PJESA E PAR

I. ELEMENTE NGA TRIGONOMETRIA

1. PRKUFIZIMI I FUNKSIONEVE
TRIGONOMETRIKE N TREKNDSH

Le t jet ABC nj trekndsh knddrejt, fig.1. N ABC prkufizohen
funksionet trigonometrike si vijon:
sin , cos ,
a b a
tg
c c b
= = = dhe
b
ctg
a
= (1)












Edhe kndi tjetr sht i ngusht dhe, njsoj, mund t prkufizohen
funksionet trigonometrike t tij. Kshtu:

sin , cos ,
b a b
tg
c c a
= = = dhe
b
a
ctg = (2)

A
B
C


b
c
a
Fig. 1
Kurs i prgjithshm i matematiks

10
Mirpo, meqense shuma e kndeve t brendshme n trekndsh sht 180 ,

shprehur n radian dhe ABC sht trekndsh knddrejt, ather .
2

+ =
Nga barazimi i fundit marrim .
2

= Duke zvendsuar barazimin e fundit

n barazimet (2) dhe duke i krahasuar me (1) marrim:

sin sin cos ,
2
b
c

= = =


rrjedhimisht sin cos ;
2

=




cos cos sin ,
2
a
c

= = =


rrjedhimisht cos sin ;
2

=




,
2
b
tg tg ctg
a

= = =


rrjedhimisht ;
2
tg ctg

=





2
ctg ctg tg

= =


, rrjedhimisht .
2
ctg tg

=




Pra,
sin cos ,
2

=


cos sin ,
2

=




,
2
tg ctg

=


.
2
ctg tg

=




Barazimet e fundit tregojn se n ndryshimin

2
funksionet trigonometrike
kalojn n kofunksione. Kjo do t thot se n ndryshimin ,
2

sinusi kalon
n kosinus dhe anasjelltas, si dhe tangjenti n kotangjent dhe anasjelltas.

Shembulli 1. T gjenden funksionet trigonometrike t kndeve t ngusht t
trekndshit knddrejt ABC nse jan dhn kateta 24 B = dhe hipotenuza
c = 25.
Zgjidhja: Nga fakti se n trekndshin knddrejt vlen
2 2 2
, a b c + = ather
2 2 2
49 7. a c b a = = = Prandaj, n baz t prkufizimit t funksioneve
trigonometrike kemi:
7 24 7
sin , cos ,
25 25 24
tg = = = dhe
24
.
7
ctg =


7
24
,
25
7
cos ,
25
24
sin = = = tg dhe
7
.
24
ctg =

Elemente nga trigonometria

11
Nga ana tjetr, duke ditur se pr kndet e ngusht t trekndshit knddrejt
vlen relacioni
0
90 , + = d.m.th. =
0
90 , vlerat e funksioneve
trigonometrike t kndit mund ti gjejm edhe nga relacionet:

0
0
0
24
sin sin(90 ) cos ,
25
7
cos cos(90 ) sin ,
25
24
(90 ) ,
7
tg tg ctg



= = =
= = =
= = =

dhe

0
7
(90 ) .
24
ctg ctg tg = = =

T theksojm se formulat trigonometrike

0 0
0 0
sin(90 ) cos , cos(90 ) sin ,
(90 ) , (90 ) tg ctg ctg tg


= =
= =


vlejn n do rast dhe pr fardo kndi.

Shembulli 2. T gjenden vlerat e funksioneve trigonometrike t kndit t
ngusht n qoft se
3
sin .
5
=
Zgjidhja: Po t konstruktojm nj trekndsh knddrejt , ABC kur dihen a =3
dhe c = 5, nga figura 2 gjejm
2 2 2 2
5 3 16 4. b c a = = = =
Prandaj,
3 4 3
sin , cos ,
5 5 4
tg = = = dhe
4
.
3
ctg =













5 = c
3 = a
b
C
B

A



Fig. 2
Kurs i prgjithshm i matematiks

12

2. FUNKSIONET TRIGONOMETRIKE T KNDIT T
FARDOSHM

Pr nj knd themi se sht n pozitn standarde nse kulmi i tij sht n
origjinn e sistemit koordinativ, kurse krahu i tij fillestar shtrihet n boshtin Ox.
Pr nj knd themi se ndodhet n kuadrantin e par, nse n pozitn standarde,
krahu i tij i fundit ndodhet n kuadrantin e par. Ngjashm themi se nj knd
ndodhet n kuadrantin e dyt, t tret dhe t katrt.
Pr kndin t dhn n figurn 3, funksionet trigonometrike prkufizohen si
vijon:

y
x
ctg
x
y
tg
r
x
r
y
= = = = , , cos , sin .












