Siguria

Siguria prek t gjitha masat teknike pr uljen e potencialit t rrezikut t aplikacioneve t shumta dhe
sistemet. T gjitha kto potenciale implementimi ballafaqohen me rreziqet e mundshme q krkojn zhvillim
t nj koncepti potencial t masave t mbrojtjes, t tilla si zhvillimi i koncepteve t siguris, caktimin e
privilegjeve, qasje dhe Implementimin (zbatimin) e standardeve t siguris,dhe aspektet e IT-Siguris.
Nga aspekti ekonomik siguria sht zbatimi teknik i koncepteve t siguris.

Siguria prfshin t gjitha paisjet e rrezikuara, dhe pr kt arsye t denj, kemi pajisjet e mbrojtjes t
sistemeve dhe njerzve. Kto koncepte sigurie prfshin zona t banuara, ndrtesat, rrjetet,Hardware dhe
Softwaret gjitha paisjet e komunikacionit dhe puna q prfundon n Sistemet. Qllimi i siguris sht pr
t siguruar disponueshmrin e sistemeve dhe t dhnat pr t siguruar konfidencialitetin, n mnyr q
asnj person i paautorizuar t mos mund t ken qasje n dosjet q do dosje t mbetet konfidenciale gjat
transmetimit, duke siguruarAutentifikimin( vrtetsin) dhe Integritetin e t dhnave.

Pr Sigurin fizikale, ka disa standarde kombtare dhe evropiane,si prcaktimin e zonave t zjarrit n pajtim
me DIN 4102, ose ato t specifikuara n EN-1047 standarde pr limitet te ekspozimit dhe ngarkesa pr t
dhnat dhe sistemet. Prve ksaj, ka linja-Rregulla dhe rrjet notisfikimi kundr vjedhje me prshkrimin si
mure mbrojts.

Implementim/Zbatim

Implementim rrjedh nga fjala latine "implere"zbatuar", e cila qndron pr ka duhet plotsuar me pajtime
shtes.Implementimi sht sinonim me zbatimin e kushteve, zbatimine urdhrave, vendosjen,realizimi dhe
ekzekutimi, dhe n mnyr t barabart implementimi qndron edhe prSoftware, Hardware, Protokolle,
Rrjetet GSM,UP-Down paisje satelitore,, Sistemet dhe Programet etj.

N nj zbatim, mund t flitet pr futjen e nj sistemi risi t zhvilluar ose futjen e nj softueri n rrjetin
ekzistues,Sistem ose program. Kjo mund t'i referohet nj"Protokoll" pirgu, n t cilin futet nj protokoll i
veant i shtuar, ose mund t zbatohet n nj Rrjet virtual n grupet e puns logjike,mund t referohet n
versione t ndryshme pr t futur protokolle ose fonts t karakterit specifik.T prfshira n zbatimin e t
gjitha operacioneve, garantojn funksionimin e duhur t protokolle t futur si shtes n ato m par
ekzistuese.
Implementimi sht hapsira e lir,q mundson do zhvilluesi t shtoj softuer ose harduer komponente n
nj sistem ekzistues ose program q ka. Ata mund t jen programe plotsues atyre ekzistuese, q futen n
zgjerim t programe ose t sistemeve.

N tryeza bisedash sot,qofshin ato n emisone t transmetime televizive dhe t shtypit t prditshm,
ekspertt pedagogjik,t sociologjise,psikiatris dhe shkencave natyrore dhe ekspert t siguris i t gjitha
hapsirave,jan t mendimit se n Internet gjejm informacione nga m t ndryshme,shpesh,sa t besueshme
aq edhe t pabesueshme,por shum pak merren me debate nga Aspektet e IT-siguris,siguri e cila n shtete
t zhvilluara, IT-Siguria sht futur n axhenden e Siguris Kombtare,dhe m gjith kt mund dhe futje
n zbatim t teknollogjis me moderne dhe t prsosur dhe ekspert t IT-Siguris t trajnuar n shkalln
m t lart t mundshme,Internet rrjeti me t gjith implementuesit e protokolleve prkats, dita dits futet
n shkall rrezikmrie t lart,fakt ky q na detyron q aspektet e IT-Siguris t jen parsor.

Siguria e prgjithshme

Gjithnj e m shum jemi t varur nga Teknologjia e Informacionit dhe Komunikimit (TIK). Gjithnj e m
shum t dhnat personale dhe t ndjeshme vendosen n pajisjet personale komunikimi, apo pr t i
ruajtur n to.
Shum e m shum informacione pr veten ton ua besojm pr t'i kujdesur atyre q ofrojn nj
shumllojshmri t TIK-shrbimeve. Pr kt arsye,komunikimet elektronike dhe TIK jan dy nga pikat m
t prekshme n rujatjen e privatsis individuale.
N mnyr q t prmbushin rolin e tyre, komunikimi dhe sistemet e informacionit duhet gjithmon t jen
t besueshme dhe t disponueshme pr prdoruesit, konfidencialiteti i informacionit q tramsmetohen pr t
ruajtur nuk duhet t rrezikohet, dhe prdoruesit duhet t ken besim n identitetin e drguesit dhe
informacioneve t marra t jen identike pr t drguar.N pamundsi pr t prmbushur kto krkesa
,zvoglon besimin e konsumatorve dhe vullnetin e tyre pr t pranuar plotsisht t mirat e modeleve t
biznesit t ri t mbshtetura nga informacione t avancuara dhe teknologji t reja komunikimi.

