Kalite Kontrol Ilısu Kütle Beton

KA
O
DEVLET
Tekni

ALTE
S
Orha
ORMAN VE
T SU LER
ik Aratrm
E KO
SEMN
02
antepe Ar-Ge
T.C.
SU LER
R GENELM
ma ve Kalite
Bakanl
ONTR
NER

2-06 Eyll 20
e ve Eitim
BAKANLI
MDRL
e Kontrol D

ROL T
201
013
Merkezi, st

II

Dairesi
TEKN
3
tanbul

NK

DS Teknik Aratrma ve Kalite Kontrol (TAKK) DairesiBakanl
06100 Ycetepe/ANKARA

Tel: 0 312 399 27 96
Faks: 0 312 399 27 95

e-posta:
takk@dsi.gov.tr

Copyright Bu kitabn Trkiyedeki yayn haklar DSye aittir. Her hakk sakldr. Hibir blm ve
paragraf ksmen veya tamamen zet halinde, fotokopi, fax veya baka herhangi bir ekilde
oaltlamaz, datlamaz. Normal ly aan iktibaslar yaplamaz. Normal veya kanuni iktibaslara
kaynak gsterilmesi zorunludur.

Bu kitapta yaynlanan bildiriler bir kurum veya kuruluun resmi gr olmayp tamamyla yazarlarn
kendi grleridir.

Dn
ba

nyada her
aar iin,
ey iin, m
en hakiki

medeniyet
i mrit bi

t iin, hay
ilimdir, fen

yat iin,
ndir.
1924

NSZ
Teknik Aratrma ve Kalite Kontrol Dairesi Bakanl olarak her yl
dzenlemekte olduumuz Kalite Kontrol Teknik Seminerini bu yl 02-06 Eyll
2013 tarihleri arasnda DS 14. Blge Mdrl Orhantepe Ar-Ge ve Eitim
Merkezi tesislerinde gerekletirmekteyiz. Bu ylki seminer programmzda Daire
Bakanlmzca ve Blge Mdrlklerimizdeki zleme ve Kalite Kontrol ube
Mdrlklerince hazrlanan 12 adet teknik bildiri yer almakta olup, bu bildirilerde,
Daire Bakanlmz bnyesinde yrtlen deneysel ve uygulamal aratrma
almalar, DS laboratuvarlarnda yrtlmekte olan kalite kontrol faaliyetlerine
ynelik uygulamalar ile birlikte 2004 ylndan beri uygulamakta olduumuz
laboratuvar akreditasyonu sisteminin deerlendirilmesi, iyi laboratuvar
uygulamalarna ynelik yeni yaklamlar, laboratuvarlarda i sal ve gvenlii
gibi konular ele alnmaktadr.
Temelleri 1958 ylnda Aratrma Bamhendislii ad altnda atlm
olan Teknik Aratrma ve Kalite Kontrol Dairesi Bakanl, Su ve Toprak
Kaynaklar Konusunda Aratrma/Gelitirme ve Laboratuvar Hizmetleri
alannda hizmet vermektedir. Daire Bakanlmzda 2002 ylndan bu yana, TS
EN ISO 9001 artlarna gre Kalite Ynetim Sistemi uygulanmaktadr. Daire
Bakanlmz, DS tekilatnda TS EN ISO 9001 artlarna gre Kalite
Ynetim Sistemi ile belgelendirilmi ilk birimdir. Bakanlmz laboratuvarlar
2004 ylnda TS EN ISO/IEC 17025 standard kapsamnda Trk Akreditasyon
Kurumu (TRKAK) tarafndan akredite edilmitir. 2008 ylnda balatlan ve 4
yllk sre ierisinde aamal olarak tamamlanmas ngrlen tm blge
laboratuvarlarnn Daire Bakanlmz kurmaylnda ubeli akreditasyon
modeliyle TRKAK tarafndan akredite edilmesi almas 2012 ylnda
baaryla tamamlanmtr. 2012 yl itibariyle Daire Bakanlmz ve blge
mdrlkleri merkezinde kurulu tm DS laboratuvarlar akredite laboratuvar
olarak hizmet vermektedir.
2013 yl itibariyle DS laboratuvarlarnda 600n zerinde deney trnde
hizmet verilmektedir. DS genelinde, Daire Bakanlmzda 7, blge
mdrlklerinde 25, ube ve antiyelerde 195 olmak zere toplam 227 adet
i

laboratuvarda kalite kontrol faaliyetleri yrtlmektedir. Blge Laboratuvarlarnn
47 adedi A tipi (Beton), 139 adedi B tipi (beton+zemin), 23 adedi C tipi
(beton+zemin+kimya), 7 adedi D tipi (zemin) ve 4 adedi E tipi (kimya-su)
laboratuvardr. Blge ube ve antiye laboratuvarlarmzda toplam 400 akn
personel grev yapmaktadr. Daire Bakanlmzda yaklak 180 personel
grev yapmaktadr.
Gnmzde bilgi ve iletiim teknolojilerindeki hzl gelimeler ile bilimsel
ve teknolojik aratrma-gelitirme almalar, her geen gn daha yksek
standartlarda mal ve hizmet retimini mmkn klmaktadr. Bu durum, mteri
memnuniyetini srekli artrmakta, yeni ihtiya ve beklentilere zemin
hazrlamaktadr. Bu geliime ayak uydurmak isteyen tm kurulular, retmekte
olduklar mal ve hizmetin gvenilirliinin bir teminat olarak, eitli seviyelerde
Kalite Ynetim Sistemleri kurma ve srdrme almalarn ncelikleri arasna
almlardr. Gnmzde tm dnyada olduu gibi lkemizde de pek ok kurulu
kalite, evre, gda gvenlii, i sal ve gvenlii ile bilgi gvenlii alanlarnda
ynetim sistemleri kurma almalarna ynelmekte; bylelikle, kalite ile ilgili
kavramlar gerek i hayatnda gerekse gndelik hayatta ska karmza
kmaktadr.
Ynetim sistemi bakmndan laboratuvarlarda kullanlmak zere
gelitirilen uluslararas standard, laboratuvarlarn akreditasyon artlarn
dzenleyen TS EN ISO/IEC 17025 Deney ve Kalibrasyon Laboratuvarlarnn
Yeterlilii iin Genel artlar standarddr. Akreditasyon, laboratuvarlarn ulusal
ve uluslararas kabul grm kriterlere gre deerlendirilmesi, yeterliliinin
onaylanmas ve dzenli aralklarla denetlenmesini kapsayan nemli bir gven
unsurudur. Akreditasyon belgesiyle tesis edilen gvenden daha da nemlisi,
gelimeye ak iyi laboratuvar uygulamalaryla bu gven unsurunu srekli ve
kalc hale dntrebilmektir. Belgelendirme sonrasnda laboratuvarlarn
dzenli aralklarla (ylda bir kez) gzetim denetimine tabi tutulmasnn temel
gerekesi, denetimler srasnda uygunsuzluklarn yerinde tespit edilerek,
laboratuvarlarda hizmet kalitesinin artrlmasna katkda bulunmak ve srekli
iyiletirme iin zemin oluturmaktr.

ii

ncelikle DS projelerinin her aamasndaki kalite kontrol faaliyetlerini
tam ve eksiksiz olarak yrtmek zere yurt sathna yaylm merkez ve blge
laboratuvarlarmzda ulusal ve uluslararas geerlilii olan, doru, gvenilir,
tarafsz deney ve analiz sonular retmek; iyi laboratuvar uygulamalar olarak
adlandrlan teknikleri kullanarak laboratuvarlarmz srekli gelitirmek ve
nihayet tm bu gayretli almalar akreditasyon belgesi ile tescil ettirmek en
nemli nceliklerimiz arasnda yer almaktadr. Daire Bakanlmz
laboratuvarlarnn 2004 ylnda 19 deneyden akredite olmasyla balayan
laboratuvar akreditasyonu sreci, tm blge mdrlklerimizi kapsayacak
ekilde 2012 yl banda tamamlanmtr. Bylelikle, kamu laboratuvarlar
arasnda bir ilk olarak, DS Laboratuvarlar, merkez ve tm blge
mdrlkleriyle birlikte tek bir belge ats altnda akredite laboratuvar olarak
hizmet verir duruma gelmitir.
Daire Bakanlmz ve blge mdrlklerimizde yrtlmekte olan
kalite kontrol faaliyetlerinin tm boyutlaryla ele alnaca Kalite Kontrol Teknik
Seminerinin deerli katlmclar iin her bakmdan faydal olacan umar, bu
gzide tesisimizde seminerimize ev sahiplii yapan DS 14 Blge
Mdrlmze ve seminere emei geen herkese kranlarm sunarm.
M. Fatih KOCABEYLER
Daire Bakan
iii

iv

DEVLET SU LER GENEL MDRL
TEKNK ARATIRMA VE KALTE KONTROL DARES BAKANLII
2013 YILI KALTE KONTROL TEKNK SEMNER KTABI

NDEKLER

Konu, Yazar Sayfa
nsz i
Sinop ve Ordu mesuyu sale Hatt Depolarnda Su Geirimsiz Beton malatlarnn
Deerlendirilmesi
Zeliha NAMLI, Berkin KILIN,Hakan brahim SOYSAL,Nazl AYYILDIZ TURAN,
Murat US

1
Ilsu Baraj ve Hes naat Dolusak t Kanal Silika/Silis Dumanl Beton Uygulamas
nan GNDZ, zkan CAFEROLU, Sebahattin YENMOL

7
Ktle Betonu Tasarm ve Uygulama Esaslar
Aydn SALIK

47
Silindirle Sktrlm Beton (SSB)
Aydn SALIK

74
yon Kromatografi Sistemi le Anyon-Katyon Analizi ve Akreditasyonu
Nermin ARSLAN, Sevtap KARAKURT, Handan CEBEC

97
Polietilen Borular ve Kalite Kontrol
zen KAVUKLU, eminaz TRKMEN PEKTA

104
Amasya li Yeralt Sularnn Hidrokimyasal zelliklerinin Grafiksel Yntemler le
Deerlendirilmesi ve Sulamaya Uygunluklarnn Belirlenmesi
Nazl AYYILDIZ TURAN, Hakan ARSLAN, Cemalettin DEMRC, Hlya BAAR,
Hava YILDIZ ZGL

112
Blge Mdrlklerinde Kalite Kontrol Faaliyetleri Kapsamnda Yaanan Glkler ve
zm nerileri
Buket EKNC, Dilek YAMAN KARAAA

125
DSde yi Laboratuvar Uygulamalar
brahim BERKSOY

128
2012-2013 Ylllar Arasnda Belge Yenileme Kapsamnda DS Laboratuvarlarnda
Gerekletirilen Trkak D Tetkikinin Deerlendirilmesi
Zeynep Kbra DNMEZ

139
Laboratuvarlarda Sal ve Gvenlii
Ouzhan BAL

146
Sularda Oksijen-18 ve Dteryum zotoplarnn Belirlenmesi
Aysun ARSLAN ALSA

150

1

SNOP VE ORDU MESUYU SALE HATTI DEPOLARINDA
SU GERMSZ BETON MALATLARININ DEERLENDRLMES

Zeliha NAMLI
evre Mhendisi, DS 7. Blge Mdrl, zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrl, Samsun
zelihanamli@dsi.gov.tr

Berkin KILIN

Metalurji-Malzeme Yk. Mh., DS 7. Blge Mdrl, zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrl, Samsun
berkinkilinc@dsi.gov.tr

Hakan brahim SOYSAL

Kimya Mhendisi, DS TAKK Dairesi Bakanl, Beton-Malzeme ube Mdrl, Ankara
hisoysal@dsi.gov.tr

Dr. Nazl AYYILDIZ TURAN

ube Mdr, DS 7. Blge Mdrl, zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrl, Samsun
nazaytu@dsi.gov.tr

Murat US
Blge Mdr Yardmcs, DS 7. Blge Mdrl, Samsun
murat.us@dsi.gov.tr

ZET
Bu almada DS 7. Blge Mdrl hizmet snrlar ierisinde yapm devam edilen mesuyu
Artma Tesisi yaplarndan alnan rnekler zerinde gerekletirilen Beton Basn Dayanm Deneyleri
ile Su leme Derinlii Deneylerinden elde edilen veriler deerlendirilmitir.
Sonu Olarak, yapm tamamlanan yaplarda Beton Basn Dayanm Deerleri ve Su leme Derinlii
Deerlerinin nda imal edilen betonlarn kalitelerinin iyi kalitede olduu grlmtr.

Anahtar kelimeler: Su Geirimsiz Beton, Beton Basn Dayanm, Su leme Derinlii.

ABSRACT
In this study; the data belong to the Compressive Strength and Permeability of the concrete samples
were considered, which were taken from domestic water purifying structures that still being
constructed in the DSI 7. Region Management borders.

As a result, it has been seen that the constructed concretes has a satisfying quality attributing to the
Compressive Strength and Permeability data of the samples.

Key words:, WR concrete,Compressive strength,Permeability.

1 GR
Gerek hzl nfusartgereksesukaynaklarna ilikin zaman zaman yaanan skntlar nedeniyle
ebeke sistemlerinde sularn biriktirilmesi gerekmektedir. sale hattnn veriminden fazla talep
olduunda tketilmek zere, toporafik ve jeolojik durumu uygun yerlere depolar yaplmaktadr.
Gemite depolar; kargir ve beton olarak yaplmakta ise de gnmzde yksek mukavemeti, yangna
dayankll ve su geirmezlii bakmndan betonarme depolar tercih edilmektedir [1, 2]. 20. yzylda
yaplarn hzl bir ekilde bitirilme ihtiyac, daha dayankl beton retme gerei beton teknolojisinde bir
ok ilerleme kaydedilmesini salamtr [3]. Her beton yapnn kendinden beklenen fonksiyonlarn
yerine getirebilmesi nemlidir. Beton yap servis mr esnasnda mukavemetini ve i grebilme
fonksiyonunu salayabilmelidir [2].

Dayankl bir beton retiminde gz nne alnan en nemli zellik betonun boluk yaps ve orandr.
Sertlemi betonun su emme kabiliyeti yani geirimlilii betonun hizmet sresi boyunca
2

karlaabilecei ypratc fiziksel ve kimyasal olaylara dayanklln ve dayanmn etkilemektedir.
Suyun ve dier akkanlarn beton ierisinde ilerlemesi sahip olduu boluklar yoluyla olur ve zararl
maddeler bu ekilde betonun ierisine tanr. Bu sebepten baz depo, baraj vb. yaplarn yapmnda
kullanlan betonlar bata olmak zere, ierisinde su veya bala bir sv bulunduran btn betonlarn
mmkn olabildii kadar geirimsiz olmalar gerekmektedir [4].

Suyun ilerlemesine olanak veren boluklar ise ideal granlometrinin hazrlanmad, taze betonun iyi
sktrlmad durumlarda, beton tanecikleri arasnda kalan hacimlerden oluur. Ayrca yksek
ilenebilirliin salanmas iin arttrlan su/imento oran da boluk orann arttran bir dier etkendir.
Bununla birlikte, yapsna suyu alacak atlaklarn olumamas iin betonun prizini alma aamasndaki
bakm ilemlerine de gereken nem gsterilmelidir [5].

Beton dk su/ imento orannda yapldnda doal olarak dk poroziteli (boluk oran) olmakta
ve dayankll da yksek olmaktadr. Macro-defect-free imento[ok dk boluk oranna sahip
beton yapabilen imento) ve kimyasal bal seramiklerin bulunmas ile dk poroziteli, yksek
dayanml ve dayankl rnlerin yaplmas alternatif teknolojik ilerlemelerdir [3]. Bunlarn yan sra
mineral katklar ve gelien teknoloji ile retilen kimyasal katklarn kullanm ile de dk S/ oranna
ek olarak geirimsizlik daha efektif olarak salanabilmektedir.

me suyu depolarnda, betonun durabiletesi kadar su kayplarnn nne geilmesi, kontak
noktalardan kirleticilerinin tanmnn nlenmesi gibi nelerden dolay Su Geirimsiz Beton imalat
nedenlerden dolay nemlidir.

Bu almada DS 7. Blge Hizmet snrlar ierisinde yer alan Sinop Erfelek Baraj sale Hatt naat
ve Ordu mesuyu sale Hatt naat ilerinde yapm tamamlanan depolar zerinde zleme ve Kalite
kontrol ube Mdrlmz tarafndan deneyleri yaplan imalatlar deerlendirilecektir.

2 MATERYAL VE YNTEM

2.1 Beton malatnda Kullanlan Malzemeler
Beton karm oranlar TS 802 ve DS Beton leri Teknik artnamesinde WR beton iin su/imento
oran 0,45 olarak belirlenmitir [6]. Sinop Erfelek Baraj sale Hatt naat ve Ordu mesuyu sale
Hatt naat ilerinde kullanlan beton karm oranlar Tablo 1. ve Tablo 2.de verilmitir. naatlarda
Hazr Beton kullanlmtr.

izelge 1. Ordu Baraj sale Hatt naat Beton Karm Oranlar
Beton Bileeni Cinsi Miktar(Kg)
imento CEM I 42,5 R 320
Su - 129
Kimyasal Katk Sper akkanlatrc 3,5
Agrega
0-4 mm 262
0-6 mm 601
7-13 mm 472
13-22 mm 505

2.2 Metotlar
150x150x150 mm boyutlarndaki kp numuneler TS EN 12390-2 Standardna uygun olarak hazrlanp
20 2C scaklkta kre tabi tutulmutur [7]. Su ileme derinlii deneyi; TS EN 123908 standardnda
belirtilen esaslara uygun olarak yaplmtr[8]. Beton Basn dayanm deneyleri; TS EN 12390-3
Beton - Sertlemi Beton DeneyleriDeney Numunelerinde Basn Dayanmnn Tayini standardnda
belirtilen esaslara uygun olarak gerekletirilmitir [9].

izelge

Deney n
dkm (
su sznt

rnekler
ekilde
llerek

3 SONU
Sinop E
imalatlar
numunes
Su lem
Tablolard

2. Sinop Erf
Beton
iment
Su
Kimyas
Agrega
numunelerine
yerletirme)
ts olumam
r ierisindek
ikiye ayrlm
k su ileme d
Res
VE TART
Erfelek Baraj
ra ait 01.08
sine ait den
me Derinlii
da verilmitir
felek Baraj s
Bileeni
to
sal Katk
a
e basnl su
dorultusun
m ve deneyl
i geen su
tr. Ayrlm
derinlii olara
sim 2. Su l
IMA
j sale Hat
8.2012- 31.1
ey verileri d
Deneylerinde
r (Tablo 3, 4,
sale Hatt n
Cinsi
CEM
-
Spe
Hava
0-4 m
0-6 m
7-13
13-22
u, Fotoraf 1
a gre dik u
ere son veril
Resim 1. S
yksekliini
rnekler
ak kaydedilm
eme Derinli
tt naat v
12.2012 tar
eerlendirilm
e elde edile
, 5).
3
aat Beton K
i
I 42,5 R
er akkanla
a Srkleyic
mm
mm
mm
2 mm
1.de grlen
uygulanmtr
lmesine nede
u leme De
tespit edebi
zerinden d
mitir (Fotora
i Deneyi So
ve Ordu
ihleri arasn
mitir. Beton
n ortalama d
Karm Oran
Mik
350
158
trc 4,55
i 3,50
927
-
201
704
Su leme
r. Deneyler e
en olacak bir
rinlii Cihaz
ilmek iin su
dijital kumpa
af 2).
nras Numun
mesuyu sa
nda imalat
Basn Day
deerler ile
nlar
ktar(Kg)
0
8
5
0
7

4
Deney Ciha
esnasnda nu
r durum yaa

u ilerleme y
as yardmyl
nenin Grn
ale Hatt n
yaplan 20
yanm Deer
minimum ve
z kullanlara
umune yze
anmamtr.
nne parale
la en byk
m
aat ilerin
er seri be
rlerinin Ortala
e maksimum
ak, beton
ylerinden
el olacak
k derinlik
nde farkl
eton kp
amas ile
deerler
4

izelge 3. Sinop mesuyu sale Hatt naat 4000lik Depo malat Deney Sonular
YAPI
Su leme Derinlii (mm)
Beton
Basn
Dayanm
(N/mm
2
)
Minimum Maksimum Ortalama
Radye 20 27 23 42.4
Manevra 25 26 25 43.4
Perde 15 29 25 42.4
Tabliye 12 18 15 48.2

izelge 4. Sinop mesuyu sale Hatt naat nce Meydan Depo malat Deney Sonular
YAPI
Beton
Basn
Dayanm
(N/mm
2
)
Radye 8 29 28 43.5
Manevra 7 17 11 53.7
Perde 8 14 12 52.1
Tabliye 19 20 20 40.7

izelge 5. Ordu mesuyu sale Hatt naat Depo malat Deney Sonular
YAPI
Beton
Basn
Dayanm
(N/mm
2
)
Radye 15 25 19 43.2
Manevra 9 18 14 44.6
Perde 9 11 10 44.8
Tabliye 10 15 13 44.2

3 farkl depo yaps iin elde edilen Beton Basn Dayanm verileri ekil 1de ve Su leme Derinlii
verileri ekil 2de grafiksel olarak gsterilmitir.

Deney verilerinden de grlecei gibi; Yksek Beton Basn Dayanm deerlerinin elde edildii
betonlarn Su leme Derinlii ortalamas dktr. rnein nce meydan depo / Sinopta En dk su
ileme derinlii ortalamas Manevra yapsnda iken en yksek basn dayanm ortalamas yine
manevra imalatlarda, Sinop 4.000 lik depoda da en dk su ileme derinlii deerleri Tabliye
imalatlarnda grlrken en yksek Beton basn dayanm deerleri de yine Tabliye imalatlarnda
grlmtr. Ordu 10.000 lik depo imalatlarnda Beton basn dayanmlar birbirine yakn olmasna
ramen en yksek basn dayanmlarnn grld Perde imalatlarnda en dk su ileme derinlik
deerleri, en dk beton basn dayanmnn grld radye imalatlarnda ise en yksek su ileme
derinlii tespit edilmektedir.

Tm yap
kuvvetli
iin isten
0,40, Sin
dozda
Su lem

4 SONU
Deney s
altnda i
taycl
betonun
arttrlab
yan sra
edilmelid

plarda, su i
bile olsa bu
nen beton b
nop sale ha
imento kulla
me Derinlii D
VE NER
sonularnda
iine su ile
k zelliini
zaman ii
ilmesi de n
a farkl katk
dir.
0
10
20
30
40
50
60
Ra
0
5
10
15
20
25
30
Ra
Gra
Grafik 2. Fa
leme derinlik
tr etkilere k
asn dayan
attnda kulla
anlmasna ra
Deerleri as
RLER
n da anlala
eyebilmekted
srdrmesin
inde oluab
em tamakt
larn kullan
adye Ma
dye Ma
afik 1. Farkl
arkl Yaplar
kleri 30 mmn
kar direnl
nm deerini
nlan betonu
amen Ordu
sndan daha
aca gibi, b
dir. nemli o
nin salanm
bilecek atla
tadr. Bu ned
m da dene
anevra P
nevra P
5
Yaplarn B
n Su leme
nin altnda ol
idirler. Ayrc
salamakta
un S/ oran
u sale Hattn
iyi durumda
beton ne kad
olan, suyun
asdr. Bunu
ak vb. etkil
denle beton t
enmeli, en d
erde Ta
Perde T
BD Deerler
Derinlii De
lduu iin, TS
a artname
adr. Ordu s
n 0,45 dir. D
nda yaplan i
a olduu gr
dar kaliteli r
donatya ul
un yannda,
lere kar d
tasarmlar ya
dk maliye
abliye
Tabliye
ri (
2
)
eerleri (mm)
S3440a gre
gerei istene
ale hattnda
Dk S/ o
imalatlarn h
lmektedir.
retilirse retil
lamasnn e
su ileme
dayanmnn
aplrken sad
etlerle en efe
Sinop 40
Sinop 7nc
Ordu 150
Sinop 40
Sinop 7n
Ordu 15
)
e zararl etki
en C30/37 W
kullanlan S
oran ve dah
em BBD de
lsin azda ols
engellenerek
derinliini a
ve dayan
dece dk S
ektif beton y
00 lik depo
ceday Depo
000 depo
000 lik depo
nceday Depo
5000 depo

derecesi
WR beton
S/ oran
ha dk
erleri ile
sa basn
k yapnn
azaltarak,
kllnn
S/ oran
yap imal
6

Deney sisteminde basnl su tatbik edilse gerekte beton depolarda hem depolanan ime suyu hem
de yeraltndan kapiler yolla emilen sular 500 kPa basn oluturmayacak ancak bu etki deney
sistemindeki gibi 72 saat deil yllar boyu sren bir etki olacaktr. Dolaysyla pas pay ile ilgili nlemler
mutlaka alnmal, betonun iine ileyen suyun donatya ulamas engellenmelidir. Bir baka hususta
depolanan sularn serbest klor ihtiva etmesidir. Bu nedenle zellikle imesuyu ile temas edecek beton
yaplarda bu etki de aratrlmaldr.

Geirimsiz beton, karm oranlarnn dzenlenmesi/snrlandrlmas yoluyla ortaya kan ve greceli
geirimsizlii ortaya koyan bir kavramdr. Beton doas itibariyle boluklu bir yapya sahip olduu iin
bugn kullanm olduumuz geleneksel betonlarn mutlak anlamda geirimsiz olmas mmkn
deildir. Ve dolaysyla geirimsiz demek yerine geirimlilii dk demek daha doru olacaktr
[10].

5 KAYNAKLAR
[1]Gler, aatay, Zakir obanolu, and Birinci Bask. "Su kirlilii." Halk Sal Temel Bilgiler Kitab.
Hacettepe niversitesi Yaynlar, 2006.
[2]Kocabeyler, F, Tun E., Salk A., Yap Malzemesi Olarak Beton ve nemi, DS TAKK Dairesi
Bakanl yaynlar, Nisan 2010.
[3] Salk, A., Beton ve Kimyasal Katk Teknolojisinde Yeni Gelimeler ve Standartlar, TMMOB, KMO
ve MO, Yaplarda Kimyasal Katklar Semp, Ankara, 83-117, 2005.
[4]Binici H., Bahude E. G., Durgun M. Y., Yksek Frn Crufu ve Bazaltik Pomza Katkl Betonlarn
Mekanik Anma ve Su Geirimlilii Yap Teknolojileri Elektronik Dergisi 2010, 6(1) 1-10
[5] imek Z. Ve Aknctrk N. Betonarme Yap Elemanlar zerindeki Basnl Yeralt Su
Geirimliliine Puzzolan Katk Maddelerinin Etkisi Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk
Fakltesi Dergisi, Cilt 11, Say 2, 2006
[6]TS 802, Beton Karm Hesap Esaslar, TSE, Ankara, 1985.
[7] TS EN 12390-2, Beton - Sertlemi beton deneyleri Blm 2: Dayanm deneylerinde kullanlacak
deney numunelerinin hazrlanmas ve kre tabi tutulmas, Ankara, 2010
[8] TS EN 123908, Beton - Sertlemi Beton Deneyleri - Blm 8: Basn Altnda Su leme
Derinliinin Tayini, Ankara, 2010
[9] TS EN 12390-3 Beton-Sertlemi Beton Deneyleri- Blm 3: Deney Numunelerinde Basn
Dayanmnn Tayini, Trk Standartlar Enstits, Ankara, 2003
[10]Sevin H.L., Ayta A. H., Tasarm Parametrelerinin Betonun Su Geirimliliine Etkisi, Beton 2011
Hazr Beton Kongresi, 76-87, stanbul, 2011.

