeleridir.
Mesel Karl Marx, dinlerin zuhurunu, muhtelif sfatlara ayrlmasn, zhldane zviyelerle, mutasavvufane tekkelerin teekkl etmesini, reform yapabilmesini, dinle devlet i n ayrlmasn yalnz stihsal tekniklerinin deimesiyle zah
ettii gibi ahlk, hukuk, siyas, bedi, lisan, muakelev btn mefkurelerin ve ananelerin domasn, bymesini ve
lmesini de yine ayn iktisad hdiselerin sebebiyetiyle zaha almtr.
Durkheim'n tesis ettii sosyolojiye grd, byle bir inhisar doru deildir, ktisad hdiselerin sair hdiselerden
hi br imtiyaz yoktur. ktisad messeseler nasl bir hdise ve bir e'niyyet ise, din, ahlk, bedi ilah... gibi dier
tima messeseler de birer tabi hdisedir, birer e'niyyettir. Bu sonkileri, eyann glgelerine benzeterek glge
hdiseler suretinde adlamak objektif e'nyyetten ayrlmak
demektir.
Hikmette, kimyada, hayatiyatta glge hdiseler olmad halde, itimaiyatta neden bulunsun? Filvaki, vaktiyle
Maudsley glb baz ruhiyatlar uura glge hadse nm
26

veriyor ve uurun ruh hdiseler zerinde hi bir tesiri bulunmadn iddia ediyorlard. Fakat, A l f r e d Foulee, F bot,
James, Hffding, Bergson, Pierre Janet, Binet, Paulhan
gibi yeni ruhiyatlar bu nazariyyeyi ilm delillerle kat'i bir
surette yktlar. Artk ruhiyat sahasnda glge hdise tbiri kalmad.
Bundan baka, itima hdiseler arasnda yalnz iktisad messeseleri, e'niyet telkki etmek, mesel fizyolojik hdiseler arasnda yalnz mideye ve hazm enbbesine
ait hdiseleri e'niyet telkki edip dier hayat ufuleleri bunlarn e'nlyetsiz ve tesirsiz blgeleri addetmek gibidir. Byle bir nazariyeyi hi br fizyolojisi kabul edebilir mi?
Karl Marx bu inhisarcl, nazariye sahasnda brakmayarak, ameliyye sahasna nakletmekle ikinci bir hataya
dmtr. Marx'a gre, halk yalnz amele snfndan barettir. Binaenaleyh, amele snf, dier snflar ortadan kaldrmaa mecburdur. Halbuki, halk umum mnsna olduundan, hukuka biribirine msavi olmay kabul eden btn
snflarn mecmuu demektir. Filhakika umumla msav olmay kabul etmeyen emperyalist, aristokrat, feodal snflar halk haricinde grmek dorudur. Burjuvalarla mnevverler arasnda da umumla hukuka msav olmay kabul etmeyen snflar varsa, halk dairesinin haricinde kalmaldrlar. Fakat hukuka umumun msavi olduunu kabul edenler h a n g i meslek zmreye mensup bulunurlarsa bulunsunlar halktandrlar.
Drkheim sosyolojisinde, dier itima hdiseler iktisad hdiselere sebep olabildii gibi, iktisad hdiseler de
dier itima hdiselere sebep olabilirler. Grlyor ki,
Drkheim sosyolojisi iktisad hdiselerin ehemmiyetini ve
kymetini inkr etmiyor. Gittike iktisad hdiselerin cemiyet iindeki kymetinin arttn, hatt, asr cemiyetlerde iktisad hayatn itima bnyeye esas olduunu ortaya atan
Durkheim'dr. Durkheim'a gre iptida cemiyetlerdek tes27

nd yalnz mer vicdandan husule galen mihaniki tesanttr. Bunlar biribirne benzeyen, (oba, oyma*, boy, il) gib
blmelerden mrekkep olduu iin Durkheim tarafndan kt'av (segmentaire) cemiyetler tesmiye olunmulardr.
Mtekmil cemiyetler de se, birinci nevi tesndten
baka, bir de itima ibimnden doan uzv tesnd vardr Durkheim, bunlara da mutaazz-organize cemiyetler
adn vermitir.
Malumdur ki iblm iktisad hayatn temelidir.
Asr cemiyetlerde itima bnyeyi vcuda getiren unsur
zmreler, ibimnden domu olan ihtisas ve meslek hey'etieridir. O halde Durkheim'n, iktisad hayata lyk olduu
mevki ve ehemmiyeti tamamiyle vermi olduunu kabul etmek lzmdr.
Bununla beraber, Durkheim da btn itima hdiseleri
bir tek asla rca ediyor: Bu yegne asl mer tere'lerdir.
Bu stlahn tarifinden ziyade misallerle tavzihi mmkndr.
Binenaleyh, birka misal iradiyle mer tere'lerin ne demek olduunu anlatmaa atacam:
Mesel merutiyet'ten evvel de memleketimizde ameleler vard. Fakat, bu amelelerin mterek vicdannda Biz
amele snfn tekil ediyoruz fikri yoktu. Bu fikir bulunmad in, o zaman memleketimizde bir amele snf da
yoktu. Yine merutiyet'ten evvel memleketimizde birok
Trkler vard. Fakat, bunlarn mer vicdannda Biz Trk
milletiyiz mefhumu bulunmad iin, o zaman Trk milleti de yoktu. nk, bir zmre, fertlerinin mterek vicdannda uurlu bir surette idrk olunmadka, itima bir zmre mhiyetini haiz deildir. Bunun gib aslen Trkeye mensup bulunan bir kelime, Trk halknn lisan vicdannda artk yaamyorsa, Trke bir kelime olmak meziyetini de, itima bir hadise olmak kymetini de kaybetmi demektir.
Bunun gibi, esasen Trk tresine dahil bulunan bir det de.
28

Trk halknn ahlk vicdannda artk bilinmiyor ve duyulmuyorsa, o da gerek itima bir hdise olmak, gerek Trk ahlknda br unsur bulunmak mahiyetini kaybetmi demektir.
Bu ifadelerden anlalyor ki itima hdiseler, mutlaka mensup bulunduklar zmrenin mer vicdannda uurlu
idrkler halinde bulunmaldrlar, ite maer vicdandaki bu
uurlu idrklere mer tere'ler nm verilir,
~TVAf^l
Mer tere'ler, Marx'n zannettii gibi itima hayatta gayr- messir glge hdiselerden ibaret deildir. Bilkis,
btn tima hayatlarmz, bu tere'lerin tesirlerine gre ekillerini alr. Mesel, biz Trkiyelilerin mterek vicdanmzda Trk milletindeniz, slm mmetinden iz, garp medgnyetindeniz tere'ieri vzh grnler gibi mer' olmaa
balaynca, btn tima hayatlarmz deimee balayacaktr. Trk milletindeniz dediimiz iin, lisanda bediiyatta, ahlkta, hukukta, hatt dimyatta ve felsefede Trk harsna (Trk zevkine, Trk vicdanna gre) bir orijinallik, bir
ahslik gstermee alrz. slm mmetirdeniz dediimiz iin, nazarmzda en mukaddes kitsp Kur'an- Kerim, en
mukaddes insan Hazret-i Muhammed, en mukaddes mbed
K'be, en mukaddes din slmiyet olmu olur. Garp medeniyetindeniz dediimiz iin, ilimde, felsefede, fenlerde vesir meden sistemlerde tam bir Avrupal gibi hareket ederiz.
Mer tere'ler, yalnz zmre mefhumlarna mahsus
deildir. streler, menkbeler, masallar, efsaneler, fkralar, akideler, ahlk, hukuk, ktisad, fenn" kaideler, ilmi
ve felsef grler de bir mer tere'den ibarettir, itikadn
ve nazariyenin zdd addolunan yinler ve ameliyeler bile,
evvel zihinde tasavvur olunup sonra yapldklar iin, esasen birer mer tere'den ibarettirler.
Ferd fikirler her ferdin kendine mahsus olan fikirleri
demektir. Mer tere'ler ise, her cemiyetin btn fertleri
arasnda bulunan, daha dorusu mer vicdannda me'ur
ve mdrik bulunan suver-i zihniyeden ibarettir. Ferd fikirler
29

esasen cemiyet zerinde hibir tesire mlik deildir. Fakat

ferd fikirler, itima bir kuvvete istinat edip maer bir tere'
mahiyetini ald zaman, itima hayatta byk bir mil olur.
Mesel, byk bir manev nfuza mlik bulunan bir mnci,
ne dnrse, fikirleri biraz sonra, umumun mterek dnleri srasna geer. Tabi ferd fikirler, bu mahiyette
bulunursa tima hayatta her an messirdir. Bir millet, byk muvaffakyetleriyle dehasn, fedakrln, kahramanln fiilen ispat etmi, byk bir ahsiyete mlik olduu
zaman, onun maer tere'ler yaratmak iktidar sayesinde
her trl teceddtleri kolayca icra edebilir, ite biz bugn
byle bir deha hazinesine mlikiz. Alelde lertlern hatt,
ilimde byk bdalar ve amelde yksek kudret ve faaliyetleri olsa bile, asta muvaffak olamyacaklar teceddt ve
terakkileri, umumun vicdannda mnci ve dhi tanlan byle
bir ahsiyet bir szle, br nutukla, bir beyanname ile vcuda
getirebilir,
Mer tere'ler, galeyanl buhranlar esnasnda gayet
iddetli vecidlerle hlelenerek son derece byk bir kudret
ve kuvvet ktsab ederler. Mer tere'lerin bu haline mefkre nm verilir. Mer tere'ler, asl mefkure halini aldktan sonradr ki hakik inklplarn mili olurlar. Mesel
Trklerin ortaya att Trklk fikri, genlie mnhasr zmrev bir tere'den ibarettir. Bu zmrev tere'yi umum
Trk milletine temil ederek onu bir mefkre haline getiren,
Trablusgarp, Balkan harpleri ile Cihan Harbindek felaketler
olmakla beraber, bu mefkreye resmiyet veren ve onu fiilen
tatbik eden de ancak Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleridir,
Bu misllerden de anlalyor ki Drukheim mefkrecilii galeyanl itimalarla yni sosyoloji ile z^h ediyor. Ona
gre btn itima hdiseler, mefkrelerden yahut onlarn
hafif dereceleri olan mer tere'lerden ibarettir.
Filvki, her mer tere' az-ok bir kymet duygusuyla
30

karktr, itima messeselerin bzasn mukaddes, bazsn iyi, bazsn gze!, bazsn doru telkk ederiz. Messeselerin bu sfatla tevslm edilmesi, onlarn duygulardan, heyecanlardan, ihtiraslardan r olmadn gsterir. Hangi
eye kar dn br heyecan duyarsak, ona mukaddes hangi eye kar ahlk bir heyecan duyarsak ona iyi, hangi
eye kar bedi br heyecan duyarsak ona gzel, hangi
eye kar muakelev bir heyecan duyarsak ona doru kymetlerini tevcih ederiz. Demek k Durkheim'a nazaran, itima hdiselerin sebepleri olmakla beraber, kendilerinin de
domas, kuvvetlenmesi, zayflamas, lmesi br takm itima sebeplere tbidir. Bu sebepler itima bnyede husule gelen deimelerdir. Demek ki Durkheim'a nazaran, itima hdiselerin lk sebepleri cemiyetin nfusunun, kesafetinin, ihtiltnn, tecansnn, iblmnn artp eksilmesi
gibi itima mnevyata, morfoloji sosyala ait hdiselerdir.
Umumun msavi olduunu kabul edenler, h a n g i meslek zmreye mensup bulunurlarsa bulunsunlar halktandrlar.

31

VIII.
TRK KMDR?
ihtimalki makalenin banda bu suali grenlerden bazlar syle diyecekler: Bunu sormaa hacet var m?.. Yedi atas Trk olanlar Trktrler!,.
lk bakta meseleyi u suretle grmek tabiidir. Fakat,
ilim usulleriyle mnakaa edince meselenin rengi deimee balar:
Mesel, bugn Arap mefkresi iin, Arnavud mefkresi
iin alan Trkler var. Tunus'ta Turgut Reis'in torunlar,
Trablusgarp'te Karamanl ailesi Araplk iin almyorlar
m? Merhum At Paa Hamba, yedi atas Trk olmakla beraber mfrit bir Tunus milliyetperveri deil mi?
Arnavutluk mefkresi iin alan Doktor Temo ile Dervi Hma'nn da aslen Trk olduunu iddia edenler var. O
32

halde, yedi atas Trk olan btn bu Trk kaaklarna Trk

unvann verebilecek miyiz?
Trklerden baka milliyetlere temessl eden yalnz fertler deil, ailelerin hesab yoktur. Araplk mefkresi iin,
halis Araplardan daha byk bir evk ve ihtirasla alan
bu mustaripleri de Trk m sayacaz?
Grlyor ki Trk olmak iin, yalnz Trk kan tamak,
Trk rkndan olmak kfi deildir. Trk olma* iin her eyden evvel Trk hars ile terbiye grmek ve Trk mefkuresi
iin almak arttr. Bu artlar haiz olmayanlara, kanca ve
rka Trk olsalar bile Trk unvann veremeyiz.
imdi, burada baka br sual de sorulabilir : Madem k Trk olmann esas artlar Trk harsyle terbiye grmek ve Trk mefkresi iin almaktr, kanca ve rka
baka bir rka mensup olduu halde, bu ik art haiz bulunanlar da Trk saylmak lzm gelmez mi?
Filhakika, milliyet iin kabul ettiimiz esasi artlara gre, bu gibi kimseleri de Trk addetmek iktiza eder. Araplam Trkler, Arap milleti iinde Arap telkki olunmuyor
mu? Arnavutlam Trkler Arnavut milleti inde Arnavut
saylmyor mu7 Bir milletin temessl kuvveti yabanc fertlerin, ailelerin, airetlerin, hatt kavimlerin milliyetini deitirerek kendi milliyeti dahiline almak demektir. Baka milletler, temessl kuvvetiyle, bizden birok unsurlar almlardr, bizim de bunlardan baz fertleri ve aileleri temessl
tarikiyle milliyetimiz dahiline almaa hakkmz yok mudur?
Bir millet, yalnz tenasl tarikiyle oalmaz, ksmen de temessl tarikiyle oalr. Trklerin baka milletlere temessl etmesini kabul edip te, baka milletlere mensup fertleri
temessl etmesini kabul etmemek doru olabilir mi?
Trk halk eskiden beri bu hususta kendini hatadan
kurtarmtr. nk, selik dnyle, milliyeti u dsturda icmal ediyordu: Dili dilime uyan, dini dinime uyan.
33/3

Trk halkna gre, kendi diliyle konuan ve kendi dinine mensup bulunan her ferd Trkt, Halka ge Trk
demek, Trke konuan Mslman demekti. Trk. halk,
Trk olmak iin, dil birlii ile dn birliini kfi gryordu.
Kan birliine, soy birliine lzum grmyordu. Bu sebepledir ki kant kanma uyan artn da, yukarki artlara ilve
etmiyordu.
Fakat, vatanmzdaki Trkler, yalntz halka mnhasr
deildi. Memleketimizde bir de Osmanl mparatorluunu
idare eden efendiler snf vard, Bu snfn gayesi, Trk
olmayan unsurlar Trkletirmek deildi. Belki, coraf sahalara dalm olan muhtelif Trk zmrelerini komular
bulunan mslman milletlere ilbak etmekti. Mesel, Rumeli'deki Trkleri Arnavut, Suriye ve Irak'taki Trkleri Arap,
cenup vilyetlerlndeki Trkleri Krt, Karadeniz sahilindeki
Trkleri Laz addederdi. Hatt, Trkleri yalnz mslman milletlere deil, bazan gayr-i mslim milletlere de ilhak ederdi. Mesel, Girit'te vesair Akdeniz adalarnda yaayan fatih Trkleri mslman olmu Yunanllar suretinde grrd.
Demek ki Trk halk baka milliyetleri temessl taraftar olduklar halde, Osmanl efendileri Trklerin baka milliyetlere
temessl etmesine alyorlard.
Tabi Osmanl efendilerin bu uursuz siyaseti, Trk milleti iin ok byk zararlara sebep oldu. Zira bu hareket
yalnz baka milliyetlerin Trkle temessiilne mani olmakla kalmad. Birok Trk ailelerin hatt airetlerin baka milliyetlere temessl etmesine de bis oldu. Mesel, Diyarbekir le Urfa'da yaptm itima tetkiklerin neticesinde grdm ki Ouz boylarna vesair mehur Trk Herine mensup
mteaddit Trkmen airetleri tamamiyle Krtiemilerdir:
Diyarbekir'de Karakei'ler, Kalalar (Halacan), Beydililar (Trkn), Siverek'teki Bucak, Karavar; Urfa'daki Dger ve Bedli (Badll) airetleri misal olarak gsterileb34

lir. Bu airetlerin Trk idaresi altnda olduklar halde Krtlemeleri taaccbe ayan deil midir? Bu i zahirde byle
ise de, hakikatte hi de taaccb olunacak bir ciheti yoktur.
Ayn Ali Efendi Kanunnmesi'ne gre airetlerin bazsnn
reisleri yalnz zaim rtbesini haizdiler.
Emr-i airet nmn alan bu zaimler, Krt cinsnden
olan ve ekserisi yurtluk, ocaklk, bazs da muhtar hkmetler tarznda idare olunan imtiyazl sancaklarn beylerine vasal-tbi klnmlard. Nasl ki Bosna-Hersek'teki aknclarla yrkler de Bonak beylerin yasallar olmulard.
te, bu suretledir ki Bosna-Hersek'te Bonaklaan bu Trkler gibi, cenuptaki Trkmen airetleri de ekseriyetle Krtletler. te Osmanl efendilerin temessl hakkndaki yanl siyaseti, bu neticeleri verdi.
Bundan sonra, yeni Trkiye, eski Osmanl zihniyete
gre deil, Trk halknn doru duygularna gre idare olunacak. O halde, temessl hakknda da muayyen, vzh, aleni bir programmz olmaldr. Trk halk, bu eski dostlar,
dili diline uymak, dini dinine uymak artiyle kendisine msavi karde tanr. Yani bunlar da Trk sayar. Yalnz u artla ki, artk onlar da mill mahalle, mill ky, mill nahiye ve
kaza yapmak gibi, eski lisanlarn, detlerini, elbiselerini muhafaza etmek gibi anel merkez emellere, dileklere dmekten
saknmaldrlar. Yeni Trkiye artk Anadolu'da yeni hibir
milliyetin muhaceret tarikiyle tesisine msaade edemez.
Yeni Trkiye'ye gelecek gayr-i Trkler ancak Trklemek ve
Trkle temessl etmek arzusu le gelebilirler. Binaenaleyh
bu hususta yaplacak kanunlara, nizamnamelere, talimatnamelere samim bir surette itaat etmelidirler. Trkiye Byk
Millet Meclisinin Trk hkmeti ve Trk matbuat bu hususta son derece dikkatli ve basiretli bulunmaldr.
imdi biraz da Trk kanndan gelmedik'eri halde, eskiden beri Trk hayatna karm bulunan ahslardan bahsedelim: Bu gibiler ekseriyetle Trk harsyle terbiye grm

35

kimselerdir. Bunlar arasnda Trk mefkresini ykseltmek

iin alm, bu uurda hayatn tehlikelere atm mcahitler de vardr. Trk halk bunlar Trk sayd gibi, Trk gzidelerinin de bunlar Trk telkki etmesi ic^p etmez mi?
Trkle tamamiyie temessl etmi olan bu gzide ve mmtaz ahslara, Hayr, siz Trk deilsiniz! diyebilmeye kim
kendini selhiyettar grebilir? Vakaa, bu zmreden her hangi
bir fert ya Trk milliyetperverlii aleyhinde bulunur, yahut
vatanmzda hibir hakk olmayan harici milliyetlerden birinin mefkuresi iin alrsa, Trklkle hi br alakas kalmaz. Hatt, bu gibiler hakknda bir kanun y a p l m a l ; tbiiyetten iskat edilmeleri mi, yahut hain-i vatan kadrosuna ithal
olunmalar m yahut yalnz iln edilmelerimi lzm geldii
resmen tayin ve tespit edilmelidir. u kad.; var ki, byle bir harekette bulunduklar evvelemirde resm tahkikatla
sabit olmal ve bir hkme iktiran etmelidir. Yoksa, herkes
sevmedii br memur yahut mebus hakknda: Trk dmandr yahut bakymcdr, ihyael Arapdr tarzlarnda
bir snatta bulunabilir.
Bu gibi snatlara, hi bir tahkikata lzum grmeden kymet verilirse, memlekette hibir ahs hcumdan masn
kalamaz. Trklk tarihi bize bu hakikati ispat iin canl
misller verebilir. Bundan on be sene evvel, ilk Trkler,
Trk mefkresini ykseltmee, Trk harsn aramaa baladklar srada Trkle dman olan baz kimseler, Trklk umdelerini brakarak, Trklerin ah.iarna hcum
ettiler. Bu ahs hcum da yalnz u noktada temerkz ediyordu: Trkle alanlar, umumiyetle aslen Trk olmayanlardr. Bu suretle Trklerin kimini Arnavut, kimini ltin, kimini Acem, kimini erke, kimini Krt. kimini Arap
yapyorlard. Fakat, bu yaygaralar hakikata mstenit olmad iin, Trklk mcadelesinin devamna asla mani olamad. Anadolu harekt- millsi esnasnda da yine bu gibi
laflar iitildi. Bunlara da kulak asan olmad.
36

Hulasa, imdi biz mill tesnde mstenit mill bir devlet, mill harsa tecelligh olmak zre mll bir vatan istiyoruz.
Mlyet de, din gibi kalben tastik ve lisanen ikrara artlarna baldr. Lisaniyle Trkm deyen ve samimi olarak
kalbinde bu kanaati tayan her fert Trktr. Bu vasflar
haiz olanlarn Trklklerinden asla phe etmemeliyiz. Ayn
zamanda bu kimseler de bakalarn pheye drecek hareketlerden itinap etmelidirler.
Bugn memleketimizde naho dedikodular douran bu
milliyetten phe etmek hastal, ancak iki tatafn doru
ve samimi hareketleriyle zil olacaktr. Ve her millette bu
gibi ahvalde byle dedikodular kmtr. Fakat, akl banda
olanlar, meseleyi ilm bir surette vazederek hallettikleri iin,
bu laflar uzun mddet devam edememitir.
Sulhtan sonra, nmzde byk slhat devresi balayacaktr. Her ferdin Trkle olan samimi merbutiyeti, miil mefkurelere sarf edecei faaliyetlerle, fedakrlklarla llecektir. Trk olmak iin Trk domak kfi deildir. Trk
gibi duymak, Trk gibi dnmek, bilhassa Trk gibi irade
edip Trk gibi almak ta lzmdr. Kimin ve ne dereceye
kadar Trk olduunu ancak itima sireti gsterecektir. O
halde Hakik Trk, Trklk iin byk fedakrlklarda
bulunandr diyebiliriz.

37

VIII.
NKILAPILIK VE MUHAFAZAKARLIK
Frkalara dair Hkimyet-i Millye'de nerettiim makalelerden brinde, mlletlerin siyas hayatnda muhafazakr frkalarn faydal bir rol olduunu yazmtm. nklp ananeleri ykp onlarn yerine mefkreleri ikameye alrken, muhafazakrlar meydana kp onlara kar diyorlar
ki Yalnz cansz ananeleri ykmakla iktifa edecekseniz biz
do sizinle beraberiz. Yok eer canl ananeleri de ykmaa
kalkacak olursanz, biz bu hususta size kar mukavemet
gstereceiz.
Acaba bizde canl an'aneler hangileridir, cansz an'aneler ne gibi bir mihenkle, ne gibi br miyarla tefrik olunabilirler?
Baka memleketlere nsbetle Trkiye'de canl ve cansz an'aneleri biribirinden tefrik etmek ok kolaydr. n38

k. bizde Osmanl Medeniyeti dediimiz br mecmua vardr ki, btn unsurlar cansz ananelerden ibarettir. Yine
bizde Trk Hars adn verdiimiz baka bir manzme
vardr ki bu da batan baa canl an'anelerden mrekkeptir.
Mesel Osmanl lisannda Arap ve Acem harflerine mensup
kaideler, terkipler, edatlar cansz an'aneler deil de, nedirler? Aruz vezinleri cansz an'aneler deil de nedirler? Gazeller, kasideler, alafranga manzumeler, dmtek musikisi,
kantolar, hurafat ve yahut fantaz edebiyat, rokoko mimarisi,
dekadan iir, bedbin ve reyb ahlk vesaire ve saire hep cansz an'aneler deilmidirler?
Bunlara mukabil, halk Trkesi, halk vezinleri, halk zevki, halk edebiyat, halk musikisi, halk ahlak, halk bedi,
halk eflsefesi umumiyetle canl an'aneler deil midirler?
O halde mesele pek vzh! Biz, Osmanl medeniyeti
sahasnda inklpyz, Trk hars sahasnda da muhafazakrz, Bugn inklp Trkiye nklp yaparken yalnz Osmanl medeniyetini deitiriyor. Osmanl medeniyeti ark
medeniyetidir. ark medeniyeti de islm medeniyeti deil,
'ark Roma medeniyetinin devamdr. Nasl ki Garp medeniyeti de Garb Roma medeniyetinin devamndan'lbarettlr.
Trk nklptl, medeniyet hususunda muhafazakrl
asla kabul edemez, Trklk ancak harsta muhafazakrdr.
Bu muhafazakrlk inklpla mni deildir. Liberal inklplar daima harsa hrmet etmilerdir. Mill harsta muhafazakr olmayanlar yalnz radikallerdir. Trkler radikal
olamazlar. Ayn zamanda Trklk medeniyet sahasnda
da muhafazakr olamaz. nk medeniyet milletlerin elbisesi gibidir. Fertler elbise deitii gibi milletler de medeniyetlerini deitirebilirler. Mesel Trkler, vaktiyle Aks-
ark medeniyetine girdiler. imdi de, Trklmz ve islmlmz tamamiyle muhafaza etmek artyle Garp Medeniyetine girmemizde hi bir mahzur yoktur. Trklmze ve
slmlmza gelince bunlarn mecmuuna hars nm veri39

lir. Garp medeniyetine girerken, en ziyade dikkat edeceimiz cihet mill kuvvetimizi bozmamak, tam ve salam olarak
muhafaza etmektir. Trk inklplar ite yalnz bu noktada
muhafazakrdrlar. Bu hususta muhafazakr olanlarla tamamiyle beraberiz. Mill harsta muhafaazkr olmak terakkiye,
tekmle hi bir sekte iras etmez. nk mill hars canldr
ve kendi kendine tekml eden bir eydir. Zaten, hars, cemiyetin uursuz benliinden doduu iin, ona ferd uurlarmzla dokunamayz. Mill hars lh bir muvaffakiyetle
daima doru yrr, asla hataya dmez. uurumuzla slah
edebileceimiz cihet yainz medeniyettir. nk medeniyet
esasen ferd uurumuzun mahsuldr. Bugn Garp Medeniyetini kabule mecburuz. Kabul etmediimiz takdirde Garp
devletlerinin esiri olacaz. Garp Medeniyetine hkim olmak
yahut Garp devletlerine mahkm olmak, bu .ki ktan birini
kabul mecburiyetindeyiz.
Bugn artk u hakikat anlalmtr: Avrupa'ya kar
hrriyetimizi ve istikllimizi mdafaa edebilmek iin, Avrupa'nn medeniyetini tnam etmemiz lzmdr. Avrupa medeniyeti, msbet ilimlerden ve sna tekniklerden, itima
tekiltlardan barettir. Vaktiyle Avrupa'dan Nizam- Cedid
asker mektebi almam olsaydk bugn Anadolu'yu dmanlarmza kar mdafaa edebilecek miydik? Avrupa'nn kuvveti, yegane faikiyeti medeniyetindedir. Mslmanlar malup etmesi ve btn cihana hakim olmas yaldz medeniyeti
sayesindedir.
O halde bu kadar faydal olan bu eyi niin almakta
tereddt edelim? Dinimiz bize liml in'de bile olsa araynz ve Hikmet, m'minin kaybolmu maldr. Nerede
bulursa hemen almaldr dye btn ilimleri ve hikmetleri
itinam etmemizi emretmiyor mu? ite bugnn ilimleri ve
hikmetleri Garp Medeniyeti dediimiz eyden ibarettir.
Garp medeniyeti kadm Akdeniz Medenyeti'nin devamdr. lk messsleri Smerler, Alanlar, Vanikler, Ko40

muklar, Hititler, iskitler, Hiksoslar, Kornanlar gibi turan

milletlerdir. Kurun- Ul tarihinden evvel bir Turan kurun-
tarihiyyesi vardr. Garb- Asya'nn ilk sakinleri Trklerd.
Cenuptan Samlern, imalden Aryanierin hcumuna urayan bu kadm Trkler muvakkatan Aks- arka muhaceret etmee mecbur oldular. Fakat muvakkat arkllar da
bizim asla garpl olmamza mni deildir. Kadm Akdeniz
Medeniyetinin ilk messisleri dedelerimizdir. Sonradan
Mslman Araplar, Acemler ve Trkler medeniyeti ykselterek barbar Avrupallara rettiler. Bundan Daka Garb ve
ark Roma mparatorluklarn ykmakla da, Avrupa'da ki
defa tarihin kurunlarn deitirecek inklplar yaptk. Bugn bile Rus arlnn dmesine sebep olmakla yeni bir
kurunun almasn hazrladk. O halde, bu kadar byk hizmetlerle alakadar olduumuz Garp Medeniyetine byk bir
emeimiz, binaenaleyh byk bir istihkakmz vardr,
Avrupa medeniyetinden na alacaz? phesiz, ondan
m i l l i bir lisan almyacaz. nk halkmz arasnda konuulan mill bir lisanmz var. Fakat, lisaniyat ilmine dair
usullerimiz yok. O halde ondan lisan deil, lisaniyat ilmini alacaz. Bundan baka lisanmzda, Avrupa'daki ilm ve
sna stlahlarn karlklarn vcuda getireceiz.
phesiz Avrupa'dan mill bir ahlk da almayacaz,
Zira halkmz arasnda mill ahlkmz da var Fakat ahlkyat ilmine dair taharr usullerini bilmiyoruz. O halde ondan
ahlk deil, ahlkyat ilmini alacaz.
Bilmem bu misalleri saydktan sonra Avrupa'dan din
almayacaz demee bir lzum kald r? Bizi Avrupa'dan
her eyden ziyade ayran dindir. Avrupa daima Hristiyan
kalacak, biz ebediyyen Mslman kalacaz. Bununla beraber, Avrupa'dan diniyat ilmini almamzda da hi bir mahzur yoktur. nk diniyat, btn dnlere ayn nazarla baksa
41

bir ilimdir ve yalnz dinlerin nasl tetkik edileceine dair

msbet ve objektif usulleri gsterir.
u ifadeler de gsteriyor ki biz Avrupa'dan hatt msbet ilimlerin oralardaki neticelerini bile almyacaz. lm
hakkatlar kendimizde bulmak zre yalnz ilimlerini usullerini alacaz, hatt, tekniklerin fenlerin de mahsullerini cel
kendilerini alacaz. Mesel, Avrupal musikiinaslarn bestelerini deil, halkmz arasnda terennm edilen melodileri
armonize edecek usulleri atacaz. Demek ki gayemiz, Avrupa musiki fennine gre, mill melodilerimizden hem mill,
hem de Avrupai bir musiki ibd etmektir.
Edebiyatta da Avrupa klsiklerini lisanmza tercme
ederek, bedi terbiyemizi ykseltmemiz izmdr. Avrupa'nn
klsik edebiyat normal bir edebiyattr. Dekadanlarn, fantezistlerin vcuda getirdikleri eserler ise hasta bir edebiyattr. Osmanl milleti, ihtiyar bir cemiyet olduu in bu
hasta edebiyat model ittihaz ediyordu. Onun enkaz arasndan sapasalam meydana kan Trk milleti se, gentir,
hatt, henz ocuk denecek bir yatadr. Hi bu yata bulunan bir milletin eline ihtiyar ve hasta milletlerin eserleri
verilir mi?
Filhakika, ihtiyar ve hasta olan eski Osmanl milleti
iinden bu kadar gen ve salam ve uyank bir Trk milletinin kmas, bu asra mahsus bir mucizedir. Bu mucizeyi
nasl izah edebiliriz? Acaba, Trkiye'de hi kimsenin haberdar olmad gizli bir dnya m vard?
Evet, Trkiye'de byle sakl bir cihan vard. Lisaniyle, edebiyatyle, ahlkiyle, felsefesiyle, hutas3 mill harsiyle beraber Ergenekon hayat yasayan bir Trk halk
vard. Osmanl medeniyeti bunun zerine '-m, imdiye
kadar grnmesine mni olmutu. imdi o, yeni bir Bozkurt'un rehberlii ile, bu ergenekondan, salam, dhi bir
millet olarak meydana kyor.

42

VI.
HARS TEKLATI
Mill harsmzn uurlu br hale gelip ykselmesi ne gibi tekiltlara muhtatr7 Evvel mll harsmz saklanm
olduu gizli kelerden mnevverlerin nazarlarna arz edecek
olan arama tekiltlarna ihtiya vardr. Bu vazifeyi ifa edecek tekiltlar unlardr: Mill Mze, Etnograf Mzesi,
Mill Hazne-t Evrak, Mill Tarih Ktphanesi, hsyyat Mdriyet-] Ummyes.
1) Trk halknn bedi dehasna canl ahitler bulunan ve fakra den eski Trk evlerinden para para karlp bedestanlarda satlan perdeler, hallar, allar, ipekli kumalar, eski marangoz demirci leri, iniler, hsn- hat
levhalar, mzehhep kitaplar, gzel ciltler, gzel yazl Kur'
an- Kerimler, mill tarihimizin vesikalar olan meskt vesaire vesaire hep ecnebiler tarafndan satn alnarak Avru43

pa'ya ve Amerika'ya tanmaktadr. Bunlarn harice karlmasn menedecek bir kanunumuz olmad gibi. bunlar satn alarak m i l l i bediiyat klarnn nazarlarna arz edebilecek
mill bir mzemiz da yoktur. Vakaa, Topkap Saraynda byk bir mzemiz mevcuttur. Fakat buna Hars Mze demekten ziyade, Meden Mze nmn vermek daha mnasiptir. nk, bu mzede Trk harsna ait mll eserlerde
ikinci derecede bir ehemmiyet gstermi, birinci derecedeki ehemmiyeti beynelmilel kymete malik eserlere atfetmitir. Bu mddeamzn delili udur ki, imdiye kadar memleketimizden sandk sandk karlan Trk bedi'lerinin karlmasna mni olamam, bedestanlarda satlan bu bedialar
satn alp muhafaza etmee almamtr.
Bu szlerimden mzemizin dehal br miiessisi olan
Hamdi Bey merhumla biraderi ve hayr-l-halefi Halil Beyefendinin kymete ok byk olan himmet hizmetlerini inkr ettiime hkmolunmasn. Abdlhamid devrinin her trl tas'iblerine ramen, srf kendi teebbs ve azmiyle ilmen
gayet kymetli bir mzeyi yoktan var eden Hamdi Beyi
takdis etmemek byk bir nankrlktr. Byk kardeinin
bu zat eserini zenginletirerek muhafaza eden Halil Beyefendiyi tebcil etmemek de yine ayn harekettir. Bundan baka, bu mzede Trk meskktna ve atkatna dair birok
mill yadigrlarn mevcut olduunu da kimse inkr edemez.
u kadar var ki, mill bir mzenin vazifesi, mill eserlerin
milyonda birini toplayp da baki kalanlarn yabanclara kaptrmak deildir. Hamdi Bey mzesinin ilm, meden ve beynelmilel kymetleri gayet yksek olabilir; fakat, hars ve mill kymeti teki kymetlerine nisbetle ok aadr. Hatt
bu itibarla Evkaf Mzesi bile ondan daha yksek bir mevkdedir. nk Evkaf Mzesindeki eyann hemen cmlesi
Trk harsna mensup eserlerdir.
Bu ifadelerden anlalyor ki, bizde hakik Trk mzesine ihtiya vardr. Bu Trk mzesi Trk bedialarn satn
44

alabilmek iin kfi bir tahsisata malik olmal ve her ehirde arayclar bulunmaldr. Ayn zamanda memleketimizden umm atkalarn ve bedialarn ihracn iddetle treneden bir kanun yaplmaldr. Evkaf Mzesi de liva evkaf
memurlarn altracak olursa, vakf binalarn enkaz ve
ypranm eyas arasnda daha birok kymetli bideler
bulabilecektir. htimal k ileride bu mze birleerek tek
bir mze halini de alacaktr. Her halde imdilik yalnz
Trk harsna it eserleri toplayacak mill bir mzeye iddetle ihtiya vardr.
2) Etnograf mzesinin vazifesi, mill mzennkinden bakadr. Mill mze, mill tarihimizin mzesidir. Etnograf mzesi ise, milletimizin halihazrdaki hayatnn mzesidir. Haln mazinden fark ne ise, etnograf mzesinin
de mill mzeden fark odur.
Etnograf mzesi, evvel, milletimizin bugn muhtelif
livalarda, kazalarda, ehirlerde, kylerde, obalarda kullanmakta olduu btn eyay toplayacaktr. Bu toplanan eyadan her nev, srasiyle en ibtid eklinden en mtekmil ekline kadar bir tekml silsilesi halinde dizilecektir. Mesel ayakkab nevini alalm, bunun en ibtid ekli
olan arktan balayarak en mtekmil ekil olan zarif fotinlere kadar btn tekml merhaleleri, bir tedri silsilesi
halinde sralanacaktr. Serpular, erkek ve kadn elbiseleri, eer takmlar, adrlar, yataklar ilh... hep byle tekml sralar suretinde dizilecektir. Evlerin vesair aynen nakli kabil olmayan byk binalarn kk modelleri yaplacaktr. Ky, ehir, kpr, cami gibi manzaralarn fotoraflar aldrlacaktr.
Fakta, etnograf mzesinin toplayaca eyler, yalnz
bu gibi madd eyaya mnhasr deildir. Halk iinde hl
yaamakta bulunan peri masallarn, koma ve destanlar,
man ve tekerlemeleri, darbmesel ve bilmeceleri, fkra ve
menkbeleri ehir ehir, ky ky toplamak vazifesi de
45

etnograf mzesine aittir. Ayn zamanda, her nahiyenin konutuu Trk lgayvesine (diyalektiine) mensup husus
kelimeleri, husus savtiyt (fanetik) ve husus sarf ve nahiv
kaidelerini de cemedecektir. Bunlardan baka, halk arasnda
Tandrname Ahkm, veyahut Kee Kitap adlar verilen ve hl tahsilsz kadnlarla bilgisiz halk arasnda inanlmakta bulunan amiyane itikatlar ve bunlara merbut bulunan
sihriyye-din yinleri de cemedecektir. Mesel, bu itikatlardan birine gre her nsann kendisine mahsus bir perisi
vardr ki sahibinin krkl olduu zamanlarda son derece azginlaarak tehlikeli bir vaziyet alr. nsanlar aadaki
halde krkl olurlar: 1 -- Bir ocuk dnyaya geldii zaman,
ocukla beraber annesi ve babas krkl olurlar. 2 Bir
evlenme vukua geldii zaman, hem gelin, hem de gveyi
krkl olurlar. 3 Bir adam ld zaman onunla ayn evde
yaayan btn yakn akrabalar krkl olurlar.
Krkllarn fasna itina etmesi lzm gelen bir takm
sihriyyen-din yinler vardr. Mesel, iki krkl kadn b u
krkllar ister yin sebebinden, ister ayr sebeplerden krkl
olmu o l s u n l a r bir odada rastgele birleirlerse, mutlaka
pmeleri lzmdr. pmezlerse, perileri birbiriyle kavga
ederler. Perilerden biri, bu kavgada yaralanr yahut lrse,
ayn hal, sahibine de intikal edeceinden, bu yini icra
etmemekte byk bir tehlike mevcuttur. Yine ki krkl insan,
biri dierinin fevkinde bulunan ki odada yalamazlar.
Tandnme'ye gre, her adamn br perisi olduu gibi
her evin de bir perisi vardr. Ev perisi, evin temiz tutulmamasndan fkelenir. 8u fkelenme, aile hakknda muzr olacandan ev kadn, evin her tarafn temiz tutmaa tina
eder. Demekki bu batl itikatlar iinde faydal olanlar da
vardr. Etnografya mzesi bunlardan baka her nahiyedeki
lisan savtiyyat (fonetik) ile halk melodilerini (namelerini) ya fonograf aletiyfe, yahut nota usul le zaptedet. Demekki etnograf mzesinin behemehal bir fotorafs, bir
46

fonografs ve bir notacs bulunmak lzmdr. Masal toplayanlar herkesten dinledikleri alelumm masallar zaptetmelidirier. Masalc nm verilen bir takm verilen bir takm
ihtiyar kadnlar yahut erkekler vardr ki bunlar masallar
an'anev tabirleriyle ve bedi usluplariyle naklederler. Byle hakik bir masalc ele geirilirse onun nakledecei btn
masallar aynen zaptolunmaldr. nk mill masallar ancak
byle her tbiri bir messese olan masallardr. Komalar,
trkler ve nameler de hakik saz airlerinden alnmaldr.
Nasreddin Hoca'ya, Karagz'e, ncili avu'a, Bekr Mustafa'ya, bektalere it fkralar da mtehassslarndan renilmelidir. Milletlere ve mesleklere it taklitler meddahlardan iktibas edilmelidir. Tandrnme itikatlar, onlara henz
inanmakta bulunan tahsilsiz kadnlardan sorulmaldr. Her
yerin husus lgayvesine it tetkikler de mahallerinde yaplmaldr.
3) Mill Hazine-i Evrak, vekletlerin gizli ve mahrem mahiyette bulunan husus hazine-i evraklarndan bakadr. Mill hazine-i evrak, artk hkmetle alakas kalmam olan eski evrakn hazinesidir ki milletin mverrihleri ve
ilim adamlar iin tasnif ve muntazam bir dare altnda tehir olunur. Maalesef, gerek Bb- li'ye ve hariciyeye, gerek
Defter-i Hakan'ye, Evkaf ve Fetvahane'ye ait eski evrak
mahzenleri imdiye kadar ne bir araya toplanm, ne de tasnif edilmi, ne de muhafazalarna itina olunmutur. Mill
tarihimizin en doru vesikalar olan bu evraktan en mhimleri arlarak Avrupa ktphanelerine naklolunmaktadr.
Diyarbekir gibi baz eski vilyet ve eylet merkezlerinde
gayet kymetli olan kadm evrakn bakallara satlarak sarg
kd suretinde kullanld da vakidir. Grlyor ki mill
bir hazine-i evrakn da behemehal sr'atle tesisi lzmdr.
4) Mill tarih ktphanesi de umum ktphaneden bakadr. Umum ktphane, ilmin, edebiyatn her
ubesine ait kitaplar cami' olmak lzm galir. Mill tarih
47

ktphanesi ise yalnz mill harsmz tekil eden messeselere ait tarihleri ve tarih menbaiarla vesikalar muhtavi
olmaldr. Bu kitaplar ve vesikalar dinimizin, ahlkmzn,
hukukumuzun, felsefemizin, edebiyatmzn, musikimizin, mimarimizin, iktisadmzn, askerliimizin, siyabetimizn, ilimlerimizin ve fecilerimizin tarihlerini ve vesikalarn tamaniyle ihtiva etmelidir. O halde ki, bu tarih ubelerinden
herhangi birinin tarihini yazmak isteyen bir mverrih ihtiya grd btn menbalar ve vesikalar bu ktphanede hazr bulabilsin.
5 ihsiyyat Mdriyet-i Umumsi de, her vekletin
tesis ettii husus ihsiyyat tekiltlarndan bakadr. nk, her vekletin tesis ettii ihsiyyat tekilt, yalnz kendi
resmi muamelerinin muhta bulunduu ihs rakamlara
ehemmiyet verir, ihsiyyat Mdriyet-i IJmumus ise, milli
harsn tezahr iin muhta olduumuz ve mill hayatn btn
ubelerine amil, umum bir ihsiyyat tekiltdr. Avrupal
bir mtehasssn idaresinde bulunacak olan bu ihsiyyat
Mdriyet-i Umumis teekkl ettikten sonra, vekletlere
ve sair gayr-i resm messeselere mensup btn ihs tekiltlar onun kumandas altna verilerek hepsi, ayn usul
ve istem dahilnde altrlacaklardr, ite ancak, byle
merkez bir htisas dairesine mensup ihatev bir ihsiyyat
tekilt vcuda geldikten sonradr kl memleketimizde ihs rakamlardan itima noksanlarmzn ve meziyetlerimizin
anlalmas mmkn olur. Tatbik olunan slahlarn ve teceddtlerin cemiyet iin muzr yahut faydal olduklar da ancak
byle esasl ihsiyyat defterlerinin ihzarndan sonra kesif ve
tahkik olunabilir.
Mill harsn bu saydmz tekiltlar srf mill hars
arayp bulmaa yarayanlardr. Mill harsn baka bir takm
tekiltlan da vardr. Bunlarn vazifesi de, mill hars aranp bulunduktan sonra, Avrupa medeniyetinin onun muhtelif ubelerine alanmasndan ibarettir. Bu vazifeyi ifa
48

edecek tekiltlar da unlardr: Trk Drlbedyii, Trk

Drlelhan, Trk Darlfnunu, Trkiyat Encmen'dir. Bunlardan misal olarak drlelhan alaym, istanbul'da mevcut
bulunan Drlelhan dm-tek usulnn, yani Bizans musikisinin drlehandr.
Bu messese ibtid unsurlar halkn samim melodilerinde tecell eden ve Avrupa musikisine tevfikan armonize
edildikten sonra asr ve garbi bir mahiyet alacak olan hakik Trk musikisine hi ehemmiyet vermemektedir. Mevcut
drlbedyi de ayn haldedir. nk, tiyatronun terakkisi
en ziyade gzel Trke ile halk vezninin kabuine bal
iken, mevcut drlbedyi bu esaslara kfi derecede kymet
vermemektedir. Binaenaleyh bu iki messesenin Trk Drlelhan ve Trk Drlbedyii haline getirilmesi lzmdr.
Mevcut messeseler iinde Trk harsna hdim olan
yalnz darlfnun edebiyat medresesi (fakltesi), deta
hars medresesi demek olduundan, mill hars ykseltmee
en ok alan bu messesedir.
Trkiyat encmenine gelince, bugn byle bir messeseyi en mkemmel br halde tekil etmek imkn vardr.
nk, Avrupa'nn muhtelif milletlerinde trkyat ilmi iin
cann vakfetmi byk trkologlar bu encmene za stfatyle almak kabildir. Avrupal trkologlarla, yerli trkiyatlarmzdan mrekkep bir encmen tekil olunursa, bu heyet hem mill harsn temellerini kurabilecek, hem de beynelmilel akademiler leminde ilm bir velyet ihraz edebilecektir,

49/4

YEN TRKYE GAZETESNDEK YAZILIR

VII.
IRKLAR ARASINDA MSAVLIK
Yeni Trkiye'nin hangi hamlelerle harekete geldiini,
hangi mefkurelerle kanatlandm, hangi hedeflere doru
gittiini herkes biribirine soruyor. Bunu soranlar yalnz Trkler deildir, btn Mslmanlar, btn eski dnyallar da bu
sualleri soruyorlar. Biz burada bu suallere aklmz yettii
kadar cevap vermee alacaz.
Yeni Trkiye'yi harekete getiren hamle, nklp ruhudur. Yeni Trkiye'nin mefkureleri, asr bir millet ve asr bir
devlet haline gemektir. Yeni Trkiye'nin hedefleri de hars
sahasnda trklk, siyaset sahasnda halklktr.
imdilik, siyaset meselesi, herkesi daha ziyade alkadar ettiinden burada evvelemirde halkl tahlile ve terihe alacaz.
Demokrasi kelimesinin Trke karl olan halklk.
53

sn asr, en mtekmil mahiyette bulunan bir hkmet tarzdr.

Halklk hkmetinin mmkn olabilmesi iin, her
eyden evvel nsanlarn bri birine msavi olabilmesi arttr. nsanlar, "ftr seciyeleri ile biribirnden derin bir surette ayrlm bulunurlarsa, bunlardan terekkp eden cemiyet tabidir ki demokrasi mahiyetini alamaz. Hayatiyat
lmine stinat eden baz mellifler, uzv verasetin itima
hdiselere de mil umum br kanun olduunu ileri srerek, aa derekelerde bulunan rklarn, ykselmek iin ne
kadar alrlarsa alsnlar, yukar derecede rklara asla
msavi olamyacaklarn idida etmektedirler. Mesel siyah
ve krmz rklar ne kadar alsalar, sar rka ve sar rk
da ne kadar alsa, beyaz rka yetierneziermil Bunun
gibi, kadn cinsi de, ne kadar alsa erkek cinsine yetimesine imkn yokmu! Hayatta, ayn rkn iindeki milletler ve ayn milletin dahilinde bulunan kastlar ve snflar
da, ne kadar alsalar, birbirlerine asla msavi olamazlarm; bu imknszln mterek sebebi de, uzv verasetin
btn bu nesil enmuzeclerinde hkmrn olmas imi.
Demek ki, Hayatiyat ilmi kuvvetli silhlarla mcehhez
olduu halde, msavatln nne kyor ve gerek msavatla, gerek halkla ilmen imkn olmadn iln ediyor.
Fakat ilk admda byle bir neticeye vsl olduk diye
me'ys olmyalm. Bakalm bu iddia, dorudan doruya
Hayatiyat ilmnden m sdr oluyor, yoksa, onun nmna
fuzl olarak sz syleyen gayr mtehassslardan m sudur
ediyor? Eer Hayatiyat ilmi bizzat msavatla murz deilse, onun nmna sylenen fuzl szlerin hi br kymeti
olamaz.
Dorudan doruya Hayatiyat lmine macaat edersek
grrz k, bu ilmn mtehassslar uzv veraset nokta-i
nazarndan iki mektebe ayrlmlardr. Bunlardan birincisine
54

yeni Darwincileri>, ikincisine yeni Lamarckclar adlar

verliir.
Yeni Darvvinciler, mktesep vasflarn verasetle intikalini, hatt, alelde uzv hdiseler hakknda bile kabul
etmiyoriar. Mehur Hayatiyat Weissmann bu hareketin pvsdr. Weissmann'la taraftarlar, iddialarn birok vakalar zikri ile teyit ediyorlar. Bu vkalardan herkese malm
olanlar unlardr:
nsanlarn ilk zuhurundan beri kzlarn bekreti her
nesilde izale edilmektedir. Eer mktesep vasflar verasetle
ntikal etseydi, artk kzlarn bekret gasndan r olarak
domalar lzm gelirdi. brnlerle Mslmanlarda uzun
bir zamandan beri, snnet yini icra olunmaktadr. Halbuki,
bugn Yahudi ve Mslman ocuklar snnetli olarak dnyaya gelmiyorlar.
Yeni Darvvincilerin, mktesep vasflarn tevrsn kati
surette reddetmelerine mukabil, yeni Lamarckclar da, bilkis, btn mktesep vasflarn tevrsne kaildirler. Bunlar da tekiler gibi, iddialarn vakalarla pata alyorlar. ki tarafn da ortaya koyaca vkalar muteberdir. Bribirinin zdd olan bu vkalarn tearuzu gsteriyor ki, mktesep vasflarn hepsi tevars eder demek doru olmad
gibi hibiri tevrs etmez demek de doru deildir, Bu iki
sra vkalarn tearuzundan kan lm netice udur: Mstakar olan tahavvller, versetle intikal eder; gayr-i mstakar olan tahavvller tevrs etmez. Basit tahavvller, uzviyette istikrar edebilen hdiselerdir. Halbuki mudi! tahavvller ise, istikrar kabil olmayan hdiselerdir. O halde, bu
neticeyi u surette ifade edebiliriz: Basit tahavvller verasetle intikal ettii halde, mdii tahavvller, etmez.
imdi de hangi hdiselerin daha ok mdil olduunu
aryalm: Ruh hdiseler, uzv hdiselerden daha ok mudildir. nk, her rh hdise, birok uzv hdiselerin terekkbnden husule gelir, itima hdiseler de ruh hdiselere
55.

nisbetle daha mudildir. nk, her itima hdise birok ruh hdiselerin terkibinden doar. Bu suretle insan hdiseler
arasnda en ziyade mudil olanlarn itima hdiseler olduu
meydana kyor. O halde, mdil hdiselerin versetle intikal
etmedikleri kaidesine gre, btn itima hdiselerin uzv
verasetle intikal etmedii umum bir kanun olarak kabul
edilmek lzmdr. Filhakika, objektif timaiyatn messis
olan Durkheim, itima hdiselerin uzv versetle intikal etmediini ve btn insanlarn l-itima olarak dnyaya
gelip, itima seciyeleri, iinde yaadklar cemiyetin terbiye vastasiyle aldklarn ispat etmitir.
Bu beyanattan anlalyor ki, rklar arasnda almaz
uurumlar yoktur. Msavat imknsz grenlerin, sfil rklardan saydklar zenciler, Amerika'da gerek rfanca ve gerek iktisata ykselerek Yanki'lere msavi oldular. Mutavasst rklardan saylan Japonlar, Ruslar ve Trkler de ngilizlerle Yunanllar malup etmekle Avrupallardan hibir
vehile geri olmadklarn ispat etmediler mi?
Amerika Hindlileri, vaktiyle, Meksika ve Peru medeniyetlerini vcuda getirdikleri gibi, Msrllar, Asrler, inliler, Trkler, Moollar, Araplar da yksek medeniyetler ve
harslar vcuda getirdiler. Bu telleri gsterenler, Avrupallardan ok evvel modernlemilerdi. Bunlar medeni bir hayat yaarlarken, Avrupallar henz airet devrinden kurtulamamlard.
Bugn bile Avrupa rkna mensup birok kavimler iptida bir hayat yaamaktadrlar: Efganllar, Bl ular, i h.
gibi.
Bu vakalar gsteriyor ki, her rk, mede ayetin en yksek mertebelerine ykselebilir. Terakki ve temeddn Avrupa rkna mahsus deildir. Avrupa rkna mensup nice kavimler bugn medeniyete geri bulunduklar halde, Avrupa
rkndan otmyan ve yabanc limler tarafndan sfil rklardan saylan baz milletler de Avrupallar derecesinde yksel56

inilerdir. O halde, rklar arasnda geilmez bir uurum

vardr; rklar biribirine msavi olamaz; sfil rklar, l rklarn mandas altna girmelidir suretindeki szler, hep ilme mugayirdir.
Hakik ve btaraf ilmin bize, halkla dair rettii
ilk hakikat rklarn msaviiiidir. O ahide halkln birinci umdesi rklarn msavat olmaldr.