Natyrisht, e gjith kjo v edhe kusht q interneti t prdoret me kapacitetin e puns s plot funksionale
dhe teknologjike n mnyr q nuk do t shkaktoj dyshime dhe rezerva t tyre tek klientt. N
fakt,hulumtimet e kryera n vite t fundit tregojn se ndrmjet 70 dhe 80 pr qind e qytetarve n vendet e
BE dhe Shtetet e Bashkuara jan t interesuar seriozisht pr mbrojtjen private dhe t siguris s tyre n
fushn e komunikimit elektronik deri n masn q siguria t ket nj ndikim t rndsishm n sektorin e
tregtis elektronike. Pr m tepr, rreth dy t tretat e t intervistuarve kan than se pr kto arsye,
prmbahen nga e blerje ose cash transaksione prmes internetit, nga frika se egsiston mundsia q ata
mund t bhen viktima t intrusioneve abuzive elektronike, vjedhjet e identitetit dhe keqprdorim t
kompetencave financiare. Si pasoj, siguria e pamjaftueshme dhe mbrojtja e jets private, apo edhe vetm
prshtypja e mungess s siguris dhe privatsis mund t ken nj ndikim negativ jo vetm mbi individt,
por edhe pasoja t konsiderueshme ekonomike dhe sociale pr shoqrin n trsi.

Kuadri konceptual
Kur dikush flet n lidhje me privatsin dhe sigurin,kt e bn nga kndi n mas t madhe nga pozita
perceptuale dhe interesi. Prandaj, shum shpesh rezulton se, duke prdorur t njjtat kushte, ne po flasim
pr gjra t ndryshme. Terma t tilla si private, t siguris, mbrojtjen e t dhnave dhe siguria e t dhnave
personale n gjuhn e prditshme me nj gam t gjer kuptimesh, t prdorura shpesh si sinonime, dhe jo
rrall edhe si objekt i kontesteve dhe shkolla t ndryshme mendimi pr shtjet e marrdhnieve,
prkufizime t ndrsjellta dhe hierarki. N kt kontekst, motivi sht pr t transferuar n fokus mesazhe
t tjera q do t prdoren pr t prafruar kuptimin e ktyre termave q i prshtaten m mir autorit, por
jo domosdoshmrisht aspirojn t jen dhe prkufizimet e tyre t rrepta.

N kuptimin origjinal, do t thot privatsia tregon dshirn e nj personi t mos jet i shqetsuar. N
fushn e komunikimit elektronik, sht e zakonshme pr intimitet n lidhje me grumbullimin, prpunimin
dhe dhnien e informacionit pr ju, palve t treta. Ajo sht e mir pr t shpjeguar konceptin e
konfidencialitetit, e cila prfshin besimin,dhe besueshmrin n t ndar me dikend disa sekrete. Sekretet
e rezervuara pr veten,sht eshtje private,kurse i prbashkt me nj tjetr bhet informacion
konfidencial besueshmrie.Besueshmria n komunikimet elektronike jan n lidhje t ngusht me
prmbajtjet e paraqitura komunikimi t t dhnave t kryera, n kt rast i jepet besimi pjesmarrsit tjer
t komunikimit, por edhe ofruesit te shrbimeve, t prpunimit dhe t transmetimit.

Privatsi dhe Siguri n kuptimin origjinal
Kuptimi origjinal i siguris n rrjetet e komunikimit elektronik mund m shkurt t definohen si pr t
siguruar konfidencialitetin, integritetin, autenticitetin(vertetsin), disponueshmri t, komunikimit,
prgjegjshmri t aktorve dhe jo mohimin e informacionin te transmetuar. sht e qart se ky sht nj
lloj vazhdimi i t kuptimit t njohur t CIA-s triade (Confidentiality, Integrity and Availability),shqip t (,
konfidencialitetit, integritetit dhe disponueshmris), e cila paraqitet si kredo e t gjith IT profesionistve.
Korniza pr kt definicion sht vendosur nga ISO 7498-25, i cili prcakton pes shrbimet baz t siguris
(,autentifikimi/ vertetimi dhe kontrolli n qasje, konfidencialiteti, integriteti i t dhnave dhe
paprekshmrin e komunikimit) dhe tet mekanizma t implementimit (kryptombrojtja, nnshkrimet
digjitale, kontrollin e qasjes, integritetin e paketave t dhnave t transmetuara, shkmbimin e
kredencialeve gjat verifikimit .autentifikimit, mbushje me sinjal t koduar n mnyr q t fshehen
formularet e trafikut,(traffic padding), shqip. (mbushje t trafikut), kontrollin e drejtimit t trafikut (traffic
routing).. (kurs t trafikut), nnvizim dhe noterizimin).
Shrbime t tilla t prcaktuara dhe mekanizmat jan zhvilluar nprmjet standardeve t hollsishme
teknike dhe specifikimet, pr t i ringjallur n mnyr efektive n sistemet dhe pajisjet n prdorim sot.
Prve nj pozicioni neutral q duhet t marr pr do standard t cilsis, prdoruesit do t shprehin
interes natyrisht mbi cilsin objektive t siguris, si disponueshmrin dhe besueshmrin e shrbimeve
private, dhe konfidencialitetin e informacionit personal, anonimiteti, aftsia pr t fshehur nga prdorues t
tjer ose operatort, aftsin pr t ndjekur thirrjet me qllim t keq, t legalizuara t tjera t
pjesmarrsve, jo mohimin e transaksioneve, dispozitat q lidhen me ligjin dhe q autorizon mbikqyrjen e
komunikimeve elektronike dhe krkesat e tjera t siguris q krkohen nga departamentet qeveritare etj.

