1

Amargi, Mart 2014, No:32

Halide Veliolu

Keyif/Acyla Bakaldrdan Dnya Arsnn
1
Kadn Hallerine


Masumiyet (Zeki Demirkubuz, 1997) filminin unutulmaz sahnelerinden biridir, geimini seks
iiliinden salayan Uur (Derya Alabora) tutkulu a ve pezevengi Bekirin (Haluk Bilginer)
kskank hezeyanlarndan birinde kendisine orospu! diye hakaret etmesi zerine adeta
kkreyerek karlk verir: Orospuyum ulan! Orospuyum ne var! O ana dek esen grleyen
Bekirin dili dolanr, susar; an be an kn seyrederiz. Hakareti tahrip gcn yitirmekle
kalmayp stne stlk Uurun ustaca hamlesiyle geriye tepmi ve imha gc yksek bir silaha
dnmtr. Belki bir an iin, belki de daha fazla. Nitekim bir sonraki sahnede Uura
dorultmu olduu silahla intihar etmi olan Bekirin yataktaki cansz bedenine bakarz. Sonra
da askda asl ceketine. Bir sre.


Eyann efkatinden Bekir payna deni alm, ardnda ceketinden baka bir ey biriktiremedii,
aknn da hakaretinin de karln bulamad bu hayattan ekilmeyi semitir. Ceketi Yusuf
(Gven Kra) geirir stne. nce Uura pavyonlarda elik eder, sonra da akn ifade etmeye
kalkr, tpk Bekir abisi gibi. Ve sra Uurun filme damgasn vuran ikinci tiradna gelir: Ne
sanyordun?! Bekir niye kyd ulan canna? 20 senedir bu bok kokulu otel odalarnda adn bile
bilmediim ehirlerin siktirici yollarnda ne aryorum lan ben? Karlarn bile dzmeyen
ibnelerin altnda ne iim var lan benim? Parmak kadar ocuk neyin ilesini ekiyor lan? Uur
Yusufa Bekirden esirgedii, daha da nemlisi hayatn kendisinden esirgedii bireyi verecek
deildir elbet ama nlemesinde karlksz tutkular zincirine yeni bir yeyi kabul eden kabile
reisinin ilk ve en nemli dersi vardr: Hayatn karsnda ektiimiz acyla eitleniriz.
Karlkllk da masumiyet de akta deil, olsa olsa tutku dolaymnda yaadmz bu ac, sefalet
ve aresizlik iinde yanyana dmlmzde barnr.

Ksmi bir deerlendirme ile Uurun o unutulmaz ilk nlemesinin (Orospuyum ne var!) kadn
glenmesi asndan barndrd olanaklar zerine dnmek elbette mmkn. Benzer alt st
etme (subversion) hamlelerinin siyaseten barndrd olanaklar pek ok rnek zerinden
dnmek de. En son Gezi apulcularndan siyah gzeldire, hepimiz Hrantz, hepimiz
Ermeniyizden velev ki ibneyime. Birleik Krallkn nde gelen kltr kuramclarndan Stuart
Hall
2
bu durumu ikili kartlklardan daha az ayrcalkl olan sahiplenmek suretiyle kartln
kurduu hiyerariyi tersine evirmek olarak aklarken, sosyal cinsiyet almalarnn nc ismi
Judith Butler nedense grece daha az tannan Telal Konuma (Excitable Speech)
3
adl
kitabnda, dil yarasn kucaklamay ezilenleri glendiren bir hamle olarak deerlendirir. Hakaret
ilevi gren terime sahip kmak ve stlenmek onu yeni anlamlarla donatmann ve geriye tepen
bir silah olarak kullanmann nkouludur. Slavoj iek
4
ise Lacan ilhaml zmlemesinde kimi

1
Ayfer Tunun son romannn (Can Yaynlar, 2014) ad.
2
Stuart Hall and Paul du Gay (ed.) Questions of Cultural Identity, Sage Pub.,1996.
3
Butler, Judith, Excitable Speech: A Politics of the Performative, Routledge, 1997.
4
Slavoj iek, Against the Politics of Jouissance. www.lacan.com
2

bakaldr biimlerinin ruhsal dinamiklerini anlatrken, tekinin fantazi dnyasnda bize bimi
olduu yerle bizzat bizim kurduumuz ilikinin neminden sz eder. Bonaklarn mesela,
kendilerine atfedilen tembellik, ilkellik ve aptallk sfatlarn zerlerine almak suretiyle egemenin
sylemini nasl sarakaya aldklar da verdii rneklerdendir. Ancak vaka-rnekler hep byle
yaramaz, elenceli ve ifadesini dilde bulan ve/veya kuran tahakkm biimleriyle snrl deil
elbet. Siyasi duygudalk, tahayyl ve doruculuumuzun snrlarn zorlayan durumlara
odaklanmadan nce muktedire direnmenin zemini olarak duygusal ereveleren de sz etmeli.