VIII.
MLLETLERN MSAVLI
Halkln birinci umdesi rklarn msavili olduu gibi, kinci umdesi de milletlerin msavillidir, Gustave Le Bon,
milletlere tarih rklar adn veriyor. nk Le Bon'a gre, itima hdiseler de irsdir. Birok asrlarca ayn lkede
beraber yayan insanlar biribirleriyle teslp ettiklerinden,
hepsinin temayllerini cmi' bir nesil husule eglir. te bu
nesle Gustave Le Bon Tarih rka adn veriyor,
Le Bon diyor ki: Chayson namndaki iktisatnn yapt hesaba gre, her asrda neslin mevcudiyeti esasna
nazaran, Fransa'da her birimiz 1000 senelik muasrlarndan
lakal 20 milyon dedeye malikiz. Le Bon bunu dedikten
sonra Chayson'un u szlerini naklediyor: O halde ayn
mevkiin, ayn eyaletin btn sakinleri, zarur olarak mterek
dedelere maliktirler ve ayn balktan yorulmu, ayn int58

balar alm olduklar gibi, mtemadiyen, son halkalar olduklar bu uzun ve sakl zincir vastasyla mutavasst enmzece irca' olunmaktadrlar. Biz, ayn zamanda, hom ana
ve babamzn, hem de rkmzn evltlaryz. Vatan bize kinci bir anne yapan yalnz hissiyat deil ayn zamanda fizyoloji ve versettir.
Le Bon, her kavmin bir rk ruhuna malik olduunu ve
bt n meden messeselerin bu ruhtan iti kak ettiin i iddia
ediyor. Filhakika, her milletin, kendisine mahsus bir mill
ruhu vardr. Fakat, bu, rk bir ruh deil, mill bir harstan
ibarettir. Bu harsn da yeni nesillere intikali uzv verasetle
deil, terbiye tarkiyledir. Bu mill harsn teekkl de Le
Bon'un iddias gibi, rklarn teslb ile deil, harslarn izdivacyle vcuda gelir. Asrlarca mterek bir hayat yaayan ve ayn siyas ve itima merkez etrafnda toplanan
ahalilerin harslar, tabi bir surette imtiza ve ittihat eder.
Bir memleketin ahalisi, esasen baka baka kavimlere
mensup olsalar bile, aralarnda ayn muaeret hayat devam eder ve baka memleketlerin halklaryle o kadar ok
ihtilt etmezlerse, uzun bir mddet sonra mterek bir harsa malik olarak bir tek millet haline girerler. Anglosakson
kavmi, mildn on birinci asrndanberi, sair memleketlerle
ihtilt etmeyerek mnferit bir hayat yaadklar iin, biribiryle tamamiyle kaynaan mteaddit kavimlerin birlemesinden husule gelmitir. Angl'larn, Saksontann, Normanlarn husus harslar izdiva ederek mterek Anglosakson
harsn dourdular. Anglosaksonlar, ancak hars vahdete sahip olduktan sonradr ki iskoya'y, Gal ktasn ve rlanda'y
fethederek yabanc kavimlerle ihtilt ettiler. Fakat mill
harslar son derecede kuvvetli ve mtecnis bir surette teekkl ettii in, sonradan vukua gelen bu ihtilttan zarar
grmediler,
Gustave Le Bon, itima' hdiseleri Ruhiyat ve Hayatiyat noktasndan tetkike alt iin, her milletin husus
59

ruhyat ve ahiyetinin, itima duygularyle mefkurelerinin

mecmuu olan mll harsndan ibaret olduunu anlayamam
ve bu mll ahsiyeti rk ruhu nmn verdii irs temayllerin mecmuu telkk etmitir. Anglosaksonlar, srf hars
testpleri neticesi olarak, mterek ve kuvvetli bir harsa
mlik olmuken, Le Bon, bu hal, rk teslplerin mahsul olan rk ruhunun kuvvetine atfediyor. Le Bon
mill ahsiyetlerin teekkln izah hususunda dt
hataya, bu ahsiyetlerin inhillini izah ederken de dmtr. Bu mellife gre, bir memlekette muhtelif rklar
yan yana geldikleri zaman, blribriyle telsli'pleri neticesi
olarak, ilk zamanlarda rk ruhlar inhlie d'.'ar olur. nk, milletlerde muhtelif versetler birbirini 'fn ettii iin,
ne babann, ne de anann rk ruhu ocua tevrs etmez.
Halbuki bir cemiyetin inhillini mucip olan sebep, muhtelif
harslarn tesdmnden husule gelen harsszlk halinden
ibarettir. Mesel, stanbul'da Tanzmattsnberi Rum, Ermeni,
Yahudi, Fransz, ingiliz, Alman harslar iinde yaayan baz
Trk ailelerinde, Trk hars nhille balayarak harssz bir
snf tredi. Bunlarda bozulan, rk vasflar deil, mill harsa esas olan duygular ve mefkurelerdir. Bu inhitat in sebebi
de, yabanc harslara daha ok kymet verilmesi ve mill
harsn beeniImeyerek ihml edilmesidir. Halbuki Japonlar, Avrupa'nn yalnz medeniyetini alarak harslarn taklit
etmedikleri ve kendi mill harslarn muhafazaya ve ykseltmeye altklar iin, itima inhilt hastalna kar muaf
kaldlar,
itima dejenerelik, hayat dejenerelikten bsbtn bakadr. itima dejenereliin, uzv hadiselerle hibir irtibat yoktur. Fizyotojistler ve biyolojistler, tima dejenerelerde uzv dejeneresansjn hi bir izini ve eserini grmezler.
nk tima dejeneresans harsszlktan barettir. Mill
harsn kaybeden her fert yahut zmre, dejeneredir.
Grlyor ki milletlerin rklarla, uzv versetle ve uzv
60

dejeneresansla hi bir alkas yoktur. Her millet, husus bir

harsa malik bir zmre demektir. Kendine mahsus hars olmayan bir zmre, hi bir zaman millet olamaz. O halde, milletler arasndaki medeniyet tefvtlerini, itima msavatszlklar, rk ruhta ve uzv versette deil, baka cihetlerde
aramak lzmdr.
Milletlerin itima seviyesine tesir eden ilk sebep, morfolojiktir, yani itima bnyeye ve ekillere aittir. Mesel itima hacmi kk olan bir cemiyet iptida tekilt olan semiyev zmrelerden kurtulamaz. Bir cemiyetin terakki ve tekml etmesi, itima taksim-i a'mldan doan meslek
zmrelerin, semiyev ve mahall zmrelere halef olmas ile
husule gelir, itima hacmin, itima kesaeftin ve itima
cevvliyetin azl ise, bu tahavvllerin vukuuna mnidir.
Avusturalya'da, imal Amerika'da, Afrika'da ve Asya'daki
iptida airetleri tetkik edelim: ilk bakta bunlarda greceimiz hususiyet, cemiyetin nfusa azl, kesafete ve ihtilta eksikliidir. Bir de Avrupa'daki milletlere gz gezdirelim: Bunlarda da ilk bakta greceimiz hususiyet, nfusunun okluu, kesafetin ve htlitn favkalhad ziyadeliidir, te, iptida cemiyetlerin medeniyete geri kalmalar,
Avrupal milletlerin medeniyete son derece ilerde bulunmalar bu morfolojik sebeplerin neticeleridir.
imdi de bu morfolojik hdiselerin sebeplerini arayalm: Niin, baz yerlerdeki cemiyetler kk kaldklar halde, dier yerlerde cemiyetler bu kadar byyebiliyor? Bunun sebebini de coraf sahada buluruz, l ile da,
cemiyetlerin kk kalmalarn ve cemiyetler tenslle bydke ayr cemiyetlere inksam etmelerini nta eder.
Tevratta yazldna gre, Hazreti brahim'in obas, biraderzadesi Lut'un obasyle beraber konup gerdi. Brgn
Hazreti brahim biraderzadesine dedi ki, ln sular ve
ayrlar ancak bir obay yaatacak haldedir. ki oba beraber konup gtmz iin, suyun ve ayr n kifayetsizll61

nden dolay, obanlarmz arasnda kavgalar zuhur ediyor.

Binaenaleyh birbirimize yakn olmakla beraber, ayr yerlerde konup gelim. Bu rivayet de gsteriyor ki lde sularn ve ayrlarn kifayetsizlii dalarda ekilen tarlalarn azl, bu sahalarda yaayanlarn kk zmreler halinde yani semiyeler ve airetler mahiyetinde kalmalarn inta etmektedir.
Ovalarda, rmak ve deniz kenarlarnda ise, cemiyet ilnihaye byyebilir. Kesafete ve htilta da son derece ileri gidebilir, O halde itima terakkinin ve adem-i terakkinin,
sebebi de hayat ve ruh deil, itimadir.
itima tekmln ikinci sebebi de maer grlerdir.
Airet kendi kendini airet halinde grd in o halde kalmak ister. Bir millet ise, kendisini hariteki millettalaryle (
ayn cinsten grd in, onlarla birleip byk bir cemiyet
ol'mak ister. Grlyor ki bu sebep de dierleri gibi itimadir, O halde rklar arasndaki farklar gibi, milletler arasndaki farklar da itima sebeplerin neticeleridir. Bu farklar
eski itima sebepler dourduu gibi, yeni itima sebepler
de bu farklar kaldrabilir. te halklk mefkres bugn u
rol oynamaktadr.

62

IX.
KADINLA ERKEN MSAVLII
Baz mellifler Hayatiyat ilmine istinaden, kadnn, uzviyete erkekten dn olduunu ve bundan dolay hi bir
vakit itima kabiliyetlerce, erkee msavi olamyacam
iddia ettiler. Bunlara gre kadm boyca erkekten daha ksa,
vezince daha hafif, kandaki krmz kreyvelerce daha fakirdir. Bundan baka kadnn det grme, gebelik, lohusalk,
emzirme devirleri olduu iin, erkekten daha ziyade uzv
f'ulelere merbuttur. Filhakka, bu ifadeler vka mutabktr. Fakat, bu gibi uzv hletlerin itima kabiliyetlerle ne
mnasebeti var? Erkekler arasnda da ksa boylular yok mudur? Ksa boylu erkekler arasnda, uzun boylulardan daha ziyade itima kabiliyetler gsterenlerin mevcut olduunu
grmyor muyuz? Erkekler arasnda da vezince hafif yahut
krmz kreyvelerce fakir olanlar var.
63

Uzv f'uleier tibaryle de erkekler, zannolunduu kadar serbest deildirler. Bekr erkekler arasnda intiharn
ok olmasna kar, evlenmemi kadnlarda intiharn gayet
az olmas, erkein kadndan ziyade evlenmee muhta olduunu gsteriyor. Erkein mteaddit zevceler ve mstefreeler istemesi ve bunlarla da iktifa etmeyerek hovardala
kaplmas, uzv bir f'uleye merbutiyetin neitceleri deil midir? Cenup memleketlerinde delikanllar tahsil devrini bitirmeden bla ererler. Blua eren genler, artk tahsile btn dikkat ve itinalarn hasredemezler. nk, ok okumak
ve ok dnmek ancak ruhun seknet ve huzur halinde bulunmas ile kabildir, Bla ermi bir gencin ruhu ise,
sevda ihtiraslar ile, ak hlyyalaryle doludur. Byle ruhlar iin artk kitaplarla ve mcerret fikirlerle uramak imkn kalmaz, ite bu sebepten dolaydr ki cenup genleri,
muayyen bir yaa geldikleri andan tibaren tahsili bir tarafa
brakrlar. imal milletlerinde ise, blu ge olduu in,
genler, 20 hatta 25 yana kadar bir seknet devrine ve
tahsil mevsimine maliktirler.
Bu vakalar gsteriyor ki, baz hususlarda kadnlar, uzv f'ulelere merbut iseler, dier cihetlerde de erkekler,
uzv faaliyetlerin esiridirler.
O halde, erkekle kadn cemiyet hayatnda bibirinden
ayran ve kadn hukuka dn bir mevkie dren sebep
nedir? Bu sebep srf itimadir: iptida cemiyetlerde baz
eyler kutlu yani mukaddestir. Mukaddes olan bir ey,
tekin deildir, kendisine yaklaanlar arpar. Bu gibi tekin
olmayan ve arpan eylere iptida cemiyetler, tabu derler.
Eski Araplar tabuya haram derlerdi.
Haram, muhterem olduu iin memn' olan ey demekti. Mesel Ehr-l hrm aylar muhterem olduklar
iin, ilerinde kan davas ve akn yasak olan (zilkade. Zilhicce, Muharrem ve Recep) aylardr. Bevtlharm da
64

iinde her zaman kan davas ve akn yasak bulunan Mekke

vdisidir.
Eski kavimlerde tabu saylan eyler nazarlardan gizlenirdi, Kimse onlara bakamazd. Hatt, insanlar gnele ve
toprakla daim bir temasta bulunduklar iin tabu olan eyler gnee karlamaz ve topraa konulamzad. Mesel, eski Peru hkmdarlar ile Hazer hakanlar ve Japon mikadolar tabu olduklar iin, nsanlara grnemezler, gnee
arz olunamazlar, topraa ayak basamazlard. Eski kavimlerde mabetlerin (Harem^sanctuaire) ksm le mukaddes
emanetler ve trbeler de bu halde idi.
ptida cemiyetlerde kadn tabu addolunmutu. Bilhassa det ve lohusalk zamanlarnda, kadnlar tabu olurlard. Bu zamanlarda, kadnlar, kendi sem iyelerinden olan
erkeklere grnmezler, onlarla ayn tencereden, ayn kaptan yemek yemezlerdi. Gnele temas edemezler, topraa
ayak basmazlard. Erkeklerin yatt odalardan uzak, alt otla
ve samanla ykseltilmi karanlk kulbelerde yaarlar, ayr tencelerde pimi yemekler yerlerdi. Bunlarn hizmetine
detten kesilmi bir kocakar bakard,
Durkheim'a gre iptida cemiyetlerde kadnlarn tabu olmas, det ve lohusalk zamanlarnda kendilerinden
kan gelmesi idi. lk cemiyetlerde semiyeler mder olduu
iin, totemlerin kan, kadnlarda mevcut addedilirdi. Tatem ve bilhassa kan tabu olduu iin bunlarn yznden
kadnlar da tabu oldular, ite kadnn tabu olmasdr ki
onu cemiyet iinde hem muhterem br mevkie kard, hem
de Peru, Hazer, Japon hkmdarlar gibi mestur ve grlmesi haram bir mahiyete soktu, iptidai cemiyetlerde grlen muhtelif tesettr ve ihticb ekilleri harem, mahremlik ve namahremlik kaideleri hep, bu tabu itikadnn neticeleri olduu gibi, kadnn hukuka ve selhiyete
erkekten dn bir mevkie dmesi de, erkeklere ait vazifelerin
kadnlar iin haram saylmasndan ileri gelmiti.
65/5

Grlyor ki kadnlar cemiyet iinde erkeklerden gerek

ihtill noktai nazarndan, gerek hukuka ve selhiyete ayran sebep, uzv ve ruh deildir, tamamiyle itimadir. tima sebepleri vaz'eden, cemiyet olduu iin, onlar kaldrabilmek iktidar da o cemiyette mevcuttur. Demek k kadnla
erkek arasndaki msavatszlklar itima sebeplerden doduu iin, itima inklplarla deiebilir. Fakat, bu ayrlklar uzv sebeplerden ileri gelmi olsayd, cemiyet tarafndan
deitirilmesine imkn olmyacakt.
Yukarki ifadelerden anlald k rklarn ve milletlerin
msavline olduu gibi, kadnla erkein msaviliine de
Hayatyat lminin hibir itiraz yoktur. Hayat tekml, itima tekmle itiman msavi kabiliyette bir takm rklar
ve yars erkek, yars kadn olmak zere birok fertler vermitir.
Gerek rklara ve milletlere, gerek kadnlara, erkeklere
ayr kabiliyetler veren uzv sebepler dei), itima sebeplerdir. Fakat br takm itima sebepler, eski zamanlarda da,
bu ayrlklar dourduu gibi bugnk gnde de baka trl tima sebepler rklarn, milletlerin, ve kadnla erkein
msaviliin dourmak zeredir. tima tekmln eski merhalelerindeki o ayrllkar ve msavatszlklar ne kadar tabii
diyse, bu gnk yaklamalar ve msavilemeler de o derece
normaldir. O halde, halkln birinci umdesi, rklarn msavi! i, ikinci umdesi milletlerin msaviIii olduu gibi,
nc umdesi de kadnla erkein msaviliidtr.

66

X.
KASTLARIN VE SINIFLARIN MSAVLI
Eski cemiyetlerde, kastlar arasnda da bir msavatszlk
vardt. Bugn, hl Hindistan'da kast nehci caridir. Bu nehcin
esas, hirfetlerin irsi olmasdr. Kast nehcinin kuvvetle hkmran olduu Hindistan lkesinde, bir brehmenin olu ancak brehmen, askerin olu ancak asker, tccarn olu ancak tccar, demircinin olu ancak demirci, iftinin olu
ancak ifti olabilir. Misalleri daha oaltalm, terzinin olu ancak terzi olabilir. Kunduracnn olu ancak kundurac
olabilir. algcnn olu ancak algc olabilir.
Kast nehcinin bir kaidesi de, muhtelif kastlara mensup
fertler arasnda beraber taam yeminin ve evlenmenin yasak bulunmasdr. Bundan baka, kastlar arasnda msavat
yoktur. Muayyen bir silsle-i mertip vardr. Mesel, Hindlarda en yksek snf brehmen kast vcuda getirir. Ondan
67

sonra asker snf, daha sonra tccar snf ve en nihayet

ifti snf gelir. Bu drt ana kastlardan sonra birok tli
kastlar vardr ki bunlar arasnda da slisile-i metip mevcuttur.
Baz muharrirler, taksm-i a'miin irs olmasn, Hayatiyata mstenit bir faydal kaide olmak zere ileri srmektedirler. Gya br hirfet, byle babadan evlda geerek ayni soydan gelen fertler arasnda devam ederse iktisap olunan melaretler, irs bir kabiliyet ve istidat halinde evltlara ntikal edermi. Halbuki, mehur itimaiyat Bougle'nn kastlar hakknda yapt tetkikler neticesinde, Hindistan'da kast nehcinin tekniklerde maharet nokta- nazarndan hi bir faikiyet husule getirmedii sabit oldu. Bu hakikatin ispat, itima hdiselerin uzv versytle intikal etmediine yeni bir delil tekil etti.
Feodal cemiyetlerde de senyrler, yani beyler, serf
nmn verdikleri kyl snfn, kendilerine msavi tanmazlar, hatt bu kanaati kyllere de vermi olduklarndan, hibir kyl kendisinde feodal beylere msavi olmak imknn
gremez. Baz muharrirler, bu ayrl da Hayatiyat ilmine
stinat ettirerek, kyllerin aa bir rka, beylerin yksek
bir rka mensup olduklarn, binaenaleyh, bu msavatszln normal ve faydal olduunu ileri srmektedirler, Buknk bitaraf lim, Hayatiyata stinat ettirilmek istenilen bu
nazariyelerin de esassz olduunu spat ederek, rklar, cinsler ve mlletler arasndaki msavatszlklar gibi, kastlar ve
snflar arasndaki msavatszlklarn da uzv versetle hibir alkas olmadn meydana koydu.
O halde, bu msavatszlklar nasl izah edebileceiz?
Bu sualin cevabn bize bugnk Sosyoloji ilm veriyor. Sosyoloji bize objektif deliiierle ispat ederek gsteriyor ki her
cemiyet, maer vicdann tesiri le btn zmreleri ve hatt
btn eyay mistik br tasnf iine alarak bir silsile-i meratip husule getirir. Mesel, eski Yunanllar, Romallar ve bu6S

gnk inliler, kendilerinin gayri olan cemiyetlere barbar

nmn verdikleri gibi, eski Araplar d3 Arap olmayanlara
acem adn vermilerdir. Eski Trkler de, Trke konumayan kavimlere Sumlm ve Trk tresine mensup olmayan kavimlere Tat ismini verirlerdi. Irklar arasndaki bu
msavatszln menei, esasen dinden doan bu maer kymet hkmlerinden ileri gelmitir.
Erkek cinsi ile kadn cinsini birbirinden ayran mil
de, yine din kymet hkmleridir. Mesel, inlilerde madd ve manev btn eya, yang ve yen nmlar ile iki byk ksma ayrlmtr. Gndz, nur, iyliik gibi uurlu eyler yang snfna, karanlk, fenalk gibi uursuz eyler de
yen snfna ithal edilmitir. Fakat tasnifin tamamiyeti
iin, erkekle kadnn da bu iki kadroya yerletirilmesi lzm
geldiinden, erkek yang snfna ve kadn ise yen snfna ithal edilerek, erkekle kadn arasnda dnhstli bir msavatszlk husule getirilmitir. in'de kadnlarn hukuken erkekten ok dn bir mevkide bulunmalar, ite bu din tasnifin neticeleridir,
Eski Trklerde de yang ve yen tasnifine benzer bir
ak ve kara tasnifi vard. Trkede ak yang'n ve
kara ise yen'in mukabilidir. Fakat, eski Trkler erkekle
kadn bu tasnife sokmadlar. Eski Trkler mill hars icab
olarak, kendilerine mahsus baka bir tasnif daha icat ettiler.
Bu tasnif, madd ve manev btn eyann sa ve sol
nmlaryle iki msavi ksma ayrlmasdr. Yang ile yen,
birbirine zt ve mtenkz olan eyleri ayrd halde, sa
ve sol tasnifi de birbirnin lzm ve mtemmimi olan eyleri gsteriyordu. Mesel kadn sol snfna, erkek sa
snfna ithal edilmiti. Trk li'nin sa kolu sol koluna nasl
msavi ise, erkek snf da kadn snfna ylece msavi
di, te eski Trk cemiyetinde erkekle kadn arasndaki
hukuk msavat da din bir mahiyette bulunan sa-sol
tasnifinin bir neticesinden baka bir ey deildir.
69

Eski Trklerde kastlar da ak ve kara tasnifinden domutu. Fakat bu Ak - Kara tasnifi inlilerin yang - yen
tasnifi gibi kat' deildi. Bir millet malubiyete ve esarete
dnce, kendi ihtiyar ile kara unvann alrd. nk bu
unvan ona daima felket iinde bulunduu ve kurtulmaa
almas lzm geldiini ihtar ederdi. O mlilat ne zaman istikll ve hrriyete kavuursa tekar ak unvann alrd.
Mesel, Mahmut Kagar'ye gre, Bulak Trkleri, bir zaman Kpaklara esir olmular ve Kara Bulak unvann
almlardr. Bir mddet sonra hrriyet ve istiklllerini geri
alnca, unvanlarn Ak Bulak ekline tahvil etmilerdir.
Malup olan hanlarn Kara Han unvann almalar da muvakkatti, Dmandan intikam aldktna sonra, artk lzumsuz
kalan bu unvan da terk ederlerdi.
Bundan baka, eski Trklerde, Kara Kemikler den
olan bir fert, byk bir hizmet yapnca, Tarhan rtbesini alarak Ak Kemikler snfna geebilirdi. Eski Trk
estrinde ehemmiyetli bir rol olan Tabi ak gecesinde
Altun lkn bir tecellsi, Ak Kemik ve hatt Kara Kemik snfndan olan brini Altun Kemik snfna karabilirdi.
Grlyor ki esk Trklerde cemiyetin din grleri,
birinden dierine geilmesi mmkn olmayan hakik kastlar
vcuda getirmemiti. Baka cemiyetlerde ise, kastlar vcuda getiren, bizzat dn tikatlard, yani bizzat cemiyetti.
O halde rklar, milletler, cinsler arasndaki msavatszlklar ortadan kaldracak mil de, yine ancak cemiyetlerin
mer grleridir, nk, ancak bir eyi yapan, o eyi
bozabilir. Eer o ayrlklar vcuda getiren, hayat tekml
olsayd, bugn onlar deitiremiyecektik. Hayat kanunlar
byle icab ediyor diyerek o msavatszlklar kabul etmek
strarnda kalacaktk, Zira hayat tekml geri dndrmek
elimizde dedr. Bugn bir kadm erkek yaomak, bir zahfey ku haline sokmak nasl mmkn delse, uzv versete
70

istinat eden ayrlklar deitirmek de o kadar muhl olacaktr. Fakat ok kr ki bu ayrlklar husule getiren, uzvl
verasetler ve uzv teekkller deildir. Biz, bugn bir zencinin ne rengini, ne de kemiklerinin eklini deitirebiliriz.
Zira, bu hususiyetleri husule getiren uzv bir tekmldr.
Fakat, zencilerin hukuk ve ahlk telkkilerini deitirebiliriz. Onlara da msavat, hrriyet mefkurelerini telkin edebiliriz. Demek ki cemiyetin husule getirdii ayrlklar, yine
cemiyet izle edebilir.

71

XI.
MLLETLERN SEVMES
Baz emperyalist muharrirler, Darvvin'in Yaamak iin
mcadele faraziyesini, itima hayata tatbik ederek, milletler arasnda da, byle br kanunun hkmran olduunu ileri
srmlerdir. Mesel, Alman melliflerinden General Von
Bernhardi ingiltere, Almanya'nn Tbii unvanl eserinde
yle yazyor: Tabiatn herhangi sahasna bakarsak, tekmln en esasl kanunu, muharebe olduunu grrz. Gemi asrlarda bilinen bu byk hakikat, son zamanlarda
Charles Darwin tarafndan mukn bir surette spat edildi.
Bu mellif meydana koydu ki tabiat, varlk inde mcadele ve en kuvvetlinin hakk kanunlar ile idare edilmektedir ve bu mcadele, zahir olan huneti iinde, zayflar
ve muzr vcutlar ortadan kaldrarak, istifa husule getirmektedir.
72

Eer bu gibi melliflerin zannettikleir gibi, milletler

arasnda daim bir husumet ve harp haleti, tabi br kanun
halinde mevcut ise, halklk mefkresinin bir e'niyyet olabilmesine artk mkn yok demektir. nk, halklk mefkresinin bir umdesi de, emperyalizmin ve bundan doan
harbin yeryznden kalkmas ve milletlerin karde gibi biribiriyle sevimesi ve yardmlamasdr. Arap airlerinden
Mtenebb bir iirinde:
Mesib- kavmin inde kavmin fevidn
diyor ki Bir kavmin musibetleri, dier kavim iin faydalar muciptir melindedir. Eer itima hakikat bu msradaki hkmden ibaretse, ha i la imkn kalabilir mi? Halklk, esareti, reyai, feodalizmi, emperyalizmi, istibdad,
ovenizmi, taassubu, hulsa hrriyet ve msavata mugayir
ne kadar messeseler varsa, hepsini ortadan kaldrmaa alan bir mefkuredir. Bu mefkrenin husule gelebilmesi
iin, tabiaten milletlerin biribirine dost olmas arttr. Eer
Darwin nazariyesi timaiyat sahasnda da hkmran bir
kanun se, eer Mtenebb'nin dedii gibi, bir milletin musibetleri, dier mlletler iin faydalar mucipse, artk emperyalizmin ve sair esaret ekillerinin ortadan kalkmasna
imkn tasavvur olunabilir mi?
Bu meseleyi tahkik iin iptida Hayatiyat ilmine mracaat edelim: Hayvanlar ve nebatlar leminde hayat iin mcadele nazariyesi, gerekten tamamyle sabit olmu bir tabi
kanun mahiyetinde midir? Darwin'in en byk mdafii olan
Huxley'e gre, nevilerin ne'etni izah edecek en makul faraziye, Darwin'in Hayat iin mcadele ve stf nazariyesidir Fakat, bu nazariye asla bir tabi kanun mahiyetini haiz
deildir; yalnz bir snf hdiseleri izah edebilen makul bir
faraziyeden ibarettir. Sair Hayatiyatlarn, darwinizm hakkndaki telkkisi de, ekseriyetle Huxley'in telkisi gibidir.
Demek ki, evvelemirde darwinizmi, Hayatiyat sahasnda bile tabi bir kanun addetmek doru olamyor. Yalnz,
73

nevilerin ne'eti hakknda ortaya konulan faraziyelerin en

makulu addolunabiliyor. Bununla beraber, farzedelim ki
Hayatiyat sahasnda tabi bir kanun olduu tamamiyle isbat
edilmi olsun! Byle olsa bile, itimaiyat sahasnda hi bir
tatbik yeri bulamaz. nk, itima hayatn kanunlar ruh
hayatn kanunlarna uymad gibi ruh hayatn kanunlar da
uzv hayatn kanunlarna uygun deildir. Hayat kelimesinin
mterek olduuna bakp da uzv, ruh ve itima hayatlar
birbirinin ayn addetmek hatdr. Uzv hayatn hdiseler!
uursuzdur. Uzv hdiseler foznn iinde, ruhi hdiseler
uurun iinde, itima hdiseler de vicdann inde cereyan ederler. Hayatsz hdiselerden hayatl hdiselerin kmas nasl izaha muhtasa, uursuz hdiselerden uurlu hdiselerin domas ve vicdansz hdiselerden vicdanl hdiselerin tekevvn etmesi de, ayn derecede zaha muhtadrlar. Hayat, uur, vicdan namlar bu e'niyetin kendi
ztlarndan domalar, u suretle izah ediliyor: Bir takm
unsurlarn Imtizacdan husule gelen bir kl, onu terkip eden
czlerde mevcut olmayan hassalar haiz olabilir Mesel,
su mveltidlhumza le rnvellidlm' gazlarnn kimyev
imtizacndan husule gelmitir. Suda bulunan hikem ve
kimyev hassalar, onu terkip eden mvellidlhumza ile
rnvellidlm' da yoktur. Hayatsz unsurlardan hayatl bir
maddenin domas da ayn suretle vaki olmutur. Protoplasma hayatl bir maddedir. Fakat bunu terkip eden Azot, karbon, rnvellidlm' ve mvellidlhumza unsurlarnda hayata benzer hi bir hassa mevcut deildir.
Hayat hdiselerin imtizacndan uursun yani ferd
ruhun domas da ayn surette vuku bulmutur. Ruh hadiselerin imtizacndan vicdansn yani maer ruhun vcuda gelmesi de ayn suretle izah edilmektedir. Her imtiza,
her terkip yeni ve orijinal bir e'nyyet vcuda getirmektedir.
Bu e'niyyetlerden herbirsi, kendinden evvel mevcut olup
terkibine dahil olan e'niyetetn daha mrekkep ve binae74

naleyh daha mtekmildir. Mesel, hayatl madde, hayatsz

maddeden daha mrekkep ve binaenaleyh daha mtekmildir. uurlu hayvanlar, uursuz nebatlardan daha mrekkep ve
daha mtekmildir. Vicdanl insanlar da vicdansz hayvanlardan daha mrekkep ve daha mtekmildir.
insan, dnyaya geldii zaman, vicdandan mahrumdur, fakat uurdan mahrum deildir. nsan din, ahlk,
bed iih. vicdanlar, itima hayta tan alr. nsan insan
yapan, bir taraftan vicdan sahibi olmas, dier taraftan
akl sahibi bulunmasdr, insan hayvanlardan ayran, vicdanla akldr. Vicdanla akl, insana ruh bir hrriyet temin
ettii gibi, tima bir mesuliyet de teklif eder. Halbuki
hayvanlarda ne ruh bir hrriyet vardr, ne de itima bir
mesuliyet mevcuttur. Hayvan sevk-i tabilerle idare olunur uurlu otomatlardan ibarettir. nsan bu suretle hayvanlardan ayran nedir? insann itima bir hayat yaamasdr. tima hayat, insanlar husus harslara mlik ederek,
birbirine benzemez milletler haline getirmitir. Ayn medeniyete mensup milletlerin, hars cihetiyle birbirinden ayr
olmalar, beynelmilel bir taksim-i a'ml mahiyetindedir. Her
millet, ayr bir hars ibd' ederek beynelmilel cmiaya arzeder.
Bir takm din, ahlk, bed enilerin ve lezzetlerin
heye't-i mecmuas olan hars, baka milletlerin de temaa
ve telezzz edecei gzel bir iek bahesi gibidir. Bu bahelerden her birinde ekilleri, renkleri, kokular dierlerinde
bulunmayan esiz iekler vardr. iek merakllar, bakalarnn bahelerinde bulunan nadide iekleri grmek ve
koklamak istedikleri gibi, mlletler de birbirinin orijinal harslarndan telezzz etmek isterler, O halde bir milletin mahvolmas, birok gzellikleri muhtev olan orijinal bir harsn
ortadan kalkmas demektir. Mesel, vaktiyle Alman milleti mevcut olmasayd, Lebniz'lerden, Kant'lardan, Goethe'lerden, Schiller'lerden, Wagner'lerden btn cihan mtelezzz
75

olabilecek miydi? ngiliz, Fransz, italyan, Rus milletleri ve

Trk, Arap, iran ve Efgan gibi Mslman milletler de btn cihan iin, birer gzel hars bahesidir. Hint, in, Japon
gibi milletler de, orijinal harslara mlik birer gzel maneviyat lemidir.
Husus harslar bir tarafa brakalm. Milletler arasnda
iktisad, ilm ve meden tesantler, mbadeler de yok mudur? O halde, milletler biribirine tabiaten dman deildir,
bilkis dostturlar. Milletleri biribirine dman yapan, muteassp papazlarla, emperyalist ve kapitalistlerdir. Bunlar
ortadan ekilrlerse, milletler birbirini karde gibi seveceklerdir.

76

XII.
SUN MSAVATSIZLIKLARIN KALDIRILMASI
VE TAB MSAVATSIZLIKLARIN YERNE KAMES
nsanlarn arasndaki msavatszlklar tetkik ediniz.
Greceksiniz ki bunlarn ou sun msavatszlklardr, tabi
msavatszlklar deillerdir. Bir esirin efendisine, bir yarcnn aasna, bir amelenin patronuna, tahsil grmemi bir
mmnin malmatl bir zata msav olmamas, tabi msavatszlklar mdr? Yoksa, insanlarn sun olarak vcuda getirdikleri esaret, serflik, mlkiyet ,miras gibi itima messeselerin neticeleri midir? phesiz bunlar tabi msavatszlklar yani uzv teekkllerden ve mderzd kabiliyetlerden
husule gelmi ayrlklar deildir. Eer bu msavatszlklar,
uzv kabiliyetlere ve irs istidatlara istinat etmi olsayd,
onlar izale etmek mmkn olmayacakt. Fakat mademki bu
77

msavatszlklar husule getiren cemiyettir, onlar izle etmek iktidar da cemiyette olmak lzm gelir.
Halkln en byk vazifesi, bu sun msavatszlklar ortadan kaldrmaktr. nsanlar dnyaya gelir gelmez msavi haklara mlik olmaldrlar, Hibir ocuk, dnyaya esir
olarak yahut serf olarak gelmemidir. Hibir ocuk, hayatnn lk alarnda stsz veya bakmsz, kinci devresinde
mektepsiz ve tahsilsiz kalmamaldr. Kimbilir fakir ocuklar arasnda ileride birer dahi olmak kablyetinde nice stidatl fertler vardr, iyi beslenmemek, tahsil ve terbiye grmemek yznden, cemiyet bunlarn feyizli dehlarndan
mahrum kalyor. Halbuki zenginlerin ocuklar arasnda da
kabiliyetsiz, gab, tenbel olanlar oktur. Bunlar kuvvetli
gdalarla beslenerek, muntazam mekteplerde tahsil ve terbiye grerek cemiyetin mdr snflar arasnda mhim mevkileri igal ediyorlar. Zek fertleri renberlik eden ve gabi
fertleri en mhim messeselerin bana geen bir cemiyet,
h medeniyette ve intizamda ykselebilir mi?
O halde, halkln en esasl art, ocuklar msavi
erait altnda bulundurmak, beslenmelerine, tahsil ve terbiyelerine ayn tinalar bzl ederek, her birinin husus stidatlarndan cemiyeti mstefit etmektir. Fakat bu gayeye
vusl iin, bolevik, komnist ve hatt sadece kollektlvist
ve sosyalist olmaya lzum yoktur. leride greceimiz vehile, halklk, ferd mlkiyet kaidesini ilga etmeden bu neticeye vusl bulabilir.
Burada yle bir itiraz dermeyn edilebilir: Sun msavatszlklar ortadan kaldrabilirsiniz, fakat bunlardan baka
bir de tabi msavatszlklar var, bunlar da ortadan kaldrmak iin elinizde bir iktidar var mdr?
Filhakika, sun msavatszlklar ortadan kaldrlnca,
tabi msavatszlklar yine meydanda kalacaktr. Ve bu tabi
msavatszlklar, talim ve terbiye vastasyle ksmen azaltla78

bilmekle beraber, bsbtn izale edilebilmeleri de imknszdr.

Fakat, cemiyetin vazifesi, yalnz kendi eseri ofan msavatszlklar ortadan kaldrmaktr; itima adalet, btn fertlerin cemiyet tarafndan ayn ihtimamlara ve himayelere
mazhar olmas demektir. Cemiyet, yalnz kendi fiillerinden
mesuldr. Tabiatn gayri msavi insanlar vcuda getirmek
suretiindeki adaletsizliinden mesul deildir Bununla beraber cemiyet, anadan doma krleri, sar ve dilsizleri tedavi yahut terbiye ve talim vastalaryle, normal insanlara
yaklatrmaa almyor mu7 Bir uzvu eks'k olanlara sun
uzuv yapmyor mu? Bununia beraber cemiyet, tabi msavatszlklara bsbtn nihayet vermek iktidarna mlik deildir.
Biaenaleyh, bir takm tabi msavatszlklarn, halklk devrinde de mevcut kalmas zarurdir.
Zaten halkln gayesi, kr krne br msavatlk,
btn fertlere ayn muameleyi yapmak deildir. nk,
byle bir hareket, hakik adalete mnfdir. Tam adalet,
herkese, lyk olduu mevkii vermektir. Cemiyete byk
hizmetler ibzl eden bir fertle, gayet kk bir hizmet ifa
eden yahut i grmee iktidar olduu halde tenbellik sikyle hibir faydas dokunmayan dier bir ferde, cemiyet
tarafndan ayn kymetin verilmesi, hakik adalete muvafk
olabilir mi? Bir cemiyetin bekas ve terakkisi, her ferde ifa
ettii hizmetle mtenasip mkfatlarda bulunmasyle meruttur. Istrar olarak hibir hizmet ifa edemeyen ktrmler ve malller, tabi, mstesnadr. ocuklar da henz hizmet edecek bir yaa gelmemilerd ir. Fakat cemiyet inde
yaayan her fert mutlaka, cemiyet iin faydal bir surette
herhangi bir ile uramaya borludur. Ve her ferdin itima
kymeti, ifa ettii tima hizmetle llmelidir.
Demek ki, hakik msavatlk, her hizmete msavi bedelini vermek demektir. Yoksa, tabiaten gab olarak yaratlm yahut hr iradesi ile tenbei kalmay itiyat edinmi olan
79

fertlere, ancak zeki ve en malmatl, en alkan ve en fedakr nsanlarn lyk olduklar mevkileri vermek deildir.
u kadar var ki, her fert alabilmek in, itima feyizlerden msavi derecede hissesini alm olmaldr. Bir insan
yavrusu, dnyaya geldii zaman br hayvan yavrusu gibi, yalnz tabiatn ihsanlarna mazhar olmakla kalmaz, cemiyetin
trl nimetlerine de nil olur:
Bunlardan birincisi siyas haklardr, ntihap etmek ve
intihap olunmak haklar, fertlerin elinde onlar en yksek
makamlara kadar karabilecek itima kuvvetlerdir.
kincisi terbiyev feyizlerdir. Her milletin iinde din,
ahlk, gzel sanatlar, felsefe, ilim gibi eylerden mrekkep
olmak zere bir mill hars mevcuttur. Bu mill harstan nasip
alanlar, cemiyet iinde yksek bir mevki ihraz ederler.
ncs ktisad letler ve tekniklerdir. Bu letlerle
tekniklere malik olanlar, byk servetleri kazanabilirler.
te dnyaya gelen btn insan yavrular, cemiyet tarafndan bu ksm itima kuvvetlerle ayn derecede tehiz edilmelidirler. Bir snfa bunlardan bazsn verip da,
dierlerini vermemek itima ahengi ihll eder.
Mesel, k'zlarmza tli ve li tahsilleri vermekte tereddt etmiyoruz. Bunlarn, Avrupa'nn, Amerika'nn ve
Avurturalya'nn birok yerlerinde kadnlarn meden ve siyas haklar tibariyle erkeklere msavi bir dereceye vasl olduklarn reniyoruz. Sonra, bunlar siyas haklardan bsbtn mahrum ve meden haklarca da erkekten ok dn bir
derecede brakyoruz. Bu iki trl hareket arasnda byk
bir mantkszlk yok mudur?
Yine mesel, btn kyller gibi bir kar tarlas bile
olmayan yarc ve renber kyllere de mill meclise intihap
etmek ve intihap olunmak gibi siyas hkmranlk haklarn
vermiiz. Halbuki, tarlalar olmayan bu zavalllar br ky aasnn esiridirler. Baz yerlerde bunlar evlerini, bulunduklar
kyden baka kye nakletmek hakkndan bile mahrumdur80

lar. nk, ky aas onlar bitmez tkenmez bir bor i!e

ebed bir surette kendi kyne balamtr. ktisden adi
bir ferdin esiri olan bu yzbinlerce kyllerin, siyseten hkmranlk haklarna mlik olmasndan ne kar?
Cemiyetin vazifesi, bu kuvveti beraber olarak fertlerine tevzi etmektir.
Cemiyet, fertlerine bu nimetleri msvtan tevzi ettikten sonradr ki onlara itima hizmetleri ile mtenasip muamelede bulunmak hakkn haiz olabilir. Mamafih insanlar
arasnda tabi msavatszlklarn bulunmas da, esasen mazarratl deildir. Belki, bilkis faydaldr da. Baz insanlarn
el ilerine, bazlarnn fikir ilerine, bazlarnn da zevk ilerine kabiliyetli olmas, itima taksim-i a'miin teekklne faydal bir hazrlk deil midir?
Bir milletin btn vatandalar, yalnz el ilerine kabiliyetli olsa, o millet fikr ve bedi sahalarda ykselebilir
mi? Btn fertleri yalnz riyaziyata mstait bulunan br kavim, mill bir hars yapabilir mi?
Grlyor ki tabi msavatszlklar, muzr deil, belki
birok ahvalde faydaldr, itima msavatszlklar da, eski
devirlerde, faydal roller fa etmilerdir. Fakat, bilhassa msavat mefkuresinin hkmran bulunduu bu halklk devrinde, artk itima msavatszlklarn devam caiz grlemez, Tabi msavatszlklar denildii zaman bundan kast
edilen mn uzv msavatszlklaradr. Sun msavatszlklardan anlalan mn da, itima msavatszlklardr. Vakaa,
itima msavatszlklar da itimayyen - tabi sebeplerin
neticeleri olduu iin, itimayyen - tabi bir mahiyettedir. Fakat bunlara uzv msavatszlklara nisbetle, cemiyet
tarafndan kolayca deitirilebildiine binen, halk tarafndan sun mahiyette grlmlerdir. Bu sebeple biz de
bunlara sun msavatszlklar demekte bir beis grmedik.
Halklk devri, cemiyetlerin siyas tekmlde vasl olduklar en son ve en yksek merhaledir. Bu merhalede iti-

81/6

mal msavatszlklarn izlesi, btn nsanlarn ayn kabiliyetlere malik klnmas demek deildir. tima msavatszlklarn izlesinden doacak byk br fayda da, tabi msavatszlklarn yeni mderzad kabiliyetlerin tamamyle hkmran olmasdr. O halde halkln hedeflerinden biri de Sun
msavatszlklarn kaldrlmas ve tabi msavatszlklarn
onlarn yerine ikamesdir.

82

XIII
NSANLAR

HRDRLER

Geen makalelerimizde Hayatyat ilmne istinaden, insanlar arasnda msavatn mmkn olmayacana dair serdolunan iddialarn esassz olduunu meydana koyduk. imdi de Ruhiyat ilmine istinden, nsanlarn hr olmadklarn iddia eden nazariyecilerin fikirlerini mnakaa edeceiz.
Bunlar dikorlar ki: nsanlarn siyas hrriyete ve vicdan hrriyetine mlik olabilmeleri iin, evvelemirde ruhi
hrriyeti haiz olmalar lzmdr. Halbuki, insanlar da sair
hayvanlar gibi rhen esirdirler, insanlarda uzviyetlerden doan bir takm ihtisaslar, arzular, heyecanlar vardr ki, insanlar hi bir vakit bunlarn istibdadndan kurtulamazlar.
Mesel alk, susuzluk, uyku ihtiyac, cins ihtiya gibi temayller, insanlarn ruhunda birer mir-i mcbir hkmndedir. insanlar bu dern mstebitlerin esareti altnda bulunduka, gerekten hr olmalar mmkn mdr?
83

Bu muhakeme, ilk bakta, vkalara mstenit grnr

ise de, baka vakalarla mukayese edilince, nkts bir istikradan ibaret olduu meydana kar. Filhakika insan, alk,
susuzluk ilh. gibi bir takm uzv icbarlarn tesiri altndadr,
Fakat ay oru tutanlar, krk gn ile ekenleri, intihar
maksad ile aylarca yemek yemiyenleri grmyor muyuz?
Bu vkatar grdkten sonra, artk insanlar aln, susuzluun esiridirler demee nasl dilimiz varabilir?
Geceleri hi uyumyan mutekitler, hasta ocuklarn
bekleyen anneler, geceleri alan amelelerle yryen kervanclar uyku tehalkne galebe almyor .nu?
Bekretini muhafaza ederi ihtiyar kzlarla dnyaya girmemi erkekler az m grlmtr?
Arzularna hkim olan bu nsaniar gibi, heyecanlarna
kar hkmran bulunan insanlar da vardr. Revk filozoflarda, budst trik-i dnylarda, brahim Edhem gibi evliyalarda seknetn yani heyecanszln en yksek derecelerini gryoruz.
Bu vakalar gsteriyor ki, insanda uzv temayllerden baka, itima temayller de vardr. Bu itima temayller mefkrelenle m e f h u m l a r d r . nsan, din, ahlk,
bed mefkreleriyle uzv tehalklerini yenebilir. Akl mefhumlar ile sretine makul istikametler verebilir. te insann da bu iki trl itima temayller sayesinde arzularna
ve heyecanlarna galip ve hkim olmasna irade nam
verilir.
rade, insann arzu ettii eyi yapmamas ile tezahr
eder. nsann arzu ettii eyi yapmamasna menf irade
arzu etmedii eyi yapmasna msbet irade adlarn verebiliriz. Mesel aken birey yememek menf br iradeyi,
yaamay arzu ederken vatan ak ile harbe gitmek msbet
bir iradeyi gsterir.
rade, ya br mefkrenn, yahut bir mefhumun uzv temyllere galebesidir. Eer rade, mefkureden domusa.
84

ona vecd irade diyebiliriz. nk mefkureli insanlar arzularna ve heyecanlarna hibir cehd sarfetmeksizin yalnz
vecid yani (enthousiasme) ile galebe alarlar.
Eer, bilkis, akl mefhumlardan domusa, ona cehd irade diyebilirzi. nk arzularna ve heyecanlarna
yalnz akl mefhumlar le galebe alanlar, byk bir cehd
sarfna mecburdurlar.
nsandaki ruh hrriyetin birinci derecesi olan irade,
bu suretle husule gelir. Fakat insan bazan bir ii yapaca
zaman iki yahut daha ziyade mefkrelerin tesiri altnda
da kalabilir. O zaman bu mefkreierden hangisnii dierine
tercih etmek lzmgetdii hakknda ruh mavere crasna
lzum hasl olur. Bu derun tezekkr neticesinde br mefkure, dierlerine tercih olunur ki bu hale de ihtiyar nm
verilir. te ruh hrriyetin kinci derecesi de bu ihtiyar hletinden ibarettir.
rade basit olduu halde, ihtiyar mrekkeptir. nk ihtiyar, mteaddit mefkurelerin yani mteaddit iradelerin,
mbrezesinden kan neticesidir.
Tarihte grdmz kahramanlardan bazs irade sahibi, bazs da ihtiyar sahibidirler. rade sahipleri, yalnz
bir hedef grebilirler, yalnz bir maksat iin alabilirler.
Gayet mrekkep ve mudil olan e'niyyet, vahide rc'
kaidesine tbi olmadndan, bu gibilerin mcahedeleri ekseriya ksr kalmaa mhakmdur. ok kere de byk mazarratlara bis olur.
ihtiyar sahiplerine gelince, bunlar evvelemirde btn
e'niyyetleri nazara alrlar. Sonra da btn mefkureleri ve
btn mefhumlar karlatrarak, uzun muhakemelerin ve
tezekkrlerin neticesindedir ki yapacaklar ie karar verirler.
Grlyor ki insanlarda irade ve ihtiyr nmlar
le iki dereceli bir ruh hrriyet vardr, insan rhen hr yapan, bir taraftan mefkreiere, dier taraftan akla malik olmasdr. Mefkreleri idrk eden ruh melekemize vicdan
85

ad verilir. Demek ki, insan ruh hrriyete sahip klan vicdan le akl dr. nsan, cemiyetten ald bu iki ruh meleke sayesindedir ki ruhunun uzv temayllerine galebe alarak, uzviyetine kar tamamiyle mstakil bir vaziyete geer.
Demek ki insan, dnyaya gelirken, ruh bir hrriyet iktidarn haiz olarak gelmez. Bu iktidar yaad mer hayat
nisbetinde ktisap ettii hars ve tezhip derecesinde cemiyetten alr. O halde, insann ruh hrriyeti ilnihye artabilir. rade ve ihtiyr melekeleri, ilnihye kuvvetlenebilir.
Byk kahramanlar ve dhileri vcuda getiren, ite, bu
derun hrriyetin bu yksek dereceleridir.
Hulsa, insanlar hr olduklar halde domazlar se
de : hrriyete kabiliyetli olarak dnyaya gelirler. Cemiyet,
onlara iptida ruh bir hrriyet verir, sonra da, siyas ve itima hrriyetlere mazhar klar.

36

CUMHURYET GAZETESNDEK YAZILAR

INARALTI

XIV,
MEHUL BR FLOZOF
Evimin bir penceresi, uzaktan, yeil bir srta bakar.
Oraya trmanmak iin bir kei yolu buldum. Dn leden
sonra, o srta kadar yryerek gitim. Orada, ge kadar
uzanm bir nar aacnn glgesi altnda, gzel bir istirak kesi buldum. Uzaktan kanatlarn am br kartal gibi
grnen bu yce aa, dnyann hy u huylarna ok uzak
olmakla beraber, yine o dnyadan geni bir ufku kanatlar
altna almt. Burada, bir masa ile iki sandalyeden baka
oturacak birey yoktu. Sandalyelerden birine oturarak, uzak
ufuklar temaaya daldm. Biraz sonra, ince bir Badat abasna brnm, krk be yalarnda fesli ve pantalonlu bir
zat gelerek selm verdi. Ve karmdaki sandalyede oturdu.
Sigara tabakasndan ki sigara kararak birini bana uzatt.
91

Ben sigara mediimi syledim. Kendi sigarasn tellendirdikten sonra, u szleri sylemeye baad.
Buras, insanoullarnn ayak basmad gizli bir
kedir. nzivaya ekildiim gnden beri hergn, ikindi saatini burada geiririm. Siz de benim gibi bir mnzev flozofsanz, her akam burada birleebiliriz. nk mnzevler
de, kendileri gibi dnyay uzaktan seyreden insanlarla grmeye muhtatrlar.
Biraz durduktan sonra tekrar sze balad.
- Mnzev demek, itima bir vazifesi olmayan bir
insan demek deildir. Ben, kardaki beyaz renkii binada,
ruh tabibiyim. Bu bina, asab hastalklar tedavi eden bir
sanatoryumdur.
Yirmi senedenberi gayr-i uzv sinir hastalklarn tedavi etmekle urayorum. Demek ki, eski zaman mnzevileri gibi deilim, insanlardan uzak olmakla beraber, insaniyetten uzak deilim.
Ben merakla u suali sordum:
insanlarla insaniyet birbirinden ayrlabilirler m?
Evet, dedi, ayrlabilirler. Bence insaniyet, ilim, sanayi, edebiyat, felsefe, hlsa umumiyetle medeniyet adn
verdiimiz eylerdir. Ben fertlerle hakik bir dostlua itirak etmeksizin, bu eylerle megul olabilirim.
Ben tekrar sordum:
nsanlardan kamanzn sebebi nedir?
nsanlar, ekseriya insanl terk ederek, ihtirasl ve
heyecanl mcadelelere giriirler. Bense, ihtirastan, heyecandan strap duyarm. Hayatm daima seknet iinde, vecd
iinde geirmek isterim, ite insanlardan uzak yaamamn
sebebi budur. Hars ve medeniyet gb insaniyet hazinelerine
gelince, bunlardan da mahrum kalmaya raz deilim. Ruhumu vecdlerle dolduran insaniyetin byk mefkureleridir.
Hlsa, ben yalnz ihtiraslardan, heyecanlardan kayorum.
92

nk ben, rahat ve huzuru, seknetli ve vecidli bir hayat

iinde yaamakta buldum.
Ben de bu hayatnza itirak ettirmek lttunda bulunduunuz in ok teekkrler ederim. Sizin umdelerinize
tbi bir mridiniz olmaya alacam. nk, hayat mcadelesinin bu asrda ald ihtirasl ve heyecanl ekil, beni
de ruhumdan hasta etmitir. Umarm ki, gnde bir saat kadar, szin kurtarc szlerinizi dinlersem, bu hastalktan tamamiyle kurtulacam.
Pekla; her gn ikindiden sonra, buraya geliniz.
Burada insanlar, hariten beraber temaa edelim. Ruhunuzdan kin, haset, dedikodu gibi garazlar karmaya alnz. Az zamanda ruhunuzdaki hastalklarn tamamiyle ifa
bulduunu greceksiniz.
Her gn ikindiden sonra bu nar altnda birlemeye
karar verdik. Ayrlrken bu mehul filozofa sordum:
Burada konutuumuz szleri (Cumhuriyet) gazetesine yazabilir miyim? nk bu gazete iin benden makale istiyorlar. ok faydal olan iradlarnzdan bakalarnn
da faydalanmasna msaade etmez misiniz?
u cevab verdi:
nsanlarla uzaktan konumay ben de oktan beri
arzu ediyordum. Siz de buradaki konumalarmz nerederseniz benim de bu eski arzum tatmin edilmi olur.