Nga ana tjetr, ofruesit e komunikimeve elektronike jan t interesuar kryesisht n qasje t kontrolluara n
resurset e rrjetit, prgjegjshmrin e prdoruesit, saktsin e t dhnave t transmetuara, fshehtsin dhe
integritetin e mesazheve t sinjalizuara,pamohueshmria n prdorimin dhe shrbimet e kontabilitetit,
parandalimi i keqprdorimit t burimeve sipas kuadrit ligjor dhe rregullor, etj . Nuk ka dyshim se nj zbatim
i mir i funksioneve baz jan n interes t siguris jo vetm pr prdoruesit, por edhe prodhuesit dhe
ofruesit e shrbimeve. Problemi sht se do her q nj mekanizm i siguris me prparimin dhe
prodhimin ofenziv t teknologjive t reja prfundimisht erodon dhe n fund kompromitohen. Pr fat t keq,
n saj t madhsis mega dhe shtrirja e rrjeteve t komunikimeve elektronike, t cilat prap rezultojn me
inercimin e tyre prball ndryshimeve,atakuesit prapseprap jan n avantazh dhe disponojn me dritare
kohore t hapur,q nga momenti i zbulimit t metave dhe kompromitim t sistemit t mbrojtjes,deri n
zbulimin dhe zbatimin e kundr masa t nj sulmi.

Situata shtes rndon m tej nga Interneti, i cili sht br nj kanal ideal pr distribuim t informacionit,
prhapjen e njohurive dhe eksploatim t mjetet pr t shfrytzuar dobsit n mekanizmat e siguris t
rrjeteve t komunikimeve elektronike, shrbimeve dhe pajisjeve.
Si pasoj e gjithave sht q komunikimet elektronike n mnyr konstante t jen t krcnuara
vazhdimisht dhe se lufta n mes sulmuesve dhe rojeve t integritetit t rrjetit dhe t siguris,n vazhdimsi
dhe vazhdimisht merr forma t reja dhe taktika t reja n mundje t njri-tjetrit. Thelbi i siguris s
komunikimeve elektronike sht pritja nga prdoruesit q sistemi do t rezistoj sulmeve t parashikuara q
kan potencial t paparashikueshm dhe kapacitetin pr shkelje t siguris. Natyrisht se n praktik sht e
pamundur pr t siguruar nj rrjet nga t gjith sulmuesit e mundshme, t cilt kan t gjitha mjetet e
mundshme dhe njohuri, dhe aftsi n njohjen e thelbit t siguris,dhe se vrtet jan reale burimet e
krcnimeve, si dhe mundsit e tyre reale t gjetjes s nj kompromisi n mes t vlerave q jan t
mbrojtura dhe koston e mbrojtjes t ktyre vlerave. Me fjal t tjera, nuk ka sistem absolutisht t sigurt t
komunikimit elektronik, ka vetm pak a shum sisteme t mbrojtura,por q kan nj ndikim t drejtprdrejt
n mimin q ju duhet t paguani pr t.

Mashtrimet n komunikimet elektronike
Koncepti i mashtrimit (fraud) ka nj kuptim t gjer dhe mund t'i referohet do veprimi t cilin pala tjetr
ushtron pr qllime mashtruese jan t panevojshme dhe t paligjshme. Mashtrimet n fushn e
komunikimit elektronik (telecommunications fraud)q kryen,jan t lidhura me shrbime t
telekomunikacionit, me vler t shtuar t shrbimeve infrastrukturore t telekomunikacioneve ose sistemet
pr t mbshtetur ofrimin e shrbimeve t tilla, pr prestigj,argtim, n mnyr q t marr prfitime
financiare apo nga interesa tjera t zgjuara.Viktimat e mashtrura n komunikimet elektronike mund t jen
operatort dhe klientt e tyre. N rastin e par, autort e mashtrimit prdorin produkte dhe shrbime pa
qllime pagese q pr kt t paguajn operatorit, duke hequr at nga t ardhurat n mnyr t ligjshme,
dhe e dyta,me produkte t tjera dhe shrbime q prdoren pr t mashtruar prdoruesit e tjer, ku
mashtrimi mundet, por nuk duhet domosdoshmrisht t shkaktoj humbje financiare pr paln e dmtuar.

KRCNIMET DHE RREZIQET PR PRIVATSI DHE SIGURI

Megjith zhvillimin e vazhdueshm dhe prmirsimin e teknologjis s siguris, n nj gar t vazhdueshme
me sulmuesit n jetn reale ka ende shum dobsi n(terminalet celular, kompjuter personal, qasja ne
rrjet, rrjetet e transportit, kanalet sinjalizues,n ICT struktura t brendshme(Interne),operator
infrastruktura dhe t prdoruesit korporativ, bazave t t dhnave dhe komponente t tjera t sistemit).
Ambientet dinamike t biznesit dhe konkurrenca e ashpr, lvizshmria, konvergjenca e terminaleve
celular dhe kompjuter personal, kompleksiteti i korporatave, modele t reja t biznesit dhe hapsira unike
globale virtuale dhe faktor tjer t jashtm, e bjn t vshtir rrjetin dhe funksionin e mbrojtjes s rrjetit
dhe t kufijve dixhital.

