A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 1

KLTR VE UYGARLIK ZERNE

*

Metin Bobarolu


Kltr, Aristotelesin tanmlad gibi, bilgilerimizin alkanlklara dnmesi demektir. Bu
alkanlklarmz artk bilinli deildirler, bilind bellekte dururlar. Doa olaylar, ebeveyn
davranlar gibi toplumsal grnlerle karlatmzda, bilinli olarak tasarlanm, zihinsel,
hesaba katlm bir deerlendirme sonucunda yapp etmelerimiz deil, uyarlara reflektif,
gayri ihtiyari, irade d cevaplar bizden davranr. Bu, kltrn davurumudur. Kltr,
alkanlklarmza sinmi ve alkanlklarn algsal aktarmyla nesilden nesile geen olgulardr.
Uygarlk ise tamamen bilinli; kendi projelerimiz, planlarmz ve rzamzn olduu uurlu bir
yaplanma anlamna gelir.

***

nsan iine doduu kltr farkna varmadan giyinir; farkna vararak giyindii ise uygarla
aittir. ocuklukta gelenek ve grenekler farkndalksz bir biimde alkanlklarmza katlr. Bir
toplumun kltr kalplar zdeksel olmayp eyalar, insanlar, davranlar ya da heyecanlardan
olumu deildir. Kltr bunlarn rgtlenmesidir; ama bu rgtlenme bilince ait bir
rgtlenme olduunda, bilinli klndnda, artk ona kltr deil kltr bilimi diyebiliriz.
Kltr bilimi, insanolunun sahip olduu, iledii, hayatna katt maddi-manevi her ne
varsa, onlarn arkatasarda bilincin arkasnda gizli rgtlenmesinin farkna varlmasdr.

***

Alkanlklar deil yntemler sz konusu olduunda uygarlk vardr. Uygarlk yntem zerine
kuruludur, kltr ise alkanlk. Bilinli davranlarmz genellikle yntemli olanlardr. Gnlk
yaammz iinde yntemli bir i yapyorsak o bilinlidir. Onun dndaki btn yapp
etmelerimiz neredeyse alkanlklarn iinde hallolur. Bilinli davranlar insan yorar, zihinsel
yorgunluk yapar; yntemli alanlar ok yorulurlar. Kyllerde kltr arlkl bir yaam
vardr; kentlilerde ise uygarlk arlkl, daha ok yntemli dnmeye ynelik, bilinli bir
yaam vardr. Kyl dingindir, kentli ise srekli savunmadadr. Bilin tehlike karsnda
lazmdr ve tehlike yoksa bilince ihtiya yoktur. O halde uygarlk, Freudun dedii gibi,
huzursuzluk yaratan bir olgudur.

***

Kentin altyaps pazardr ve kentte pazar yeri kalcdr. Burada yaplan alveri maddi
takaslar ayn zamanda farkl alkanlklarn, duygularn, inanlarn da takas edilmesine,
tanmasna, paylalmasna, deerlendirilmesine olanak tanr. Orada insanlarn kltrlerinin
de birbirleriyle olan ilikisinde birtakm deerler paylalr. Kent bir rgtlenme biimidir,
ama sadece bilin, akl, rasyonun egemenlii deildir pazar yeri ile balayan. Oray hukuksal

*
Metin Bobarolunun 6 Kasm 2012 tarihli Uygarlklar Arasnda nsan balkl konumasndan derlenmitir.
A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 2


dzenleme ile kurallar altna almaya alan insan ayn zamanda da birbiriyle ilikiye girer.
Eyalar araclyla deil, dorudan doruya birbiriyle ilikiye girer ve ite o zaman ortaya
kendini bakma alan insan kar. Bakm burada kltr anlamndadr; kltrl insan bakml
insandr. O kadar ki estetik kayg tayarak retir ve giyinir. Bu, giderek uygarln kltr
dntrmesidir. Uygarlk yani kentlilik kltr rafine eder, onu iler.