Kurban ya da madurun hakaret, ikence ya da tanklk durumlarnda kendisinden beklenen
duygusal tepkilerin dna kmas da direnme ya da bakaldrmann biimlerinden biri. Tecavze
uradn iddia eden bir kadnn mesela, duruma esnasnda soukkanl ifade vermesinin ya da
giyim kuamnda ne ifrat, ne tefrit llerine itaat etmemesinin inandrcln ne ekilde
etkileyeceini hepimiz az ok bilir veya tahmin edebiliriz. Bosnadan devam edecek olursam,
konutuum Bonaklarn neredeyse tamamna yakn ounun sava zerine en beendikleri film
olan Yeni Batan Yapmaktan (Remake, Dino Mustafi, 2003 ) arpc bir sahneyle sze devam
edeyim. 1992-95 savanda Bosnada bir esir kampnda Bonak sava tutsaklar nlerine konan
birer tas yemei yere eilerek ve el yordamyla yedikten sonra komutan ilerinden birine
sevdalinka sylemesini buyurur. Tutsaklardan sesinin gzelliiyle tannan bir gen, komutan ve
arkadalarnn oturmakta olduu ilingir sofrasnn nnde arksn sylemeye balar. Ancak
namenin daha ilk satrlarnda korku duvarn am ve arksn ili ili sylemeye koyulmutur.
Komutan hmla zerine yrr: Ben sana ark syle dedim, sense tutmu keyif alyorsun!
Tutsan mahir bakaldrsnda siyasi doruculuk adna ne bir kusur aramak ne de mkl bir yan
bulmak, deil sz konusu olmak, akla bile gelmez. Ancak madurla bu duygudalk ve oydama
hali, eziyetin keyifle bozguna uratld her durum iin geerli deildir. Madur muktediri de
artacak bir biimde, mesela, kendi bozgununu bizzat kendi eliyle sahnelemeye kalkabilir ve
muktedirin arzu edip de durum/yasa gerei hayata geiremediini dnd bir iddetin hem
znesi hem de nesnesi olmaya yeltenebilir. Bu, kendi ykmnn sadece maduru deil bizzat
eyleyicisi olmann (kstl ama hi yok deil) zgrletirici vaadine snma, hayata geirme
hamlesidir. Dibe vurmann bir an iin olsun verdii yaam pcnden nasibini almayan var
m?


Nenad Velikovi Sahib (2007)
5
isimli romannda sava sonrasnda Avrupa Birlii tarafndan
Bosnaya atanm bir st dzey sivil toplum grevlisinin anlarn kaleme alr. eviri, romann
kurucu mecazdr zira ayn zamanda ecinsel olan bu ngiliz grevlinin Londradaki erkek
sevgilisine yazd mektuplarn ngilizceden Bonaka/Hrvata/Srpaya evirisinden
olumaktadr. ngiliz grevli Bosna ile ilgili resmi raporlarna yazdklarndan ok daha fazlasn
ve ncelikle mahrem duygu ve dncelerini anlatr bu mektuplarda. Yardmcs, rehberi, gayr
resmi danman, ezcmle Bosnadaki temel dayana olan fr Sakible ilikisi, diyalog ve
srtmeleri yabancnn Bosnay anlama ve kendi daarna evirme gayretlerinin merkezinde
yer alr. Metin, (post)kolonyal ve oriyentalist Batnn sava sonras Bosnasnda iktidarn nasl
yeniden kurduu ve muhafaza ettiinin anlats olduu kadar, Bosnallarn bu muktedir
muhayyile ve pratiklerle kurduklar ilikinin, siyasi temsillerin ifade olanaklarn zorlayan
kaytlar hakknda fikir vermesi bakmndan da son derece nemli edebi bir kaynak. Bu anlamda