Ndrkoh shqetsimi publik percepton i theksuar n lidhje me abuzimin e mundshm sistematik t
teknologjis nga ana e shtetit, ku individt t cilt nuk jan t prfshir n krime t tjera me operacione t
rrezikut t lart, jan shum m shum t rrezikuar t ken intimitetin e tyre dhe t siguris n fushn e
komunikimit elektronik t krcnuar, jo si nga sulmuesit spektakolare t respektuar, por ndoshta me pasoja
m t rnda. Krcnimet e mundshme pr sfern private dhe shrbimet e siguris nuk vijn nga nj burim
legjitim t shtetit q jan t shumta dhe q mund t jen mishruar nga individ - hackers, pundhnsit,
sektor privat t siguris, konkurrenca, krimi i organizuar, shrbimet e huaja t zbulimit, terroristt dhe
burimeve t tjera t jashtme.

Ka edhe burime t brendshme, t tilla si nga nj personi t besuar, personelit t operatorve dhe ofruesve
t shrbimeve, partnert, furnizuesit e pajisjeve, agjenci shtetrore dhe burime t tjera t cilat kan
kapacitet abuzimi t brendshm me akses t privilegjuar t informacionit dhe burimet teknike gjoja pr
qllime t ligjshme. Motivet e tyre mund t nisen nga argtimi dhe t luftojn pr prestigj, duke ndriquar
"dilemat" personale dhe t biznesit,pr t arriturat dhe fitimet n mnyr t pandershme dhe t paligjshme,
pr interesat lokale dhe ndrkombtare ekonomike dhe politike.
Nga kjo mund t kuptojm mjaft se dobsit dhe krcnimet,si dhe sinergjit e krijuara duke kombinuar nj
numr t madh t rreziqeve, disa prej t cilave jan prmendur n kt kontekst,vlen pr t thn pak m
shum mbi disa rreziqe potenciale.

Rrjetet sociale (sicial networks) e kan transformuar internetin n nj medium t komunikimit t fuqishm
dhe kan trhequr miliona prdorues,por edhe i kan hapur rrugn nj krcnimi t ri pr privatsin e tyre
dhe t siguris. Kjo sht e dukshme n rrjetet me qllim t prgjithshm shoqror (si Facebook ose
MySpace) n qoft se prdoruesi prfshihet n nj terminal celular. Shkelja e privatsis dhe krcnime t
siguris mund t lindin nga pjesmarrsit e tjer n rrjete sociale dhe ofruesit e pals s tret t
shrbimeve t rrjeteve sociale, dhe m shpesh vjedhjet e identitetit, keqprdorimin apo falsifikimi i t
dhnave, rrjedhjes s informacionit t biznesit dhe krcnime pr reputacionin e kompanis, gjetjen dhe
ndjekja e prdoruesit,inxhinieri sociale , prfaqsime false. Prve rreziqeve t msiprme, rrjetet sociale
jan nj kanal ideal pr prhapjen dhe shpndarje t programeve me qllim t keq.


Sektori privat i siguris paraqet nj krcnim n rritje privatesis dhe t shrbimeve t komunikimeve
elektronike,nga ndonj ndrmjets q bn shitjen dhe shprndarjen e t dhnave pr spiunim,qoft edhe si
nj ofrues i thjesht ose i spiunazh shrbimit t plot. Motivimi i fort dhe angazhimi pr krkuesin nuk
sht shtja e mimit t prdoruesit,po injoranca si cak potencial, dobsi teknologjike t rrjeteve dhe
shrbimeve, ku n dispozicion komercial t teknologjis s lart mjetet jan nj lloj shrbimi serioz zbulimi
ku deri n dhjet vjet m par vetm mund t ken ndrruar, vulnerabilitetin e inxhinieris sociale,
korrupsionin dhe dobsit e tjera njerzore t kombinuara me ambiente ligjrisht t parregulluara dhe t
pakontrolluara,e bjn vendin nj mjedis t favorshm pr kt lloj aktiviteti. Pas t gjitha, u mjafton t
shikoni n faqet e shtypit dhe n internet.

Krimi i organizuar n internet, ka qen i njohur si nj krcnim serioz pr sigurin e informacionit dhe
rrjeteve elektronike t komunikimit. Ne jemi dshmitar pr daljen e ekonomis botrore nndheshme, e
cila, edhe pse penale, punon me t gjitha rregullat ligjore t ekonomis: nj model i veant biznesi q
prfshin qllimet, burimet, planet, grupimet e synuara, ndarja e roleve, infrastruktura, mekanizmat pr t
nxjerr fitimet, q vepron n parimet e krkesa t furnizimit dhe reputacionin e "biznesmenve" mbi bazn
e suksesit t konfirmuar, por gjithmon me objektivin kryesor: duke fituar parat,dhe mos t`jen t kapur.

Rrjetet kriminale, sidomos ato t bazuara n vendet e Evrops Lindore,q kan programet dhe haker
ekipet e tyre,paravan kompanit,po edhe ofruesit legjitim t Internet shrbimit, prdorin arkitekturn e tyre
pr t kryer sulme. N vitet e fundit kryesisht jan t prqndruar n korporatat e vogla dhe t mesme n
vendet amerikane dhe evropiane, q padyshim se jan m t pambrojtura nga sulmet. Qllimi i tyre, si
rregull sht, vjedhjen e t dhnave personale dhe financiare t klientve t ktyre kompanive. Kto
informacione, shfrytzohen ose shiten direkt n tregun kriminal. Prve ksaj, m t zakonshme jan raste
t prodhimit dhe shitje t viruseve kompjuterik, ose mjete(vegla) pr zhvillimin e tyre pr t interesuarit e
tret, ose porosi t llojeve t caktuara t sulmit kibernetik mbi viktimat e zgjedhura, t gjitha kto
zhvillohen n baza komerciale.