7

ILISU BARAJI VE HES NAATI DOLUSAK T KANALI SLKA/SLS DUMANLI
BETON UYGULAMASI

nan GNDZ
Blge Mdr Yardmcs,DS Ilsu Projesi 16. Blge Mdrl, Mardin
inangunduz@dsi.gov.tr

zkan CAFEROLU
naat Mh.,DS Ilsu Projesi 16. Blge Mdrl, zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrl, Mardin
ozkancaferoglu@dsi.gov.tr

Sebahattin YENMOL
Jeoloji Mh., RAST Mhendislik Hizmetleri
sebahattin.yenimol@rast.com.tr

ZET
Deiik llerde betona katlan ve puzolan olarak literatrde yer alan silis duman (SD)fiziksel ve
kimyasal yaps sonucu taze ve sertlemi beton zellikleri zerinde etkili olmakta ve betonun bir ok
niteliini olumlu anlamda etkilemektedir. Silis duman(SD), 13 000 ila 20 000 m2 /kg aras ok yksek
bir zgl yzeye sahip ve yapsndaki amorf silis orannn % 85in zerinde olmas gibi nedenlerle
puzolanik aktivitesi ok yksek bir malzemedir. Yksek nitelikteki silis duman (SD), uucu kl(UK)
mineral katk ve portland imentosu kullanlarak elde edilen beton karm su geirmez bir yap
elaman halini almaktadr. Silis duman (SD)n kaplad zgl yzey(blaine) deerinin imentoya gre
olduka ok yksek olmasndan dolay betonun kalba yerletirilmesi ve prizlenme aamasnda
ozmotik basn sayesinde betonun derinliklerine ulaarak betonun su geirmezliini salar.

Silis dumanl (SD) imento matriksinin(hamurunun) agrega ara yzeyindeki balanmay
glendirmesi, beton mikro yapsndaki boluklar doldurarak daha kompositesi(doluluu) yksek
youn bir yap yaratmas, basn ve ekme dayanmlarn arttrmas, terleme ve plastik rtre
oluumunu nlemesi, geirgenlii azaltmas, beton yapsn zararl kimyasallara kar glendirmesi
gibi faydalar en ok bilinenleridir. Buna karn su ihtiyac, ilenebilme, kvam(kme), terleme, rtre,
priz sresi gibi taze beton zellikleri de betonda silis duman kullanmndan etkilenmektedir. Bu olumlu
ve olumsuz etkilerinin betonun kalba dklmesi yani uygulanmas srasnda ilenebilirliine etkisi
olarak ortaya kmaktadr. lenebilirlik; kvam, kohezyon, ayrmama ve kolay yerleebilirliktir.

Silis dumannn (SD) ok ince tane yapsna sahip olmas nedeniyle karmn zgl yzeyi byr ve
belirli bir kvam(kme) iin betonun ihtiya duyduu karma suyu miktar artmasn nlemek iin sper
akkanlatrc katk kullanlarak betonun su/imento orann arttrarak sertlemi beton zelliklerinin
olumsuz etkilenmesinin nne geilmitir.

Bu almada; Ilsu Baraj ve HES projesinde byk montanl bir alma olarak dolusavak hidrolik
yapsnda gerekletirilen Silika Dumanl beton uygulamasnn scaklk ve kvam snrlarn proje
artnamesi dorultusunda koruyarak taze betonun ayrmaya uramadan tanmas, dklmesi,
yerletirilmesi, sktrlmas ve sonlanmas ilemlerinin kolaylkla yaplabilmesi zellii kapsamnda
kalc bir uygulamann baarl bir ekilde yaplmas amalanarak; uygun oranda silis duman (SD),
uucu kl(UK) mineral katk maddeleri ve birlikte sper akkanlatrc kullanlmas sureti ile yksek
akl su hidroliinin anma ve kavitasyon etkilerine kar yksek performansl beton elde edilmesi ve
uygulamas yaplmtr.

Anahtar Kelimeler: Beton, Silis Duman, Dolusavak, Ilsu Baraj,

8

ABSTRACT
Silica fume is a byproduct of producing silicon metal or ferrosilicon alloys, because of its chemical and
physical properties; it is a very reactive pozzolan. Concrete containing silica fume can have very high
strength and can be very durable. Silica Fume consists of very fine vitreous particles with a surface
area ranging from 15 000 to 30 000 m2/kg, because of its extreme fineness and high silica content
(higher than %85); Silica Fume is a highly effective pozzolanic material. Silica Fume is used in
concrete to improve its properties. When silica fume, fly ash and Portland cement with admixtures
used to make a concrete mix, it has been found that concrete is becoming an impermeable structure.
Silica Fume improves compressive strength, bond strength, and abrasion resistance; reduces
permeability. Because of its very high surface area properties, the concrete reaches and places into
the formwork effectively and increase the impermeability of the concrete.

When it is used in concrete, it acts as filler and as a cementitious material. The small silica fume
particles fill spaces between cement particles and between the cement past matrix and aggregate
particles. Such actions result in a denser, stronger (high tensile and compressive strength), less micro
cracking and bleeding, high corrosion resistance and less permeable material. These are well-known
advantages for using silica fume. On the other hand properties such as water requirement, workability,
slump value, shrinking and setting time are affecting the usage of silica fume in concrete. These
effects show up during the placing of the concrete as in terms of workability; slump, cohesion,
desegregation and easy placing.

Due to silica fumes extreme fine particle size, specific surface of the mix increase and to reach a
certain slump value, required amount of the mixing water for concrete is also increases. In order to
prevent this, super plasticizers are used in concrete mix.

This study is done for ILISU DAM and HEPP Spillway Hydraulic Structure; using proper amount of the
silica fume, fly ash, mineral admixtures with superplasiticizer in concrete to obtain high performance
abrasion and cavitation resistant concrete within the limits stipulated in the Contract Specifications,
with the intent of improving and protecting the concrete from segregation, temperature and slump
problems, placing, finishing and compaction problems;

Keywords: Concrete, Silica fume, Spillway, Ilsu Dam, Cavitation

1 PROJE
Atatrk v
Baraj ve
Tesisleri
Dargeit
almaktad
(BKD)
kurulu g

Maksimu
dolgu ha
Nehri z

2 DOLU
Yeri
Tipi
Kapak S
Kapak T
Dearj K
Uzunlu
t Uzun

3 SLKA
Ilsu HES
belirtilen
dahil uzu
almaktad
ileri ya
ilenmit
Dolusav
hzlarnn
zerinde
gerektii
tanesi y
E BLGLER
ve Keban Ba
e Hidroelektr
i, Mardin ve
t lesinin 15
dr. Enerji m
tipinde tasa
c 1200 MW
um Gl Hac
acmi bakmn
zerindeki en b
SAVAK ZE

Says ve Boy
Tipi
Kapasitesi
u
nluu
A DUMANLI
S Baraj Sz
n uygulama a
un sre yks
dr. [3] Bu m
lardaki day
tir.
ak stabilite a
n maksimum
eki su ak
ini belirtmek
yap malzem
R
arajlar gibi G
rik Santrali P
rnak ller
km dousun
aksatl olara
arlanmtr. T
W olup, rete
Resim
cmi 11 milya
ndan lkemiz
byk baraj v
ELLKLER
:
:
yutu :
:
:
:
:
BETON UY
zleme Eki C
alan D -Bet
sek hzl su a
maksatla, ona
yanm yks
analiz raporu
m 35 m/s de
hzlarnda d
ktedir. Kavita
mesi olarak
Gneydou A
Projesi Mardi
ri arasnda s
nda, rnak i
ak projelendi
Talvegden y
ecei yllk en
m 1. Ilsu Pro
ar m, baraj
zin 2. kurulu
ve HES olma
Sa sahil, b
Boaltma k
: 6 adet, 16 m
Radyal
: 15 288 m/s
495 m
432,7 m
YGULANMAS
Cilt III Madde
onarme beto
akmna mar
ayl rehber pr
sek mineral
u feyezan d
erlerine kt
dahi kavitas
asyon hasar
kullanlan be
9
Anadolu kalk
n li snrlar
snr tekil e
iline bal G
rilen Ilsu Ba
ykseklii 13
nerji 4,120 G
ojesinin Yeri v
gvde hacm
g bakmn
a zelliini ta
beton baraj
kanal ve sr
m x17 m
s
SININ AMAC
e 8.5.1de Be
onu, Silika D
ruz kalmas
rojelerinde S
katkl bet
nemlerinde
t gzlenm
syon hasarla
larn nlem
etonun zel
knma projes
ierisinde bu
den Dicle N
lkonak l
araj, n Yz
0 m, temeld
GWhdr.
ve Rezervua
mi 24 hm o
dan ise 4. B
ayacaktr.
stnde kar
ratma eikli
CI
eton Snflar
Dumanl Beto
muhtemel ye
Silika Duman
onlarn kulla
Dolusavakt
ektedir. Liter
arndan sak
e amacyla
liklerinin iyil
sinin aamala
ulunmaktad
Nehri zerind
esinin 13 km
z Beton Ka
en yksekli
ar Alan
lan Ilsu Bar
yk baraj o
dan all
ve Kullanm
on C-250/30
erlerde kulla
l Beton kulla
anlmas ge
tan su brak
ratr bilgisi d
nmak amac
alnmas ge
etirilmesidir
arndan biri
r. Ilsu Baraj
de, Mardin il
m kuzey bats
apl Kaya Do
i 135 m ola
raj tamamla
olacaktr. Ayr
m Yerleri ma
mm Dolusa
nlacaktr ib
anlmas beli
erektii proj
lmas durum
dhilinde 10
cyla nlem
erekli tedbirle
r. Bu neden
olan Ilsu
ve HES
line bal
snda yer
lgu Baraj
an barajn

andnda
rca Dicle
ddesinde
avak t
baresi yer
irtilmi ve
elere de
munda su
12 m/s
alnmas
erden bir
nle beton
10

tasarmnda baz nemli parametrelerin snrlamas gerekli olmaktadr. Snrlanmas gerekli en nemli
parametre ise S/ orandr. ACI 211.1 teknik artnamesi 12 m/sden daha yksek su ak hzlarnn
olduu dolusavak gibi yaplarda betonda kullanlmas gerekli s/ orann maksimum 0,45 olarak
belirlemektedir. Yaplan laboratuvar almalarnda malzeme zelliklerine ve beton ilenebilirliine
bal olarak s/ oran ortalama 0,50 olarak kullanlmtr. [1] Betonun S/ oran dnda yksek
mukavemet ve ekme zelliklerinin salanmas amacyla tasarmlarda imento ktlesine %5 ve %10
oranla silika duman malzemesi kullanlarak istenilen gerekli zellikler salanmtr.

Beton imalatlarnda silika duman veya dier bir deyile mikro silika kullanlmas ile daha yksek
mukavemet ve ekme dayanm ile ayn zamanda betonda daha fazla ekip karma veya koparma
dayanm elde edilmesi amalanmtr. Sonu olarak kavitasyon ve anma etkilerine kar daha
dayankl beton yaps elde edilmesi tahmin edilmektedir. Ancak, beton imalatnda sadece S/ oran
snrlamas ve silika duman kullanlmas ile kavitasyon ve anma gibi etkiler tamamen
nlenemeyebilir. Beton imalatnn yapm, dkm ve bakmnn doru ekilde, kurallara ve
standartlara uygun olarak yaplmas da nem arz etmektedir. Bununla birlikte, betonda silika duman
kullanlmas beton zelliklerinin klasik ekilde imal edilene gre daha iyi olmasn salayaca kesindir.
Silika duman da dier Tip II mineral katklar gibi puzolanik bir zellie sahiptir. Puzolanik zellikteki
malzemeler imentonun su ile olan hidratasyon reaksiyonu sonucunda aa kan Ca(OH)2 ile
reaksiyona girerek imento ve suyun reaksiyonu sonucunda oluan kalsiyum silikat hidratn (C-S-H)
beton matriksi iinde daha fazla miktarda olumasn salamaktadr. Daha fazla kalsiyum silikat hidrat
oluumu ile imento pastasnn ve dolays ile betonun dayanm zellikleri artmaktadr. Silis dumannn
bir dier nemli zellii ok kk mikro tanecikleri ( < 1 m) sayesinde ok yksek incelie (15,000 ile
30,000 m2/kg) sahip olmasdr. Bu ekilde olmas ile imento pastas iindeki ok kk boluklar
(taneler aras boluklar ve poroziteler) doldurarak daha kompakt bir yapnn tekil etmesini
salamaktadr. zellikle kapiler porozitelerini doldurmas ile geileri daraltmas, aralarndaki
balantlar kesmesi sonucu suyun geii de nlenmektedir. Bu ekilde bir mikro yapnn olumas
sonucu ara yzeyler arasndaki ban glenmesi ile daha fazla dayanm ve dayankllk zellikleri
elde edilmektedir. Silika dumannn taze beton zellikleri zerinde de birok iyiletirici zellii
mevcuttur. zellikle betonun reolojik zelliklerini deitirerek daha kohezif ve segregasyona kar
direnli beton imal edilmesini salar. Silika duman kullanm ile beton iinde agrega taneleri ile
imento pastas arasndaki ban glenmesi sayesinde betonun zellikle ekme zellikleri
iyiletirilmi olacaktr.

zellikle dolusavak yaplar ok yksek su ak hzlarna maruz kalabilen yaplar olduundan sklkla
anma, erozyon ve kavitasyon gibi hasarlarla karlalmaktadr. Bu tip yaplarda sadece beton
kalitesinin iyiletirilmesi yeterli olmamakta bunun yannda iilik kalitesinin de ok yksek kalitede
olmas nem arz etmektedir. zellikle beton yzeyinin iyi ekilde bitirilmesi ve yzeysel dayanm
(ekip koparma dayanm) nemli zelliklerdir. Kavitasyonun nlenmesi iin beton yzeyinin przllk
katsaysnn dk olmas gerekmektedir. Yzey bitirme ilemleri esnasnda zayf olan erbetli
tabakann yzeye kmasna msaade edilmemelidir.

Dolusavak t kanal beton snf C25/30 olarak belirlenmi olup hedef mukavemet deerleri ACI
318'de belirtildii gibi Madde 2.3.2de gsterildii gibistandart silindir ve kp numunelerde C25/30
betonu iin srasyla en az 33,5MPa ve 38,5 MPaolarak hesaplanmaktadr. Bu deerler dolusavak t
kanalnn da ktle betonu snfnda olmas nedeniyle hedef mukavemet deerlerinin 28 gn yerine 90
gn olarak kullanlmas dnlebilir. Bu raporda deerlendirmeler ACI 318e gre 28 gnlk
mukavemet deerleri zerinden yaplm olup tasarmlar (150x150x150) mmlik kp numunelerden
elde edilen deney sonularna gre belirlenmitir.

Bu amaca ynelik olarak, Dolusavak Yaps t Kanal Beton Tasarm (Dolusavak Yaps t Kanal
Beton Tasarm Teknik Raporu) DS TAKK DARES BAKANLII Beton-Malzeme Laboratuvar ube
Mdrl tarafndan (12.12.2012) yaplmtr.

4 YAPIM/MALAT YER
Dolusavak ds beton almalar kaya dzenleme tesviye betonlar eklinde 16.11.2012 tarihinde
balamtr.
- Toplam beton miktar 96,016.00 M
3

- Toplam betonlanacak ano says 455 adettir.

11

Hidrolik yklerin kaldrma gcne kar kaya dzenleme betonu ile Silika Dumanl deme betonlar
arasnda projeye gre ankrajl destek demir filizleri yaplmtr.

Resim 2. Dolusavak t Kanal naat Ankraj Destek Uygulamas

Dolusavak t Kanal inaat iin zellikle anmaya ve kavitasyon zararl etkilerine kar projelerde
Dolusavak-D Kanal Deme Bloklar ve Dolusavak-D Kanal Orta Duvar Bloklarnn beton
inaatna ynelik ilk beton dkmleri toplam 147 m
3
lk hacimli B7-10 Nolu Deme ano ksmnda
11.03.2013 tarihinde ve 200 m
3
lk hacimli C7-5 Nolu Orta duvar deme ano ksmnda 16.04.2013
tarihinde baarl bir ekilde yaplmtr. lgili dkm yeri proje izim-plan ve fotoraflar aada
gsterilmitir.

Resim33. Dolusavak
Resim 4. D
k t Kanal
Dolusavak
12

naat Plan
t Kanal na

Genel Gr
aat Plan Ge
n ve llst
nel Grn
rasyonu

13

Resim 5.Dolusavak t Kanal inaat - 147M
3
lk hacimli B7-10 Nolu Deme Ano Betonu Dkm

Resim 6.Dolusavak t Kanal inaat - C7-5 Nolu Orta Duvar Deme Ano Betonu Dkm

Resim 7. Yerletirme ve yzey bitirme ilemleri

B7-
C7-5
14

Resim 8.Mastarlama ve Yzey Perdah lemi

Resim 9.Sonlama inin Tamamlanm Hali

5 KULLANILAN MALZEMELER
Beton ok fazl (kompozit) bir yap malzemesidir. Betonu oluturan malzemeleri ve ilevini ksaca
aadaki gibi zetlenebilir.
- imento Balayc
- ri Agrega skelet
- nce Agrega Dolgu
- Su Hidratasyon + lenebilirlik
- Mineral Katk Puzolanik Reaksiyon + Filler
- Kimyasal Katk Taze ve Sertlemi Beton zelliklerini Gelitirmek

5.1 imento

Mardin imento Sanayi (MS) rn TS EN 197-1 standartna uygun CEM II/B-M(P-S) 42,5 R snf
Portland kompoze imentodur. 7 gnlk maksimum hidratasyon ss yaklak 68 cal/g.civarndadr.
Beton karma giren imento retici firma tarafndan Ilsu Baraj antiyesi iin zel hazrlanan silolarda
dinlendikten sonra antiye alanna sevkiyat ilemini gerekletirmi ve karma giren imentonun
scakl 45 Cnin altnda tutulmaya allmtr.imentolarn fiziksel ve kimyasal deneyleri antiye
gelen silobaslardan alnan numuneler zerinde gerek antiye laboratuvarlarnda gerekse DS TAKK
Laboratuvarlarnda yaptrlmaktadr.

15

izelge 1.(DS TAKK DARES BAKANLIIBeton-Malzeme Laboratuvar ube Mdrl) imento
Fiziksel zellikleri)
zellik
Kullanlan
Metot
Deney
Sonular
TS EN 197-1
Standardnda
Verilen Deerler
Younluk (g/cm
3
) (3) 3,06 -
zgl Yzey (cm
2
/g) Blaine Aletiyle (3) 3940 -
Kvam Suyu ( % ) (2) 30,4 -
Priz Balama Sresi (dk) (2) 260 60 dakika
Priz Sona Erme Sresi (dk) (2) 295 -
2 Gnlk Basn Dayanm (MPa) (1) 29,4 20,0
28 Gnlk Basn Dayanm (MPa) (1) 50,0 42,5 62,5
imento Hacminin Deiimi Top.Genleme
(c-a),(mm)
(2) 1,0 10,0
Elek Kalnts (45 m Elekte kalan) (%) (3) 2,45 -
Elek Kalnts (90 m Elekte kalan) (%) (3) 0,13 -
Kullanlan Metot: (1) TS EN 196-1, (2) TS EN 196-3, (3) TS EN 196-6.

izelge 2.imento Kimyasal Analizleri (Mardin imento Analiz Raporu)
CEM II/B-M Portland Kompoze
mento
TS EN 197-1
Bileim
(%)
SiO
2
23,79
Fe
2
O
3
4,26
Al
2
O
3
5,28
CaO 57,98
MgO 2,26
SO
3
2,95
K
2
O 1,67
Na
2
O 0,11
Cl 0,01
Kzdrma kayb 1,61

5.2 Agrega
Koyurdu ky mevkii Bazalt Ocandan temin edilip konkasr tesislerinde krlan younluu ortalama
2850 kg/m3 olan 3 farkl agrega grubundan (0-4 mm, 4-12 mm, 12-30 mm) olumaktadr.
- 200 Nolu elekten (0,075 mm) geen malzeme miktar maks = %10
- ncelik modl maks = 3,1
- Anma dayanm, sodyum slfat ile dona dayanm, yasslk indeksi vs. test sonular TS
EN 12620 ve ASTM C 33 agrega standartlarna uygun niteliktedir.

Bu 200 nolu elekten geen malzeme oran gerek szleme (maksimum %5) gerekse uluslararas
standartlarn (ASTM C-33 maksimum %5-%7) limitleriyle badamamaktadr.
Szlemede iinde %5den daha fazla ok ince malzemenin bulunduu ince agregalar, ancak bu
durumun betonun mukavemetini, geirimsizliini veya dayanklln bozmad deneylerle ak bir
ekilde gsterilir ve DS tarafndan onaylanrsa beton retiminde kullanlabilir art bulunmaktadr.
Karmlarda kullanlan agrega kombine karm elek analizleri ve agrega fiziksel zelliklerinin antiye
laboratuvarnda yaplan kalite kontrol deneyleri/sonular izelge 3de gsterilmektedir.

16

izelge 3. Agrega Fiziksel zellikleri
Standart Deney Ad
artname Deney
Limitleri
Laboratuvar Test
Sonular
ASTM
C117
200 Nolu Elekten Geen nce
Malzeme
nce agrega: Maksimum
%5
%10-15
ASTM
C40
nce Agrega Organik Madde
Tayini
Organik madde
bulunmayacak
1(Renk Skalas)
ASTM
C127
Kaba Agrega zgl Arlk ve Su
Emme
Kaba Agregada DKY
z.Arlk min: 2.6
gr/cm
3
, Su Emme max:
%3
2,9 gr/cm
3
- %1,2
ASTM
C128
nce Agrega zgl Arlk ve Su
Emme
nce Agregada DKY
z.Arlk min: 2.60
gr/cm
3
, Su Emme max:
%3
2,8 gr/cm
3
- %2,5
ASTM
C142
Kil Topaklar ve Yzen Taneler
Kaba Agregada max %3.
nce Agregada max.%
0,3
%0,4 - %0,2
TS EN
933-5
Kaba Agrega nce Uzun Ksmlar Maximum 20 % %10,1
TS EN
1367-1
Agrega Dona Dayanm (NaSO4-
MgSO4)
Maximum 10 % %0,40
TS EN
1907-2/
ASTM
C131
Los Angeles Anma Testi

100 devir: Max. %10
500 devir : Max. %50
100 devir: %2,5
500 devir: %10,5

Grafik 1 .0-4 mm nce Agrega Tane Dalm Erisi ( ASTM C-33 )

17

Grafik 2. Agrega Karm Gradasyonu

5.3 Karma Suyu
Betonu oluturan malzemelerin karlmasnda kullanlan karm suyu iki nemli grevi yerine
getirmektedir: Birincisi, toz halindeki imento taneleri ile birleerek hidratasyon ad verilen kimyasal
reaksiyonlarn balamasn salamak, ikincisi ise imento ve agrega tanelerinin yzeyini slatarak,
malzemelerin birbiriyle daha kolay kartrlabilmesini, yerine yerletirilip sktrlabilmesini ksacas
ilenebilme yi salamaktr.

Kaynaklarda, karma suyu genel anlamda iilebilir su olarak ifade edilmektedir Beton yapmnda
karm suyu olarak kullanlacak su, mmkn olabildii kadar temiz olmal, ierisinde taze ve
sertlemi beton zelliklerine zararl etki yapabilecek kadar kil, silt, organik madde, asit, klorr, slfat,
ya ve endstri atklar gibi yabanc madde bulundurmamaldr.

Tasarmda kullanlan karma suyu, antiyemizde ime ve kullanma suyu olarak kullanlan Haiki Tepe
kaynak suyundan salanmtr. Suyun analizleri DS 10. Blge Laboratuvarlarnda yaptrlmaktadr.

5.4 Kimyasal Katk
Scak yaz gnlerinde ilenebilirlii artrmak, kvam kayplarn en az indirgemek ve dar kesitli
kalplarda kvam ve dayanm yksek bir beton iin Sikament RMC-310 Sper akkanlatrc /
yksek oranda su azaltc kimyasal katk kullanlmtr. Kullanm dozu imento miktarnn yzdesi
olarak %0,5-1,5 aras olup, optimum doz %1 olacak ekilde kullanlmtr.
ahit beton ile yaplan mukayese karmlarnda %14 orannda su azaltm ve %18 dayanm art
salamtr. Kimyasal katk zellikleri izelge 4de belirtilmektedir.

izelge 4. Kimyasal Katk zellikleri ve lgili Standart Limitleri
ZELLK Sonular TS EN 934-1 Standart Deerler
Homojenlik Homojen Homojen
Renk Kahverengi niform ve reticinin verdii ifade uygun
Younluk 1,189 D > 1,10 kg/L iin D 0,03
D, imalat tarafndan beyan edilen deerdir.
znebilen Klor Yzdesi,
%
0,0335 Korozyona etkisi yoktur

100
94
84
71
61
53
44
33
23
10
100
82
62
48
36
26
16
9
4
2
98,5
84,5
71,1
62,7
51,1
35,2
24,2
16,3
13,2
9,8
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
0,1 1 10 100
Y
z
d
e

G
e
e
n
/
P
a
s
s
i
n
g

P
e
r
c
e
n
t
Karm Gradasyonu/Gradation of Mix
Fuller DS TAKK Dmax 25 mm Mix Ratio
100 50 30 16 8 4 3/8 1/2 3/4 1
18

5.5 Mineral Katklar
5.5.1 Uucu Kl
Hidratasyon ssn drmek amacyla TS EN 450-1 ve ASTM C-618 standartlarna uygun skenderun
Sugz Termik Santral maml imento ktlesine oranla %15 orannda uucu kl kullanlmtr.

izelge 5.Uucu Kl Fiziksel/Mekanik Deney Sonulari (DS TAKK DARES BAKANLIIBeton-
Malzeme Laboratuvar ube Mdrl)-tablosu
zellik
Kullanlan
Metot
Deney
Sonular
Standard Deerler
Younluk
(g/cm
3
)
(3) 2,34
malt tarafndan beyan edilen deerden 0,20
g/cm
3
daha fazla sapmamaldr.
zgl Yzey
(cm
2
/g)
(3) 2570 -
ncelik (%)
(45 m elekte
kalan)
(ya analiz)
(4) 15,7
Kategori N uucu kln incelik deeri ktlece %
40dan daha fazla olmamaldr ve beyan edilen
deere gre %10dan daha fazla
deimemelidir.