3. PRKUFIZIMI I FUNKSIONEVE TRIGONOMETRIKE
N RRETHIN TRIGONOMETRIK

Rrethi i orientuar n drejtim t kundrt t lvizjes s akrepave t ors, me rreze
njsi, e me qendr n origjinn e sistemit koordinativ, quhet rreth
trigonometrik.
Funksionet trigonometrike mund t prkufizohen edhe n rreth trigonometrik.
Le t jet dhn rrethi trigonometrik sikur n figurn 4:









( , ) M x y

X
Y
y
x
r
0
Fig. 3
t
c
0
A
1
A
2
A
B
C
T
K
Fig. 4
X
Y

Elemente nga trigonometria

13
Po prkujtojm, pa hyr fare n detaje (meq studentt t cilve ky tekst iu
dedikohet kto gjra i kan t njohura nga shkolla e mesme), prkufizimin e
funksioneve trigonometrike n rrethin trigonometrik:


1
sin OA =

,
2
cos OA =

, tg BT =

dhe ctg CK =

(1)

D.m.th. sinusi i kndit sht vlera algjebrike e projeksionit t vektorit OA

n
boshtin , OY kosinusi i kndit sht vlera algjebrike e projeksionit t vektorit
OA

n boshtin , OX tangjenti i kndit sht vlera algjebrike e vektorit , BT

kurse kotangjenti i kndit sht vlera algjebrike e vektorit . CK

Nga
prkufizimi i funksioneve trigonometrike n rreth vrejm q 1 sin 1 dhe
1 cos 1.

N vazhdim do t nxjerrim disa identitete t rndsishme.

Meq figura
1 2
OA AA sht katrkndsh knddrejt, ather
1 2
. OA A A =


Kurse nga trekndshi knddrejt A OA
1
, n baz t teorems s Pitagors,
meq
2 1
, OA A A =

marrim
2 2 2
1 2
. OA OA OA = +

Duke zvendsuar n (1)
marrim:

2 2
sin cos 1 + = (2)
Barazimi (2) njihet si identiteti themelor n trigonometri.

do knd i orientuar mund t paraqitet n formn 2 . k + Prandaj
funksionet trigonometrike sin , x x cos jan funksione periodike me period
themelore 2 . Nga rrethi trigonometrik, n baz t prkufizimit t tgx dhe , ctgx
vrejm se tgx dhe ctgx kan periodn themelore . Rrjedhimisht

( ) sin 2 sin , k + = ( ) cos 2 cos , k + =
( ) , tg k tg + = ( ) . ctg k ctg + =

Po ashtu, n baz t prkufizimit t funksioneve trigonometrike vrejm se
( ) sin sin , = ( ) cos cos , = ( ) , tg x tgx + =
( ) ctg x ctgx + =
dhe
( ) sin sin , = ( ) cos cos , =
( ) , tg tg = ( ) . ctg ctg =

D.m.th. funksionet sinus, tangjent dhe kotangjent jan funksione teke, kurse
funksioni kosinus sht funksion ift.
1)


1)
Studenti t cilit i dedikohet ky libr sht e nevojshme q t ket njohuri pr
funksionet elementare nga shkolla e mesme.
Kurs i prgjithshm i matematiks

14

4. FORMULAT ADICIONALE

Do t tregojm se si llogariten sinusi i shums dhe ndryshimit t kndeve dhe
.
Nga rrethi trigonometrik vrejm dy knde
qendrore
( )
, OA OM =

dhe
( )
, , OM ON =

e nga figura 5 shohim se
( )
, . OA ON = +


Sipas prkufizimit t sinusit t kndit, pr
kndin + kemi:

( )
2
sin . ON + =



N baz t prkufizimit t shums s
vektorve kemi . ON OQ QN = +


Meq vlera algjebrike e projeksionit t
shums s vektorve mbi nj bosht sht e
barabart me shumn algjebrike t projeksioneve mbi boshtin e njjt, kemi

( ) ( ) 2 2 2
cos , cos , . ON OQ OQ ON QN QN ON = +

(1)

Prve ksaj, sht edhe

cos cos , OQ ON = =

sin sin QN ON = =



dhe

( ) 2
cos , cos sin ,
2
OQ ON



= =




( ) 2
cos , cos . QN ON =



Duke zvendsuar n (1) kemi


2
sin cos sin cos ON = +

ose
( ) sin sin cos cos sin . + = +

Ngjashm vrtetojm

( ) cos cos cos sin sin . + =

Nga dy formulat e fundit nxjerrim:
Fig. 5


N
Q
2
N M
1
N
O A
Elemente nga trigonometria

15
( )
( )
( )
=
+
+
=
+
+
= +





sin sin cos cos
sin cos cos sin
cos
sin
tg










tg tg
tg tg

+
=

+
=
1
cos cos
sin sin
1
cos cos
sin cos
cos cos
cos sin


Ngjashm:
( )
( )
( )
cos cos cos sin sin
sin sin cos cos sin
ctg



+
+ = = =
+ +


cos cos sin sin
1 sin sin sin sin
.
sin cos cos sin
sin sin sin sin
ctg ctg
ctg ctg

= =
+
+


D.m.th.