Operatort e rrjeteve t komunikimeve elektronike, kan nj detyrim pr t mbrojtur ICT(information
and communication technology),resurset e tyre, por kto masa sigurisht nuk jan t mjaftueshme pr t
siguruar infrastrukturn e plot dhe kritike t vendit kundr sulmeve kompjuterike. Nga ana tjetr, duke
pasur parasysh se shumica e infrastrukturs kritike n pronsi private (korporatave) dhe menaxhimi, edhe
vet shteti nuk mund t siguroj at, kshtu q sht e nevojshme pr t krijuar nj form t veant t
bashkpunimit midis qeveris dhe sektorit privat. BE q n vitin 2005. n programin e saj t 2010-ts pr
shoqerin e Informacionit theksoi nevojn pr forcimin e siguris ICT infrastrukturs duke miratuar nj
strategji pr t siguruar shoqrin e informacionit, e cila ka rritur rolin dhe prgjegjsin e Agjencis
sapokrijuar Evropiane pr Siguri t Informacion dhe rrjet sistemet (Enisa), dhe ka njoftuar nj rishikim t
kuadrit rregullator pr komunikimet elektronike dhe shrbimet q synojn forcimin e siguris dhe
integritetin e rrjeteve t komunikimit. N kt pik n shum vende sht e vshtir pr t njohur
aktivitetin e institucionalizuar t llojit t till apo t ngjashme,q nuk do t thot se me shkak nse injoron
krcnimin potencial,vendi do t kursehet nga sulme t madha n internet. Pa vullnetin e tyre, apo
vendim,do vend prmes rrjetit global sht integruar,dhe nj ftes e till praktikisht vendos mos egzistimin
e kufirit digjital,i cili aktualisht sht nj objektiv i leht.
Privatsia n Internet,prona intelektuale dhe etika n Web

N formn digjitale t komunikimit si na ofron interneti,duhet mbajtur n mend se m par sht zhvilluar
teknologjia e transferimit t llojeve t ndryshme t mesazheve, dhe dika shum m von dhe ekuivalentet
e mekanizmave mbrojtse, e cila n praktik oj n t padshiruara dhe mjaft t shpeshta, rastet e
shkeljes s t drejtave t privatsis dhe siguris n komunikim me njri-tjetrin, dhe me kt ka v n
pikpyetje statusin e Internetit si nj infrastruktur globale t komunikimit.

Ekonomia botrore gjat dhjetvjearve t fundit t shekullit t njzet ka prjetuar nj ndryshim radikal
n prkufizimet e "ekonomis dixhitale", "ekonomia e informacionit", "ekonomia e re" ose "ekonomi t
bazuar n dije." Shkaqet e ndryshimeve t tilla duhet t krkohen kryesisht n faktin se njohurit e reja ose
informacioni sht br mall m i rndsishm n treg.
Faleminderit njohurive t reja pr t prmirsuar ato ekzistuese ose q gjetn teknologjive t reja t
prodhimit, e cila na on n prodhim t produkte me mim m t kapshm dhe t performancs s mir n
tregun global.
Ndryshimet jan t shpejta dhe t shpeshta, kshtu q koha bhet nj faktor kritik n sjelljen e tregut.

Rrjetet kompjuterike globale t komunikimit n internet, sht imponuar si nj infrastrukturn baz e
shoqris, si nj zbatim praktik i aspekteve t ndryshme t komunikimit aktual midis pjesmarrsve n
hapsira shum t largta, pavarsisht nse ato i prkasin ose nuk i prkasin t njjts organizat.
N lidhje me pjesmarrs t tilla, subjektet q nuk e prdorin internetin si nj kanal pr lidhje me struktura
t tjera t shoqris jan n pozitn e palakmueshme "n vet izolim".
Pushtimin e privatsis, si nj efekt kolateral t hapjes n internet sht nj problem n bot ku kompanit,
institucionet, organizatat dhe njerzit n punn e tyre t prditshme duke prdorur internetin jan n
gjendje pothuajse pr t eliminuar ndikimin negativ t distancave t ndrsjell fizike n efektet e puns dhe
t biznesit. Por, prve gjrat e mira q i kryen me prdorimin e internetit n biznes,paraqiten edhe
problemet e hapura dhe t tjera q jan m pak t theksuara me format e mparshme konvencionale t
komunikimit.

Zhvillimet e reja dhe arritjet n telekomunikacion, sistemet e avancuara t ekspertve dhe softuer
zgjidhjet"inteligjente", kan uar n ndryshime t mdha n jet dhe n hapsirat e komunikimit n mes
njerzve. Bota virtuale e njeriut sht duke u br nj pjes gjithnj e m e rndsishme e jets dhe
veprime t individve, organizatave, dhe shoqrit moderne. Ai krijon vazhdimisht n prmirsimin dhe
zhvillimin progresiv t teknologjis s informacionit. Ndryshe nga bota e vrtet, bota virtuale nuk i di
kufizimet kohore dhe hapsinore, sht subjekt i ndryshimit t vazhdueshm t inovacionit
teknologjik,kurse rregulla ligjore sht vetm nj sasi e kufizuar pr shkak se kto ndryshime n ligjin,
papritur nuk mund t parashikoj paraprakisht se ka duhet kufizuar. Pr m tepr, kufizimet e tepruara
juridike, prve parandalimit t padshiruar, mund t pengoj ose t ndaloj zhvillimin e informacionit t
dshiruar dhe shkmbimin e lir t t dhnave. N kt mnyr, risi t vazhdueshme teknologjike,
diversiteti dhe dinamizmi i bots n ndryshim t papritur dhe me lehtsi mund t konvertoj kufij t caktuar
m t madhe, duke prfshir edhe veprimet negative. Kto zhvillime t shoqruara nga forma t reja t
pushtimit te intimitetit, dhe problemet e mbrojtjes s saj, duket se kan lvizur t gjith trupin, informatat
hapsinore, dhe politika e komunikimit.