Kategori S uucu kln incelik deeri ktlece
%12den daha fazla olmamaldr, %10 deiim
deeri bu kategori iin uygulanamaz.
Rutubet (%) - 0,13

izelge 6.Uucu Kl Fiziksel/Mekanik Deney Sonulari (DS TAKK DARES BAKANLIIBeton-
Malzeme Laboratuvar ube Mdrl)-tablosu
zellik
Kullanlan
Metot
Deney
Sonular
Standard Deerler
%75 Mardin imento CEM II/B-M (P-LL) 42,5R imento - %25 Sugz uucu kl karm
Kvam Suyu ( % ) (2), (4) 28,6 -
Priz Balama Sresi (dakika)

(2), (4)
235
% 100 (ktlece) deney imentosu
ile hazrlanan imento pastasnn
priz balang sresinin iki
katndan daha fazla olmamaldr
Priz Sona Erme Sresi (dakika)
(2), (4)
300 -
28 Gnlk Basn Dayanmlar
(MPa)
(1), (4) 37,5 -
28 Gnlk Aktivite ndeksi (%) (4) 72,7 75
%70 Mardin imento CEM II/B-M (P-LL) 42,5R imento - %30 Sugz uucu kl karm
Kvam Suyu ( % ) (2), (4) 28 -
Genleme (c-a),(mm) (2), (4) 1,0 10,0
Kullanlan Metot: (1) TS EN 196-1, (2) TS EN 196-3, (3) TS EN 196-6, (4) TS EN 450-1

19

izelge 7.Sugz Termik Santrali Uucu Kl zellikleri ve lgili Standart Limitleri [8]
Analiz TS 639 ASTM C 618
F Snf
ASTM C
618 C Snf
TS EN 197-1 TS EN
450
Kullanlan
Uucu Kl
V W
SiO2+Al2
O3+
Fe2O3, %
% En az
70,0
En az 70% En az 50% > 70 > 50 > 70 56,91+25,29+
5,48=87,68
Snf F
SiO2,% 43,6 64,4 23,1 50,5 > 25 > 25 > 25 56,91
Al2O3, % 19,6 - 30,1 13,3 21,8 25,29
Fe2O3, % 3,8 30,1 3,7 22,5 5,48
CaO
(Reaktif)
%
0,7 6,7 11,5 29,0 < 10 > 10 1,41
MgO
,
% % En
ok 5,0
0,9 1,7 1,5 7,5 3,7 22,5
Na2O(me
vcut
alkali), %
0 2,8 0,4 1,9 < 1.5 < 1.5
SO3,% % En
ok 5,0
En ok 5 % En ok 5 %
< 3

< 5

Cl, % < 0.1 < 0.1
Serbest
CaO, %
< 1 < 1
Su
Muhtevas
%
% En
ok 3,0
En ok 3 % En ok 3 %
3.0

3.0

3.0

Karbon
ierigi ve
Kzdrma
Kayb
en ok %
% En
ok
10,0
0,4 7,2
En ok 6%
0,3 1,9
En ok 6%

< 5

<6

< 5

1,52

5.5.2 Silis Duman
5.5.2.1 Silika/silis duman nedir?
Silis duman, silisyum veya demir silisyum alamlarnn ergime yntemi ile retimi
srasnda elde edilen, ana bileeni 1 m den kk, kresel, amorf, cams silis (SiO2)
partikllerinden oluan, yksek dzeyde puzolanik aktiviteye sahip bir yan rndr.
Silikon metalinin veya silikonlu metal alamlarn retimi esnasnda ortaya kan gazn
hzl soutularak younlatrlmas sonucunda elde edilen ve %85 - %98 kadar silis
ieren amorf yapya sahip ok ince kat paracklardan oluan malzemeye
younlatrlm silis duman veya ksaca silis duman ad verilmektedir.
Bu malzeme, mikrosilis, veya silis tozu, veya silika fme gibi isimlerle de
anlmaktadr.
Silis duman, amorf yapda ve ok ince taneli malzeme olmasndan dolay ve yksek
miktarda SiO2 iermesi sebebiyle, mkemmel bir puzolanik malzemedir.
Sper akkanlatrc kimyasal katklardaki gelimeler sonucu yksek dayanml ve
yksek performansl betonlarn vazgeilmez bir bileeni haline gelen silis duman,
gnmz endstrisinde problem yaratan bir artk olarak deil ekonomik deeri olan bir
madde haline gelmitir.

5.5.2.2 Silika/Silis Duman Malzeme Karakteristikleri
Silis dumannn tane boyutlarnn hemen hemen tm 1m den kk olup ortalama tane boyutu
0.1m civarndadr. imento ve uucu kl ile karlatrldnda,
- Silika duman blain deeri : 13.000 -30.000 (m
2
/kg)
- Uucu kl blain deeri : 400 700 (m
2
/kg)
- Portland imentosu blain deeri : 350 - 400(m
2
/kg)

Kanada Standartlarna gre 45m elek stnde kalan miktar %10u amamaldr.
Beton iin uygun olan silis dumanlarnn zgl arlklar 2.2-2.3 t/m3 arasndadr.(Portland
imentosunun zgl arl 3.1 t/m3 civarndadr).
20

5.5.2.3 Silika/silis Dumannn Beton Dayanmna ve Reolojisine Etkisi
Silika duman da dier Tip II mineral katklar gibi puzolanik bir zellie sahiptir. Puzolanik zellikteki
malzemeler imentonun su ile olan hidratasyon reaksiyonu sonucunda aa kan Ca(OH)2 ile
reaksiyona girerek imento ve suyun reaksiyonu sonucunda oluan kalsiyum silikat hidratn (C-S-H)
beton matriksi iinde daha fazla miktarda olumasn salamaktadr. Daha fazla kalsiyum silikat hidrat
oluumu ile imento pastasnn ve dolays ile betonun dayanm zellikleri artmaktadr. Silis dumannn
bir dier nemli zellii ok kk mikro tanecikleri ( < 1 m) sayesinde ok yksek incelie (15,000 ile
30,000 m2/kg) sahip olmasdr. Bu ekilde olmas ile imento pastas iindeki ok kk boluklar
(taneler aras boluklar ve poroziteler) doldurarak daha kompakt bir yapnn tekil etmesini
salamaktadr. zellikle kapiler porozitelerini doldurmas ile geileri daraltmas, aralarndaki
balantlar kesmesi sonucu suyun geii de nlenmektedir. Bu ekilde bir mikro yapnn olumas
sonucu ara yzeyler arasndaki ban glenmesi ile daha fazla dayanm ve dayankllk zellikleri
elde edilmektedir. Silika dumannn taze beton zellikleri zerinde de birok iyiletirici zellii
mevcuttur. zellikle betonun reolojik zelliklerini deitirerek daha kohezif ve segregasyona kar
direnli beton imal edilmesini salar.
5.5.2.4 Silika/silis dumannn beton retimine katlmas
Silika/silis duman belirtilmi ve onaylanm zelliklere sahip olarak 400 kglk uval Balyalar olarak
beton santraline getirilmektedir. Bu balyalardaki silica duman zel olarak hazrlanm Siloya
doldurulur ve beton retimi srasnda tanmlan miktarnca taze betona mineral puzolan katks olarak
katlmaktadr.

Resim 10. Silika Dumannn Silolara Boaltlmas

Resim 11.Silika duman uval Balyalar

21

Resim 12. Silika Duman Grn

izelge 8.Silika/Silis Duman Fiziksel/Kimyasal Deney Sonulari (DS TAKK DARES
BAKANLIIBeton-Malzeme Laboratuvar ube Mdrl) Tablosu
zellik
Kullanlan
Metot
Deney
Sonular
Standard Deerler
Rutubet (%) (1) 0,33 -
% 90 imento- %10 Silis Duman karm
28 Gnlk Basn Dayanmlar (MPa) (2), (3) 71,2 -
28 Gnlk Aktivite ndeksi (3) 123,6 En az %100
Kullanlan Metot: (1) ASTM C 618, ASTM C311; (2) TS EN 196-1; (3) TS 13263-1

izelge 9. TS EN 196-2 Standardna Gre DS TAKK DARES BAKANLII Beton-Malzeme
Laboratuvar ube Mdrlnde Gerekletirilen Fiziko-Kimyasal Deneyler
DENEY SONULARI
Deney Ad Deney
Standard
llen
Deer
Belirsizlik
()
Birim Standard
Deerler
Silis
tayini-XRF
XRF 92,045 % 85
Kalsiyum
oksit
tayini-XRF
XRF 0,303 %
Klorr tayini TS EN 196-2 0,020 % 0,020 ~ 0,40
Kzdrma
kayd tayini
TS EN 196-2 2,665 % 4

6 BETON MALATI, DKM VE UYGULAMASI
Dolusavak t Kanal inaat iin zellikle anmaya ve kavitasyon zararl etkilerine kar ilk deme
anosunun dkm 11.03.2013 tarihinde yaplm olup B7-10 nolu anoda yaplmtr. Ano boyutlar
12.591x11.00x1.00 mdir. Bir alt kademe betonu olarak; kaya dzenleme betonu dklen anonun
drenaj, ankraj, donat, kalp ve cipinginin proje ve artnameye uygunluu kontrol edildikten sonra
beton dkmne izin verilmitir.

6.1 Dkm artlar
Ortalama evre scakl 19.3 ~ 20
0
C ve bal nem oran %55~65 olarak kme deeri 15cm olarak
ekilde aadaki tabloda gsterilen Beton iyeri karm dizayn hazrlanarak kartlan beton,
dkm yerinde pompa ile mansap ynnden memba ynne doru kademeler halinde ve ilk kademe
50 cm olacak ekilde dklmtr.
22

Dolusavak t kanal lokasyonunun eimli bir ak kanal (ak ynnde 1:8.25) olmas, 10Mt. ~ 12Mt.
uzunluunda, 6Mt. ~ 6,5Mt.geniliinde projelendirilen deme beton blok anolar ktle betonu
kapsamnda deerlendirilmektedir.
TS_13515-EN 206 iin Tamamlayc Standardnn 5.2.8 maddesinde yer alan Beton Scakl
ksmnda En kk kesik kalnl 90 cmnin zerinde olan yekpare yaplar iin derzsiz ktle
betonunda ve dkm ilemlerinde maddesine gre beton karm tasarmnda ilgili standart
gerekleri dikkate alnmtr. [10]
Beton retimi bir seferde 3 m
3
kazan hacminde taze beton reten tam otomatik beton santralinde 1m
3

lk tasarm karm esasna gre retilmitir.

6.2 Beton Karm Oranlar
Hidrolik imento ile imal edilen betonun durabilitesi iddetli hava etkilerine, kimyasal tesirlere,
anmaya, erozyona, kavitasyon hasarlarna veya herhangi zarar veren dier etkilere kar dayankl
olabilmesi ile belirlenmektedir.Dayankl beton bulunduu evre etkilerine kar orijinal eklini, kalitesini
ve hizmet verebilirliini koruyabilen betondur. Doru ekilde tasarlandnda, oranlandnda,
yerletirildiinde, yzeyi bitirildiinde, kalite kontrol yapldnda ve yeterince ve doru ekilde
krlendiinde az bir bakmla veya hibir bakm gerektirmeden onlarca yl hizmet edebilir.
Silis duman, betonun fiziksel ve reolojik zellikleriyle birlikte mekanik zelliklerini de etkilemektedir.
Silis duman puzolanik aktivitesi nedeni ile serbest kirei balayarak silika jeli oluturur. Agrega
etrafndaki gei blgesi kalnln azaltr. imento hamurunun younluunu artrr. Bunun sonucu
olarak da dayanm artar. Ancak, sperakkanlatrc kullanlmaz ise istenen ilenebilmeyi salamak
iin su gereksinimi artacandan dayanmda bir miktar azalma olur. Bu nedenle, istenen beton
zellikleri iin optimum silis duman oran, su-balayc oran ve sperakkanlatrc katk oran n
deneylerle belirlenmitir.
imentodan yaklak 100 kat daha ince olan SD imento hamurundaki mikro boluklar ve agrega-
imento ara yzeyini doldurarak, bir taraftan fiziksel ve mekanik zellikleri iyiletirerek betonun
dayanmn ve geirimsizliini arttrrken, dier taraftan ierdii aktif silis sayesinde hidratasyon
rnlerinden Ca(OH)
2
i balayarak betonun kimyasal dayanklln arttrmaktadr. Yksek dayanml
beton retilebilmek iin, sperakkanlatrc katk ile birlikte betonda mineral katk olarak
kullanlmtr. Bylece betonda su-imento orann azaltrken daha kaliteli bir i yap elde edilmesini
salamtr.
Bilindii zere silis duman katlan imento hamurunda; belirli kvam iin gerekli su ihtiyac, kohezyon,
viskozite, terleme ve zellikle agrega ara yzeyindeki i yap deiiklie urar. ok ince ve yuvarlak
olan silis duman taneleri daha iri imento tanelerinin arasna girerek burada skan suyu dar iter ve
taze hamurun kvam zerinde etkili olurlar. Bu olumlu etkiye karn silis duman tanelerinin
oluturduu byk yzey alan su ihtiyacn arttrarak kvam olumsuz etkiler.
Silika dumannn imentodan ok daha ince olmas nedeniyle bu malzeme imento taneleri arasnda
kalan boluklar doldurarak daha youn bir beton yapsnn ortaya kmasn salamak ve betonun
scaklk ile ilenebilirliine etkisine uygun olarak SDnn imento ile yer deitirecei optimum oran
yaklak % 5 olarak saptamtr. Silika duman, gerek tane boyutu ve gerekse de puzolanik etkisini
gsterebilmesi iin karmda optimum bir imento ieriine ihtiya duyar. Uygulamalarmz iin bu
deer 308.3 kg/m
3
olarak tespit edilmitir.
DS TAKK DARES BAKANLII Beton-Malzeme Laboratuvarnda, Betonu oluturan malzemeler
zerinde aadaki deneyler yaplarak Beton Karm Tasarm Kritelerleri saptanmtr.

- Agregalarda Tane Bykl Dalm (3 snf agrega),
- Agregalarda Younluk, Bal Younluk ve Su Emme Oran Tayini (3 snf agrega),
- Taneler Aras Boluklu Birim Hacim Ktle ve Boluk Oran Tayini (3 snf agrega),
- Agregada Paralanma Direncinin Tayini (Los Angeles Anma), (2 snf agrega),
- Agregalarda Sodyum Slfat Don Kayb (3 snf agrega),
- Metilen Mavisi ile Kirlilik Tayini (1 snf ince agrega),
- Beton Karm Tasarmlarnn Hazrlanmas (1 tip imento ile 2 farkl tip II mineral katk ve 2
farkl oranda silika duman ve uucu kl ile 12 farkl tasarm almas),
- Sertlemi betonda 7, 28 ve 90 gnlk basn dayanm tayini,
- Sertlemi betonda 7, 28 ve 90 gnlk yarmada ekme dayanm tayini,
- Sertlemi betonda 28, 90 gnlk eilmede ekme dayanm tayini,
- Sertlemi betonda 28, 90 gnlk elastisite modl tayini,
- imento ile hidratasyon ss tayini,
- Betonda adyabatik scaklk art tahmini yaplmas

23

Ilsu Baraj ve HES naat, Dolusavak yaps t kanal inaatnda kullanlmas iin agrega bykl
Dmaks=31,5 mm olan C25/30 snfl beton tasarmna ynelik 3 snf agrega (0-4 mm ince agrega, 4-
12,7 mm ve 12,7-31,5 mm iri agregalar), 1 tip imento (Mardin imento CEM II/A-M (P-LL) 42,5R), 3
adet tip II mineral katk (Sugz Termik Santrali, F snf uucu kl ile Silika Duman iin Norve

FINNFJORD ve Elkem firmalarndan (Silica Class 1) BASF/YKS tedarik edilen Silika Duman ve
kimyasal katk (Sika Sikament RMC 310S) malzemeleri ile Dolusavak t Kanal inaat iin yaplan
beton tasarm yaplmtr. Hedef mukavemet deerleri ACI 318'de belirtildii gibi Madde 2.3.2de
gsterildii gibi standard silindir ve kp numunelerde C25/30 betonu iin srasyla en az 33,5 MPa ve
38,5 MPa olarak hesaplanmaktadr. Bu deerler dolusavak t kanalnn da ktle betonu snfnda
olmas nedeniyle hedef mukavemet deerlerinin 28 gn yerine 90 gn olarak kullanlmas
dnlebilir. Bu raporda deerlendirmeler ACI 318e gre 28 gnlk mukavemet deerleri zerinden
yaplm olup tasarmlar (150x150x150) mmlik kp numunelerden elde edilen deney sonularna gre
belirlenmitir. Dolusavak t demesi beton imalatlar ile t duvarlarnn ilk dkm anosu (~2 m)
beton imalatlarnda, aada verilen tablodaki DS-FA15-SF5 karm koduyla gsterilen 4 Nolu
beton karm tasarmnn (Toplam balaycnn 370 kg olduu; 308.3 kg imento, 46.3 kg uucu kl
ve 15.4 kg silis duman) kullanlmasna ve bu beton karm tasarmnda, silis dumannn (belirli
aralklarla numune uygunluk testi yaplmas kaydyla) kullanlmasnn uygun olacana karar
verilmitir.

K
a
r
m

k
o
d
u

B
e
t
o
n

S

T
S

E
N

A
g
r
e
g
a

K
a
r
m

O
r
a
n
l
a
r

D
m
a
x
=
3
0

m
m

Toplam Dozaj (kg/m
3
)
K
a
t
k

(
S
i
k
a

R
M
C

3
1
0

W
)

%

1

(
k
g
)

kme
(cm)
H
e
d
e
f

D
a
y
a
n
m

(
M
p
a
)

Basn
Dayanm
(Mpa)
i
m
e
n
t
o

U
u
c
u

K
l

S
i
l
i
k
a

D
u
m
a
n

T
o
p
l
a
m

D
o
z
a
j

S
u
/
i
m
e
n
t
o

D
S
-
F
A
1
5
-
S
F
5

C
2
5
/
3
0

(0-4)
%50
kg
(FA)
(4-12)
%24
kg
(CA
1
)
(12-30)
%26 kg
(CA
2
)
0

3
0

d
k

Fck
+s
7

g
n

2
8

g
n

S
K
A

D
U
M
A
N
L
I

B
E
T
O
N

970

465,6

504

308

46,3

15,
4

370

0,49

3,7

18,
0

14,0

38,5

33.
1

50,1

CEM II/A-M (P-LL) 42,5R tipi imentosu ve farkl oranlarda Sugz uucu kl ve 2 farkl firma rn
Silika Duman ile Ilsu Baraj ve HES, C25/30 Dolusavak t kanal betonu karm tasarm ii. DS-
FA15-SF5 Nolu Silika Dumanl Beton Tasarm DS TAKK DARES BAKANLII/Beton-Malzeme
Laboratuvar ube Mdrl tarafndan yaplmtr. Su/balayc oran yerine etkili veya edeer
su/imento oran hesaplanmas (w/c)e=w/(c+k*f) CEM II/A-M tipi imentolarda TS 13515de nerilen
k ve f deeri katsaylar kullanlarak imento ktlesine oranla alnmtr.

6.3 Betonun Is Kontrol
Ilsu Baraj Beton Teknik artnamesi Madde 8.5.15 de belirtildii zere dkm esnasnda betonun ss
aadaki deerleri amayacaktr: [3]

Mays, Haziran, Temmuz,
Austos ve Eyll Dier Aylar
Byk kitleler ve dolusavak t
Demesi
15 C 10 C
Dier dkmler
25 C 20 C

Betonun herhangi bir blmnn ss, aadaki deerleri amayacaktr: [3]
Beton Snflar Maksimum Is
Btn betonlar 45 C
Beton ileminden sonra herhangi bir safhada beton yznn scakl ile sathdan 1 m ierdeki betonun
scakl arasndaki fark, 20C'yi amayacaktr.
24

6.4 Hidratasyon Iss
imentonun karma bileenlerinin su ile ayr ayr kimyasal reaksiyona girdikleri varsaylr ve
hidratasyon sonunda her ana bileen tarafndan deiik hidratasyon rnleri oluur. Hidratasyon olay
imentoyu oluturan maddelerin su ile yapt kimyasal reaksiyondur. imentonun hidratasyonun
srekli olabilmesi iin ortamda suyun bulunmas gerekmektedir.
Silis duman katksnn hidratasyon ss zerindeki etkisi imentonun ne kadar yerine katldna ve
akkanlatrc kullanma durumlarna bal olarak deiebilmektedir. Silis duman katksnn betonda
sadece hidratasyon ssn azaltmak amac ile kullanlmas tavsiye edilmemektedir. imento taneleri
arasnda niform dalm silis duman tanecikleri hidratasyon rnlerinin oluum odaklardr.
Silis duman betonun hidratasyonunu ilk 2-3 saat iinde hidratasyon ssn artrmaktadr. Ancak ileri
yalarda eit imento dozaj baznda aa kan sy azalttn gstermitir. Balangtaki s art
silis dumannn imento hidratasyonunu hzlandrmas ile aklanmaktadr. Silis duman, imento
hidratasyonunu hzlandrrken, sperakkanlatrclarn hidratasyonu geciktirdii kaydedilmitir.
Hidratasyon ssna silis duman ve uucu kln etkisi ilk 72 saat ierisindeki azaltc ynde olmaktadr.
Silis duman kullanlmayan betonlara gre yaklak %8~%10 kadar daha az hidratasyon ss
kmaktadr.
Betonlarda imentolarn hidratasyon slar nedeniyle 20Cnin zerinde scaklk artlar mevsimsel
hava scaklklara bal olarak olumaktadr. Literatrde verilen bilgilere gre ayn ano ierisinde beton
yzey scakl ile merkezi arasndaki 20
0
C scaklk fark betonun atlamas iin yeterli bir farktr.
Beton yerletirme scakl yaklak 20C olduunda betonun ulaaca maksimum scaklklar
40Cnin veya 50Cnin zerinde gerekleebilecektir. Bu nedenle, beton yerletirme scakl
artnamede verilen deerleri amamal ve beton iinde 20Clik scaklk farknn olumamas iin
gerekli tedbirler almak son derece nemlidir.
nemli olan kritik parametre beton ktlesinin merkezi ile evre veya beton yzeyi arasndaki scaklk
fark veya dier bir tarifle beton ierisinde herhangi iki nokta arasndaki scaklk fark hi bir zaman 20
0
Cyi gememelidir. Ancak, betonun termal zelliklerinin belirlenmesi ile bu deer bir miktar deiebilir.

Hidratasyon ss nedeniyle oluan scaklk geliimine bal olarak betondaki scaklk deiiminin
zamanla deiimini veren Grafik 3de gsterilmektedir.

Grafik 3. Betondaki Scaklk Deiiminin Zamana Bal Olarak Gsterimi

imentoya uucu kl ilve edilmesi ile hidratasyon hz yavalamakta ve nihai hidratasyon ss bir
miktar azalmaktadr. Ancak, imentoya ilave olarak sadece silika duman kullanldnda hidratasyon
hznn artt tespit edilmektedir. Taze beton dkm balangc ile tamamlanmasnn srecinde beton
scaklnnn zamana bal geliimini lmek amac ile dkm yerinde; deme ano boyutunun
merkezinde ve memba(upstream) kenarnda olmak zere iki adet beton ierisine yerletirilen scaklk
lerlerin Islift veya thermo-couple yerletirilme plan aada fotoraflarda verilmitir. lk kademe
betonun yerletirilmesini takiben lmler 130 saat srecince belli periyodlarda yaplmtr. Aadaki
tablo ve grafikte dkm tamamlandktan 37 saat sonra betonun ss merkezde pik yapm 73 saat
sonra ise 41,6
0
C olmutur. zellikle merkez ve st yzey arasnda herhangi bir atlak riski
oluturabilecek kadar scaklk farknn olumasna (>20C) yol almamtr.
Bir yap eleman ktlesinde en yksek scakla orta blgede ulalr. Yzeye doru yaknlatka, d
ortama verilen kayplar nedeniyle scaklk der. Bu scaklk farkllklar yap elemannn hacmi ile
dorudan orantldr ve scaklk farkllklar arttka, orta blgelerde oluan genlemeler yzeylerde
25

atlamalara neden olur. Yap elemannn boyutlarnn yansra, enkesitte oluan scaklk profili de
atlama srasnda etkin bir nedendir.
D ortam artlarna yakn olan yzeylerde mevsimsel atmosferik scaklklarn etkili olaca
dnlrse, i blgeler ve yzey ksmlar arasndaki scaklk farkllklar mevsimsel artlara (rzgar,
gece-gndz hava scaklklar) ve zeminin cinsi ve scaklna da bal olacaktr.
Genellikle, yap eleman yzeyinde oluan atlaklar snma aamasnda, yap elemannn en kesiti
boyunca oluan atlaklar ise souma aamasnda oluan derin atlaklardr. Yap elemannn
soumasyla yzeydeki atlaklarda bir miktar kapanma meydana gelse de, ileri yllarda geirimlilik
asndan zayf kesitler meydana gelmi olur. Ilsu Baraj ve HES artnamesi betonun elastisite
modl ve dayanm geliimini gz nne almadan bir elemann iindeki scaklk farkllklarn 20
0
C
arasnda kstlamaktadr.
Betonda oluacak scaklk farkllklarnn ngrlmesi, kontrol altnda tutulmas ve takip edilmesinin
yansra, oluacak en yksek scaklk deeri de kontrol altnda tutulmaldr. Kullanlan malzemelere
bal olmakla beraber, konuyla Ilsu Baraj ve HES Tasarm Kriterleri Raporu-Minimum Donat
Kriterleri teknik artnamesine uygun olarak TAKK dairesinin grne gre bu deerin 70
o
Cnin
zerine kmasn uygun bulmamaktadr. Bu deerin zerinde betonda olumas muhtemel gecikmi
etrenjit hasar (isel slfat hasar) yapnn ileri yllarda kullanm d kalmasna neden olabilir.

izelge 10. B7-10 Anosu Silika Duman ile Hidratasyon Hz ve Nihai Hidratasyon Iss lmleri
Tablosu

Tarih Saat
lm
okuma
zaman(her
saatte
bir)
Kmatif
geen
zaman
Islif t -93
Deme
merkezinde
okunan
scaklk
0
C
Islift -93
Deme
kesinde
okunan
scaklk
0
C
Blok-B7-10
Hava-evre
scakl
0
C
11.3.13 15:30
beton
ncesi
kontrol
0 5,7 5,5 20
beton
dkm
srasnda
okuma
0 15 14,4 19,3
12.3.13 07:00 16 16 21,20 16,90 13,80
12.3.13 11:00 4 20 28,10 26,30 19,80
12.3.13 16:04 5 25 37,00 33,10 15,40
12.3.13 20:15 4 29 40,30 23,80 15,20
12.3.13 23:50 4 33 41,70 24,90 15,00
13.3.13 04:20 4 37 44,50 25,10 15,10
13.3.13 07:00 2,3 39,3 43,90 23,10 15,90
13.3.13 11:04 3 42,3 44,00 23,70 21,50
13.3.13 15:00 4 46,3 44,40 24,10 20,60
13.3.13 19:00 4 50,3 43,40 24,30 18,60
13.3.13 23:00 4 54,3 42,90 23,40 16,70
14.3.13 03:20 4,2 58,5 42,00 22,50 14,50
14.3.13 07:00 3,4 61,9 43,30 19,00 15,80
14.3.13 11:00 4 65,9 39,70 20,90 26,80
14.3.13 15:00 4 69,9 42,40 26,70 21,40
14.3.13 19:00 4 73,9 41,60 21,60 17,70
14.3.13 23:00 4 77,9 41,90 21,50 15,70
15.3.13 03:00 4 81,9 40,50 20,00 13,20
15.3.13 07:00 4 85,9 41,30 17,80 17,70
15.3.13 11:00 4 89,9 41,20 24,70 23,80
15.3.13 15:00 4 93,9 39,60 22,80 22,20
15.3.13 19:00 4 97,9 38,90 21,90 18,30
15.3.13 23:00 4 101,9 38,30 21,80 17,50
16.3.13 03:00 4 105,9 38,10 21,60 21,80
16.3.13 07:00 4 109,9 36,80 20,80 18,50
16.3.13 11:00 4 113,9 37,00 23,20 23,30
16.3.13 15:00 4 117,9 36,50 21,20 21,50
16.3.13 19:00 4 121,9 36,00 20,50 19,70
16.3.13 23:00 4 125,9 34,50 19,00 14,60
17.3.13 03:00 4 129,9 33,30 18,50 14,00
17.3.13 07:00 4 133,9 33,10 18,20 13,60
Dolusavak-D Kanal Deme BloklarSilika
Dumanl+Kll Karm, B7-10 Blok Beton Dkm
TRKYE CUMHURYET
ORMAN VE SU LER BAKANLII
BARAJLAR VE HES DARES BAKANLII
ILISU 16. BLGE MDRL
39,60
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
0 0 16 20 25 29 33 37 39,3 42,3 46,3 50,3 54,3 58,5 61,9 65,9 69,9 73,9 77,9 81,9 85,9 89,9 93,9 97,9101,9105,9109,9113,9117,9121,9125,9129,9133,9
I
s
i
f
t