93

XXI.
TEBESSM
Dn akam gena yce narn altnda mehul filozofla birletik, insanln ilk mmeyyiz almeti ne olduunu
sordum?
u cevab verdi:
Yer yznde, insanlk tebessmsn lk grnyle beraber balamtr. nsanlardan evvel, bu kara toprak
zerinde tebessmden eser grlmezdi. Tebessm insana
mahsustur. Hi bir hayvan tebessm etmez. Mantklarn,
insan hayvan-i dhik diye tarif etmeleri, bundan olsa gerek, benim, ruhlar zerindeki tecrbelerime gre de tebessm, insanln mmeyyiz almetidir.
Ben hasta ruhlar, sinirli insanlar daima yzlerinin tebessml olup olmamasyla tehis ederim. Sinirli adamlarn yzleri glmez, tebessmden mahrum bir ehre grd94

m zaman derhal bunun bir sinir hastasna ait olduunu

anlarm. Tebessm ruhun salaml kadar, saadetin de
mjdecisidir. Beikteki ocuun ilk tebessme balad
gn, aile saadetinin tamamland gndr. ocuun ilk mrebbisi, annesinin tebessmdr. Sonralar birok gz yalan aktan akn ilk balangc da tatl bir tebessmdr.
Dostlar arasndaki samimilii gsteren de tebessmdr. Ben,
milletlerin hayat kabiliyetlerini de, fertlerindeki tebessmlerle lerim, Yazk ki bizde zhid babalarla zhid mrebbiler, tebessm yasak ettiklerinden, mnevver Trkler en
az tebessm eden bir snf tekil etmilerdir. Eski Trkler
daima mtebessimdiler. Bundan dolaydr ki halkmz gler
yzldr. Bence yapacamz inklplarn biri de Tebessm
nklb olmaldr.
Evet, milletimiz daima en ve etretli olmaldr. Her
ite muvaffak olmak iin balca art, mteebbislerinin mtebessim olmasdr. Yz glmeyen adamlar hibir ite muvaffak olamazlar. Mesel yz glmeyen bir avukat, en hakl br davay mutlaka kaybeder. Yznde tebessm eksik
olan bir aktris, ne kadar gzel olsa, hret kazanamaz.
Yz glmeyen bir muallim, talebelerinin ruhuna hibir hakikat sokamaz. Yz glmeyen bir tabip hastalarn tedavi
edemez.
Bir balc, dkknn en l ballarla doldurduu halde, gelen mterilere hi bal satamazm. Bir gn rfin
birne ikyet etmi en iyi ballar benim dkknmda olduu
halde, gelen mteriler, ballarm beenmiyerek, gidiyorlar.
Halbuki komularmn ballan iyi olmad halde, mterileri hibir zaman eksik deildir. Bunun sebebi nedir?
Arif u cevab verir:
Sebebi udur ki sen bal satyorsun, amma ehren
sirke satyor.
95

 O halde, milletimizi tebessme attrmak in ne

yapmal? diye sordum.
Evvel dinin zhitiik demek olmadn herkese anlatmak lzmdr. Din, hibir zaman tebessm men etmemitir. Peygamber efendimizin ehresi daima mtebessimdi. Bundan dolaydr ki onu bif kere gren artk yanndan
ayrlamazd. slmiyette zhitiik yoktur. Bu hal, la rehbniyyete fil* islm hads-i erifiyle iln edilmi ken, sonralar, her naslsa gittike koyulaan bir zhitiik dinimize
girerek onun ruhunu deitirmitir.
slm mmetinde musikinin, raksn, tezyini sanatlarn,
resimle heykeltraln inkiaf etmemesine sebep, dinimiz
deil, ona fuzl olarak girmi olan zhitliktir. ahidin grne gre, ruha etaret veren her ey haramdr. Halbuki slmiyet, mstevli etretiyledir ki az zamanda dnyann byk br ksmna intiar etmitir, Menkp kitaplar
gsteriyor ki evliyalar da, peygamberler gibi, daima mtebessim imiler. Bugn halk tetkik ediniz. Mtebessim
vaizleri severler. Ve va'zlarna devam ederler. Fakat, kalar atk, yz glmez, bir viz, her hangi bir camide va'za
balad m, caminin mdavimleri gnden gne eksilir. Demek ki bu millet, tebessmsz ehreleri sevmiyor.
Sniyen, ocuklar kadnlar ve halk zerinde yaplan
muhtelif tazyikler, yzlerindeki bu tebessmleri uurmutur. Bir mektebe girdiiniz zaman, btn ocuklarn tebessmsz olduunu grrseniz, muallimlerinin, ocuklarn zerinde tazyik yaptna derhal hkmediniz. Baz muallim ehreleri vardr ki falakadan daha korkuntur. Babalarn bazs da kendi ocuklarna dalma eki bir yz gstermeyi itiyat etmilerdir. Birok kocalarn da, karlar zerindeki tesiri ayni suretledir.
mirin maiyetine, ustann rana, hele ky aalarnn kyllere gsterdikleri yz, dama huunetledir.
96

Cumhuriyetin en esasl vazifesi, btn tazyikleri kaldrp yerine tatl muameleleri koymaktr. Tatl muamelelelerin delilleri ise, ehrelerdeki tebessmdr. Tebessm,
mnevver genlerin ehrelerine yeniden iade ediniz, greceksiniz ki bugnk kesretli intiharlar da hadd i asgarye
inecektir.

97/7

xvt.
VELAYET VE SULTA
Dn gene naraItnda mehul filozofla beraberdik.
Ona u suali sordum:
insan'n en kudretli silah olan tebessm dudaklarmzdan alan hangi kvettir?
Franszca autorit kelimesini, baz kimseler sulta, bazdan da velyet diye tercme ediyorlar. Bence bu
iki tercme de dorudur. nk, otorite iki trldr Bir otorite vardr ki ona hrmetle ve muhabbetle itaat ederiz; bu,
Velyetdir. Dier br otorite daha vardr ki ona korkarak
ve tiksinerek itaat ederiz. Bu da sultadr.
Ahlklarla inklplar, yalnz velayeti meru grrler; onlarca sulta gayrlmeru ve zalesi vacip olan bir kuvvettir.
nsanlar totem semiye devrinde iken, yalnz, velyet
98

vard, sulta yoktu. Semiyenin reisi, ferd hi bir kuvvete

mlik olmayan bir memurdan, bir cumhurreisinden ibaretti.
Avusturalya vahilerinde bu hali gryoruz.
imali Amerika'nn garp taraflarnda Tiingit, Haida,
Kvvakiutl adl kavimlerde semiyenin totemi, semiye reisi
tarafndan gasbediliyor. Totem ferdileerek, hkimiyet merden ferde geiyor. Velyet-i mme yerine de Sulta-i hssa kaim oluyor. te derebeylii byle balyor.
Derebeyi ptida, kendi semiyesni, sonra kabilesine ait
btn semiyeleri, daha sonra, airetin dier kabilesini sultasna alarak nihayet btn airete hakim oluyor. Ailenin
asabe enmzecinde, zevi'l-erham, asabenin sultas altna giriyor. Asabenin bir nevinde de ailenin reisi, btn
asabesini ve kendi ocuklaryla karsn sultas altna alyor.
Yani bunlar ldrmek ve astrmak kudretlerine mlik oluyor. ite bu aile enmzecinedir ki Pederh aile ad veriliyor. Ve en nihayet bir airet beyi, btn dier airetleri
ve ehirleri hakimiyeti altna alarak Sultan adn alyor,
ite, fertlerin ruhlar zerinde daim bir tazyig icra ederek,
ruhlarndan neeyi ve dudaklarndan tebessm karan, bu
sultalardr.
Bununia beraber, sultalar, yalnz siyas sahalarda kalmyor, Din k en tatl ve ruha en samim etareti veren bir
messesedir, bu da zhdn ve taassubun ona hull etmesiyle, sulta sahibi oluyor. Ahlk, cahil mrebbilerin ve muallimlerin elinde sultal bir hkim vaziyetine giriyor. ktisad hayat da, bugn sermayedarlar, yarn ameleleri sulta
sahibi klyor. Gazeteler de, bazan tehdit vaziyeti alarak
sulta sahibi olmaya alyorlar. Hlasa, zavall insanlar,
gerek aile ve gerek cemiyet inde birok sultalarn tahakkm altnda kalyorlar. Btn bu sultalar, kalplerdeki etretin, dudaklardaki tebessmn dmanlardr. Tebessm milletin fertlerinde yeniden umumiletirmek iin, btn bu sultalar kaldrmak lzmdr.
99

 Velayet, hrmet duygusunu uyandrdna gre,

onda da bir nevi sulta mahiyetinin bulunmas lzmgelir.
nk hrmet duygusunu tahlil edersek, bunun, sevgi ile
korkudan mrekkep olduunu grrz.
Korku iki trldr: Birincisi, babamzdan korkmak,
ikincisi, ylandan korkmakla temsf edilebilir. Tabii, babamzdan korkmak, ylandan korkmak gibi deildir. Babamzdan korkmamz, onun sevgisini ve tevecchn kaybetmek endiesinden ibarettir. Zhdleri istisna edersek, bizim
Allah'a kar olan korkumuz da babamza kar olan korkumuz gibidir. nk, Allah'a kar olan korkumuz da, O'nun
muhabbet ve tevecchn kaybetmek endiesinden barettir.
Bir ocua sormular, Allah'tan m korkarsn, yoksa ylandan m? Zeki ocuk u cevab vermi: Allah'tan korkarm,
ylandan da rkerim. Demek ki bu ocua gre, korku ile
rkmenin mnlar ayrdr. te velyele sulta da byledir.
Velyeti hem severiz, hem de ondan korkarz. Sultadan ise
rker ve nefret ederiz.
Bu ifadelerinizden anlalyor ki, memleketin her
messesesinden sultay kaldrmak, onun yerine velyeti ikame etmek lzmdr. Cumhuriyetin hakik mns da bu deil midir?
Evet, Cumhuriyet demek, btn bu sultalar kaldrmak demektir. Cumhuriyet, velayetlere hrmet eder, yalnz
sultalar kaldrr.
Cumhuriyet, ayn zamanda, hrriyatn azam bir
derecesi demektir. Velyetler, hrriyeti takyit ve tahdit etmezler mi? Nasl oluyor da, velyeti hrriyete mafi gryorsunuz?
Veyet, hrriyetimize tamamile mlik olduumuz
halde, hrmet ettiimiz br mer kudrettir. Velayet, hatt
zerre kadar bile hrriyetimize tecavz etse, derhal mahiyeti
deiir, sulta halini alr. O halde hrriyete mgayir bir ve100

lyetin tasavvuru bile gayr-i mmkndr. Velayet olmasa,

cemiyette inzibat olm3z. Hrriyet de olmasa, terakki vcuda gelmez. imdi tamamiyle anlald ki, Trklerde etretle tebessm yeniden uyandracak miller, sultasz bir
velyet, mefkreli bir hrriyettir. nk, etretin ve tebessmn bir memba da mefkurelerdir. Bunu da yarnki msahabemizde izah edeceim.

101

XVII.
MEFKRE
Dn yine mehul filozofla birletik. O.a gayr-i uzv
sinir hastalklarmn ne demek olduunu sordum; u cevab aldm:
Sinirler uzv olduu halde, gayr-t uzv sinir hastalklar tbirinde aikr bir tenkuz vardr. Fakat, bunlara bizim sinir hastal dememiz ve Avrupallarn Nevroz demeleri, asabi arzalarla tecelli etmelerinin neticesidir. Baz
Tabipler, bunlarn sebeplerini dahili guddelerin az yahut
ok faaliyetinde gryorlar. Ben bu uzv sebebi red etmemekle beraber, itima sebeplerin de bunlar zerinde messir
olduunu tecrbelerimle meydana kardm.
Misl olarak Psychasthenie hastaln alalm, bunun
mns ruh zayfl dr. Bu hastal Doktor Pierre Jeanne
kefetmi ve bu smi ona vermitir. Cemiyet iinde baz
102

fertlerle temas etmek, insan ruh za'fiyetine uratr. Baz

fertlerle temas etmek de, ruh za'fiyetine duar olmu bir
ferdi bu hastalktan kurtarr. Mesel, kaynanalarn gelinlerine daima kalp kran ve gnl inciten szleri ve atk
kalar le fkeli ehreleri, gelinlerin ruhlarn daima bir
tazyik altnda bulunduran millerdir. Bunun gibi, bazan bir
koca, kendi karsna, yahut bir anne, kendi kzna, bir byk karde, kk kardeine kaynanalk yapar.
Doktor Pierre Jeanne diyor ki; bana bir hasta getirdikleri zaman, hastann ailesi inde onu bu hale getiren
asl ve byk hastay ararm. Hastal husule getiren mil,
bu byk hastann tazyikleridir. Byk hasta, zayf ve dk olan ruhunun kuvvetini ve seviyesini ykseltmek iin,
bir mnebbihe muhtatr. Bu hasta, ekseriya u mnebbihi,
daima yannda bulunan birisi zerine tahakkm yapmakta
bulur. Yal bir kadn, ekseriya ruhu dk bir kadndr. Bunun penesi altna decek mahlk ya gelini, yahut kzdr. Kzm ta'zb etmee, ekseriya efkati mnidir. Bu suretle, btn tazyiklerini gelini zerine evirir. Byle bir kadnn, gelini yoksa, kendi kz onun yerine geer. Bir kadn dermi ki: Ben kzm haksz yere azarladm biliyorum. Fakat byle yapmasam ben hasta olacam.
Bazan da, bir fertle temas etmek, hasta bir ferdi tedavi
eder. Yine Doktor Pierre Jeanne diyor k: ki gen kz,
ar surette ruh za'fiyetine uramlard. Bunlar, birgn
biribirine rasgelirler, dertlerini biribirine anlatrlar. Karlkl anlama neticesi, birisi dierine sen delisin der, teki
de evvelkine sen de delisin cevabn verir. Bu son hitaplar ikisine de derhal ifa verir. Bunlar, beraber yaamaa
karar vererek, ayni odada yaamaa balarlar. Beraber bulunduka ikisi de salam bir hayat yaarlar. Fakat, kt zan
sahibi komular, bunlar aleyhinde, beraber yaadklar iin,
dedikodu karrlar. Kzlar smetli olduklar iin ayrlmaa
mecbur olurlar. Fakat, ayrlr ayrlmaz ikisi de timarhanelik
103

hasta olurlar. Doktor Pierre Jeanne bunlara der ki: Halkn dedikodusuna bakmaynz. Vicdanlarnz sizi tham etmezse bakalarnn thamlarnn hibir kymeti yoktur. Siz
ikiniz beraber yaamaa mecbursunuz. nk, biribirinize
olan tesiriniz hastalandrc deil, ifa vericidir.

Bu hastaln lc nedir? diye sordum.

Bu hastaln ilc, evvel hastaln sebebini ortadan kaldrmaktr. Hastay, herhangi adamn tazyiki bu haie getirmi ise, iptida onu hastann yanndan uzaklatrmak
lzmdr. Doktor Pierre Jeanne, evin iinde bazan bir kaynanay yahut emektar bir kadn, me'um tesirinden dolay
evden karmtr.
ok kere, bir gen ile bir taze kz arasndaki nian
mukavelesini bozmaya ve bazan da evli iki genci biribirinden
ayrmaa lzum grmtr.
Hastaln menfi ilc budur. Msbet ilca gelince, bu
da mnebbihlerden biridir. Hastann ruhunu za'fiyetten kurtararak onun seviyesini ykseltecek, herhangi bir mnebbihtir. Baz hastalar zerinde bir kadeh ampanya yahut bir
ie bira, iyi tesir yapar. Fakat, bence bu m3dd mnebbihlerin yerine manev mnebbihlere mracaat etmek daha
faydaldr. Bu manev mnebbihler ise, mefkurelerdir. Mefkure, ruhlar vecidle dolduran ve insana, kendisi iin hayatn, servetini, her eyini feda ettiren br yaay tarzdr,
Mefkre, galeyanl timalardan doar. Hususiyetle,
milletin byk bir tehlikeye dr olduu, yahut byk bir
zafer kazand zamanlarda, milletteki btn ruhlar istils altna alr. Byle zamanlarda herkes mefkrelidir. nk,
mefkre e'niyet halini almtr. Fakat, bu galeyanl hal,
devam edemez. nk, br taraftan ruhlar yorar, dier cihetten iktisadi hayata mni olur. ktisad faaliyetler iin,
ruhlarn seknetli ve sknlu olmas lzmdr. Asl hner.
104

itima galeyanlar olmad zamanlarda, ruhunda mefkureyi

canl olarak yaatmaktr. te, mefkurenin bu ekli, ruh dklkleri iin daim bir mnebbihtir ve gayr-i uzv ruh
hastalklarn esasl br surette tedavi eder.

99

XVIII.
TRKLERN EN ZAYIF NOKTASI
VE EN KUVVETL NOKTASI
Dn ikindiden sonra yine naralt'na gittim. Mehul
filozof orada idi. Selmdan, hl ve hatr sorularndan sonra, u suali sordum:
Trkler hangi noktada ok kuvvetlidirler ve hangi
noktada ok zayftrlar? Buna dair fikirlerinizi ltfen syler
misiniz?
Trk milletinde maer vicdan ok kuvvetlidir; bu
hususta sair ark milletlerine benzemez. Dier ark milletlerinde, henz airet ve feodalizm tekilt kalkmamtr.
Bu sebeple, onlarda yalnz zmrev vicdanlar kuvvetlidir.
Trlkerde ise, airet ve feodalizm tekiltlar kalmad ve
her Trk ky, Avrupa kyleri gibi, bir komn mahiyetinde
bulunduu in, umum millete mil gayet kuvvetli bir m106

er vicdan vardr. Trkler, nice defa harp ve felket zamanlarnda, bu maer vicdan sayesinde, byk kahramanlklar ve fedakrlklar gstererek, cihan efkr- mmesinde
muhterem bir mevki kazanmlardr. Trkleri, askerlik hususunda birinci derecede bir millet yapan, ite bu hususiyetidir. Trklerin, tehlike zamanlarnda, daima br rehberin arkasnda birleerek hrikalar gstermesi mmkndr.
Hususiyle, bu rehber, hem kahraman, hem de dhi olduunu filiyatyla sbat etmi bulunursa, btn millet, tamamiyle tereddt ve pheden r olarak, her trl tehlikelere
onunla beraber atlmaktan ekinmez. Bu ruh ve itima kudret, Avrupa'nn en kudretli milletlerinde bile bu derece kuvvetli deildir.
Tehlike ve harp anlarnda daima Trk milletinin mucizeler gstermesini bekliyebiliriz ve Trklerin hibir millette
grlmeyen fedakrlklar yapacandan emin olabiliriz. Trk
milletinin daima gvenebileceimiz en esasi kudreti budur,
Trklerin en zayf noktasna gelince, bu da, taksim-i
a'mlinin kfi derecede derinlememi olmasndan ibarettir. Taksim-i a'ml, fertlerin mtehasss olmasn ve yalnz
mtehassslara kymet verilmesini icabettirir. Bizde imdilik
mtehassslar azdr ve umum malmat sahiplerine, hezarfenlere daha ok kymet veriliyor. te en zayf noktamz da
budur. Bundan dolaydr ki, en yksek mefkrelere doru
atldmz ve en cezr inklplar yapmak cr'etini gsterdiimiz halde, her iin mtehassslarn bulamamak yznden, tatbikatta sr'atli ve hatasz olamyoruz. Bu noktadaki
eksikliimizi itiraf ederek, derhal aresine tevessl etmeliyiz. Mtehasss yetitirmek iin, Avrupaya oka talebeler
gndermemiz ve yetimi mtehassslarmz varsa onlara drt
elle sarlmamz lzmdr.
Gustave Le Bon baka bir filozoftan naklen diyor ki:
Fransann b'rinci derecedeki elli mhendisi, elli kimyageri,
elli mimar, elli tabibi, elli ziraats, elli erknharbi, elli
107

hukukusu, elli iktisats, eili maliyecisi birdenbire vefat

etseler, Fransa milleti bir an iinde mahvolur; fakat, ihtisasla alkadar olmayan btn idare heyeti bir an iinde
hayat terketse, Fransz milleti bunlarn yerine daha iyilerini
bularak, yine eskisi gibi yaamakta devam edebilir.
Biz, maer vicdanmzn ok kuvvetli olmas
biyle, Avrupa'nn en kudretli milletlerinden biriyiz.

sebe-

Fakat, taksim-i a'mtimizin henz baalng devresinde bulunmas ve az miktarda bulunan mtehassslarmza
da kfi derecede kymet vermiyerek, en ziyade i grecekleri mevkilerden uzaklatrmamz, milletimizi terakki sahasnda daima yerinde sayar bir hale getirmitir ve bu yolu
takipte srar edersek, hibir zaman asr bir millet olamyacamzdan ve Avrupa medeniyeti cmiasna giremiyecemlzden emin olmalyz.
Yine sordum:

Bu milletin en byk mefkureleri nelerdir?

u yolda cevap verdi:

Bu milletin en byk mefkrelerini drt mefkurede icml edebiliriz: 1) Milliyetilik, 2) Halklk, 3) Garp
Medeniyetilii, 4) Cumhuriyetilik.
Trk milleti bu gayelere ulamak iin meri vicdan
kuvvetiyle, neler yapmak mmknse, hepsini yapt. Fakat,
yalnz htisaslar, taksmi-i a'ml ve meslek tekiltla yaplmas lzm gelen eylere henz balamad bile! Bu eksiimizi
tamamlamaya almak en byk borcumuzdur. Bunun en
s r a t l i aresi ve en kolay tedbiri, Avrupadan mtehassslar
getirtmektir. Ben, Avrupa sermayesinin memleketimize girmesinden korkmadn gibi, Avrupann siyas mahiyette olmayan hakik mtehassslarna da tamamiyle gvenirim.
Medeniyet, beynelmilel olduu gibi, onun mmessilleri olan
hakik mtehassslar da beynelmilel insanlardr. Mesel
Pasteur'n keiflerinden btn milletler fayda grmlerdir.
108

Dier btn kiflerin ve muhteri'lerin faydalar da, gnden

gne btn medeniyet lemine mil olmaktadr,
Ben yine sordum:
Taksim-i a'm i bu kadar ehemmiyetli bir mil
olduuna gre, onun derinlemesi, byk itima deimelere sebep olmak lzmdr. Bu deimeleri niin grmyoruz?..
yle cevap verdi:
Avrupa'da Rnesansla balayan btn inklplar,
taksim-i a'mlin cemiyet hayatnda yen br mil olarak tesire balamasnn tabi neticelerinden ibarettir.
Mesel; Rnesans, medeniyette inklp olduu gibi,
reform, dinde nklp, renovasyon, felsefede inklp, revolsyon, siyasette inklp, feminizm, kadnlkta inklp, sosyalizm, ktisatta inklp ve itima terbiye, terbiyede inklp demektirler.
Taksim- a'mlden evvel, bu inklplara dair hibir ize
tesadf edilmezdi, O zaman, yalnz mer vicdandan doan mer messeseler ve mefkreler mevcut olabilirdi,
zamanki nsanlar, yalnz mer vicdana ve mer ahsiyete mliktiler. Ferd vicdanla ferd ahsiyet henz fertlerde teekkle balamamt. Fakat, taksim-i a'ml derinletikten sonra, iptida meslek vicdan, sonra da ferd vicdan
vcude gelmee balad. Ferd vicdan, ferdin cemiyetteki
din, ahlk, hukuk, san'at, lisan, siyaset, aile gibi messeseleri, kendine mahsus bir nansla grmesi, mill zemin zerinden kendi ruhundan doan naklar ilemesi demektir.
Ferd ahsiyet sahibi, esaslarda kendi milletiyle mtesnit
olmakla beraber, bunlarn tefsirinde tamamiyle ahsdir,
Taksim-i a'mlden doan bu yeni ruha, ferdin istiklli denilir ki, Avrupada bugnk terbiyenin hedefinden
biridir. Dier iki hedef de, ocuklarn inzbatl ve fedakr
olarak yetitirilmeleridir.
Grlyor k taksim-i 'ml. tima tekml iki byk
109

ksma ayran en mhim bir mildir. timaiyat ilmi, cemiyetleri, taksim-i a'mlli olup olmamalarna gore iki byk
cinse ayrmtr:
Kt'av cemiyetler, mtaazz (organize) cemiyetler.
Bunlardan kt'av cemiyetlerde yalnz mterek vicdan
vardr. Henz, taksim-i a'ml kf derecede vcuda gelmemitir. Mtaazz cemiyetlerde ise, maer vicdandan baka,
taksim-i a'ml ve onun neticesi olan ihtisas da teekkl etmitir, Yukarda saydmz inklplar, milletlerin kt'av
cinsinden mtaazz cinsne getii zamann zarur ve tabi
neticeleridir, ite, bugn Trkiye bu merhalede bulunuyor.
Dne kadar kt'av bir cemiyettik. Bugnden itibaren mtaazz bir cemiyetiz, u kadar ki, bu yeni hayatn henz
balangcndayz. Taksim-i a'mlde ileri gittike, yeni hayatta daha zengin olacaz ve gittike daha ziyade mtaazz
bir cemiyet olduka, Avrupa mlletlerine medeniyete de msavi olacaz.

110

XIX.
TEKLATILAR
Mehul filozofa sordum:
Mademki Avrupa sermayesinden ve Avrupal mtehassslardan istifade edebiliriz; bunlardan baka, bizde de
azok sermaye ve mtehasss vardr. Tabi servetlerle renber ve amelelerimizin aikani ise her yerden ziyadedir ve o halde niin asker ve siyas hayatta olduu gibi
ktisad hayatta da byk bir muvaffakiyet gsteremiyoruz?
u cevab aldm:
ktisad muvaffakiyetlerin srrt bu saydnz eyler deildir.
Vaka, klsik iktisat kitaplar, istihsal iin yalnz
mil gsterir: Tabiat, sa'y, sermaye... Fakat, bence, istihsal iin bu mil kfi deildir.
Filhakika, bizde tabiat ok zengin. Sermayeyi ve m111

tehassslarla ameleleri de gerek hariten ve gerek dahilden

tedarik edebiliriz. stihsal sahasnda, mil mevcut olduu
halde, niin hibir i yapamyoruz? Demek ki bunlardan
baka, mhim br m vardr ki henz eksiktir. millerin
en ehemmiyetlisi olan bu drdnc unsur tekiltlaradr,
iktisat sahasnda bunlara mteebbisler ad verilir.
Filhakika, bizim memleketimizde tabiat zengin olmakla
beraber, sermaye ve sa'y da yok deildir. Fakat mteebbislerimiz pek azdr. Ve onlar da kk aptadrlar. Biz, ekseriya, memleketimizde sermaye yok, mtehasss yok!, dye
ikyet ederiz. Halbuki hereyden evvel, bizi iktisatta geri
brakan, byk mteebbislerimizin yok olmasdr. Mteebbis, alelade alkan br adam deil, herhangi br sermaye
sahibi de deil, yaratc bir adamdr. Bu yaratc adamn
yalnz bir kuvveti vardr; O da teebbsnde muvaffak olacana pynsz bir man ve mide mlik olmasdr, iman
ve mid, bu ruh kuvvetler, yalnz iktisat sahasnda deil, baka sahalarda da byk tekiltlar vcde getirmitir,
Mesel, bamzda Gazi Paa gibi, ismet Paa gibi byk tekiltlarmz olmasayd, gsterdiimiz asker ve siyas mucizeler husule gelebilecek miydi? Hi te zan etmem.
Mill Mzemizi kendi bana yalnz bir tekilt sanatkrmz vcde getirmedi mi? Hill- Ahmer Cemiyetinin bu
kadar faydal iler grebilmesi, bandaki tekiltlar sayesinde deil midir? Bu tekiltlarn hepsinin yaratc olmalar, iman ve mitlerinin pynsz ve lyemt olmasnn
neticeleri deil midir? phesiz, Avrupa'da ve Amerika'da
byie tekilt ruhlar azdr. Mesel bir MussoIni'nn zuhru, italya'y kemeketen kurtard. Bir Lenin'in tekiltl, Rusya'daki bir devletin esaslarn kurdu. mansz ve
mitsiz br Wilson ise, cihan sahnesine kard prensiplere hayat veremedi. nk, evvelkilerde iman ve mit ol112

duu halde, bu hasta ruhta bu kuvvetlerin ikisi de mevcut

deildi.
Hakiki imanla gerekli midin yaratc olmalar, bu iki
kuvvetin istlkr bir hssaya malik bulunmalar sayesindedir, Bu kuvvetler, iptid, bir ferdin ruhunda doarlar. Fakat bir kere dodular m, artk hibir kuvvet onlar durduramaz, bir an iinde birok ruhlara sirayet ederler ve ok
gemeden, btn bir hey'eti, btn bir milleti, btn bir
mmeti, hatt btn bir medeniyet dairesini istillar altna alrlar. Peygamberler, buna en vzih misller deil midir? Onlardaki iman ve mit kuvvetleri deii midir ki bugn
hl yzlerce milyon insan arkalarnda koturuyor?
Trkler, pek yaknda bu ruh kuvvetlerin asker ve
siyas feyizlerini grdklerinden, bunlarn mucizev tesirlerini kabul iin, tarih ve tima delillere muhta deildirler.
Fakat, bugn Trkleri artan da dnk asker ve siyas mucizelerden sonra, bugn iktisat sahasnda, deil mucize va harikalar, hatt en yabanc muvaffakiyetlere bile
nail olamamalarnn sebebini bir trl anlayamamalardr.
Evet, o sahalardaki o byk kudretin yannda, bu sahadaki iktidarszlk nereden geliyor? phesiz, teki sahalarda
tekiltlarmz mevcut olduu halde, bu son sahada henz
bir tekiltmzn yetimemesinden!
Acaba iktisad tekiltlarmz zuhur ederlerse,
sermayemizin ve tekniklerin bu fkdan devrinde ne i yapabilirler?
Bunlar, evevl, anonim irketler, yahut kooperatifler tesis ederler. Mademki bunlarn iktisad iman ve mitleri ist bir feyze mliktir, bu tesisler zerinde, umum
halkn V a k t i y l e , mill tehlike zamannda Gazi Paa'nn
arkasndan gittikleri g i b i byk bir cokunlukla, bu iktisad Gazilerinin de arkalarndan koacaklarna hi phe
113/8

yoktur. Ondan sonra, sermaye ile teknisyenleri, gerek harite, gerek dahilde kolayca bekliyebilirler.
Fakat, neden memleketimizde bu iktisat gazileri
henz yetimiyor?
nk, memleketimizde asker iman)) ve siyas
n, felsef, ntibahlar gibi, iktisad intibah da, yeni bir iman
henz yeni balamaktadr. Bizde, yalnz, ferd menfaat duygularnn iktisad bir intibah dourabileceim zannedenler
hat ediyorlar. Din, ahlk, hukuk, siyas, bedi lisan, felsef ntiballar gibi, ktisad intibah da, yeni bir man
hamlesinin, yeni br mit hamlesinin feveranna muhtatr.
insanlarn bazan u gayelere, bazan da baka hedeflere
kymet vermeleri, mer iman ve mtlerndeki deimelere
tbidir. Trk milletinin imdiye kadar ktisad mefkureleri
yoktu. Bu asrda, br milletin hrriyet ve istikllini temin
eden, refah ve saadetini hazrlayan, eref ve namusunu kurtaran milin, balca ktisad muvaffakiyetler olduunu bilmiyordu. Bugn Trk milletinin ruhunda iki k j v v e t l i imann
tenebbt etmee baladn grmekle mftehirz: Bu iki
iman, terbiyev manla iktisad imandr. Fakt, bunlar henz yeni feyizlenmee baladlar. Bu yeil filizlerin, ok
gemeden u kocaman nar gibi, Trk mlletini, refahl glgeleri altna alacan greceiz.
Trk mlletinin ruhu. yle yerinde sayan milletlerin
ruhu gibi ksr deildir. Trk milletinin ruhu, manev bir kimyahaneye benzer. Hangi his oraya girse, mide, hangi fikir
oraya dahil olsa, mana mnkalip olur, hangi irade oradan
gese, mefkre halini alr. Hatt diyebilirim ki, eer, hir
zaman dini islmiyet olmasayd, yeni bir dinin meimesi,
ancak Trk ruhu olabilirdi. nk, Trk milletinin ruhunda
o derece cokunluk ve taknlk vardr. Nasl ki yeni bir ahlkn, yeni bir hukukun, yeni bir sanatn beikleri de ancak
Trk milletinin ruhu olabilir. nk, Trkn meri ruhu,
o derece feyizlidir.
114

Ben mit ediyorum ki, yaknda bizde de iktisadn Gazileri, o byk yaratc tekiltlar, yani ktisad mteebbisler yetiecektir. Genlerimiz bir kere bunu kendilerine
en byk gaye ittihaz etsinler, az zamanda muvaffak olacaklarna eminim. Hi phem yoktur ki, bugnk Trk genlii. hangi gayeleri istihdaf etse, az zamanda, hedefine vsl
olur. Yalnz, Trk genlerine, milletimizin hrriyet ve istikllini tamamlamak iin, terbyev ve iktisad mcahitler namiyle, daha iki byk mcahid snfna muhta olduumuzu
ve bunlar yetitirmek iin de kalplerimizi terbiyev imanla
ktisad imana mukaddes bir mabet yapma iktiza ettiini
bildirmemiz kfidir. Trk genci, gayelerini bildikten sonra,
onlara ulamakta gecikmez.

115

XX.
ALE ADLARI
Dn mehul filozofa, ailenin kuvvetlendirilmesi in,
ne yapmalyz? diye sordum.
u yolda cevap verdi:
Bence evvel aile adlarndan balamaldr. Btn
meden miletlerde her aileye mahsus bir unvan vardr ki,
ekseriya ahs addan sonra gelir, Frederik List, Viktor Hugo
gibi. Bu mrekkep isimlerdeki birinci kelime ahs ad, ikincisi, aile addr. Milletimizde ise, bugn, muntazam bir aile
ad yoktur. Deil iki amcazadenin, hatt iki kardein bile,
ayn aileden olduklar isimlerinden anlalamaz. Ssir milletlerde ise, aile ad muntazam olduundan, kim kimin akrabas
olduu kolayca anlalr. Bu sim itirki, akrabalar arasndaki tesant ve samimilii de kuvvetlendirir.
116

 Bizde aile isimleri yok gibidir diyorsunuz. O halde

bunlar hangi kuvvet vcda getirebilir?
Nfus kanunu bu ii yapabilir. Yeni nfus kanunumuza yle bir ibare ilave edilebilir: Nfusa tescil edilirken,
her aileden, bir aile ad kabul etmesi istenilir. Bir aile ismi
gsteremiyenlere Kommn meclisince mnasip bir aile ismi
verilir. Bundan sonradr ki, nfus defterine, her fert, aile
ismi ile beraber, ailesinin sahifesne kaydolunur. Ondan
sonra, resmi muamelelerde hep ahs ismi ile beraber aile
isminin zikredilmesi ve yazlmas art klnr. Bu suretle aile
isimleri bizde de yerlemi olur.
Trklerde aile ismi hi bir zaman mevcut olmam
m ?
Bilkis eski Trkler de aile ismine ok ehemmiyet
verirlerdi. Sonralar bu aile isimlerinin ekilleri deimi
de. esas gene baki kalmtr. Yani her devirde aile ismi
ailenin baka br dairesine izafe edilmitir. Trklerde aile
isminin tarihini, ald muhtelif ekillere gre, alt devre
ayrabiliriz:
1) Boy devri Eski Ouzlarda, aile ad Boy isminden baretti. Ouz li yirmi drt boydan mrekkepti. Bir adamn kim olduunu tantmak iin Hangi boydansn7 diye
sorulurdu. O da mesel: Beydili boyundanm derse, hangi
aileye mensup olduu anlalm olurdu. Boy eski ouzlarda ailenin en byk ve en ok tesantl olan dairesiydi.
Fakat eski Ouzlarda bugnk Avrupa mlletlerinin aksine
olarak boy ismi ahs addan evvel gelirdi: Salur kazan,
Bgdz Emen gibi. [Kitab- Dede Korkut], Bunlardaki Salur ve Emen tbirleri birer Ouz boyunun addr.
u kadar var ki, Macarlar'da da aile ismi ahs addan
evvel gelir. Bu benzeyi de Trklerle Macarlar arasnda kadm bir mnasebet olduunu gsterir.
Bununla beraber, Eski Ouzlarda boy adnn ahs
isimden sonra geldii de grlmtr: Yunus Emre, Tapduk
117

Emre gibi. Emre bence Ouz boylarndan Emre dir ki,

bugn Emreli demekteyiz. O halde Trklerde de bugnk
Avrupa milletlerinin isimlerine benzer adlara rastgelml
oluruz.
2) Soy devri Boylarn inhillinde sonra onlarn
yerjne Soy lar gelir. Bu devrede soy ismi evvel getirilir,
ondan sonra olu yahut oullarndan tabiri, bundan sonra da ahs ad getirilirdi. Karaman olu Mehmet Bey, lsfendiyar olu emsi Paa, Aydn oullarndan isa Bey gibi. Soy ad soyun messisi olan bir dedenin adna istinat
ederdi, Trkler, slm devletleri arasnda boy tekiltn
kaybettikten sonra, bu ikinci devir balamtr.
3) Osmanl devri - Osmanl devrinde olu yerine
zde tbiri getirildi. Bekir paazade Tevfik, Mftizde Osman, Ktipzde Hasan gibi, bugn ekseriyetle bu ekil muteberdir. Fakat, Trklk cereyanndan sonra yeniden zde yerine olu tbiri kullanlmaya balamtr.
4) Mahlas devri Drdnc devirde, aile ad yerine ahs addan sonra mahlas denilen bir ad getirilmi
ve aile ad ikinci plnda kalmtr. Tevfik Fikret, Tahsin
Nahit gibi. Bu devirde aile isimlerinin ihmale uradklarn,
ahs isimlerin iftletiini gryoruz.
5) Yanl taklit devri Bu devirde, Avrupa milletlerinde olduu gibi, aile ad yerini tutan babann ismi getirilmeye baland. Ve gya babann ismi bir aile ad oldu. Fakat, her nesilde baba deitiinden aile adnn da deimesi lzm geldi: kil Muhtar, Halil Ethem, Hamdullah
Suphi gibi.
6) Avrupa devir Avrupa devirde, dedelerinden birinin ahs ismi yahut hirfetinin smi, Avrupa'da olduu gibi aile ismi itibar olunarak btn nesillerde ahs isimden
sonra getirilmek suretile balayacaktr. Ali apan, Ahmet
Avunduk gibi mesel, Hamdullah Suphi Bey'in oullan ve
torunlar hep Suphi olacaktr.
118

ite yeni nfus kanununca mecbur addedilmesi lzm

gelen ve nfus defterlerinde esas olacak olan aile ismi, u
sonki tarzda olmaldr. Bu ekilde hem aile ismi birok nesiller devam eder, hem de ilk devre, yani boy devrine tetbuk eder, hem de oul ve zde gibi fazla tbirlerden
azde bulunmu olur.
Mnevverlerimiz, kanundan evvel bunu kabul etseler,
daha iyi olur.

119

XXI.
TRK ALES
Trk ailesi de nasld, nasl olacak?
Dn mehul filozofa sordum:
Trk ailesi, aile enmzeclerinden hangisine mensuptur ve onu ne suretle slah etmeliyiz?
yle cevap verdi:
Aile, iptida, mden semiye halinde balamtr. Bu
devirde, ocuk, anasnn semiyesine nsbet edil'rdi; babasnn semiyesiyle hibir akrabal yoktu. Semyenin inksmiyle, bu mterek ktkten dal ayrld: Mder aile,
asabev aile, pederi aile.
1

Mder aile:

Bu enmzece, yalnz ibtid cemiyetlerde rast gelinir.

Bunda da, mder semiyede olduu gibi, nisbet, yalnz ana
120

cihetinden muteberdir; babann aile iinde hibir mevkii yoktur. Bazlar bu enmzece, Maderah Aile derlerse de
doru deildir. nk, bu ailelerde velayet anada deil,
dayt'dadr; bu sebeple buna Halh Aile denilebilir. Ailenin en eski ekli bu daylk devridir.
2 Asabav aila:
Bu enmzec, peder semiyenin inksamndan husule geiir. Asabe, baba cihetinden olan erkek akrabalardr. Asabev aile davas, tesntten domutur. Bu sebeple, kan, yalnz kan davas mcadelelerinde ie yarayan kadnlar muhtevi deildir. Hatt, asabeden olup da, eli silh tutmayan
ocuklar da mirastan mahrum etmesi, bu nevi ailenin
dorudan doruya kan davas mcadelesinden doduunu
gsterir. Maktuln diyetini alan, onun babas yahut kardeleri deil, btn asabedir. Diyeti vermek de, yine yalnz
yakn akrabalarn borcu olmayp btn asabenin borcudur.
ntikam da, yalnz kaatilden deil, onun asabesine mensup
her hangi bir fertten alnabilir. ntikam almakla mkellef
olanlar da asabenin btn fertleridir.
Asabav aile bir cins olup, bundan aile nevi doar:
a Biraderler arasnda zevcelerin taaddd,
Taksim grmemi asabe, c Pederah aile.

a Biraderne taaddd-i ezvc:

Bu enmzecte, babann miras yalnz byk kardee
kalr, yani miras taksim olunmaz. Fakat, bundan baka, evlenmek selhiyeti de yalnz byk kardee aittir. Byk
karde, mteaddit zevcelere miik olabilir. Dier kardeler,
aile malndan istifade hakkna mlik olduklar gibi, byk
kardein zevcelerinden de intifa hakkna mliktirler. Hatt
herbiri zevcelerinden birini benimsyebilirier.
Strabon, Yemen'de bu nevi ailenin bulunduunu haber
veriyor. Bugn Tibet'teki aile de, bu enmzece mensuptur.
121

D Taksime uramayan aile:

Bu ailede de, babadan kalan miras taksim olunmaz.
Bir dedenin torunlar ayn evde yaarlar ve ayn mutfaktan
yemek yerler. Fakat, bunlar arasnda taaddd-i zevct kaidesi yoktur. Her erkek kendi hesabna evlenmek hakkn haizdir. Islavlarla eski Araplarda aile bu enmzece mensuptur. Islavlar buna Zadruga derler. Araplar ehl adn
verirler.
c Pederah aiie:
Taksim olunmam asabenin emvali, umum asabe zmresine ait olduu halde, baz cemiyetlerde, bu emval, aile
resinin ahs mal mahiyetini alr. O zaman, aile reisine
pederh denildii gibi, bu aileye de pederah aile denilir Bu ailenin reisi, yalnz ailenin emvaline mlik-i mutlak olmakla kalmaz, aileye mensup btn asabetlerin, hatt kendi zevcesiyle ocuklarnn hayat zerinde de stedii
gibi tasarruf eder, bunlar satabilir ve ldrebilir. Eski Roma
ailesiyle imdiki in ailesi, bu enmzece mensuptur.
3 Peder aile:
Buna peder aile dnmesi, en bata babann bulunmasndan dolaydr. Ana, babaya hukuka musav olmakla, msaviler arasndaki birincilik babaya braklmtr. Bu aile enmuzeci mader semiyenin peder semiye le imtizacndan
domutur. btid cemiyetlerde, ocuk, ya yalnz annesinin, yahut yalnz babasnn semyesne nisbet edilirdi, iki
semiyenin yan yana yaamas mmkn deildi. nk, ocuk yalnz bir dne mensup olabilirdi. Her semiyenin ayr
bir dini olduundan, ocuun iki semiyeye nisbeti ki inhisarc dine mensubiyeti demek olurdu.
Fakat, baz cemiyetlerde, din, peder semiyeye, sihir, mader semiyeye ait olmasndan dolay, bu iki semiye,
122

yan yana yaamak imknna mlik olmutur. Bu cemiyetlerde, dinle sihir biribirine msavi olduu iin, pederi semiye
ile mader semiye de birbirine msavidir. Bu esasn neticeleri olmak zere, baba anaya, zev zevceye, amca dayya,
hala teyzeye, birader hemireye, hulsa erkek kadna msavidir. Bu msavatlardan, en demokratik aile enmuzeci domutur, Eski Trklerle Germenlerde bu aile enmzeci mevcuttur. Trkler, bu aileye soy, Germenler ise zippe adn verirler. Eski Trklerde ana soyu le baba soyu birbirine
msavidir. Bunun neticesi olarak kadn da, erkekle msavi
oldu. Sonralar, soy, inksma urayarak, pederi adn
alan daha kk zmreleri dourdu. Peder aile, ailev bir
cumhuriyet olup, baba, bu cumhuriyetin reisi, ana da resesi hkmnde idiler. Velayet, ikisi arasnda mterekti. Baba, hibir vakit anann muvafakati olmakszn kzn bir erkee veremezdi. Aileye ait btn ilerde anann reyi alnmak lzmd. ocuklarn da hukukuna tecavz olunmazd.
Binaenaleyh, peder aile, pederah aileye hi benzemez.
Aralarnda cezr bir fark vardr ki, msavatla hrriyetten
ibarettir.
Peder ailenin nksmndan, Izdivac Aile enmzec
dodu, izdivac ailede esas, dolarken, gerek gveyinin ve
gerek gelinin, babalarnn ve analarnn oturduklar evleri
terkederek, yeni bir ev kurmalar suretinde balar. Eski
Trklerde, bu kaide mevcuttu. Fakta, bu kaidenin bir tre
halinde mevcut olmas kfi deildir, izdivac ailenin asl
temeli, asr bir devlet tarafndan yaplm asri bir aile kanunundan domasdr. Avrupa milletlerinde bugnk ailenin menei. Roma hukuku deildi. Cermenerin ananevi treleridir. Fakat, Avrupa milletlerinde asr devlet teekkl
edip de asr aile kanunlar yaplmasayd, Avrupann cermen
milletlerinde bile, izdivac aile teekkl edemyecektl. Ltin
ve slav milletlerde aileler pederah ve Zadruga enmzeclerine mensup olduklarndan, bunlarda kendi kendine izdi123

vac ailenin domas hi mmkn deildi. Demek ki bugn

Avrupa mlletlerinde ailenin izdivac aile enmzecinde olmasn temin eden asr devletin yapt asr aile kanunlardr.
Bu kanunlar, eski trelere ve ananelere nihayet vererek, hrriyet ve msavat kaidelerine muvafk ve bugnk demokrat
aileleri vcuda getirmitir. Bu sebeple, eski Trklerde izdvac ailenin fi'len mevcut olmas, t o zamanlarda bile milletimizin izdivac aile devrine atlam olduunu ispat etmez.
O zaman, Trklerde asr br devlet tarafndan yaplm bir
aile kanunu olmad iin, yalnz treye istinad eden bu kaidenin mstakar bir mahiyeti yoktu. Bundan dolaydr k biz,
zdivac aile devrine ancak yeni yaplacak Aile Kanunu le
geebiliriz. O halde, yapacamz aile kanunundaki vehemiz,
an eski ananelerimizde, yalnz fi'l bir anane suretinde mevcut olan zdvac aile sistemini, hukuk meyyidelere malik
br esas olarak kabul etrremzdir.

124

XXII.
YRMNC ASRIN EN M H M
MESSESES GAZETEDR
Dn akam yine mehul filozofla beraberdik. Bu asr
karakteriza eden en asr messese hangisidir? diye sordum.
u cevab verdi:
On dokuzuncu asr, A l f r e d Fouillee'ye gre karakterize eden, ne tayyarelerdir, ne tahtelbahirlerdir, ne de otomobiller, tanklar ve dritnavtlardr. Bunlar olmasayd, yine
asrmz, on dokuzuncu asr olabilirdi. Medeniyet messeselerinin dierlerini de birer birer kaldrabiliriz. Asrmzn on
dokuzuncu asr olmasna yine bir halel gelmez. Fakat, mazallah bir de gazete'nin ortadan kalkmasn tasavvur edelim.
Btn dier medeniyet messeseleri yerinde dururken, yalnz gazetenin yok olmas bizi on dokuzuncu asrdan uzaklatrarak Kurun- vustaya doru atar. Demek ki bu asr karak125

terize eden en belli bal medeniyet messesesi, ancak gazetedir. Alfred Foulillee'nin bu szleri yirminci asr iin de
dorudur. Mesel gazetesiz bir millet meclisi farzedelim.
Bu neye yarra? Hibir eye yaramaz.
Parlmentonun bile en byk vazifesi gazetelerin hrriyetini temin etmektir. Millet Meclisindeki mes'uliyetsiz
hitabet krss k memleketteki hrriyetin canl timsalidir;
gazetelerin hrriyetine dokulunur dokunulmaz o krsnn
feryat etmesi lzm gelir. Gazetenin bu kadar byk bir ehemmiyete malik olmas nereden geliyor?
Evvel eski devirlerde mevcut olmayan yeni bir tima
tarz yaratmasndan. Gazetenin domasndan evvel, yalnz
bir trl itima tarz vard. O da insanlarn kapal bir salonda yahut ak bir meydanda toplanp beraber duymas,
dnmesi ve irade etmesi idi. Bu itimadan husule gelen
birka saatlik muvakkat cemiyete foule = cemm-i gafir
denilir. Cemm- gafr, ifah bir cemiyettir. Bu cemiyette
hatipler syler, nayaklar tahrikatta bulunur, elebalar yol
gsterir.
Gazeteden doan yeni tima tarz se ' a m m e ^ p u b l i que adn alr. mme, ifah deil, tahrir bir cemiyettir.
Br mmenin fertleri cemn-i gafr gibi, bir mahalde bir dkknda toplanmaa muhta deildir.
Evinizde otururken, yalnz gnn gazetesini okumakla,
gze grnmez bir itimin, mnev bir cemiyetin iine
girmi olursunuz. nk, her gn ayn gazeteyi okuyanlar,
ayn suretle duymaa, dnmee, irade etmee alarak
mterek bir vicdana malik olurlar. Bundan baka, ayn
gazeteyi okuyanlar, her gn akama kadar, zihnen ayn
vakalarla megul olurlar. nk gazetede bu vakalar havadis olarak yazlmtr.
Aristo, nsan itima bir hayat yaamaa muhta bir
hayvandr diye tarif etmi. Gazetenin zuhurundan evvel,
itima, behemehl, br araya gelmeyi icap ediyordu. O
126

zamanlar vatansn yalnz medine den ibaret olmas, bir

ehre nhisar etmesi, bu sebebe mstenitti. nk o vakit
nsanlar yalnz cemm-i gafr halinde itima edebilirlerdi.
Ancak meclislerde yahut meydanlarda toplanarak ifah mklemelerle konuabildiklerinden, o zaman mill bir vatan
teesss edemezdi. O zamanki byk devletler de, airetlerin yahut medinelerin bir konfederasyonundan ibaretti. Yzlerce ehirde ve yz binlerce kylerde dank olarak yaayan bir milletin heyeti mecmuas, bir cemm-i gafr halinde
toplanamazd. Br ehrin ve yahut br airatn ahalisi ise
bu ekilde toplanabilirdi.
Gazetenin zuhurundan sonra se, krk milyon nfuslu
bir millet, tarih br mme halinde, ayn suretle duymaa,
dnmee, irade etmee kabiliyet kazand. Btn bir mllette mterek efkr- mme bu suretle dodu. Mill devlet ve mll vatan, ancak bundan sonra teekkl edebildi.
Demek k, milliyetin ve asr devletin domas balca gazetenin sayesindedir.
Bundan baka, gazete beynelmilel efkr- mmenin da
anasdr. Btn mill efkr- mmelerin fevkinde bir cihan
efkr- mmesi vardr ki, bunu douran da bilhassa gazetedir. Gazete sayesindedir ki, btn meden insaniyet, hakik bir cemiyet halini alyor. Bence hakik Cemiyet-i Akvmn teekklne kadar, bunun roln yapacak olan da
ancak gazetelerdir.
Gazetenin en byk hizmeti, umum bir mrebb olmasdr. Bugn kitaplar okunmuyor, mecmualarn varidat
masraflarn karlamyor; seve seve okunabilen yazlar, ancak gazetelerdir. ok kimsenin btn mlumat, gazetelerden rendii bilgilere mnhasrdr. Gazete, her gn, her
ferdin ayana giden ve herkesin anlayabilecei dersleri okutan canl br mektepdir. O halde, br memleketin ihys
iin, slhata, lk nce gazetelerinden balamaldr. Gazete
her messeseyi tenkit ve kontrol eden, her haty mseb127

bibine tashih ettiren, sr br millete, umdeler ve mefkreler veren itima bir ri'dir. Fakat bu itima r, her eyden evvel, kendi kendini kontrol etmeli, kuast roln tamamiyle yapp yapmadn daima aramal ve yoklamaldr.
Gazeteleri hakk vazifelerini ifa eden bir millet, her trl
kusurlarndan kurtularak, btn terakkilere ve tekmllere
nail olacan bilmelidir. Asr br millet olmak iin, vazfeperest gazetelere malik olmak kfidir.
uras da var ki, gazetenin mr bir gnlktr. Bir gazete kt gn gayet ehemmiyetlidir. Ertesi gn bu ehemmiyeti kalmaz. Mesel, bir gn, masa stndeki bir gazetede mhim bir makale, yahut bir havadis grrsnz. Derhal onu okumaa can atarsnz. Fakat, okumadan evvel br
de gazetenin tarihine bakarsnz gazete gemi bir gne aitse,
makale ve havadis gayet ehemmiyetli olmasna ramen gazeteyi elinizden atarsnz. nk, bugn artk bu makale
yahut havadis, hibir f e r d i n ruhunu megul etmiyor. Halbuki gnn gazetesini okuduunuz zaman, herkesle beraber,
ayn vak'alar hakknda dnp hissetmi olacaksnz. te,
gazetenin kymeti de bundan leri gelir.
Gustave Le Bon cemm-i gafrlera dair yazd bir eserde: Bu asr cemm-i gafrler asrdr demiti. Gabriel de
Tarde ise: Bu asr, mmeler asrdr diyerek bu sz tashih etti. Bence Tarde daha hakldr. Bundan anlalyor ki,
bu asr, gazeteler asrdr.