shtja e mbrojtjes t privatsis "privacy", n internet,ku n krkim t mekanizmave mbrojts q ofrojn
komunikime t sigurta, s bashku me ruajtjen e privatsis, prdoren prvojat pozitive nga e kaluara si, pr
shembull, puna dhe prvoja e shrbimeve t inteligjencs. Kriptografia sht shkenc disiplinore q ka dal
vetm pr t zgjidhur probleme t tilla t kompleksitetit t lart, dhe duke pasur parasysh krkesat e
konsumatorve dhe mundsit e komunikimit t rrjeteve kompjuterike, nuk sht nj problem i veant q
t zhvillojn enkryption sisteme t prshtatshme si nj zgjidhje pr kt problem. N dekadn e fundit,
zgjidhje softuerike jan ofruar t prdoruesve t internetit n mbar botn bazuar n parimin e "mallra t
gatshm nga raftet". Kto programe t cilt i ndrton nj Internet shfletues, kan mundsuar prdoruesve
t internetit n jetn private t u ofrojn sadopak nj siguri t posts elektronike,qofshin ato letra private,
kontratat e biznesit, ose t dhnat mjeksore.

Por, megjithse fakti q me zgjidhje t tilla pr do individ pr t arritur intimitetit n komunikim me t
tjert, u jep mundsin pr t realizuar komunikim t till edhe njerzve q jan n konflikt me ligjin e
rregulluar t komunitetit, t till si kriminel dhe terrorist.Vendet kryesore udhheqse Teknologjike t
bots si Shtetet e Bashkuara t Ameriks, nuk ka lejuar eksportin e sistemit t mbrojtjes, i cili praktikisht do
t`ua bnte t pamundur pr t ushtruar kontroll mbi internetin. Kjo ka uar n pretendimet konfliktuale pr
realizatort e mekanizmave lehtsuese pr mbrojtjen n komunikim, n mnyr q sistemet komerciale t
mbrojtjes t tregohen t dobt m tepr se sa ata mund t jen, dhe q rezultoi n aftsin pr t krijuar
hapsir q prve organeve shtetrore, edhe subjekteve t tjera t pranueshme pr t deformuar sistemin e
siguris dhe privatsis n komunikimin prmes internetit edhe n t vrtet. Prandaj, mu pr kt ne
mund t themi se gjat gjith ksaj kohe esht duke u zvilluar beteja e enkryptim sistemeve n disa fusha:
teknike, ligjore, etike dhe
sociale.

Mbrojtja e privatsis dhe Legjislacioni

Krimi kompjuterik sht, si edhe sht thn, tashm nj fenomen q shoqron zhvillimin teknologjik dhe
q e on at t del nga veprimtarit shoqrore sociale, etike,jasht kornizave ligjore dhe politike dhe korniza
t tjera q ekzistojn n nj shoqri. Ne jemi t mednimit se nuk ka sisteme t sigurta kompjuterike, por ka
nj lidhje vetm me ata q punojn dhe rezultatet mund t jen pak a shum t besueshm,dhe si rezultat
paraqitet nevoja e mbrojtjes dhe nevoja pr mbrojtje efektive juridike, sidomos ndejkja penale ligjore pr t
mbrojtur t mirn m t rndsishme n shoqri.
Detyra e saj sht pr t gjetur prgjigje n koh, dhe t plot (brenda kufijve t filialit t saj dhe t
fragmentimit),t siguron mbrojtje pr asetet themelore dhe interesat q jan kusht pr t siguruar
funksionimin e qet dhe prdorimin e burimeve t informacionit.

Megjithat, pasi ajo nuk ka mbrojtje penale t karakterit aktual t mbrojtjes s menjhershme t vlerave
themelore t individit dhe shoqris, sepse "e drejta penale ndodh vetm kur nj vepr sht kryer, post
factum" ,me kuptimin e saj kryesisht n ndikimin e saj parandaluese, si dhe fushn e krimeve kompjuterike,
n veanti n drejtime t prgjithshme (e prgjithshme) pr parandalimin, me qllim mosveprimi t akteve
t tilla.
Nj nga eshtjet kryesore jo vetm ligjore, por edhe shtjet etike sht shtja e mbrojtjes s t dhnave
(datasecurity) sipas asaj q sht menduar n prgjithsi pr t mbrojtur privatsin personale (mbrojtjen e
privatsis).