***

Kltr insan-doa ilikisinden doar, uygarlk ise insan-insan ilikisinden. nsanlatrlm doa
kltr demektir. Doay ilemek insan ilikisinden doar; doay dntrmek iin i blm
ve i birlii toplumsall yaratr. Uygarln kk insan ilikilerinden yani ihtiyatan doar;
insani gereksinimler bize doay iletir ve onu dntrrz, insani ilikilere sokarz. O
zaman, pazar yeri kurulmadan nce aslnda pazar yerinin modeli kurulmutur: insan
ilikilerindeki i blm ve i birlii pazar yerinin ta kendisidir. Onun rgtl byk
topluluklar bir araya toplayan biimi de kenttir. Kltrden uygarla gei bir farkndalk
olgusudur. Farkl kltrler, farkl alkanlklar kendi benliklerinin farkna ancak
karlatklarnda varrlar. Baka bir kltrle karlamadan kltrmzn farkna varamayz.

***

Kltr basklar, kltr oklar travma yaratabilir ve bilind hareketler ortaya kartabilir.
nsan uurdan, uygarlktan gerileme (regresyon) yaad zaman kltrn iine gider. Ancak
kltr ok masum bir ey deildir; kltrn rgtlenme sreleri zellikle tarih ncesi
dnemlerden geldii iin ok vahi iselletirmeler olumutur. deolojik bir tasarmnz, bir
projeniz varsa ilk gerileme inancadr. nanlarmz sarsldnda, kuku doduunda, onlara
artk gven duyamadmzda sndmz yer ise etimiz (flesh) yani rktr. nanlarmz bizim
hayallerimizdeki gibi kmaynca, sarsntya uraynca geriye mevzileniriz. Pazar yerindeki
karlamalar atma ve uzlamay da beraberinde getirir. nsanlar dayanak istedikleri,
kendileri iin fedakrlk istedikleri zaman bunu kimden isteyebiliyorlarsa uygarlk o dzeyde
kurulmutur.

***

Kltrde bir arada yaamann tz tredir, uygarlkta ise hukuktur. Kent yaam kurulurken
birtakm kurallar konulmutur ve bu kurallara uyulmas istenmitir. Kente g ederek ister i
ister yerlemek iin gelen kii artk Benim trem byledir, ben o tremi burada srdrrm
demek gibi bir lkse sahip deildir. O kentin hukukuna, kurallarna boyun emek zorunda
braklmtr ve bu da bir bask unsuru olmutur. Kltrden uygarla gei rahatlktan,
konfordan baskya ve huzursuzlua gei gibidir; Freud bunu byle okur.

***

Kentin ritelik dntrc gc vardr, ancak kent nfusundaki nicel oalma kentin ritelik
dntrc gcn krar. Riteller sadece mabetlerde yaplmaz; hatta mabetler kent
modellidir. Kent kurgularnda merkeze bir ilke alnr ve onun evresinde rgtlenmeler olur.
Pazarn merkeze alnmas mutlak deildir, daha sonra bu pazar yerinin kltrn iinde rafine
A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 3


edilirken geirdii boyutlar deimeye balar. Pazar yerindeki alkanlklar, insanlarn
birbirlerine gvenme noktasnda ele alndnda ortaya inan kar. Pazar yerindeki
alveriler akl iidir, ama gvence salamak inan iidir. Gvenceyi artrmak iin bu kez
ahlk devreye girer. Pazar yeri etrafndaki yerleik ahlk treyi oluturur; bu nedenle tre,
uygarln zerine ina edilebilecei bir vaat edilmi lkedir (promised land) ama toprak
deildir. Tremiz bizi dnyann neresinde olursak olalm birlik altnda tutar ve bu tre, o
ahlki ilikiler, o pazara katlan, o alverie giren insanlar dntrr. Bu dntrme
ritelik bir gtr; ahlkn kabul edilmesi ile ilgilidir, inisiyatiktir. O zaman ilkeler, kavramlar
bu ahlk erevesinde oluur. Eer gl, trel bir bala merkez olumusa, o merkez gireni
dntrr. Eer uzlamsal bir bala merkez olumusa, giren orada dnmez ama yerini
bulur. Kozmopolit kentlerde gler dntrc deil yerini buldurucu, bir anlamda
gettolatrcdr. Kozmopolit kent ok uluslu bir ortamdr, oraya giden herkes kendine
gvenilir bir yer bulur.