128

XXIII.
KRTLERN MENFAAT
Dn yine mehul filozofla beraberdik. Dedi ki:
ngilizler, Musul Meselesinden bahsolunduka, bu
arazide Trkten ok Krt bulunduunu ileri sryorlar. Bu
sebeple Musul Meselesinin daha ziyade Krtlerin menfaatna gre halledilmesi lzm geldiini iddia ediyorlar. Bizce
Trklerle Krtlerin fark olmad iin, Musul Meselesinin
her iki kavmin menfaati nokta-i nazarndan halledilmesi
lzmgelir. 0 halde, Musul Meselesini halle alrken,
Krtlerin menfaati Araplarla beraber mi, yoksa Trklerle
beraber mi yaamaktr? tarznda bir sual karsnda kalabiliriz.
Herkes bu suale ihtisasna gre cevap vermek ister.
Benim ihtisasm (Sosyoloji} olduundan vereceim cevab,
bu ilmin esaslarna istinaden vermee alacam.
129/9

Eskiden beri benim zihnimi igal eden bir mesele var:

Krtler, kabiliyetli bir kavim olduklar halde, neden dolay imdiye kadar gebelik ve airetiik. hayatndan kurtulamamlardr?
Bu suali senelerce evvel sosyoloji ilmine sormu ve
cevabn da almtm. Baknz size izah edeyim:
Krtler, zannolunduu gibi, cenup vilyetlerimizin hepsinde gebeliini muhafaza etmi deildir. Krtlerin bir
ksm gebe ise, bir ksm da mukmdir. Bu vaziyet, airet
hayatna da temil edilebilir. Mukm Krtlerin hepsi airet
hayat yaamazlar. Trk kyleri gibi, bir tabi komn mahiyetinde bulunan Krt kyleri oktur. Buna binaendir ki Krtler, birbirine muhalif iki itima enmzece ayrlmlardr.
Krtlerin bu itima ikilii, itima muhitlerin neticesidir. itima muhitleri itibariyle ikiye ayrlan Krtlerin birinci
ksmna (l aznda bulunan Krtler}, ikinci ksmna (lden uzak bulunan Krtler} diyebiliriz. l aznda olan
Krtlerin hepsi gebedir. lden uzak bulunan Krtler ise,
gerek gebelikten ve gerek airet tekiltndan kurtulmulardr. Bunun sosyolojik sebebi nedir? l, hangi bir milin
eseri olarak bu tesiri yapyor? Buna verilecek cevap, ok
kolaydr.
l demek, ammar le Aneze demektir. Bu ik
muzazzem ve itnmc Arap aireti, ln msallah hkimleridir. Bugn Irak beniyyesi, ammarllarn, am berriyyesi
ise Anezeliierin elindedir. Bu iki airet, badiyenin ma'mre
le temas eden ve ma'mreyi haraca balyan ki seferber ordusudur.
Mlumdur ki herhangi seyyar bir airet ya nefsini mdafaa in, yahut baka airetlerden huve almak ve vermedikleri takdirde srlerini yama etmek iin daim seferberlik hayat yaayan bir ordu gibidir. Bu ordu daima l aznda bulunan kylere hcum ederek srlerini itnam eder.
Bu vaziyetin en tabi neticesi, bu kylerin, silhlanarak ha130

zerlikten bedevlie rcu etmektir. Silhsz br halk, msellh bir orduya komu olarak yaayamaz. Garb Anadolu'da
Yunan ordusu ne mahiyette idiyse, ldeki emmar ve Aneze
airetleri aynt mahiyettedir.
l aznda bulunan halklar ilnihaye bu hale tahamml edebilirler mi? Edemezlerse, kendilerinin de muhkn
hayat terkederek ammar ve Areze gibi birer seferber ordu
haline gelmeleri icap etmez mi?
ite l aznda yaayan Krtlerin gebe hayat yaamasnn sebebi budur. Airet hayatn yaamas ise, lde
dmanlar arasnda daim muharip olarak yaayabilmek zere lzm olan tesnd temin iindir.
l azndaki Krtler de ammar ve Aneze gibi, daim
seferber birer ordu haline girdikten sonra, arkalarndaki mukim ve ifti kylerin bana onlar da birer bel kesilirler.
Binaenaleyh, bu kylerin de daim seferberlii icra ederek, gebe airetler haline gelmesi zaruridir, ite bu zaruret, Kurn- ldan beri l aznda balyarak ma'mrenin en i taraflarna kadar sirayet etmektedir. Belki ammar
ve Aneze'nin adlarn duymam olan halklar bile onlarn bu
mteselsil tesiriyle, nasl olduunu bilmeksizin, gebe ve
seyyar hale gelmektedirler. Gebe olmayanlar, hi olmazsa
dmana kar kuvvetli bir tesnd tekiltna malik olmak
iin, mukm airetler eklini alrlar.
Grlyor ki Krtleri gebelik, yahut airet hayatna
mahkm eden mil, l aznda bulunmalardr.
l demek, bedev Arap demektir. Ezelden beri bedev
olan Araplara komu olmalarndan dolaydr ki Krtler hibir
zaman gebelikten ve airet bnyesinden kurtulamamlardr, Kurn- lda, Kurn- vustda, Kurn- hrede Krtler
daima gebe ve airet halinde yaamaktadrlar. Bir trl bu
hayattan kurtulamyorlar. nk, b ir s-i tesdf neticesi
olarak eskiden beri bdiye ile yanyana yaamaa mecbur ol131

mu ve bedev Araplarn irtica' dourucu temaslarna maruz

kalmlardr.
Demek ki Araplkla temas etmemi olsayd, Krtlk
oktan bu gebelik ve airet hayatna veda edecekti. Demek ki bedev Araplarla komu olarak yaamak, Krtler iin
byk bir felket olmutur.
imdi, bir de Trklerle komu olarak yaayan Krtlere
bakalm. Grrz ki, Araplardan uzak ve Trk ehirlerine
komu olan Krtler gebelikten, airetlikten ve hatt onlarn neticesi olan gayr- resm feodalizmden tamamiyle kurtulmular ve Trk kyleri gibi birer komn hayat yaamaktadrlar. nk Trk, tedenberi gebelik ve airet hayatn
terketmi, demokrat bir itima bnyeye malik olmu, meden hayatta byk muvaffakiyetler gstermitir. Bundan anfalr k Trklerle komuluk etmek, Krtler in en hayrl
bir tesir yapm ve yapmaktadr.
Esasen Krtlerin gebelik hayatna ftr bir merbutiyetleri yoktur. Gebelik merhalesinden atlayarak yarm gebe hayat yaamalar da, buna delildir.
Krtlerde, ekseriya, airetler, senenin br ksmnda
seyyar, dier ksmnda mukm bir hayat yaarlar. Bunlara
yarm-gebe denilir. Yartm-gebeler, gebelikte mukmlik merhaleleri arasnda blnp z'l-ma'ieyn bir hayat
yaayan airetlerdir. Bu iki airet mstesna otmak zere, btn Krt gebelerinin yarm-gebe haline intikal etmesi,
Krtlerin, mukmcili geeble tercih ettiklerini gsterir.
Zavall Krtler, gebelii ve airetlii terk etmek iin her
ar, hazrdrlar. Onlarn istediklerinden birincisi, Arap bedevilerinden uzaklamak ve onlarla komuluk ve vatandalk
etmemektir, ikincisi, Trklerle beraber yaamak, onlarla vatandalk etmektir. Krtlerin Trklerle olan muhabbet ve
sadakatlar sebepsiz deildir, Krt, gayet zeki ve ferasetlidir. Kendisine hayrn kimden ve errin kimden geleceini
132

pek t bilir. Onun iindir ki Trklere drt elle sarlmtr.

Anca beraber, kanca beraber diyor.
ihtimal ki bu mddema itiraz olarak unu diyeceklerdir:
Trklerden Trkmen namn alan airetler yok mudur?
Bunlar da gebe, yahut yarm-gebe bayat yaamyorlar
m? Bunlarn Krtler zerindeki tesiri de, ammar ile Aneze'nin tesirlerine benzemez mi?
Bu itiraza vereceim cevap yledir: Trkiye'nin hangi
tarafnda yarm-gebe ve airet hayat yayan Trkmenlere tesadf olunuyor? Cmlesi Arabistan hududunda deli
mi?
Cenuptan imale doru Bayatlar, Kara-UIuslar, Tatlar, Tel-A'far Trkmenleri, Cerablus Bedililerl, Trkmen
Culab, Adana'nn regirleri ve Aydnllar, Antalyanm Varsaklar, umumiyette ya l aznda bulunan, yahut Arablstana komu olan Trkmenler deil midir? Niin dier Trkmenler, umumiyetle mukm hale gelmiken, bunlar hl
yarm-gebe ve il hayat yaamaktadrlar? nk, Arabistan hududunda bulunan Trkmenler de, Krtler gibi byk
bir felkete duar olmulardr. Bu felket l ile yahut en
doru tabiriyle bedevi Araplarla komu olmaktr. Bdiyenin
Araplar, cemiyyet-i cahilliyyeye o kadar sk bir surette balanmlardr ki, ne islmlyetteki binlerce milletleri istihaleye uratan bir dinin, ne de Abbasyye ve Emeviyye Hilfetleri gibi siyas tekiltlarn onlar zerinde devaml bir
tesiri olmamtr, Arap airetleri, ancak yz sene kadar devlet hayat yaadlar. Bundan sonra tekrar le ekildiler ve
siyah adrlarla dolamaya baladlar. Binaenaleyh Arap bedevilerinin bugn de mukm olmaa hi bir kabiliyetleri
yoktur.
te, bu beyanat, ilk suale pek sarih br cevap veriyor,
Krtlerin menfaati, Araplardan uzak ve Trklere yakn yaamaktadr, Trkmenlerinki de byle.

133

XXIV.
MLLETLER CEMYET
Dn mehul Filozof, galeyanl idi. Cokun bir lisanla
u szleri syledi:
Milletler Cemiyeti, bir gn, olacak. Fakat, bugn
henz zaman deildir. nk Milletler Cemiyeti vcuda gelmek iin, ok kuvvetli bir cihan efkr--mmesi'nn mevcut
olmas lzmdr. Halbuki bugn cihan efkr--mmesi, mill efkr-i-mmelere isbetle ok zayftr. Bugn zavall kadnlar ve ocuklar zerine tayyarelerle bomba atlmasn
kabul eden bir efkr-immeye, cihan efkr-i mmesi denilemez. Hr milletlerin manda altna alnp esaret iinde ezilmesini kabul eden bir hey'ete de, Milletler Cemiyeti denilemez.
,
Sniyen, her devlet istikllinden ve hkimiyetinden bir
ksmn terk ederek, bir Cihan Devleti'nln tabiiyeti altna
134

girmei kabul etmelidir. Bu Cihan Devleti, yalnz Avrupa

olamaz. Zira Avrupa eikr- mmesi, cihn etkr-i mmesi
dumek deildir. Avrupa lemi, tek bana
insaniyeti
temsil edemez. Ancak Avrupal, Asyal, Afrikal, Okyanusyal ve Amerikal ne kadar iptidi, mutavasst, mterakki
airetler ve milletler varsa, bunlarn hepsinin mmessillerinden mrekkep bir meclise itimat edilebilir. Bugnk Milletler Cemiyetinde byle bir mahiyet var mdr? Olmaynca, ona
nasl Milletler Cemiyeti nm verilebilir?
Slisen, hakik bir cihan efkr-i mmesi ve btn cemiyetlerin mmessillerinden mrekkep bir hey'eti mevcut farzedelm. Mill tekiltlarda olduu gibi, teri, kaz ve icr nmlar verilen kuvvete mlik deilse, yine onun hibir hkm olamaz. Demek ki, cemiyetin, iptida, bir teri
meclisi lzmdr. Buna Cihan Parlmentosu diyebiliriz.
Bu parlmento, cihan efkr-i mmesi muvacehesinde hr ve
serbest olarak mzakere etmelidir. Bunun zlarn da hr
ve mstakil Darlfnunlar, Barolar, Tabip Cemiyetleri, Mua l l i m Cemiyetleri gibi ilm ve ahlk cemiyetler intihap etmelidir, Syas hey'etlerin intihab hibir e yaramaz.
Bu Cihan Parlmentosu, kendi zs arasndan bir Cihan Kabinesi intihap etmelidir, cra kuvveti, bu beynelmilel
kabineye verilmelidir. Fakat, bunun elinde beynelmilel bir
satvet-i askeriyye tekilt da olmaldr.
Milletler Cemiyetinin berriyesi, Fransz ordusundan,
bahriyyesi, ngiliz donanmasndan, maliyesi, Amerika hazinesinden daha kuvvetli ve daha zengin olmaldr.
Byle olmazlarsa, Cihan Parlmentosunun ter' enii
beynelmilel kanunlar ve Cihan Kabinesi'nin icra in verdii
kararlar, hibir ehemmiyeti hiz olamaz.
Bundan baka, milletler arasndaki siyas ve iktisad
davalar bitarafane ve adilne bir surette halledebilecek Cihan Mahkemeleri lzm gelir. Cihan Kabinesi, bu Beynelmi135

lel Mahkemelerin verdikleri hkmleri icra ile mkellef olmaldr.

imdi, bu gibi tekiltlar mevcut mudur? Hayr! Fakat,
byle bir tekiltn uzak, yahut yakn bir yarnda vcuda
geiecene kuvvetle imanm ve midim vardr.
stikbale ait byk mefkureye ruhen rabt- kalb edelim;
Fakat, henz mevcut olmayan bu muazzam tekiltn mevsimsiz bir turfandas olan bugnk Cemlyyet-i Akvm'a hibir vehile itimat edilemez. Bhusus, zsnn alts ngiliz
memurlarndan ve adamlarndan ibaret olan bu meclis, hi
bir zaman, bilhassa ngilizler'e mahsus ilerde bitaraf olamaz. Bu meclisin teayyd kuvveti, ancak ahlk meyyide
olabilir. Fakat, bunu da ir milletler zerinde emperyalizmi kabul eden bir meclisten beklememelidir. slm milletleri ve slr ark milletleri hakknda manda'y kabul oden
ve teslht men' iin cidd bir surette almayan br hey'etten ne beklenebilir?
O halde Musul Meselesi'nin bu meclise tevdii halinde,
dilne bir karar almaa imkn yoktur. Trkiye'nin kendi
mukadderatn byle mekk hey'ete emanet etmesi doru
deildir. Fakat, elde baka re yoksa, bu tehlikeli ii de bir
kere tecrbe etmek zarurdir.
Bakalm, bu hey'et, Musul ahalisinin rsna referandum tarikiyle mracaat edecek mi? Veyahut orada yaayan
halklarn menfaati, hangi kta olduunu arayacak m?
Musul ahalileri ve bilhassa Krtlerle Trkmenler ve
Trkler kendilerini halk bir cumhuriyete davet eden Trkiye'ye mi, yoksa, Kurun-uldan beri kendilerini airetlie ve gebelie mahkm eden Arabistan'a m ltihak ederlerse, medeniyete mstefd olacaklarn aramaldr.
Cemiyet-i Akvam, bu cihetleri nazari dikkate almazsa,
bugn ihtimal ki henz zayf olan cihan efkr-i mmesi
136

huzurunda, bsbtn skt edecektir. Bugn beynelmilel

bir hukukun madd meyyideleri yoksa da, beynelmilel ahlkn mnev meyyideleri mevcuttur. Bakalm Cemiyet-i
Akvm, bu meyyidenin tesirini hissedebilecek mi?

137

XXIV.
CUMHURYETN ESKL
Dn yine mehul filozofla beraberdik. Bu suretle sze
balad:
Cumhuriyet, siyas tekiltlarn en mtekmilidir;
binaenaleyh, en mtaahhiridlr. Siyas tekmln son merhalesi, cumhuriyettir.
Fakat, iki u, biribirine dokunur suretinde bir kaide
vardr. Cemiyetlerin en iptidi merhalesine kadar karsak,
yine cumhuriyeti grrz.
Cemiyetlerin en iptidasi Totemli semiyelerdir. Bu
cemiyetin, ahs velyeti haiz bir reisi, bir beyi yoktur. Semiye reisi, din yinler cras iin ntihap olunan bir ihtiyardan ibarettir. Avustralya semyelerl bu haldedir.
Totem, semiyenln ismini tayan bir hayvan, yahut nebattr. Ayn zamanda totem, semiyenln meri vicdanndan
138

ibarettir. Semiyenin velyet-i mmesi, totemine aittir. Totemin hkimiyeti demek, maer vicdann hkimiyeti demektir Totem, hkim bulunduka mer vicdan hkim olacandan, Totemizm tekilt, itima tekmln balangcnda
yaayan bir nevi iptida cumhuriyet demek olur.
Filhakika, bugnk cumhuriyetle, o gnk cumhuriyet
arasnda byk bir fark var. Hi, tekmln balangcnda
bulunan bir teklit tekmln sonuna gelen tekiltn tamamiyle ayni olabilir m? Cemiyetin balangcnda bir nevi
demokrasi, bir nevi feminizm de grrz. Bunlar da itima
tekmln son merhalesine ait manzumelerdir. Fakat, bunlar da vaktiyle bu mtekmil sistemlerin balangcnda
grnmler, ondan sonra kaybolmulardr. Bugn yine birer
birer meydana kyorlar. Aradaki fark, bunlarn inthleri
teri kanunlara istinad ederken, iptidailerinin yalnz tre
lere istinad etmesidir.
O halde totemizm, semiyelerin cumhuriyeti demektir.
Zira totemizm devrinde, semiyenin ahs bir reisi yoktur.
Bunun delili udur ki, Totem, bizzat semiyeye aittir. Bu
semiye reisi, onu henz benimsememi, kendi hesabna zapt
etmemitir. Zaten, byie blrey yapld gn, toetm, ma'
erlikten ferdlie intikal etmi, ferd hkimiyeti dourmu
olur. Bu zamanda artk semiye bir cumhuriyet deildir. Zira hkimiyet, semiyeye deil, onun totemini kendi nam
ve hesabna gasbeden reise aittir.
Grlyor ki, siyas tekmln son merhalesi cumhuriyet olduu gibi, balangcnda da ilk merhalesi cumhuriyyettir. Hkimiyet ibtid semiyeye ait iken, sonra ferdleiyor. Bu suretle, velyet-i mme, vilyet-i ferdyeden,
Hukuk-u mme, hukuk-u ferdiyyeden daha evvel teekkl
ediyor.
imdi de, bu istihalenin sebeplerini aryalm.
Sosyologlardan Davy, bu sebebi, potla adl br dette buluyor. imali Amerika'nn garp tarafnda Haida, Tlin139

git, Kvvakiuti adl kavm vardr. Bunlarda potla kaidesini btn tafsilatiyle gryoruz.
Potla, kardaki taraf, karlk yapmaktan ciz brakacak derecede israf yapan, davetlerine meydan okuyan
byk br ziyafettir. Meydana karki tarafn yiyeceinden
ok fazla yemekler konur, umum il tarafndan yemek yendikten sonra, kalan tepeler gibi ylm etleri, kpleri dolduran ikileri vesair yemekleri alp gitmeleri teklif olunur.
Bundan baka ne kadar bakr kazanlar ve postekiden yorganlar varsa, hepsini getirir ortaya atar. Karki taraf derhal bunlar kaldrmaa ve ziyafete mukabil, daha msrifne
bir ziyafet vermee borlu olur. Eer bu borcunu demez,
daha tant3nah bir ziyafet yapmazsa, ziyafette bulunanlar
totemlerini kaybederler. nk, ziyafeti yapp da davetlilere meydan okuyan, kardakilerin mukabele edemediklerini, yani ciz kaldklarn grnce, bunlarn totemlerini yenmi ve totemle beraber semiyenin hkimiyetini de kendi hesabna maletmek zere mensup olduklar zmreden gasbetmi olur. Bu gasp zerine, semiyenin mer vicdanna
ait olan velyet-i mme, bir ferdin, yahut bir sllenin z
mal olur. Bundan sonra semiyede artk cumhuriyet mahiyeti kalmaz. nk totemin ve onun vastasiyle vslyet-i
mmenin gasp edilmesiyle, semlye feodal br vaziyete girer,
semiyenin reisi feodal bir reis mahiyetini alr.
Bir semiye ptd kendi semiyeslm hkimiyeti altna
aldktan sonra, semiyesinin mensup bulunduu kabilenin btn semiyelerini ayni muameleye maruz klar ve bu suretle
onlar da hkimiyeti altna alr. En sonra, airetin karki
kabilesine ziyafet ekip ona da meydan okuduktan sonra,
msrifne ziyafeti mukabelesiz kalrsa, onu da hkimiyeti
altna alm olur. Bu suretle kabilelerden ve semiyelerden
mrekkep koca bir airet, bir ferdin yahut bir sllenin hkimiyeti altna girmi olur. Bu muamele, daha sonra, baka
140

airetler hakknda da tatbik olunur. Ferd hkimiyetin dairesi gittike byyerek sultanla kadar kar.
imdi bu messeseleri Trklerde aryalm: Bakalm
bulabilir miyiz: Eski Trkler de toteme ongun adn verirlerdi. Cami-t-tevrih'in beyanna gre OngunF mbarek
mnsna olan oytun kelimesinden gelir. Ouz boylarnn
muayyen ongunlar vard. Ouzlardan herbiri kendi ongununu mbarek tanr, onlara ok hrmet eder, ok atmaz, etini
yemezdi. Bu ongunlar: ahin, kartal, tavancl, sungur,
u ku, ar dr.
Bidayette ongun ve tamga, boya yani halka aitti. O
zaman her boy bir cemiyet mahiyetinde idi Sonra, boyun
reisi, kendi boy halkna ok mutantan ziyafetler yaparak,
boy halkn hkimiyeti altna ald. Eski Ouz Trkesinde
bu muhteem ziyafete len ad verilir. Ongun, totemdin
Trkesi olduu gibi, len de potla n, toy ziyafetin
Trkesidir. Dede Korkut, kendi kitabnda (sayfa: 9) der
k:
Dirse Han, dii ehlinin szyle ulu toy eyledi.
Hacet diledi. Attan aygr, deveden bura, koyundan ko
krdrd.
-Ouz, Ta (d) - Ouz Beylerinin stne ynak
etti. A grse doyurdu, plak grse donatt, borluyu borcundan kurtard. Tepe gibi et ydrd. Gl gibi kmz sadrd! 1 }. Yine Dede korkut der ki; (s. 4) konuu gelmeyen
kara evler yklsa, yegl
Ouz lenleri ok debdebelidir, Dede Korkut der ki
(s. 3 ) : Er, malna kymaynca ad kmaz. Bununla beraber, Ouzlarda lenin bir nev'i daha vardr ki cmertliin,
1) Ziya Gkalp'm faydaland kaynak, Kilisli Muallim
Rifat (Bilge)'m hazrlad ve 1916'da istanbul'da baslan Kiib-
Doda Korkut Al Lsn- Tife-i Oun (Ouzlarn Diliyle Dede
Korkut Kitab) isimli eserdir.

141

ibzlin ve meydan okumann derecesini gsterir. lenin bu

nev'ine Yama leni denilir. Bu lenlerde ziyafet sahibi, zevcesinin elinden tutarak ota terk ederdi. Kalan
mal, orada bulunanlar tarafndan yama edilirdi. Dede Korkut kitabnn 165 nci sayfasnda yle yazlyor: ok,
Bozok ynak olsa Kazan, evini yamalatrd. Kazan bir gn
yine evini yama ettirdi. Fakat, D-Ouz beraber bulunmad. Yalnz -Ouz yema etti. Ne zaman Kazan evini
yamalatsa, hellinin elini alarak dar kard. Btn maln yama ederlerdi. te Acemlerin Hn-i yama dedikleri yama leni budur.
Yama leni, Potla'n en karakteristik bir eklidir.
imdi, Amerika'nn garbndakl yerli airetlerde Potla'n bu
derecesine az tesadf edilir. Bu ziyafette, davetinin btn
serveti yama ediliyor. Eer davetliler bu ziyafetten daha byk ziyafet yapmazlarsa, bizzarur davet sahibinin hkimiyeti
altna girerler. Mesel, Salur-Kazan senede bir kere, btn
servetini yama ettirmekle, kendi kolu olan -Ouz, gibi
D-Ouz'u da hkimiyeti altna almak istiyor. Bu mddcnn
en bariz delili, yainz -Ouz'a hasredilen bu ziyafeti haber alr almaz D-Ouz Beylerinin, Salur-Kazan'a artk tbi
kalp kalmyacaklarn mnakaa iin toplanmalardr.
Grlyor ki, Salur Kazan D-Ouz'u ziyafetine davet
etmemekle derhal onlar zerindeki hkimiyeti sukut etti. DOuz Beyleri artk Salur Kazan' metb* tanmamaa ve
kendilerine yaplan hakszln intikamn almaa karar verdiler.
Ta-Ouz Beylerinden Oruz Emen ve Kalan Beyler bunu ittiler, Dediler ki: Bak bak imdiye kadar Kazan'n evini beraber yama ederdik. imdi niin beraber olmuyoruz?
ttifakla, cemi' Ta-Ouz beyleri Kazan'a gelmediler, Advet eylediler {Dede Korkut, sayfa: 165).
Grlyor ki kendisine tbi olan D-Ouzu yama
lenine davet etmemekte, Salur-Kazan bunlar zerindeki
142

velyet-i mmesini, Metbiyyetini, hkimiyetini derhal kaybetti. nk daha evvel onlar zerindeki bu sfatlarn, ancak len ve bilhassa Yama-len'i vastasiyle kazanmt.
Yukankj hikyeden anlalyor ki, Salur-Kazan, ki trl yama leni yapyordu. Birine yalnz kendi tfesini,
yani solkol olan ok'lar i-Ouz lar davet ediyordu.
Bu ziyafetin gayesi, tekine nisbetle, kendi has aireti olan
-Ouz zerindeki hkimiyetini kuvvetlendirmekti. Bu ziyafette, D-Ouz'un bulunmasna lzum yoktu.
Ziyafetin ikinci nev', i-Ouz'dan baka D-Ouz'un
da velyet- mmesini ele geirmek, her ikisini de hkimiyeti
altna almakt. Bu ziyafette her ikisinin de bulunmas lzmd. nk, hkimiyet, iki airetten mrekkep olan il zerinde
teesss edecekti.
Bozok beyleri, oktara mahsus olan bir ziyafete itirak etmediklerinden dolay, isyan ettiler. Hakszdlar. nk, Salur-Kazan bu ziyafetle, kendi koluna mensup boylarn
totemini ele geirmek, yani onlarn tabiiyetindeki sadakatlarn kuvvetlendirmek istemiti.
Eski Trklere gre asalet de, gkten yere inen bir nur
stunundan domu olmakla kaimdi, iptida, bu nurdan domak ve asaleti haiz olmak erefi btn il'e t bulunuyordu.
O zaman Trk cemiyetleri iin demokratik ve cumhrdr
demek muvafkt. Sonralar, bir reis karak nurdan domak
erefini lden gasp ile, bunu kendi sllesire hasretti. Bu
hal de, velyet-i mmenin cemiyetten alnp br slleye
verilmesini anlatr. Bazen de, il zayf bir kuvvete sahip iken,
reis, kendi sliesine o hayvana galip olan dier kuvvetli bir
hayvan totem ittihaz eder. Mesel, z sllesini kunlarda
(koyunlularda), kurt totemine, tuhsinlerde (Tosunlularda)
arslan totemine sahip etmek, o slleye kuvvetli bir hkimiyet temin etmek demektir.
143

Eski Trklerde, halkn hkmete vergi vermedii ve bilhassa hkmdarn halk besledii Orhun kitabesindeki u
ibareden anlalr: Zengin bir halk zerine hkmdar nasboluT.madm. Trk M i l l e t i azd, ok ettim, at, yedlrdim, plakt, giydird'm.
Grlyor ki, gerek Ouzlarda, gerekse Trklerde ahs
hkimiyet ve ferd saltanat, potlatan domutur. Totem,
hkimiyeti maer vicdana hasrederken, polla vastasiyle
bu totemin ele geirilmesi, hkimiyeti ferdletirmitir.
O halde, eski Trklerde, bir taraftan, ongunun bandan geen inklplar maer hayattaki inklplar gsterdii
gibi, Amerika'nn lmal-i garb Hindlilerine mahsus potla ile eski Trklerdeki len ve yama leninin, hkimiyeti ferdletirmek hususunda byk bir tesirleri olmutur.
Potlan haricinde harpte muzaffer olmak da, evvel alnan
esirler zerinde, saniyen btn halk zerinde ferd hkimiyetin teesssne bis olmutur.

144

XXVI.
KTSAD A D E M MERKEZ YYET
Dn mehul filozoftan, iktisad muvafaklyetlerimizin
asker ve siyas muzafferiyetlerimizle neden hem-henk gitmediini sordum.
u cevab verdi:
iktisad hayat, siyas ve asker hayatlara benzemez.
Birincisi pek az mer vicdana taallk eder. kincisi ise tamamiyle ondan kuvvetini alr. iktisad hayatta, altnn, elmasn, incinin, dantelnn, krkn kymete ykseklikleri,
maer vicdann onlara fazia kymet vermesinden ileri geliyor. Fakat ekmein, peynirin, etin, patatesin kymetlerini
fertlerin uzv ihtiyalar tayin ediyor. Evvelkilerin madd faydalar olmad halde, iktisad kymetleri ok fazladr, ikincilerin iktisad kymetleri madd faydalarnn neticeleridir.
Demek ki, iktisad hayatn ekseri tecellileri maddeden do145/10

uyor ve ona stinad ediyor. Charles Gde'a gre iktisad

faaliyetlerin temelleri madd ihtiyalardr. Bana gre, bedi,
ihtiyalar da madd ihtiyalara ilve etmelidir. 0 zaman,
iktisad hadiseler refaha taallk eden hadiselerdir denilebilir, Altnn elmasn, incinin, dantelnn, krkn ok kymetli olmalar, bu eylerin bedi gzellikleri dolaysiyledir.
Bu bedi kymetler istisna edilirse, iktisad hayatn maer
hayatla hibir alkas yoktur, iktisad tekml, meslek tekiltla, binaenaleyh, tal<sm-i a'mlin ve ihtisas zmrelerinin teekkl etmesiyle alkadardr.
Memleketimizde taksm-i a'mlin derinlemesi. Hkmetin elinde deildir. Taksim-i a'ml, itima kesfetin oalmas, demek, nfusun artmas demektir. Nfusun artmas,
dou vastasiyle olduu gibi, muhaceret tarikiyle de hsl
olur.
Hkmet, muhacir meselesine ok ehemiyet vermekle,
iki gaye takip ediyor. Birincisi millettalarmz zalimlerin
elinden kurtarmak, ikincisi memleketimizde ictma kesafeti
arttrmaktr. Bugn harite, Balkan devletlerinin zulm altnda bir milyondan ziyade Trk var. Bunlarn Ana vatanda
toplanmalar, milletimizin itima hacmini arttracaktr.
Hkmet, dier taraftan, imendifer, banka, borsa gibi
ktisad miller vcude getirmee alyor. Bu miller vcuda gelirse, iktisad faaliyet kendi kendine inkiaf edecektir nk, ferd uzviyetler, madd ihtiyalarnn tatminini stiyorlar, ferd ruhlar da refah istiyorlar, hat- bazen lks
bir hayat stiyorlar. te iktisad faaliyetin milleri bunlardr. Hkmet yalnz vastalar ihzar edebilir. ktisad hayat inkiaf ettirecek, taksm-i a'mldir. Ortu da vcde getirecek hkmet deildir. O halde, iktisad tekiltlar kendi
bana brakmak m lzm? Eer bunlara hkmet mdahele
edecekse, bu suale evet diye cevap veririm. Dnyann her
tarafnda, iktisad hayat, siys hayata Glge etme baka
ihsan stemem demektedir.
146

Sosyolojinin hakik messesi olan Durkheim, Ben btn dier sahalarda merkeziyetiyim. Yalnz, iktisad sahada adem-i merkeziyyetiyim diyor. Buradaki adem-i merkeziyyetten maksat, hkmetin iktisad lerde merkez olmamasdr.
Grlyor ki iktisad iler, velyet-i mmenin kolayca
halledebilecei iler deil. Bu ilerde velyet-i mme deil,
velyet-i meslekiyye seihiyettardr, Mesel, avukatlara ait
meseleleri Baro nun hukuk velayetine arz etmelidir. Tabiplik ve eczacla mteallik maddeleri Tabipler Cemiyetinin velyet-i tbbiyyesi halleder. Pedagoji meselelerinin halli, Darlfnunla Muallimler Cemiyetinin meslek velyetine
muhtatr. Velyeti, yalnz velyet-i mme ile velyet-i hssaden ibaret farz etmemelidir, Taksim-i a'mlin ve ihtisasn
derin bulunduu bir memlekette meslek velyet de kuvvetli olur. Taksim i a'ml ve ihtisas kuvvetli bulunmayan yerlerde ise, ihtisasa muhta olan ilerin halli de velyet-i mmeye kalr. Halbuki velyet-i mmeyi haiz bulunan zatlarn
btn bu ihtisas lerini bilmesi mmkn deildir. Her ihtisas dairesine ait bilgileri byk ailmelerden ve hezarfenlerden ziyade, mtehasss bilir. AHme, her eyi bilen demektir; hezarfen hereyi yapan demektir. Bugn artk bunlara
kimse itimat etmiyor. Kymet, yalnz azok ihtisas bulunan
kimseye veriliyor, ve bunlara da ancak kendi ihtisaslar dairesinde kymet veriliyor. htisaslarnn haricine karlarsa,
bunlara da artk kymet verilmiyor. Bu hlet, bir terakki eseridir, Taksm-i a'mlin vcudu tamamyle inkiaf etmeden
evvel, lzumu anlalyor, Taksm-i a'mlin inkiaf, byk
ehirlerde nfusun oalmasna ve muttasl hareket etmesine mtevakkf. Teessf olunur ki taksm-i a'ml, Hkmetin elinde deil. Fakat muhacir celbiyle, izdivacn tevikiyle
ve doan ocuklarn hfzusshhaya istinaden yaamlarnn
teminiyie nfus zerinde messir olabilir. Yollar, imendiferler, bankalar, borsalar yapmakla da iktisad hayatn mecralarn hazrlam olur,
147

Bu szlerden, bizde Hkmet, iktisad ilerde hi mdahele etmesin manasn karmamal. Ben bilkis Hkmetin br Mill iktisat programna malik olmasn son derece
lzumlu grenlerdenim.
O halde, ktisad aden-i merkeziyyetsten maksadmz nedir? Hkmetin iktisad ilerde de merkez olmasn
niin istemiyorsunuz?
nk, bugnk gnde her devletin memurlar,
hep siyas kuvvetler tarafndan i bana getirilmi siyaset
adamlardr. Siyaset adamlarnn ise, mutlaka hepsi iktisat
mtehasss deildir, Charles Gide diyor k: Bulgaristan'dan daha byk irketlerin br saat gibi intizamla lemesi,
irketlerin siyas memurlar tarafndan dare edilmeyip, iktisat memurlar tarafndan idare edlmesindendlr. O halde
bir devletin daresi, ktisat memurlar tarafndan yaplabilmi olsayd, o devlet de ktisadi ilerinde tamamiyle muvaffak olurdu. Fakat maatecssf, bugn btn devletlerin memurlar siyas memurlardr. Btn ktisad ileri yalnz iktisat mtehassslar tarafndan idare olunan bir devlet vcudo. geldii gn, Devlet, ktisat ilerine karmamal kaidesi ortadan kalkar. nk devlet, iktisata selhiyet sahibi
olan ellerde bulunduka, iktisad lere karabilir. Fakat,
bugnk gibi, btn iler siyas memurlarn elinde iken karamaz.

148

XXVIII.
ESK TRKLERN DN
Dun mehul -filozof yle diyordu:
Avrupal tiirkiyatlar, eski Trk dini hakknda yanl
bir kanaat edinmilerdir. Avrupallar eski Trk dinine amanizm derler. aman Trke kam kelimesinin Tibet'te
ald ekildir. Kam, Khin mnsndadr. (Mahmut Kagar}. Bundan baka, kam, ruhan br tabiptir. Nevrozlar
tedavi ederler. Fakat, tedavi vastalar sihirbazlktr, amanizm, br din deil, kehaneti ve ruhn tababetle kank
bir sihirbazlktr.
Eski Trkler hem dne, hem de dinin kitabetine nom
adn verirlerdi. Ruhan reise de toyun derlerdi (Mahmut
Kagar). Cihang'nn beyanna gre, br zaman hakanlarndan biri, toyunlarla kamlar imtihan etmi. Kamlar, birtakm sihir oyunlar yapmlar, sihr hnerler gstermiler.
149

Toyunlar da kendi nm adl kitaplarn okumular. Bunda

ahlk kaideler varm. Hakan toyunlarn dn sistemlerini
tercih etmi, amanizm kinci derecede (sihir menzilesinde}
kalm. Ben, bu gibi birok delillere istinatla, eski Trk Dinine Toyunizm adn v e r i y o r u m ! * ) .
Eski Trklerin asl dini Toyunizm idi. amanizm denilen, kark bir sihir sisteminden ibaretti. Sihirin bu suretle dine karabilmesi, eski Trk dinnin sihri tahrm ve
tel'n etmesndendir. nk, toyunizm sistemi de esasen
shriyen din bir mahiyeti haizdi. Halbuki bu ittihada binaen, biribirine kar msaadekr ve ihtiramkr bulunuyorlard,
Toyunlzmle amanizmi bribirinden ayran en mhim
mil, toyunizmin mill olduu halde, amanizm'in beynelmilel olmasyd. Toyunlar, yalnz kendi airetlerinin mabutlarna kar yin icra edebildiklerinden bunlara, yalnz kendi airetlerinin fertleri mracaat edebilirlerdi. amanlarsa,
sfr kuvvetiyle btn aalre mensup umum mabutlara mracaat edebilirlerdi. amanlar, tabip gibi bir nevi sanatkr
olduklarndan, bunlar, yabanc airetlere, illere, hatt yabanc rklara mensup fertler tarafndan da mracaata mazhar
olabilirlerdi.
Sosyoloji ilmne nazaran, dinle sihrin en esasl fark,
dinin bir mmet-egtise olduu halde, sihrin bir mmeti
bulunmamasdr, m m e t , ayni tkarlara malik olan btn
dindalarn tekil ettii din bir zmredir. Trklerin il devrinde her l, din br mmetten ibaretti. nk her l'in
kendine mahsus mabutlar ve ibadetleri vard. ldalar,
ayni zamanda, ayn dinin m'minler dernekt' 0 halde to(*) Abdiil kadir nan'a gre. Ziya GoKalp'n toyunizm dedii din bdizmdcn baka bir ey deildir. Srf itibari olarak
dahi eski Trk dinine toyumn ad verilemez. Tarihte ve fin;;un
amanizm, Trk Tarih Kurumu yaym, Ankara 1972, s, L

150

yunizmin mmeti vard, fakat amanzmin yoktu. amanzmin sihir mahiyetinde olduuna en esasl delil, budur.
amanzmle toyunizm arasndaki bu ayrlk dolaysyle, aralarnda biraz da rekabet vard. Yakut'larda bir aman,
Seroszevvski'ye u yolda ikyette bulunmu: Biz halka kar bu kadar fedkrlklar yapyoruz. Cinlerle, tehlikeli ruhlarla bouarak hayatmz muhataralara atyoruz. Toyunlar
ise halk soyuyorlar, onlara tahakkm ediyorlar. Byle iken,
halk bizi sevmiyor, onlar seviyor.
Sihri dinden ayran bir baka nokta da sihrin daima
dine zt hareketler icra eylemesidlr ki amarizmde de bu
hali gryoruz,
Mesel, toyunzlm saa kymet verdii iin amanizm
sola kymet verirdi. inlilerin rivayetlerine re, kendileri
elbiselerinin sa eteini sol omuzlarna atarlard. Sa tarafn da sol zerinde iliklerlerdi. Trkler ise elbisenin sol eteini sa omuza atarlard. Solu sa stne iliklerlerdi. inliler buna stinatla Trklerde sol tarafn daha muhterem olduunu ddia ederlerdi. Halbuki solun sadan daha mukaddes olmas, yalnz amanzmin bir gr id. Toyunizm
sa daha mukaddes tand iin amanizm onun zddn
ihtiyarla solu daha mukaddes tanyordu. Bu iki grn birlemesinden sala solun msavlii dodu.
Yne amanizm toyunizme zd olmak zere kadna erkekten daha ok kymet veriyordu. Samanlarn sihirde muvaffak olmak in kadn kyafetine girip, kadn gibi nce ses
karmas da amanzmin din olmayp, sihir olduuna dellet eder.
Sala solun zddiyetndek fark, baka kavimlerde de
var.
Sibirya'nn arknda yaayan Soka larla Koryak
larda yazn sa uurlu, sol uursuzdur. Kn sol uurlu,
sa uursuzdur.
Gk-Trkler'de yazn yahut ilkbaharda vefat eden br

151

kimsenin cenazesi yaprak dkm mevsiminde, gzn yahut kn vefat eden bir kimsenin cenazesi de yaprak am
mevsiminde gmlrd. (Orhun kitabeleri, Thomsen)
imal Amerika Hndllerinde, yaz tekltyle k tekilt ayr ayr eylerdi. Yazn totemli semiyeler, kabile, airetler tekilt hkimdi. Kn sllsile-l meratibi muhtevi feodal bir dn kaim oluyordu,
Eskmolarda yazn ayr bir medeniyet, kn ayrt bir
medeniyet vard. Eski Trklerde de, ya ilh baka, k ilh
baka olduu gibi; Yazn toyunizm sistemi, kn amanzn
sistemi kuvvetliydi,
Toyunlar ayn zamanda siyas reislerdi. Siyasi reis
vazifesini grdkleri zaman tudun airet beyi adn alrlard. Dn br vazife ifa ederken de toyun adn alrlard.
Mamafih toyunlar, tudunlara mnhasr deildi. Yabgu
(l Beyi) lardan hakanlar ve hatt ilhanlar bile toyunlardan
saylrd. nk, bunlarn leps din yiniere itirk ederlerdi.
Dede Korkut Kitabndaki boy beyleri, lsm todun, hem
de toyun olan kimselerdir. Bu kitap diyor ki: Ouz Beylerinin alk alk, karg kargtr.
Ulu toy eyle, hacet dile, ola kim bir az dualntn alkyle Tanr bize br batman iyal (oul} vere.
Ouzlarda aman'a ozan denilir. slmiyetten sonra
kam kalkm fakat ozan kalmtr. Kam tbirinin baz
izlerine tesadf ederiz: Kamgan, kam-bre gibi.
Ozan kelimesi sonradan kma bir kelime deildir.
nk Yakutlar aman'a oyun derler k ozan muharrefidr. Yine Yakutlarda dii aman'a odskan derler. Bu
kelimenin ozan kelimesinden itikak ettii ikrdr. Demek ki ozan kelimesi slmiyetten evvel de mevcut idi.
Dede Korkut kitab'na gre ozan'n vazifeleri unlardr:
1 lenlerde ouzname okuyup, kopuz almak.
152

2 Bir gen kahramanlk imtihan verirse, ona ad

vermek ve babasnn servetinden hissesini almak.
3 Tehlikeli br i olursa ona mracaat olunur. Mesel, Deli Kaardan hemiresini istemek gibi.
Yakutlarda yalnz drt byk aman olabilirdi. Eksik
fazla olmazd. Deli Petro mukaddes Kaz' gstermek zere
Mokova'ya 24 aman getirmiti. Halbuki Yakutlarda toyun
tekilt baka trl idi. lk sa kolu (9), sol kolu (8} airetten mrekkepti. Tabii airet beyleri de bu miktarlarda idi,
O halde 24 aded, toyunjarn deil, amanlarn saysdr.
amanlarn ak ve kara nevileri vardr. Birinciye
Yaz aman, ikinciye K aman derler. Toyunlar ise,
daima ak trlar. Br i) baka ile tbi olunca, tabi toyunlar
da tbi olurlar. O zaman toyunlarn da karas mevcut olur.

153

XXVIII.
HALI
Dn yine mehul filozofla beraberdik.
Bizde bir Hal meselesi var. Buna dair mtalaanz syler misiniz? diye sordum. u yolda cevap verdi:
Bizde bir deil, mteaddit hal meseleleri var. Birincisi boya meselesidir. Evvelce halclkta kullanlan btn boyalar sabitti. nk bu boyalar umumiyetle nebatiydi, Nebat boyann hssas, yalnz sabit olmas deildir. Bu
boyalarn, eskidike gzellii artar. Bugn, nebat ve sabit
boyal, seneden seneye gzellii artan eski Anadolu hallarn, yalnz Avrupa'nn mzelerinde grebiliriz,
Almanlar ucuz boyalar cat ettiler. Anadolu'nun halclar, ucuzluundan dolay Almanyann bu maden ve gayrisabit boyalarn, kendi nebat ve sabit boyalarna tercihen
kullanmaa baladlar. Bugnden itibaren, Anadolu hallar
154

kymetlerini Kaybettiler. Az zamanda boyss atan bu hallar

gayet dn bir fiatla satlmaa balad.
Almanlar boyaclkta ileri giderek, hem maden hem
de sabit olmak zere yeni boyalar icat ettiler. Halclardan,
ele geirebilenler bu son boyalar birincilere tercihen kullanmaa baladlar. Hereke Fabrikas, ikinci nevi boyalar kullanmaa itina ettii gibi, yegne hal mbayaacs olan Karpet irketi de, bu nevi boyalarn neir ve tamimine alt.
Bu boyalarn birinci nevine Anilin, ikinci nevine Alizarin boyalar denilmektedir. A n i l i n boyalar gayri sabit,
alizarin boyalar sabittir. Fakat her ikisi de madendirler.
Anllinli boyalar gibi alizarinli boyalar da eski sabit ve nebat boyalarn yerini tutamazlar. Bununla beraber bugn Anadolu'da en ok satlan hallar ucuzluklarna mebni, Anadolu'nun anllinli boyalaryle boyanan hallardr.
Bugn boya meselesi iki maddeye icra olunabilir:
1 Nebat boyalarmzn yeniden kefiyle muhafazalarnn temini, 2 maden boyalarn istimaline mecburiyet
hasl olunca, anilin boyalarn kullanlmasna mmanaatla,
onun yerine alizarin boyalarn kullanlmasn tevik.
Nebat boyalar mnkariz oldu. Fakat bugn aranlsa
b e l k i bu eski boyalan bilenler bulunabilir, iktisat Vekletinin vazifesi, iptida bu nebat boyalan diriltmek ve
lmden muhafaza etmektir. Bunu yapabilmek iin, hal, kilim, cicim yaplan sahalara boya kimyagerleri gndermek
lzmdr. Nebat boyalar, Trkmenlerin eski zamanlardan
beri kullandklar mill boyalardr. Trkmenler, vaktiyle yaylm olduklar Hrzem, Trkistan, iran, Bulucistan, Afganistan, Kafkasya, Musul, Anadolu lkelerinde, hal iml
ederken, yalnz nebat boyalar kullanrlard, Anadolu ve
ran'n baz yerlerinde Farslar ve Krtler de hal, kilim, cicim vesaire yaparken nebat boyalar kullanrlard. Komu
milletler, halcl Trkmenlerden rendiler. Halclk Trk155

ere mahsus bir sanattr. Nebat boyaclk, Trklerin mll

kimyasdr, Msbet lme mstenik olmayan bu ihtiyar kimyann muhafazas lzmdr. Bu kimyay, ilm nazariyeler ve
dsturlarla muhafaza, tabii edemeyiz; amel teknikler halinde muhafaza edebiliriz. Fakat, muhafazadan evvel, bu boyalarn keif ve tesbit iktiza eder. Bunu btn Trkmenlik
vfc Trklk leminde ve onlara komuluk eden ran, Kafkas
lemlerinde aramak ok g ve hatt bugn iin muhldir. O
halde, nebat boyalarn aranmas sahasn, imdilik, yalnz
Anadolu'ya hasretmek zaruridir, ktisat Vekleti, mill, yahut Avrupal boyac kimyagerleri vastasiyle nebat boyalarn
keif ve tesbitini temin edebilir. Bu boyalar, alizarin boyalarnn sabit ve binnisbe ucuz olmasna binaen, artk kullanlmyacak olsalar bile, fenniyat tarihmize girmeleri lzumu,
onlarn her halde koif ve tesbit edilmelerini istilzam eder.
Halbuki, hallarn, kilimlerin ve cicimlerin gzellii ancak
nebat boyalarla boyanmalarna bal olduundan, nebat boyalar her halde, yeniden kullanlacaktr.
Maden boyalar, velev ki alizarinli boyalar gibi sabit
olsunlar, nebat boyalarn yerini tutamyacaktr.
Nebat boyalar kullanmaya imkn olmayan yerlerde ve
zamanlarda maden boya istimali zarurdir. Byle bir strr halinde, maden boyalarn isitmaline de cevaz verilebilir.
Fakat, bu strr halinde bile yalnz sabit olan alizarinli boyalarn kullanlmasna cevaz vardr. Anilinli boyalarn istimali iin, hi br strr yoktur, iktisat Vekleti, iktiza eden
yerlerde, boyahaneler tesis etmeli ve bunlar tesis ettikten
sonra, anilin boyalar ile boyanan hallardan, bedelinin bir
misl ceza-yi nakd alnr, tarznda br madde-i kanniyye
yaparak meclsten geirmelidir.
Halya ait ikinci mesele de, hallardakl eski naklarn
demesdir. Eskiden her ilin, her nahiyenin, her ehrin
kendine mahsus bir enmzec vard. Bu enmzecin naklar asrlardan beri hi demekszn devam eder. Bu, br
156

mill kaidedir, i! hayat yaayan Trkmenlerin ne derece

treci olduunu gsterir.
Son zamanlarda, mill zevkten mahrum bir takm hal
fabrikas yahut tezgh sahipleri, bulunduklar nahiyenin
yahut ehrin tipini deitirmee baladlar. Harp manzaralar ile kumandanlarn resimleri ile gemi resimleryle, din
yahut mill yazlarla mzeyyen acayip ve zevksiz hallar grlmee balad. Bu mesleki tesis ve telkin edenler, ekil
ve nak itibariyle halclmzn ntihtatna sebep oldular.
ktisad messeselerden yalnz Karpet irketidir ki hal yapanlardan mahall tiplerin muhafazasn talep etti. htimal
ki mahalli tiplerin yzde doksan mahfuz kalmasnn sebebi
budur.
imdi, iktisat Vekleti, yapaca bir kanun maddesiyle
her mahallin kendi tipini muhafaza etmesini temin etmelidir. Bu madde-i kanuniyyeye riayet etmeyenlerden ceza-yi
nakd alnmaldr. Trkmen halclna dair koleksiyonlar,
albmler, mzeler yaplmtr. Bazan, br ilin ubeleri muhtelif lkelere dalm bulunur. Bunlarn hallar biribirine
benzemezse, bunlar mterek meneden ayrldktan sonra,
her birinin kendine mahsus olan hal tipini tayin ettii
anlalr. Mesel Yund ili, kendisiyle beraber ayn dededen
gelen Teke ilinin arkadadr. Ananeye gre, bu illerin ikisi
de Son Han dan tremitir. (Yund ili) kelimesi, galiba
bizim lisanmzda Hamid ili eklini alm. Harzem'de k
Yund Hallarn Buhara Hals nvan- ummsi altnda gryoruz. sparta hallar da, Anadolu'daki Yund'lara mahsus hallardr. Buhara Hallarnn en mehurunu Teke hallar tekil eder. Anadolu hallar iinde, Teke Sancann,
hals olup olmad mehul. Afganistan'daki Sartlern
halsna mukabil buradaki Sanlarsn, kendilerine mahsus
halt tipleri olup olmadn bilmiyoruz. Mukayeseli bir bahname vcude getirilirse, hal yapan illerin akrabalna
nazaran hallarn derece-i nahebetleri llebilir.
15"

Trkmen hallartnclaki gzelliin sebebi, bunlarn gelinlik zamannda kendi cihazlarna ilve olunmak zere, Trkmen kzlar tarafndan yaplmasdr. Bu hallarda grdmz naklar, bir k gzyle muhitin ieklerinden alnd gibi, naklarn ahengi de btn eyada sevgilisini sezen air bir ruhun mahsulleridir. Mhaylovskiy'ye atfen Gaston Richerd diyor ki:
Aletsiz, makinasz, her trl imal vastalarndan mahrum bulunan Trkmen kzlarnn, bu kadar gzel hallar
yapabilmeleri, ancak onlarda bir sanat sevk-i tabisinin mevcudiyetiyle izah olunabilir.
Trkler iin bihakkn iftihara ayan olan bu nefis ve
zarif hallarn menban kurutmayalm.
Hal meselesinin br ciheti daha var: Gva Yunanllar,
bizden yn satn alarak onunla Yunanistan'daki yeni yaptklar hal fabrikalarnda hal iml edeceklermi. Yunanllarn
maksad, bu en mll sanatmz elimizden almakm. Yunanllarn maksad, pek cz'i bir cret mukabilinde hal fabrikalarnda alan kadnlarla ocuklar bu cretten mahrum etmektir, Yunanllara memleketimiz mahsulnden yn satmamakla bunun nn alabiliriz.
Gya Karpet irketi de, imaltn Hindistan'a yahut
Fas'a gtrecekm. Bu iki kavim imdiye kadar hi hal yapmam. Binaenaleyh, nefs hal yapamyacaklardr. Biz mamltmzn nefaset ve metanetiyle iktisad mcadelede onlar malup edebiliriz.

158

XXIX.
OMID
Benim ruhum hava ile dolu hir ieye benzer; bu ie,
hibir zaman, hayat memba olan mvellidlhumzadan mahrum kalmaz. ienin iindeki havay bir muhalliyyetl hava
vastasiyle istediiniz kadar boaltmaya alnz: Yine iinde biraz mvellidlhumza kalr. Ruhumun kanna can veren manev mvellidlhumza da mit tir. Ruhumu ne
kadar boaltsanz iinde biraz mit kalr.
Etrafmda bir ok yeis rzgrlar essin: bu rzgrlar,
ilerinde byk frtnalar gizleyen kasrgalar kadar iddetli
olsun. Bu sert rzgrlar birer birer ruhumdan geiriniz.
Hibirisi orada ldayan mit kandilini sndremez.
Ruhumu kardan, buzdan daha souk bir itimatszlk k
istil etsin. Bu kn souu, imal kutbunda bile rast ge159

Bir manzmeye dahi) bulunan seyyareler nurlarn manzumenin merkezindeki gneten aldklar gibi, bir cemiyetteki kymet hkmleri de, kudsiyetlerini, menbalan bulunan
mefkureden alrlar. Bir cemiyetin mefkuresi deiince, onun
iindeki umum kymet hkmleri de beraber deiir. Yeni
doan bir mefkure gnei, seyyareleri ve peykleri olan binlerce kymet hkmleriyle b i r manzme-i emsiyye g i b i
beraber gelirler.
Mesel, bugnk Trkiye'de bir mddetten beri saltanat mefkuresi snerek onun yerine milliyet mefkuresi
parlamaya balad. Mefkrenin deimesiyle balayan bu
inklp, ikinci merhalede kymetlerin inklb suretinde
tecelli etti. Mesel, saray memleketten karld. Devlet,
lik bir ekil ald. Medrese, darlfnunun iine girdi. Cumhuriyet kabul edildi ve ferdi hkimliin yerini tuttu, Eski
saltanat ailesi memleketten karld, nc merhalede,
messeseler n inklb eklini ald. Yni bu yeni kymet
kelimelerinden yeni kanunlar yapld, yeni tekiltlar karld.
Alman filozofu Nietzsche: Hakiki inklp, kymetlerin
inklbdr diyor. Halbuki yukardaki beyanattan anlalyor:
Kymetlerin nklbndan daha derin, daha kkl, daha dall
budakl bir inklp vardr k, o da mefkurelerin inklbdr.
Bir mefkurenin tebdili, yalnz u veya bu manzumeye mensup messeselerin deimesiyle kalmaz. Bu tebeddl din,
ahlk, hukuk, bedi, lisan, iktisad manzumelere mensup
btn messeselerin kklerinden deimelerini iktiza eder.
Eski bir mefkrenin lmesiyle yeni bir mefkrenin domas,
yalnz kymet hkmleriyle messeselerin deil, eski mefkreden domu btn bir medeniyetin de kkten deimesini icabettirir. Bu hal, mefkrenin ok kuvvetli bir mhavvil-l'ahval olduunu gsterir. Mefkrelerde e'nyetlemek ve yeni e'niyetler yaratmak in mevcut olan bu muhavvll-l-ahvallik hssas, mit felsefesinin temelidir. Atf167

red Foullee: Her mefkre e'niyetleir diyor. Bu, mefkure, kendiliinden e'niyete mnkalip olur demektir. Durkheim'e gre, mefkure, istikbalde vcuda gelecek bir hedef
deil, mazide yaanlm bir e'niyettir. O halde, mefkrenin
e'niyetlemesinden maksat, onun neticeleri olan kymet hkmleriyle messeselerin e'niyetlemelerdir. O halde, mefkure kendi kendine doup byyerek yeni bir medeniyeti,
yeni bir milleti diriltmeye kaadirdir. te, benim midim,
mefkuredeki bu haliklik kudretine istinat ediyor. Cemiyetimizi imr ve temdin iin benim en ziyade gvendiim, mefkuredir. Cemiyetin mefkuresi varsa, ona kendiliinden refah, mran, irfan, hep beraber geleceklerdir.