Privacy prfshin t drejtn e nj, grupi individ apo institucion pr t vendosur "kur", "si" dhe "se sa" t
dhnat rreth tij duhet t drgohen pr t tjert. Duke ditur q n nj bank t madhe t dhnat q prmban
informacion mbi individt, n saj t teknologjis kompjuterike n lidhje prmes internetit mund t
abuzohet (nga t dyja institucionet shtetrore dhe publike, si dhe nga kompanit private, bankat, dhe madje
edhe individt), rezultoi q n vitet shtatdhjet e hershme krkesa pr rregullimin ligjor pr t mbrojtur t
dhnat e ruajtura n bazat e t dhnave t ndryshme. Kshtu, n vitin 1970. n Britani t Madhe i njohir
komitet Youngerov ka studiuar shtjet e privatsis dhe mbrojtjen. Ky komitet n vitin 1972. vendos
parimet e prgjithshme pr funksionimin e qendrave kompjuterike:

T gjitha t dhnat n sistemin kompjuterik duhet t prdoren pr qllime t veanta, dhe pa lejen e
prshtatshme nuk duhet t prdoren pr qllime t tjera;

Numri i t dhnave t mbledhura duhet pikrisht t prputhen me qllimin pr t cilin sht mbledhur;

Aksesi n t dhnat duhet t jet n dispozicion vetm personit t autorizuar i cili duhet t prdorin ato
vetm pr qllimet pr t cilat ata fillimisht jan mbledhur;

N sistemet kompjuterike q procesi i t dhnave pr qllime statistikore, puna duhet t organizohet n
mnyr q informacioni t identifikohet i ndar nga pjesa tjetr;

sht e nevojshme pr t krijuar metoda t tilla t informacionit me t ciln do person mund t gjeni
informata nga nj kompjuter q lidhet me t;

Prdoruesit duhet t prcaktojn paraprakisht nj shkall t caktuar t siguris sistemeve t t dhnave,
nse ka mbrojtje kundr abuzimit apo keqprdorimit t t dhnave;

sht e nevojshme pr t krijuar nj sistem t kontrollit teknik q do t lehtsojn zbulimin e shkeljes s
masave t siguris;

Kur planifikon nj sistem t t dhnave t nevojshme pr t prcaktuar periudhn kohore pas skadimit t
cilat nuk do t jet e mundur pr t mbajtur informacionin n qendr kompjuterike;

Arsyeja kryesore pr miratimin e Konvents ishte nevoja pr t plotsuar boshllqet n Konventn
Evropiane pr t Drejtat e Njeriut q shte br para t ashtu-quajtur. "Epoks Computing."

Zhvillimi i teknologjis s informacionit dhe komunikimit, dhe zgjerimin e bazs s tyre t prdorur, ka
pasur nj numr n rritje t bazave t nj karakteri tregtar. Ato ndodhin n kompani t specializuara q
ofrojn shrbime pr t siguruar informacione t tilla prmes bazs s t dhnave dhe kshtu kan
gjeneruar t ardhura t mdha. Prandaj, shtja sht vn n pikpyetje n mbrojtjen e t drejtave t
krijuesit te bazs s t dhnave.

Ndryshe nga privatsia, rregullimi ligjor ksaj hapsire sht i von,mbase industria e bazave t t dhnave
dhe numri i prodhuesve sht zhvilluar intensivisht vetm n fillim t viteve 80-ies.

N tregun botror pr kto lloje t shrbimeve relativisht t shpejt, sidomos n zhvillimin e mediave t reja
pr klasifikimin e t dhnave, t quajtur kshtu. CD-Rom

Puna n zhvillimin e Direktivs Komuniteteve Evropiane pr mbrojtjen ligjore t bazave t t dhnave ka
filluar n vitin 1988. Sipas Direktivs prfshijn dy lloje t mbrojtjes s t dhnave:

1) mbrojtjen e Copyright ligjore pr ata baza t t dhnave q i plotsojn kriteret e origjinalitet t
themeluar nga Direktiva (baza e t dhnave sht konsideruar si nj koleksion t veprave apo objekteve t
edituar, t ruajtura dhe t arritshme nga mjetet elektronike,si dhe prmbjatjet elektronike si objekte t
nevojshme pr funksionimin e bazs s t dhnave si sht fjalori dhe termet, nj indeks ose nj sistem
pr t marr ose pr ta fshehur informacionin), dhe

2) mbrojtjen e bazs s t dhnave,mbrojtjen e prmbajtje nga keqprdorimi dhe prdorimit t
paautorizuar pr qllime komerciale.

Zgjidhjen e problemeve q pr do dit na ka veshur teknologjia e lart nuk duhet t lihen anash,paralel
dhe ngjashm me progresin teknik q nuk mund t ndalet, por ajo duhet t zotrohet prmes strategjis s
siguris efektive.Poashtu, humanistt dhe avokatt duhet t japin mbshtetjen e tyre n gjetjen e mnyrave
dhe mjeteve pr mbrojtjen e t drejtave individuale.Me rritjen e prditshme t numrit t personave fizik
dhe juridik q jan t lidhur me nj rrjet global kompjuterik, bota sht shndrruar n nj "fshat globale t
informacionit", e cila nuk ndryshoi vetm monopolin, por edhe at hapsinor, rajonal, kufizimet kombtare,
etnike dhe t tjera.
Ekonomia botrore sht duke u br n nj ekonomi t vetme, nj bot e nj bashksie apo
komunitet,kurse njeriu qenje intelektuale dhe me zhvillimin i aftsive t tij mendore dhe forma universale e
komunikimit,futet ai n nj preokupim t madh kryesor. Komunikimi dhe shkmbimi i informacionit kryhet
nprmjet t ashtu-quajtur Informacione t super trafikut funksionimi i t cilit n bn t mbshtetemi
gjithnj e m shum dhe qet n jetn ton t prditshme. Natyrisht, ne nuk duhet t harrojm se pa
internet, si rezultat i zhvillimit dhe rritjes ekonomike,nuk sht vetm nj trsi e caktuar fizike e
kompjuterave apo rrjeteve kompjuterike, por zhvillimi i tij duhet t shikohet edhe nga aspektet ekonomike,
sociologjike, morale, politike, media etike, dhe m n fund, me fenomenet e patjtrsueshme ligjore.