(
T
h
e
r
m
o
c
o
u
p
l
e
)

s
c
a
k
l
k

o
k
u
m
a
l
a
r
,

D
e
r
e
c
e

Kmlatif Geen Zaman(saat)
B7-10 Blok Beton Dkm Hidratasyon - Zaman geliimi ilerleme mukayesesi
Islift -93
Deme kesinde okunan scaklk
0C
Islift -93
Deme merkezinde okunan scaklk
0C
Blok-B7-10 Hava-evre
scakl
0C
26

izelge 11. C7-5 Deme-Perde Duvar Anosu Silika Duman le Hidratasyon Hz ve Nihai
Hidratasyon Iss lmleri Tablosu

Resim 13. C7-5 Deme-Perde Duvar Anosu Kalp-Donat ve Isller Resimleri

6.5 Basn Dayanm
imentonun veya bir balayc maddenin dayanm kazanmas su olayn birbirini izlemesi sonunda
meydana gelmektedir.
1. Hidratasyon olay : imentoyu olusturan maddelerin su ile yapt kimyasal reaksiyondur.
2. Katlama olay : Priz yapma
3. Sertleme olay : Dayanm kazanma seklinde mekanik bir olaydr.
nce silis duman taneleri ara yzeydeki boluklar doldurmakta, terleme azald iin agrega teneleri
altnda daha az su toplanmakta ve daha yapkan hale gelen hamur ile agrega teneleri arasndaki
fiziksel aderans artmaktadr. Silis duman puzolanik aktivitesi nedeni ile serbest kireci balayarak silika
jeli oluturur. Agrega etrafndaki gei blgesi kalnln azaltr. imento hamurunun younluunu
artrr. Bunun sonucu olarak da dayanm artar. Silis dumannn betona ilavesi basn dayanmn
olduka artrmaktadr. Bu durum silis duman katksnn boluk orannn azaltmasna ve puzolanik
aktivitesinin ok yksek olmasna balanmaktadr.
Silis duman ilavesiyle beton mukavemetinin artmasnn esas nedenleri kullanlan silis dumannn
miktarna, su-balayc oranna, balayc malzeme miktarna, imento tipine, su azaltc katknn
cinsine, kr durumuna ve zamana balanmaktadr. Silis duman kullanlarak elde edilen betonun
Tarih Saat
lm
okuma
zaman(her
saatte
bir)
Cumulative
passing
time
Islift - 95
Deme/duvar
merkezinde
okunan
scaklk
0C
Islift - 96
Deme/duvar
st ksmnda
okunan
scaklk
0C
Islif t - 97
Deme/duvar
kesinde
okunan
scaklk
0C
Blok-C7-5
Hava-evre
scakl
0C
16.4.13 09:00 3,00 3,00 20,40 20,40 20,60 18,60
16.4.13 13:20 4,20 7,20 17,30 14,60 15,10 21,70
16.4.13 17:00 3,40 10,60 22,60 17,70 17,70 22,60
16.4.13 21:00 4,00 14,60 32,60 25,90 23,80 14,80
17.4.13 02:00 5,00 19,60 39 34,10 28,10 11,20
17.4.13 08:00 6,00 25,60 44,40 38,80 29,90 16,10
17.4.13 11:30 3,30 28,90 43,70 37,40 29,10 20,10
17.4.13 16:40 5,10 34,00 45,60 39,10 28,60 17,60
17.4.13 21:00 4,20 38,20 49,80 40,90 28,00 16,90
18.4.13 02:00 5,00 43,20 51,30 40,60 26,30 15,70
18.4.13 07:30 5,30 48,50 54,70 42,00 27,20 18,30
18.4.13 11:12 3,42 51,92 54,80 41,50 27,90 20,30
18.4.13 16:10 4,58 56,50 54,90 41,50 27,80 19,70
18.4.13 22:00 5,50 62,00 55,70 40,20 26,00 13,80
19.4.13 02:00 4,00 66,00 55,90 39,80 24,80 12,50
19.4.13 07:00 5,00 71,00 56,10 38,90 23,60 14,40
19.4.13 11:00 4,00 75,00 56,40 38,90 30,90 16,30
19.4.13 16:00 5,00 80,00 56,50 38,90 30,70 15,70
19.4.13 21:00 5,00 85,00 56,40 38,30 22,00 13,50
20.4.13 02:00 5,00 90,00 56,30 37,50 20,50 11,90
20.4.13 07:25 5,25 95,25 57,40 38,30 21,10 17,80
20.4.13 11:15 3,50 98,75 55,20 36,30 23,10 23,40
20.4.13 16:05 4,50 103,25 55,00 36,10 22,80 18,00
20.4.13 21:00 4,55 107,80 55,70 36,90 21,10 14,50
21.4.13 02:00 5,00 112,80 55,40 36,10 19,30 10,20
21.4.13 08:49 6,49 119,29 54,40 34,30 17,40 14,90
21.4.13 11:00 2,11 121,40 54,40 34,50 18,80 13,30
21.4.13 16:00 5,00 126,40 54,10 34,20 18,20 16,90
21.4.13 23:00 7,00 133,40 53,80 34,50 18,20 13,10
22.4.13 02:00 3,00 136,40 53,60 34,30 17,10 11,40
22.4.13 07:35 5,35 141,75 53,10 33,10 15,40 13,40
22.4.13 11:20 3,45 145,20 53,60 34,40 17,70 15,30
22.4.13 15:35 4,15 149,35 53,40 31,00 17,10 16,30
22.4.13 22:00 6,25 155,60 52,40 32,70 16,90 11,90
23.4.13 02:30 4,30 159,90 52,10 27,00 16,30 12,00
23.4.13 07:20 4,50 164,40 51,70 31,20 16,50 12,60
23.4.13 11:10 3,50 167,90 51,40 32,50 22,60 19,30
23.4.13 16:30 5,20 173,10 51,10 32,40 22,50 21,20
Dolusavak-D Kanal Deme Bloklar
Silika Dumanl+Kll Karm, C7-5 Blok Beton ve Orta Duvar
Dkm
TRKYE CUMHURYET
ORMAN VE SU LER BAKANLII
BARAJLAR VE HES DARES BAKANLII
ILISU 16. BLGE MDRL
55,00
0,00
10,00
20,00
30,00
40,00
50,00
60,00
70,00
3 7,210,6 14,6 19,6 25,6 28,93438,2 43,2 48,5 51,92 56,562 66 71 75 80 85 9095,25 98,75 103,25 107,8 112,8 119,29 121,4 126,4 133,4 136,4 141,75 145,2 149,35 155,6 159,9 164,4 167,9 173,1
I
s
i
f
t
(
T
h
e
r
m
o
c
o
u
p
l
e
)
s
c
a
k
l
k
o
k
u
m
a
l
a
r
,

D
e
r
e
c
e
-
C
Kmlatif Geen Zaman(saat)
Blok C7-5 Beton Dkm Hidratasyon - Zaman geliimi ilerleme mukayesesi
Islif t - 96
Deme/duvar st ksmnda okunan scaklk
0C
Islif t - 95
Deme/duvar merkezinde okunan scaklk
0C
Blok-C7-5 Hava-evre
scakl
0C
27

basn dayanmnn optimum olmasn salayan esas neden ise silis duman miktar ile kullanlan
akkanlatrcnn dozaj salamaktadr. Akkanlatrc kullanmadan retilen silis duman betonunun
su ihtiyac sabit ilenebilirlik iin direkt olarak silis duman miktarna baldr.
Silis duman betonunun basn dayanm zerinde kr scaklnn ok nemli bir etkisi vardr. Silis
dumannn puzolanik reaksiyonu kr scaklna kar portland imentosundan daha fazla hassastr.
Kr scaklnn artmas silis duman betonunun dayanm kazanmasn hzlandrmaktadr. Silis
dumannn basn dayanm karakteristii portland imentosundan genel olarak farkldr. Uygulamadaki
kr scakl 21 ila 24 derece standart deerler arasndadr.
Silis duman katkl betonlarn ilk gnlerdeki dayanm da olduka yksek olabilmektedir.
7 gnlk basn dayanm ortalamalarda 30 MPa n zerindedir.
28 gnlk basn dayanm ortalamalarda 45 MPa n zerindedir.
90 gnlk basn dayanm ortalamalarda 54,5 MPa n zerindedir.

izelge 12. Basn Mukavemet Test Sonular- B7-10 Nolu Deme (7 ve 28 gn)

KAYIT NO
SAMPLE NR :
A119
NUROLCENGGZ ORTAK GGRGfGMG
BENEY TALEP EBEN
REQUESTED BY
N0N0NE KABI 0L0LERI
SAMPLE MOLD DIMENSION
N0N0NE ALANI
SAMPLE AREA
N0N0NE BACNI
SAMPLE VOLUME
C0KNE
SLUMP,mm
150*150*150 mm 225 cm
2
3375 cm
3
128
PR0}E BET0N SINIFI
CONCRETE CLASS
C25/30 Ada : Pafta :
BETONUN DKLD; GNfAAT
ADRESG
CONCRETE CASTING SECTION
BET0N0N B0K0LB00 YAPI ELENANI
CONCRETE CASTING IN PLACE
BAZIR BET0N FIRNASI
CONCRETE PRODUCTION COMPANY
KATKI
ADMIXTURE
N0N0NE N0SAMPLE NR
1 2 3 4 5 6
N0N0NE ALINNA TARIBI
TAKEN OF SAMPLE DATE
11.03.2013 11.03.2013 11.03.2013 11.03.2013 11.03.2013 11.03.2013
BET0N SICAKLIICONCRETE TEMP. 10,2 10,3 10,1 10 10,2 10,4
N0N ALINBII TRANSNIKSER
TAKEN OF SAMPLE TRUCK
SIRA NO
TEST TARIBI = TESTED DATE 22.03.2013 22.03.2013 22.03.2013 08.04.2013 08.04.2013 08.04.2013
N0N0NE YA$I u0N
SAMPLE AGE
7 7 7 28 28 28
BIRIN BACIN AIRLII
UNITE VOLUME WEIGHT
2,45 2,45 2,46 2,46 2,46 2,46
(gr/cm
3
)
N0N0NE KIRILNA Y0K0
CRUSHING LOADED (KN)
728,8 732,6 729 1052,1 1079,5 1077,2
BASIN uERILNESI
PRESSURE STRENGTH (N/mm
2
)
32,4 32,6 32,4 46,8 48,8 47,9
0RTALANA BASIN uERILNESI
AVERAGE COMPR STRENGTH (N/mm
2
)
AVERAGE COMPR STRENGTH (15*30
standart silindir cinsinden
(N/mm2)
2,5 2,5
32,5 47,8
26,0 38,3
Dolusavak fut Kanal B710 Deme
Spillway Chute Canale Part of number B710 Slab structure concreting
Sikament RMC 310W
T.C.
ORMAN VE SU 7bLER7 BAKANLI)I
Devlet Su 7leri Genel Mdrl 16. Blge Mdrl
ILISU BARAJI VE H7DROELEKTR7K SANTRALI
Dolusavak fut Kanal
Spillway Chut Canale Construction
BETON BASIN DENEY RAPORU
DAILY COMPRESSIVE STRENGTH TESTS
D.S.G
0RTAN SICAKLII
AMBIENT TEMPERATURE
Parsel :
28

izelge 13. Basn Mukavemet Test Sonular- B7-10 Nolu Deme (28 ve90 gn)

KAYIT NO
SAMPLE NR :
A119
BENEY TALEP EBEN
REQUESTED BY
N0N0NE KABI 0L0LERI
N0N0NE ALANI
SAMPLE AREA
N0N0NE BACNI
SAMPLE VOLUME
C0KNE
SLUMP,mm
150*150*150 mm 225 cm
2
3375 cm
3
128
PR0}E BET0N SINIFI
CONCRETE CLASS
ADRESG
BAZIR BET0N FIRNASI
KATKI
ADMIXTURE
N0N0NE N0SAMPLE NR
1 2 3 4 5 6
11.03.2013 11.03.2013 11.03.2013 11.03.2013 11.03.2013 11.03.2013
BET0N SICAKLIICONCRETE TEMP. 10,2 10,3 10,1 10 10,2 10,4
SIRA NO
N0N0NE YA$I u0N
SAMPLE AGE
28 28 28 90 90 90
BIRIN BACIN AIRLII
UNITE VOLUME WEIGHT
2,46 2,46 2,46 2,46 2,46 2,46
(gr/cm
3
)
N0N0NE KIRILNA Y0K0
1052,1 1079,5 1077,2 1177,2 1237,4 1266,7
BASIN uERILNESI
2
)
46,8 48,8 47,9 52,3 55 56,3
2
)
(N/mm2)
2,5 2,5
47,8 54,5
38,3 43,6
Dolusavak fut Kanal B710 Deme
Spillway Chute Canale Part of number B710 Slab structure concreting
Sikament RMC 310W
T.C.
Dolusavak fut Kanal
D.S.G
0RTAN SICAKLII
AMBIENT TEMPERATURE
Parsel :
29

izelge 14. Basn Mukavemet Test Sonular C7-5 Nolu Orta Perde Demesi (7 ve 28 gn)

KAYIT NO
SAMPLE NR :
A185
BENEY TALEP EBEN
REQUESTED BY
N0N0NE KABI 0L0LERI
N0N0NE ALANI
SAMPLE AREA
N0N0NE BACNI
SAMPLE VOLUME
C0KNE
SLUMP,mm
150*150*150 mm 225 cm
2
3375 cm
3
128
PR0}E BET0N SINIFI
CONCRETE CLASS
ADRESG
BAZIR BET0N FIRNASI
KATKI
ADMIXTURE
N0N0NE N0SAMPLE NR
1 2 3 4 5 6
16.04.2013 16.04.2013 16.04.2013 16.04.2013 16.04.2013 16.04.2013
BET0N SICAKLIICONCRETE TEMP. 10,1 9,1 9,8
SIRA NO
N0N0NE YA$I u0N
SAMPLE AGE
7 7 7 28 28 28
BIRIN BACIN AIRLII
UNITE VOLUME WEIGHT
2,51 2,51 2,51 2,5 2,5 2,5
(gr/cm
3
)
N0N0NE KIRILNA Y0K0
702,3 694,9 655,6 1038,6 1092,5 1085,3
BASIN uERILNESI
2
)
31,2 30,9 29,1 46,2 48,6 48,2
2
)
(N/mm2)
2,5
30,4 47,7
24,3 38,1
Dolusavak fut Kanal C75 Orta Perde Duvar
Spillway Chute Canale Part of number C75 Middle Curtain Wall structure First
stage concreting
Sikament RMC 310W
T.C.
Dolusavak fut Kanal Gnaat
D.S.G
0RTAN SICAKLII
AMBIENT TEMPERATURE
Parsel :
30

6.6 Uygulamada Dikkat Edilecek Hususlar

Silika/silis dumannn beton ierisinde kaplad geni yzey alan nedeni ile beton
ierisindeki serbest su oran lde azalr.
Buna bal olarak silica dumannn beton ierisindeki boluklar doldurmas terlemeyi
azaltr.
Buharlama nedeni ile kaybolan karma suyu oran terleme hzndan fazla ise plastik
bzlme atlaklarnn olumas kanlmazdr.
Silica dumanl betonlar plastik bzlme atlaklarna nemli lde eilimli betonlardr.
zellikle evre ssnn yksek, nem orannn dk ve rzgar etkisine ak alanlarda
beton dkm esnasnda koruyucu nlemler alnmaldr.
ut kanal gibi yksek akm hzlarn maruz hidrolik yaplarda(blgelerde) projelerde
belirtilen pas paylarnn arazide salanmasna zen gsterilmelidir.
Dk su /imento oranl karmlar kullanlmaldr.
Silika dumanl betonlar dkm esnasnda ilenebilecek en yksek slampla
yerletirilmelidir.
Silica dumanl betonlarda dkm, nihai yzey hazrlama ve krleme ilemleri ara
verilmeksizin yaplmaldr.
Deme betonlarnda son tabaka vibratrl mastar kullanlarak sktrlmaldr.
Geni yzey alanlarna sahip demelerin dkmnden nce nihai yzeyin ok daha iyi
hazrlanmas ve karlalabilecek problemlerin nceden tespiti iin daha kk lekli
deneme dkmlerinin yaplmas daha iyi olur.
Plastik bzlme atlaklarnn nlenmesi ve uygun yzey bitirmelerinin baarl ekilde
tamamlanmas iin %10 dan daha az silika duman oran kullanlmaldr

Bu hususlara ilave olarak ; [6]
Betonun kurumas bahsinde
a) Plastik kabuklanma olmamas iin perdah ya da yzey dzeltme ve malalamak (Floating
and Troweling) ileminin basamakl ya da senkronize olmamasndan kaynakl dalgal ya
da dalga dalga kabuklanmalar meydana gelir.
b) Plastik bzlme atlaklarn rastgele ynelimli ve deme kenarlarna doru gitmeyen tipik
atlaklar olduun ve fazla derine inmediini yazmtr.
c) Balang ilk kurumann olduu yerde Plastik kabuklanma yada Plastik bzlme
atlaklarn nlenmesi tipik yzey sonlama diyagramn aadaki gibi vermitir.
Betonun yzey sonlama dzeltmesi admlar srasyla aadaki ekilde belirtilmitir.
- Yer-Mastar (beton dkm mastar)- Perdah Malas (uzun kollu)
- Bekleme -Sakncaldr !
- Perdah (Yzey Dzeltme)-Mala Kullanlmal
- Bekleme Az Sakncaldr
- Krleme

Kurumaya kar nlem olarak:
a) Buharlama(sisleme) ile kr
b) Tek pass yzey finileme
c) Sentetik fiberler
d) Souk beton
e) Rzgar krclar kullanmak
f) Gne nlarna kar krclar
g) Gece alma ve dkm
h) Betonun sonlama ilemleri ile plastik betonun kapatlarak korunmas
31

Kr ve koruma bahsinde:
Silika Duman reticilerinin nerdiklerine gre: Beton Yerletirildikten sonra 10 ila 15 dakika ierisinde
kre balamaldr.
Telis (burlap) kullanlarak slak kr yaplr ve plastik naylon benzeri rt ile bu telisler kapatlr.
Silika Duman beton yzeyinin tamamen kurutulmasna maruz durum srelerine yerletirme tiplerine
baklmakszn izin verilmemelidir.
Kr ve atlak maddesinde bahsedildii zere;
a) Krleme: Silika Dumanl beton minimum 7 gn sre ile slak kre tabi tutulmaldr.
b) Krleme tamamlanncaya kadar sertlemesine yada plastik hale gemesine asla izin
verilmemelidir.
c) Betonun iine girilmeden Uzun Sapl Perdah yzey dzeltme malalar kullanlmaldr.

7BETONDA GERGENLK DENEY SONULARI
Portland imentosu ile birlikte kullanldklarnda, mineral katk maddelerinin beton bnyesindeki iri
boluklar kltme ve betonun geirgenliini azaltabilme kabiliyetleri en nemli zellikleridir.
Aratrmalar puzolanlarn beton geirgenliini indirgemekte ok etkili olduklarna iaret etmitir.Normal
betonlarda srekli a yapsna sahip olan kapiler boluklar silis dumanl betonlarda azalm ve
sreksiz olmutur. Hem filler(taunu) hem de puzolan rol stlenen silis duman tanecikleri imento
hamuru-agrega aderans blgesini youn bir yapya kavuturmutur. Kaldi ki kullanlan agrega
kombine garadasyonunda No 200(0,075mm) elektenden geen ince malzeme oran maksimum %10
dur.

Betonun basn mukavemetinin sertlemi imento hamurundaki boluk oran kadar boluk
geometrisinden de etkilendii bylece betonun basn mukavemetini yapsal boluk orann azaltmak
kadar onlar kreselletirmenin de beton basn mukavemetini nemli derecede arttracan
aratrmalarla belirtilmitir.

Betonun mikro yapsal zellikleri dorudan dayanklln ve durabilitesini etkilemektedir. Betonun
dayanm haricinde geirimsizlik, betonun potansiyel durabilitesinin en iyi gstergesidir. nk beton
geirgen ise iine zararl maddeler nfuz edebilir. Zararl maddeler, betonarme demirinin korozyonunu
meydana getiren slfat tesiri, karbonatlama ve klorrn nfuzuna neden olmaktadr.

Silis dumanl betonlarn su geirimlilii katksz betonlardan daha azdr. nce tanelerin beton
iersindeki boluklar doldurmas ve puzolanik reaksiyonlarn bir an nce balayarak kapiler boluklar
azaltmas, bunun muhtemel nedenleri olarak belirtilmektedir.

7.1 Betonda Su leme Derinliinin Deney deerlendirmesi
Kompozit bir yap malzemesi olan sertlemi betonun en az 28.gnlk numuneleri zerinde
Maksimum Su leme Derinlii (MSD) ile ilgili Standart kriterler karlatrma yaplabilmesi iin
aadaki izelge-1 de verilmitir(DSI-TAKK).

izelge 15. Betonda Su leme Derinliinin Deerlendirmesi iin Kriterler
Su Geirimlilii Deerlendirmesi Su leme Derinlii, mm
Geirimli Beton > 50
Geirimsiz Beton < 50
Zararl Ortamlara Kar Geirimsiz Beton < 30

Ilsu Baraj ve HES Projesi Dolusavak Yaps t Kanal Beton Tasarm Teknik Raporundaki)
tablodaki DS-FA15-SF5 karm koduyla gsterilen 4 Nolu beton karmlar hazrlanarak 6 adet
(150x150x150) mm kp ekilli numuneler(aadaki izelge-2 de belirtilen zellikleri olan) su
geirgenlii tayini iin alnmtr. Bu numuneler zerinde TS EN 12390-8 standardna gre DS TAKK
DARES BAKANLIIBeton-Malzeme Laboratuvar ube Mdrlnde gerekletirilen sertlemi
betonda Su leme Derinlii deney sonularn raporuna gre retilen Silika Duman ve Uucu Kl
mineral katkl betonlarn geirimsiz kimyasal etkilere kar da dayankl olduu saptanmtr.

32

izelge 16. (150x150x150) mm kp ekilli numuneler
KP NO
KARIIM
TASARIM
NO
ZELLKLER
DKM
TARH
DKM YER 28.GN
139
DS-FA15-
SF5
C25/30 mm Silika
Dumanl Beton
29.03.2013
Dolusavak ut
Kanal
B7-4 nolu
Deme
26.04.2013
180
DS-FA15-
SF5
C25/30 mm Silika
Dumanl Beton
13.04.2013
Dolusavak ut
Kanal
F7-4 nolu
Deme
11.05.2013

izelge 17.DS TAKK DARES BAKANLIIBeton-Malzeme Laboratuvar ube Mdrlnde
Gerekletirilen Sertlemi Betonda Su leme Derinlii Deney Sonularn [5]
Lab. No Numunenin
Tarifi
Deney Esnasnda
Numune Ya
Su leme Derinlii, mm
(TS EN 12390-8)
Deney
Tarihi

13-0277
139-1 53 24 21.05.2013
139-2 53 29 21.05.2013
139-3 53 29 21.05.2013
180-1 41 30 24.05.2013
180-2 41 20 24.05.2013
180-3 41 31 24.05.2013

8DOLUSAVAK DEME BETONUNDA MEYDANA GELEN ATLAKLAR
atlak oluumu, yapnn uygun ilevini veya dayanklln bozmayacak veya kabul edilemez yap
grnne sebep olmayacak ekilde snrlandrlmaldr. Yapnn istenen ilevini bozmayan
atlaklarn oluumuna, geniliklerinin kontrol iin herhangi bir mdahalede bulunulmadan izin
verilebilir.
Beton yaplardaki atlaklar ok farkl sebepten dolay oluabilir. atlaklar, iki temel atlak tipi olarak
ayrmak yaygn bir uygulamadr:

A. Sertlemi veya sertleen betonda gerilmeden kaynaklanan atlaklar: bu durumda atlak
paternleri, atlak oluumunun hemen ncesindeki koullarda maksimum temel gerilme ynne
dik olan, iyi-tanmlanm bir ynelime sahiptir. atlak oluumundan sorumlu ekme
gerilmeleri, ya uygulanan kuvvetlerden ya da yapsal elementin serbest termal ve rtre
deformasyonundan dolay oluabilir. Her iki durumda da, tasarm aamasnda atlaklarn
geniliini kontrol etmek amacyla gerekli nlemler mutlaka dikkate alnmaldr.

B. Plastik betonda atlaklar: bu durumda, atlaklar, beton hala plastik iken, yani henz prizini
almamken gerekleir. Bu durumda, bu tip atlaklar kontrol etmek veya nlemek iin, beton
dkm veya beton kr srasnda gerekli nlemler mutlaka alnmaldr. Bu aamada oluan
atlaklar iin en yaygn sebepler:

i. Plastik rtre: plastik rtre atla, yzeydeki nem buharlama oran, yzeye nem salanan
(betonun terlemesi araclyla) oran getii zaman gerekleir. Beton yzeyleri az dayanm
olduunda tamamen kurur ve bzr ve bu nedenle, atlar. Kuruduu zaman kil zeminde
gerekleen atlama ile aralarnda baz benzerlikler bulunabilir. Bu atlaklar genellikle, Resim
14de gsterildii gibi rastgele bir ynelim sergilemektedir. Bu atlaklar genelde esas olarak
betonun yzeysel tabakasn etkileyen s (yzeysel) atlaklardr.

Resim 14. Plastik Rtre atla
33

ii. Snrlandrlm oturma: ilk yerleim, titreim ve yzey bitirmeden sonra betonun sertlemeye
devam etme eilimi vardr. Bu sre ierisinde plastik beton, donat elii, daha nce
yerletirilmi bir beton veya kalp tarafndan lokal olarak snrlandrlabilir. Bu lokal snrlama,
snrlayc elemann yannda boluklara, atlaklara veya her ikinse yol aabilir. Bu tr atlak
oluumunun bir rnei Resim 15de gsterilmitir. Eer oturma bir ubuk tarafndan
engellenmise atlaklar ubua paralel olarak ilerler.

Resim 15. Snrlandrlm Oturmadan Kaynaklanan atlak

Rtre denildiinde otojen ve kuruma rtresi anlalmaktadr. Rtre, kuruma rtresi ve otojen rtrenin
birleimidir. Otojen rtre hidratasyon reaksiyonlar srasnda betonun isel su tketimi ile oluur.
Hidratasyon reaksiyonlar sonucu oluan rnlerin hacmi orijinal hidrate olmam rnlerin hacminden
daha fazladr. TS 500de bal neme , ykleme yana , edeer kalnla gre rtre ekil deitirmesi
hesaplanr. Ara deerler iin dorusal oranlama yaplabilir.

Grafik 4. Otojenik Bzlme Geliiminin Genel Trendi

Rtrenin lm sertlemi beton deneylerinde rtre lm iin bir standart bulunmamaktadr. Fakat
tamir harlar iin gelitirilmi EN 12617-4 deneyi vardr. 40x40x160mm prizmalarda uygulanmaktadr.
Kuruma rtresi servis koullarnda olutuundan deneylerde kullanlacak karmlar iin hedef
su/imento oran ayn olmaldr. EN 1992deki denklem kullanlarak farkl bal nem ve farkl
zamanlardaki rtre miktarlar incelenebilir. Otojen rtresinin hesaplanmas iin ise bir standart
bulunmamaktadr. Maksimum rtre aadaki denklemle belirlenir.(EN 1992 Eurocode 2 de belirtildii
zere). [11]

e
ca
() =2.5 (f
ck
10) x 10
-

Rtrenin zamanla geliimi ise aadaki denklemle belirlenir.

e
ca
(t) = e
ca
() x (1-exp(-0,2t
0,5
))

34

Bunun sonucu ekme gerilmeleri ve rtre oluur. Normal betonda otojen rtre 100 mikron ekil
deitirme kadardr. Daha yksek dayanml ve daha dk su/imento oranna sahipbetonlarda
kuruma rtresi daha fazla olabilir.