163

XXIX.
ECNEB SERMAYES
Dn yine mehul filozofla konutuk. Ona sordum:
Baz kimseler ecnebi sermayesinin memleketimize
girmesinden saknyorlar. Bu hususta fikriniz nedir?
u yolda cevap verdi:
Sermayenin bir memleketten kp dier bir memlekete girmesi, kann bir uzviyetten alnp baka bir uzviyete
nakledilmesi gibidir. Sermaye, bir lkenin iktisad kan mesabesindedir. Sermayesiz bir memleket, kansz bir vcuttan farkszdr. Bir vcuda iktisad bir nakl-i dem ameliyyesl
yapabilmek iin, baka memleketlerin iktisad kanna yani
sermayesine mracaat ihtiyacndayz. Benim itikadmca, Cihan Harbinden beri iktisad za'fddeme urayan vatanmzn
kansz kalan damarlarna ecnebi sermayesi alanmasiyle, bu
sevgili vatan, yeni bir hayata nil olacaktr.
164

Ben itiraz ettim:

Ecnebi sermayesinin hibir mahzuru yok mudur?
Vardr: Eer siyas artlarla memleketimize girmek
istiyorsa! Bugn, byle artlar kabul edebilecek bir Trk
Hkmeti yoktur. Sermayenin, mene'leri olan hkmetlere
tbi Anonim irketler hline gelmesi doru deildir. Memleketimizde i grecek btn Anonim irketler, birer Trk
irketi olmaldrlar.
Evvelleri, ecnebi sermayenin br mahzuru da kapitlasy o n l a r d . Bugn kapitlasyonlar yoktur k, sermayenin muzr bir ekle girmesine bis olabilsin. O halde, ecnebi sermayeden korkmayalm. O, harap memleketimize girerse, feyizli
bulutlar gibi, memleketimizi iktisaden ska ve ihya edecektir.
Filhakika, ecnebi sermaye bir tufeyl mahiyetindedir.
Uzv tufeyliler gibi, itima ve iktisad tufeyliler de vardr.
Fakat onlara kar biz de tufeyliyiz. Memleketimiz ecnebi
sermayelerle karlkl tufeyllik roln oynamaktadr. Baz nebatlar, baz btida hayvanlarla birleerek birbirinin tufeylisi olurlar. Bu hle teay = symbiose denilir, tki taraf birbirini Ie ederek beraberce yaarlar. Tufeyl, daima
muzr bir mahluk deildir. Trh-i Tabinin beyanna gre,
kann emdii nebat yahut hayvana faydal br hizmette bulunan tufeyliler de vardr. Bu hle Durkhem tarafndan
mtekabil tufeyllik ad veriliyor.
Mtekabil tufeyllikler, birbirine muzr deildirler. nk herbir, yapt hizmetin bedelini alyor. Bu kabil tufeyllikler normaldir; maraz deildirler.
Durkheim'a gre, mill olmayan ve beynelmilel olan
bir taks m-i a'ml de mtekabil tufeyllik mahiyetindedir
ve normaldir. nk bunda da karlkl hizmet vardr.
Durkheim'a gre, bir hizmet mbadelesinin taksm-
a'ml mahiyetinde olabilmesi iin, hizmetlerini mbadele
edenler arasnda mterek bir vicdan bulunmas arttr. Me165

sel, eski Trkiye'de, mteaddit milliyetler beraber yayorlard. Bunlar arasndaki hizmet mbadeleleri, taksim-i
a'ml mahiyetinde deildi. nk, bu milletler arasnda
mterek bir vicdan yoktu. Onlarla mtekabil bir tufeyllik
hlinde idik.
Bugn Avrupa ve Amerika milletleriyle de mterek
vicdanmz yok. Binaenaleyh, onlarla da aramzda bulunan
mbadeleler, beynelmilel bir taksim- a'mln tecellleri deildir. Onlar bizim iktisad tufeylilenmizdirler. Biz de onlarn itm tufeylileriyiz.
Grlyor ki ecnebi sermaye, memleketimize tufeyli
halinde girecektir. u kadar var ki patalojik deil, normal
bir tufeyl halinde girecektir. Fakat o, bizim tufeylimiz olduu kadar, biz de onun tufeylisi olacaz,
evket-i BUHAR bir beytinde yle diyor:
Ey tak! men esr-i humr t tene-leb,
Abi ki m-hor ivaz- srb dihl
Ey asmal sen susuzluktan yanyorsun; ben de humarn
esiriyim. Ben sana su vereyim, sen de bana arap ver!
Ecnebi sermayesinin memleketimize yapt hizmetlere
bir nmune gstereyim.
Drama ve Serez Muhacirleri memleketimize gelince.
Hkmet para vermek iin davranmadan evvel, onlara ttn tccarlar para verdiler. Hepsi ttn ekicisi olan bu
muhacirler, ttn tccarlarnn yardmiyle bu sene ok ttn
ektiler, Tabi, ecnebi sermayesi, ttnc muhacirlere yalnz
onlarn menfaati in bu paralar vermedi. Bilhassa kendi
menfaati iin verdi. Sene nihayetinde bu avanslara mukabil
baka tccarlardan daha ucuz ttn satn alacaktr,
Ttncler, Ttn irketlennden, yani ecnebi sermayeden istedikleri kadar avans aldlar. Bu para ile derhal
ttn ekmee baladlar. Ellerinde avularnda ne varsa Yu166

nanllar tarafndan gasbolunan bu namuslu ttn iftileri,

Hkmetin yardmndan evvel, ecnebi sermayesi le birleerek ttn ekinlerini ektiler. Bu iftiler, imdi de, isteseler,
ttn tccarlarndan istedikleri kadar para alabilirler. Gelecek sene, ifti bu avansn tamamn, yahut bir ksmn
der ve yahut yeniden avans alr.
Ttn irketlerinin muhacirlere yaptklar ikinci hizmet
de, nefis ttn yetitirmesini bilmeyen kylere fenn mtahassslar gndererek, ttnn fenn uslde ekilmesini, biilmesini, terbiye edilmesini retmektir. Ttn irketleri
bu ii de yapyorlar.
Vakaa, irketler bu hizmetleri de srf kendi menfaatleri iin yapyorlar. Bize m f i d olduktan sonra, varsn kendileri do mstefid olsunlar. Adalet, bunu iktiza etmez mi?
Memlaketimi2, eski zamanlarda da, ecnebi sermayeden
ok istifade etmitir.
Memleketimizi imendiferlerle donatan ecnebi sermayeleri deil midir? Biz bugn, onlar istersek satn bile alabiliriz. Bankalar, borsalar, sigorta messeseleri, hep ecnebi
sermayeslyls husule gelmi deil midirler?
Ecnebi sermayeleri, memleketimize hariten giren br
elektrik cereyan gibidir. Bu csreyandan karlacak ziya,
hararet ve hareket nasl memleketi mar edebilirsa, ecnebi
sermayeleri de ylece mar edebilir.
Ecnebi sermayeler geliyor! derlerse, ho geldiler, safa geldiler demeliyiz. Mill sermayelerimiz oalncaya kadar, memleketimize ecnabi sermayeler gelsinler, mill teknisyenler yetiinceye kadar, ecnobi teknisyenler de gelsinler. Bunlar, ikisi beraber alarak memleketimizi imar etsinler. Biz imdilik tek bamza, ne ferden ne de Hkmete
bu ii baaramyacaz.

167

XXIX.
HEDEFLER VE MEFKRELER
Dn gene mehul filozofla beraberdim. Elinde br gazete vard. Dedi k:
Baz kimseler, hl hedef ile mefkrenn ayr
ayr eyler olduunu anlayamyorlar. Hedef, uurlu bir fikir, mefkure uursuz br duygudur. Hedef, zihindeki bir tasavvurdan ibarettir; mefkre ise, biz arkadan iten, gizli bir
kuvvettir. Bu gizli kuvvetten yalnz, uur sahnesine ktktan
sonra haberdar oluruz. Hedef bir en'yet olmad halde,
mefkre hakk br en'yettr.
Mefkre, yaratc bir hz, yaratc bir hamledir. Hedef,
dnlm br gaye, yaratlm bir maksattr. Bu gayeyi, dnen, bu maksad yaratan da cemiyet deil, ferttir. O halde
mefkre maer, hedef ferddir.
168

imdi bakalm: Mahiyeti hedeften, maksattan baka bir

ey olan mefkre nasl bir eydir?
Mefkre, mstesna anlarda yaanlm ve gene o anlarda yaanabilen bir hayat tarzdr. Bu mstesna anlar, cemiyetin byk bir buhran geirdii dakikalardr.
Ad zamanlarda fertler, yalnz ferd hayatlar ile megul olduklarndan, cemiyetin hayat gayet zayftr. Fertlerin
uyank bulunduu bu adi zamanlarda cemiyet uykuya dalm gibidir.
Fakat, milletin hayat byk bir tehlike ile tehdit olunduu, cemiyet byk bir hamle le kendini kurtarmaa azmettii galeyanl dakikalarda, cemiyet, bu derin uykudan
birdenbire uyanr. Fertler bu esnada kendi menfaatlerini,
ahs arzularn, ailelerini, servetlerini, hatt aklarn unuturlar. Hepsinin ruhunda yalnz mterek bir heyecan, mterek bir ihtiras hkm srer.
Su anlarda, fertler mnferit, mnvez da kalamazlar.
Daima tede beride ynaklar, tecemmu'lar vcude gelir.
Herkes bu cemm-i gafrin iine girer. Halkn arasnda tabi
hatipler zuhur eder. Bunlarn efkr- mmeye uygun olan hitabelerini herkes alklar. Efkr- mmeye muhalif sz syleyenler lin kanununa arptrlr, yani umum tarafndan paralanr.
Fert, sonradan yalnz kalnca, bu galeyanl tecemmu'larda syledii szlerin, itirk ettii kararlarn kendisinden ktna hayret eder. nk, bu galeyanl dakikalarda,
fertler, ferd ahsiyetlerini kaybetmilerdi. Hepsinin ruhunda
hkm sren, yalnz ma'er ahsiyetti. Cemm-i gfir halinde, syledii szler, yapt iler, hep bu ma'er ahsiyetin
iradesinden domutu. Fransa'nn byk nklbnda 4 Austos gecesi mehurdur. Millet Meclisinin bu geceye tesadf eden itimanda asilzadelerle rhn reisler, snflarna
mahsus olan btn husus imtiyazlardan mttehiden feragat ettiler. Halbuki, meclis dalp da, evlerine gidince
169

zadegnla ruhan reislerin hepsi, nasl olup ta byle bir karara itlrk ettiklerine atlar. Cmlesi, bu geceki reylerden
piman olmulard. Sonra Aldanmlar gecesi adnt verdikleri bu gecenin, imtiyazlara taalluk eden kararlarn bozmak iin ok uratlar, fakat muvaffak olamadlar.
Alman krallarna ve prenslerine istiklallerinden vazgeerek yeni Alman mparatorunun tbiiyeti altna girmei
de, 70 muzafferiyetlnl mteakkip Versay'da toplanan Alman
hkmdarlar ve prensleri meclisine arzetmei byk bir
frsat addetmiti. Prusya kralndan baka ne kadar Alman
hkmdar veyahut prensi varsa, hepsi Prusya kraln kendilerine metb' ve imparator tandlar. Almanlarn bu itimai da, Franszlarn 4 Austos itimai gibi bir aldan
gn idi. nk, bu itimada istiklllerini vatann birlii
iin feda eden krallar ve prensler meclisten ayrlr ayrlmaz
piman oldular.
Ayni tecrbeyi Trkler de yaptlar. Byk asker ve
siyas zaferleri mteakkip toplanan br parlamento galeyanl bir itimada, bundan sonra devletin Cumhuriyet ve lyik
devlet olduunu iln etti. Bu karara ulema ve meayihten
olan mebuslar da itirak ettiler.
Tarih tetkik olununca grlyor ki byk mceddltler,
halka kabul ettirdikleri byk inklplar vcuda getirmek
in en buhranl dakikalar ntihap ederler. Bunlar, skn
zamannda asla kabul ettiremiyecekleri teceddtleri, byk
buhran hengmelerinde kolayca kabul ettirebilirler.
Demek ki, bu galeyanl anlarda, fertler son derece fedakr oluyorlar. Bundan baka, tehlikede bulunan zmre
hangisi se, onun kymetine ve manev velyetine ok hrmet
ederler. Velyetlere ve kymetlere byk hrmetler arzetmek, nzibatn temelidir. O halde, byk br buhrandan
doan ve nde iddetli bir hayat yaanlan mefkure, gerekten yaratc bir hamledir. Bu hamle, fertleri hakik kymetlere kar, hem en byk hrmetleri takdime, hem de en
170

byk fedekriklar icraya sevkeder. Bundan baka, ynaa

itirak eden fertlerin mitleri, azimleri, imanlar da son
derece kymet kazanr. Bu anlarda nice lalm adamlar gazapl, nice korkan adamlar kahraman, nice bedbinler nikbin, nice meyuslar mitvr olurlar. Bu anlarda, umum ruhlarda, sar ve mstevli bir vecit vadr ki, hepsini en tatl
saadet duygularna garkeder.
te, insanlarn bu galeyanl anlarda yaadklar bu
tatl saadet hayatna mefkure ad veriliyor. Demek ki mefkre, buhran zamanlarnda iddetli br halde yaanlan ok
iddetli br maer bayattr. Baka vakitlerde yaanlan
hayatlar ise ferd hayatlardr. Fertler, tabiaten huzztc,
menfaat ve hodkmdrlar. Mer ise, tab'an menfaats2
ve fedekrdr. Maer bir hayat yaadklar bu mstesna
anlarda, fertler de mer gibi, hasb, menfaatsz, fedakr
olurlar. Mefkrenin menfaatperestlikten, hodkmlktan uzaklamak suretindeki tecellisi, bundandr. Fentler, cemiyetin
grlmeyen varln, ancak bu mstesna anlarda seziyorlar. Onun manev mevcudiyetinden haberdar oluyorlar. O
halde mefkure, cemiyetin kendisidir. Zira, cemiyet, kendisini terkip eden fertlerden deil, bu fertlerdeki mterek
duygulardan, mterek iradelerden, mterek dnlerden,
yani mterek vicdandan ibarettir. Bu gzlere grnmeyen
manev vcudu, eski zaman adamlar Peri, melek, Tanr
timsalleriyle tasavvur ederlerdi.
Eski Trkler, tabi akn galeyan haline geldii bir Ak
a kabul ederlerdi. Bu ak anda semadan inen bir nur
stunu, yahut btn eyada mnteir halinde bulunan Altun Ik kime dokunsa onu gebe brakrd. Gy am fst ve hu adl aalarn bu suretle gebe kalmasndan Dokuz Ouzlar vcuda gelmitir.
Bu Altun Ik, mefkreden baka bir ey deildi. Ak
a ise, mefkurenin domasna sebep olan byk bir merl
galeyan ve itima buhrand. Trk hayatnda, yle buhranl
171

dakikalar, az deildi. Daima l en kk eklinden balayarak ve dier llerle birleerek tekml eden boy beyliinden il beyliine, il beyliinden hakanla, hakanlktan lhanla atlayan bir cemiyette byk buhran dakikalar eksik
olamazd. Byk zafer veya malubiyet, mefkrenin domasna kfi idi. Balkan Muharebesi, Umum Harp ve Mtarekeden sonra grlen ahval, Trkn mefkuresinin domasna sebep olmad m?
Mefkresni bulan bir millette, dalma arkadan bir itme
vardr. Zihn bir tasavvurdan ibaret bulunan hedef se,
bizi arkadan itmez, insanlar daima iten, mefkreden baka
bir ey deildir. Hedefe ulamak iin byk cehltler sarf
lzmdr. Halbuki her mefkure, cemiyetin arasnda, onu leri doru iten yaratc bir hamledir. Mefkuresi deien bir
milletin, btn kymet hkmleri de beraber deiir. Bundan
dolaydr kl, Nietzsche, Hakik nklp kymetler nklbdr diyor. nk kymetlerin inklb mefkrenin deitiini haber verir.
Eski filozoflar, ekseriya mefkre ile e'niyyeti birbirinin zdd gibi grrlerdi. Bir ey mefkre ise, e'niyyet olamaz. e'niyyet mefkre mahiyetini alamaz sanrlard. Bu
telkki, ayniyle edebiyata da geti. Mesel, Victor Hugo diyor ki: Mefkre e'niyyete temas edince toz halinde dalr. Bir mit felsefesi yapacam diyen Alfred Fouille
ise Her mefkre erge e'nlyyetleir demitir.
Yukarda grdk ki mefkre, br fikir halinde balayarak, sonradan e'niyyete istihale etmez. Belki, mefkre t
ilk meneinde bir canl e'niyyet olarak doan byk bir
buhran zamannda, cemiyette, yalnz mterek vicdan hkim olurt 1 }. Ferd vicdanlar kaybolur. Bu mterek vicdan,
1) Metin aynen byledir. Gazetede baslrken yaplan bir
atlama sonucu bu cmle ve anlam dklnn meydana geldii
anlalyor.

172

ruhlara veciter saan, btn fertleri kudsiyetine kar hrmetkar ve fedakr klan yaratc bir e'niyetiir.
Mefkure dediimiz ey, bu maer vicdann edit ve
mteksif bir hayat hamlesidir.
Demek ki mefkure, yeni doduu zaman canl ve yaratc bir e'nyyet, hamleli bir hayattr.
Bununla beraber mefkreyi douran bu mfrit galeyanlar, ferd ruhlar iin ok yorucudur. Bu sebeple, bu maer
vecit devresi uzun mddet devam edemez. Birka hafta gemeden ferd ruhlar yorulmaya balar. Bunlarn aralarndaki
edit tetler gever, fertler rhan eski seviyelerine nerler, Buhran zamannda yaanan o iddetli galeyanlardan,
baz mphem hatralardan baka bir ey kaimaz.
O yaratc buhran devresinde neler dnlm, sylenmi, yaplmsa, hepsinin cazl, fakat solgun hatras kalr, Bu hatralar, imdi, yalnz vecltli bir fikirden yahut vectli bir sr fikirden ibarettir. Mefkure, ancak bu zamanlardadr ki e'niyyetten uzaklaarak bir fikir halini alr. Bu kere mefkure ile e'niyyet arasndaki mksiyet gerekten katleir. nk, bir taraftan buhran zamanndan kalma mphem fikirler vardr. Dier taraftan da, ferd hayatn canl
htisaslar, mahedeleri vardr. Bu sonunkiler, e'nyyeti
tekil edince, mefkure ile e'niyyet birbirinden uzaklar.
Hatt bu ferd e'niyyet karsnda o hatralar yava yava
silinmee, bsbtn zail olmaya balar. Bereket versin ki bu
hatralarn bsbtn mahvolunmasna mni olan bir takm
itima makanizmalar var. Mefkreyi douran o galeyanl
devrenin her yl dnmnde kendiliinden br mill bayram
vcuda gelir. Her sene ayn gnde o galeyanl hayatn kk bir nmunesi yeniden yaanr. Mefkure nerede domusa, oras itima br Kbe mahiyetini alr. Hangi dsturlar,
vecizler sylenmise, bu bayramlarn tebrikleri mahiyetini
alr O aylarda hangi bayraklar, renkler, ziynetler kullanlmsa, bu bayramlarn timsalleri, almetleri olur. Hulsa o
173

hengmeye mahsus her fiil, her sz, her ekil, tekrar bu yl

dnmlerinde mefkureyi douran buhran hengmndaki byk vecdin zayf bir derecesi husule gelir. nk, bu anlarda gene ruhlarn ahlk seviyesi ykselir. Gene ferd menfaatlar, ihtiraslar unutulur; Herkes, az ok fedakr, kahraman, hasb bir seciye ktisap eder. Buhran devri getikten
sonra e'niyyet olmaya yaklar. Demek ki, mill bayramlarn rol, senede bir kere ruhlarn seviyesini mefkreye kadar ykseltmek, mefkreyi de e'niyyet haline kadar indirmektir.
O halde mefkre ile e'niyyet bazan bsbtn birleir: Yaratc buhran zamanlarnda mefkrenin hakik bir
hayat halinde tecellisi gibi. Bazan da birdenbire uzaklarlar;
Ferd hayr.tn galebe ald zamanlarda mefkurenin, solgun
fikirler, hatralar halini alarak ferd ihtisaslar ve mahedelerle teks etmesi gibi. Bazan da birbirine yaklarlar: M i l l bayramlarda, mefkurenin, buhran zamanndan daha az
iddetli br surette yaanarak canl e'niyyet olmaya az ok
yaklamas gibi. Toplanmann, birlemenin byk feyzin itima bir sevk-i tabi ile en iyi bilen, siyas frkalarla ilm,
ebed cemiyetlerdir. Bunlar, senede bir kere kongre halinde toplanarak, soumaya balayan mefkrelerini atelendirirler. Senelik kongresini yapmayan tekiltlar, br ki sene
bsbtn imanlarn ve mefkurelerini kaybetmee balarlar.

174

XXXII.
R O M A N
Dn yine mehul filozofla konutuk. Ona sordum:
Genlerimizin bir ksm sporla megul, bir ksm
da iktisad lere atlm. Bunlar kitap okuyamazlar. Halbuki bugnk Avrupa medeniyeti kitapa istinad ediyor.
Bugn en ok okuyan milletler, en meden milletlerdir. B2
de genlerimizi okumaa altrmak iin ne yapmalyz?
yle cevap verdi:
Bugn bizde okunan kitap yalnz romanadr. Bizde
bundan elli altm sene evvel roman da yoktu. Ahmet Mithat
Efendi Trk halkn roman okumaya altrd. Birok romanlar tercme eni. Birok romanlar da karihasndan kard.
Yani ibd etti.
Ahmet Mithat Efendi'den evvel, birka roman tercme
edilmiti. Mesel, Kont Monte Kristo Alexandre Dumas'175

nn en merakl romandr. Teodor Kasap adl bir rum bu

roman tercme etti. ok rabete mazhar oidu. Ahmet Mithat
Eiendi Trk halknn romana olan merakn ve ihtiyacn anlad. Hasar Meliah i!e Hseyin Fellah' yazd. Lisanmzda yazlan bu ilk romanlar okuyucu halkn ok houna gitti.
Ahmet Mithat Efendi bundan sonra, birok romanlar daha
yazd. Hepsinde sade Trkeyi kulland. Yand romanlar
edeb romanlar srasna geemedi, fakat onlara zemin hazrlayan bir mbeir aldu.
Bizde edeb roman Samipaazade Sezai Bey'n Sergzet adl eseriyle balad. Ondan sonra Hal id Ziya Bey
Servet-i Fnn zmresinin romancs oldu. Edeb romancl birok eserleriyle canlandrd. O zamandan beri bizde
iki trl roman yaylmakta ve okunmaktadr: 1 Hseyin
Rahmi Bey ve emsllerldir ki bunlar, Ahmet M i t h a t Efendi
gibi halk elendirmek ve elendirerek eserlerini okutmak
sterler, 2 Edeb romanlardr.
Edeb roman bizde, bugn iki mhim inklp geirdi:
Birincisi romanlarn gzel Trke ile yazlmas, kincisi m i l l hayat tasvire almasdr. Halide Hanm'la Yakup Kadri ve Reat Nuri beyler, gerek lisanca ve garek ruha ok
kymetli eserler vcuda getirdiler.
Lisanmzda birka mill roman yazlmakla beraber,
bence, m i l l e t i m i z i n roman ihtiyac tatmin edilmi deildir.
M a d e m k i Trk halk bugn romandan baka bir ey okumuyor ve mademki ok kitap okumak medeniliin miyardr;
Bugnn mrebbileri de romanclar olmak iktiza eder. Ah
romanclar, ah romanclar! Bugn siz elinizdeki kuvveti biraz bilseydiniz, az zamanda memleketin ahlkn deitirebilirdiniz.
Gazetelerde hergn mteaddit intihar vakalar okuyoruz. Bunlarn yzde doksannda romanlarn tesiri vardr.
Romanlarn ruhlar zerinde tesiri byktr. Roman bir
taraftan halktan alr, dier taraftan halka verir.
176

Halit Ziya Bey'in Mai ve Siyah'nda en canl enmzec

olan Ahmet Cemil, Servet-i Fnn zmresinin en yaayan
bir timsalinden baka bir ey deildir. Reat Nuri Bey'in en
canl eseri olan alkuu'ndaki Feride enmzeci de bugnk hayatn bir mkesidir. Fakat, gerek Ahmet Cemil, gerek
alkuu bir kere edebiyat kisvesine brndkten sonra,
zamanlarnn gen ruhlar zerinde messir olmaa baladlar: Servetifnn devresinde birok genler tpk Ahmet
Cemil gibi duymaa, dnmee, irade etmee yeltendiler.
Bunlardan birini gren te bir Ahmet Cemil tipi daha
derdi.
alkuu yazldktan sonra btn gen kzlar birer alkuu kesildiler. Edebiyatn hayat zerindeki messirliine
en iyi misailer, Ahmet Cemil ile alkuu'dur. kisinin de
bu kuvveti haiz olmalar daha evvel itima hayata bir canl mkes olmalarndandr.
Edebiyat, yle bir peri kzdr ki temas ettii eserlere
can verir, iir ile musiki bu perinin kanatlardr. Roman,
bunlarn hepsini nefsinde toplamtr.
Roman, yle bir ressamdr ki fras tavustandr; yle bir airdir ki kalemi altundandr; yle bir mugannidir ki
saz platindendir.
Bizdeki roman, terbiyev roln henz ifa edememitir.
Genlere alamak stenilen btn duygular, iradeler,
dnler roman vastasyle onlara kolayca telkin olunabilir. Fakat maateessf bizde yazlan edeb romanlar hem
miktarca azdr, hem de roman kahramanlarndan pek az
canl enmzecler halini almlardr.
itima hayata hem mkes ve hem messir olan byle bir vastadan tamamiyle istifade etmek istersek, Avrupa
lisanlarnda ne kadar edeb roman ve hikye yazlmsa,
bunlar hep Gzel Trke ile lisanmza nakletmeliyiz.
Bu tercme edebiyat, hem lisanmz zenginletirecektir,
hem de ktphanemizin zenginlemesini temin edecektir.
177/12

Tercme edilecek edeb romanlar pek oktur. Bunlardan bize yaryanlart derhal lisanmza nakletmelyiz. yle
olmal ki edeb romanlar lisanm'zda byk bir ktphane
tekil etmelidir.
Bir romann lezzetle okunabilmesi iin romanesk olmas arttr. Romanesk tercmesiyle ie balamalyz.
Tercme edilecek romanlardan bir Roman ktphanesi vcuda getirmeliyiz. Bir ktphane ki btn kitaplar
lezzetle okunabilsin. Bu ktphane en terbiyev kitaplar
muhtevi olacaktr.
Muhtelif romanlarn lisanmza tercmesi kfi deildir.
Terbiyev mahiyeti haiz mill romanlar yazlmas da lzmdr, Lisanmzda bu yolda romanlar niin kfi miktarda deildir? nk, mill romanclarmzn says azdr.
Roman, yeni zamann destandr; Nasl ki destan da
eski zamann romandr. Romann mhim ahsiyetlerine
Roman kahramanlar denilmesi bundandr. Destan, kahramanperestlik dininin menkbelerinden doar. Kahramanlar
iki nevidir:
Biri din kahramanlardr k bunlara yarm ilhlar denilir, bunlara ibadet edilir, ikinci nev kahramanlar, destanlarn ve romanlarn en ehemmiyetli ahsiyetleridir.
Roman, mcerret fikirleri mahhas bir hayat halinde
canl olarak gsterir. Selkasiyle her fikri mahhas grmeyen bir yazc iyi romanc olamaz; Mcerretleri grmek
selikas romanclk iin muzrdr. Mcerretleri gr, lm bir
grtr, sanat ise mahhaslar grmekten doar. Sanatkrda bir ocuk ruhu, yahut br iptida adam vardr; Bu ruhlar da onlar gb yalnz mahhaslar grrler.
Roman, tarihten daha doru bir tarihtir demiler.
Bence, roman mahhas br sosyolojidir; Sosyolojinin en
derin meselelerini romanlar halletmektedir. 8u zamanda,
sosyolog olmayan bir yazc iyi bir romanc olamaz, iyi bir
romanc olabilmek iin memleketimizin sosyolojisini, millet178

mizin ve asrmzn psikolojilerini tetkik etmi olmak lzmdr, Bugn, bize mahsus itima meseleler vardr ki Avrupa'da yoktur. Bugn nikhta, talakta ve mirasta msavat
dsturu le ifade edilebilen Trk aile inklb bizce mhim
bir itima meseledir. nk, tima uzviyetin hceyresi
ailedir. Demokratik bir cemiyette aile de demokratik olmaldr. Cumhur bir devlet inde aile de cumhuriyet esaslarna
msteniden teekkl etmelidir. Demokrasinin temeli msavattr, cumhuriyetin temeli hrriyettir. 0 halde aile de msavat ve hrriyet umdelerine istinat etmelidir. Bizdeki bu aile
meselesini halledecek romandr. Naslki Avrupa memleketlerinde de aile meselesini halleden roman olmutur.
Roman bizim iin tatl bir mekteptir. Bu mektepte muhta olduumuz her eyi renebiliriz. Bir mektepki biz evimizde otururken o ayamza gelir. Bizi hem elendirir, hem
de malumatl klar.
Roman, ayamza gelen bir tiyatrodur. Odamzda onu
seyrederiz.
Roman, bizim iin bayatl bir mzedir. Orada,, orijinal
ahsiyetlerin canl heykellerini grrz.
Roman, bizim iin, asrlk vakalar bir saatlik temaaya
sdrabilen bir simgedir.
Hulsa roman bizim iin her eydir. Onun oalmasn
isteriz.

179

XXXIII.
ROMAN VE HAYAT
Bundan otuz sene evvel, birgn Erzurum Mlk dad'sinde hazrlk grlyordu. O gn 4. Ordu Miri Erzincan'dan Erzurum'a gelecekti. Talebenin karlamak iin
gitmesi lzm geliyordu. Mlkiye mektebinde ayak talimleri
olmad iin, hemen arabuk bir ayak talimi yaptrmay bir
zabite rica ettiler. Zabit, talebeye bir saat kadar ayak talimi
yaptrdktan sonra, mektebin mdrne ded ki:
Talim bitti, talebeyi k i m gtrecek?
Mektepte bu ii yapabilecek bir muailim yok. Ben
de yapamam. O halde, bu byk ltf da sizin yapmanz
rica ederiz.
Hayr, bu olamaz. Ben askerim. Bir asker byle sivil bir vazife ile byk bir kumandann karsna kamaz.
Acaba, talebe arasnda bu ii yapacak kimse yok mu?
183

 Bilmem, fakat, belki Hseyin Sabir ! yapabilir. nk talebeler arasnda manev nfuzu var.
O halde, onu aralm da teklif edelim.
Mektep mdr, zile bast. Gelen hizmetiye:
Git Hseyin Sabir'e syle, imdi buraya gelsin dedi.
Biraz sonra, Hseyin Sabr, mdrn odasna girdi.
Mdr dedi ki;
Talebeler ayak talmi grd. imdi talebeleri bu
intizamla istikbal yerine gtrmek lzm. Mektebimizde bu
ii yapabilecek bir muallim yok. Dardan birini bulmak
mmkn deildir, O halde bu ii yapmak sana kalyor.
Hseyin Sabir, on be yanda, son derece sklgan bir genti. Fakat bu gen ok kitaplar okumutu. Bu
kitaplar arasnda Goltz Paa'nn M i l l e t i Msellha's da vard. Derhal bu kitaptaki bir sz hatrna geldi. Goltz Paa
diyordu ki: Kendisine bakumandanlk asas teklif olunan
hibir kimse bu asay reddedemez. Bu htra, Hseyin Sabir'i kumandanl kabule evketti.
Biraz sonra, talebeler muntazam admlarla yryorlard, Hseyin Sabir, yalnz saa yahut sola dnmek icap ettii zaman, kumanda vermee mecbur oluyordu.
Fakat bu srada arkadan gelen Asker Rtiyesi talebeleri de br zabitin kumandasnda olarak geldiler. Bunlarn
gelmesi halli g br meselenin kmasna sebep oldu.
dad talebeleri, mekteplerinin daha yksek olmasndan
dolay daha ilerde bulunmak istiyorlard. Rtiyeliler de
Biz askeriz, gelen adam da askerdir, O halde bizim daha
ilerde durmamz lzm gelir diyorlard.
Hseyin Sabir talebelere ayr ayr rica etti. Talebelerce bu bir mektep gayreti meselesi olmutu. Hi birisi aa1) Hseyin Sabir, Ziya Gkalp'm dedelerinden birinin addr, Makaleye mevzu edilen olay, Erzurum'da deil, Diyarbakr'da
gemtlr. Hseyin Sabir de Ziya Beyin kendisidir.

134

da durmay kabul etmiyordu. Halbuki durulacak yerden ok

ileri gitmilerdi. Hseyin Sabir, belki rtiyelileri kna edebilir diye onlarn zabitine mracaat etti. Fakat o da Ben
talebeleri kandramam. Sizin talebeler daha byk olduklar
iin, daha sz anlar olmalar icap eder dedi,
Hseyin Sabr, esasen asker deildi. Askerlikle mnasebeti yalnz bir saat ayak talimi grmekten ibaretti. Evvelce kendisini o kadar seven ve hi sznden kmayan
arkadalarna imdi sz geiremiyordu. Kimbilir, belki onlar
arasnda kumandanln kskananlar da vard. Dierlerini
kkrtanlar ihtimal ki bunlard. Hseyin Sabir arkadalarna
ok rica etti. Hi birine sz anlatamad. Fakat bu yrye
de derhal nihayet vermek son derece lzmd. Hseyin Sabir, hafzasna mracaat etti. Acaba okumu olduu kitaplarn birinde bu skntl hale nihayet verecek bir vak'a hatra gelemez miydi? nk ok kitap okuyanlar siretlerine
rnek olacak misaleri bilhassa romanlarn, hikyelerin iinde ararlar. Hseyin Sabir de bu anda, bu areye mracaat
etti.
Derhal hatrna Sar inci adl romann bir vak'as geldi:
Hindistan'da hkmet tarafndan takip olunan, fakat ilerinden brinin sevdii bir Hintli kz, Hinduiardan kurtarmaya alan br Fransz heyetine bir ngiliz yzbas da
itirk etmi. Bunu yapabilmek iin kumandanndan birka
ay izn alm. Bu suretle bln kumandas, rakibi olan
mlzimin eline gemi. Bu mlzm yzbay da Franszlarla beraber tevkif etmek sitiyor. Fransz heyeti blkle
kar karya gelince, mlzim tevkif emrini vermee hazrlanyor. Fakat, ondan evvel yzba atn ileri srerek,
Blk saa, yarm sa! kumandasn veriyor. Blk derhal intizamla yrmee balyor. Bu hareketiyle bln
kumandas mlzimin elinden karak asl sahibi olan yzbann eline geiyor.
185

Hseyin Sabir, bu htradan bir netice kard: imdi benim ricalarm dinlemeyen bu asi ble ngiliz yzbas gibi: Blk dur! kumandas verecek olursam, phesiz derhal duracaktr ve arkadalarm aleyhimde kkrtanlarn talebeler zerinde hi bir tesiri kalmayacaktr.
Bu dn zerine hemen bir baskn eklinde Blk!
diye sesini eri yksek perdeye ykselterek barmaya balad. Derhal talebeler asker bir vaziyet, aldlar ve verilecek
kumandann icarsna hazrlandlar. nk ruhlarnda asilik
duygular birdenbire snm, onlarn yerine askerlik duygular uyanmt. En nihayet iddetli br dur... kumandas
verdi. Talebelerin cmlesi bir vcut halini alm gibi. hepsi birden durdular. Sonra talebelere cephe kumandas verdi. Bu suretle talebeler artk yryemeyecek bir vaziyete girdiler. O zaman, Hseyin Sabir en ziyade isyan tevik eden
arkadalarnn yanna giderek, Hani durmayacaktnz, daima
ileriye gidecektiniz. Niin, byle durdunuz? diyerek alay
etmee balad.
Talebeler hep birden armtlardt, Eski asi talebeler
yerine, imdi kumandaya itaatli, muntazam bir asker bl vard. Talebelerden hi birisi cevap veremedi Balarn
nlerine ediler.
Hseyin Sabir bu anda yle dnyordu: Her birine
ayr ayr rica ettim, ricam alayla reddettiler. Hepsine brden emrettim, emrime derhal itaat ettiler. nk fertlerde
haset, garaz, hodgmhk hkim olabilir. Halbuki cemiyet
yalnz mukaddes umdelerin, muhteem kaidelerin yerine gelmesini ister ve bir makina gibi onu yapar.
O halde bundan sonra ben dama cemiyete hitap edeceim; fertlere hi hitap etmeyeceim. nk cemiyet mefkurelidir, fertler ise kend garazlarn, menfaatlarn arar
Bu keif, Hseyin Sabir iin byk bir kuvvet menba oldu.

186

XXXIV.
MEKTEPTE CUMHURYET

LANI

ocuklarl Merutiyet ilnndan evvel memleketimizde

Abdlhamit adl bir padiah vard. Bu padiah, vatann, milletini seven ve hrriyet isteyen btn mnevver genleri
zindanlarda, menfalarda rtmeye alyordu. Otuz sene
evvel birgn bu kara bela, maarif nazrna bir emir gnderdir Umum mekteplerde her akam, dersler bittikten sonra,
talebeler tarafndan {Padiahm ok yaa-) barlacak.
Bu arada, btn vilyetlere yazld gibi, saraydan
uzak bulunmas sayesinde, fikirce hr kalm olan Erzurum 1
vilyetine de yazld. Hemen vali tarafndan mektep mdrne emir verildi. Bu haberin iitilmesi zerine derhal son
snf talebelerinin ruhundan byk bir fke fkrd. nk,
1) Olay, Erzurum'da deil, Diyratakr'da cereyan etmitir.

187

daha idad mektebinin ikinci snfnda bulunan bu ocuklar,

asl metbuumuzun m i l l e t olduunu, pdaahn millet bana
zorla getiini renmilerdi. Namk Kemal'in, Ziya Paa'nn, Murat Bey'in hrriyete dair kitaplarn okumular, istibdadn irkinliini, hrriyetin gzelliini iten duymulard.
Cu haber, gen ruhlar ldrtt, Biz mi o zalim herife dua edeceiz? Hayr, bu asla olamaz! dye sylenmee baladlar. Talebenin intihab ile talebe reisi tannan
Hseyin Sabir*, mzakere esnasnda muallim krssne karak bu galeyanl cumhura byle bir nutuk ird etti:
Arkadalar! Bugn bize hi sevmediimiz, tamamyle nefret ettiimiz br zalime her akam dua etmemiz
emrolundu. Bu bzim gen ve temiz ruhlarmz kirletmek
iindir. Biz zaten, her gn vatanmz, milletimiz iin dua
etmekteyiz. nk, bu mektebi aarak bizi yeni fikirlerle, duygularla terbiyeye alan odur. Abdharnit, millete ait hkimiyeti zorla onun elinden alm olan ve bu esareti ihtiyariyle kabul etmeyenleri mahvetmee alan bir gasp ve
kaatildir. Biz byle bir canavara yasal diye dua edemeyiz.
Mithat Paa'y bodurarak ldren, Namk Kemal'i, Sleyman Paa'yt srgnlerde rten br mstebite biz yalnz
kahrol, geberl diye hitap edebiliriz.
Btn talebeler:
Doru, dorul O halde ne yapmalyz? diye bardlar.
Hseyin Sabir:
Arkadalar! Yapmamz lzm gelen i gayet ak
ve sadedir. Her akam dua iin gidip de dua trampetesi
alnnca, bizden zorla istedikleri dua yerine, Millet ok ya2) Hseyin Sabir, Ziya Bey'in kendisidir. Makalede dedelerinden birinin adn kullanm, cilay da Erzurum dadisinde
gemi gibi gstermitir.

188

al diye barmalyz. Bu da, bize zorla kabul ettirmek

istedikleri teklife kar en yi bir protestodur. Bilmem siz de
bu fikirde misiniz?
Umum talebe:
phesiz biz de bu fikirdeyiz. Hseyin Sabir,
0 halde, hepiniz akam duasnda Millet ok yaa!
baracanza sz verin. Umum talebe,
Sz veriyoruz!
te bu suretle talebeler arasnda gayet tehlikeli, fakat
son derece erefli bir karar verildi. Bu karar btn ocuklar vecde getirdi. Kkler sevinten, evkten sramaa,
hoplamaa; bykler gzel bir beste ile aadaki koma'y
terennm etmee baladlar:
Ey gece sultan! gt karanlk,
Gne dodu, zulm kalamaz artk.
Hrriyet ne imi imdi anladk.
Hr olmak isteriz, ortadan ekil,
Hkmrn millettir, hkmdar deill
Ey kanl padiah yoktur esaret,
nsana yakan yalnz hrriyet;
Yetiir kendine imdi bu miliet.
Sana yok ihtiya, ortadan ekil.
Hkmrn millettir, hkmdar deil!
Btn baka yurtlar gitti ileri,
istibdattan tr biz kaldk geri.
Klelik yznden olduk serseri.
Durmakta hakkn yok, ortadan ekil.
Hkmrn millettir, hkmdar deil!
189

Milletin elinde ne varsa kaptn.

Evleri ykarak saraylar yaptn;
Allah' unuttun, eytana taptn.
Sevmiyoruz seni, ortadan ekil.
Hkmrn mllettir, hkmdar deill
Zindana attn hep mnevverleri,
Menfaya yolladn peygamberleri.
Gmdn Mithat, Kemal gibi erleri.
imdi hep anladk, ortadan ekil,
Hkmrn millettir, hkmdar deill
Her gn yi havalarda gezinti yapmak niyetiyle kra
kanlar, bu duay ve arklar iitmek in mektebin nnde toplanrlard. Btn ehir halk, kk bir mektepte kk ocuklar tarafndan iln edilen bu kk cumhuriyeti
haber almlard. Mektep daresi, iki korkunun arasnda
kalmt; Bir taraftan Yldz'a jurnal edilmek korkusu, dier taraftan talebenin hakaretine uramak korkusu. Muallimler de ses karmyorlar, bu tehlikeli ie karmak istemiyorlard. Bu sebeple, hi bir kimsenin men etmedii bu
dua her akam din bir yin gibi intizamla yapladurdu.
Bu hal haftalarca devam etti. Bir mddet jurnal olmad, Sonradan bu jurnali da yapmlar. Bir ay sonra bir
gece yars, Ytldz'dan gelen bir irade ile, vilyet valisi yatandan karld; telgrafhanede makine bana arld.
Meer ki, Abdlhamit, postaya verilen bir jurnalla Erzurum mektebindeki bu cumhuriyet lnndan haberdar olmutu, Yldz telgraf merkezinde makine banda bulunan Kara Tahsin, bu haberin doru olup olmadn soruyordu.
190

Vali 1 de, maarif mdrn 2 yatandan kartarak telgrafhaneye getirtti.

Ne valinin, ne de maarif mdrnn bu iten haberleri
yoktu. Bununla beraber, bu haberin yalan olduunu yazmay daha tehlikesiz grdler. nk her ikisi de byle bir
hadisenin velevki gayet ehemmiyetsiz bir surette gerekten
vukua gelmi olduunu yazarlarsa mutlaka o gn inde
zindana atlacaklarn veyahut menfaya gnderileceklerini
biliyorlard. Bu sebeple, meseleyi kat bir tekziple o gecelik
ortadan kaldrmaa muvaffak oldular 3 .
Sabah erkenden maarif mdr mektebe geldi. Mdrn odasnda oturarak tahkikata balad. Mektepte hrriyet ve vatan mefkurelerini ocuklarn kalbinde br mukaddes ate gibi alevlendiren Hseyin Sabir olduunu pekl
biliyordu. Bundan dolay iptida onu artt, Hseyin Sabir giderken, arkadalarna maarif mdrne ne yolda cevap vereceklerini ksaca anlatt. Maarif mdr, inklp
ocuun ieri girdiini grnce ona yer gstererek oturmasn teklif etti. Hseyin Sabir gsterilen sandalyeye oturdu.
Aralarnda u surette bir konuma vukua geldi.
Maarif mdr.
1) Bu srada Diyarbakr valisi Srr Paa (1844-1895) idi.
Bilgin bir kii olan Srr Paa, 1308 892)'de Badat valiliinden
bu greve atanm ve 4 yl bu grevde kalmtr. (evket Beysanolu, Diyarbakr YJ; 1967, Ankara 1967, s. 5'tekl Tanzimat
Devri Diyarbakr Valileri blm). Baslm eserleri de vardr,
2) Maarif Mdr Mehmet Ali Ayni (1869.1945) idi. retmenlik, Milli Eitim Mdrl, valilik gibi eitli grevlerden
sonra stanbul niversitesine Felsefe Tarihi ve Genel Felsefe profesr oldu. eitli konularda eserleri vardr.
3) 21 Ekim 1924 tarih ve 164 sayl Cumhuriyet gazetesinde yaymlanan ksm burada bitiyor. Ayn yaznn devam olan
bundan sonraki blm yanllkla Roman ve Hayat balkl yaznn sonuna eklenmitir.

191

 Baz edepsizler Ytldz'a jurnal yazarak mektebe iftira etmiler. Gya burada Padiahm ok yaa! duas
yerino Millet ok yaa! barlyormu. Dn gece vali paay ve beni yataktan kartarak telgraf bana gtrdler,
Tahsin Paa makine bandayd. Bu haberin doru olup olmadn sordu. Biz, derhal byle bir hadisenin asla vukua
gelmemi olduunu, bu iftirann eraf arasndaki mahall
garezkrlktan ileri geldiini yazdk. imdilik Saray bu yazmza inanr gibi oldu. Fakat yarn yine bu jurnalin tekrarlanmas ihtimali vardr. Bu sebeple son derece htiyatl
bulunmak iktiza eder. phesiz mektepte byle bir hdise
asla vukua gelmemitir deil mi?
Hseyin Sabr,
Yanlyorsunuz, Mdr Beyi Bu hdise her akam
umumun karsnda tekrarlanyor. Maarif mdr,
Ne cretle byle bir tehlikeli ii yapyorsunuz?
Hseyin Sabir,
Biz sessiz, sedasz yayorduk. Hatrmzdan byle bir i yapmak asla gemiyordu. Bu iin kmasna sebep
sizin dnmeden verdiiniz bir emirdir. Evvelce akamlar
talebe tarafndan Padiahm ok yaa! diye dua edilmiyordu, Siz yeni bir emirle bunu mecbur kldnz. Byle
bir dua bizim kanaatimize uygun deildi. Biz, byle bir dua
yapmakla istibdadn ihtiyar kleleri arasna geeceimize hkmettik. Vicdanmz zorla susturmadan bu iren duay yapmamza imkn yoktu. Bu emir dorudan doruya bize
bir hakaretti. nk vicdanlarmza kar byk bir taarruzdu Dndk: Hem bu hakareti reddetmek iin, hem de
vicdanmzn samim sesini aa karmak iin, yeniden
icat olunan bu dua zamanlarnda, Millet ok yasal diye
barmaya karar verdik. Padiahm ok yaa! diye barmak isteyen hi bir talebe kmad. O gnden beri, btn
talebeler Millet ok yaa! bard. Bundan sonra da hep
yle baracaz.
192

Maarif mdr,
Aman nasl olur? Saray gerekten byle yaptnz haber alrsa hepimiz mahvoluruz.
Hseyin Sabir,
Biz Saray'dan korkmuyoruz. nk Saray bu milletin hkimiyetini gasbetmi bir gasptr. Biz miletimz iin
hrriyet, merutiyet, hatt cumhuriyet istiyoruz. Bundan sonra milletten baka metbu tanmyacaz. Abdlbamid'e gelince o haindir, kaaildir; Mithat Paa gibi, Namk Kemal
gibi byk adamlarmz ldrten, ortadan kaldran o deil
midir? Biz ona nasl dua edebiliriz? Kendi istibdadnn devam edebilmesi iin halk cehalet iinde, vatan alk
iinde brakan o deil midir? phesiz 93 hrriyeti devam
etmi olsayd, imdi biz de byk terakkilere nail olacaktk, Abdlhamit o hrriyeti elimizden almakla, o zamandan
beri bilkis hep geri gittik. imdi biz, bu ileri yapan melun bir canavara nasl dua edeceiz?
Maarif mdr,
Aman byle soylemel stikbalini mahvetmi olursun!
Hseyin Sabir,
stikbal mi? Evet, dnlecek bir istikbal vardr.
Fakat, o benim istikbalim deil, milletin istikbalidir. Hi
milletimin istikbali tehlikede bulunurken kendi istikbalimi
dnebilir miyim? Tek, milletim kurtulsun da onun uruna benim gibi binlerce gen feda olsun. Ah, bilmem nasl
oluyor da, vatann her eyden evvel olduunu benden l
bildiiniz halde, bana kendi istikbalimden bahsediyorsunuz.
Ben sizi hamiyetli bir zat sanyordum. Bilmem bu zannmda
aldanm mym?
Maarif mdr,
Hayr, aldanmamsn, esas fikirlerimiz birbirinin
ayndr. Fakat, ben zaman gelinceye kadar fikrimi kalbimde
193/12

saklayacam, nk benim ve ailemin mahvolmasndan vatana bi br fayda hsl olmayacaktr,

Hseyin Sabir,
Fakat herkes byle dnecek olursa memlekette
istibdat kyamete kadar devam eder gider. Mill hkimiyetimizin ve hrriyetimizin kurtulmas ancak uyank adamlarn
tehlikeli mcahedelere atlmasyla, byk fedakrlklar yapmasyla kabil olabilir.
Maarif mdr,
Varsn o fedakrl bakalar yapsn. Vatana kurban lzmsa, mutlaka senin ve benim kurban olmamz lzm deil al
Hseyin Sabir,
Bilkis lzmdr; hem yalnz lzm deil, ayn zamanda farz ve vciptir. Biz genler, vatan kurtarmak iin,
hatt atee atlmak lzm gelse, bunu yapmay gze alrdk.
Anlalyor ki sizinle fikirlerimiz birlemeyecak.
O halde gidiniz de arkadalarnzdan Bekir Nuri'yi gnderiniz,
Hseyin Sabir, snfa gelerek konuulan szleri arkadalarna nakletti. Bekir Nuri'ye;
Seni istiyor, sen de ayn yolda cevap ver.
Peki!
Biraz sonra Bekir Nuri de geldi, ayn yolda cevaplar
verdiini anlatt. Ondan sonra btn talebeler birer birer
mdriyet odasna arldlar; hepsi de suallere ayn cevaplar verdiler. En sonra maarif mdr bizzat snfa geldi.
Efendiler! Yapmakta olduunuz bu tehlikeli ie nihayet veriniz. Elinizle stikbalinizi mahvetmi olacaksnz.
Bu akamdan itibaren Padiahm ok yaa! barmanz
mutlaka lzmdr.
Hseyin Sabir,
Biz, bilkis Millet ok yaa! baracaz. Istik194

balimize gelince, vatanmzn istikbalini dnmekle megul

olduumuzdan, onu dnmee vaktimiz yoktur.
Umum snf,
Evet yledirl
Maarif mdr,
Demek ki inadnzda srar ediyorsunuz. Bu tehlikeli
sz lem karsnda mutlaka baracaksnz.
Hseyin Sabir,
inat eden biz deiliz, sizsiniz. nk, size aka
sylyoruz ki bizim bu sz barmamz Padiahm ok yaat diye barmamak iindir. Siz inadnzdan vazgeerseniz
biz de inadmzdan vazgeeriz. Yani, biz de umum karsnda Millet ok yaa! barmaya lzum grmeyiz. Zaten
onu ruhumuzun iinde her dakika barmaktayz. Meseleye
nihayet vermek sizin elinizdedir.
Maarif mdr,
Anlald, Size Efendimiz iin dua ettirmek kabil
olmayacak. Artk sizden bu duay istemiyoruz. Siz de o tehlikeli szleri barmyacanza sz veriniz.
Hseyin Sabir,
Sz vermemize hacet var m? Siz bu bid'ate nihayet
veriniz, ona vesile hazrlamaynz, tabiatiyle tekini barmaa frsat ve imkn kalmayacak. Zaten, e, verdiiniz
byle lzumsuz ve sakat bir emirle sz baladnz, balayan
biz deiliz, sizsiniz,
Maarif mdr,
Peki, yle olsunl imdi akam duasnn terki iin
emir vereceim. Sizin de bundan sonra o tehlikeli kelimeleri
aza almayacanz mit ederim.
Maarif mdr bu szleri syledikten sonra snftan
kt. Bu srada teneffse kmay haber veren trampet alnmaa balad. Talebeler snftan karak bahede oynamaa baladlar. Talebelerden biri:
195

 Arkadalar, Hrriyet Marn terennm edelml

dedi. Btn talebeler ayn sesle aadaki arky terennme
baladlar:
Yaklat Yldz'n inkraz gn.
Bozuldu yaldz, kt dzgn,
Siyaset mahkmu, jurnal srgn
Grmeye gelecek anl dn.
Toplann kardeler, bayrak aalm,
Yldtz'n stne ate saalm!
Bir millet erfrd hep meyus oldu.
Ya mahpus, ya menfi, ya casus oldu,
Padiah millete bir kbus oldu.
Vcudu vatana ok menhus oldu.
Toplann kardeler, bayrak aalm
Yldz'n stne ate saalm!
Kkreyen aslana zincir taklmaz.
Adalet, zlime merhamet klmaz.
Vatann mahvna sessiz baklmaz.
Bir saray yaklr, bir mlk yaklmaz.
Toplann kardeler, bayrak aalm,
Yldz'n stne ate saalm!
Daha m zlimler bdd edecek?
Bir millet zincirde feryad edecek?
Yaknda bu halka Hak dd edecek.
Bir dhi gnderip imdad edecek.
Toplann kardeler, bayrak aalm,
Yldz'n stne ate saalm!
196-

Br Hikye

XXXV.
AKTAN DAHA KUVVETL
Orhan, olum, uraya otur, seninle ok cidd br
i iin konuacaz.
Orhan gsterilen yere oturarak,

Buyur babacm, emirlerinizi dinlemeye

hazrtm.