***

Kltr zanaatla zdeleir, uygarlk sanatla. Kltrn sanat olmaz, kltrn zanaat vardr ve
zanaat de incele incele nitelik deitirerek sanat olur. Zanaatta tz dardadr, o dtaki tz
ileriz. Sanatta tz tinseldir, ona dardan malzeme giydiririz. Dolaysyla, uygarlk bu
anlamyla tinsel bir olgudur; zanaatla hi rtmez. Zanaat sanat yani tini grnr klmann
aracdr. Bir dnceniz varsa bu dnceyi duyularn nne koymak iin zanaat kullanrsnz,
ama zanaat sizi sanata gtrmez. Kltr zanaatla inceltilmez, sanatla ilenerek uygarla
katlr. Zanaat onun sadece teknik aralardr, ynteminin aralardr.

***

Kltr yaanr. Alkanlklara sinmitir demek yaanr demektir. Kltr yaanr, uygarlk
renilir. Uygarlkta renme ve retme vardr. Uygarla ait renilen bir deer yaama
aktarldnda kltr haline gelir. nsan kltre maruz kalr ama kltr retir de. Kltr
retmeden varlk sz konusu deildir. Herkes kltrldr ve hibir zaman bir kltr bir dier
kltrden stndr denemez; nk kltr deeri yaama geirme sanatdr. Kltrde
airetler, soylar, etnik aidiyetler, bir mddet sonra inanlar vardr. Kimlerdensiniz?
Kltrn sorusu budur. Uygarlkta ise aidiyetler deil birey sz konusudur. Kimsiniz?
Uygarln sorusu budur. Birey, aidiyetleri ile deil eylemleri ile tanml olan kiidir. O zaman
uygarlk bireye vurgu yapar, kltr topluma.

***

Kltr ou zaman usddr. Uygarlk asla usd olamaz. Uygarlk dorudan doruya usun
edimlerinin sistematiidir. Uygarlk ustur; insan usu uygarlktr. Uygarln tz akldr ve akln
rn olan hukuktur. Hukuk evrensel akldr.

***

A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 4


imdiki kreselleme srecinde kltr ulusaldr, uygarlk uluslararasdr. Ulus devletlerden
sonraki yeni yaplanmalar ussal bir uygarlk projesidir. Tekrar kltrel bir emsiyenin, bir
inan emsiyesinin altna girme abas deildir.

***

Kltrde ritim olarak zaman kavram, yani ritmik bir zaman olduu iin kltrde gven vardr.
Onun zaman ritmiktir; gvence vardr. Dngsel zamandr, kendi zerine dner. Ama
uygarlkta zaman rasyoneldir ve lineerdir, dorusaldr. Ritmik deildir, kendi zerine dnmez.
Rasyonel zaman, retim birimleri ve ilikileri zamandr; sanayi ile ortaya kmtr. Sanayiyi
kaldrrsanz rasyonel zaman diye bir zaman olamaz. Toprak ilerken rasyonel zaman olmaz;
orada ritmik, dngsel zaman vardr.

***

Kltr ile uygarlk arasnda insan tanmn her trl kavram zerinden yeniden ina etmek
zorundayz. nsan zaman kavram ile tanmlarsak, felsefi olarak deil ama antropolojik olarak
unu diyebiliriz: nsan mekndan zamana geitir. Mekndan zamana geen ayn zamanda
kltrden uygarla geen demektir. Mekndan zamana gei, kltrden uygarla gei,
beeriyetten insanla geitir. Treyle belirlenmi olana beer, hukukla belirlenmi olana
insan diyoruz. nsann uygarlkla ilikisi bu bakmdan her zaman gerilimlidir.