Rtre yada bzlme tm Portland imento trlerinde grlen bir olgu olup, boyutlu halde hacim
deiimi, iki boyutlu halde ise boy deiimi olarak tarif edilmektedir.Rtre kendi iinde kuruma rtresi,
plastik rtre, sl rtre ve otojen rtre olarak bir ka snfa ayrlabilir.

Plastik rtre, imento esasl malzemenin plastik kvamda olduu halde iken ar scak ve rzgarl
havada genellikle deme tr geni yzeyli elemanlarda grlr. Plastik rtre, imento esasl
malzemenin perdahlanma ve bitirilme iini geciktirir.

Bnyesel rtre olarak da bilinen otojen rtre, kimyasal bir rtre olup, kanlmaz bir durumdur. imento
ve suyun reaksiyona girmesi sonucunda ortaya kan rnn hacmi reaksiyona giren maddelerin
hacimleri toplamndan kk olur, burada oluan hacim azalmasna otojen rtre denilmektedir.

Isl rtre, tm maddelerde olduu gibi, scaklk deiimi etkisi sonucunda imento esasl
malzemelerde oluan hacim ya da boy deiimidir.

Kuruma rtresi ise balangta nemli halde olan imento esasl malzemenin bulunduu ortama gre
nemini kaybetmesinden kaynaklanan hacim ya da boy deiimidir.

Plastik ve sl rtre hava durumundaki deiimler sonucunda olutuundan uygun koullarda bu
rtreler kontrol altna alnabildiinden ve otojen rtre de kanlmaz olduundan dolay, kuruma
rtresinin kontrolu nem tamaktadr.

Silis duman katkl imento karmlar katksz olanlara gre daha yksek rtre potansiyeli
ierir.Kartrma ynteminin silis duman katkl betonlarda atlak olumas zerine nemli etkisi
olduu deneylerde grlmtr. imento ve silis duman normal biimde suyla kartrldnda,
kalplanan ve nemli ortamda saklanan numunelerde ilk 24 saat iersinde bile atlaklar olumu, buna
karlk suyla silis duman nceden kartrlarak elde edilen erbete imento katldnda bu atlaklara
rastlanmamtr. Bylece n slatma yaplmad takdirde silis dumannn imento erbetinden su
ekerek dahili kuruma rtresine ve dolays ile grnr atlaklara neden olduu dnlebilir.

Silis duman partiklleri ar derece ince olduundan ve zgl yzeyi artrdndan, taze beton
iindeki bir ksm su bu partikller tarafndan tutulmaktadr.Bylece taze beton ierisinde ykselecek
olan su azaldndan bu durum kanamay da azaltmaktadr.Kanamann azalmasyla plastik rtre ve
atlaklarnn oluma tehlikesi ba gstermektedir.

Betonda atlak oluumu kanlmaz bir olaydr. Tipik oluum yerleri vardr. atlak varsa ona dik
dorultuda ekme gerilmesi vardr. Gerilmelerin olumas iin deformasyonlarn tutulmas veya
nlenmesi gerekir. atlaklar, deiik zellikler gsterirler. Rtre (serbest bzlme) engellenirse atlak
oluur. atlaklar, ekme dayanmn drr, ieriye giren su ile birlikte dona dayankllk ve kimyasal
etkilere dayankllk azalr.

Amalanan ilevi gerekletirmek iin beton ar miktarda atlama ile tehlike iinde olabilir. Silika
dumanl veya dumansz bir betonun erken atlamaya olan eilimi birok faktre baldr. Betondaki
hacim deiiklikleri, nemli olarak otojenik rtre, plastik rtre, kuruma rtresi, scaklk deiimi ve
snmeden dolay olumaktadr.

Beton, ekme gerilimlerinin betonun ekme dayanm atnda atlar. Bu nedenle, yksek ekme
dayanm atlak oluumuna kar direnci artrmaktadr. Betonun yerletirilmesini mteakip ilk birka
gnde atlamaya neden olan ekme gerilimleri elastisite modlnn azaltlmas, scaklk deiimi ve
otojenik, plastik ve kuruma rtresi nedeniyle deformasyonlarn azaltlmas ile azaltlabilir

Dk s/ oranna sahip dier betonlar gibi silika dumanl ve uucu kll beton da kendi kendine
kurumaya (self-desiccation) meyillidir. Silika dumanl beton ilave su gerektirmeden dayanm
kazanmaya devam eder. Kendi kendine kuruma zellikle s/ oran 0,42den kk betonlarda daha
fazla grlmektedir.

35

Silika dumanl harlarda, isel bal rutubet zamanla sabit bir ekilde azalr ve 90 gnlk olduunda
kararl hal durumuna ulalmaktadr. Kendi kendine kuruma etkisi zerinde s/ orannn etkisi silika
dumannn kullanm miktarndan daha fazladr. Baz kaynaklarda, silika dumannn betonda otojenik
rtreyi artrd belirtilmektedir. Otojenik rtre veya otojenik hacim deiimi, uygulanan yk, termal
artlar veya rutubet ieriinin etkileri hari imentonun devam eden hidratasyonu tarafndan meydana
getirilen hacim deiikliidir. Hidrate olmayan imentonun hidratasyonu iin gerekli olan suyun kapiler
boluklardan ekilmesi nedeniyle meydana gelir. Bu olay ayn zamanda kendi kendine kuruma ilemi
olarak da bilinir ve boluklardaki bal rutubet orannn dmesine yol alr.

Bu ekilde olduunda hacim azalmas meydana gelmekte ve beton iyaps bzlmeye balamaktadr.
Otojenik rtreden meydana gelen birim deformasyon betonun birim deformasyon kapasitesinden fazla
olduunda atlak oluumu meydana gelir. Normal bir betonda 28 gnde otojenik rtreden (kendi
kendine kuruma) dolay ortalama 40 100 x10-6 mikrostrain civarnda bir birim ekil deitirme
oluabilir. Uzunluu 12 metre olan bir beton elemanda toplam otojenik rtre miktar 40x10-6 x 12.000
= 0,48 mm olarak elde edilir. Bu deer kuruma rtresi nedeniyle oluan deerden ok daha azdr.
Sertlemi betonda kuruma rtresi nedeniyle oluan en byk birim deformasyonu yaklak 600x10-6
mikrostraindir. Betonun ne kadar sre ile kurumaya maruz kald ile bu deer deiebilir. Bu
deerden daha az veya daha fazla olmas kuruma artlarna ve sresine baldr. Dier taraftan
betonun ekme birim deformasyon kapasitesi en fazla 150x10-6 olduundan bu deer aldnda
beton atlamaktadr. [4]

Betondaki hacim deiiklikleri, nemli olarak otojenik rtre, plastik rtre, kuruma rtresi, scaklk
deiimi ve snmeden dolay olumaktadr.atlak oluumunun tahminini yapmak yukarda verilen
faktrler arasndaki karmak etkileimler ve kstlanma derecesi, rijitliin gelimesi ve ekme
gerilimlerinin gelimesi nedeniyle zor bir ilemdir.
Aadaki resimlerde de grld gibi Dolusavak SilikaDuman+Uucu kl karml beton dkm
sonras taze beton yzeyinde oluan Plastik Rtre(bzlme) atlaklar ile Demir Donatlara paralel
oturma atlaklar ayn anda meydana gelmitir.

SD katlarak elde edilen yksek dayanml betonlar normal yapsal betonlara oranla daha gevrek hale
gelmekte ve mekanik etki altnda ani atlak oluumlarna neden olmaktadr.
Silika duman, betonun priz almasn ve erken dayanmn bir miktar artrdndan bu konuda zellikle
scak havalarda kimyasal katknn priz geciktirme zelliinin olmas tercih edilmelidir. Dolusavak
anolarnn imalat srasnda souk derz oluumuna kesinlikle msaade edilmemelidir. Beton dkm,
yerletirme ve sktrma ilemleri mmkn mertebe hzl tamamlanmal ve beton koruma nlemleri
mmkn mertebe erken alnmaldr. Betondan su kayb en aza indirgenmelidir.

Silis dumannn ok ince taneli olmas, taze betonun ierisindeki suyu daha iyi tutmasna ve bu
nedenle betonun daha az terleme gstermesine yol amaktadr. Terlemenin az olmas, beton
yzeyinin dzeltilme ilemine daha erken balanlmasna imkan vermektedir. Dier yandan,
terlemenin ok dk olmas nedeniyle plastik bzlme atlaklar daha kolay oluabilmektedir.

Beton ierisindeki klcal damarlar doldurarak, betonu su geirmez bir yap eleman haline getirmesi
sebebiyle betonun yerlemesinin, sonlanmas ve mastarlanmas aamalarnn yaplmas srasnda
prizlenme aamasnn devam ettii srete betonun nefes alma yeteneinin engellenmesi sonucu;
mekanik etki sonucunda nce mikro seviyede oluan atlaklar ksa srede gzle grlr hale
gelmektedir.

Hidratasyon nedeniyle oluan s, ve dolaysyla scaklk art, yap elemannda genlemeye neden
olur.Hidratasyon derecesinin artmasyla, yap elemanlarnn maruz kald ekme gerilmeleri de art
gsterir ve atlama gerekleir.Oluan atlan genilii, meydana gelen scaklk farkllklarnn
yansra rtre gerilmelerine ve kesitteki mevcut donat durumuna da baldr.
Dolusavak t kanal lokasyonunun eimli bir ak kanal ak ynnde 1:8.25 olmas, 20Mt. ~ 21Mt.
uzunluunda, 10Mt. ~11 Mt.geniliinde projelendirilen deme beton blok anolar metre ktle betonu
kapsamnda olduundan zellikle betonun prizlenme ve sertleme aamasnda graviteye bal
oturma-rtrelerin neden olduu eksene dik atlaklar olumutur.
36

Resim 16. Erken Dnem Prizlenme Aamasndaki Rtre atlaklar Oluumu

Resim 17 .Gravitiye bal oturma-rtrelerinin sebep olduu eksene dik oturma atlak resmi

Resim 18.Uygulama Srasnda Grlen Tipik Rtre atla
37

Resim 19.Uygulama Srasnda Grlen atlaklar

Resim 20.Uygulama Srasnda Grlen atlaklar

Resim 21.Deme Anosu Yzeyindeki atlan Kalp Yan Duvar Grn

38

Resim 22.Beton Dkm Esnasnda Prizlenmeden MeydanaGelen Kabuk Tabakas

8.1 atlak Kontrol
atlaklarin lm, geliimi ve deerlendrimesini yapabilmek iin atlak lm Cetvelleri kullanlmas
pek yaygn bir uygulamadr.Silika dumanl beton hassasiyeti gz nne alndndan dolusavak
deme beton yaplardaki gelien atlak aralklarn ve atla lmek iin Aydnlatmal Mikroskop
kullanlmtr.
Mikroskop Teknik zellikler
- Bytme: (50 x)
- Aydnlatma sistemli (ayarlanabilir)
- Taksimatlanm hassas leri 10 mm / 0.001 mm
- Fokuslama sistemli

atlaklarin lm, geliimi ve deerlendirmesini yapabilmek iin atlak lm cihaz olarak yukarda
bahsedilen Aydnlatmal Mikroskop kullanlmtr. Dklen Silika Dumanl tm anolarda plastik rtre
ve kuruma atlaklar olumutur. Oluan atlaklarn uzunluk, derinlik atlak aral deme boyutuna
gre dalmn ve atlak geometrisini tespit etmek edebilmek amac ile mikroskop hassasiyetinde
lmler yaplmtr.Bu lmler iin belirgin karakteristik olan ve tekrarlanma biimi ve boyutu hemen
hemen birbirilerine benzeyen, ok yakn boyutlu sistematize olan ana atlaklar dikkate deer olarak
deerlendirmeler iin llmtr. Dier yandan bal petei grnl tipik plastik rtre atlaklar tm
beton deme yzeyinde grlmektedir.
Dolusavak beton imalatlarnda baz anolarda farkl geniliklerde ince atlaklara rastlanlmtr. Oluan
atlaklarn genilikleri atlak ler ile lldnde ortalama 0,2 ila 1,0 mm arasnda deiiklik
gstermektedir.
39

Resim 23. Betonda Oluan atlaklarn llmesinde Kullanlan Mikroskop

Resim 24.atlak lmleri

40


TS 500 Madde 13.3 de yaplarn grnn bozacak veya donatnn korozyonuna neden olabilecek
genilikte atlaklarn olumasna izin verilmemelidir. Kesitlerinde, d yklerden oluan eilme, kesme
ve burulma gibi i kuvvetler yannda, genleme ve bzlme gibi hacimsel ekil deitirmelerin
kstlanmas veya mesnet hareketleri ile ortaya kan ekme gerilmelerinin belli snrlar amas ile
oluan atlaklarn genilikleri, elemanlarn bulunduklar ortama gre, izelge 1 de verilen deerleri
gememelidir. [9]

izelge 18.atlak Genilii Snrlar
Ortam W max
Yap ii normal evre koullar 0.4 mm
Yap ii nemli ve yap d normal evre koullar 0.3 mm
Yap d nemli evre koullar 0.2 mm
Yap ii ve d agresif evre koullar 0.1 mm

Ilsu Baraj, dolusavak betonlarnda yap d nemli evre artlarnn olduu varsaym yapldnda
msaade edilen en byk atlak genilii en fazla 0,2 mm kadardr. llen deerler bu deerden
fazla ise bu tip atlaklarn tamir edilmesi gerekmektedir. ACI 224R-01 izelge 4.1de su yaplarnda
maksimum atlak genilii 0,1 mm olarak belirtilmektedir. [2]

8.2 Dolusavak Anolarnda Tespit Edilen Bulgular ve Problemler

Dolusavak inaat iinde kullanlan Silika Duman ve Uucu kl C25/30 snfnda yapsal ktlebetonu
ve bu betonla imal edilen dolusavak t kanallarnn baz anolarnda meydana gelen enineve boyuna
atlaklarn incelenmesi, nedenlerinin aratrlmas ve zmlerinin bulunmasna ynelik DS Genel
Mdrl-TAKK Dairesi Bakanl yapt alma ile atlak lmleri sonucu atlak oluum
mekanizmasnnn aratrlmas ve zm nerileri ile katklarn salamlardr. [7]

DSI-TAKK raporunda atlaklar en aza indirmeye ynelik neriler: [7]

1) atlak oluumlarnn yzeysel olanlarnn plastik rtre (klcal atlaklar), dierlerinin ise
otojenik (kendi kendine kuruma) ve mteakip olarak kuruma rtresi nedeniyle olutuklar
mtalaa edilmektedir.

2) Bu atlaklarn olumasnda beton anolarn alt zemin tarafndan kstlanmas da (restrained)
atlak oluumuna katkda bulunmaktadr.

3) Dier taraftan betonun yapsal ktle betonu snfnda dnlmesi termal etkilerin de atlak
oluumlarna katkda bulunduu tahmin edilmektedir.

4) Betonun dkmn ve bitirilmesini mteakip olarak balatld belirtilen slak telis
uygulamasnn kr iin yeterli olduu konusunda pheler mevcuttur. Kr ileminin 14 gn
sreyle srekli uyguland belirtilmekte ancak balang zamannn ve srecinin bu tip
41

betonlar iin yetersiz olabilecei dnlmektedir. Srenin 28 gne kadar uzatlmas
denenmelidir.
5) Betonun yerletirilmesinden sonra mastar, helikopter uygulamas srelerinden slak telis
uygulamasna kadar geen srenin ok fazla olduu yksek scaklklarda bu srelerde de
nem ve su dengesinin korunmas gereklidir.

6) Betonda kullanlan bazalt tipi kayacn kuruma ekme bzlmesinin hangi seviyede olduu
deneysel olarak belirlenmelidir.

7) Beton kr maddesinin uygulanmas bu tip su yaplar iin nerilmemektedir. Bu uygulama
slak kr uygulamasnn yaplamamas durumunda dnlmesi gerekli bir seenektir.
Ayrca bu yntem, yzey alan/hacim oran nispeten yksek olan betonlar iin daha uygun
bir kr yntemidir.

8) Islak kr yntemi ile atlaklarn nlenemedii durumlarda kr bileeni uygulama yntemine
bavurulabilir. Kullanlmas durumunda yapsnda beyaz pigment ieren ve gne n
yanstan su esasl akrilik kr bileenleri tercih edilmelidir.

9) Dolusavak anolarnda oluan atlaklarn belirli aralklarla ve sreyle izlenmesinin
neticesinde atlaklarn ileri tarihlerde epoksi enjeksiyonu ile tamir edilmesi gerekmektedir.
Dolusavak gibi su yaplarnda oluan 0,1 mm genilikteki atlaklarn da tamirinin yaplmas
nem arz etmektedir.

10) Epoksi Enjeksiyon ile Tamir:

0,05 mm genilie sahip atlaklar epoksi enjeksiyonu yntemi ile balanarak tamir edilmektedir. Bu
teknik genel olarak bir enjeksiyon girii ve atlak boyunca yakn aralklarla oluturulan hava alma
klarndan ibaret bir sistemdir. Dier ak olan atlak aklklar ise yaltlarak (kapatlarak) basn
altnda epoksi enjeksiyonu gerekletirilir. Epoksi enjeksiyonu srasnda ilem sras aadaki gibidir:

i. atlaklar temizlenir,
ii. atlak yzeyleri yaltlr,
iii. Epoksi girii ve hava alma klar monte edilir,
iv. Epoksi kartrlarak hazrlanr,
v. Epoksi enjekte edilir ve yzey yaltm kaldrlr.

9 PERDAHLAMA VE BETONUN BAKIMI (KR)
Beton yzeyinin perdahlanmas ilemi, przsz bir yzey grnm elde etmenin yan sra, anma
dayanm ve d etkilere kar dayankll yksek bir beton yzeyi elde etmek amac ile yaplr
Bu ilk mastarlama ilemi terleme ile yzeye su toplanmadan nce tamamlanm olmaldr. Yzeyin
ar oranda mastarlanmasndan kanlmaldr. Aksi takdirde, durabilite zellikleri zayf bir yzey elde
edilir. kinci dzeltme ilemi nispeten dz, kaymaya kar direnli bir yzey oluturur ve genellikle son
perdahlama ilemidir. Son perdahlama olarak uyguland durumda, beton ksmen sertletikten sonra
ikinci kez de uygulanabilmektedir.
Betonda arzu edilen zelliklerin geliebilmesi iin betonun, yerletirilmesi ve yzeyinin perdahlanmas
ilemlerinden hemen sonra, yeterli sre istenen nem ieriinin ve belirli ortam koullarnn salanmas
ilemine bakm (kr) ad verilir.

Betonun, zellikle ilk gnlerde yeterince hidratasyon yapabilmesini salayabilmek zere, betonun
ierisinde yeterli miktarda suyun ve scakln bulundurulmas ve bu ortamn korunmas ilemi "
Betonun Kr veya Betonun Bakm " olarak anlmaktadr.

Betonun kr iin gerekli olan koullar unlardr :
- Yerine yerletirilmi olan betonun ierisindeki suyun buharlaarak azalmas, betonda yeterli
miktarda su bulundurulmas,
- Yerine yerletirilmi olan betonun ierisindeki scakln betondaki hidratasyonu yavalatacak
veya durduracak derecelere dmesi.
- Yerine yerletirilen taze betonun ierisindeki suyun azalmasnn en nemli nedeni
buharlamadr. Buharlama hz, havadaki relatif neme, hava scaklna, betonun scaklna
42

ve rzgar hzna baldr. Sertlemi betonun eitli etkilerden zarar grmemesi iin dkm
takip eden ilk gnden itibaren en az 10 gn boyunca slak kre tabi tutulmaldr.

imentonun hidratasyonun srekli olabilmesi iin ortamda suyun bulunmas gerekmektedir. Aadaki
ekildede grld zere iyi bir kr ile betonun geirimsizlii artmaktadr.

Yerine yerletirilen taze betonun sertlemesi esnasnda, betonun ierisindeki mevcut suyun
buharlaarak kaybolmasn nlemek gereklidir. Hidratasyon iin son derece nemli olan suyun bir
miktarnn buharlaarak kaybolmas, imento reaksiyonlarnn tam olarak olumamasna ve beklenilen
dayanmdan daha dk bir dayanmn ortaya kmasna neden olur.

Bu durumu nleyebilmek iin, taze beton ierisindeki suyun buharlaarak kaybolmasn mmkn
olabildii kadar azaltacak nlemler almak gereklidir. Bu amala, taze betonun yzeyinin, sulanarak
veya slak bezlerle ve benzeri yntemlerle rtlerek korunmas gereklidir.

Betonun bakm bir baka deyile betonun kr, beton yerletirildikten sonra veya beton rnlerinin
imalatndan sonra oluabilecek su kaybn engellemek ve hidratasyon reaksiyonlarnn uygun ekilde
ve zamanda gereklemesini salamaktr. imento hidratasyonu gnlerce, haftalarca hatta aylarca
srer. Hidratasyon reaksiyonunun devam iin yeterli miktarda su ve scaklk gerekmektedir. Bu
koullar salanamad takdirde betondan beklenen dayanm ve dayankllk (durabilite) elde
edilemez.

Betonda dayankll garanti eden unsurlardan bir tanesi de betonun kr edilmesidir.Betonun
terlemesi ile kaybolan suyun betona geriden kazandrlmas ya da terlemenin olabildiince dk
seviyede gereklemesi iin teorik olarak en iyi kr ekli betonu su altnda brakmak veya slak
uvallar(telis bezlerini) beton yzeylerine rterek korumaktr.

Beton yzeyine pskrtlerek ince bir film tabakas oluturarak, buharlamay nleyen kimyasal kr
malzemeleri kullanlarak da betonlar kr edilebilmektedir.

Karm suyunu belli bir sure betonun bnyesinde tutabilmek iin genelde iki yntem uygulanmaktadr.
a) Betonu sk sk ve devaml sulama, slak uvallarla rtme, buhar verme, kum, nemli toprak
veya saman sererek srekli slatma.
b) Kalb alr almaz beton yzeyini piyasadan hazr olarak temin edilebilecek sv kr maddeleri
ile kaplama. Bu maddeler, pskrtme yoluyla veya fra ile beton yzeyine uygulanrlar ve
yzeyde geirimsiz bir tabaka oluturarak beton karm suyunun kaybolmasna engel olurlar.
c) zellikle geni yzeye sahip beton islerinde buharlama ile kaybedilen su hidratasyon
reaksiyonlarnn yavalamasna neden olacaktr. Bu reaksiyonun salkl ekilde
gereklemesi yeterli su ve scakla baldr. Geni yzeye sahip beton islerinde yaplacak
erken bakm oluacak plastik rtre atlaklarn en dk seviyede olumasn salar.
43

Uygulama srasnda betonun kr slak telis bezleri srekli slatlarak 14 gn boyunca beton
yzeylerinde braklarak kr yaplmtr. Beton dkmleri scak mevsimlerde scakln azald
akam ge vakitlerde yaplmtr.

Resim 27.Kr lemleri

10DEERLENDRME VE SONULAR
Ilsu Baraj ve HES Projesi; Dolgu hacmi bakmndan Trkiyenin 2. byk, Kurulu g bakmndan 4.
byk, Dicle Nehri zerindeki en byk Baraj ve HEStir. Tamamlandnda, sadece elektrik enerjisi
retiminden ekonomiye ylda 412 milyon $ (740 milyon TL) fayda salayacaktr.
Bu projenin gerekletirilmesi halinde yaplabilirlii mmkn hale gelen Cizre Baraj ve HESten
retilecek 1,200 milyar KWh/yl elektrik enerjisi ve Cizre-dil ovalarndaki 1,2 milyon dnm tarmsal
arazinin modern artlarda sulanmas salanmak suretiyle bu alandaki tarmsal verimin 6 kat artmas
salanacaktr.
Bu ama ile projelendirmeye esas olarak ve uygulama srasnda gerekli grlen amaca ynelik
yerinde Mhendislik deerlendirme, yeniden dzenleme yaplarak en uygun zmlemeler sonucunda
inaat yaplmaya devam etmektedir(etmitir).
zellikle Dolusavak yapsnn beton ilerinde anmaya ve kavitasyon zararl etkilerine kar ve
betonun hidratasyon s geliiminin kontrolunu salamak amac ile Silika/silis Duman+Kl mineral
katkl beton karm hazrlanarak baar ile uygulanmtr. Silika/silis Duman sayesinde son derece
yksek dayanml ve dayankl betonlar imal edilmitir.
zellikle dolusavak yaplar ok yksek su ak hzlarna maruz kalabilen yaplar olduundan sklkla
anma, erozyon ve kavitasyon gibi hasarlarla karlalmaktadr. Bu tip yaplarda sadece beton
kalitesinin iyiletirilmesi yeterli olmamakta bunun yannda iilik kalitesinin de ok yksek kalitede
olmas nem arz etmektedir. zellikle beton yzeyinin iyi ekilde bitirilmesi ve yzeysel dayanm
(ekip koparma dayanm) nemli zelliklerdir. Kavitasyonun nlenmesi iin beton yzeyinin przllk
katsaysnn dk olmas gerekmektedir. Silika duman kullanm ile beton iinde agrega taneleri ile
imento pastas arasndaki ban glenmesi sayesinde betonun zellikle ekme zellikleri
iyiletirilmi olacaktr.
malat gerekletirilen bu beton dkm faaliyetlerinden elde edilen deerlendirmeler/sonular aada
sralanmtr.
Betonun kalitesinde zincirin son ve en nemli halkas olan betonun bakm, krlenmesi
mutlaka en az 7 gn en uygunu 14 gn olmak kayd ile yaplmaldr.

44

Betonun bakm ile prizlenme ve sertleme sresince; betonun iindeki suyun
buharlaarak kaybolmasn nlemek iin bir zarurrettir. Aksi halde sertlemi betonda
rtre, termal ve otojenik atlaklar kanlmaz olarak meydana gelecektir (yukardaki
fotolara baknz).
Krleme kimyasal veya normal su ile yaplabilir. Ancak zeri gzenekli tekstil malzemeli
telis ile ift katl olarak kaplanarak telisin su ile srekli nemli kalmasn salamak en
uygun krleme bakm metodudur.

Beton dkm srasnda betonun vibratrler ile yerletirilmesi hzl ve seri olmaldr.
Dkm devam ederken kademeler halinde yerletirilen betonun yerletirilmi ksm ift
katl slak telis ile veya kaln yrtlmaz naylon ile derhal kapatlmaldr. Bu sayede tm
kalp dkm alan boyunca zamana kar ya betonun karma suyunun terleme ile
buharlamas en aza indirelecektir.

Yzey bitirme ilemleri esnasnda zayf olan erbetli tabakann yzeye kmasna
msaade edilmemelidir.

Betonun terleyerek kendi reolojik mecrasnda prizini alabilmesi iin zellikle elik
mastarlama yzey bitirme ilemi srasnda 2~3 mmlik yar prizlenmi beton kabuk
tabakasnn olumamasna dikkat edilmesi gerekir. Bunun iin mastarlama yapmadan
nce yerletirilmi betonun zeri ift kat slak telis ile rtlerek 20~30 dakika betonun
terlemsine msaade edilmelidir.

Projelendirilen deme beton blok anolar ktle betonu kapsamnda olduundan zellikle
graviteye bal oturma-rtrelerin neden olduu eksene dik atlaklar olumutur. Dkmn
son tabaka beton dkm tamamlanan ksmn hemen akabinde elik mastarlamasnn
ksm ksm yaplmas bir sonraki tamamlanacak ksmn elik mastarlamasnn yaplamas
arasnda geen zaman farkndan dolay deme tm alan betonunun graviteye bal
oturma-rtrelerinin sebep olduu eksene dik oturma atlaklar belirgin ekilde ortaya
kmaktadr.