Olum, artk sen yirmi yana girdin. Evlenecek zamann geldi. Sevgili annenin teki dnyaya gittii gnden
beri, evimizde bir ev kadn yok. Ben de ihtiyarladm, lmeden evvel mrvvetini grmek isterim. Sana gzel, hem
de zengin br kzcaz bile buldum. nallah bununla bahtiyar olursun.
Babacm, evlenmek meselesi dediiniz gibi, ok
cidd bir ii Bu ie karar verebilmek iin, her eyden evvel
evlenecek kzla delikanlnn birbirini tanmas ve sevmesi
199-

lztm. Bakalm, sizin beendiiniz bir kz ben sevebilecek

miyim?
phesiz seveceksin, nk ok gzeldir.
Evvel, bu hanmcazn adn, kimin kz olduunu
sorabilir miyim?
Evet, sormak hakkndr. Komumuz A l i bey yok
mu? te onun kz Nezaket Hanm. ocukluundan beri tandn, hatta beraber bydnz kz.
Babacm, bu iten beni affetmenizi rica ederim.
Bu hanm, hem benden daha byktr, hem de aramzda
hi sevime yoktur. Ben onunla beraber oynayarak deil, belki de daima kavga ederek bydm.
Olum, sen ocukluk ana bakmal imdi, ikiniz
de gen, mutlaka birbirinizi seveceksiniz. H^m, sevmekten,
sevimekten ne kar? Bu kz ok zengindir, asil bir aileye
mensuptur. Sadrazamlklarda bulunmu Ahmet Bekir Paann torunudur. Daha ne stersin?
Her eyden evvel gnlmn istikllm isterim, akmn hakkn isterim. Bu hak yalnz sevdiim bir kzla evlenebilmektir. Bu kzla evlenemem. Hem, ne biliyorsunuz?
Belki benim gnl verdiim baka bir kz vardr. Ben ondan
bakasyla nasl evlenebilirim?
Evet, biliyorum. Sen br fakir ve asaletsiz kz sevyormusun. Ve ben asla, bununla evlenmene raz olamam.
Hatt seni bu uursuz evlenmeden kurtarmak iindir ki sana baka bir nianl aradm. Hem de bilmelisin kl kzn babastyle konuarak nianlanmanza karar bile verdik. Sen
imdiye kadar babana itaatsizlik gstermedin. phesiz,
bu ite de babana itaat edeceksin.
Hayr babacm! Yalnz bu ite size itaat etmiyeeim. nk, gnlmn verdii karara karamam. 8u karara ne derler bilir misiniz? Buna ak derler. Ben akm
hi bir eye feda edemem.
200-

 Ya, yle mi? Demekki baban ona feda edeceksin.

O baba ki seni dnyaya getirmi, bytm, okutmu, adam
etmitir. Nankr ocuk, git, dn, her cihetini hesap et;
sabaha kadar bir cevap ver. Ya evet, yahut hayr. Eer hayr deyeceksen bavulunu da topla, hazrla. nk artk babann yurdunda sana bir yer bulunmayacaktr. Ve bir daha
senin yzn grmiyeceim.
Orhan, bu sz zerine, cevap vermeyerek odasna gitti: O gece rahata uyudu. nk kararn vermiti. Sabah
bavulunu toplayarak babasna bir veda mektubu yazd. Mektubu babasna verilmek zere hizmeti kza teslim etti ve bir
araba artt. Gzlerinden iki damla ya akt halde atalar yurdunu terketti. Arabaya binerek, arkada Turgut'un
evine yolland,
Turgut yeni uyanm, kahvalt ediyordu. Orhan'n geldiini haber verdiler. Turgut bavulu grnce, ii anlad.
Babanzla bu ak meselesinde uyuamayacanz biliyordum. Neyse olacak olmu. Bu te ben kazanyorum. nk, gece gndz seninle beraber bulunacam, bu ev genitir, ikimizi de barndrabilir. Haydi, somurtkanl brak,
babandan ayrldnsa, kardelerine kavutun. Bak, beraberce
ne gzel bir hayat sreceiz dedi.
Hizmeti kadn Orhan'n bavulunu, kendisine tahsis
edilen odaya gtrd. Sonra geldi, ona da bir kahvalt hazrlad. Kahvaltdan sonra, Turgut iine gitti Orhan da bana geleni anlatmak iin sevgilisinin evine yolland.
Tomrls uykudan yeni kalkmt. Nianlsnn kederli yzn grnce merakland. Orhan babasyle neden dolay
ayrldn bildirdi. Tomris, kendisi iin, babasn ve atalar
yurdunu terkeden sadakatli knn elini tuttu, krann
hissettirmek zere kuvvetle skmaa balad. Bu anda Tomris'n babas Ali Bey geldi. Orhan'a Seninle ok cidd bir
mesele zerinde konuacam dedi. Tomris'e de Sen de
201-

artk mektebe git. Bir muallime, k ile beraber olsa da.

ine bu kadar ge gidemez diye akalat.
Tomris mantosunu giydi, bartsyle ban yaparak
nianlsna veda etti. Ali Bey onun odadan ktn grnce ok cidd sayd meseleyi mstakbel damadna anlatmaa balad.
A l i Bey Orhan'a, Halife ordusunda bir hizmet teklif
ediyordu. Ondan ihtiyat zabiti sfatyle bu orduya girmesini
ve Anzavur Paann yaveri olmasn stiyordu. Bu teklif,
birdenbire Orhan' ldrtt. mrnde ilk defa olarak vatan
aleyhinde almaa davet ediliyordu. Orhan, gayri irad
br hamle ile kendisine vatan hainliini teklif eden bu alaa bir tokat atmak zere idi. Elini kaldrmt, fakat bu
adamn sevgilisinin babas olduunu hatrlaynca, ykselmi
olan eli yanna dt. Bu anda, arkadan Vay, babam dmek mi istiyorsun? diye bir ses geldi. Meer, Tomris,
ok cidd olan iin ne olduunu aniamak iin kapnn darsnda bekliyormu. Kapdan baknca, nn babasna tokat
atmak zere olduunu grd. Halbuki bu el, bir saniyeden
ziyade tokat atmak vaziyetinde kalmamt, Orhan, karsndakinin sevgilisinin babas olduunu hatriar hatrlamaz
elini aa indirmiti. Fakat, Tomris bu ikinci hareketi grmeden ieri atlm, babasyle nn arasna girmiti. Bu
hal iki dakikadan fazla srmedi. Ati Bey, kznn kolundan
tutarak; Haydi kzm, biz teki odaya gidelim. Bu adam
artk senin kocan olamaz. nk baban tokatlamak iin el
kaldrd dedi. Tomris alayarak na bakt. Babasyle
odadan kt. Orhan akn bir surette yerinde mhlanmt Ne yapacan bilmiyordu. Biraz sonra Tomris tekrar eri girdi. Orhan'n yanna geldi. Bu szleri syledi;
Babamn sizinle barmas iin ok valvardm. Nihayet, bana u cevab verdi: Eer deminki teklifimi kabul
ederse, aramzda hibir ey olmam sayacam. Seni de
bu hafta iinde ona vereceim. Yok, kabul etmezse, bir da202-

ha birbirinizi grmeyeceksiniz, Git, syle de cevabn getir.

Orhan, lgn bir nazarla sevgilisine bakt, bir volkan
gibi u ateli szleri pskrd;
Sevgilim, biliyorsunuz ki ben babam, atalar yurdumu, servetimi, her eyimi sizin iin feda ettim. Bu fedakrlklarda bir saniye bile tereddt gstermedim. Fakat, imdi btn istenilen, vatanm feda etmektir. Ah, ey hayatmn
gnei, ah, ey mrmn saadeti! iyi biliniz k, bugn en aziz,
en kymetli eylerini sizin urunuzda feda eden bu sadakatli
kmz yalnz bir eyi feda edemez. O ey vatandr. Ah,
vatanma kar hain o l m a k ! Byle bir teklife duar olmak
bile en byk bir gnahtr. Ben bu gnahn kefaretini ekmek
iin btn mrm vatan iin almak zere nezredyorum.
O halde, elveda sevgilim, edebiyyen elveda! nk artk
benim yerim, gelin odas deil, harp siperidir. Mademki akm, vatan hainlii icab ettiriyor, ben bu ak vatan iin feda
etmekten bir saniye bile tereddt etmem. Fakat, s e v g i l i m i
Zannetmekl bu fedakrlm benim iin her eyden daha ac
deildir. Zannetme k ben bu gnl acs iinde artk yaayabileceim. Hayr, g i t t i i m yer, cehennemden, volkandan
daha mthi br siper olduu in, phesiz daha uzun
mddet ya3yamtyacam. te yaknda lmek tesellisidir
ki bu anda senden ayrlabilmek iin bir vatan ehidi olarak
bana kuvvet veriyor.
Evet, canmdan, babamdan, babamn yurdundan, annemin ruhundan daha aziz olan s e v g i l i m i Btn sevgili ve
kymetli olan eylerimi senin iin feda edebilirim. Fakat,
yalnz vatanm feda edemem. Vatan her eyden daha mukaddestir, daha sevgilidir, daha stndr.
Sakn senden daha ok sevdiim iin vatan kskanma! Sen de onu benden daha ok sev! Ve dnyada en ok
sevdiin, en hrmet ettiin vatan olsun, te ben imdi gi203-

diyorum, Ayrlrken br kere daha elinizi peblsem, bu benim iin en byk saadet olacaktr.
Tomris elini uzatt. Orhan sevgilisine hasretli bir nazarla baktktan, bu gzel eli cokun bir vecd ile ptkten
sonra, Allaha smarladk! diyerek odadan kt. O kar
kmaz, Tomris de Ah babacm, babacm! Beni mahvettin diyerek dp bayld,
Orhan, arkada Turgut'un dairesine giderek meseleyi anlan, Anadolu'ya gemek istediini syledi. Harbiye
Nezaretinde bir zabit bulunan Turgut, Anadolu'ya gemek isteyenleri geirmee alan gizli bir tekiltn adamlarndand. Bu milli tekilt derhal Orhan' Anadolu'ya geirdi.
Orada, htiyat zabiti sfatyle orduya girdi. lk safta harbetnek stediinden kendisini dmann en ziyade taarruzuna
urayan bir sipere gnderdiler.
Orhan bu siperde her gn dmana hcum etti. Bombalarla top oyunu oynar gibi, vecd ile, meserretle harbetti.
Vcudunun her taraf yaralar iinde kalm olduu halde bir
trl yerini brakmak istemiyordu. Nihayet byk bir bomba
yaras onu baygn olarak yere serdiinden, sadk neferleri, onu kucakladlar, siperden uzaklatrdlar.
Orhan, hastanede iki hafta kadar baygn yatt. efkat
hemirelerinden bri ona, bir kardeten, bir zevceden daha
byk bir takayytle bakyordu. Doktorlar bu ihtimamn derecesine hayret ediyorlard, ki haftadan beri, bir saniye
gzlerine uyku girmemiti, iki hafta sonra Orhan'n yaralar
iyilemee balad. Bir gn, bu efkat hemiresi, bir annenin hasta ocuuna orba ilrmesini andran bir dikkatle ona et suyu iirirken, Orhan birdenbire gzlerini at.
Karsnda kimi grse beenirsiniz?
Urunda vatandan baka btn aziz eylerini feda ettii, fakat kendisini de vatan urunda feda eyledii sevgili Tomris'in grmesin mi? Bu saadet perisinin kendisine et
204-

suyu ermekte olduunu grnce, Ah deyerek tekrar bayid. Tomris yzne su serpti; hastay yeniden ayltt.
Orhan bu kere gzlerini anca, doktor da hastaya
yaklamt. Onun ayldn grnce hastaya dedi ki; ki
haftadan beri gzlerine uyku girmeyen bu efkat hemiresini gryor musun? Seni lmden kurtaran ite budur. Btn teekkrlerini ona borlusun.
Orhan, zayf, dermansz eliyle, efkat hemiresinin elini skt. Gzlerinden iki damla ya yuvarlanmaya balad.
Doktor uzaklatktan sonra, Tomrs'e sordu:
Sevgilim, ben Anadolu'ya geldikten sonra sen de
Hilli Ahmer vastasyle arkamdan geldin, yle mi?
Evet, sevgilim, seninle beraber vatan urunda lmek zere arkandan geldim. Turgut gelmeme yardm etti.
Fakat, gryorum ki, vatan hizmetlerimizi kabul etmekle
beraber, ehit olmamz kabul etmedi. Eskiden mit ettiimiz gibi beraber yaayacak ve mesut olacaa,
Orhan iyileince, bu ki k Hilli Ahmer tarafndan
evlendirildiler. Bunlar evlendikten sonra cephede almak
istediler. Fakat her ne kadar fiyet bulmusa da, birok yaralarla vcudu zayf dm olan Orhan'n cephe gerisinde
almas in doktorlar srar ettiler. Bu suretle Orhan'la
Tomris, Ordu tarafndan ehit ocuklar iin alm olan
erkek ve kz ubelerini muhtevi bir mektebe muallim ve
muallime tayin edildiler. phesiz onlar burada ocuklara,
her eyden evvel, vatan akn aladlar.

205-

XXXVI.
HAYVANLARDA KTSAT ve HTYALARI
Turgut sordu:
Bey baba! gazetelerde, mecmualarda, kraat kitaplarnda, muallimlerin nasihatlarnda, herkesin aznda hep
bu iktisada kelimesi dolayor. Bu ne demektir? Bana anlatmsnz?
Babas cevap verdi:
Yavruml iktisadn ne demek olduunu anlamak
iin, onu btid hayvanlarn hayatnda yoklayalm. nk,
senin gibi mini mini ocuklar hayvanlarn hallerini n3anlarnkinden daha iyi anlarlar.
ktisadn balangc ihtiyalarla zevklerdir. Zevk te,
gnle ait bir htiya olduundan, iktisadn temeli yalnz
ihtiyalardr diyebiliriz.
209/14

Turgut ihtiyalar ztrapl duygulardr. Alk, susuzluk gibi. Bu ihtiyalarn hayat iin bir faydas var mdr?
Babas Elbette var. Madd ihtiyalar, vcuttaki bir
eksiin; Yangn var! diye feryat etmesi ve bu suretle imdad istemesidir. Gazetelerin muhabirleri olduu gibi, bunlar
da hayatn muhabirleridir. Biz vcudumuzda neler eksik olduunu bilemeyiz. Onu bize alk, susuzluk, mek, uyuklamak duygular haber verir, te, bu gibi ihtiyac duygularadr ki htiya adn veriyoruz.
Turgut Hayvanlarda ne gibi ihtiyalar var?
Babas Hayvanlarda balca iki ihtiya var; Birincisi gda ihtiyac, ikincisi mesken htiyac.
Turgut Hayvanlar gdalarn nasl ele geiriyorlar?
Babas Hayvanlarn da baz nevileri avc, bazlar
balkdr. Bazlar da iftliklerinde hazr bulduklar otlarla,
kklerle, aa kabuklaryla, yemilerle, ieklerin ballaryla
karnlarn doyururlar.
Turgut Hayvanlarn meskenleri nasl eylerdir?
Babas Kuun yuvas, tilkinin ini, arnn kovan,
karncann delii vardr. Hayvanlarn iinde meskeni olmyan hi bir nevi yoktur. Bazlarnn yuvas ok gzeldir, bazlarnn da ok bayadr.
Turgut Bizim elbiseye de ihtiyacmz var. Hayvanlarda da bu ihtiya olmak gerek.
Babas Hayr yavrum! Hayvanlarn yalnz buna ihtiyalar yoktur. nk, Allah onlar en gzel elbiselerle sslenmi olduklar halde, dnyaya getirir. O kadar gzel elbiselerle dnyaya gelirler k, biz ve hususiyle hanmlarmz
giyinmek ve sslenmek iin, onlarn krklerine, yapalarna
tylerine, derilerine ve eski dilerine {fil dii) malik olmak
in, hi bir fedakrlktan kamayz,
Turgut iktisadn balangc ihtiyalarla zevklerdir
dediniz. Hayvanlarda bedi zevk de var mdr?
Babas Evet baz nevilerde bedii ihtiyalarla bedi
210-

zevk vardr. Baz hayvan nevileri, parldayan maddelerden

ok holanrlar, Asya'da, bir keklik vardr ki yuvasnn evresindeki aalara, bulabildii cam paralarn asarak evini
ziynetli bir apartman haline getirir.
Turgut nsanlara nisbetle hayvanlarn ihtiyac pek
az grnyor, yle deil mi babacm?
Babas Evet, olum, hayvanlarn htiyalar pekazdr. insanlarn ihtiyalar ise, azdan balayarak gittike oalmtr. Baz filozoflar, insanlarn da ihtiyalarn azaltmalarn, sde bir hayat yaamalarn tavsiye etmilerdir.
Bazlar da cemiyetlerde medeniyetsin ykseklii ihtiyalarn okluuyla mtenasiptir demilerdir. Bunlar, htiyalarn oalmasn faydal grrler. Fakat, bugnk pahallk
ispat ediyor ki sde bir hayat yaamak yalnz ahlk bir
mefkre deil, ayn zamanda, hususiyle bugn iin, iktisad
hayatn mbrem bir htiyacdr. Fakat, bu sde hayat tavsiye etmeden, htiyalarmz yalnz gda ile mesken ihtiyalarna hasrederek, hayvani bir hayata dnmei stediim anlalmasn. Yalnz urasn anlatmak istiyorum ki
sde yaamak btn mrmz soframzla ve meskenimizle
uramaa hasrederek, hayvani bir hayata dnmek demek
deildir. Sde yaamak bilakis u hayvani ihtiyalar, hususiyle gda ihtiyalarn asgar br hadde indirerek, onlarn
yerine zihn ve ahlk ihtiyalar gibi daha yksek duygular
koymaktr. Bu manev ihtiyalar, madd ihtiyalar gibi, byk masraflara ve israflara bal deildir. Bunlar hibir
masrafa ve israfa sebep olmakszn, ruhumuzu vecd ve
saadetle doldururlar. Sde hayat, htiam menetmez, yalnz madd ihtiam yerine ruh bir ihtiam kame der. Tabiidir k| sde hayatn bu nev'ine, hayvanlarda rast gelinmez.
Turgut Hayvanlarda da hibir ahlk duygu yok
mudur?
Babas Kendilerine gre ahlk duygular vardr.
Kularn ve baz memeli hayvanlarn yavrularna olan ef211-

katlarn biliyorsun. Bunlardan daha vuzuhlu bir ahlk hdisesini sana nakledeyim. Bir nevi byk saka kular vardr
ki bunlara Kak Kuu da derler. Amerika vahileri bunlardan bir tane tutarak bir aa zerindeki bir dala balarlar
ve nne de bir sepet koyarlar. O civardaki Kak kular, avladklar balklarn bir ksmn, esarete dm olan
cinsdalanna getirirler ve nndeki sepete koyarlar. Sepetin
balkla dolduunu gren sepet sahipleri hemen sepetteki balklar boaltarak, sepeti esir kuun nne tekrar koyarlar.
Yalnz, irat veren bu esir ku alktan lmesin diye sepette
birka balk brakrlar. Gryorsun ki hayvanlarda da yardmlama duygular vardr. Fakat, insan, ahlk kaidelere
akliyle ve iradesiyle hrmet ve riayet eder. Hayvanlar, sevk-i
tabileriyle, dnmeksizin, biribirine yardm ederler. Demek ki aralarnda bir fark vardr.

212-

XXXVII.
HAYVANLARDA KTSAD HAYAT
Turgut babasna sordu:
Hayvanlar, ihtiyalarn nasl tatmin ederler? nsanlar gibi almakla m?
Babas cevap verdi:
Bazs alarak ihtiyalarn tatmin eder. Fakat,
hepsi deil. Mesel ot yiyen hayvanlar hakknda alyorlar
denemez. nk, otlamak almak demek deildir. Bununla
beraber hububatla, yemilerle, kklerle yaayan ve kendini
yaatmak iin, biraz teyi beriyi aramaa mecbur olan hayvanlar iin alyorlar denebilir.
Et yiyen hayvanlar in de bu sz sylenebilir: nk,
szn tam manasyla bunlar alyorlar. Bunlarn btn
mrleri, avclk, yahut balklkla geiyor. Bu iler insanlarda almann bir nevi olduu gibi hayvanlarda da al213-

ma mahiyetindedir. Hatt bunlar, byk beden cehdleri

iktiza eden almalardr. Ve insan nevi de nice binlerce
seneler, bu nevi almadan baka alma grmedi:
Yemi toplama, avclk, balklk.
Gdalardan meskenlere geersek, grrz ki hayvanlarda bu ihtiya yalnz almalar deil, fakat, harikade tenevv etmi hakik hirfetleri (zanaatlar) ister. Bu ite kular, memeli hayvanlardan daha ileridirler.
Bunlarn nasl bir sanatla ve nasl bir akla yuvalarn
yaptklarn biliyorsunuz. Ve kularn ne kadar ok eitli
olduu da mehulnz deildir. Hatt Sar Asma gibi
baz kular yuvalarn, yapraklar biribrine dikmekle yaparlar.
Fakat, hususiyle haerelerin acaipleri ok olan lemindedir ki hirfetlerin ok eitli nevilerine hayran oluruz, Bazlar kazcdr, bazlar da Nekroforlar yani mezarcdrlar. Arlarn bir nevi, yuvasn ieklerin yapraklaryla der, Hayvanlarn hirfetleriyle insanlarn sanatlar arasnda
yalnz bir fark vardr: Her hayvan nevi yalnz bir sanat yapar, insan nevi ise btn hirfetieri nefsinde cemetmitir,
Bununla beraber, hayvanlarn aimasyle insanlarn
almas arasnda baka bir fark da vardr gibi grnyor
ve bu fark o kadar esasldr ki, ayn hayvanlara ait ilerin
alma adna layk olup olmadklar bile sorulabilir, insandaki almann mmeyyiz almeti, daim, cehdli ve zahmetli olmasdr. nsan alnnn terini dkerek ekmeini kazanr. Hayvanlar iin de alnlarnn terini dkyor denilebilir mi? Bu sz mecaz manasiyle deil, hakik manasiyle
de mantkszdr. Hayvanlarn ilemleri, insan iin olduu
gibi, bir vazife deildir. Belki tabi bir i gibidir. Mesel
ku, nasl terse yuvasn da yle yapar. Ar nasl vzldarsa
bal da yle mal eder. Bunlar, her sabah Bugnk vazifemi yapmaya gideyim diye dnmez. alma onlar iin
bir idman, bir spor, bir yaay tarzndan ibarettir, Hay214-

vanlar zevk iin elenerek alrlar. almak, onlar iin,

hrriyetle yaplm tatl bir itir ve elenceli br oyun gibidir. nsanlar da bu nevi almay ok severler, bundan
dolaydr ki irem banda ken byle altklarn, oradan
bu kara topraa dtkten sonra, zahmetli ilerle uramaa mecbur olduklarn tahayyl etmilerdir. Hayvanlar hl
rem banda yayor gibidirler.
nsanlar bu zevkli alma devrine Altun a adn
vermiler, o devre kar duyduklar hasreti bu adla da anlatmlardr. Fakat, teessf olunur ki insanlarn bu dereceye ulamas mmkn deildir. nsan mazide olduu gibi,
istikbalde de zahmetli ilerde alacak, yani emek ekecektir. Bundan dolaydr k insan tembel bir hayvandr
dye tarif etmek yanl deildir.
Bununla beraber, nsan tarafndan hayvanlarn tembellii iddia olunabilir. Bu iddia, ehli hayvanlar in doru
olamaz, nk onlar, nsanlarn esirleridir. Onlarn almalar esircesine bir almadr. Bununla beraber, hatt bunlar iin de, tembel demek ok hakszlktr: Btn gn nefesi kesilerek adamn arkasndan koan kpein, sabann
nndeki kzn, koum altndaki araba beygirinin ne kadar faaliyet sarfettii dnlsn. Bugn hangi patrondur
ki bu sadakatli emek arkadalarndan daha tembel olmayan
gndelikilere malik olmakla bahtiyar olmasn?
Hr hayvanlara gelince, gayet basit olan ihtiyalarn
tatmin ettikten sonra, daha fazla ahitlere girimek ihtiyacn duymazlar. Bu sebepledir ki istirahat ederler. Bu hal,
hayvanlarn tembel olduuna dellet etmez; yalnz onlarn
yapmas elzem olan ileri yapmakla iktifa ettiklerini anlatr.
imdi de almann niin insanlara, hayvanlarda olduu kadar etaretli ve kolay olmadnn sebebini arayalm.
Niin, alma nsanlar in, bir nevi mahkmiyet eklini
alm, insan nevinin asrlarca esir olarak altn ve bu
hrriyetsizlik, cebr almalarla ne kadar ok strap ek215-

tini dnrsek, bu sebebi kolayea bulabiliriz. Hatt, Trkiye'de hl ve Avrupa'da yakn bir zamana kadar, ecir sfatyle dne kadar straplar ektiini hatrmza getirirsek,
almann neden dolay insanlarca sevilmediini kolayca
anlarz.
Fakat, meseleyi daha kark bir hale sokan cihet hr
almalarn da o kadar hoa gitmediidir. Bunun delili de,
bizzat esaret messesesidir. Bedihidir k esareti cad eden
eski mlletler, hr nsanlardan mrekkeptiler. Bunlarn bakalarn kendi yerlerine altrmay dnmeleri, onlarn
serbest almadan da nefret ettiklerine dellet eder.
Byle bir angaryadan kurtulmak iindir ki vaktiyle zenginler, harbe gitmek iin arldklar zaman, parayla adam
tutarak, kendi yerlerine onlar harbe gnderirlerdi,
Turgut Bey baba, insanlar iin de alma, hayvanlarda olduu gibi zevkli ve etaretl olsayd, insanlar
daha mesut olmaz mydlar?
Babas Hayr oluml Daha mesut olmazlard. nk, (medeniyet adn verdiimiz bu byk nimetten mahrum kalrlard. Baksana, hayvanlarda hi bir nevin medeniyeti yoktur. Hatt, muntazam tekilta ve taksim-i a'mle
malik olan arlarda ve karncalarda bile medeniyet yoktur. nk, onlarn taksim-i a'mlleri bile uzvdr. Kovann
beyi, bir bey vaziyetiyie askerleri asker uzuvlartyle, amelesi amele gvdesiyle, ocuk bakclar bu ie mahsus azalarla dnyaya gelirler. Onlar, hirfete ait sevk-i tabileri doarken beraber getirirler. Hibirini terbiye tarikiyle renemezler, nsan ise her sanat, her hirfeti, her bilgiyi terbiye
tariki ile cemiyetten alr. Dnyaya gelirken beraberinde,
itima mahiyette hibir bilgi, hibir hner getirmez.
nsan, almay sevmedii iindir ki b r t n vastalarla
ondan kurtulmaa almtr: Tabi kanunlarn istihdam,
makineler, muhtelif itima tarzlar, taksim-i a'mller hep, insann kendi zahmetlerini azaltmak iin, icadettii messese216-

Serdir. Bu hadiseye, en azcehd-cehd-i ekal kanunu derler,

ki btn iktisadiyat ilminin temelidir. air Eref merhum,
bunu bir msrada yle ifade etmi:
Az zahmete mukabil, ok menfaat husul
Evvelce dediim gibi, insan almadan -urtulmak indir ki harikal br derecede ok alyor. Nasl ki Umum
Harbe Bir daha harbetmemek iin girildi denil iyor. Fakat,
ne bunda muvaffakiyet husule geldi, ne de tekinde gelecek. Biz, almay, her merhalesinde daha necibleen bu
uzun ve zahmetli suudunda takip edelim. ptida krbatan,
sonralar tazyikten, daha sonra gnlk ekmei kazanmak
gibi bir mecburiyetten, en sonra almann semerelerinden
gittike daha byk bir hisse iddia eden ahs menfaatten
baret olan bu necibleme merhalelerinden birer birer geerek, nihayet, almay tima hizmet gibi erefli bir
mertebeye ykseltelim. O zaman almann saik umumuniyilii ve tesant vazifesi olduunu grrz.

217-

XXXVIII.
ATE YAKABLEN MAHLK
Turgut babasna sordu:
Bey baba, sermaye redir? Ve hayvanlarda var mdr?
Babas yle cevap verdi:
Hayvanlarda sermayenin bulunup bulunmadn
anlamak iin, evvel mlkiyetin mevcut olup olmadn
yoklayalm. Mlkiyet hayvanlar iin mnasip olmayan bir
kelimedir. nk, bu kelimede uzun bir tekml zenginlii
sakldr. Hayvanlarda ancak temellk hadisesini tetkik edebiliriz: Hayvan harici lemde, kendi ihtiyalarn tatmin edebile baz eya grr ki bunlar, kendisinde arzu uyandrarak
onlar kendi mlk yapmak, benimsemek ister. Bir eyi
kendi mlk yapmak iin elindeki vasta ise, istihlk etmek, yahut azna sokmaktr.
218

Bunun srrn anlamak iin, kk ocuklara bakmak

kfidir. Onlar, kendilerine verilen eyleri avularnda nasl
smsk tutarlar ve ellerinden alnmak stendii zaman nasl
barrlar, yahut alarlar; Bunlarda yksek derecede bir temellk sevk-i tabisi vardr. Bunu nasl ifade ederler? Temellk ettikleri maddeyi yutmak iin azlarna gtrrler.
nk, bir eyi temellk in onu yutmaktan, yemekten daha iyi br vasta yoktur. Hayvanlarn da temellklerini ifada
iin yaptklar bundan barettir. Temellkn bu derhal istihlk eklini onlar da bilirler.
Charles Gide'e gre, ngiliz tabiiyatlarndan Thomson Salton hayvanlarn detlerine dair bir eserinde diyor ki:
Bir gn sincaplara fndk atarak eleniyordum; Fndk yere
derken henz hibirinin mal deildi. Yere dtkten
sonra sincaplarn hepsi birden yakalamak iin fndn zerine atlyorlard. Fakat fnd dileriyle ilk yakalayan bu
maln meru sahibi saylyordu. Birka saniye sonra, onun
fndk zerindeki sahiplii artk her trl pheden vareste
oluyordu.
Bu, henz temellkn yutmak devresidir. Bundan bir
derece daha ykseine kalm: Hayvann derhal maddeyi
yutmayarak bir tarafa koymas mmkndr.
Baz hayvanlar bu ii yaparlar. Hususiyle, sincap bu
ii yapar. Kpek de ayn ii yapar. Maddenin derhal yutulmayarak saklanmasiyledir ki hayvanlarda hakik temellk
balar.
Yine ingiliz tabiiyatsn dinleyelim:
Eer sincap asa derhal fnd yer, eer gdalanmak
ihtiyacn hibir suretle duymuyorsa, fnd yahut drt
kere aznda dolatrdktan sonra onu ka mahsus iddihar
mahzeninde gizler.
Turgut sordu:
Niin fnd yahut drt kere aznda dolatryor?
207-

Babas yle cevap verdi:

Demin sylediim kk ocuk kl eline verilen eyi azna gtryor ve yutmak istiyordu, sincap da ayn eyi yapyor. Fakat sincap, kk ocuktan daha zekidir. Fnd saklad yerde kefolunduu zaman, gerek baka sincaplar ve gerek kendi tarafndan kolayca tannsn dye kendi kokusu ile mebu etmek ster. deta, byle br jest ile
fndk zerine kendi mlkiyet damgasn vurur.
te, temellk byle balar: Gerekli istihlkten ayrlp da tasarruf ve iddihar suretinde muhafaza olunduu zamandadr ki temellk balad diyebiliriz.
Fakat, mlkiyet, hayvanlarda, insan bir hareket olan
hrszlk suretinde de balar. Hayvanlar, ekseriyetle birbirinden hrszlk mal alarlar. Bakas tarafndan avlanm
balklar alan ve bu suretle dalkavuk (tufeyli> hayvanlarn husus bir eidini tekil eden balk-ahinler buna
misaldir. Haerat leminde de eekarsn dahi misal olarak
zikredebiliriz. Bu hrszln zikri geen hayvanlarda mlkiyet duygusunun tamam olduuna dellet eder. Proudhon'un
Mlkiyet bir hrszlktr sz mehurdur. Charles Gide
diyor k: Bu ifade birok itirazlar davet edebilir. Fakat
onu tersine evirerek; Hrszlk, bir mlkiyettir haline koyarsak, her trl tirazdan azade kalr. Bedihidir ki eer
mal sahipleri olmasayd, hrszlar da olmayacakt.
Filhakika, hayvanlar, aldklar eylerin bakalarnn
mal olduu duygusuna maliktirler.
Hayvanlar, yalnz stihlk eyasnn ferd temellk
duygusuna malik olmakla kalmazlar, meskenlerinin temellk duygusuna da maliktirler: Ar kendi kovarn, ku kendi
yuvasn, kpek kendi kulbesini mdafaa eder. Kpein
efendisine ait eyay da nasl muhafazaya alt malumdur.
Hayvanlarda mer mlkiyet duygusu da var. Sokak
kpeklerinin devlet hudutlar gibi muayyen snrlar vardn
220-

Her sokan kpekleri kendi hudutlarn gayet vatanperverane bir hisle mdafaa ederler ve yabanc kpekleri kendi vatanlarnn iine sokmazlar. nsanlara gelince, mlkiyet, umumiyetle sermaye eklini alr.
Turgut sordu:

Bu sermaye fikri hayvanlarda da var mdr?

Bu suale hem evet, hem de hayr diye cevap

verilebilir.
Eer sermayeden htiyat iin ayrlarak iddihr edilen
gdalar eklindeki mlkiyet murad olunursa, evetl cevab verilebilir. Sincap, fndklarn koyduu gizli anbarlara
maliktir. Sincap, hatt insan kapitalistleri arasndaki aile
babalarnn umdesini tatbik eder: Yani, kapitalist babalar
btn tahviltn, btn eshamlarn ayn bankaya koymazlar, Bazs ifls ederse, bazs kendini kurtarabilir diyerek, servetlerini bankalara taksim ederler. S : ncap da bunlar
gibi hareket ederek, fndklarn ayr ayr ihtifaghlarda
saklar. Sincaplarn bu hareketinde taaccbe ayan bir basiret
duygusu vardr. Arnn kovaniyle karncann medhrlarndan
bahsetmee hacet var m? Hazreti Sleyman insanlara yle
hitap ediyor: Tenbell git, karncay gr, o seni irad edecektir.
Fakat sermayenin almeti farikas, yeni bir servet husule getirmek iin tasarruf olunmu bir servet olmasdr.
Bir lhza iin Robinson'un iktisad hayatn tetkik edelim.
Robinson sincap, an VB karnca gibi, kazaya urayan
vapurdan kard zahireleri iddihar ederken, yalnz onlar
kn istihlk etmeyi ve fena gnlerde ihtiyalarn tatmin
eylemeyi dnmyor. Fakat, birtakm aletleri, hususiyle
adadan kurtulmak iin muhta olduu bo zaman bulmak
221-

iin bu iddihalara lzum gryor. Bu sandal yaparken, ava

gidemezdi.
Bu sebeple, evvelce iddlhar edilmi zahireleri yoksa,
sandal yapamazd. O halde Robinson'un ddlhar ettii zahireler gerekten bir sermaye idi.
Fakat, hayvanlarda da byle olduunu zannetmemeli:
Sincabn, arnn, karncann medhrlar insanlarn ancak
definelerine ve hazinelerine benzetilebilir.
Sermayenin baka trl bir telkkisi daha vardr:
ktisatta sabit sermaye denilen aletler, makineler, sanat eserleri gibi. [Bu sermaye yukarda sylediimiz mtedavil sermayeden f a r k l d r ] . Acaba hayvanlarda da bu sabit sermaye var mdr? Bu suale umumiyetle hayr cevab veriliyor. Hatt, insan Alet yapan br hayvan diye tarif edenler var. Filhakika hayvanlar alet yapmazlar. nk, elbiseler hakknda dediim gibi, aletler hususunda da
tabiat tarafndan yice tehiz edildikleri iindir ki bunlar
alet yapmazlar. Tabii aletleri kfi olduu in sun aletlere ihtiyalar yoktur. Filhakika, kendilerini hasrettikleri biricik sanat olan avclk iin, tabiat gerek memeli hayvanlar, gerek kular, gerek haereleri hayrete ayan mkemmel silhlarla tehiz etmitir.
Mesken sanatna gelince, tabiat memeli hayvanlara kazc trnaklarn ve kulara gagalarn nkfi olarak vermise de, haerata ve hatt insanlara bile tefevvuk eden gayet
mrekkep aletler vermitir. Burgu, ine, bk, rnga, bz
gibi birok aletler hayvanlarda vardr ve onlar korkun bir
hale sokar. Bunlardan daha yi aletleri ne yapacaklar? Bununla beraber, alet yapan hi bir hayvan yoktur demek de
doru deildir. Biroklar avn yakalamak iin tuzaklar yaparlar. rmcein an bilmeyen yoktur. Bu, rmcein ne
bir elbisesi, ne de bir meskenidir. Avcnn yahut balknn
a gibi bir adr, bir tuzaktr.
222-

nsanlar hayvanlardan ayran mil, aletler yapmak deildir. nsanlar hayvanlardan ayran, yalnz ate yakmaktr.
Ate yakabilen mahlk yalnz insandr. O halde medeniyetin
temeli ate yakmaktr, diyebiliriz.

223-

N O T L A R
Ziya Gkalp'n Yeni Gn {Tam ad: Anadoluda YEN
GN), Yeni Trkiye ve Cumhuriyet gazetelerinde yaymlanm makaleleri basl tarihlerine gre kronolojik bir sraya
konularak bu kitapta toplanmtr.
YEN GN GAZETES
Ziya Gkalp'n Yeni Gn gazetesinde d i e r dergi ve
gazetelerden yaplan alntlar dnda alt makalesi ve
bir iiri (Byk Azim, 15 Temmuz 1921, Nu. 660-280) yaymlanmtr. Gazetenin tam bir koleksiyonu Fethiye ocuk
Ktphanesi'ndedir.
No.
!

3 ubat 1338 {1922) tarih ve 974-407 sayl Yeni

Gn gazetesinde bamakale olarak yaymlanmtr. Yaznn banda gazetenin u notu vardr:
225/14

Dn do haber vermi olduumuz vech ile byk

Trk mtefekkiri Ziya Gkalp Bey'in u gnlerde inirhbah bir zevk le okunacandan envn bulunduumuz bir makalesini kari'lerimize takdim ediyoruz. Ziya
Gkalp Bey'in Trk efsanelerini nakil ve hikye eden
makalesi, derin bir hikmet-i iimayeye dali istinad eylemekte ve makale okununca Trkn bugn en hayat
mucizelerinden birini daha izhar ve ispat eylemekle
megul bulunduu neticesi yksek bir hakikat halinde
kendiliinden tecelli eylemektedir. Trk Mucizesi unvann tayan bu makalenin bir hususiyeti de onun
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti tarafndan imal
ettirilen yeni posta pullarndan birinin Bozkurt tasviri
ile muvah olarak tabettirilmi olmas hasebiyle
Bozkurtun Trk efsaneleri iindeki mevki ve menzletini gstermek zre YEN GN taarfndan izhar olunan arzuyu is'afen yazlm bulunmasdr. Posta ve Telgraf Umum Mdr Sabri Efendi biraderimizin himmet-
vkfnesiyie yaptrlan yeni pullarmz hakknda bu
nshamzda malmt- kfiye bulmu olacandan burada onlardan bahsetmeyeceiz, yalnz takdir ve tebriklerimizi tekrar ile iktif ederek Ziya Gkalp Beyin
makalesine gemek hususunda k a r i l e r i m i z i daha ziyade bekletmemek kkn ihtiyr eyleyeceiz.
Gkalp'n bu bamakalesi, sonradan, baz deiikliklerle, Kiik Mecmua'da tefrika edilen Trk Devletinin Tekml balkl aratrmann 7, yazs olarak
yaymlanmtr {Say: 10, 30 Temmuz 1338). Buradan da Dergh mecmuasna alnmtr (Say 42, 5
Ocak 1339). Yazdaki deiiklikler dip notunda gsterilmitir.
II.

226-

Ayn gazetenin 18 Nisan 1339 (1923) tarih ve

1156-779 uncu saysnda bamakale olarak yaymlan-

mtr, Buradan da Ak Sz gazetesine alnmtr

(7 Temmuz 1339, No. 8 2 3 ) ,
III.

Ayn
gazetenin
8
Mays
1339
tarih
ve
1172-795 inci saysnda bamakale olarak yaymlanm, baz deiiklik ve ekemelerie Trkln Esaslar kitab (Birinci ksm, VII.) ile Niyazi Berkes'in hazrlad ve Gkalp'n nemli makalelerinin bir blmnden oluan Turkish nationalism and western civilisation (London 1959} i&imli ngilizce esere de alnmtr (s. 60-66).

IV.

16 Mays 1339 tarih ve 1179-802 sayl Yeni

Gn gazetesinde bamakale olarak yaymlanmtr. Buradan naklen Yeni Adana gazetesi (23 Mays 1339,
No. 578-293} ile Ak Sz gazetesine bayaz olarak
alnmtr (24 Mays 1339, No. 7 8 6 ) .

V.

Ayn gazetenin 17 Mays 1339 tarih ve 1180-803

nc saysnda bamakale olarak yaymlanmtr. Niyazi Berkes'in hazrlad yukarda ad geen eser (s. 265269) ile Dr, F, Bzergn tarafndan Farsaya evrilerek
Nasyonalism-i Trk ve Temeddn-i Bhter isimli Farsa kitaba (bu kitap Ziya Gkalp'n eitli makalelerinden ve kitaplarndan alnm paralardan olumaktadr) da alnmtr (Tahran 1351, s. 105-111).

VI.

Ayn gazetenin 30 Mays 1339 tarih ve 1189-812

nci saysnda bamakale olarak yaymlanmtr. Sonradan, baz deiiklik ve eklemeler yaplarak Trkln
Esaslar kitabna da alnmtr (Birinci ksm, IX,),
Trkln Esaslar kitab, 1968 ylnda Robert
Devereux tarafndan The Principles of Turksme ad
ile ingilzceye evrilmitir.

227-

YEN TRKYE GAZETES

Ziya Gkalp'n Yeni Trkiye gazetesinde Yeni Trkiye'
nin Hedefleri genel bal altnd3 yaymlanan makalelerinden ancak yedi tanesi bilinmektedir. Btn aramalarmza
ramen bu gazetenin tam bir koleksiyonunu bulmak mmkn
olmamtr. Bu yaz dizisi on makaleden olutuu sylenmektedir (Bkz.: Hikmet Tanyu, Ziya Gkalp ve Yeni Trkiye'nin Hedefleri Hakknda Bir Aratrma Denemesi, Yeni
Trkiye'nin Hedefleri, Ankara 1956, s. 4) ilk makalede
sz edilen Yeni Trkiye'nin kltr sahasndaki hedeflerine
temas edilmemesi, altnc makalede , ..ileride greceimiz
vehile, halklk, ferd mlkiyet kaidesini ilga etmeden bu
neticeye vusl bulabilir... beyannda, ele alnacan belirttii mlkiyet konusunu ileyen bir aratrmasnn bulunmamas, bu sylentiyi glendirmektedir.
Yeni Trkiye gazetesinin, bu makalelerin yaymland
sayiar Trkiye Byk M i l l e t Meclisi Ktphanesi'ndsdir
(U.G.63). almalarmzda bu ilk metinler esas alnmtr.
Bu makaleleri ilk defa kitsp halindo yaymlayan Hikmet Tanyu olmutur. Makaleleri, 1S49 ylnda, retmen
olarak bulunduu Pnarba ilesinde, orann kaymakam
Osman Tolga kendisine vermitir. Tanyu da, henz yeni
yazlarla yaymlanmayan bu makalelerin, ilkin, Erhan Lker vastasyla Kudret gazetesinde yaymlanmasn salam (7-13 Nisan 1950, No. 795-801), daha sonra da kitap
haline getirerek Yeni Trkiye'nin Hedefleri adyla bastrmtr (Hr Basm ve Yaymevi, Ankara 1956). Kitabn banda Hikmet Tanyu'nun Ziya Gkap ve Yeni Trkiye'nin Hedefleri Hakknda Bir Aratrma balkl 23 sayfalk br incelemesi vardr. Bu incelemesinin sonlarnda, bu makalelerin
yazlnn zaman bakmndan Cumhuriyetin ilnndan ve Lozan muahedesinin imzasndan nce olduuna temas ettikten sonra diyor ki:
228-

Trkiye bat devletlerinin istilsndan byk kahramanlklar ve muazzam mal, can fedakrliyle kurtulmutu. Bununla beraber bat lemi, Hristiyan milletler kendilerini stn ve Trkiye'yi geri bir rk ve millet olarak grmekten
kurtulamamlard. Trklerin okullar, mahkemeleri onlar tarafndan hakir grlmt. Kapitlasyonlara alk bir bat
dnyas karsnda onun makaleleri, milletlerin, rklarn msavatn ve Trklerin en ileri seviyeye ulam, ingiltere,
Fransa ve dier devletlerden asla geri olmadn ispata
matuftur. Bugn hl Asyal ve Afrikaly aa rk veya kendi milletine insanlk hak ve haysiyeti bakmndan msavi saymayan grler, byle dnen milletler az mdr?
1923 ylnda btn madde medeniyetinde ileri gitmi,
kendisini stnlk duygularna kaptrm, smrgeci Avrupa'ya, bat lemine kar milletlerin, rklarn msaviliini ispat, ileri bir hamle ve haykr olarak mtala edilebilir. Bundan baka itima snflarn eitliini ileri srerek itima
adaletin tahakkukuna fikr zemin hazrlamak istemesi ayrca dikkate deer. Ksaca gerek milletleraras mnasebetlerde
ve gerek millet iinde adalet, msavat ve hrriyete ulamann yollarn gstermek onun en samim arzusu olmutur.
Bu makaleleri ierisinde milliyetilii, milletleraras drst
dostluu, hakik bir halkl, m i l l i hkimiyetin ehemmiyetine, kadn ve erkein, itima snflarn eitliine, itima
adaletin bir millet ierisinde mutlaka tam mnsiyle varln
gstermesi gerektiine dair dnceleri yepyeni saylabilir.
Bilhassa onun gerek bir demokrasi, hakik bir halklk in
dnceleri ibretle okunmaa deer. Msavat meselesini
tahlil ederken, komnizme, bolevizme, sosyalizme ve kollektivizme saplmadan, milliyeti, milleti bir ruh ve inanla
itima adaletin ok daha l tahakkuk ettirilebileceine ait
dnce ve gr byk bir heybetle isabetini meydana
koymaktadr. tima snflar, kastlar eit sayan, emperyalizmi reddeden, kadnla en byk deeri veren, sun' m229-

savatszlklarn kaldrlmasn ve fertlerin itima adalete kavuturulmasn kuvvetle tahlil ve mdafaa eden Ziya Gkalp,
insanlar hr olmaldrlar ve hr seimlerle hkimiyet kaytsz
ve artsz millete ait olmaldr, diyen buna can ve gnlden
inanm o3n mill Trk inklbnn fikir ncln yapan
bir insandr. Onu Trk inklbnn unutulmaz ahslar arasnda her zaman anmak gerekir. Gerek bir inklpnn samimiyetini ispat edecek delillerden birisi de budur, Elbetto Gkalp'n, Trkln anahtarlar, esas, temel programlar dndaki konular tahlil ve tenkit edilebilir, teferruata, ihtisasa ait gelitirme ve katmalara ihtiya gsterilebilir. Trklk, islm dini, demokrasi, mill iktisat, itima adalet,
ilim ve ihtisas, ileri teknik, mill hukuk dmanln grmek
g deildir. Sahte beynelmilelciler, komnistler, kozmopolitler, milliyet ve din dmanlar, emperyalistler, mill hkimiyet aleyhtarlar, her eyi mide ve ehvet zaviyesinden grenler, materyalistler, tabiatlarn bilhassa bu dmanlkta
ok ileri gittikleri sk sk grlmtr.
Gkalp' unutturmak veya inkrlar, iftiralarla ykmak
isteyenler ayn zamanda Trkle ve Gkalp'n ileri srd esaslara da dman olduklarn sinsi usullerle ispat
etmilerdir. Bazlar, son zamanlarda Ziya Gkalp'a ait objektif yaynlarn artndan endie ederek, sanki onun her fikir ve makalesi yeni Trk nesli tarafndan bilmiyormu gibi
bir tavr taknmay taktiklerine uygun buluyorlar. Gkalp'n
makaleleri kronolojik srayla ve btn memlekete yaylacak
kadar bol ve ucuz baslmadka, ayrca her konu birer kitap olarak derlenip lenmedike, gelitirilmedike daima
Gkalp'tan bahsetmek gerekecektir. stelik, yalnz u bir
arada yaymlamak istediimiz makaleleri bile, Gkalp'le azok uraanlarn ya hi temin edemedikleri veya ancak duyduklar dikkate alnrsa, en ilgililerin de bu konuda eksikleri
olduu kolayca anlalr. Durum byleyken ya bu sahada
inceleme ve aratrma yapmam olanlarn Ziya Gkalp'a
230-

ve onun millete getirdii fikirler, grler ve venilikler hakkndaki bilgileri ne olabilir7 Daha yzlerce makalesi yaymlanmadan, incelenmeden, ona kanksamak, htiya duymamak dncesi hangi mantk temele sahip olabilir? stelik Gkalp'n btn hayat ve fikirleri, eserleriyle tamamen
en geni ve derin tarzda belirmi, tannm bile olsa onu
gene kadirbilirlikle, hakseverlikle, sayg ve sevgiyle anmak
en basit insanlk icab olarak kalacaktr,
Yen Trkiye'nin Hedefleri makaleleri ayn zamanda
Trkln temiz insan anlayn bilmeden, onun aleyhinde dar ve basit bir lyle hcum edenlerin hakszln
gsterebilir. Dolaysiyle Trkln birok milliyetilerin
eserlerinde beliren insan anlaya kar (Baknz: Erhan
Lker, Mill Hrriyetler ve Milletleraras Yazl Hukuk, stanbul 1947, Ankara, Altnk Yaynlar Nu, 4}, onu emperyalist, hain hatt vahi bir metod tatbik etmek istiyormu
gibi gstermeye ve iftiraya zenenlerin iyzlerini de ortaya
koyabilir, Trkln Trk varl iin olduu gibi, btn
insanlarn hrriyete, istiklle ve adalete kavumalarn iten
bir zleyiini de ispat eder (Hikmet Tanyu, zlediimiz
Dnya ve zlediimiz nsanlk, zleyi, say: 7, Kasm 1947,
s 14-15). Yeni Trkiye'nin Hedefleri makaleleri, onun bunun kastl, sinsi, mfteri oyunlarna zavall birer let olarak
Trklk lksne kar dmanca davranlara, u bu perdelerle cephe kuranlara, Trkl btn tarihi ve ahstariyle, gelien, ilerleyen zyle, eserleriyle dorudan doruya temasa gelerek iyice anlamak lzumu iin ufak bir ikaz
tesiri yapabilirse ne mutlu.
Trkiye'de bir gn her niversietnin, ilim ve lk ocann nne onun kymeti bilinerek bir ant dikilebilir, Urunda mrn verdii Trklk lemi kadar, onun hileden,
eitli emperyalist, inhisarc gr ve taktikler dndaki
insanlk dnyas iin samimi duygu ve dnceleri, milletleraras teekkllerde de erefli mevkiini almaya lyktr.
231-

Birgn Trkiye ve dnya onun farkna varacak, kymetini anlayacaktr (s, 23-25). Bu kitabn bana bir nsz eklenmek suretiyle Hrriyet Gkalp tarafndan kinci
basks yaplmtr (Baha Matbasa, stanbul 1974),
Yeni Trkiye gazetesinde yaymlanan metin ile Hikmet
Tanyu'nun yaymlad metinler arasnda baz atlamalar,
ufak deiiklikler mevcuttur. Yukarda da belirtildii gibi, biz
ilk metinleri esas aldk.
Bu makaleler, Cavit Orhan Ttengl (1921-7 Aralk
1979) tarafndan sadeletirilerek ilkin Sosyoloji Konferanslar 15. Ktap'ta yaymlanm, sonra, bana bir Sunu Yazs eklenerek kitap halinde bastrlmtr (stanbul Matbaas, stanbul 1977). Bu sunu yazsnda Ttengl diyor k:
kinci dnem Trkiye Byk Millet Meclisi almalarna Dyarbekir mebusu olarak katldn grdmz Ziya Gkalp, bir yandan da yazlaryla Yeni Trkiyelinin oluumuna emek vermekteydi. Burada bir araya getirerek sadeletirdiimiz yaz dizisi. Ziya Gkalp'n Yeni Trkiye olgusu karsndaki anlayn sergilemektedir. Demokrasi szc ile eanlaml sayd halklk, Yeni Trkiye'nin Hedefleri genel baln tayan bu yazlarda zmlenmekte
ve aklanmaktadr. Bylece, Yeni Trkiye'nin siyaset alanndaki amalar ncelikle ele alnmakta, Yeni Trkiye'yi harekete getiren atlm olarak niteledii devrim ruhu adalama srecindeki Trkiye'de ileviik kazanmaktadr,
Daha sonra u isabetli sonuca varmaktadr:
Eitlik konularnn ayrntl bir biimde ele alnd,
banaz papazlarla, emperyalist ve kapitalistlersin aradan
ekilmesiyle uluslarn birbirlerini karde gibi seveceklerinin
vurguland bu yaz dizisi Cumhuriyet Trkiyesinin temeline
har koyan Ziya Gkalp' simgelemektedir. Bilim ahlak ve
gerek ak adna Ziya Gkalp' bu yanlaryla da tanmamz
ve tantmamz gerekir. yle grlyor ki, sosyologumuzun
gazete ve dergi sayfalarnda kalan yazlar ve yaz dizileri
232-

bilinen kitaplarna eklenmedike ve dncesinin izledii evrim gznnde tutulmadka onun gerek kiiliini belirlemek olanakl deildir.
Bu makalelerle ilgili bir aratrma da zgr nsan dergisinde yaymlanmtr (Say: 28, ubat 1976). Ziya Gkatp
ve Yeni Trkiye'nin Hedefleri balkl bu aratrmada lhan
Bagz diyor ki:
...Bu yaz dizisinde Gkalp, Bat uygarlnn szn
hi etmiyor. Ara sra gene mill kltr grn savunuyor.
Fakat grlerinin arl iki yeni szck zerinde dnyor.
Bunlar halklk ve eitliktir. Gkalp halkl kiilerin eitliine dayanan bir dzen olarak anlyor ve bunun adna demokrasi diyor. Halklk ona gre esirlii, reayal, feodalizmi, emperyalizmi, istibdad, ovenizmi, taassubu, hlasa hrriyet ve eitlie kar ne kadar messese varsa hepsini ortadan kaldrmaa alan bir lkdr. Gkalp bu yazlarnda eitlii hars ve medeniyet gibi soyut olarak ele
almyor, onun toplum iindeki ekonomik nedenlerini aratryor. Toplumdaki eitsizlik bir H3k vergisi deildir, onu
toplum kendisi yaratmtr, gene kendisi kklerini kazyabilir. Eitlii yaratabilmenin en nemli koulunun, toplumda
retim aralarnn eitsizlik dourmayacak bir biimde bllmesi olduunu savunuyor Gkalp. Ama, bunun iin bir
komnist ya da sosyalist dzen kurmann gereksiz olduunu
da szlerine ekliyor. leri srd hakllk program, toplumda kiilerin ve snflarn eitliini gerekletirmeye yetecektir.
Gkalp'n 1923 [erde savunduu bu halklk gr,
kaynan Birinci Byk Millet Meclisi hkmetinin programndan alyor. Bu program daha ok yanl bir fikir sistemi haline getiriyor. Ama tuhaftr ki, Gkalp'n ulat bu
yeni aama, deerli Gkalp aratrclarmzdan hibirinin
dikkatini ekmemi. Bu, yurt dndaki aratrclar iin de
byle. Batl aratrclarn da hi biri Yeni Trkiye'nin He233-

defleri zerinde yorumlarda bulunmuyor. Bunda belki onun

gazete kelerinde kalmasnn pay var.
Gkalp'n ulusuluk anlaynn yanl yorumlanmas
fikir tarihimizin bir eksii olmutur. Ama, Kurtulu Savamzdan sonra Gkalp'n gelitirmee alt halklk fikirlerinin de bir kede unutulmas daha byk bir eksiimizdir. Sosyal adalet ve eitlik iinde kalknmann yalnz tartmasn yapmakla kalmayp, onu toplum hayatna aktarabilmek iin yeni atlmlara giren Trkiye'mizde Gkalp'n
bu yeni grlerinin faydal olacana inanyoruz. (s, 76-77).
VII.
1 Temmuz 1339 (1923) tarih ve 1160-43 sayl
Yeni Trkiye gazetesinde bamakale olarak yaymlanmtr. ilhan Bagz tarafndan sadeletirilerek zgr
nsan dergisinde de yaymlanmtr (Say: 28, ubat
1976, s. 77-79).
Vllt.
Ayn gazetenin 2 Temmuz 1339 tarih ve 1168-44
nc saysnda bamakale olarak yaymlanmtr.
IX.