( ) sin cos cos sin sin + = + (2)

( ) cos cos cos sin sin + = (3)

( ) = + tg


tg tg
tg tg

+
1
(4)

( ) = + ctg


ctg ctg
ctg ctg
+
1
(5)

Katr formulat e fundit (2), (3), (4) dhe (5) njihen si formulat adicionale t
funksioneve trigonometrike.

N mnyr plotsisht t ngjashme mund t nxjerrim formulat
( ) sin cos cos sin sin =

( ) sin cos cos cos cos + =

( ) = tg


tg tg
tg tg
+

1


( ) = ctg
1 ctg ctg
ctg ctg

.

Shembulli 1. Gjeni vlerat e funksioneve trigonometrike t kndit prej 75 .

Zgjidhja: Duke shkruar 45 45 30 = +

kemi
Kurs i prgjithshm i matematiks

16
( )
( )
sin75 sin 45 30 sin 45 cos30 cos 45 sin30
2 3 1 3 2
3 1 .
2 2 2 2 4
= + = +
= + = +



Ngjashm,
( ) ( )
2 3 2 1 2
cos75 cos 45 30 3 1 ,
2 2 2 2 2
= + = =




( )
3
1
3
75 45 30 2 3,
3
1
3
tg tg
+
= + = = +

( )
45 30 1 3 1
75 45 30 2 3.
45 30 3 1
ctg ctg
ctg ctg
ctg ctg

= + = = =
+ +






5. FORMULAT TRIGONOMETRIKE T KNDEVE
T DYFISHTA

N qoft se marrim = , nga formulat (2), (3), (4) dhe (5) (shih pikn 4.
Formulat adicionale) nga marrim
cos sin 2 2 sin = (6)


2 2
sin cos 2 cos = (7)
= 2 tg

2
1
2
tg
tg

(8)

= 2 ctg

ctg
ctg

2
1
2
(9)

Formulat e fundit njihen si funksione trigonometrike t kndeve t dyfishta.


6. FUNKSIONET TRIGONOMETRIKE T
GJYSMKNDEVE

Formulat adicionale, sikur edhe formulat pr knde t dyfishta, vlejn pr
fardo kndi. Prandaj vlejn edhe pr kndin .
2

Rrjedhimisht,

sin 2sin cos
2 2

= dhe
2 2
cos cos sin
2 2

= .
Elemente nga trigonometria

17

Ngjashm merren edhe
= tg
2
1
2
2
2

tg
tg

dhe = ctg
2
1
2
.
2
2
ctg
ctg

Katr formulat e fundit njihen si formulat e funksioneve trigonometrike t
gjysmkndeve.
Duke i mbledhur an pr an barazimet
2 2
1 sin cos
2 2

= + dhe
2 2
cos cos sin ,
2 2

=
marrim

2
1 cos 2cos
2

+ = ,

ndrsa duke i zbritur an pr an marrim:
2
1 cos 2sin .
2

=

Nga dy barazimet e fundit marrim
1 cos
sin
2 2

= dhe
1 cos
cos .
2 2
+
=

Shembulli 1. Duke zbatuar formulat pr gjysmkndet gjeni funksionet
trigonometrike t kndit
4

(ose 45 ).

Zgjidhja: Duke zbatuar dy formulat e fundit, t marra me shenj pozitive, sepse
funksionet trigonometrike sinus dhe kosinus n kuadrantin e par kan shenj
pozitive, kemi
1 cos
1 0 1 2
2
sin ,
4 2 2 2 2

= = = =

1 cos
1 0 1 2
2
cos .
4 2 2 2 2

+
+
= = = =

Nga barazimet e fundit dhe nga prkufizimi i funksioneve trigonometrike tg dhe
ctg kemi

Kurs i prgjithshm i matematiks

18
1
2
2
2
2
4
cos
4
sin
4
= = =

tg dhe
1
1.
4
4
ctg
tg

= =

Shembulli 2. Duke zbatuar formulat pr gjysmkndet gjeni funksionet
trigonometrike t kndit
12

(ose 15 ).

Zgjidhja: Ngjashm sikur n shembullin 1 marrim:
3
1 cos 1
2 3
6 2
sin .
12 2 2 2

= = =

Ngjashm gjejm:
2
3 2
2
2
3
1
12
cos
+
=
+
=

,
3 2
3 2
12
+

tg

dhe

3 2
3 2
12

+
=

ctg .