5
Nova Biblioteka, Sarajevo, 2007.
3

roman pekala sava ncesi ve esnasnda bir altkltr ve sanat akm olarak kendini duyurmaya
balayan Bosna neo-primitivizminin (yeni ilkelcilik?) edebi, mahrem ve ruhsal dinamiklerinin
bir anlatm olarak da okunabilir. Daha nce de szn ettiim gibi neo-primitivizm, Bosnallarn
kendilerine atfedilen geri kalmlk, tembellik ve aptallk sfatlarn biz adam olmayz edasyla
zerlerine almak, sahip kmak ve estetize etmek suretiyle muktedir alg erevesiyle baetme ve
bir nevi mdahale etme hamlesidir. Nitekim Bosnada gndelik hayat ve haleti ruhiye zerine
yaptm etnografik almada sava ncesi ve esnasnda bu adna neo-primitivizm denen bir
altkltr akmnn hi de yle ehrin grafiti bezeli yksek bloklarnn kuytu geilerine, basket
kortu kenarlarna, dumanl esrarl gece kulplerine ve kna kerteriz alnan bir rock grubu ve
radyo programyla snrl olmadna bizzat tanklk ettim. Etrafmdaki tm Bonaklar yeri ve
zaman geldiinde biz ilkeliz, ne var! sinyali veriyorlard.

Romann Sahib karakteri de ite bu Bosna neo-primitivizminin fr, yardmc, rehber ve
danman suretinde cisimlemi halidir ve yine ngiliz grevlinin mektuplarna baklacak olursa,
aralarndaki gerilimli iliki erotik bir tansiyon da iermektedir. Nitekim Sahip yabanc grevliye
bir son dakika srprizi yapar (ya da Noel gecesi bir ayrlk hediyesi mi demeliyim?); rektumunu
vazelinledikten sonra arkasn dner. ngiliz grevli ise romann son mektubunda hizmetlisinin
bu son jestinden anlalmaz bir ey olarak sz eder. Kendi daarna aktarmakta sknt ektii
tek ve son Bosna deneyimidir, yine de dener. Sevgilisine yazd not (ve roman) u szlerle biter:

Giyindi ve kt. Gmleini ve ceketini giydiini iittim. Glgesi bir an oday karartt ve srtma
birey arptn hissettim. zerime birey frlatmt.
Toparlandm ve uzandm. Daha grmeden ne olduunu biliyordum, kimlik kartyd. Anladm ki
bu sondu. i braktn anladm. Artk ofise gelmeyeceini. Ama neden?
Kap kapand. Ayn anda darda Noel gecesi anlar almaya balad. Yatan kenarna ilitim
ve yava yava ne olduunu anlamaya baladm.
Birka dakika nce burada olan ey ne onun aresizliine, ne ii kaybetme korkusuna, ne aka
(bir an iin olsun bu ihtimale de inandm), ne de dostlua dair bireydi kald ki, u an byle
olmasn ok isterdim ve sahip olduum hereyi vermeye hazrm.
Bu...bir sadakayd.
Gkler beni affetsin George, kimbilir belki de bu iine ettiiminin Balkanlarnda kafay syrdm
ama...
sann o gece onun bedeninde vcut bulduuna inanyorum...
Ve bana ne demek istediini hi anlamyorum.

ngiliz grevlinin bir aklama erevesi olarak saya snmas cinsel cokunluun dinsel
hezeyana geitii ya da dnt bir an olarak deerlendirilebilir. Tm plaklyla teslim
olmu sann dnya zerinde ekilen her trl ac ve zverinin ilahi ikonu olmas kulaa
ncelikle ve sadece Hristiyan bir tema olarak ve durumla son derece alakaszm ve yabanc
sahiden sabukluyormu gibi de gelebilir. Ancak, akn da iddetle olan ilikisi Hristiyanlkla
snrlandrlamayacak kadar geni corafyalara yaylm bir temadr. Bu anlamda ngiliz
grevlinin durumu pekala anladn dnyorum.

Sahib giderayak dalmann, boyun emenin, kendinden (vaz)gemenin, snrlarndan olmann
iddetli kuytularn amtr. Cinsel zevkinde ve bir an iin bile olsa benliinin istikrarndan
olmasnda erke meydan okuyan, iddetli bir yan vardr. Kaybedecek fazla bireyi kalmayanlarn
4

lmcl savurganl ve crretiyle, rektumunu kendi elleriyle patronunun duhuliyetine
hazrlarken Ben senin aklndan ve gnlnden geenleri biliyorum, ama bunu ben bizzat kendi
ellerimle yapp sana sunacam. Yoksa utanyor musun ne! der gibidir. Burada belirleyici olan
Lacanc analizlerin szn ettii fantazi ve gereklik arasndaki mesafedir. Sahib, patronunun
gizlice arzulad ama hayata geirmeye yeltenmeyecei bir fantazisini gerekletirmi, kendi
kendinin cellat ve kurban olmann hkmn srmtr. Bir an iin bile olsa.