N kt hapsir,n mbrojtje t paisjeve dhe rrjeteve t komunikimit si dhe mbrojtja e privatsis,Kroacia ka
br nj hap mjaft t sukseshm,megjithate...;
Situata n Republikn e Kroacis n aspektin e mbrojtjes, siguris dhe hapjes t sistemeve t saj t
informacionit, sot shihet n dy mnyra. Nga njra an, ka nj baz relativisht t knaqshme teknike pr
prfshirje n informacionin ndrkombtare t komunikimit dhe trendet e tjera t biznesit. Ktu, natyrisht
sht marr parasysh edhe skamja e prgjithshme, procesi i tranzicionit si shkas kryesor, kushtet e lufts,
n t cilat vendi u prfshi, dhe pr kt u jan borgj nj numri t vogl t individve dhe personave juridik
q kan ndrmarr t gjitha masat pr t monitoruar zhvillimin global ,pr t mos lejuar nj hendek t
madh me botn moderne duke i lejuar n tregun e tyre pr t siguruar furnizimin dhe aplikimin e
teknologjis s informacionit modern q i futi n botn e komunikimit global - n botn e internetit.

Sigurisht, me sukses t konsiderueshm u b futja e kompjuterave n komunitetin dhe prfshirjen e tij n
rrjetin global t komunikimit,dhe me kt erdhn t gjitha problemet e mbrojtjes dhe siguris s paisjeve
dhe t dhna t informacionit nga nj shumllojshmri rregullimesh dhe abuzime,me kt edhe krimi
kompjuterik.Ktu duhet t shtohen t gjitha mangsit dhe dobsit e siguris dhe mbrojtjes me nj theks
t veant n nivel shum t ult t vetdijes dhe t prpjekjeve t organeve kompetente qeveritare dhe
njsive ekonomike pr sigurin dhe shtjet e siguris n nj qasje sistematike dhe gjithprfshirse.
Kjo veanrisht kontribon n mungesn e legjislacionit t pamjaftueshm ose joefektiv edhe n kt fush,
e cila sht nj sfid shtes pr ata q duan t shfrytzojn kt situat pr t arritur qllimet e tyre t
paligjshme.
N situat t ngjashme sa i prket legjislacionit duke marr si shembull Kroacin,sht edhe
Kosova,Shqipria,Maqedonia etj.

Zhvillimet aktuale n teknologjit e informacionit dhe komunikimit ICT Information and Communication
Technologies), (TIK - Teknologjit e Informacionit dhe Komunikimit),si dhe bioteknologjia e kompjuterizuar
do t shkaktoj pasoja t rnda n fushn e marrdhnieve politike, kulturore dhe sociale. Se shoqria jon
sht kthye n nj shoqri t bazuar n dituri,ka br q njohurit t bhen nj faktor gjithnj e m t
rndsishme t pushtetit. Prandaj, shprndarja e pabarabart dhe e pabesueshme e informacionit sht
shndruar n nj sfid serioze pr demokracin dhe drejtsin sociale, dhe nxjerr n pamje lloje t reja t
konflikteve.

Informacione t plota dhe t besueshm jan baza t qndrueshme pr do vendim. Megjithat, pjes t
mdha t shoqris dhe krijues te shum vendimesh ende nuk jan mjaft t njohur me implikimet e
informacionit dhe teknologjive t komunikimit, dhe nuk jan prgatitur mir pr t marr pjes n nj debat
t gjer dhe demokratik. Prandaj sht n interesin e publikut t gjer q bazat e ktyre ndryshimeve t i
vn n dispozicion pr t gjith.

sht n interes t publikut t gjer pr t nxitur rrjetet elektronike pr t promovuar sfern publike, pr t
siguruar diversitetin kulturor dhe mbrojtjen e t drejtav t njeriut n sfern dixhitale t informacionit.T
drejtat e njeriut n sfern e informacionit dixhital jan t bazuara n t kuptuarit se komunikimi sht baza
e do qytetrimi dhe ndrveprim shoqror.
Ato prfshijn t drejtn e aksesit n rrjetet elektronike, t drejtn e mendimit t lir dhe t shprehjes dhe
t drejtn e privatsis.
Nj kontribut t rndsishm n peisazhin e gjall elektronik dhe t larmishme kulturore,natyrisht se i kan
sjell kontributet i dhn nga artist dhe deri tek puntort kulturor dhe individ q merren me prdorimin
eksperimental t teknologjis s informacionit dhe komunikimit,por ama...?

Kto aktivitete krkojn nj kuadr t prshtatshm institucional dhe nj sponzorim aktiv n rrjetet e
transmetimit, n mnyr q t garantoj sigurin e trashgimis kulturore t s ardhmes.
Organizata-World Information.Org synon t kontribuoj n nj kuptim m t plot mundsit dhe rreziqet e
shoqris s informacionit. Ajo inkurajon pyetje q mund t tingllojn t thjeshta, por q kan pasoja m t
thella pr botn ton:

"Kush e zotron rrjetin, si funksionon dhe si publiku mund t prfitojn prej saj?"
"Si n jetn e prditshme t, artit, politiks, ekonomis dhe shoqris bhen transformimet e reja t
informacionit dhe teknologjive t komunikimit?"
"Nga ku opinionin publik?"
"Si dhe sa privatsia dhe t drejtat personale mund t jen t mbrojtura n shoqrin e informacionit?"
"Cilat jan t drejtat Informatike t njeriut?"
"far sht art n rrjetet dixhitale, dhe cila sht baz kryesore e trashgimis kulturore n t ardhmen?"