Terlemenin az olmas, beton yzeyinin dzeltilme ilemine daha erken balanlmasna
imkan vermektedir. Dier yandan, terlemenin ok dk olmas nedeniyle plastik
bzlme atlaklar daha kolay oluabilmektedir.

Betonun yerlemesinin, sonlanmas ve mastarlanmas aamalarnn yaplmas srasnda
prizlenme aamasnn devam ettii srete betonun nefes alma yeteneinin
engellenmemesi ile mekanik etki sonucunda atlaklar en az orana indirebilmektedir.

Silis dumanl betonlar daha az terleme gsterdiinden ve buna bal olarak donatlarn
veya iri agrega tanelerinin altlarnda daha az miktarda su cepleri olumu olacandan,
bu tr betonlardaki balayc hamur ile donat arasndaki veya balayc hamur ile agrega
taneleri arasndaki yapma daha iyi olmaktadr. Kanamann azalmasyla plastik rtre ve
atlaklarnn oluma tehlikesi ba gstermektedir. Yksek scaklk durumlarnda plastik
rtre iin nlem alnmaldr. Dk nem ve hzl rzgarlar beton yzeyindeki suyu hzla
buharlatrp plastik rtreye sebep olabilir.

Plastik rtre atlaklar yarm saat - krk be dakika iinde, yani daha betonlama ii
tamamlanmadan ok nce balayabilmektedir. Bu nedenle betonlama ii devam ederken
bitirilen blmlerde koruma nlemlerinin alnmas sonderece nemlidir.. Mastarlanlan
blgelere naylon rtlerek, nemli rt rtlerek, kr maddesi srlerek bu nlemler
peyderpey alnmas gerekir. nlem alnmad takdirde, beton scaklk, rutubet ve rzgar
durumuna gre az veya ok atlar. Bu atlaklar azaltarak asgariye indirmek sizin
elinizdedir.

Yeterli sayda ve beceride ii kullanarak betonun hzl dklmesi, yeterli sayda vibratr
ile seri halde yereletirme yaplmaldr. Silika dumanl betonun prizlenmesini yapmasn
iin terleyerk suyunu darya atmasna msaadee edilmeli ancak bu srada en st
yzeyde kuruma atlaklarnn plumasn engellemek iin slak telis ile atmosferik
45

artlardan korunmaldr. Betonun mastarlasn mteakip hemen kre balanlmal, en az
14 gn boyunca kr srdrlmelidir.

atlaklarn nlenmesi iin ilk olarak beton dkm ve yerletirme ileminin gzden
geirilmesi ve gecikme olmadan beton dkm ilemlerinin tamamlanmas gerekmektedir.

Beton dklen alt zeminin iyice temizlenip slatlarak nemlendirilmesi salanmaldr. Bu
ilemler srasnda betonun su kaybetmesi en az dzeyde tutulmaldr.

Yzey bitirme ilemleri srasnda mastar ve helikopter uygulamas yaplrken beton
yzeyinde ok fazla imento erbeti olumasna msaade edilmemelidir. Bu oluan
imentoca zengin yzeysel ince tabakann hava artlar nedeniyle kurumasna ve
ardndan klcal atlak oluumlarna izin verilmemelidir.

Ilsu Baraj ve HES naat antiyesinin bulunduu blgenin ok scak olmas, havann
bazen yksek rzgr hzna ve srekli olarak dk bal rutubete sahip olmas
sonucunda betondan 1,0 kg/m2/h miktarnda su buharlamas olduu durumlarda bata
plastik rtre olmak zere dier rtre trleri (otojenik ve kuruma rtresi) de
tetiklenmektedir. Bu nedenle beton dkm ilemlerinin balamasnn hemen ardndan kr
ilemlerinin de balatlmas nem arz etmektedir.

Kr sresinin 14 gn yerine daha uzun sre devam ettirilmesi (28. gne kadar) ile atlak
oluumlarnn nlenip nlenmedii kontrol edilmelidir. zellikle erken yalarda ve daha
sonrasnda Sis sprey sistemleri (Fog Sprey) kr ileminin uygulanmas en kolay ve uygun
bir yntemdir.

11 TEEKKRLER
Silika Dumanl Beton Uygulamas kapsamnda bu almada bizlere desteklerini veren, DS Ilsu
Projesi 16. Blge Mdr Mahmut Dndara ve zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrl
personellerine teekkr ederiz.
DS Genel Mdrl TAKK Dairesi Bakanl, Beton-Malzeme Laboratuvar ube Mdrlnn
teknik desteklerine teekkr ederiz.

46

12 KAYNAKLAR
[1] ACI 211.1 Structures
[2] ACI 224.1R_93 Causes, Evaluation and Repair of Cracks in Concrete Structures
[3] DS Gn. Md. Ilsu Baraj ve HES Beton leri Teknik artnamesi
[4] DS TAKK Dairesi Bakanl, 2012, Dolusavak Yaps t Kanal Beton Tasarm Teknik Raporu,
Beton-Malzeme Laboratuvar ube Mdrl
[5] DS TAKK Dairesi Bakanl, 2013, Dolusavak Yaps t Kanal Betonu iin Su leme Derinlii
Tayini Teknik Raporu , Beton-Malzeme Laboratuvar ube Mdrl
[6] ELKEM, 2005 MICROSILICA kullanm Klavuzu, Elkem Microsilica
, SFA_User's_Manual
[7] SALIK, A, 2013, Dolusavak atlaklar Teknik Gezi Raporu , DS Genel Mdrl-TAKK
Dairesi Bakanl
[8] TS EN 450-1 Betonda Kullanlan Uucu Kl
[9] TS 500 Betonarme Yaplarn Tasarm Ve Yapm Kurallar
[10] TS_13515-EN 206 iin Tamamlayc Standart, TSE, Haziran 2012, Ankara
[11] TS EN 1992-1-1/Nisan 2009. Beton Yaplarn Tasarm - Blm 1-1: Genel Kurallar Ve Binalara
Uygulanacak Kurallar (Eurocode 2)

47

KTLE BETONU TASARIMI VE UYGULAMA ESASLARI

Aydn SALIK
Kimya Yk. Mh., DS TAKK Dairesi Bakanl, Beton-Malzeme Lab. ube Mdrl, Ankara
aydinsaglik@dsi.gov.tr

ZET
Ktle betonu, imentonun su ile reaksiyonu srasnda aa kan hidratasyon ss ve bunu takip eden
hacim deiiklikleri neticesinde termal atlak oluumlarnn en alt seviyeye ekilmesi maksadyla
tedbirler alnmas gerekli olan byk boyutlu betonlar iin kullanlan bir ifadedir.

Ktle beton tasarmnda termal etkiler, dayankllk ve ekonomi ile ilgili parametreler ncelikle
dnlmekte ve dayanm genellikle ikincil derecede ele alnmaktadr. imento ile su arasndaki
kimyasal reaksiyonun ekzotermik (s aa karan) olmas ve betonun sl iletim zelliinin dk
olmas nedeniyle aa kan snn transferi iin byk hacimli betonlarda ok uzun bir sreye ihtiya
olmas nedeni ile bazen olduka yksek scaklk deerlerine ulalabilmektedir. Beton henz erken
yalarda iken scaklnn yksek deerlere ulamas ve s kayp hznn da bu tip beton yaplarda
olduka dk olmas nedeniyle evre scaklna souma ok uzun bir sreyi gerektirmektedir.
Soumann tamamlanarak evre scaklna ulalncaya kadar ise beton dayanm ve elastisite
modl artmaktadr. Uzun vadede betonun souyarak evre scaklna ulamas ile birlikte nemli
ekme gerilmelerinin oluumu da kanlmaz olmaktadr. Bu nedenle, yapda ciddi hasar oluumlarnn
nlenmesi, yapsal btnln bozulmamas, ar szma riskinin nlenmesi, servis mrnn
ksalmamas ve estetik olarak da kabul edilemez hasar oluumlarnn meydana gelmemesi iin termal
etkilerin olduka dikkatlice ele alnmas zorunludur. Bu nedenle ktle betonunun tasarmnda scaklk
etkilerinin en az dzeyde tutulmas amacyla malzeme seimi ve oranlanmas nem arz etmektedir.

Bu makalede, en kk boyutu en az 100 cm olan herhangi bir ktle betonu yapsnn inasnda dikkat
edilmesi gerekli hususlar ve ince kemer beton barajlardan elde edilmi olan bilgi birikimleri nda
ktle betonunda kullanlan malzemeler ve karm oranlar tasarm ile ilgili nemli grlen baz bilgiler
ele alnmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Ktle betonu, hidratasyon ss, dk sl imento, termal etkiler.

1 GR
lkemizde zellikle de DS projelerinde son yllarda ktle betonu snfnda ina edilen yaplar artm ve
farkl trde birok yap ktle betonu olarak dklmektedir. Ktle betonuna rnek olarak bata ince
kemer tipinde beton barajlar, silindirle sktrlm beton yaplar, dolusavak yaplar, nyz beton
kaplama barajlar ve dier konvansiyonel yapsal ktle betonu snfnda ina edilen yaplar saylabilir.
Ktle betonu tasarm dier betonlardan daha farkldr ve daha dikkatlice ele alnmaldr. imentonun
su ile olan hidratasyon reaksiyonunun ekzotermik (s aa karan) olmas ve betonun sl
iletkenliinin dk olmas ile beton ierisinde oluan scaklk art nedeniyle problemler ortaya
kmaktadr. Bu nedenle ktle betonu tasarmnda baz nlemlerin tasarm ncesi ele alnmas
gerekmektedir. Ktle betonu tasarmnda malzeme seimi ilk olarak dnlmesi gerekli ilemdir.
Ktle betonunda mineral ve kimyasal katk kullanlmasnn nemli bir yeri vardr. zellikle hidratasyon
ss salnm orannn azaltlmas sadece hidratasyon ss ok dk imento ve kimyasal katklar ile
salanabilmektedir. Dk hidratasyon sl imento bulunmad durumlarda ise puzolanik
malzemelerden (tip II mineral katklar) faydalanmak kanlmazdr. Dier bir husus ise kimyasal
katklarn gerekli durumlarda kullanlmas konusudur. Ktle betonunda erken yalarda adyabatik
scaklk artn kontrol etmek amacyla zellikle imento hidratasyon hzn yavalatc kimyasallarn
kullanlmas (priz geciktirici kimyasal katklar) olduka nemlidir. Ayrca gerekli yerlerde hava
srkleyici katklarn kullanlmas da betonun taze ve sertlemi haldeki zelliklerinin iyiletirilmesi iin
kullanlmaktadr. Bu makalemizde bu konularla ilgili zet bilgiler verilecektir.

2 KTLE BETONUNUN ISIL ANALZ
Ktle betonu yaplarnda termal gerilimler nedeniyle atlak oluumlarnn engellenebilmesi olduka
nemlidir. Dolays ile tasarm almalar bu tip atlaklarn meydana gelme riskini en dk seviyeye
48

ekecek ekilde gerekletirilmeli ve tasarm aamasnda da inaat aamasnda da belirlenen
kriterlere titizlikle uyulmaldr. Isl atlak oluumlar riskini etkileyen temel parametreler yle
sralanabilir:
9 Kullanlan balayc malzemenin (imento + uucu kl) hidratasyon ss,
9 Toplam balayc miktar,
9 Beton karm ve yerletirme scakl,
9 Beton elemann ekli ve bykl,
9 Ard soutma ilemi ile alnan s,
9 Dkm annda ve sonrasndaki evre scakl,
9 Betonun sl zellikleri (zgl s, sl iletkenlik, sl genleme katsays, vb.)
9 Betonun ekme dayanm ve maksimum birim deformasyon kapasitesi,
9 Betonun elastisite modl,

Isl atlak oluumlar beton yapdaki en dk ve en yksek scaklk deerlerinin arasndaki fark
(yukarda verilen parametrelere baldr), betonun sl genleme katsays, betonun ekme dayanm
ve elastisite modl parametrelerine bal olarak meydana gelmektedir. Beton yapdaki scaklk
farknn dk olmas parametrelerinden biri/birka veya tamamnn bir arada etkin bir ekilde
kullanlmas suretiyle atlak oluum riskinin azaltlabilmesi/ortadan kaldrlmas temin edilebilmektedir.
Herhangi bir ktle betonu dkmne balamadan nce termal analizinin mutlak surette yaplmas
nemlidir. Betonda termal analiz yaplmasnn amac ve salad faydalar nelerdir? Aada maddeler
halinde verilmektedir:

1.) Fizibilite deerlendirmesinde, tasarmda, fiyat analizlerinde, kriterlerin belirlenmesinde ve yeni
ktle betonu yaplarnn tasarlanmasnda kullanmak amacyla malzeme, yap ve inaat prosedrlerine
ait artlarn belirlenmesi ve gelitirilmesi amacyla yaplr. Termal almalar inaat artlarnn
belirlenmesinde nemli bir temel salar. Termal bir alma, avantajl tasarm parametrelerinin formle
edilmesi, beton karm oranlarnn optimize edilmesi ve gerekli inaat artlarnn adapte edilmesi ile
ilgili kriterlerin formlasyonu iin bir rehber grevi stlenir.
2.) Yapsal konfigrasyonun, malzeme artlarnn veya inaat yapm srasnn revize edilmesi ile
parasal tasarrufun salanmas. Beton yerletirme scakl, karm oranlar, dkm hz, izolasyon
artlar pahal ilemlerin olumasna yol aabilir. Gereksiz baz derzlerin elimine edilmesi, yerletirme
scaklnn azaltlmas veya artrlmas, ano yksekliklerinin artrlmas ve izolasyon artlarnn
belirlenmesi gibi konularn akla kavuturulmas ile tasarruf salanabilir.
3.) naat srasnda mevcut benzer yaplarn yetersiz davran (rnein byk atlaklarn olumas)
gstermesi ve daha performansl yaplarn gelitirilmesi.
4.) Farkl yapsal konfigrasyona sahip yaplar, ar yklemeye maruz yaplar, farkl inaat
kstlamalar veya ciddi ilevsel artlar gibi yetersiz tecrbenin olduu durumlarda yeni yaplarn
davranlarnn daha doru olarak tahmin edilmesi

Betonda termal atlak oluumu sonucunda hangi parametreler dnlmelidir;
9 naat prosedrlerinin deimesi (beton yerletirme zaman ve scakl da dahil),
9 Beton bileenlerinin ve termal zelliklerin deimesi,
9 Beton bileenlerinin n soutulmas ve beton yerletirme scaklnn kontrol,
9 Betonun ard-soutulmas ilemleri,
9 atlak lokasyonunun kontrol iin inaat derzlerinin yaplmas (gerekli yerlerde su tutucu
contalarn kullanlmas),
9 atlaklardan suyun szmasnn nlemek amacyla gerekli yerlere membranlarn yerletirilmesi,
9 atlak oluumunu nlemek ve kontrol etmek amacyla yap geometrisinin alternatifleri,
9 Gerekli durumlarda izolasyon kullanlmas ve zamannda kaldrlmas.

3 ISIL ANALZ KAVRAMI
Ktle betonunda termal analiz daha nce tarif edildii gibi ktle betonlarnda yaplmas zorunlu olan bir
testtir. imento ile su reaksiyona girdiinde hidratasyon sonucunda ortama s enerjisi verilmektedir.
Bu reaksiyonlar ekzotermik olarak adlandrlan reaksiyonlardr ve ortama salnan enerjinin bykl
maddelerin kimyasal bileimine, reaksiyona giren ksmna, reaksiyon hzlarna ve aktivasyon
enerjilerine baldr. Ortamda reaksiyona girmeyen malzemeler olduunda reaksiyon hz der ve
birim zamanda ortama yaylan enerji de azalr. Ancak, sabit malzemelerle toplam enerji deimez.
Ktle betonlarnda kullanlmas olduka yaygn olan katkl imentolar veya puzolanl imentolar
ortama kan toplam enerjinin de azalmasn salarlar. rnein, bu tr malzemeler arasnda uucu kl
49

en iyi rnektir.Bir ktle betonunda adyabatik scaklk art betonun baz zellikleri ile yakndan ilgilidir.
Bunlar aada zetlenmitir;
1.) imentonun kimyasal bileimi ve fiziksel zellikleri (rnein C
3
S ve C
3
A ve incelik deeri),
2.) Toplam balayc ierii (imento, puzolan vb.),
3.) Betonda kullanlan bileenlerin ve zellikle agregann termal zellikleri,
4.) Betonun dkld zamanlarda evre artlar,
5.) Beton yapnn geometrisi,
6.) naat artlar.
Betonda en yksek adyabatik scaklk ykselmesi yerletirmeden sonra genellikle bir ka gn ile
birka hafta iinde meydana gelir. Bu aamadan itibaren evre artlarna ve betonun termal
zelliklerine bal olarak soumaya balar. Birka ay sonra veya bazen yllar sonra beton tamamen
sabit bir scakla (genellikle evre scakl) soumu olacaktr. Scaklk farklarndan dolay beton
ierisinde termal genlemeler ve sonuta da hacimsel deiimler meydana gelmektedir. Ktle betonu
evreye souma esnasnda bzlmesini serbest bir halde yapamyorsa yani herhangi bir taraftan
kstlanma (restrained, K
f
veya K
r
) sz konusu ise betonun termal gerilimden ve kstlanmadan dolay
atlamas mmkndr. atlama tm beton anoda olabilecei gibi yzeysel de olabilir (bu kstlanma
temeldeki kaya zeminden veya bir nceki beton anodan kaynaklanabilir veya yeterli miktarda ekme
gerilmesi yaratacak dier d yzeylerden olabilir). Tm ano iinde olana kstlanmadan dolay oluan
ktle betonu atlamas ve yzeysel olana ise termal farkllklardan dolay oluan atlak olumas
denilmektedir. Uygulamada bu etkilerin her ikisi birden olumaktadr. Isl analizi almas aadaki
admlardan oluur;
Literatrde ve ktle betonu ile ilgili otoritelerce kabul edildii zere scaklk fark iin almamas
gerekli olan snr deer birok kaynakta donatsz betonlar iin genellikle 20C olarak verilmektedir.
20Clik fark emniyetli tarafta kalnmas asndan nerilen scaklk farkdr. Beton yapdaki scaklk
farknn belirlenen bu snr deerin altnda tutulmas nemlidir. Donatl ktle betonlarnda bu scaklk
farknn 25Cye kadar kmasna msaade edilebilmektedir. Beton dkm ve yerletirme scakl
bunu temin edebilmek iin kullanlan faktrlerden bir tanesidir. Bu scakln belirlenmesine ynelik
olarak ktle betonlarnda baz termal, fiziksel ve mekaniksel zelliklerin tespit edilmesi gerekmektedir.
Belirlenmesi gerekli zellikler genellikle zaman ve scakla bal faktrlerdir. Bu faktrler aada
izelge 1de zetlenmitir;

izelge 1. Ktle betonunda termal alma aamalar
Veri Toplama Scaklk Analizi atlak Analizi
1 evre artlarnn
Belirlenmesi
2 Scaklk Modellemesinin
Hazrlanmas
3- Kstlama Faktrlerinin
Belirlenmesi
klimsel artlar
Temel Scakl
Soutma Suyu Scakl
Radyasyon artlar

Yzeysel s transfer katsaylarnn ve
dier snr artlarnn belirlenmesi,
Hesaplama artlarnn belirlenmesi,
Scaklk profilleri iin modellerin ortaya
konmas
Betonun kendi iinde oluacak
kstlama faktrnn K
f
ve
temelden dolay oluacak
kstlama faktrnn K
r
bulunmas
Malzeme zelliklerinin
Belirlenmesi

Termal Deformasyonun
Hesaplanmas

Beton

Temel

c f r
K K T c o = A

6 1
10 10
o
c
C o

=

naat Parametrelerinin
Belirlenmesi
Scaklk Profillerinin Ortaya karlmas atlak tahmini yaplmas
Geometri/Ano ykseklii,
Ano yerletirme hz,
Beton yerletirme
scakl,
Beton ard-soutma,
Betona balama tarihleri,
Kalp ve izolasyon ileri
Betonda oluan maksimum pik
scakln ve kararl hal scaklnn
belirlenmesi,
Yzeydeki scaklk profilinin karlmas,
Temelden dolay oluan kstlama
faktr K
r
deeri iin ekme gerilimi
blgesine ait derinliin belirlenmesi
Beton inde Oluan atlaklar ;
Ktle betonunda yksek gerilimler
ve betonun ekme gerilimi
kapasitesinin yava geliimi

Yzeysel atlak Oluumu ;
Yksek yzeysel gerilimlerin
olumas ve betonun yaa bal
ekme gerilim kapasitesi
50

Yukarda izelge 1de verilen ilemlerin yaplabilmesi iin beton ile ilgili baz termal, fiziksel ve
mekaniksel zelliklerin tespit edilmesi gerekmektedir. Belirlenmesi gerekli zellikler genellikle zaman
ve scakla bal faktrlerdir. Bu faktrler aada zetlenmitir;

9 Adyabatik Scaklk Art (T) : rnein antiyede farkl balayc dozajlarnda byk lekli
testlerin gerekletirilmesi ve adyabatik scaklklarn zamana bal tespit edilmesi. Adyabatik
scaklk art u ekilde hesaplanr; A = +A
p a Amb HL
T T T T T ; Burada, T
p
yerletirme scakl,
T
a
adyabatik scaklk art, T
Amb
ortalama evre scakl ve T
HL
s kayplar nedeniyle scaklk
azalmasdr. Adyabatik sistemlerde T
HL
sfr kabul edilebilir.

9 Kstlanma faktr, K
f
veya K
r
: Kstlanma faktr 0 il 1 arasnda deien bir katsaydr. K
f

betonun kendi iindeki kstlanma faktr iken K
r
temelden balanmadan dolay oluan kstlanma
faktrdr. Temel olarak kaya esas alnrsa K
r
=1,0 alnabilir. Betonun bzlmeye kar herhangi
bir kstlanmas yok ise (serbest) K
r
=0,0 dr.

9 Betonun ve bileenlerinin zgl slar (C) : Beton iin 0,85 ile 1,17 kJ/kg C deerleri arasnda
kullanlabilir. Bu deer byk lde agregann zgl ssna yakn bir deerdir.

9 Termal diffzivite (h
2
) : zgl s, sl iletim katsays ve younlua bal olarak hesaplanabilir,
2
= h k C , ktle betonunda yaklak 0,002 il 0,007 m
2
/h deeri kullanlabilir.

9 Isl iletim katsays (k) : betonun s transfer etme kabiliyeti olarak tanmlanabilir. Birok beton iin
yaklak 1,5 il 4,5 W/m K arasnda deiir.

9 Termal genleme katsays (o
c
) : Scaklk deiimlerine kar betonun genleme orandr.
Betonda ortalama 7,4x10
-6
il 13x10
-6
C
-1
arasnda deiir.

4 ATLAK ANALZNN YAPILMASI
Bir beton yapnn termal atlamaya kar direnli olabilmesi termal rtreye (hacim deiimi), beton
zerindeki kstlama faktrne ve ekmede birim deformasyon kapasitesine (tensile strain capacity)
baldr. Bu durum bilinen fiziksel kurallar ile formlze edilebilmektedir. Tipik olarak ktle betonunda
enine atlak oluumu baraj gvdesinin stabilitesini dorudan etkilemez. Ancak su kaaklarnn
olmasna neden olabilir. Buna karn boyuna ve apraz atlak oluumlar baraj gvdesinin
blnmesine ve kararsz yaplarn olumasna neden olabilir. Termal ok, beton henz biraz lk iken
aniden souk su ile temas ettiinde ok ciddi yzeysel atlamalara yol aabilir ve bu durum daha
sonra atlan bymesine neden olabilir. Bu gibi durumlar kalp almadan sonra meydana gelebilir. Bu
nedenle lk betonu souk su ile temas halinde brakmak doru olmayabilir.

Termal hacim deiiklii veya termal rtre hidratasyon sonucu ortaya kan s ve ardndan betonun
soumas sonucunda olumaktadr. Betonun termal genleme katsays ve scaklk farkndan
hesaplanmaktadr. Betonun kendi iinden ve temelinden dolay kstlanmas atlak oluumuna neden
olur. Beton, hibir ekilde kstlanmaya maruz deilse yani bzlme iin herhangi bir engel yok ise
zaten atlak olumaz.

4.1 Ktle betonunda kstlanma (restraint)
Ktle betonunda atlamaya neden olan en nemli faktr hacim deiikliinin kstlanmasdr. Betonun
adyabatik scaklk art esnasnda maksimum scakla ulamas ve ardnda da soumas esnasnda
oluacak olan hacim deiiklii kstlanmaktadr. Kstlanma betonun dnda veya iinde olabilir.
Dnda olana ktle gradienti sonucu oluan deformasyon-gerilimi ve iinde olana yzeysel
gradient sonucu oluan deformasyon-gerilimi ad verilmektedir.

1.) Ktle Gradienti Kstlanmas: ktle betonu eleman ve temel yaps arasnda meydana gelen
srtnme kuvvetleri veya balar nedeniyle oluur. Harici kstlanma derecesi henz yerletirilen taze
betonun rijitliine, kstlayan malzemenin zelliklerine ve elemann geometrisine baldr. Temel yaps
veya nceki ano (lift) kstlayan yzey olarak belirlenmektedir ve birleme yzeyinde yksek
deformasyon ve buna bal olarak gerilmeler meydana gelir.

2.) Yzeysel gradient kstlamas: Beton iinde scaklk farkllklarndan dolay oluur. Beton yzeyi
ksa sre sonra evre scakl ile kararl hale veya sabit duruma gelir, ancak betonun i ksm
51

hidratasyon devam ettiinden dolay s salnm devam eder ve scaklk da ykselmektedir. Bu
scaklk gradienti daha sonra da devam eder. Bu scaklk fark betonun zellikle yzey ksmlarnda
termal genlemelere neden olur ve ekme gerilimini atnda atlak oluumu kanlmazdr.
Yzeyden merkeze doru gerilim-deformasyon oran gittike azalr ve merkezde sfr olur. Bu nedenle
betonun i ksm ile yzeyi arasndaki scaklk farklarn drmek asl ama olmaldr. Yzeyde
gerilimin fazla olmasnn nedeni betonun i ksmnn yzeye oranla daha dk hzla hacim
deiikliine uramas olarak tarif edilebilir. Dier bir tanmlama ile betonun i ksm betonun d
ksmn kstlamaktadr.

4.2 Termal atlak tipleri
Yukarda anlatlan durumlara gre atlak tipini de 3 kategori altnda toplayabiliriz; Ktle gradienti
neticesinde oluan atlaklar, yzeysel gradient neticesinde oluan atlaklar ve her ikisinin de ayn
zamanda etkili olduu sonucunda oluan atlaklar;

1) Ktle gradienti sonucu oluan atlak; Ktlenin ekme gerilimleri betonun ekme gerilim
kapasitesini atnda olumaktadr. atlan yn genellikle beton ktlenin enine ve bazen de boyuna
oluabilmektedir ve beton ktleyi tamamen ikiye ayrabilir.