Ancak keyif/ ac ve g ilikilerinin hem kurucu hem de beyan edici pratii olarak cinsellik,
kahramanlaryla zdelemesi ok daha mkl durumlar zerinden nemini bize dayatmaya
devam eder velev ki, Bosna esir kampndaki tutsaklar bu sefer kadn, keyif konusu da
sistematik tecavz ve cinsel iddet ve fantazi ile gereklik arasndaki hayati mesafe de madur
hilafna lavedilmi olsun.

Dilimize Kan ve Ak (In the Land of Blood and Honey ve Bonaka/Hrvata/Srpa adyla U
Zemlji Krvi i Meda) olarak evrilmi olan Angelina Jolienin 2012 yl yapm Bosna ve blge
kamusunda byk lde tartmaya yol am olan filmi yerli ve yabanc basnda Bosnal
Ortodoks Srp gen bir erkek Danijel (Goran Kosti) ile yine Bosnal Mslman gen bir kadn
olan Ajla (Zana Marjanovi) arasnda savan ortasnda, daha da arpcs, bir tecavz kampnda
serpilen ak hikayesi olarak ezcmle tantld. Ban Bosnal tecavz maduru kadnlar cemiyeti
bakan (Udruenja ena rtve rata) Haseiin ektii bir grup kadn, filmin ekimleri henz
balamadan, Jolieyi senaryosunda tecavzcsne ak olan bir kadn konu edinmeye
niyetlendii ve dardan biri olarak Bosna sava dramnda sz almaya yeltendii iin sularken,
tartmaya mdahil olan feministler de filmden ziyade Haseiin birbirine geien cinsiyet
ideolojisi ile milliyetiliin anlam ve hissiyat daarlarn sonuna kadar kullanan maduriyet
syleminin sorunlarna dikkat ektiler. Film vizyona girdikten sonra ise Hasei Jolienin
filminden memnuniyetini ifade eden demeler verdi zira Ajla kamp komutan Danijel ile zel
ilikisinin olanaklarndan faydalanm ve kamptan kat esnada Bonak gruplarla temasa geip
onlara kamp bombalamalar iin gerekli lojistik bilgileri vermiti. Bylece, bir kadn
tecavzcsne ak olabilir mi ya da olas erotik bir balln ahlaki erevesi nasl
deerlendirilebilir gibi zor sorularsa karln ne filmin anlatmnda ne de tartmalarda
bulmadan kaynad gitti. Ajlann Danijelle yaad bir ak ya da duygusal bir iliki idiyse ait
olduu etnik/milli gruba bunu kendi canyla birlikte feda etmi ve sicilini temize karmt.
Ancak, yine de soru salnd durdu. Ya da zaten hep ordayd da ben biraz gecikerek intisab etmi
oldum.
2005 senesinde Teksas Hukuk Fakltesi yesi ve Bernard ve Audre Rappaport nsan Haklar ve
Adalet Merkezi mdiresi olan Karen Engle siyaseten zmsemesi zor bir yaz
6
kaleme ald.
Konu ICTY (International Criminal Tribune for former Yugoslavia), Eski Yugoslavya
Uluslararas Ceza Mahkemesinin toplu tecavzleri sava suu olarak kabul etmesi ve sulu
bulunan paramiliter Srplarn mahkum edilmesi idi. Engle konu zerinde alan feministleri ve
hukukular bu karar ve uygulamalarn kadn zgrlemesi ve glenmesi asndan barndrd
gizil sorunlar yeteri kadar deerlendirmeden kutlayp vdkleri ve baar addettikleri iin

6
Feminism and Its (Dis)Contents: Criminalizing Wartime Rape in Bosnia and Herzegovina, 99 American Journal of
International Law 778 (2005)
5

eletiriyordu. Szn ettii sorun, yasann kadnlar savan mutlak ve pasif kurbanlar olarak
deerlendirmesi, dolaysyla da kendilerine eyleyici olma alan brakmamasyd. Sava ortamnda
farkl etnik gruba ait insanlarn arasndaki gnl ilikileri, artan fuhula birlikte rza ve
zorlamann ayrtralamayaca durumlar, argmannn bel kemiini oluturuyordu. Kendi
adma, yorumbilim phesine (hermeneutics of suspicion) duyduum balln daha sk
snand bir durum pek az biliyorum. Sadece muktedirin elinde tahrip gc ok daha yksek bir
silaha dnt iin deil, ncelikle dilde ve temsilde arad hakikatle beni artk ikna etmez
olduu iin de. Ksaca izah edeyim.