Ayn gazetenin 3 Temmuz 1339 tarih ve 1162-45

nici saysnda yaymlanm, Ali Nzhet Gksei (13971961) tarafndan hazrlanan Ziya Gkalp kitabna da
alnmtr (Ziya Gkalp, Varlk Yaynlar, Drdnc basl, stanbul 1963, s. 88-90).

X.

4 Temmuz 1339 tarih ve 1163-46 sayl Yeni Trkiye gazetesinde bamakale olarak yaymlanmtr.

XI.

Ayn gazetenin 5 Temmuz 1339 tarih ve 1164-47

nci saysnda bamakale olarak yaymlanmtr.
Ayn gazetenin 6 Temmuz 1339 tarih ve 1165-48
inci saysnda bamakale olarak yaymlanmtr, ilhan
Bagz tarafndan sadeletirilerek zgr nsan dergisinde de yaymlanmtr
(Say 28, ubat 1976, s.
79-81).

XII.

XIII.

234-

Ayn gazetenin 9 Temmuz 1939 tarih ve 1168-51

inci saysnda bamakale olarak yaymlanmtr.

CUMHURYET

GAZETES

Ziya Gokaip'n Cumhuriyet gazetesinde yirmi be yazs yaymlanmtr. Bunlardan on dokuzu naralt genel
baln tar. Dier alts ise, genlere ve ocuklara seslenen hikye ile dyalogtan olumaktadr. Yazarmz,
Musahabe genel bal altnda yaynlad Roman ve
Hayat, Mektepte Cumhuriyet iln hikyelerinde, bize,
kendi okul hayatn anlatmaktadr. ocuk stunu genel
bal altnda yaymlanan Hayvanlarda ktisat ve htiyalar, Hayvanlarda ktisad Hayat, Ate Yakablen Mahlk isimli diyaloglar ise ocuk edebiyatmz iin yeni bir
r saylr.
Gokaip'n damad rahmetli Ali Nzhet Gksel (18971961}, bu yazlardan altsn (Mehul bir filozof. Tebessm,
Velayet ve sulta, Hedefler ve mefkreler, Aile adlar, mit}
Ziya Gkalp ve naralt kitabna almtr (kbal Ktabevi,
stanbul 1939}. Bu yazlarn tm, ilk kez, Dyarbakr Tantma ve Turizm Dernei tarafndan derlenerek bir kitap
halinde bastrlmtr (Ziya Gklap, naralt Konumalar,
Yorgancolu Matbaas, Ankara 1966),
Ziya Gokaip'n son yazlarn tekil eden bu yazlardan bir ksm eitli kitap ve mecmualara da alnmtr. Bu
yazlar hakknda aratrmac Fevziye Abdullah Tansel'in Ziya Gokaip'n Son Yazlar balkl bir ncelemesi Bilgi dergisinde yaymlanmtr (Say: 149, Austos 1959, s. 2-6).
XIV.

8 Mays 1340 (1924) tarih ve 2 sayl Cumhuriyet gazetesinde naralt genel bal altnda yaymlanmtr. Gkalp naralt baln severdi ve rahmetli A l i Nzhet G k s e l i n aklamasna gre mr
yetseydi, bu yazlan oaltacak naralt adnda bir
kitapta toplayacakt (Ziya Gkalp ve naralt, stanbul
1939, s. 27). Diyarbakr'da kard Kk Mecmua'
235-

nn lk yazs da naralt baln tar (Kk Mecmua, Say: 1, 5 Haziran 1338 (1922), s, 1-3). Biz de
naralt genel bal altnda yaymlanan yazlar bu
blmde topladk.
XV.

Ayn gazetenin 9 Mays 1340 tarih ve 3 nc saysnda yaymlanm, buradan Ali Nzhet Gksel'in
Ziya Gkalp (Varlk yaynlar, istanbul 1952, s. 91-93)
kitabna. evket Beysanolu'nun Diyarbakrl Fikir ve
San'at Adamlar kitabna (Cilt: 2, istanbul 1959, s,
261-262), Birlik gazetesine (24 Ekim 1963), Edebiyat
Yaynevinin yaymlad Ziya Gkalp kitab
(Ankara
1968, s. 80-82} ile Ziya Gkalp dergisine (Say: 2,
Nisan 1975, s. 398-400) ve Millet gazetesine (29 Ekim
1977) alnmtr.

XVI.

Ayn gazetenin 9 Mays 1340 tarih ve 4. saysnda yaymlanmtr,

XVII.

11 Mays 1340 tarih ve 5 sayl Cumhuriyet gazetesinde yaymlanmtr. Buradan r dergisine alnmtr (Say: 107, Ekim 1941}.

XVIII.

12 Mays 1340 tarih ve 6 sayl Cumhuriyet gazetesinde yaymlanm, buradan Ali Nzhet Gksel'in
hazrlad Ziya Gkalp Diyor Ki... [Ahmet Halit Kitabevi, stanbul 1950, s. 95-98) ve Ziya Gkalp (Varlk
Yaynlar, stanbul 1952, s. 93-96) kitaplarna, evket Beysanolu'nun hazrlad
Diyarbakrl Fikir ve
San'at Adamlar {Cilt: 2, stanbul 1959, s. 262-265)
kitabna ve Ziya Gkalp dergisine (Say: 2, Nisan 1975,
s. 400-403) alnmtr.

XIX.

Ayn gazetenin 15 Mays 1340 tarihli ve 9. saysnda yaymlanmtr.

236-

XX.

Ayn gazetenin 18 Mays 1340 tarihli ve 12. saysnda yaymlanmtr.

XXI.

Ayn gazetenin 27 Mays 1340 tarihli 21. saysnda yaymlanmtr.

XXII.

Ayn gazetenin 4 Haziran 1340 tarihti 29. saysnda yaymlanm, buradan Ali Nzhet Gksel'in hazrlad Ziya Gkalp Diyor K.., kitab (s. 99-101) ile
Ziya Gkalp kitabna {s. 97-99} alnmtr.

XXIII.

Ayn gazetenin 20 Temmuz 1340 tarihli 72. saysnda yaymlanmtr.

XXIV.

26 Temmuz 1340 tarih ve 78 sayl Cumhuriyet

gazetesinde yaymlanmtr.

XXV.

28 Temmuz 1340 tarih ve 80 sayl Cumhuriyet

gazetesinde yaymlanmtr.

XXVI.

31 Temmuz 1340 tarih ve 83 sayl Cumhuriyet

gazetesinde yaymlanmtr.

XXVII.
Ayn gazetenin 5 Austos 1340 tarihli 88. saysnda yaymlanmtr.
XXVIII.
Ayn gazetenin 16 Austos 1340 tarihli 99. saysnda yaymlanmtr.
XXIX.

Ayn gazetenin 23 Austos 1340 tarihli 106.

saysnda yaymlanm, buradan r dergisine {Say: 107, Ekim 1941), A l i Nzhet Gksel'in hazrlad
Ziya Gkalp kitabna (Varlk Yaynlar, istanbul 1952,
s. 99-102} ve Birlik gazetesine (24 Ekim 1963} alnmtr.

XXX.

Ayn gazetenin 29 Austos 1340 tarihli 112. saysnda yaymlanmtr.

237-

XXXI.

Ayn gazetenin 13 Eyll 1340 tarihli 127. saysnda yaymlanm, buradan Edebiyat Yaynevince hazrlanan Ziya Gkalp kitabna (Ankara 1968, s. 83-90}
ve Ziya Gkalp Derneince yaymlanmakta olan Ziya
Gkalp dergisi'ne alnmtr (Say: 2, Nisan 1975, s,
403-407).

XXXII.
Ayn gazetenin 28 Eyll 1340 tarihli 142. saysnda yaymlanm, buradan Cevdet Kudret'in hazrlad Ziya Gkalp kitabna alnmtr (Trk Dil Kurumu
yayn, Ankara 1963, s. 42-44).
XXXIII.
Ayn gazetenin 18 Terinievvel (Ekim) 1340 tarihli 161, saysnda musahabe genel bal altnda
yaymlanmtr.
XXXIV.
21 Terinievvel (Ekim) 1340 tarih ve 164 sayl Cumhuriyet gazetesinde yaymlanmtr, Cevdet
Kudret'in hazrlad Ziya Gkalp kitabna da alnmtr (s. 53-61).
XXXV.
Ayn gazetenin 20 Temmuz 1340 gnl ve 72 nci
saysnda yaymlanmtr.
XXXVI.
Ayn gazetenin 13 Mays 1340 tarih ve 7, saysnda imzasz olarak yaymlanmtr.
XXXVII.
Ayn gazetenin 27 Terinievvel (Ekim) 1340
gnl 170, saysnda yaymlanmtr. Yaznn basnda
gazetenin u notu vardr:
Ziya Gkalp Bey tarafndan gazetemiz iin yazlan bu stunlar, merhumun memleket ocuklar ile ne
kadar megul olduunu gsteren bir vesika olarak bugn dercediyoruz.
XXXVIII. Ayn gazetenin 1 Ternisami (Kasm) 1340 gnl 174 nc saysnda yaymlanmtr Yaznn altnda
gazetenin u aklamas vardr:
238-

stad Ziya Gkalp'n, hastalanmadan evvel

gazetemizin ocuk Stunu in yazd bu son makaleyi de yukarya dercediyoruz.

DER NOTLAR
Notlar blmnn bu ksmnda yaplan aklamalar, verilen ksa bilgiler, metne baldr ve daha ok, hazrlkl olmayan okuyucular iin bu metinlerin aydnlatlmasnda yardmc olma maksadn tar.
AHMED MTHAT EFEND. Yazar, gazeteci, hikye ve
romanc (stanbul 1844 - 1912}. Halkta okuma hevesini
uyandrmak, onlar eitip aydnlatmak iin yazd. Kuruduu
Daarck, Krk Ambar, Ittihad dergileriyle Tercman- Hakikat gazetesinde bu amaca uygun eitli tr ve konularda birok yazlar kt. ki yz akn eser yaymlad. Bu almalaryla halk arasnda tutulan ve sevilen nl bir yazar
oldu. Baz memuriyetlerde bulundu. 1908'den sonra darlfnun (niversite)'da umum tarih, felsefe ve dinler tarihi okuttu,
AKL MUHTAR (zden). Tannm tp bilgini (18771949}. istanbul niversitesi Tp Fakltesi Tedavi Klinii farmakoloji profesr idi. niversitede en yeni ve modern metodlarla alan farmakoloji laboratuvarn kurdu. Hava Kimya Muharebelerine Kar lk Yardm ve Tedavi (1938), lim
Bakmndan Ahlk (1942) balca eserlerindendir.
kl Muhtar, Ziya Gkalp'n tedavisini yapm, hastal ve
lm sebebi hakkndaki htralar. Prof. Dr. Bed N. ehsuvarolu tarafndan Hayat Tarih Mecmuas'nda yaymlanmtr (Say: 8, Austos 1977, s. 4-9).
239-

ALFRED FOUILLEE. Fransz filozofu <1833-1912). Pozitif tinselc (spiritualiste) ve evrimci bir Filozof olan Fouille*
ye gre, fikirler kuvvettir, fertlerin ve fertler vastasiyle
toplumlarn yaamn deitiren etkileyici bir gc tarlar.
Hegel'in Dnce, temelinde itici kuvvettir vecizesi, onun
felsefesinde bir ilke olmutur. Fouille bu fikirlerini KuvvetFkrler Evrmlilii
( 1889) ;
Kuvvet-Fikrier Psikolojisi
(1893); Kuvvet-Fikirler Ahlk (1907 isimli eserlerinde aklamtr.
Ziya Gkaip, Durkheim'a ynelmeden nce bu filozofun
tesirinde kalmt. Daha Diyarbakr'da iken O'nun bir eserini lm-i Rh-i Akvm ismiyle dilimize evirerek Diyarbekir
gazetesinde tefrika etmitir (9 Terinievvel 1 3 2 4 / 22 Ekim
1908, No. 1580 vd.}. Gen Kalemler dergisinde (say: 4)
Tevfik Sedat tamka-adyle yaymlad Muhyiddin Arabi
balkl yazsnda, Fouille'nln Fikr-Kuvvet nazariyesiyle
Muhyiddin Arabi'nin ayn- sbite fikrini mefkure kelimesinin karl kabul ederek yle diyor:
Zan, fikir, itikat nmn verdiimiz ruh hdiseler birer tl haylden, birer tesirsiz tasavvurdan ibaret deildir.
Bunlarda yaratc yahut ldrc kuvvetler, msbet ve menfi
kymetler gizlidir. Her fert fikrinde, zannnda, itikadnda
mutasavver bir kemal tar. Fikrinin, zannnn, itikadnn
yaratc kuvvetiyle bu mutasavver kemale doru ykselir.
Her fert umum bir miracn tekml slkn takip eder;
mutasavver bir kemale doru huru eder. Binaenaleyh ferdin
dnk, bugnk, yarnki halleri zil zllerden (yiten glgeler'den), n glgelerden ibarettir. Sabit bir ey varsa o da
tekmln mtehas olan mutasavver kemalden ibarettir.
Muhyiddin Arab bu mutasavver kemalne ayn- sabite
nmn veriyor. Bu kelime mefkure (ideal) tabirinin muadilidir
240-

Gkalp'n Hoffding'ten evirdii Alfred Foullee'nin

tekmlc felsefesi isimli aratrma GEN KALEMLER dergisinin 3. saysnda yaymlanmtr.
AUGUSTE COMTE. Fransz bilgini ve filozofu (17981357}. Pozitivizm felsefesinin ve sosyoloji ilminin kurucusu
saylr. Comte'un felsefesi genel olarak u temalara dayanr: ilimler ayr ve kendi balarna alnrlarsa yararsz, hatt zararldr. limler zincirinde yer tutmayan, onlardaki anlaya uygun olarak tekml etmeyen bir ssyoloji dnlemez. Toplumda durulma alarnda birtakm kymetler
vardr ki bunlar aslnda deimez, ancak ilerllyerek ekil
deitirir. Toplumda ilerleme vardr; yani devrimci, kritik a kapatp durulma ana girildiinde eskiye dn olamaz.
Toplumda deimeyen ana unsurlar ayn kalr ama ilimlerin
ilerleme derecesine gre ekil deitirir.
Metodu, olaylar arkasnda gizli sebepler aramaktan ok,
bunlar arasndaki sabit mnasebetleri bulmak olan Comte,
Mutlak br ey varsa, o da hibir eyin mutlak olmaddr diyordu. 1834-1842 yllar arasnda yaymlad alt
ciltlik Pozitif Felsefe Dersleri onun felsef grlerini ihtiva eder. Bundan baka Pozitif Anlay zerine Konuma
(1844), Pozitivizmin Btn zerine Konuma (1848), Pozitif Politika Sistemi (1851-1854) isimli eserleri vardr.
AYNI AL EFEND KANUNNMES. XVII, yzylda yaam nl maliyecilerimizden Manisal Ayn Ali Efendi'nin,
Osmanl idar ve mal tekiltna dair nemli bilgileri ihtiva
eden eseri. Dvan- Hmayun Ktiplii, Msr defterdarl,
Defter eminlii gibi mhim vazifelerde bulunan Ayn Ali
Efendi'nin bu eseri, 1280 (m. 1864} senesinde Tasvir-i Efkr Matbaasnda, Ayn Ali Efendi'nin Kavnin Risalesi ismiyle baslmtr. Kitabn birinci blm Kavnin-i l-i Osman der Hlsa-i Mezamin-i Defier-i Divan (Dvan Defteri
241/14

Mazmunlarnn zeti Hakknda Osmanouliar Kanunlar i

adn tar (s. 1-81). kinci bolm: Rsale- Vazfe-harn ve
Me-ratib- Bendegn- A l i Osman [Osmanouliar Hizmetinde Olanlarn Rtbeleri vo Ulufeciler Hakknda Risale) tekil
eder (s. 82-106). Son blm ise Baz Kavnin-i Hmyn'
lar ihtiva etmektedir [s. 107-119),
ANEZE. Suriye llerinde barnan byk bir Arap aireti. Yayldklar alan, kuzeyde Halep'e, gneyde ammar
tepelerine, douda Frat'a ve daha telere kadar uzanrd.
Frat nehri, Aneze ile Irak'taki ammar aireti arasnda snr
tekil ederdi. ok defa Aneze'ler bu snn aarak Irak'a apula giderlerdi, bu yzden iki airet arasnda srekli bir arpma ve savama olurdu. Aneze'ler ammar'lardan nfusa
iki misli olduklar gibi Yezid'lerden de yardm grrlerdi.
Haklarnda geni bilgi edinmek in bkz. islm Ansiklopedisi, o. 1, s. 433 v.d.
ANZAVUR PAA. stikll Savanda, mill cepheleri arkadan vurmak iin stanbul Hkmetince kartlan ayaklanmalar yrten kii (P-1321),
Vahdettin ve Damat Ferit Paa'dan talimat alarak Mill Mcadele aleyhinde alt. Bandrma, Biga, Gnen, Karacabey ve Kirmasti yrelerinde halk Mill Mcadele aleyhine ayaklandrd. Mill kuvvetler karsnda tutunamad, yenilgiye urayarak stanbul'a kat. stanbul Hkmetince kendisine mirmiranlk ve paalk rtbesi verilerek bu defa izmit mutasarrflna atand. Haince giriimlerine bu defa Kuvay Tedibiye kumandan olarak devam etti (Mays-Haziran
1920). Mill Kuvvetler karsnda hezimete urad. Memleketi olan Biga'ya gitti. Burada Mehmet Efe tarafndan ldrld.
ARSTO (Aristoteles). Byk Yunan filozofu (M. .
384-322). 17 i!s 30 yalar arasnda Efltun (Platon)'un
242-

derslerini izledi. Bylece, yirmi yl mddetle bu byk f i lozofun rencisi ve yardmcs oldu. Efltun'un lmyle
12 yl kadar gezgin bir alma hayat srd. Bu arada Byk
skender'in eitimiyle grevlendirildi (M., 3 3 4 ) . Sonra Atina'ya yerleti. Burada kurduu okulda. Efltun felsefesine
kar olan grlerini aklamaya balad. Derslerini rencileri arasnda gezinerek verdii iin onun mesleine peripatetism = gezimcilik denilir.
Eski Yunan bilim ve felsefesine kendi grlerini de
katarak yeni bir sistem kuran Aristo, Bat felsefesini olduu
kadar islm felsefesini de etkilemitir. Mantk ve ruhbilimin
kurucusu sayld gibi, Yunan dili gramerinin yapcs olarak da bilinir. En byk eseri Politika dr, Aristo'nun
zellii gereki olmas ve duyulara nem vermesidir,
BEKR MUSTAFA. IV. Murad dneminde istanbul'da
yaam (XVII. yzyl), kalenderlii, hazrcevapll ile de
tannm nl bir ayyatr, Bu devir, din yasaklarn iddetle uyguland ve kar gelenlerin cezalandrld bir
devridir. Bekri Mustafa kiye dknl yznden, bu
yasaa devaml kar gelen bir tiptir. Devaml yenerililerle,
kadnlarla, eitli devlet memurlaryla ba derde giren bir
adamdr. Halkn ar iddet hareketlerine ynelik tutum ve
davranlarn ifade etmekte yararland Bekri Mustafa, Osmanl cemiyetinde meydana gelen itima hdiseleri btn
plaklyla ortaya koyan bir fkra tipidir. Fkralarn mihverinde yasaa kar koyanlarla uygulayclar arasnda meydana gelen mcadeleler yer alr (Dr. Dursun Yldrm, Trk
Edebiyatnda Bektai Tipine Bal Fkralar, s. 24).
Sultan IV. Murad' da ikiye altrd rivayet olunan
Bekri Mustafa hakknda eitli fkralar, hikyeler anlatlr,
BEKTA. Hac Bekta Veli tarikatna mensup kii. Bektalik, btn akidelere dayanan bir tarikattr. Trkiye'de ve
243-

Balkanlarda XV-XIX. yzyllar arasnda etkin br ekilde yaylan Bektaliin benzeri tarikatlardan fark, kltr, dili,
duygusu ve edebiyatyle Trk oluu; insanlar skya sokmamas, msamahal davrandr. Tarikata ilk dahil olanlar
kyller, yrkler ve gebelerdi, Bekta babalar halkn
iinden yetimi kimseler olarak daha abuk tarfatar bulmulardr,
BERGSON (Henri). Fransz filozofu (1859-1941).
Bergson felsefesine, zaman konusunu ilemekle balar. Zaman, Her an farkl olularla beliren devaml bir deimedir der, Bergson, insanolunun yaantsnda ehemmiyetli
rol oynayan uur ve hrriyet fenomenlerine dayanarak,
bunlarn materyalist ve determinist bir grle izah edilemiyeceini savunur. Ona gre, insan ruhu maddeden ayr bir
mahiyeti hizdir. Mkellefiyet duygusu, ahlkn temelidir,
Mkellefiyetin kayna, sosyal yaama ihtiyacdr. Bu, bir
mecburiyettir, Mkellefiyei bir toplulua bal olduumuzun
iaretidir,
Bergson'un baz eserleri Trkeye evrilmitir. Bunlardan Mustafa ekip Tun'un evirdii Zihn Enerji, Yaratc
Tekml (2 cilt). Glme simli eserlerle Mehmet Emin Eriirgil'in, daha sonra da Mehmet Karahasan'n evirdii Ahlk ve Dinin ki Kcyna isimli eser kayde deer.
Ziya Gkalp, Bergson'un baz grlerinden yararlanmtr,
Ali Canip Yntem, Ziya Gkalp'n matbuat leminde
ilk grn, GEN KALEMLER ve O balkl bir yazsnda u bilgileri veriyor:
. . . 0 Selnik'e geldii zaman en ok Les ides-forces
sahibi Fouille ile meguld. Sonra, geenlerde len mehur Fransz filozofu Bergson'la uramaya balad. Buna
da yle bir vesile sebep olmutu: Sonradan Hukuk Fakltesinde profesrlk eden merhum Veli, o zaman Paris'te
244-

talebe eli. Tatil mnasebetiyle Selnlk'e geldi,

mer Seyfettin Olimpos Palas'ta oturuyorduk.
tad, Fouiile'den bahis at. Veli tasdik etti,
ni malumatl bir mtefekkirdir dedi ve mini
outurarak lve etti:

Ziya, o, ben,
Ziya bermuFouille gemini ellerini

Ancak imdi Fransa'da tefekkr lemini kendisiyle en

ok megul eden bir baka filozof var: Bergson diye mrldand, Bergson, Zlya'nn bsbtn mehl deildi, fakat tamamiyle okumamt, ite Veli'nin bu ikaz onu harekete getirdi; Bergson'un btn eserlerini sipari etti. Yava
yava Fouille kinci plna dt, Bergson birinci plne
geti. Ziya gece gndz Bergson'u okuyordu. Etrafnda toplananlara her yerde, cemiyet merkezinde, ttihat ve Terakki
Mektebi'nde, Beyaz Kule Bahesinde, Olimpos Palas'ta ondan, onun intuition nazariyesinden bahsediyordu. Zya'nn
matbuat hayatnda Bergson'dan ilk bahseden yazs Gen
Kalemler'in 15 inci saysnda kt (14 ubat 1912), (naralt, say; 12, 25 Ekim 1942).
BNET (Alfred). Fransz psikoloji ve fizyoloji bilgini
(1857-1911), Sorbonne'da fizyolojik psikoloji laboratuvar
mdr oldu. 1895 ylnda L'Ane Psychologique (Ruhbilim) dergisini kurdu. Tecrb psikolojiye dair eserler yaymlad. Kk ocuklarda Zek Gelimesinin lm hakkndaki incelemeleri zek testlerinin hazrlanmasnda balang oldu.

BOZ-OK. Ouzlarn blnd iki ana-koldan biri. BozOk'lar da Ouzlarn dier kolu olan -Ok'lar gibi, on iki boya blnmtr. Bu boylar unlardr: Alkaravl, Avsar, Bayat, Bedil, Dodurga, Dger, Karavel, Karkn, Kay, Kzk,
Yaparlu, Yazr,
245-

BOUGLE (Celestin). Fransz sosyologu (1870-1490).

Durkheim'n rencilerinden. Sarbonne'da profesrlk ve
Yksek retmen Okulunda mdrlk yapt. Bilim Karsnda Demokrasi, Deerlerin Evrimi zerine Sosyoloji Dersleri,
Hmanizm-Sosyoloji-Felsefe isimli eserlerin yazardr.
BGDZ EMEN. Dede Korkut Kitab'nda Kazan Han'n
etrafndaki beylerden biri olarak anlr ve nitelikleri yle
sralanr: Varuban Peygamberin yzn gren. Ouzda sahabesi olan, a tutanda byklarndan kan taman, by
kanlu Bgclz Emen. Ds-Ouz beylerinden olduu, Ouzlarn arasnda islmiyet! yayd kaynaklarda belirtilmitir.
Hakknda, Orhan aik Gckyay'n Kltr Bakanlnca yaymlanan Dedem Korkudun Kitab'nda geni bilgi vardr.
CM-T-TEVRfH. ilhanl tarihisi ve devlet adam
Reidddin Tabib'in (1248-1318) iki ciltlik nl tarihi. Kitabn 1. cildinde Trk ve Mool tarihi, dier cildinde ise islm, in, Hind, srail ve Frenk tarihleri ele alnmtr. Asl
Moolca olan eser, Trk tarihinin nemli kaynaklarndan saylr. eitli dillere evrilmitir,
CEMiYET- AKVAM. Birinci Dnya Sava'ndan sonra
Versailles Antiamas'n imzalayan devletlerin nclnde
ve Amerika Birleik Devletleri Bakan VVilson'un koyduu
bar prensiplerinin etkisiyle 10 Ocak 1920'de kurulmu
bir tekilt. Milletler Cemiyeti de denilen bu tekiltn balca gayesi savaa engel olmak iin devletler arasndaki anlamazlklar bar voluyle zmlemek, kltrel ve sosyal
gelimeleri tevik iin milletler aras btn sahalarda ibirlii salamak.
Bugnk Birlemi Milletler Tekilt'nn bir benzeri
olan Cemiyet-i Akvm kendinden bekleneni yapamad, ikinci Dnya Sava'nn kmasyie 1939'da tarihe kart.
246-

CHNG. lhanl 'lenn tannm idare adamlarndan

nl tarihi Cveyn'nln (1226-1282) Tarh-i Cihng
isimli byk eseri. Cihng, gerek edeb deeri, gerekse
ihtiva ettii bilgilerin shhat ve nemi itibaryle, sonraki
mellifler tarafndan en mhim kaynaklardan biri olarak kullanlmtr. Mirza Muhammed Kazvln tarafndan, mukaddime, notlar ve fihrist eklenmek suretiyle cilt halinde bastrlmtr (1912-1937). Eser, Farsa'dr. Ziya Gkalp'n faydaland lk ciltte Moollarn eski det ve an'aneleri, Uygurlarn dinleri, an'aneleri ve efsneleri hakknda nemli bilgi verilmektedir,
DARWiN (Charles). ngiliz biyoloji bilgini (1809-1882).
Darwin hretini mehur evrim nazariyesiyle salamtr.
Buna Darvvenizm de denilir. Bu teoriye gre, canllar srekli bir deime halindedir. Bu sayede dnyann deien
artlarna uyabilmektedirler. Nazariyelerinden birini de nsann Gelii isimli eserinde aklamtr. Buna gre, insan ve
dier canllar dorudan doruya yaratlmam, bir tekml
sonunda bugnk hallerini almlardr.
DAVY
(Georges).
Fransz filozof
ve
sosyologu
(1883-?). Djon Edebiyat fakltesinde felsefe (1919-1931)
ve 1944'ten sonra Sorbonne'da sosyoloji dersleri okuttu.
Durkheim (1912), Hukuk, lkclk ve Deney (1922), Klanlardan mparatorluklara (1923), Sosyoloji eleri (1924)
isimli eserleri vardr.
DEDE KORKUT KTABI. Kitab- Dede Korkut, Korkut
Ata Kitab, Dedem Korkudun Kitab diye de adlandrlr.
Dade Korkut'un kimlii eitli kaynaklarda deiik olarak gsterilmitir. Bazlarnda Ouz'larn Bayat boyundan,
bir ksmnda Kay boyundan olduu aklanmakta, bir ksmnda se belli bir boy ad verilmeksizin kendisinden, Trk247-

men kabaili beyninde Korkut Ata nm bir ehl- hat aziz vard diye sz edilmektedir. Onu Osmanllarn atas olarak gsteren kaynaklar da vardr. Yaad a da deiik gsterilmektedir. zellikleri se, kitaptaki hikyelerin ilkinde yle
sralanmaktadr:
Hazreti Muhammet zamanna yakn, Eaya boyundan
Korkut Ata derler bir er kt. Ouz'un, o kii, tamam bilicisiydi. Ne derse olurdu. Gayipten trl haber sylerdi. Yce Tanr onun gnlne ilham ederdi.,. Korkut Ata, Ouz
halknn glklerini zmlerdi. Her ne olursa oisun. Korkut Ata'ya danmaynca yapmazlard. Her ne i buyursa kabul ederlerdi. Szn tutup yerine getirirlerdi.
Korkut Atc Ktab'nda on iki hikye vardr. Bunlarn
vcuda geli tarihleri hakknda deiik grler iteri srlmtr. Kitap XV. yzylda yazya evrimlitir. Orhan aik
Gkyay'n Kltr yaynlar arasnda kan Dedem Korkudun
Kiebr'nda geni bilgi verilmitir,
DEKADAN, Den, gerileyen anlamna. Ahmet Mithat
Efendi, 10 Mart 1897 tarihli Ssbah gazetesinde yand Dekadanlar balkl yazsnda, Servetifnuncu airlere dillerinden, sanat grlerinden bir ey anlalmadn leri srerek dekadanlar diye alayl bir ekilde seslenerek, onlarn
Fransz dekadanlarna zendiklerini, btn deerleri ykarak, edebiyatta bir ke, gerilemeye yol atklarn ileri
srd. Bylece, XIX. yzyl Avrupasnda, sembolis akm
hazrlayanlara taklan dekadan deyimi Trk edebiyatna da
girmi oldu.
DEL PETRO. Rus ar (1672-1725). Rusyay Bat medeniyetine sokmak iin btn gcyle urat. ki yz bin
kiilik bir ordu kurdu, kanallar atrd, madenleri iletti. Rus
milletine zorla birok yenilikler kabul ettirdi. Bylece Rusya'nn kalktnmasna, kuvvetli bir devlet olmasna alt.
248-

93 HRRYET. H. 1233 (m. 1376) Anayasasyla balayan I. Merutiyet dnemi. I. Merutiyet 23 Aralk 1876
gn Bayezid Meydannda yaplan byk bir trenle iln
edildi. Seimler, geici olarak. Vilyet meclisi yelerinin
seimlerinde uygulanan esaslara gre yapld. Mebusan ve
Ayan meclisleri 19 Mart 1877 tarihnde ilk toplantlarn yaptlar. II. Abdlhamid (1842-1913}'in 13 ubat 1878 gn
parlamentoyu datmasyla bu dnem sona erdi.
DOKTOR TEMO. Bk. brahim Temo,
DOKUZ-OUZ. Eski Trk boyu. Arap kaynaklarnda
Tokuz-Guz olarak geer. Bunlar Dou Gk-Trk devletinin
kuzeyindeki sahada yerlemilerdi. Elteri Kaan zamannda
yaplan savata yenildiler ve Dou Gk-Trk devletine balandlar. Bu devletin yklndan sonra {630} Uygur egemenliinde kaldlar.
DUMAS (Alexandre). Fransz roman ve oyun yazar
(1802-1870}. Balca romanlar:
Slhrler (1844},
Kralie Margot {1845), Monte Kristo Kontu {1846).
DRKHEM (Emile). Ziya Gkalp'a enok tesir eden
mehur Fransz sosyologu {1858-1917). Durkhem, sosyolojinin psikoloji ve biyolojiyle ilgisini keserek, pozitif ve bamsz bir ilim haline getirmeyi baard. Ona gre, sosyal
olaylar, ze! cinsten (sui generis} olaylardr. Bunlarn, ne
psikolojik ve ne de biyolojik olaylara benzer yanlar vardr.
u halde sosyolojinin yntemi, kendi olaylarnn zelliine
uygulanabilecek bir biime sahip olmaldr. Metodunun temeli, ahlk vak'alar, vicdan dndaki eyalar gibi, sosyal vak'alar olarak grmee dayanr, O, her eyden nce ahlk ve manev deerler ve messeseler zerinde durur.
Durkheim'a gre, ahlk toplumdan topluma deien rf
249-

ve detleri inceleyen bir bilim daldr. Sosyal blm isimli doktora tezinde, ferdn tekml ettii lde topluma bal olduunu ileri srer ve bundan meslek teekkllerinin nemini, bunlar desteklemenin gereklilii sonucunu karr. Sosyoloji Usulnn Kaideleri adl kitabnda sosyal vak'alarn
fertler dnda objektif olarak var olduklarn savunur. Durkheim'a gre, sosyal gerekler ve onlarn deimeleri, fertlerin ahs etkileri motifine ba deildir. nk toplum, fertlerden ayr ve onlarn stnde br varlk olarak bulunmaktadr Sosyal gerekler, ferd, insan rade ile bal olmadan
mstaklen mevcuttur. Onlar, ancak br dier sosyal gerekle
izah olunabilirler, devaml olarak fertler zerine bask yaparlar ve onlar, belirli bir ekilde duyup dnmeye zorlarlar. nk, duygu ve dnce, esas itibariyle toplum tarafndan yaratlyor. Biz, ancak yine bir sosyal kurum olan
eitim sayesinde bunlara uyarz. Demek ki sosyal vak'alar,
ferd uurun dnda btn bir insan topluluunun ilikilerini
temin eden din, ekonomi, ahlk, siyaset, sanat vb. gibi kurumlar trnden olan vak'alardr.
Sosyolojiyi, sdece lahiyat, ahlk, etnoloji, hukuk, tarih, dilbilim, ekonomi gibi eitli sosyal Kimlerce grlen
ilere taalluk eden bir gr tarz ya da bir metod olmaktan
ok daha fazla olarak grmek Durkheim ve okulu iin en
belirgin bir zelliktir. Durkheim'n baz eserleri dilimize evrilmitir, Bunlar arasnda Hseyin Cahit Yaln'n evirdii
Din Hayatnn ptida ekilleri (2 cilt, 1923-1925), Selmin
Evrlm'in evirdii timaiyat Usulnn Kurallar (1943), Hseyin Naili Kubal'nn evirdii Ahlk ve Hukuk Kurallar
Hakknda Dersler (1947) isimli eserler kayde deer.
Durkheim sosyolojisi Ziya Gkalp'n etkisiyle Trkiye'
de yaygn ve etkin bir hale gelmi, uzun sre, niversitelerde
tek sosyoloji olarak okutulmutur. Durkheim sosyolojisinin
baz yntem ve ilkelerini benimseyen Gkalp, Trk milletinin tarihini, Trklerin islmdan nceki dinini, dnn.
250-

devlet rgtn, ahlkn, ailesini, ekonomisini, folklor ve

etnografyasn bu yntemle incelemitir. Ancak, bir b i l i m
adammzn da belirttii gibi, Ziya Gkalp en aa Durkheim
okuluna bal dnya apndaki sosyologlar kadar orijinaldir.
Gkalp'n Durkheim'a ball usul ve objektiflik kukusuyla snrldr. Peyam Safa'nn bir yazsnda belirttii
gibi Ziya Gkalp, Durkheim gibi ilmin souk mermer tezgh stnde mefhumlar bimekle kalmad; btn bir millete nasl, niin, ne zaman bir millet olduunu anlatt ve
duyurdu. Ziya Gkalp yalnz mcerred bir sosyoloji deil,
Sakarya'y kazanan, Lozan' yaratan ve Ankara'y yapan canl
bir fikirdir. Durkheim Fransa'ya belki bir sosyoloji metodu
kazandrd; fakat Ziya Gkalp'n Trkiye'ye kazandrd ey
kendi benlii, kendi kendisidir (, say; 19, 1939}.
DM-TEK. Dm, Trk musuikisinde usul'n ekseriya
kuvvetli darbn gsteren szck. Sa etle vurulur. Davulun
tokma dmsleri, deynei tekleri (zayf zamanlan) vurur.
Ziya Gkalp, nklplk ve Muhafazakrlk balkl
yazsnda Dm-tek musiki deyimini Alaturka musiki karl olarak kullanm ve bunu cansz an'anelerden saymtr. Ziya Gkalp, Trkln Esaslar kitabnda, M i l l i musiki balkl blmde der ki: Avrupa musikisi girmeden
evvel, memleketimizde iki musiki vard: Bunlardan biri Frb tarafndan Bizans'tan alnan Dou musikisi, dieri eski
Trk musikisinin devam olan Halk melodilerinden ibaretti.
Dou musikisini hem hasta, hem de mll olmayan bir musiki olarak kabul eder ve sonunda: Halk musikisi mill
kltrmzn, bat musiksi de yeni medeniyetimizin musikileri olduu in her ikisi de bize yabanc deildir, O halde, mill musikimiz, memleketimizdeki Halk musikisiyle
Bat musikisinin kaynamasndan doacaktr der.
251-

FEMNZM. Kadnlarn toplum indeki hak ve grevlerinin sahasn geniletmeyi ama edinen dnce akm.
XVIII. yzyldan itibaren filozof ve yazarlar kadn haklarn
savunmaya baladlar. Bizde kadnlarn okumalarn, sosyal
hayatta grev almalarn savunanlarn banda Namk Kemal
ile Ahmed Midhat gelir. I. Merutiyet devrinde ve sonralar
Trkler, feminizmin en ateli savunucusu olmulardr.

FRIEORCH LST. Tannm Alman iktisats {17891846). List, gelimekte olan milletlerin etkili bir himaye
sistemi ile iktisatlarn gvence altna almalar gerektii fikrinin savunucusu olarak tannmtr. Mill tktisad Politik Sistemi (1840) simli kitabnda serbest ticarete kar himayecilii savunur.

GABREL DE TARDE. Bk, Tarde (Gabriel De).

GASTON RCHAFiD. Fransz sosyologu. ki kitab Trkeye evrilmitir: timaiyat Hakknda btida Malmat (eviren: Hilmi Ziya lken, 1924), Tecrb Psikoloji (eviern:
Kzm Nami Duru, 128).
GOLTZ PAA ( C o l m a r V o n Der Goltt). Alman generali ve yazar (1843-1916), Trk ordusunu yeniden dzenlemek zere 13S3'te Trkiye'ye geldi. Erkn Harbiye II. bakan oldu. Muzaffer Paa ile birlikte Trk ordusunun yeniden dzenlenmesi iinde alt, 6. Ordu bamfettilii, daha sonra da 2. Ordu mfettilii grevlerinde bulundu. Birinci Dnya Sava balarnda Trk ordusundaki grevinden ayrld. Bir mddet sonra Trk Genel Karargh komutanlna (1914), 1. Ordu komutanlna getirildi ( 1 9 1 5 ) ,
Silhlanm Halk, Sava ve Ordunun Yntemi sne isimli
eserleri vardr.
252-

6 0 E T H E (Johann Wolgsng Von}. nl Alman edebiyats (1749-1832). Eserlerinin ou Trkeye evrilmitir.

GK-TRKLER. 552-745 yllar arasnda Orta Asya'da
tkende byk bir devlet kuran Ouzlar. Orhun kitabeleri
bunlardan kalmadr. Gk-Trk devletini kuran Bunn Kaan,
kardei stemi'y bat blgelerini fethe gnderdi. stemi ksa
bir srede Ceyhun'a dek uzanan sahay ald. Bunun sonucu
olarka imparatorluk Dou ve Bat olmak zere ikiye blnd.
Dou Gk-Trk devleti 630'da inliler tarafndan ortadan
kaldrld. Bir mddet sonra da Bat Gk-Trk devleti ykld.
Kutl, 681'de Gk-Trk devletini yeniden kurdu. Bilge Kaan'n lmnden sonra {734} yerine geen olu ldrld
ve bu ekilde balayan kanl taht mcadeleleri srasnda
Uygurlar, Karluklar, Basmtllar ayaklandlar (742), Bundan
sonra Gk-Trk devleti dirilemedi.
Gck-Trkler, ilk kez Orta Asya'da Trk adn tayan
bir devletin kurucular olarak tarihe gemilerdir,
GUSTAVE LE BOM. nl Fransz hekimi ve sosyologu
(1841-1931). Yn psikolojisini kuranlardan bridir. Balca
eserleri: insan ve Toplumlar, Kkleri ve Tarihleri ( 1 8 8 1 ) ,
lk Medeniyetler (1888-1889), Halklarn Evriminin Psikolojik Kanunlar (1894), Ynlar Psikolojisi (1895), Eitim Psikolojisi ( 1 9 0 2 ) , Dnyann Bugnk Evrimi (1927).
HALDE EDB (ADIVAR).
Tannm romanc (18841964). Trklk akmn benimseyen yazarlardandr, Hikye ve romanlarnn bir ksmnda M i l l i Mcadeleyi anlatr.
Eserlerinde Trk ruhunu, rf ve detlerini iler. Balca eserleri: Yeni Turan ( 1 9 1 2 ) , Mev'ud Hkm (1918), Ateten
Gmlek ( 1 9 2 2 ) , Kalp Ars ( 1 9 2 4 ) , Vurun Kahpeye ( 1 9 2 6 ) ,
Sinekli Bakkal ( 1 9 3 6 ) , Trkn Atele imtihan (istikll sava htralar, 1962) v.b.
253-

HfiLD ZYA (UAKL1GL). nl yazar ve romanc

(1866-1945). Merutiyetten sonra niversitede Bat edebiyat okuttu. Bir sre Sultan Reat'n mabeyn baktibi oldu
(1909-1912), sonra tekrar niversiteye dnd. Cumhuriyetten nceki Trk edebiyatnn en kuvvetli romancs saylan
yazarmzn belli bal eserleri unlardr: Nem ide (1889),
Ferdi ve reks ( 1 8 9 4 ) , M a i ve Siyah (1897, yeni basklar 1942, 1945, 1364), Ak- Memnu (1900, yeni basklar
1939, 1963). Altm akn olan eserleri arasnda hikye ve
romanlarndan baka deneme yazlar, htralar ve tiyatro
eserleri vardr,
HALL BEY (Halil Ethem Eidem}. Tannm mzeci,
tarih ve arkeoloji bilgini (1861-1938). Sadrazam brahim
Ethem Paann kk oludur. 1842'do Mzeler Mdr byk kardei Hamdi Bey (b, bk.)'in yardmclna tayin edildi. Hamdi Beyin lm (1910) zerine Mzeler mdrlne getirildi. Eski ark Eserleri Mzesini kurdu. Topkap Saray Mzesini at ( 1 9 2 4 ) , Trk Tarih Kurumu hakknda
Hal Edhem Hatra Kitab yaynlad (2 cilt, 1947-1948).
Balca eserleri: Osmani Mesiiikt Katalogu, Ksyseriye
ehri ( 1 9 1 6 ) , Dvef- Islmiye (1927), Topkap Saray
( 1 9 3 1 ) , Yedikule Hisar (1932).
HAMDULLAH SUPH (Tanrver). nl hatib ve yazar
(1886-1966). Yaz hayatna Fecr-i Ati topluluunda balad.
Bir sre istanbul Darlfnununda Trk-lslm sanatlar dersini okuttu. Trk Ocaklarnn kurulmasnda ve gelimesinde
byk pay vardr. Uzun mddet Trk Ocaklar bakanln
yapt. Mtareke ve cumhuriyetin ilk yllarnda cokun hitabeleriyle tannd. Trklk ve mill edebiyat akmnn nclerndendi. Osmanl Mebusan Meclisinde ve Trkiye Byk M i l l e t Meclisinde Saruhan mebusu olarak bulundu
(1902). ki kere Mill Eitim Bakanl (1920 ve 1925),
254-

sonra Bkre Bykelilii (1935-1944) yapt. Daha sonra

istanbul'dan milletvekili seildi (1946-1957).
Ziya Gkalp'n lm zerine Ankara Trk Ocanca
31 Ekim 1924 gn dzenlenen anma treninde yaplan en
gzel konumalardan biri de onundur.
Eserleri: Da Yolu (hitabeler, 2 cilt, 1928, 1931), Gne
Bakan (makaleler, 1929}.
HAMD BEY (Osman Hamdi). Mzeci, ressam, arkeolog
(1842-1910}. Mze-i Hmayun [stanbul Arkeoloji Mzesi}
mdrlne getirildi (1881). Eski eserler tzn deitirerek ( 1 8 8 3 ) , izinle kaz yaplmasn, kazda kacak eserlerin mzeye mal edilmesini salad. Sanayi-i Nefse Mekteb-i Alsi (bugnk ad: Devlet Gzel San'atlar Akademisi}'
n kurdu (3 Mart 1883). Kazlar yaptrd. Hitit Mzesini
at.
HFFDNG (Harald). Danimarkal filozof (1843-1931}.
Doktrinini Spinoza ve Kant gibi spritalist filozoflara dayandrmtr. Balca eserleri: Hegel'den Beri Almanya'da Felsefe (1872}, ada ngiliz Felsefesine giri (1874), nsan
Ahlknn Temeli (1876}. Ahlk ( 1 8 8 7 ) , ada Felsefe Tarihi (1894-1895}, Bergson'un Felsefesi ( 1 9 1 4 ) .
HUXLEY (Thomas Henry).
ngiliz fizyoloji bilgini
(1825-1895}. Pratik biyoloji eitiminin nclerndendir. Darw i n ' i n evrim teorisini savunanlarn banda gelir. Bilim ve
Ahlk (1886),
nsann Tabiattaki Yeri ile lgili Kantlar
(1891}, Ahlk ve Evrim (1893} isimli eserleri vardr.
HSEYN RAHM (Grpnar). Romanc (1864-1944).
Bir realist-naturalist tutumla yazd romanlarnda istanbul
hayatn, insanlar, sosyal meseleleri, btl nanlaryla ve
mizah unsurunu bol bol kullanarak anlatr. Roman kahraman255-

larn ounlukla halk evrelerinden semitir. Balca romanlar: k (1889), Mrebbiye (1889), psevdi ( 1 9 1 1 ) ,
Kuyruklu Yldz Altnda Gir zdiva
(1912),
Gulyabani
(1912), Efsuncu Baba (1924), Ben Deli mym? (1925).
BRAHM TEMO, Asker doktor, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ilk kurucularndan (1865-1939). 1889'da, Sarayburnu'nda, Glhane bahesinde, arkadalar Diyarbakrl shak Skt (1868-1903), Dr. Abdullah Cevdet (1869-1932)
ve Dr, Mehmet Reit {
- 1918) ile ellerini birletirip yemin
ederek hrriyet iin mcadele edecek gizli ittihat ve Terakki
Cemiyeti'ni kurdu. Zya Gkalp, 1895'te stanbul'a gittiinde, daha nce tand fikir arkadalar Dr. Abdullah
Cevdet, Dr. Osman Cevdet (Akkaynak) ve Dr. Ethem (Yeil)
araclyla bu gizli cemiyete alnm ve ibrahim Temo le
tanmtr (Dr. brahim Temo, ttihat ve Terakki Cemiyetinin Teekkl ve Hidemt- Vatanyye ve inklb Mlyye
Dir Htralarm, Romanya, Mecidiye-1939, s. 246.).
-OUZ. Ouz geleneklerine gre beylerin ve hkmdarlarn buyruunda olanlara -Ouz, bunun dnda kalanlara Ta-Ouz (D-Ouz) denilir. -Ouzlar da on iki
boya blnmtr (Bk. -Ok).
NCL AVU, Diyarbakr'n RNCL kyndendir. rinciili avu olarak adlandrlm, zamanla irincilli sz halk
aznda incili olarak deimitir. Asl ad Mustafa'dr. Osmanl padiahlarndan Ahmet I. (1603-1617)'in musahibi
olarak vazife grm, iran ah'na gnderilen elilik heyetinde bulunmutur. H. 1042 {m. 1 6 3 2 / 3 3 ) ylnda istanbul*
da lm ve Edlrnekap mezarlna gmlmtr.
Nkteleri ve gldrc ineli szleriyle n salm olan
ncili avu hakknda Dr. Dursun Yldrm, Trk Edebiyatn256-

da Bektai Tipine Bal Fkralar adl kitabnda diyor k

(s. 2 4 ) :
ncili avu, padiahn yakn, nedimi olmas dolaytsyle grd hereyi alaya alma, glnletirme yetkisine
sahipti. Bylelikle, bir taraftan padiaha hoa vakit geirme
vazifesini yerine getirip, dier taraftan da idarenin ve cemiyetin aksayan ynlerini btn plaklyla padiahn gzleri nne seriyordu. Osmanl saray hayatnda bu tarz msahib gelenei bir hayli eskiydi... ncili avu'tan sonra bilinen en nl msahib, Yldrm Beyazit'in saraynda yaam olan Elence'dir. Fakat O, ncili avu gibi fkra tipi
vasfn kazanamamtr.
ncili avu'un fkralarndaki mihveri, umumiyetle saray ve saray evresini tekil eden insanlar ve bu insanlarn
cemiyet hayatndaki tutum ve davranlar meydana getirir.
Onu, kendinden nce ve sonraki msahplerden ayran ve bir
fkra-tipi olarak yaamasn salayan ey, mizahndaki itima ve beer deerler manzumesinin dierlerine nisbetle olan arl ve asl ahsiyetinden syrldr. Halk onu,
saray ve evresini tenkit etmek, alaya almak ve glnletirmek iin en iyi temsilci olarak benimsemi, bu evre hakkndaki duygu ve dncelerini onun dilinden fade etmeyi
uygun grmtr. Kalcln ve canlln salayan bu benimseme, sahiplenme duygusudur.
JAMES (William).
Amerikal filozof (1842-1910).
1885'te Harvard niversitesinde felsefe profesr oldu. irade ve cehit duygusu zerindeki fikirleriyle ilgiyi ekti. nanmann gc ve din duygular zerine aratrmalar nemlidir. Amerikan pragmatizm felsefesinin kurucularndan biridir, Balca eserleri: Psikolojinin Prensipleri (1890), nanma stei ve Baka Denemeler ( 1 8 9 7 ) , Din Tecrbe eitleri (1902), Pragmatizm (1907).
257/14

KANT (immanuet). nl Alman filozofu (1724-1804).