2) Yzeysel gradient sonucu oluan atlak Ktle betonlarnn yzey ksm i ksmna oranla daha
hzl soumaktadr ve bu da yzeyle i ksm arasnda byk scaklk gradientinin olumasna yol
amaktadr. Bu durum ise beton yzeyinde gerilim ve deformasyonlarn olmasna neden olduundan
yzeyde atlak oluumu grlmektedir. atlak oluumlar sadece lokal yzeysel atlaklar olabilir,
ancak bu ekilde uzun sre kalmalar anlamna gelmez. Bir kez atlak olutuunda bu atlan
ilerlemesi daha kolaydr. Yzeyde gzle ayrt edilebilen yapsal atlaklar grlebilir ve bazen
derinlikleri birka cmden 1 mye kadar olabilir. Beton yzeyi ani hava soumalarna maruz
brakldnda scaklk gradienti daha hzl gelimekte ve atlak oluumunu da hzlandrmaktadr.
zellikle izole edilmi beton yzeylerin aniden souk havaya maruz braklmasnda daha ok gzlenir.

3) ki etkinin ayn zamanda etkili olduu ktle/yzey gradienti atlak oluumu: Aslnda atlak tek
bir etki ile her zaman olumaz. Her ikisinin etkisi ile bu durum iyice ciddi boyutlara ular. atlak
oluumu ok daha hzl ve derindir. Bu iki etkiye ilve olarak da hidrostatik su basnc veya souk su
ile temas eden beton yzeyleri gibi dier baka yklerde eklendiinde bu durum daha da ciddi
boyutlara ular.

4.3 Termal atlak riskini nleme ile ilgili neriler
Ktle betonunda termal atlaklarn olumasn nlemek amacyla iklim artlar zellikle dikkate
alnmaldr;

1) Souk havada betonlama; souk havada betonlama ilerinin yrtlmesi esnasnda gerektiinde
betonu dondan korumak ve hidratasyonunu devam ettirebilmesi amacyla zolasyon (souktan
koruma) yaplmas gerekli olabilir. Betonu dkldkten sonra zellikle yzey ksm souk hava ile
akta bir ekilde uzun sre temas ettirildiinde beton termal oka maruz kalm olabilir. Ayn ekilde
betonu kr ederken ok souk su ile temas etmemesi de salanmaldr. Kr iin kullanlan suyun
scakl yaz ve k ortalama 15 20 C arasnda olmaldr. zolasyon malzemesi ince bir ilte de
olabilir. Beton yzeyi ile i ksm veya genel olarak beton blok iinde herhangi iki nokta arasndaki
scaklk farknn 20 Cyi amamas salanmaldr.

2) Scak havada betonlama; Hava scaklnn artt bahar ve yaz artlarnda betonu yaltm ile
korumann herhangi bir gerei yoktur. Betonun yzey scakl evre scaklna kadar sourken veya
snrken scaklk farknn yine 20 Cyi amamas salanmaldr. Beton kr edilirken kr suyunun
scakl beton yzey scaklna yakn veya bir miktar (zorunlu durumlarda en fazla 10 C olabilir)
daha fazla olmaldr.

Her iki durumda da ard-soutmada ilemleri dikkatle yaplmaldr. Betonda i scakln ok fazla
artmamas iin gerekli durumlarda boru uzunluunun artrlmas ve/veya sisteme gnderilen suyun
debisi ve suyun ierde kalma sresi k scaklna gre yeniden ayarlanmaldr.

Ktle beton konusundaki bilgi birikimi byk apta, sl etki nedeniyle aa kan oluumlarnn ilk
olarak belirlendii beton barajlardan elde edilmitir. Ancak, radye jeneral temel yaplar, kpr ayaklar,
52

kaln duvarlar, tnel kaplamalar gibi dier baz byk boyutlu beton yaplarda da sl etki kaynakl
atlak oluumlar gzlenmektedir.

nce kemer yaplar istisna olmak kaydyla, ktle beton yaplarda yksek basn dayanm deerlerine
ihtiya duyulmamaktadr. Arlk barajlar gibi byk yaplar ykleri ncelikli olarak ekli ve arl,
ikincil mertebede beton dayanm yardm ile tayabilmektedir. Bu nedenle, byk boyutlu beton
yaplarda dayankllk ve termal davran ve atlak oluum eilimi ile ilgili zellikler daha byk nem
arz etmektedir.

4.4 atlak Analizinin Yaplmas
Betonda oluan termal deformasyonlar ve gerilimler aada verilen genel bant ile hesaplanr;

Termal deformasyon hesab,
f R
K K T c o = A
c
E
o
c = ifadesi kullanlarak termal gerilim hesab yaplabilir;
c f r
E K K T o o = A

Burada, K
f
temelden dolay kstlama faktr, K
r
ise beton elemann kendisine ait kstlama faktrdr
(isel kstlanma faktr) ve boyutlarna baldr.

K
r
beton ktlenin uzunluuna (L) ve yksekliine (H) ve kstlanma ara yzey derinliine (yapnn
temelinden itibaren deformasyonun belirlenecei noktaya olan mesafe), h, bal olarak hesap
edilmektedir; h=H/2 olarak maksimum deerde seilebilir.

L/H > 2,5 olduunda
/
2
1
h H
r
L
H
K
L
H
| |
|
=
|
|
+
\ .

L/H < 2,5 olduunda
/
1
10
h H
r
L
H
K
L
H
| |
|
=
|
|
+
\ .

Beton d yzeyinde K
r
genellikle maksimum deer olan 1,0a eittir.

Temel kstlama faktr K
f
:Betonun elastisite modl ile temel malzemesinin elastisite modl
arasndaki iliki ile belirlenir;
1
1
f
g c
f f
K
A E
A E
=
+

Burada, A
g
temel ekseni zerinde beton en kesitinin toplam alan, A
f
temel alan veya betonu
kstlayan ksmn toplam alan, E
f
temel malzemenin elastisite modl ve E
c
ktle betonunun elastisite
modl.

atlak analizinin tam ve kesin hesaplamalar beton ve bileenlerinin termal zelliklerinin deneysel
olarak belirlenmesi ile yaplabilecektir.

53

5 MALZEMELER VE KTLE BETONU KARIIM ORANLARI TASARIMI
Dier betonlarda olduu gibi ktle betonu da imento, agrega, su ve sklkla puzolanlar ve beton katk
maddeleri kullanlarak tasarlanmaktadr. Ktle betonu karm elemanlar miktarnn tayininde ama;
uygun ilenebilirlik, dk scaklk art, boyutsal kararllk, ekonomi, atlak oluumlarnn
engellenmesi, dayankllk, yeterli dayanm ve zellikle su yaplarnda dk su geirgenlik kriterlerinin
ayn anda salanmasdr. Bu makalede gemi tecrbeler erevesinde ktle beton inasnda baar
ile kullanlm olan malzemeler, malzeme seimi ve karm oranlar tasarm ile ilgili bilgiler
aktarlmaktadr.

5.1 imento
Ktle betonunda aada belirtilen imento trlerinin kullanlmas uygun grlmektedir:

a) Portland imentosu+mineral katk veya katkl imento.
b) ok dk ve dk hidratasyon sl Portland imentosu (EN 14216 veya ASTM C150 Tip IV),

Portland imentosu, mineral katk (puzolan) veya baka imentolar ile birlikte kullanldnda,
malzemelerin karm beton santralinde genelde ayr-ayr yaplmaktadr. Ekonomi ve dk
hidratasyon ss toplam imento miktarnn snrlandrlmas ile gerekletirilebilmektedir. Normal
Portland imentolar beton yaplarn ounda kullanlabilmektedir. Ancak, ktle betonunda yksek
hidratasyon ss ve dolays ile yksek scaklk riski nedeni ile tek bana kullanlmas nerilmez.
Portland imentosu ile birlikte mutlaka uygun bir puzolanik malzeme (mineral katk) kullanlmaldr.

Hidratasyon ss orta dereceli olan Portland imentolarnda erken s geliimi yksek olan tri-kalsiyum
alminat (C
3
A) bileeni en fazla %8 ile snrlandrlmaktadr. Buna ilave olarak baz artnamelerde tri-
kalsiyum alminat ve tri-kalsiyum silikat (C
3
S) toplamnn en fazla %58 olmas yan sra hidratasyon
ssnn 7 gnde en fazla 60 cal/g (ASTM C150 Tip II iin 70 cal/g, Tip IV iin 60 cal/g ve EN 197-1de
dk hidratasyon sl imento iin 65 cal/g, EN 14216da ok dk hidratasyon sl imentoda 52,5
cal/g) olmas kriteri bulunmaktadr. 28 gnlk hidratasyon ss ise toplamda 70 Cal/g olarak
snrlandrlmaktadr. Sz konusu artnamelerde belirtilen ek kriterlerin ((C
3
A + C
3
S) s % 58 ve/veya 7
gnlk hidratasyon ss s 60 cal/g) dikkate alnmas durumunda 28 gnlk basn dayanm kriteri de
daha dk bir deere ekilebilmektedir.

Ktle betonlarnda hidratasyon ssnn olduka dk olmasnn gerekli olduu ok byk boyutlu yap
elemanlarnda okdk hidratasyon sl Portland imentolar ncelikle tercih edilmelidir. Ancak,
bu tip dk hidratasyon sl imentolarn temininin zor olmas ve hidratasyon ss geliiminin baka
baz yntemler kullanlarak kontrol altna alnmasnn mmkn olmasndan dolay son yllarda ok
tercih edilmemektedir. Bu tr imentolarda tri-kalsiyum alminat (C
3
A) bileeni en fazla %7, tri-
kalsiyum silikat (C
3
S) bileeni en fazla %35 ve di-kalsiyum silikat (C
2
S) bileeni ise en az %40 ile
snrlandrlmaktadr. EN 14216 standard ok dk hidratasyon sl imentolar hakknda bilgiler ve
baz gerekleri belirtmektedir. Bu standardda imentonun 7 gn sonundaki hidratasyon ss 52,5 cal/g
ile snrlandrlmaktadr.

Slfata dayankl Portland imentosu hem dk alkali ve hem de dk hidratasyon sl
olduundan dolay tercih edilebilmektedir. Ayrca EN 197-4 standardna uygun dk erken dayanml
ve dk hidratasyon sl yksek frn cruflu imentolarn da ktle betonu yaplarnda kullanlmas
tavsiye edilmektedir.

Katkl imentolarn da ktle betonlarnda kullanlmas olduka yaygn bir uygulamadr. Portland
imentosunun ince puzolan ile kartrlmas veya Portland imentosunun puzolan ile birlikte
tlmesi sureti ile erken dayanm dk imento elde edilebilmektedir. Bu tip imentolarla baz
artnamelerde belirtildii zere hidratasyon ssnn 7 gnde en fazla 60 cal/g ve 28 gnde de en fazla
70 cal/g olmas kriteri salanabilmektedir.

Ktle betonlarnda dier tip imentolarn kullanmlar da aratrlmaktadr. Hidratasyon ssnn dk
ve ayn zamanda erken dayanm yksek olan imentolar zerinde aratrmalar younlatrlmaktadr.
Bunlardan bir tanesi Borlu Aktif Belit imentosunun kullanmdr. lkemizde Devlet Su leri Genel
Mdrl tarafndan her yl birok proje kapsamnda yz binlerce metrekp beton dkm
gerekletirilmektedir. DS projelerinin byk ksmn oluturan baraj inaatlar ilerinde farkl beton
yaplar ve zellikle ktle betonu yaplarn imalt sz konusu olmaktadr.

54

Ktle betonlarnda en nemli problem daha nce bahsedildii zere hi kukusuz imentonun
hidratasyon ssdr. Ktle betonlarnn bileenlerinin n soutulmas ve ardndan da ard-soutma
ilemleri yaplmasna ramen beton ierisinde scakln artmas engellenememekte ve bunun
sonucunda da sl kaynakl gerilimlerden dolay betonda ciddi atlaklarn olumas kanlmaz
olmaktadr. Bu durumun stesinden gelebilmek iin en ok katkl imentolardan ve zellikle de
imentonun bir ksmnn yerine uucu kl ikame ederek oluturulan karmlardan beton imaltlar
yaplmak suretiyle hidratasyon ss azaltlmakta ve kontrol altna alnmaya allmaktadr. Ancak,
buna ramen betonda atlak oluumlar riski tamamen bertaraf edilmeyebilmektedir.

Bilindii zere kireta (CaCO
3
), kil ve/veya silt, demir esasl almina silikatlar ve dier baz yardmc
hammaddelerin yksek scaklklarda dner frnlarda piirilmesi sonucunda normal Portland imentosu
klinkeri drt ana fazdan ibaret olarak oluur. Bunlar imento kimyasnda ksaca Alite: C
3
S
(3CaO.SiO
2
), Belite: C
2
S (2CaO.SiO
2
), Alminat: C
3
A (3CaO.Al
2
O
3
) ve Ferrit: C
4
AF (4CaO.Al
2
O
3
.SiO
2
)
olarak gsterilir. Klinker daha sonra alta (CaSO
4
.2H
2
O) ile birlikte tlerek toz halindeki Portland
imentosu elde edilir. Normal Portland imentosu ierisinde yaklak olarak %55-65 C
3
S, %15-25 C
2
S,
%7-12 C
3
A ve %5-10 C
4
AF ve yaklak %5 CaSO
4
.2H
2
O bulunur. Bu fazlar arasnda en reaktif (su ile
reaksiyon verme asndan) olanlar srasyla C
3
A, C
3
S, C
4
AF ve C
2
S dir. imento dayanmnn
zamanla geliimi asndan C
3
S balangtan (erken dayanm kazandran bileen) itibaren en fazla
katkda bulunan bileen iken C
2
S balangta ok zayf ancak daha sonralar C
3
S kadar dayanm
geliimine sahip olmaktadr. Dier alminat ve ferrit fazlarnn dayanma byk katklar yoktur.

Bor mineralleri arasnda en fazla tercih edilen kolemanitin (Ca
2
B
6
O
11
.5H
2
O) imento
hammaddelerinden kiretann bir ksmnn yerine Portland imentosu retiminde kullanlmas
sonucunda Bor (B
2
O
3
) katkl imento retimi yaplabilmektedir. imento zelliklerini olumsuz ynde
etkilemeyen ve uygunluu tespit edilen dier bor mineralleri de bu amala kullanlabilir. Bor veya
boroksit katkl imento zerinde gerekletirilen analiz sonularna gre normal Portland
imentosunda (CEM I 42,5) olduka yksek oranlarda meydana gelen C
3
S faznn hi olumad veya
ok az (ihmal edilebilir dzey) olutuu ve bunun yerine kararl ve aktif belit (di-kalsiyum silikat, veya
-C
2
S) faznn yksek oranda olutuu grlmtr. Buna ilve olarak imentonun C
3
A miktar da
%5in altnda istenildiinde retilebilmektedir. imentonun drt ana fazndan (C
3
S, C
2
S, C
3
A ve C
4
AF)
hidratasyon ss yksek olan C
3
S ve C
3
A oranlarnn srasyla yaklak % 0 ve <%5 olmas ktle
betonu yaplarnda bu tip bir imentonun kullanlabilmesi iin umut vericidir. Keza bu fazlarn oran
dtke imentonun hidratasyon ss erken yalarda olduka dk seviyelerde seyretmektedir.
Borlu aktif belit imentosunun hidratasyon reaksiyonu izotermal bir kalorimetre vastasyla llm ve
hidratasyon ssnn ok dk hidratasyon sl imentodan dahi dk olduu tespit edilmitir.

Borlu aktif belit imentosunun en nemli zellii reaktif veya aktif C
2
S (Belite) orannn yksek olmas
ve C
3
S faz orannn ise ok dk veya %0 olmasdr. Normal artlarda C
2
S faznn reaktivitesi C
3
S
fazna gre olduka yavatr ve ge dayanm kazanmaktadr. Ancak, nihai dayanm C
3
Sden daha
fazla olabilmektedir. Bunun nedeni ise aadaki reaksiyonlarla zetlenebilir;

2C
3
S + 11H
2
O C-S-H (C
3
S
2
H
8
) + 3Ca(OH)
2
(Hzl Reaksiyon)
2C
2
S + 9H
2
O C-S-H (C
3
S
2
H
8
) + Ca(OH)
2
(ok Yava Reaksiyon)

C
3
S faznn su ile hidratasyon reaksiyonu sonucu C
2
S fazndan oluana gre 3 kat daha fazla Ca(OH)
2

olumaktadr. Kalsiyum hidroksit (Ca(OH)
2
)normal bir Portland imentosu pastasnn hacimce %20 ile
%25ini oluturur. Bu bileen betonda en zayf bileendir ve daha ok betonda agrega ile imento
pastas arasndaki ara yzeyde toplanmaya meyillidir. Betonda krlma genellikle agrega ile imento
pastas arasndaki ara yzeyden balar ve devam eder. Normal C
3
Sli bir imento ile dier bir
olumsuzluk ise ok fazla oluan kalsiyum hidroksitin betonun boluk orannn artmasna neden
olmasdr. Buna karn C
2
S oran yksek olan imento ile yaplan betonlarda kalsiyum hidroksit oran
olduka dk ve oluan C-S-H rn daha fazla olacandan betonun boluk oran da dk olacak
ve daha sk bir yapya sahip olan betonun dayanm da bu oranda yksek olacaktr.

Borlu aktif belit imentosunun bileiminde imentonun hidratasyon ssn en fazla artran
bileenlerden en nemli olan C
3
S (Alite) bu imentonun retimi esnasnda dk piirme scakl ve
boroksit nedeniyle olumamaktadr. Hal byle olunca hidratasyon ssnda nemli mertebelerde
azalma salanmaktadr. Ayrca yaplan n denemeler sonunda ileri yalarda normal CEM I 42,5
imentosundan daha yksek mukavemetler verdii de laboratuvarda yaplan deneylerle tespit
edilmitir. Literatr bilgisi dhilinde C
3
S faz olmadan da imentonun dayanm deerlerinde belirli bir
55

miktar art olduu da literatrde kaydedilmektedir. Teknolojisinin henz tam olarak fabrikalarca
bilinmemesi nedeniyle Borlu aktif belit imentosunun retimi srekli olarak yaplmamaktadr.
imentonun ok ynl olarak incelenmesi gereklidir.

5.2 Puzolanlar ve tlm Cruf
Puzolan silisli veya silisli-ve-alminli malzeme olup tek bana ya hi ya da hi denecek kadar az
balayc zellie sahiptir. Ancak, inceliinin yksek olduu ve rutubetin de mevcut olduu ortamlarda
kalsiyum hidroksit ile kimyasal reaksiyona girer ve imentonun su ile reaksiyonu sonucu oluan C-S-H
bileenini ortaya kararak balayc bir zellik kazanr. Puzolanlar ASTM C 618de N tipi veya F tipi
olarak snflandrlmaktadr. TS EN 450-1 betonda kullanlan uucu kl ile ilgili zellikleri ve gerekleri
belirlemektedir. Uucu kller F ve C olarak iki snf altnda toplanrlar. Baz C tipi puzolanlar
imentodakine benzer bileenler ihtiva etmektedir. Bundan dolay C tipi puzolanlar imento gibi
balayc zellii olup nemli derecede beton dayanmna katk salamaktadr.

Puzolanlar Portland imentosunun hidratasyonu srasnda aa kan snm kire veya kalsiyum
hidroksit ile kimyasal reaksiyona girerek balayc zellii olan bileenler oluturmaktadr. Puzolanik
aktivitesinin yksek olmas iin puzolanlar cam veya opal gibi amorf bir yapya haiz olmaldr. Kuvars
gibi kristal yapya haiz silisli malzemeler yksek incelie sahip olacak ekilde tlmedike kire ile
normal scaklk koullarnda reaksiyon vermemektedir.

Doal puzolanik malzemeler, obsidiyen, pumis (sngerta), volkanik kl, tf, kil, eyl ve diatomit
olarak bulunmaktadr. Doal puzolanlar genellikle tlerek kullanlabilecek durumda bulunmaktadr.
Ancak baz volkanik malzemeler doal durumu itibar ile tlmeden kullanlabilecek incelie haizdir.
Kil ve eyl ise tlmenin tesinde 650980Cde kalsinasyon ilemine tabi tutulmak sureti ile aktif
hale getirilmek zorundadr.

Uucu kl, tlm veya toz kmrn yanmas srasnda aa kan baca tozudur. Karbon ierii
dk olup portland imentosu ile yaklak olarak ayn incelie sahipse ve ok ince cam krecikleri
gibi bir yapya haiz ise mkemmel bir puzolan olabilmektedir. ekli ve yaps nedeni ile betonda
kullanldnda genellikle karma suyu ihtiyac azalmaktadr. tlm yksek frn crufunun TS EN
15167-1 standardna uygun olmas tercih edilmelidir. Birok durumda uucu kln daha byk incelie
sahip olacak ekilde tlmesi, puzolanik aktivitesinin artmasn salamaktadr. Ancak, bu ilem
kresel tane yapsna sahip olan uucu kln tlme sonras yapsnn bozulmas sonucu beton
ierisindeki yalama kabiliyetini azaltabilmekte ve dolays ile karma suyu ihtiyacnn artmasna neden
olabilmektedir. Yksek silisli F tipi uucu kllerin puzolanik aktivitesi genellikle mkemmeldir. Bununla
birlikte, C tipi uucu kller yksek oranda CaO ierebilmekte ve iyi balayc zelliklere sahip olsa da
betonun slfata kar dayankllnn arttrlmas veya alkali-silika reaksiyonunun (ASR) nlenmesi
maksadyla kullanlamamaktadr. Buna ilave olarak C tipi uucu kllerin ktle betonda hidratasyon
ssnn drlmesi maksadyla kullanlmas daha az uygun dmektedir.

Puzolanlar ktle betonda Portland imentosu faktrnn drlerek ekonomi salanmas,
hidratasyon ssnn drlmesi, yksek ilenebilirlik salanmas, slfat ve alkali-silika reaksiyonu
sonucu ortaya kan hasar oluumunun azaltlmas maksadyla kullanlabilmektedir. Bununla birlikte,
farkl puzolanlarn deiik zelliklere haiz olabilecei gz ard edilmemelidir. Baz puzolanlar dk
erken dayanm, yksek kuruma rtresi ve dolays ile dk dayankllk gibi problemleri de
beraberinde getirebilmektedir. Bir puzolan kullanlmadan nce projede kullanlacak olan imento ve
agrega ile birlikte deneye tabi tutularak beton ekonomisi ve kalitesine katk salayp salamayaca
belirlenmelidir. Portland imentosuna kyasla, katkl imentolarda puzolanik etkiden kaynaklanan
dayanm geliimi erken yalarda yava olmakta ancak ileriki yalarda daha hzl seyretmektedir. leriki
yalarda ayn dayanma sahip olmas tasarlanan betonlarda, puzolanl Portland imentosu kullanlan
betonun erken yalardaki dayanmnn Portland imentosu kullanlan beton dayanmna kyasla daha
dk olmas beklenmelidir. Ktle betonunun erken dayanmnn yksek olmas gerekli olan baz
ksmlarnda ktle beton karmndan farkl bir beton tasarm kullanlabilir. Ktle betonunda puzolan
kullanld durumlarda puzolann dk dozda kullanlmas veya hi kullanlmamas sureti ile erken
dayanm hedefine ulalabilir. Ancak, alkali-agrega reaksiyon riski mevcutsa puzolan mutlak surette
kullanlmal, erken yalarda yksek dayanm Portland imentosu kullanm dozajnn arttrlmas sureti
ile salanmaldr.

zellikle doal puzolanlarn, reaktif agrega kullanlan betonda alkali-silika reaksiyonu sonucu oluan
genlemenin azaltlmas asndan olduka etkili olduu saptanmtr |2|. Genlemedeki azalma
56

miktar kullanlan puzolann kimyasal yaps, incelii ve kullanm dozaj ile deimektedir. Baz
puzolanlarda, genlemedeki azalma %90n aabilmektedir. Puzolanlar genlemeyi imentodaki
alkalileri agrega ile reaksiyona girmeden nce tketmesi yolu ile azaltmaktadr |3|. Alkali-reaktif
agrega kullanlmasnn zorunlu olduu durumlarda, dk alkalili imento ve genlemeyi azaltc etkisi
kantlanm puzolan kullanm en iyi yaklam olmaktadr.

Corps of Engineers tarafndan yaplan deneysel almalara gre ktle betonunun gerilmelerin daha
dk olduu i ksmlarnda daha yksek oranda puzolan kullanlmas ekonomi salamakta ve gerekli
dayanm daha ileri yalarda salanabilmektedir. Laboratuvar sonularna gre, 53 kg/m
3
imento
dozajl ve uucu kl kullanlan ve edeer imento dozaj 112 kg/m
3
olan hava srklenmi ktle
betonunda karma suyu 60 kg/m
3
olmasna karn olduka ilenebilir bir karm elde edilebilmitir.
Islak elenmi betondan |=150mm, h=300mm ebatlarnda silidir eklinde alnan beton numunelerin bir
yllk basn dayanm deerlerinin ise 21 MPa mertebesinde olduu tespit edilmitir |2|.

Agrega tane ekli ve bunun betonun ilenebilirlii zerindeki olumsuz etkisi, puzolan kullanmnn
ilenebilirlii arttrma etkisi ve hava srkleyici ve/veya dier katk maddeleri ile rahatlkla
zmlenebilecek bir noktaya gelmitir |2|.

nce tlm yksek frn crufu da Portland imentosuna ilave edilmek sureti ile ktle betonunda
balayc olarak kullanlabilmektedir. Portland imentosu ile birlikte kullanldnda hidratasyon ssnn
7 gnde 60 Cal/g deerinin altna dmesi iin toplam balaycnn en az %70i orannda kullanlmas
gerekebilmektedir. Yksek frn crufu hidratasyon hznn dk olmas nedeni ile hidratasyon ssn
genellikle drmektedir. nce tlm yksek frn crufu kullanlmas betona bir ok avantajlar da
salamaktadr. Bunlar dk geirgenlik, reaktif agrega kaynakl genlemenin kontrol, ilenebilirliin
arttrlmas, slfata kar dayankllk olarak sralanabilir. Ancak, bu avantajlardan yararlanabilmek iin
tras, uucu kl vb. puzolanlardan ok daha yksek oranlarda cruf kullanlmas gerekmektedir.

5.3 Kimyasal Katk Maddeleri:
Ktle betonu asndan nemli etkileri olan katk maddeleri aadaki gibi snflandrlabilmektedir:
a) Hava srkleyici,
b) Su azaltc,
c) Priz geciktirici,
d) Su azaltc ve priz geciktirici,

Priz hzlandrc katk maddeleri, erken yalarda yksek dayanmn gerekli olmamas ve hidratasyon
hzn arttrmasndan dolay ktle betonunda kullanlmamaktadr. Kimyasal katk maddeleri henz
plastik durumda olan ktle betonuna nemli faydalar salamaktadr. Bunlar; ilenebilirlii arttrmas
ve/veya karma suyu ihtiyacn azaltmas, priz balangcn geciktirmesi, terleme hz ve kapasitesini
gelitirmesi, ayrmay engellemesi, slamp kayp hzn azaltmas olarak sralanabilir. Kimyasal katk
maddeleri sertlemi ktle betonuna da nemli faydalar salamaktadr. Bunlar; sertleme srecinde
hidratasyon ssn kontrol etmesi, dayanm arttrmas, imento dozajn drmesi, dayankll
arttrmas, geirgenlii azaltmas ve anma/kavitasyon direncini arttrmas olarak sralanabilir.

Hava srkleyici katk maddeleri betona karm esnasnda kck hava kabarcklar
srklemektedir. Bunun sonucunda ilenebilirlik artmakta, ayrma azalmakta, terleme azalmakta,
geirgenlik dmekte ve donma-zlmeye kar dayankllk artmaktadr. Hava srklenmesi imento
dozaj dk olan beton karmlarnda ilenebilirlii byk apta arttrmakta ve tane ekli ve
granlometrisi iyi olmayan agregann kullanlmasn tolere edebilmektedir. Buna ilave olarak betonun
yerletirilmesi ve sktrlmas ilemlerini de kolaylatrmaktadr. Srklenmi her %1 hava
ilenebilirlii arttrrken slamp kayb olmakszn karma suyunu %2-4 mertebesinde azaltabilmektedir.
Betonun donma-zlme etkilerine kar dayankll hava srklenmi betonda olduka st
dzeydedir. Ancak imento matrisindeki hi bir noktann en yakn hava kabarcna olan uzakl 0.2
mmden fazla olmayacak ekilde hava kabarcklar homojen bir dalm arz etmelidir.