Mahkeme kararlar ve yarg srecini eletirmesi dnda Englenin en ar koullarda dahi kadn
eyleyiciliine zemin ama gayretlerine itirak etmemek elde deil. Ancak, ne kadar rzaya
benzerse benzesin hayatta kalma seeneklerinin son derece snrl olduu durumlarda madurun
zgrlk ve glenme vaadi son derece snrl hamle, jest ve mdahalelerini erki temsil eden
beden ve znelerin eyleyiciliine e koacak kadar krlememek lazm. ktidarn ynetecei
zneleri kurma mekanizmalarnn kendisine bakaldr znesellik ve yntemlerini de kurduu
hepimizin malumu. Yukarda rneklerini verdiim keyif/ac ile erke bakaldrma hallerinin
herbiri iktidarn psiik dinamiklerini anlamak ve anlatmak iin bavurulagelen demistifikasyon
(esrar zme) gayretlerinden. Ve bu esrar zmlerinin varsaym hakikatn insan olmayan
eyleyiciler ardnda gizlenen g delisi zneler tarafndan gizlendii. Bosnada hala insanlar
ykm planlarnn savatan ooook nce tm incelikleriyle tasarlandndan balyor olan biteni
anlatmaya. Birka agzl adamn tasarlayp hayata geirdikleri bir hadise olarak yani. Erkin
psiik topografyasn anlatan analizler de ayn kurban/madurun kendinden bir cellat karmas
jestinin tersinden tekrar: Cellatn kendinden madur karmas. Sonu olarak bu ruhsal dinamik
ve onlarn siyasi nemlerinin esrarl perdesini aralamak bize oyunun kural ve terimlerini kkten
bir biimde deitirmeye ynelik pek bir ipucu vermiyor. Geldiim noktada en bata szn
ettiim Masumiyetin fahiesi Uurun ikinci tiradnda bakt yere bakmaya meylediyorum. Ne
sanyordun, ne! diye nledikten sonra hedefini bilmediimiz bir yne evirir ya
baklarn...Orda ne vardr sahi? Ancak tahmin yrtebilirim.
Benzer bir bak Nadia C. Seremetakis Yunanistann gney kylerinde kadnlarn lm ve
kehanetle ilikisi zerine yapt nefes kesici etnografik almasnda
7
betimler. Cenaze
trenlerinin sosyal cinsiyet uyarnca letirdii kadn ilerinden biri, mevta gmlmeden nce
l ukurunun etrafna toplanp hep birlikte aa bakmaktr. Bu ann iinde kadnlarn
erkeklerden uzun yaayacaklar bilgisi ile dulluklarn hazrlayan bir yanlar olduunu anlatr
mahir antropolog. Dnya aidiyeti (ve eziyeti) bilgisinin cinsiyetli kipi hangi renk ve biimde
gezer? Englenin onca grltl bir biimde eletirdii ICTY kararlarnda hkm giyenlerin
says 40 gemezken tecavze urayan kadnlarn says hala kesin olarak bilinememekle
birlikte 20,000 ile 50,000 aras ok geni bir yelpazede ifade ediliyor. Feminist aklamalar
tahmin edersiniz: Tecavze uram kadn gibi indirgeyici ve tektipletirici bir yaftay ezel
ebed stlenmek ve ait olduklar etnik grubun ataerkisi uyarnca kendilerine tatlacak olan utan
ve dlanma korkusu nedeniyle balarndan geenleri ifa etmekten ekiniyorlar. Sz edilen
rakamlar ok byk. Dolaysyla mahkemelere yansyan vakalarn uluslararas hukukta temsil
ediliyor olmas durumundan ziyade, bunun nasl mahkemelere yeterince yanstlmam olmasnn

7
The Last Word: Women, Death, and Divination in Inner Mani, Chicago University Press, 1991.

6

daha detayl anlalmas lazm. Ve itiraf ederim ki, ataerkinin bastrma, utandrma ve sindirme
mekanizmalarna ikna olmakta zorlanyorum. Bosnadayken bizzat ya da gyabnda, tecavze
uram kadnlar tandm. Kendilerinden kurban olarak sz etmek yle dursun, gze grnmez
bir gazilik berat halesiyle alglandklarna da tank oldum. Sezgilerim ok byk bir acnn
bilgisi ve meydan okumann jestiyle kuanlm olduunu dndryor bana. Ait olduu etnik
gruba kar namus borcundan ziyade kadnlarn sessizce paylatklar bir dnya ars ya da
iddetli bir sancyla hayatta kalm olmann, dnyaya ait olma bilgisini paydama halini. Sen
sava ne sandn!? nlemeyen ama srarl bu sessizlik? Yoksa ne diyor? Bu da antropolog
yabancnn imdilik son notu, allacak dersi olsun mu?