Modern felsefede kritik dnsn nclerindendir. Ahlk
anlaynda yasann basksn kabul etmez. Kant'a gre ahlkn ve ahlka uygun yaamann yasas kendi iimizdedir.
Balca eserleri: Tabiat Biliminin lk Metafizii (1786), Pratik Akln Eletirilmesi (1788), Yarg Gcnn Eletirilmesi
(1790), Saf Mantn Snrlar inde Dn (1794), Treler
Metafizii (1797).
Gkalp, disiplinsiz br cemiyetten holanmazd. Bu nedenle Kant'n vazife anlayn benimsemitir.
KANTO. Elence yerlerinde oynayarak okunan hafif
ark. Bizde, XIX. yzyln sonlarnda tuluat tiyatrolaryle birlikte grlmeye balad. Kadnlar tarafndan sahnede bando
mzka eliinde sylenirdi. Genellikle kvrak ve coturucu
havalardr.
KAPTLASYONLAR. Franszca muahede, anlama anlamna gelen bu szck zel olarak Osmanl devletinin yabanclara karlksz olarak veya br zorunluluk doiaysyle
verdii ticaret hakk demektir. lk kapitlasyon, kt neticeleri dnlmeksizin, 1535'te Kanun Sultan Sleyman
tarafndan Franszlara bir cemile olarak verildi. 1740 ylnda
bu kapitlasyon sresiz olarak uzatld. Zamanla dier Avrupa devletleri de Osmanl devletinden serbest ticaret hakk
istediler. Osmanl devleti kapitlasyonlarla Avrupallarn yar smrgesi durumuna dt. Kapitlasyonlar 24 Temmuz
1923 tarihinde imzalanan Lozan muahedesiyle kaldrlabildi.
KARAGZ. Deri veya mukavvadan kesilerek hareket
edebilecek biimde birletirilmi insan ekillerini perde zerine yanstarak oynatlan oyun, glge oyunu. Bu oyunda halkn grn, dncesini yanstan kii.
258-

Karagzn menei hakknda eitli grler ileri srlmtr. Dier Trklerde de bulunmakla beraber, karagz,
Osmanl dneminde gelimi, ok zengin muhtevasyle yzyllarca devam etmitir. Karagz oyununda kozmopolit Osmanl toplumunu temsil eden tipler vardr. Vak'alar muayyendir. Gldrcl daha ok kelime oyunlarna dayanr.
Karagz oyunlarnn metni 1000 Temel Eser serisinde yaymlanmtr.
KARA TAHSN. II. Abdlhamid'in Mabeyn Baktibi
Tahsin Paa. nce, Babli kaleminde alt. Bu alma,
yetimesinde nemli rol oynad. Baz memuriyetlerden sonra
Padiahn musahibi oldu. Ltfl Aa'nn yardmyla baktiplie getiridl. Ksa bir sre sonra vezir rtbesi alarak paa
oldu. Merutiyetten sonra rtbesi ve memuriyeti elinden
alnd. 1910'da yoksul bir ekilde ld. Abdlhamid'in yannda bulunurken ahidi olduu, zellikle II. Merutiyeti hazrlayan olaylar Abdlhamid ve Yldz Htralar adl kitabnda toplad,
KARL MARX. Alman siyasetisi, filozof ve ktisats
(1318-1883). Protestanl kabul eden ve mreffeh bir Yahudi ailesinin ocuu olan Karl Marx, filozof Hagel'in etkisinde kald. Brksel'de gizli propaganda yapan Komnist
Brlil'nin arzusuna uyarak Engels ile beraber Komnist Partisi Beyannamesini kaleme ald (1848). Takip edildiinden
nce Paris, sonra Londra'ya kat. Marx'in felsefesi maddeci bir esasa dayanr. Ruhu ve Allah' inkr eder. Gelecekte i snfnn dier snflara galip gelerek tek bana topluma hkim olacana inanr. Ekonomik ve sosyal grlerini
ortaya koyduu eserlerinin balcalar unlardr: Politik ve
Felsefe, Sermaye, Felsefenin sefaleti.
KTAB-J DEDE KORKUT. Bk. Dede Korkut Kitab.
259-

LEBNZ (GottfriBd VVilheim).

n l Alman filozofu
(1646-1716), Matematik, metafizik ve mantk sahalarnda
ileri srd orijinal grleriyle nsaimtr. Balca eserleri: Bilgi, Hakikat ve Fikirler stne Dncelcr (1648),
ilahiyat Sistemi ( 1 6 8 4 ) , nsan Zihni stne Yeni Denemeler
( 1 7 0 4 ) , Monadoloj ( 1 7 1 4 ) ,
LVA. Osmanl devleti dar tekiltnda vilyet ile kaza arasndaki dar blm. Livalar ynetenlere mutasarrf
denirdi.
M A H M U T KAKAR. XI. yzylda yaam Trk dil bilgini, Btn Trk boylarn dolaarak Divan Lgat-it Trk
(bastmt 1915-1917 ve 1939-1943) simli mehur eserini
yazd (1077). Kagarl Mahmud'un Araplara Trkevi retmek ve Trkenin zengin bir dil olduunu gstermek maksadiyle yazd bu eser, Trk dili, kltr ve etnografyas bakmndan son derece deerli bilgileri ihtiva etmektedir,
MANDA. Devletler Hukukunda bir eit vesayet rejimine ve bu rejim altndaki lkeye verilen isim. Manda rejimi.
Birinci Dnya Savandan sonra yaplan bar antlamalaryla
kurulmu ve Milletler Cemiyeti (Cmiyet-i Akvam) Misaknn 22. maddesinde etrafl bir ekilde dzenlenmitir.
MAUDSLEY (Hsnri).
ngiliz akl hastalklar bilgini.
(1835-1918), Aratrmalarnda canilerin bir nevi akl hastas olduklarn, bunlarn sorumsuz saylmalar, nk onlarn
suludan ok hasta olarak kabul edilmeleri gerektiini savunmutur. Balca eserleri: Cinayet ve Delilik (1875), Zeknn Fizyolojisi (1879), Cins Mesuliyetin Delilik ile Mnasebeti (1896).
MLLETLER CEMYET. Bk. Cemiyet-i Akvm.
260-

M1HAYL0VSK1Y (NIkolay Konstantnovi). Rus sosyologu, eletirici ve siyaset yazar (1842-1904). Liberal halklarsn ideologu. Vatan Notlar ve Rus Zenginlii adl dergilerin yaz ilerini ynetti. Marxsizme kar koydu.
M T H A T PAA. I. Merutiyetin ilnnda birinci derecede rol oynayan tannm devlet ve siyaset adam (18221 8 8 4 ) . 1840'ta ktip yardmclyle Sadaret Mektubi Kalemi'ne giren Mithat Paa, 1861'de Ni Genel Valisi oldu.
Byk baarlarndan dolay, Ni, Silistre, Vidin eyaletlerinin birletirilmesiyle kurulan Tuna eyaletinin bana getirildi. ray- devlet (Dantay) bakanl ( 1 8 6 8 ) , Irak
Genel Valilii (1869) grevlerinden sonra, 1872'de sadrzam (babakan) oldu. Bu grevde ay kald, daha sonra eitli bakanlklarda bulundu. 1876'da yeniden sadrzamla getirildi. 1877'de azledildi. Sultan Aziz'I ldrtmek suundan idama mahkm edildi. Cezas Sultan Abdlbamit
tarafndan mebbed hapse evrilerek Taif kalesine srdrld. Mithat Paa ayn zamanda Ziraat Bankas-ile Emniyet Sand'nn kurucusudur.
MUHYDDIN ARAB. Byk slm filozof ve mutasavvf (1165-1240). Endls'te dodu. slm dncesiyle Vahdet-! Vcd zerinde en ileri grleri getiren Odur. slm
lemince eyh'l-Ekber = En byk eyh olarak bilinir. Pek
ok eser yazmtr. En mehur eserleri Ftuht'l-Mekkiyye
ile Fuss'l-Hikem'dir. Arabi'nin fikirleri mridi Konyal Sadreddin tarafndan Anadolu'dan baka, iran'a ve oradan da
Hindistan'a yaylmtr.
Ziya Gkalp'n Muhyiddin Arab hakknda zl bir aratrmas Gen Kalemler dergisinde yaymlanmtr (c. 2, say: 4 ) . Bu yaz u cmlelerle biter:
imam Gazzal 'usul phe' yi Dekarttan evvel meydana koymutur. Berkley'in, Kant'n itihatlar daha evvel tah261-

sis edilmitir. Muhyiddin Arab Alfred Fuyye'den ok zaman

evvel mefkurelerin tekmlde yaratc miller olduunu Isbat
ederek bugnk felsefeyi daha o zaman tesis etmitir.
Arab hakknda geni bilgi iin bak. slm Ansiklopedisi.
MURAD (Mizanc). Tarihi, yazar (1853-1914). eitli grevlerde bulundu. Haftalk MZAN dergisini kard
(1886). Bu sebeple Mizanc Murad adyla tannd. Mlkiye
Mektebinde Tarih dersleri okuttu, Fakat hrriyeti savunanlardan olduu iin bu grevden alnd, Abdlhamid devrinde
Msr'a kat (1895). Bir yi sonra Avrupa'ya geerek ittihad
ve Terakki Cemiyetinin Cenevre ubesi'nin lideri oldu. Ziya
Gkalp'n yazsnda ondan bahsedii bu dnemdeki hrriyet
savunuculuu zamanna rastlar.
Murad Bey, sonradan Sarayla anlaarak stanbul'a dnd- 31 M a n olaym destekledii gerekesiyle Rodos adasna
srld. Sonra af edilerek istanbul'a dnd ve bir sre sonra da ld.
Balca eserleri: Tarih-i Ummi (1889), Tarih-i Ebiil
Faruk (Osmanl tarih, 7 cild, 19-9-1914).
MTENEBB (Ebu Tayyib bin Hseyin).
Arap airi
(915-965). XI. yzyldan sonra Arap iirini etkileyen en kuvvetli ve nemli airlerden biri olarak bilinir. Divan' btn
Ortaa ve Yenia sresince ran'dan spanya'ya kadar uzayan arap dnyasnn yararland bir kaynak durumunda di.
NAMK KEMAL. Byk vatan airi, siyaset ve fkr
adam (1840-1888). Abdlaziz ve II. Abdlhamid devirlerindek mcadeleleri dolaysyla Hrriyet ve Vatan airi
diye n salmtr. Ziya Gkalp'n genlik dneminde en ok
etkilendii kiilerden biridir.
Namk Kemal, 1862'de inasi'nin Tasvir-i Efkr gaze262-

tesine yazmaya balad. inasi Paris'e gidince (1865) gazetenin bana geti. stibdatla savaan Yeni Osmanllar
cemiyetine girdi. Merutiyet ilkelerini savunduu ve istibdat
aleyhine yazd iin, cemiyet yelerinin srgne gnderilmeleri zerine, Ziya Paa iie birlikte Avrupa'ya gitti. Londra'
da Hrriyet (1868) istanbul'a dnmesine zin verilince
bret (1870) gazetelerini kard. Az sonra mutasarrf olarak Gelibolu'ya gnderildi. Ksa zamanda bu grevinden
atld. stanbul'a dnd. 1873'te Vatan Yahut Silistre piyesinin Gedikpaa Tiyatrosu'nda temsilinin yaratt heyecan
zerine tutukland. Magosa kalesine srld. 1876'da Murat
V'in tahta gemesiyle affedilerek stanbul'a dnd. Abdlhamid'in tahta kmasndan sonra yeniden tutukland. Mahkemede beraat ettii halde eitli memuriyetlerle istanbul'
dan uzaklatrld. Sakz adasnda ld.
Fuat Kprl Ziya Gkalp balkl bir yazsnda diyor
ki: Ziya Gkalp' baz cihetlerle Namk Kemal ile mukayese
etmek kabildir: Trk cemiyetinin teceddt ve inklp yolundaki hareketinde Namk Kemal nasl byk br tesir icra etmise, Ziya da ayn surette umum hayat zerinde messir
olmutur. Namk Kemal hayatn nasl mcadele le geirmi
fedakr bir vatanperverse. Ziya da btn mevcudiyetini mefkurenin zaferine hasretmi fedakr bir vatanperverdir. Mamafih bir mtefekkir, bir filozof olmak tibariyle, Ziya Gkalp, Namk Kemal ile mukayese edilemyecek kadar derin
ve yksekti. Ondan baka Namk Kemal'in tesiri yalnz Trkiye hudutlar dahilne mnhasr kald halde, Ziya'nm nfuzu o hudutlar geerek Trk leminin baka sahalarna da
yaylmtr. Herhalde bu iki byk adam arasnda ruh bir
karabet bulunduu muhakkaktr: Namk Kemal'in birok iirlerini ezbere bilen Ziya, onlar daima tekrarlamaktan zevk
alr, genliinde Namk Kemal'in kuvvetli tesiri altnda kaldn anlatrd. (Cumhuriyet, 18 Mart 1928).
263-

Fal h Rfk Atay da Dnya gazetesinde yaymlad

Gkalp balkl yazsnda (31 Ekim 1954) unlar yazar:
...Mustafa Kemal'in uuru iindeki birikimlerin bellibal iki kayna, Namk Kemal ve Ziya Gkalp'tr, Daha dorusu bu ikisinden Trk tefekkr ve hassasiyet lemine yaylm olan havadr. Gariptir ki dilinde bile Mustafa Kemal, ilk
nutuklarn Namk Kemal belagat ile, sonuncularn Gkalp'tn
eski bir sadeletirme cerayann Trkeletirme kaide ve kanunlarna balam olduu dilde vermitir.
Zya Gkalp, KK MECMUA'da yaymlanan Babamn Vasiyeti balkl yazsnda N a n i k Kemal'in etkisinde
kaln anlatmaktadr (Say: 17, 25 Eyll 1 9 2 2 ) .
NASREDDN HOCA. Halk arasnda sylenen nkteli ve
ltifeli fkralarn kahraman. Hayat hakknda eitli sylentiler vardr. Mezar tanda 1285 ylnda ld yazldr.
Sivrihisar'da Horto kynde doduu ve Akehir'de kadlk
grevinde bulunduu, buraya yerletii ve burada ld
sylenir.
Nasreddin Hoca, byk bir halk filozofu ve mizah staddr, Fkralar btn dnyaya yaylm ve eitli dillere
evrilmitir.
Ziya Gkalp'n Nasreddin Hoca ve latifeleri isimli bir
aratrmas, 1972 ylnda, Diyarbakr Anadolu Matbaasnda
baslmtr.
NETZSCHE (Friedrich). Alman filozofu (1844-1900).
Felsefesinin temeli, hayat karsnda duyulan hudutsuz bir
cokunlua dayanr. Neitzsche ktmserlii hem kabul eden,
hem de yaamay deerli bir ey haline getirmeye alan,
bu elimeyi amak iin de zm yollar aram olan bir
filozoftur. stn insan grn kurmutur. O'na gre.
nsan karamsarlktan ancak kahramanca bir rade ve hayal
abasyle kurtulabilir. Durmadan tekrarlanan bu aba, insan
264-

stn bir varla yan i stn insansa tahvil edecektir. Yaama gcn olanca younluuyla srdrmek her ahlkn
ilkesidir. Nazizm'in teorik temellerini atanlar, onun dncelerinden faydalanmlardr. Balca eserleri: Trajedinin
Douu (1872}, Zamansz Dnceler (1873-1876), Byle
Buyurdu Zerdt (1885), Ahlkn Kkbilimi (1887).

OUZLAR. Trk tarihinde nemli roller oynayan Ouzlar, Trkiye Trkleri ile ran, Azerbaycan, Irak ve Trkmenistan Trklerinin atalardr. Seluklu ve Osmanl devlet ve imparatorluklarn Ouzlar kurmulardr. Seluklular, Ouzlarn
Knk boyuna, Osmanllar Kay boyuna mensuptular.
Ouz boylar hakknda geni bilgi edinmek in baknz: Prof.
Dr. Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler}, Tarihleri - Boy tekilt - Destanlar, Ankara niversitesi yayn (2. bask),
1972.

ONGUN. nsan, ku veya baka hayvanlar eklinde yaplan ve ecdat ruhlarn temsil ettiklerine inanlan heykellere
ve putlara verilen sim. Cm-t-Tevrih'e gre ongun kelimesi, oytun kelimesinden mtaktr ve mbarek anlamna gelir. Trkler Mbarek olsun yerine Oytun bolsun
derlerdi. Bir hayvan bir zmrenin ongunu olunca, o zmrenin fertleri o hayvan ldremezler, etini yiyemezler ve ona
hibir vehile taarruz etmeyip uur sayarak, mbarek tanrlard.

PAULHAN (Frdric-Guillaume), Fransz psikoloji bilgini ve filozofu ( 1856-1931 ). Balca eserleri: Zihnn Etkinlii (1889), Zihnin Unsurlar (1889), Zek Tipleri (1896),
cat vs htira Psikolojisi (1900),
Soyutlamann Gleri
(1928}.
265-

PIERRE JANET. Fransz psikoloji ve nroloji bilgini

(1859-1947), Balca eserleri: Histeriklerin Zihni Aksaklklar (1893), Nevrozlar ve Sabit Fikirler (1898), Ruh Hekimlii (1923).
PROUDHON (Pierre Joseph). Fransz sosyalisti (18091865). Sosyal ve iktisad sahada tirki, politik sahada federalist olma sistemini savunan Proudhon, balangta Kari
Marx ile dost oimu, sonradan ona cephe almtr. Mlkiyet
Nedir? (184-), Bir Devrimcinin itiraflar ( 1 8 4 9 ) , Sosyal
Problemin zm (1848), Mlkiyet Teorisi (1865) isimli
eserleri vardr.
REFERANDUM. Siyas iktidar tarafndan alnan bir karar veya hazrlanan bir kanunun millet ounluu tarafndan
kabul edilip edilmediini ortaya koyan halkoyuna bavurma
usul (Geni bilgi iin baknz: Meydan Larousse, c. 10,
s. 4 9 8 ) .
REAT NUR GNTEKN. Tannm romanclarmzdan (1889-1956). eitli grevlerde bulundu. 1917'den itibaren yaz hayatna balad. alkuu romannn Vakit gazetesinde tefrikasyla lk hretini yapt. Dier romanlar: Duduktan Kalbe (1925), Akam Gnei (1926), Yeil Gece
(1928), Acmak ( 1 9 2 8 ) , Yaprak Dkm ( 1 9 3 0 ) , Kzlck
Daflan (1932) v.b.
RBOT (Theodu(e). Fransz filozofu ve psikoloji bilgini (1839-1916), Tcerb psikoloji sahasndaki aratrmalaryla tannmtr. Balca eserleri: Hafza Hastalklra ( 1 8 8 1 ) ,
rade Hastalklar (1883), Kiilik Hastalklar (1885), Dikkat Psikolojisi ( 1 8 8 8 ) ,
266-

ROKOKO MMARI. Barok slbundan sonra beliren bir

ssleme tarz. XVIII. yzylda Fransa'da balayan rokoko
ustbunda esas, yaplarda bo sath brakmamak ve eitli
girintili, kntlarla buralar doldurmak, sslemektir. Rokoko. barok uslbunun sonu olmu, bundan sonra da neoklasik anlay domutur.
SALUR KAZAN. Dede Korkut Kitab'nn nl kahramanlarndan biri. Hakknda geni bilgi edinmek iin baknz: Orhan aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, Kltr
Bakanl yayn, stanbul 1973, s, CLXIX v.d.
SAMI PAAZADE SEZA. Tanzimat devri yazarlarndan, hikayeci, romanc (1860-1936). Sergzet (1889)
simli tek roman Trk edebiyatnda gereki romann ilk rnei saylr. Dier eserleri: r (piyes, 1887), Kk eyler
(hikyeler, 1982), Rumzu'i-Edeb (musahebe, hikye, htra,
gezi notlar, 1898), fcll (Mektuplar, 1923).
SERVET-i FNUN ZMRES. Servet-l Fnun Mektebi'
ne mensup olan air ve yazarlar grubu. Ahmet hsan'n kard Servet-i Fnun dergisi, 1895 ylnda Tevfik Fikret'in
bana gemesiyle o dnemin en deerli air ve yazarlarn
toplayan ve son a Trk edebiytanda r aan bir organ
haline geldi. Fikret'ten baka bu dergide Cenab ahabeddin,
Halid Ziya, Mehmet Rauf, Hseyin Cahid, Sleyman Nazif,
smail Safa, Ahmet uayb, Hseyin Siret gibi yazarlar iir,
roman, hikye, tenkit ve aratrmalar yaymladlar. Servet-l
Fnun yazarlar halka deil, aydnlara hitap ettiler. San'at
iin sanat ilkesine bal kaldlar. Arapa ve farsa kelimelere ve bu dillerin baz kurallarna bol bol yer verdiler. Son
derece ssl bir slp kullanma yoluna saptlar, istibdat
devrinin ar basks altnda kan ve ileri Bat medeniyeti
ve edabiyatn rnek alan dergideki yazlarn ou, Gkalp'n
267-

belirttii gibi, dern bir bedbinlik, mitsizlik ve phecilikle

doludur. II. Merutiyet devrinin hr havasnda yaz hayatna
atlan genler, bilhassa ilhamlarn halktan ve tarihten alan
trkler, Servet-i Fnunclarn hayat grleri ile di! ve sluplarn iddetle tenkit ederler, Gkalp'n yaz yazd Selanik'te kan Gen Kalemler d e r g i s i n i n balca hedefi Servet-i
Fnunculardr, Neticede, yeni dinamik bir hayat gr ve
slpla ortaya kan trkler, Servet-i Fnuuncular yenerler.
SEROSZEVVSKi (Waclaw).
Polonyal yazar 118591945). Siyas sebeplerle lkin krek cezasna arptrld
(1878), sonra, Sibirya'ya srld (1880). Burada, Yakutlar
lkesinde On ki Yl isimli eserini yazd. Bu kitap, onun
1896'da yurduna dnmesini salad.
SLEYMAN PAA. Komutan ve yazar (1838-1892).
Tanzimat devrinin byk trklerindendir. Abdlaziz'in tahttan indirilmesinde nemli pay vardr. 1876 Osmanl-Rus
savanda pka kahraman olarak n salmtr, islmlk ncesi Trk tarihinin okullarda okunmasn salam, tarih anlayn dil sahasnda da uygulayarak, Trklerin dilinin Osmanlca deil, Trk dili olduunu savunmutur. Balca eserleri: Mevani'l-ina (2 c i l t , 1874), Tarih-i Alem (1874), m-i
Sarf- Trk (2 cilt, 1876).
STRABON. Yunan corafyacs (M. . 65- M. S, 23).
Tarih ve felsefe ile de uramtr. Corafya adl eserinin byk ksm gnmze kadar gelmitir. Kitap 17 cilttir.
Strabon XVI. yzyldan sonra nem kazand.
AR EREF. Hicviyeleriyle hret yapm airlerimizden (1846-1912). Uzun yllar mal mdrl ve kaymakamlk grevlerinde bulundu (1878-1900). Grdes kaymakam
268-

ken tutukland. Sonra Msr'a kat ( 1 9 0 3 ) , Merutiyetin

iln zerine stanbul'a dnd, stibdat devrinde (18761908), hakszlk, yolsuzluk ve geriliklere kar yazd hicivlerini u kitaplarda toplamtr: Deccal (2 cilt, 1904-1907),
stimdat ( 1 9 0 6 ) , Hasbhal Yahut Eref ve Kemal (1908}.
ah ve Padiah (1908), ran'da Yangn Var (1908).
AMMAR. Suriye ve Kuzey Irak'ta yaayan byk bir
Arap aireti, Osmanl imparatorluu dneminde on bin adrl olduu bilinen ammar aireti mensuplar Urfa, Siverek, Harran, Cebel- Abdlaziz, Tell-A'far, Sincar, Musul
pazarlarndan al-veri ederlerdi (H. 1 2 8 8 / 1 7 7 1 tarihl
Dlyarbekir Vilyeti Salnmes, s. 186-187). ammar aireti
hakknda geni bilgi edinmek iin baknz: slm Ansiklopedisi, c, 11, s. 406 v.d.
CHARLES GDE. Fransz iktisats (1847-1932). Balca eserleri: ktisat lkeleri ( 1 8 8 4 ) , birlii (1900), ktisad Doktrinler Tarihi {Rist ile birlikte, 1900), Sosyal lerlemelerin Kurumlar (1921).
EVKET- BUHAR). XVII. yzyln nl airlerinden.
Buhara Emirinin olu. Babasnn lmnden sonra yurdundan g ederek baz lkeleri dolat ve sonunda sfahan'da
Muhammed Saadeddin Han'a intisap etti. Sonra bir sre Hindistan'a giderek Muhammed Al Gevher ah'n yannda kald. iran'a dndkten sonra H. 1107 (M. 1695)'de Isfahan'
da ld.
Prof. Mehmet Al Ayn, Gkalp'la ilgili bir yazsnda diyor ki: ., .Diyarbakr'a vusulmden bir hafta sonra dadi
Mektebinin tarih muallimlii de bana verilmiti. Bu vazife
bana ehrin ocuklarn da daha yakndan tanmaa sebep
olacakt.
269-

Derslerime baladm vakit onlardan birka derhal dikkat nazarm ekmiti. Bunlar arasnda Faik (li Ozansoy),
Ziya (Gkalp), Feyzi (Piriniolu, eski Bayndrlk bakanlarndan), Zlfi (Tigrel, Diyarbakr milletvekilerinden) bulunuyorlard. Faik, Sleyman Nazif'in kardei idi. Verdiim
dersleri ara sra talebeden bazlarna tekrar ettirdiim vakit
Ziya ile Faik'in takrirlerini derlitoplu ve muhakemeli buluyordum. Mlkiye Mektebinde tarih hocamz Dastanl Murad Bey bizi ezbercilikten ziyade vak'alar muhakeme ettirmek yoluna altrm olduundan ben de o usul tatbik etmei deniyordum. Bu denemelerin birinde Ziya'nn sualime
verdii cevaplar ve yapt muhakemeler beni deta artmt. Bu ocuk kimdi? Sleyman Nazif'i grr grmez Ziya'yt sormutum. Bana Ziya'nn ailesi ve kendi ahsi hakknda malmat verdikten sonra bu gen evket-i Buhrt derecesinde Acemce iirler sylyor demiti. Ekseriya hi kimseyi beenmeyen ve beendii vakit memdhunu gklere
karmak deti olan Nazif'in bu ehadeti zerine Ziya ile
daha ziyade megul olmaa karar vermitim. {Ziya Gkalp'n Diyarbekir'deki Talebelii. , say: 10, Ekim 1954).
S CH LLER (Friedrich VON).
Alman yazar [17591805). Balca eserleri: Maria Stuart (1800), Orleans Bakiresi {1801), Messina'l Gelin (1803), W i l h e l m Teli (1804).
TAHSN NAHD. Fecr-i Ati air ve tiyatro yazarlarndan (1887-1919). iirlerini Ruh-i Bikayd adl bir kitapta toplamtr {1910). Balca oyunlar: Hicranlar (1908), Jn
Trk (1909), Firar (1911), Krk Mahfaza (1911), Rakibe
(1919).
TAPDUK EMRE. Hac Bekta Veli halifelerinden mutasavvf bir eyh, Xlli. yzylda yaamtr. Yunus Emre onun
tekkesinde uzun sre kalm ve kendisinden feyz almtr.
270-

TARDE (Gabriel De). Fransz sosyologu (1843-1904),

Balca eserleri: Mukayeseli Sululuk ( 1 8 8 6 ) , Taklit Kanunlar (1890), Ceza Felsefesi ( 1 8 9 0 ) ,
TA-OUZ. Ouz geleneklerine gre beylerin ve hkmdarlarn buyruunda bulunmayan boylara denmektedir. TaOuzlar (D-Ouzlar) da on iki boya blnmtr (Bk. BozOk).
TEVFK FKRET. Tannm airlerimizden (1867-1915).
Galatasaray sultanisini bitirdi (1888). eitli grevlerde bulundu. Bir sre Servet-I Fnun dergisini yeni br kadro ile
karmaya koyuldu. Robert Kolej'de Trke dersi okuttu
(1896). Merutiyeti mteakip Hseyin Cahit ve Hseyin Kzm'la birlikte TANN gazetesini kard. Galatasaray Lisesi
Mdrlnde bulundu. Baz antaamamaziklar yznden gazeteden de mdrlkten de ayrld, Robert Kolej'deki retmenliine dnd. lnceye kadar bu grevde kald.
Eserleri: Rubab- ikeste (1900, son bask 1962), Halk'un Defteri (1911, son bas. 1945), ermin (1914, son
bas. 1965).
Ziya Gkalp'in Tevfik Fikret ve Rnesans balkl
bir aratrmas MUALLM Mecmuasnda yaymlanmtr, (Say: 14, Eyll 1917)
THOMSEN (Vilheim Ludvig Peter). Danimarkal trkolog (1842-1827) Orhon kitabeferindeki eski Trk yazsn zen Thomsen'in eitli eserleri arasnda, Orhon ve Yenisey
kitabelerinin zlmesi. Giri notlar ( 1 8 9 3 ) , zlm Orhon kitabeleri ( 1 8 9 6 ) , Yenisey kitabelerinde bilinmeyen
harfler (1912), Trke (1916) isimli eserleri kayde deer.
-OK. Ouzlarn blnd iki ana koldan biridir.
On iki boydur: Ala-Yuntlu, Bayundur, Beenek, Bgdz, avuldur, ebni, Eymr, dir (Yigdir), Knk, Salur, regir,
Yva,
271-

WAGNER (Adolph). Alman iktisats (1835-1917).

Balca eserleri: ktisat Biliminin Temelleri ( 1 3 7 6 ) , Maliye
Bilimi.
WEiSSMANN (August). Alman biyoloji bilgini (18341914). Balca eserleri: Embriyon Pia2mas, Bir Katlm Teorisi (1892), Katlm Teorisi stne Konferanslar (1902).
VCTOR HUGO. Fransz yazar (1802-1885). Balca
eserleri: Sefiller (1862), Deniz Emekileri ( 1 8 6 6 ) , Glen
Adam (1869), Sokak ve Orman arklar ( 1 8 6 5 ) , Notre-Dame'n Kamburu (1831). Hugo, edebiyatta romantizmin en
nl kiilerinden biridir.
YAKUP KADR KARAOSMANOLU. Tannm Trk yazar (1889-1974), 1908 r de yaz hayatna atld, Gkalp ve
arkadalarnn savunduklar gnlk dil ile gzel hikye ve
romanlar yazd. Balca romanlar: Kiralk Konak (1922),
Nur Baba (1922), Hkm Gecesi (1927), Sodom ve Gomore ( 1 9 2 8 ) , Yaban (1932). Dier eserlerinden bazlar:
Erenlerin Bandan (dzyaz iirler 1922), Okun Ucundan
(dzyaz iirler, 1940), Zoraki Diplomat (anlar, 1955), Vatan Yolunda (anlar, 1958), Genlik ve Edebiyat Htralar
(1969), Politikada 45 Yl (1968).
YEN DARWiNCiLfK. Darwn'ciliin iki temel dncesinden yalnz brini kabul eden evrim teorisi: Yeni Darwincilik evrenin tesiriyle bedence kazanlan karakterlerin
irs olarak gemesini red, fakat tabi ayklanmann (istifann) nemli ve etkin roln kabul eder.
YEN LAMARCKCIUK. Ayklanmay (istifay) inkr ve
evrimi (tekml) sadece fizyolojik srele izaha alan
dealist ve mekaniki evrim anlay. Lamarck (1744-1829)'
272-

n dncelerini baz deiikliklerle benimseyen bu akmn

ba saylan Amerikal paleontoloji bilgini Cope {18401897)'a gre ayklanma yaratc olamaz. Uzuvlarn gelimesi mekaniktir ve tekml bir yaratc ilkeyle ynetilmektedir.
YUNUS EMRE. XIII-XIV. yzylda yetien mutasavvf
halk airi. Hayat hakknda yeterli bilgi yoktur. Eskiehir'in
Mihalak lesine bal Sarky'de doduu. Hac Bekta
Veli halifelerinden Tapduk Emre'den feyz ald, lmnde
yine bu kye gmld kabul edilmektedir.
Yunus Emre'nin iirleri herkesin anlayabilecei ak bir
halk Trkesiyle yazlmtr. Genellikle tasavvuf ve slm
felsefesini ileyen bu iirler, bu nedenle, geni bir halk topluluu tarafndan benimsenmi, ezberlenmi, bestelenip
okunmutur. Yunus'un iirleri Trk halk ve tekke iirini de
geni lde etkilemitir.
Yunus Emre hakknda birok aratrma yapld. lk ilm
almay Fuad Kprl Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar (1919, 1966) isimli kitabnda yapt. Sonra, Burhan m i d
(Toprak), Abdlbaki Glpnarl, Cahit ztelli, Sabahattin
Eybolu, Nezihe Araz, onu deiik alardan inceleyen, yorumlayan aratrmalar yaymladlar.
ZAM, Osmanl devleti ynetiminde arazi gelirlerinin
muayyen bir ksm padiahlarn buyruu ile hs, zeamet, tmar gibi belli blmlerle ayrlr, belli hizmetler karl belli kiilere verilirdi. Yllk geliri yirmi bin le yz bin ake
arasnda olan ve genellikle asker bir grev karl tahsis
edilen dirliklere zeamet ve zeamet sahibine de zm denilirdi. Zam, zeametin bulunduu yerde oturmak, orada grevler yapmak, asker yetitirmek ve hazrlamakla ykmlyd, Seferde ilk be bin akeden sonra her be bin ake iin
bir cebeli yani t3m tehizatt, atl ve silhl bir asker gtrmek zorundayd. Zamin lm halinde, lenin savaa273/14

bilecek yetenekte ocuu varsa zeamet ona verilirdi. Olu

henz kk ise, hizmet edebilecek duruma gelinceye kadar cebeli gndermek kaydiyie tahsis, yine ona ayrlrd.
Tahsis edilen bu zeametin ayn deerde olmas art deildi.
Ancak, babas ehit olan oula yaplan zeamet tahsisi, tabi
ekilde lenin ocuklarna yapbn tahsisten daha fazla
olurdu.
ZYA PAA. Tanzimat devri airlerinden (1825-1880).
stibdada kar savat, f. Merutiyetin kurulmasna alan
Yeni Osmanllar Cemiyeti'ne mensuptu. Namk Kemal'le Paris'e kat (1867). Namk Kemal'le beraber Londra'da Hrriyet gazetesini kard (1868). Bir yl sonra stanbul'a dnd. Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilmesinden sonra Maarif
Mstear oldu (1876). eitli yerlerde valilik etti. iirleri
E'ar- Ziya (1881) ve Klliyat- Ziya Paa (Hazrlayan:
Sleyman Nazif, 1925) isimli kitaplarda toplanmtr.

274-

S Z L K

Abide
Adem
deta
Addetmek
Ahkm
Aks-y ark
Alkadar
Almet
l
lim
Ameli
Ameliye
mil

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:

Ant, 'xdaddan armaan kaian eser.

Yok' A,
Hemen hemen, basbaya.
Saymak, itibar etmek.
Hkmler.
Uzak-Dou.
lgili, liii olanlar.
Belirti, iz, nian, iaret.
Yksek, yce.
Bilgin.
Pratik.
Belli bir amala yaplan , eylem.
Yapan, yapc, etken.
275-

Amir
Amiyane
An'ane
Ari
Arif
Asabe
sr- a t ka
Asgar
Asr
Asri
Atka
At kat
Atkiyyat
Atiyye
yin

Buyuran, st, ba.

Halkn deyiiyle, baya.
Gelenek.
Katksz, plak, hr, tertemiz.
Bilen, pek anlayl ve sezgili.
Baba tarafndan akraba olanlar.
Eski eserler.
En az, en aa, en dk.
Yzyl.
ada, aa uygun.
Eski.
Eskiler.
Eski eserlerden bahseden ilin. Arkeoloji.
: Byk bir kimsenin ke verdii armaan,
: Din tren.

Badi
Badiye
Bis
Bariz
Bedbin
Bedesten

:
:
:
:
:
:

Bedev
Bedi'

:
:

Bedi'a

Bedi

276-

Sebep, sebep olan.

l, ova.
Sebep, neden. Gerektiren.
Ak, belli, meydanda.
Ktmser, karamsar.
inde deerli eya satlan kapalar.
lde yaayan adam, gebe.
rnek ve benzeri olmayan bir eyi icad
edan.
Beenilen ve takdir edilen pek yeni
oy.
Estetik, gzel.

Behemehal
Bedi yyat
Beis
Berriye
Beynelmilel
Bda
Bid'at

Bilakis
Bilnisbe
Binaenaleyh
Birni
Bizzarur
Brudet

Her halde, ne olursa olsun.

Estetik lmi.
Engel, uymazlk.
Karaya ait .
Milletleraras .
Bilgi.
Sonradan meydana kan ey; slm
dininde Peygamber zamanndan sonra
ortaya kan deiik yarglar ve ilkeler.
Aksine, tersine,
Nisbetle, oranla.
Bundan dolay, bunun zerine, buna
gre.
Egzotik.
Zarur olarak.
Soukluk.

Caiz

Cmi'
Camia
Cani
Cehd
Cemetmek
Cemm- gafr
Cevval
Cevval i yet

Uygun, olabilir, yerinde saylan. Din,

y3sa, tre ya da baka bakmdan ilenmesinde, yaplmasnda ekince olmayan.
Toplayan, iine alan, bir araya getiren.
Topluluk,
Cinayet ilemi olan kimse.
aba, urama, alma.
Toplamak.
Faz\a kalabalk. Ynlar.
Koan, dolaan, davranlar
olan.
Hareketlilik.

abuk

277-

Topluluk, halk.
Para.
Az.

Cumhur
Cz
Cz'i

Glen, glc.
stanbul ehir Tiyatrosunun eski ad,
Konservatuvar.
niversite,
Gsteri, ihtiam.
Mlk ve toprak kaytlarn tutan devlet dairesi. Tapu.
stn zakllk, dhilik.
Araya sktrma, sokma. Gazeteye,
dergiye koyma,
Aa derece.
stne alma, yklenme.
ten, samim.
Yakalanm, uram.
Aa, alt.

Dhik
Darlbeday
Darielhan
Darlfnun
Debdebe
Defter-i Hakan
Deha
Dere
Dereke
Deruhte
Dern
Duar
Dn

E
Efkr-1 mme
Ekser
Elim
Emsal
Emval
Enbube
Encmen-i dni
278-

:
:
:
:

Kamuoyu.
En ok, daha fazla.
Acnacak, ackl.
Benzerler, eeler, yatlar. Yat, eit,
denk. rnek.
: Mallar.
: nce boru.
: Akademi.

Tip, rnek, nmune, mostra.

Mitoloji.
Hkmi ahslar, tzel kiiler.
Manev ahslar, tinsel kiiler.
Haram aylar (Zilkade, Zilhicce, M u harrem ve Receb aylar).
Her eyden nce.
ilkin, nce, ilk nce.

Enmzec
Esatir
Ehas hkmlyye
Ehas-1 manevi yy e
Ehr-l hrm
Evvel emirde
Evvel

Fakr
Fazilet
Fer
Feraset
Fetvahane

:
:
:
:
:

Fetva

Feveran
Fevk
Fevkalhad
Feyz
Feyizli
Filhakika
Filvaki
Fkdan
Frka

:
:
:
:
:
:
:
:
:

Yoksulluk.
Erdem. Yksek ve yi ahlk.
k, parlaklk, aydnlk.
Anlay, abuk kavrama.
eyhlislm dairesinde, mahkeme-i
er'iye ve mftlerin, meselelerin zmlenmesinde fetva in ba vurduklar merci.
M f t ve eyhlislm tarafndan bir
mesele veya davann izah iin verilen ve isim sylenmeden yazlan cevap veya karar.
Coma, fkrma, tama.
st.
ileri derecede.
Vevrmlilik, grlk, bolluk.
Verimli.
Hakikaten, gerekten.
Geri, gerekte.
Yokluk, bulunmama durumu.
Parti.
279-

Ftr
Fuzl

: Yaradlla ilgili, yaradltan, doutan olan.

: Yersiz, gereksiz.

Gab
Galeyan
Garaz
Gasp
Gzide

: Ahmak, anlaysz, kaln kafal.

: Kaynama. Coup tama.
: Kin, birine kar gdlen ktlk etme stei.
: Zorla almak.
: Sekin ,

Hadd-i asgari
Hdim
Hdise
Haiz
Hal
Halef
Halet
Hamiyetli
Hars
Hata
Hayatiyat
Hayrhah
Hayrkr
Hazari
Hengm
Hengme
Hazrfen
280-

En 3Z oranda.
Hizmet eden.
Olay.
Kendinde bulunan, tayan.
Durum, davran.
Sonradan gelen.
Durum.
iyilik sever.
Kltr.
Yanllk.
Biyoloji.
yilik sever.
yilik yapar.
Bar zamanna ait.
Vakit, zaman.
Kavga, Sava,
ok bilgili ve hnerli olan kimse.

Hikmet
Hillahmer
Hirfet

Hodkm
Humr
Hull
Husul
Huunet
Huve
Huzzt
Hkmran
Hsn-i hatt

: Felsefe.
: Kzlay.
: Zanaat. Geimini salamak in yaplan ve az ok el ustal isteyen belirli i. Demircilik, marangozluk birer
zanaattr.
: Bencil, egoist .
: ki ya da uyku sersemlii.
: Girme, geme, gelip atma, aralarna
sokulma.
: Olma, olu, oluma, meydana gelme.
: Sertlik, kabalk, katlk.
: Vergi, hara.
: Hazlar, holanmalar.
: Hkmdar, egemen.
: Gze! yaz, yaz gzellii.

Islah
Islhat

Israr
Istlah
Istrar

: Dzeltme, iyiletirme.
: Eksik ve kusurlu grlen eyleri dzeltmek in yaplan iler.
: Direnme, steleme, stnde durma.
: Terim.
: Mecbur olma.

bd
Ibtid
Ibtid
bzal

:
:
:
:

Yaratma, yoktan var etme.

ilk nce.
lkel, ilenmemi, ham.
Esirgemeden bol bol harcama ve kullanma.
281-

cbar
cmal
crai
tnab
itima
dd
ddihr
f
gtinm
hraz
hticb
htifgh
htilt
ihtira
ihtiramkr
ihtiyar
Ihsiyyat
kame
ktibas
ktiran
ktisap
ktiz
lga
lnihaye
mtiza
nfilk
inhili
nhiraf
nhisar
nhitat
nkraz
232-

:
:
:
:
:
:

Zorlama, zorunda brakma,

zetleme, ksaltma.
Bir ii yapma, yrtme le ilgili.
Saknma,
Toplumsal, sosyal.
Eskiden aa yukar lise derecesindeki okullara verilen ad.
Biriktirme, toplama, yma.
Yapma, yerine getirme.
Ganimet alma, yamalama.
Erime, kazanma.
rtnme, saklanma.
Gizlenilen, saklanlan yer.
Karma. Karp grme.
Tretme, nceden bilinmeyen bir eyi bulma.
Saygl,
Seme, tercih, ye tutma. Katlanmak,
istatistik.
Yerine koyma, yerine kullanma. Ama.
Dikme.
Aktarma, alnt.
Ulama.
Edinme, kazanma.
Gerek, gereklilik, gerekme.
Kaldrma, hkmsz brakma.

Sonsuzluk.
Badama, uyuma. Kaynama.
Patlama. Alma, yarlma.
Erime, dalma, zlme.
Sapma.
Yalnz bir eye veya ahsa ait olma.
kme, gerileme, alalma.
Yklma, batma, kme.

nksam
nirah
nta
ntibah
ntifa
intiha
ntihal
intiar
nziva
iptida
ptidi
Ird
Irc'
Yas
rem ba
Is'af
ska
ismet
istirak
stihale
stimal
Istinad
stil
stilzam
stltle
tikak
itikat
ttihat
zle

; Blnme, paralanma.
; i almas, ferahlk.
: Bir ii sonulandrma, sona erdirme,
bitirme.
; Uyan, uynama.
: Faydalanma, yararlanma.
: Son, sona erme.
\ Sona ait.
: Yaylma, kma, yaymlanma.
: Toplum yaayndan kap tek bana
yaama.
: Balang, balama. nceleri, en nce.
! lkel, lenmemi, ham.
; Syleme.
: Aslna dndrme.
*
Verme, gerekme.
: Cennet bahesi.
Birinin isteini kabul ve yerine getirme.
Sulama.
i Arlk, gnahszlk.
: Tasavvufta: Dnyay unutup kendinden geme.
: Biim deitirme, bakalama.
Kullanma.
: Dayanma, yaslanma.
: Bir lkeyi zor kullanarak alma. Yaylmak, kaplamak.
I Gerektirme,
; Dal budak salma, uzama.
: Treme.
: nan.
Birlik kurma, birleme, bir olma.

Yok etme, giderme.

283-

izdiva
zhar

Evlenme.
Aa vurma, belirtme, gsterme.

Kadm
Kaide
Kail
Karabet
Kari'
Kariha
Kat'i
Kavm, kavim
Kaza
Kerime
Kesret
Kt'av (aegmanter}
Kurun-1 hire
Kurun- ula
Kurun- vusta
Kuvve-i berriye
Kuvve-i kutsi yy e

Eski, eski zaman.

Kural
nanm, raz, akl yatm.
Akrabalk, soyca yaknlk.
Okuyucu.
Dnme yetisi.
Kesin,
Budun,
Yarglama ile ilgili.
Kz, kz ocuk.
okluk, bolluk.
Dilimlere blnm.
Yenia.
lka.
Ortaa.
Kara kuvveti.
Ermiler kuvveti.
L

Lhut
Lyemut
Layk
Lgayve

: Tanr lemine ait.

lmsz.
: Yarar.
: Diyalektik.

Marif nazr
Maazallah
284

: Mill Eitim Bakan.

: Allah korusun.

Mbet
Mderzd
Ma'dd
Mahall garazkrlk
Mahlas
Mahlk
Mahsus
Maksiyet
Mall
Mamafih
Mamur
Mamure
Manzume
Mni
Masun
Mer

Maer
Maer vicdan
Mazarrat!
Mazhar
Mazi
Mebni
Mecm
Mecmua
Medhr
Medine
Mefhum
Mefkre

Tapnak, ibadethane.
Anadan doma, yaradltan.
Saylm, sayl.
Yerli dmanlk.
Takma-ad.
Yaratlm, yaratk.
zg, zellikle.
Terslik.
illetli, hastalkl.
Bununla birlikte.
Bayndr.
Medeniyet dairesi. Bayndr yer, bayndrlk.
Takm, sra, dizi, sistem. Ayn dzene
bal.
Engel, nleyici.
Korunan, korunmu.
Ayn kamu duyuncunu tayan bir dinden, bir dilden, bir sanattan olan topluluk.
Kollektf, topluluun olan, ortak.
Kollektif uur.
Zararl.
(Bir iyilie) Erimi, erien.
Gemi.
d e n dolay, den tr. Bina olunmu, yaplm, kurulmu.
Toplam, btn, hepsi.
Toplanp biriktirilmi ve dzenlenmi
eylerin tm.
Depo.
ehir, site.
Kavram,
ideal, lk.
285-

Mehaz
Meleke
Memdh
Menkb

: Kaynak, bir eyin alnd yer,

: Alkanlk, yatknlk.
: vlen.
: Menkbeler.

Menb
Menf
Menkbe

: Kaynak, bir eyin k yeri.

: Srgn yeri.
: Tarih bir temele dayal olaanst nitelikte serven.
Aa derece, dereka.
Mertebeler, dereceler, makamlar.
Ballk.
Mesafe, aama, konak.
Derece, yerinde, deerinde.
Sevin.
Eski paralar.
rtl, sakl, kapal.
Dolmu, dolu, doygun.
Bir le uraan.
Dlyata, etene, son.
artl.
Uursuz.
Doma. Bir kimsenin doduu yer.
Eilimli, engen.
Umutsuz, karamsar, ye'se dm.
Bir kii veya nesneyi benzerlerinden
stn klan nitelik.
Karlk, eit, denk, edeerli.
Akl ve manta dayanarak dnme.
Rasyonel, akl.
Kar gelen, zt.
ada.
Sevime.

Menzlet
M erat b
Merbut yet
Merhale
Mesabe
Meserret
Meskukt
Mestur
Meb
Megul
Meime
Merut
Me'um
Mevlid
Meyyal
Meyus
Meziyet
Mudil
Muakele
Muakelevi
Muarz
Muasr
Muaaka
286-

Mucize

Mudil
Muganni
Mugayir
Muhal
Muhali iyetlhava

: Dini onaylamak amac ve Tanr'nn

buyruu ile peygamberler tarafndan
yaplan ve halk hayrette brakan olaanst iler, tutum ve davranlar.
: Kark, karmak, aprak.
: ark syleyen.
: Aykr, uymaz.
: Gereklemesi mmkn olmayan,
: Boalta.

Mcehhez
Mdavim
Mdde
M uf i d
Mftekr

:
:
:
:
:
:
:
:
;
;
:
:
:
:
:
:

Mktesep
Mlhem
Mmanaat
Mmeyyiz

:
:
:
:

Muhavvil-l'ahval
Muharref
Muhatara
Mukaddes
Musahabe
Muttasl
Mu'tekif
Muvah
Mbreze
Mbeir
Mbdi

Mmtaz
Mnfl
Mnebbih

Hal, durum deitirme.

Deitirilmi, anlam deimi.
Korkulu durum, tehlike.
Kutsal,
Konuma, sohbet.
Aralksz, bitiik.
Bir yere kapanp ibadetle uraan.
Ssl.
Vuruma, savama.
Mjdeleyen.
Yaratan. Yeni bir ey bulan, syleyen.
Hazrlkl, donanm.
Bir yere devam eden.
ddia olunan ey.
Yararl.
Bal.

Kazanlm, edinilmi.
ilham olunmu, ie domu.
Bir eyin yaplmasna engel olma.
yiyi ktden, doruyu eriden ayrt
edebilen kimse.
: stn tutulmu.
: Aykr, uymayan. Zt.
; Uyarc, uyandrc.
287-

Mnhasr
Mnkalip

Snrlanm, ayrlm.

Mrebbi
Mrekkep

Eitici, yetitirici, eitmen.

Mrvvet

Yiitlik, kiilik, iyilikseverlik.

Msebbip

Baka bir ekle evrilmi, dnen.

Bileik, olumu.
Bir eyin olmasna sebep olan, yaplmasna yol aan.

Miisellh

Silhl, silhlandrlm.

Mstakar

Karari, durulmu.

Msta'rib

Sonradan Araplam.

Mstefit

Yararlanm.

Mstefree

Odalk, metres.

Mstenid

Bir eye dayanan.

Mstevli

Ele geiren, bir yeri zapt ve gal eden.

Mabehet

Benzeme, baka bir eye benzeyi.

Mtaahhir

Sonraki, sonra gelen.

Mtaazz

Organize, organlam.

Mtecanis

Bir cinsten, bir rnek olan, trde.

Mtefekkir

Derin felsef dnceleri olan kimse.

Dnr.

Mtekmil

Gelimi, olgunlam.

Mteksif

Younlam,

sklam,

koyulam,

toplam.
Mtesanit

Dayanma, dayank.

Mteselsil

Zincirleme.

Mtevakkf

Gereklemesi

ancak

bal

olduu

eyle mmkn olan.

Mvellidlm

Hidrojen,

Mvellidthumza

Oksijen.

Mzehheb

Altn suyuna batrlm. Yaldzlam.

288-


Nail
Nahiv
Nkfi
Naks
Nakse
Nm
Nazari
Nazariyat
Nehc
Nezr
Nikbin

:
:
:
:
:
:
:
:

Erimi.
Sentaks.
Yetersiz, yetmez.
Eksik, kusurlu.
Eksiklik, kusur, ayp.
sim.
Teorik.
Kuramlar, grler. Bir bilimin bilgi
ksm.
: Usul, yol,
: Adamak, adak.
: iyimser.
- P

Pyn
Pva

: Son
: nder, nc.
R

Rapt- kalb etmek

Raks
Rekzetmek
Revaki revakiye
Reyb
Riayetkar
Ruhiyat
Rbablik
Rtiye

:
:
:
:
:
:
:
:
:

Gnl balamak.
Oynama, dans etme.
Dikmek.
Stoik {Zenon felsefesinin ad).
pheci.
Saygl.
Psikoloji.
Rebabclk, sazclk.
Tanzimattan sonra orta okullara verilen ad.
289/14

Sfil
Sdr
Si, sy
Sakl
Slisen
Saniyen
Sarf
Seciye
Sekinet

:
:
:
:
:
:
:
:
:

Selika
Serflik
Serp
Sevk-i tabi
Sirayet
Siret
Sudur
Sukut
Suitesadf
Sulta
Suver-i zihniye

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:

Aa, alak.
kan.
alma, emek.
Ar, kaba.
nc olarak.
ikinci olarak.
Gramer.
Karakter.
Rahat, dinlenme. Kafa dinlii, yrek
rahatl.
Gzel syleme ve yazma yetenei.
Klelik.
Baa giyilen ey.
gd.
Geme, bulama.
Davran ve hareket. Tabiat, ahlk.
Olma, meydana gelme.
Dme,
Kt rastlant.
Otorite.
Zihn tasavvurlar, dncede tasarlanan eyler.

amil
ari'
e'niyyet
etaret
eriat
ifah
imendifer
?90

:
:
:
:
:

ine alan, kaplayan, kapsayan.

Kanun yapc, eriat koyan.
Realite, gereklik.
enlik.
Kur'an ayetlerine dayanan Mslmanlk yasas.
: Szl.
: Demiryolu. Tren.


Taaddd-i ezvc
T a t d d d - i zevcat
Taalluk
Tam
Tbi
Tabii
Tbir
Tahaccr
Tahakkm
Taharri
Tahavvl
Tahlil
Tahtelbahir
Tahrlm
Taife
Taksim-i a'ml
Takyid
Talkat
Tli
Tamik

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
;

Tmim
' Tarik
Tas'ib
Tasannu

;
:
:
:

Tasnif
Tarif
Tazip
Teali
Teaml
Tearuz

:
:
:
:
:
:

Bir kadnn birka erkekle evlenmesi..

Bir erkein birka kadnla evlenmesilgili olma.
Yemek.
Bal, baml.
Doal.
Deyim.
Talama.
Dileince hkmetme, zorbalk etme.
Arama, aratrma.
Deime, dnme.
zmleme.
Denizalt.
Dince yasak edilme, haram klma,
Tayfa, kk topluluk, kavim.
iblm.
Bal klma, kstlama.
Dzgn sz syleme kolayl.
kinci derecede olan, sonradan gelen,..
Derinletirme, inceden inceye aratrma.
Genelge, genelleme.
Yol.
Gletirme.
Bir eyi olduundan daha deerli gsterme, yapmack.
Snflama, sralama, blmleme.
Tanm, tanmlama.
Azaba sokma, zme.
Ycelme, ykselme,
Yaplagelen i, gelenek.
atma, ztlk.
291-

Tebcil
Tebessm
Tecelli
Tecelligh
Tecessd
Tecesss
Tedri
Tefahur
Tefavt
Tefsir
Tehalk
Tehzib
Tekml
Tekevvn
Telkki
Telezzz
Tel'in
Temayz
Temdin
Temeddn
Temessl
Tenakuz
Tenebbt
Tenevv
Tenmiye
Terakki
Tesdm
Teslp
Tesnd
Tesettr
Tesliht
Tevafuk
Tevcih etmek
Tevsi m
292-

Ululama, kutsama.
Glmseme.
Grnme, belirme.
Grnme yeri.
Cisimleme, gvdeleme.
Grme, anlama merak. Gzetleme.
Azar, azar ilerleme.
vnme.
Ayrm, iki ey arasndaki ayrlk.
Yorum.
Can atma, ok isteme.
Islah etme, dzeltme. Temizleme.
Gelime.
Olu, var olma, oluma.
Anlay, gr.
Lezzet duyma.
Lanetleme.
Sivrilme, sekinleme.
Medeniletirme.
Medenleme, uygarlama.
Benzeme.
Anlam aykrl, eliki, elime.
Bitkilenme.
eitleme, eitlilik.
Nemalandrma, ytme, gelitirme.
ilerleme, ykselme.
arpma, vuruma.
Irk karm.
Dayanma, omuzdalk.
rtnme, erkekten kama.
Silahlanma aralar.
Uygunluk.
Yneltmek.
Adlandrma.

Tezekkr
Tezyin
Timsal
Tufeyli

:
:
:
:

Hatra getirme, bir sorunu konuma.

Ssleme, bezeme.
Simge, sembol.
Asalak, snt.

_
Umde
Unsur
Usul
Uzv tesnd

:
:
:
:

:
:
:
:
:

Prensip, ilke.
e, kk, esas.
Yntem, metod, yol, biim.
Organik dayanma.

f'ule
mmet
mm
mitvar
stre

Fonksiyon, grev.
Bir peygambere inanlarn tm,
Okuyup yazmas olmayan.
Umutlu.
Mit, mitoloji.

Vabeste

: Bal.

Vaiz

: Din asndan yaplan konuma, dinsel grle verilen d.

: Vaiz eden kimse,
: Olmu i, geri, gerekten.
: Nitelik,
: Ulaan, varan.
: Ortaya koymak.
: Belli, ak.
: Yksek heyecan.
: Biimde, gibi, zere.

Vaiz
Vka
Vasf
Vasl
Vazetmek
Vzih
Vecid, vecd
Vehile

293

Velayet
Veldiyet
Vusul

Bakasna sz geirme.
Dourganlk.
Ulama, varma.

Ye's, yeis

Zahife
Zahiren
Zil
Za'fddem
Zan
Zevi'l-erham
Zilhicce
Zilkade
Ziynet
Zuhur
Zulmet
Zu'm
Zhd
Zhdi
Z'l-ma'ieyn
Zrriyet
294-

znt. Umutsuzluktan doan karamsarlk.

Zabit
Zhirf

Subay.
Dinin yasaklad eylerden saknp,
buyruklarn yerine getiren.
Srngen.
Aka, grne gre, grnte.
Ortadan kalkan, dinen, geen.
Kanszlk,
San.
Mirasta belirli pay sahibi olmayan ksmlar.
Arab takviminin on ikinci ay.
Arabi takviminin on birinci ay.
Ss.
Ortaya kma, grnme, ba gsterme.
Karanlk.
Zan, san.
Her eit zevke kar koyarak kendini
ibadete verme.
Zhdle alakal.
Hem karada, hem suda yaayabilen,
iki yaayl.
Nesil, kuak, soy.