7. SHPREHJA E SHUMS DHE NDRYSHIMIT T
FUNKSIONEVE TRIGONOMETRIKE ME AN T
PRODHIMIT

Duke zvendsuar x + = dhe y = dhe duke zgjidhur kt sistem t
ekuacioneve sipas dhe , nga formulat adicionale sin( ) + dhe
sin( ) marrim:

2
cos
2
sin 2 sin sin
y x y x
y x

=

dhe

cos cos 2cos cos .
2 2
x y x y
x y
+
+ =

N mnyr induktive mund t vrtetohet ky barazim i rndsishm

Elemente nga trigonometria

19

1
sin sin
2 2
sin sin 2 ... sin .
sin
2
n n
n

+ + + =






8. PARAQITJA E FUNKSIONEVE TRIGONOMETRIKE
PRMES FUNKSIONIT
2
x
tg

Funksionet trigonometrike x sin , x cos , tgx , dhe ctgx mund t paraqiten me
an t funksionit
2
x
tg . M lart, duke zvendsuar x me
2
x
n (8), gjetm

2
1
2
2
2
x
tg
x
tg
tgx

= dhe
2
1
1
2
.
2
2
x
tg
ctgx
x
tgx
tg

= =

Nga ana tjetr, nga
,
2
1
2
2
2
cos
2
sin
2
cos
2
sin 2
1
2
2 sin
sin
2 2 2
x
tg
x
tg
x x
x x x
x
+
=
+
= =

d.m.th.
2
1
2
2
sin
2
x
tg
x
tg
x
+
= . Ngjashm gjejm
2
1
2
1
cos
2
2
x
tg
x
tg
x
+

= .







Kurs i prgjithshm i matematiks

20

9. TABELA E VLERAVE T FUNKSIONEVE
TRIGONOMETRIKE T DISA KNDEVE
KARAKTERISTIKE




DETYRA PR PUN T PAVARUR _____________________

1. Diagonalja e katrorit sht 2 = d . T njehsohen vlerat e funksioneve
trigonometrike t kndit t cilin e formon diagonalja me brinjn e
katrorit.
2. Kateta e trekndshit knddrejt sht b = 16 cm, kurse kosinusi i
kndit prball saj sht
2
1
cos = . T njehsohen brinjt e ktij
trekndshi.

T njehsohet vlera e shprehjes:
3. a)

60 cos 2 30 sin 4 + ; b)

60 cos 5 45 sin 3 + ; c) 3tg60 2ctg30 . +



4. a) 1
4
tg
3
tg 3
4
ctg
3
tg 2

; b)
4
tg 3
4
sin 4
3
cos
6
sin

; c)
tg ctg
4 6
.
2 cos sin
6 6


+

5. Nse
2

= + , njehsoni vlern e shprehjes ;

sin
cos 2

Funk/kndi
0

30

( / 6 )
45

( / 4)
60

( / 3)

90

( / 2)

180

( )

270

(3 / 2)
Sin
0 1/2
2 / 2 3 / 2
1 0 -1
Cos 1
3 / 2 2 / 2
1/2 0 -1 0
Tg 0
3 / 3
1
3
+ 0
Ctg
+
3
1
3 / 3
0 0
Elemente nga trigonometria

21
6. Duke zbatuar vetit e funksioneve t kndeve komplementare njehsoni
shprehjet:
a) ;
2 4 cos 3
48 sin 3 42 cos 2

+
b) ;
36 tg 54 ctg 2
54 ctg 4 36 tg 2


+
+


T vrtetohen identitetet:
7. 1 ) cos (sin 2 ) cos (sin 3
6 6 4 4
= + + .
8. + = + + + cos sin ) tg 1 ( cos ) ctg 1 ( sin
3 3
.
9. 0 1 ctg tg 2
ctg 1
cos
cos sin
cos sin
2
3 3
= +
+

.

Duke zbatuar formulat pr transformimin e prodhimit t funksioneve
trigonometrike n shum t vrtetohet identiteti
10.
2
3
35 sin 25 cos 35 cos 25 sin = +

.
11. T transformohet prodhimi sin sin 2 sin 4 x x x n shum.


T vrtetohen identitetet:
12.

= +

+
+
2
2
sin
1
2 cos
2 cos 1
2 cos 1
sin 2 .

13. Nse , = + + t vrtetohet se
.
2
cos
2
cos
2
cos 4 sin sin sin

= + +
14. T transformohet n shum prodhimi:
a)
8
cos
4
cos
2
cos
x x x
; b) x x x 4 sin 3 cos sin .