Srklenmi hava doal olarak ou betonun dayanmn drmektedir. imento dozaj sabit
tutulduu ve ayn slamp deerinde hava srklenmesinin karma suyundaki azaltma etkisinden istifade
edildii takdirde dk dozajl ktle betonlarnda dayanm zerinde nemsenmeyecek d veya
hafif bir art meydana gelmektedir. Hava srkleyici katk maddesi kullanm dozaj sabit tutularak
gerekletirilen deneyler srklenmi hava orannn agrega granlometrisi, agrega tane ekli, imento
dozaj, baka katk maddelerinin kullanlmas, kartrma sresi, slamp, ve beton scaklna bal
57

olarak deitiini gstermektedir |2|. Sabit hava srkleyici katk dozajnda, hava oran 150 mmye
kadar artan slamp ile artmakta; ince madde miktarndaki art, beton scaklndaki art ve kartrma
sresinin uzamas ile dmektedir. Uucu kln aktif karbon iermesi durumunda, daha yksek
dozajda hava srkleyici katk maddesinin kullanlmas gerekmektedir. ou artname elek gz
akl 38,1 mm olan elekten ktle betonu slak elendikten sonra elde edilen taze beton numunesinde
yaklak olarak %4 il 5 hava olmas gereini belirtmektedir.

Su azaltc ve priz geciktirici katk maddeleri aada belirtilen bileenlerin bir ya da daha fazlasn
iermektedir.

a) Lignoslfonik asit
b) Hidroksilli karboksilik asit
c) Polimerik karbohidratlar,
d) Naftalin ve melamin esasl yksek oranda su azaltclar.

Priz geciktirici katk maddeleri ktle betonunun daha uzun sre plastik kvamda kalmasn temin
ederek st tabaka yerletirilinceye kadar geen sre zarfnda alt tabakann prize balamasn
geciktirmekte ve bylece st tabakann vibrasyonla sktrlma ilemi esnasnda alt tabaka ile daha iyi
kaynamasn mmkn klmaktadr. Su azaltc katk maddeleri karma suyu ihtiyacn azaltmak, beton
dayanm arttrmak veya daha dk imento dozajnda ayn dayanm deerini yakalamak maksadyla
kullanlmaktadr. Yukardaki su azaltc ve priz geciktirici katk maddeleri trlerinden ilk
kullanldnda %10 mertebesinde su azaltma oran gereklemekte olup priz balangc en az bir saat
gecikmekte (slamp kayb olmakszn) ve beton dayanm kayda deer dzeyde artmaktadr. Geciktirici
etkili bir katk kullanldnda 12 saat sonraki dayanm deeri katk kullanlmayan ahit beton ile aa
yukar ayn seviyede olmaktadr. imento dozaj, imentonun kompozisyonu, scaklk ve dier
etkenlere bal olarak su azaltc ve priz geciktirici katk maddeleri kullanlmas 1, 3 ve 28 gn ve daha
sonraki yalarda beton dayanm deerlerini nemli seviyede arttrmaktadr. Dayanmdaki art sadece
su/imento oranndaki azalma ile aklanamamaktadr. Katk maddeleri hidratasyon zerinde ok
olumlu etkileri de beraberinde getirmektedir. Karboksilik asitailesinin terlemeyi arttrd dikkate
alnmaldr. Venezellada ina edilen Guri barajnn baz ksmlarnda kullanlm olmakla birlikte,
yksek oranda su azaltc katk maddeleri ktle beton yapmnda doruluu kantlanm bir kayda
sahip bulunmamaktadr. Bununla birlikte, yksek plastikletirici etkisi ile, gerekli olduu durumlarda
ilenebilirliin arttrlmas maksad ile baz zel ktle beton inaatlarnda kullanlmas asndan umut
verici ynn korumaktadr.

Ktle betonu uygulamalarnda agrega en byk tane byklnn 100 mmden daha fazla
olmasndan dolay ve hidratasyon ssnn drlmesi amacyla mmkn mertebe genellikle dk
imento dozaj kullanlmaktadr. Bu nedenle ktle betonlarnda sperakkanlatrc kimyasal katklar
pek tercih edilmez, nk su azaltma oran normal akkanlatrc kadar elde edilir.
Sperakkanlatrc tr katklar imento dozajnn yksek olduu ve slamp deerinin de en az 13-15
cm olan betonlarda daha etkili olduu sylenebilir. Baraj ktle betonlarnda betonun dozaj ve slamp
olduka dk olduundan ok sperakkanlatrc katklar genellikle tercih edilmez. nk teknik ve
ekonomik avantaj salamaz.

5.4 Agrega
5.4.1 nce agrega
nce agrega elek gz akl #4 (4,75mm) olan elekten tamam geen tane snfdr. Doal ekillenmi
tanecikler veya daha byk boyutlu agrega/ kayalarn krlmas yoluyla elde edilen tanecikler veya her
ikisinin karmndan oluabilmektedir. nce agrega, sert, zgl ktlesi yksek, dayankl olmal ve
zeri zararl maddelerle kapl olmamaldr. nce agrega zararl miktarda kil, silt, toz, mika, organik
madde iermemeli ve snr deerlerinin zerinde dier zararl maddeleri ihtiva etmemelidir. Bu zararl
maddeler karm oranlar tasarmnda hedeflenen beton zelliklerinin salanamamasna neden
olabilmektedirler. Zararl maddelerin ktlece orannn izelge 2de verilen snr deerlerin altnda
olmas gereklidir. Hidrolik yaplarda su dalgalanmasna maruz kalan beton yzeylerinde bu deerler
%50 mertebesinde azaltlabilir. Ktle betonunun i ksmlarnda ve srekli olarak suya gml olan
ksmlarda ise bu snr deerler %50 daha arttrlabilir.

58

izelge 2. nce agregada izin verilen zararl madde yzdeleri, en fazla (ktlece)
Kil Topaklar ve Eriyebilir Paracklar 3,0
#200 (75m) Elekten Geen nce Madde Miktar
Anmaya Maruz Betonlar in 3,0
*

Dier Betonlar in 5,0
*

Kmr ve Linyit

Betonun Yzey Grnmnn
nemli Olduu Yerlerde
0,5
Dier Betonlar in 1,0
*Krmata ince agrega iin elek gz akl #200 olan elekten geen miktar kil, silt vb. zararl madde
deil de krma agrega paracklarndan oluuyorsa bu snr deer anmaya maruz yaplarda %5e
dier yaplarda ise %7ye kadar arttrlabilir.

Not :Gnmz ktle betonu uygulamalarnda ince agrega, doal kaynaklarn azalmas neticesinde
genellikle krmata ince agrega olarak imal edilerek kullanlmaktadr. Krma sistemleri ve agrega
zellikleri nedeniyle baz durumlarda ince agregann ok ince malzeme miktar %7nin de zerinde
olabilmektedir. Bu gibi durumlarda ince agrega iinde herhangi zararl bir madde bulunmadnda oran
%10 deerlerine kadar kabilmektedir.

nce agregann granlometrisi betonun ilenebilirliini nemli lde etkilemektedir. Ktle betonunda
kullanlacak olan ince agregann granlometrisi izelge 3te belirtilen alt ve st limitler arasndaki bant
ierisinde olmaldr. Laboratuvarlarda yaplan almalar daha farkl bant kullanm ile de baarl
sonular alnabileceini gstermektedir. Bu da ince agrega iin olduka geni bir bant
kullanlabileceinin bir gstergesidir. Granlometri kriterleri olduka esnek olmakla birlikte, ince agrega
granlometrisi bir kez ayarlandktan sonra, beton ilenebilirlii zerindeki etkilerini ortadan
kaldrabilmek maksadyla granlometrinin aa yukar sabit tutulmas olduka nemlidir.

izelge 3. Ktle betonunda kullanlacak ince agregada granlometri alt ve st snrlar
Elek Gz Akl Elekte Kalan, % (ktlece)
3/8 (9,5mm) 0
#4 (4,75mm) 0-5
#8 (2,36mm) 5-15
#16 (1,18mm) 10-25
#30 (600m) 10-30
#50 (300m) 15-35
#100 (150m) 12-20
Pan 3-7
*U.S. Bureau of Reclamation

Byk yaplar iin iri agrega akl, krmata akl veya krmata kaya ya da bunlarn bir veya bir
kann karmndan olumakta olup, elek gz akl #4 (4,75mm) olan elekte kalan ve elek gz
akl 6 (150mm) olan elekten geen agrega iin kullanlan bir ifadedir. Santral binas veya dier
youn demir donat kullanlan ve ktle betonu kategorisinde yer alan yaplarda 3 (75mm) ve hatta 1
1/2 (37,5mm) gibi daha kk en byk tane boyutlu iri agrega baar ile kullanlabilmektedir.

Agrega en byk tane boyutu genellikle demir donat aralna bal olarak belirlenmekle birlikte yakn
civarda bulunan en byk tane boyutlu agregaya bal olarak da belirlenebilmektir. Agrega en byk
tane boyutu kldke karmda kullanlan imento miktar ve buna bal olarak hidratasyon ss ve
termal atlak oluum riski artmaktadr. Bunu ortadan kaldrmak iin ise imento dozaj ve beton
yerletirme scaklnn drlmesi gibi ciddi tedbirlerin alnmas zorunlu olmaktadr. Bundan dolay,
betonarme yapm kurallarna bal kalmak kayd ile en byk agrega tane boyunun kullanlmas en
uygun yaklamdr.

5.4.2 ri agrega
ri agrega sert, zgl ktlesi yksek, dayankl olmal ve zeri zararl maddelerle kapl olmamaldr.
Eriyebilen; ilem, tama veya depolama srasnda anmaya maruz kalan kayann kullanlmasndan
kanlmaldr. Donma-zlmeye maruz kalan ktle beton yaplarnda zgl ktlesi 2,5tan kk ve
59

su emme oran %3ten byk olan kayann kullanlmas genellikle uygun grlmemektedir. Kimyasal
analiz soncuna gre iri agregada SO
3
olarak hesaplanan slfat miktar %0,5i amamaldr. ri agrega
zararl miktarda kil, silt, toz, mika, organik madde iermemeli ve snr deerlerinin zerinde dier
zararl maddeleri de ihtiva etmemelidir. Bu zararl maddeler karm oranlar tasarmnda hedeflenen
beton zelliklerinin salanamamasna neden olabilmektedirler. Zararl maddelerin ktlece orannn
izelge 4te verilen snr deerlerin altnda olmas gereklidir. Zararl maddelerden arndrmak
maksadyla iri agrega yeniden ykamaya tabi tutulmak sureti ile temizlenebilmektedir.

izelge 4.ri agregada izin verilen zararl madde yzdeleri, en fazla (ktlece)
Kil Topaklar ve Eriyebilir Paracklar 0,5
#200 (75m) Elekten Geen nce Madde Miktar 0,5
Hafif Madde 2,0
Dier Zararl Maddeler 1,0

Teorik olarak, agrega en byk tane boyutu arttka hedeflenen kalitede beton tasarm iin
karmdaki imento miktar azalmaktadr. Bu teori granlometrisi iyi ayarlanm agregalar iin agrega
en byk tane boyutu arttka agrega tanecikleri arasndaki boluk miktarnn azalmasna
dayanmaktadr. Bununla birlikte, imento ve agrega tipi ayn olmak kayd ile en byk imento
verimliliine ulamak iin her basn dayanm iin optimum en byk tane boyutu olduu Higginson,
Wallace ve Ore tarafndan 1963 ylnda ortaya konulmutur. Agrega en byk tane boyutu kalp ve
betonarme elik donat yerleim plan ile snrl olarak belirlendiinden dolay, elik donat
kullanlmayan birok beton yapda en byk tane boyutu neredeyse snrsz bir ekilde
belirlenebilmektedir. Elde edilebilirliine ilave olarak, ekonomik agrega en byk tane boyutu bu
yzden tasarm dayanm, ileme, kartrma, tama, yerletirme ve sktrma srasnda karlalan
sorunlara bal olarak belirlenmektedir. Dzensiz ekle sahip iri agrega taneleri farkl hacim
deiikliklerine bal olarak daha iri tanecikler etrafndan atlak oluumuna neden olmaktadr. Buna
ilave olarak dzensiz ekilli agrega taneleri alt ksmlarnda terleme sonucu su ve sktrma esnasnda
hava birikimi olmas nedeni ile boluk oluumlarna da sebep olmaktadrlar. Daha byk boyutlar
kullanlabilmekle birlikte, 6 (150mm) kullanlabilecek en byk tane boyutu olarak benimsenmektedir.

Agrega tane eklinin ilenebilirlik ve sonu olarak karma suyu ihtiyac zerinde nemli etkisi
bulunmaktadr. Akarsu yatandan elde edilen doal ekillenmi (yuvarlak ekilli) tanecikler bu adan
en iyi ilenebilirlik salanmasn temin etmektedir. Bununla birlikte, krmata ocaklarnda kullanlan
ada krc ve tcler hem ince hem de iri agrega tane snfnda uygun tane ekilli agrega
retimini salayabilmektedir. Bylece, doal ekillenmi agregann karma suyu ihtiyac biraz daha az
olsa da, uzak bir kaynaktan getirilmesi yakn civardan uygun ekilde krmata agrega elde edilmesine
kyasla nadiren daha ekonomik olmaktadr. Ancak, krc ve tc ekipmann tane ekli asndan
uygun zelliklerde agrega retimine imkan verip vermeyeceinin saptanmas gereklidir. Tane eklinin
uygun olup olmadnn kontrolnde kullanlan yntemlerden birisi yass ve uzun taneciklerin her tane
snfnda %20den fazla olmamasdr. Yass tane, geniliinin kalnlna oran 3ten byk olan taneler
iin kullanlrken; uzun tane uzunluunun geniliine oran 3ten byk olan taneleri ifade etmektedir.

Beton karmndaki agrega oranlarnn belirlenmesi betonun ilenebilirliini dorudan etkilemektedir.
Uygun agrega granlometrisinin salanmasn kolaylatrmak maksadyla agregann farkl tane
snflarna ayrlmas gereklidir. A.B.D.de geleneksel olarak izelge 5te verilen iri agrega tane snflar
kullanlmaktadr. izelge 6da ise bu tane snflarnn kullanm oranlar verilmektedir.

Tecrbeler her tane snfnda olduka geni bir granlometri bandnn kullanlabileceini
gstermektedir. Doal ekillenmi akl kullanldnda, teorik granlometrinin dnda ocaktaki mevcut
agrega granlometrisinin kullanlmas ekonomik bir yaklam olmaktadr. Bir tane snfnda gereinden
ok fazla veya az miktarda malzeme olmas durumunda, bir ksm malzemenin kullanlmamas,
ilenebilirlii olduka dk beton retimi yerine tercih edilmelidir. Krmata agrega retimi srasnda
yaplan ayarlamalar yardm ile kullanlmayan malzeme oran en dk seviyeye ekilebilmektedir. ki
veya aamal ada krc kullanlmas sureti ile ilenebilir bir agrega karm oran elde
edilebilmesi mmkn olmaktadr.

Dnyada baz projelerde ktle betonunda kesikli granlometri kullanlabilmektedir. Bu granlometride
bir ya da daha fazla elekte kalan malzeme miktarnn %0 olmas anlamna gelmektedir. A.B.D.de
60

yaygn olarak kullanlmakta olan srekli granlometri yaklamdr. Kesikli granlometri malzemenin
doal hali ile kesikli granlometriye sahip olmas durumunda ekonomik olmaktadr. Bununla birlikte,
deneysel almalar srekli granlometri yerine kesikli granlometrinin zellikle tercih edilmesinin bir
avantaj yaratmadn ortaya koymaktadr. Srekli granlometri daha dk slamp deerinde, daha
dk imento dozajnda ve daha az karma suyu ile daha ilenebilir bir beton retimini mmkn
klmaktadr. Krmata agrega tesisi kullanlmas durumunda, srekli granlometriye haiz agrega elde
edilmesinde bir zorlukla karlalmamas, doal ekillenmi agrega ocaklarnn da mevcut durumu ile
genellikle srekli granlometri kullanlmasna olanak salamas da bu yzden olduka avantajldr.

izelge 5. Ktle betonunda kullanlacak iri agregada granlometri alt ve st snrlar
Elek Gz Akl
Elekten Geen, % (ktlece
63
(15075) mm
31 1/2
(7537,5) mm
1 1/23/4
(37,519) mm
3/4#4
(194,75) mm
7 (175mm) 100
6 (150mm) 90-100
4 (100mm) 20-45 100
3 (75mm) 0-15 90-100
2 (50mm) 0-5 20-55 100
1 1/2 (37,5mm) 0-10 90-100
1 (25mm) 0-5 20-45 100
3/4 (19mm) 1-10 90-100
3/8 (9,5mm) 0-5 30-55
#4 (4,75mm) 0-5

izelge 6.lenebilir ktle betonu iin iri agrega tane snflar alt ve st kullanm snrlar
Agrega En
Byk Tane
Boyutu
ri Agrega Tane Snflar Kullanm Miktar, %
63
(15075) mm
31 1/2
(757,5) mm
1 1/2 3/4
(37,519) mm
3/4#4
(194,75) mm
3/43/8 3/8#4
6 (150mm) 20-30 20-32 20-30 12-20 8-15
3 (75mm) 20-40 20-40 15-25 10-15
1 1/2 (37,5mm) 40-55 30-35 15-25
3/4 (19mm) 30-70 20-45

5.5 Karma Suyu
Beton karmnda kullanlan su, imentonun hidratasyon reaksiyonu olumsuz etkileyebilecek
maddeleri iermemelidir. ilebilir zelliklere haiz olan su genellikle beton karma suyu olarak da
kullanlabilmektedir. me suyu analizleri klorr miktar asndan beton iin kabul edilemez deerleri
dikkate almadndan dolay, ayet beton ierinde metal aksam ve elik donat kullanlmas sz
konusu ise klorr analizleri yaplmal ve suyun karma suyu olarak kullanlp kullanlamayaca yap
tipine bal olarak belirlenmelidir.

Su ierisindeki maddelerin imentonun dayanm geliimi zerinde nemli lde etki yapp
yapmadnn saptanmas istendiinde, mukayeseli dayanm deneylerinin yaplabilmesi iin distile su
(ahit) ve kukulu su ile har numuneleri hazrlanmaldr. Kukulu su ile hazrlanan numunelerin
ortalama dayanm distile su ile hazrlanan numunelerin ortalamasnn %90 veya daha altnda olmas
durumunda su karma suyu olarak kullanlmamaldr. 5000 ppm veya daha fazla miktarda yabanc
madde ieren suyun dayankllk ynnden zararl olup olmad, dayanm ve boyutsal kararllk
deneyleri yaplmak sureti ile belirlenmelidir. Birka ppm hidroklorik asit ve slfrik asit vb. mineral
asitler ieren su dayanm geliimi ynnden ho grlebilir. Az miktarda eker veya eker trevi
maddeler ieren su ise priz sresi zerindeki etkisi tahmin edilemeyecei iin kullanlmamaldr.

6 KARIIM ORANLARIN BELRLENMES
Ktle beton tasarmnda temel hedef uygun dayanm, dayankllk ve geirgenlik zelliklerine haiz olan
sertlemi beton yapm iin balayc (imento, puzolan, tlm cruf), agrega, su ve katk
maddesi/katk maddelerinin karm oranlarn yeterli ilenebilirlikte ve yerletirme sonras en dk
61

scaklk art salamasna ynelik olarak en uygun ekilde belirlenmesidir. Bu maksatla deneme
karmlar yaplarak optimum karm oranlar belirlenmelidir.

Su/imento veya su/balayc oran dayanm, dayankllk ve geirgenlik zelliklerini belirleyen en
nemli parametredir. Bunun yan sra yerletirmeyi kolaylatrmak iin yeterli miktarda ince madde de
bulunmaldr. Tecrbeler en byk tane boyutu 6 (150mm) olan doal ekillenmi agrega kullanlmas
durumunda en byk tane boyutu 6 (150mm) olan krmata agrega kullanlm karma kyasla ayn
ilenebilirliin elde edilebilmesi iin %10 daha az imento inceliinde malzeme kullanlmasnn yeterli
olduunu gstermektedir. Hedeflenen su/balayc orannda hazrlanan deneme karmlar ve
kullanlacak malzemelerin istenilen ilenebilirlikteki karma suyu ihtiyac, balayc miktarnn rahatlkla
belirlenmesini mmkn klmaktadr. Beton karm elemanlar miktar tayininde ilk adm ktle
betonunun deiik ksmlarnda hangi agrega en byk tane boyutunun kullanlacann
belirlenmesidir. Bir sonraki aama, istenilen slamp deerinde toplam su ihtiyacnn belirlenmesidir.
Slamp deneyi iin taze beton elek gz akl 1 1/2 (37,5mm) olan elekten slak elenmeli ve elekten
geen numune zerinde deney gerekletirilmelidir. Agrega en byk tane boyutu 6 (150mm) olan
dk slampl ve hava srklenmi betonlarda su ihtiyac doal ekillenmi agregalar iin 70kg/m
3
ila
90kg/m
3
arasnda, krmata agrega iin ise 85kg/m
3
ila 115kg/m
3
arasnda deimektedir. Agrega en
byk tane boyutu 3 (75mm) olan betonlarda su ihtiyac yaklak %20 daha fazla olmaktadr. Bununla
birlikte, 1 yllk basn dayanmnn 28 MPa veya zeri olmasnn gerekli olduu durumlarda 3 (75mm)
agrega en byk tane boyutu daha verimli olabilmektedir.

Karmda kullanlacak olan balayc miktar toplam su ihtiyacnn su/imento oranna blnmesi ile
elde edilebilmektedir. lenebilirliin belirleyici olduu durumlarda ise istenilen ilenebilirlii temin
edebilecek en dk imento dozaj belirlenmektedir. Karma giren imento ve karma suyunun
hesaplanmas ve hava miktarnn %3-5 arasnda tahmini bir deer olarak kullanlmas ile geriye
sadece agrega kalmaktadr. Bu aamada ince ve iri agrega tane snflarnn oranlarnn bilinmesi
gereklidir. Optimum oran, agrega granlometrisi ve agrega tane ekline baldr. Bu oranlar arazide
belirlenebilmektedir. Agrega en byk tane boyutu 6 (150mm) olan doal ekillenmi iri ve ince
agrega ieren betonlarda toplam agregadaki ince agrega oran %21 kadar dk olabilmektedir.
Krmata agregalar iin ise bu oran %25-27 arasnda olabilmektedir.

Karmda balayc olarak puzolann da kullanlmas durumunda, karm oranlar tayini ilemi
deimemektedir. Ancak, aada belirtilen maddeler dikkate alnmaldr:

a) Karma suyu ihtiyacnn deiebilecei dikkate alnmaldr,
b) Erken yalardaki dayanmn kritik olabilecei gz ard edilmemelidir,
c) Karm oranlarnn en ekonomik bir ekilde tayini iin daha byk tasarm ya (90 veya 180
gn) kullanlmas nerisi dikkate alnmaldr.

Puzolan ieren betonlarda dayanm geliimi, sadece portland imentosu kullanlan betonlara kyasla
daha yava seyretmektedir. Bununla birlikte, ktle betonu zerinde ykleme genellikle beton olduka
ileri yalarda iken yaplmaktadr. Bundan dolay, puzolan ieren ktle betonu genellikle 90 gn ila 365
gnlk dayanm deerleri dikkate alnarak tasarlanmaktadr. Ktle betonunun tasarlanan
fonksiyonlarn yerine getirebilmek iin erken yalarda dayanm gereksiniminin olmamasna karn,
ou yapda st tabaka kalplar bir alt tabakaya ankrajla sabitlenmektedir. Bundan dolay erken
yalardaki dayanm, ankraj tespit sistemini tayabilecek kadar yeterince byk olmak zorundadr.
Bununla birlikte zel tasarm kalp ve ankraj sistemleri yksek puzolan veya dk imento dozajl
betonlar iin zm olabilmektedir. Aada ekil 1 ve ekil 2de bir beton ince kemer baraj
gvdesinde kullanlan tvenan ve ince agrega (en byk tane boyutu = 125 mm) tane dalm erileri
verilmektedir. Ktle betonunda kullanlacak olan agrega tane dalm erilerinin bu snrlar ierisinde
olmas tavsiye edilmektedir.

6.1 Sc
Tamam
u ekild

a) Bal
azaltabil
b) n s
dk se
c) Art s
soutma
ekil 2
aklk Kontro
veya birka
de sralanabi
layc malze
mektedir.
soutma - Ka
eviyelere ek
soutma - Hi
a tesisat ile s
ekil 1
2 Ktle beto
ol
tedbir olara
lir:
eme miktar
armda kul
kilmesini sa
idratasyon so
scaklk art
Tvenan
onu iinde bu
ak ktle beto
kontrol -
lanlacak ola
lamaktadr.
onucu artan
snrlandrl
62
agregaya ait
ulunan ince a
onunda kullan
balayc tip
an malzemele
scakln de
labilmektedir
t tane dalm
agregaya ait
nlabilecek d
pi ve miktar
erin soutulm
engelenmesi
r.
m erisi.
t tane dalm
rt etkili sca
r hidratasyo
mas taze be
i maksadyla
m erisi.
aklk kontrol
on ss pota
eton scakl
a ierisine ye

program
ansiyelini
nn daha
erletirilen
63

d) Yap ynetimi - mkemmel planlanma, yapm yntemleri, betonun retiminden yerletirilmesine
kadar geen aamalar ile ilgili bilgi birikiminin iyi kullanlmas yardmyla ar scaklk farkllklarnn
olumas engellenebilmektedir.

Kk yaplarda, scaklk kontrol iin beton ilerinin souk srelerde (geceleri, souk aylarda vb.)
yaplmas gibi tek bir tedbir alnmas yeterli olabilmektedir. Bununla birlikte daha byk yaplarda,
balayc miktarnn azaltlmas, puzolan kullanm, agregann ve karma suyunun n-soutma ilemine
tabi tutulmas (karma suyunun bir ksmnn yerine buz kullanm) gibi tedbirlerin alnmas sureti ile
beton yerletirme scakl drlebilmektedir. Hava srkleyici veya dier katk maddelerinin
kullanm hem taze ve hem de sertlemi beton zelliklerini gelitirerek betonun uygun boyutta bloklar
halinde yerletirilmesini, yerletirme sklnn arttrlmasn, tabaka kalnlna mdahale edilmesi
sureti ile ina programnn koordine edilmesini salamaktadr. zel kartrma ve yerletirme
ekipmanlar betonun kartrlmasndan yerletirilmesine kadar geen sreci evre scaklndan fazla
etkilenmeden hzl bir ekilde tamamlamasn temin etmektedir. Su kr sonras buharlama yolu ile
soumann salanmas, beton ierisine yerletirilen tesisat ile sertlemi betonun soutulmas ve
yzeylerin yaltlmas yolu ile i ve d ksmlar arasnda scaklk farkllklarnn en alt seviyeye
ekilmesi de etkili tedbirlerdir.

nce agregann soutulmas pratik olmamakla birlikte iri agrega rahatlkla soutulabilmektedir. Karma
suyunun bir ksm ya da tamamnn buz olarak karma konulmas da etkin bir yntemdir. Sonu
olarak taze beton scakl 10C veya altna rahatlkla ekilebilmektedir. Daha dk scaklklarn elde
edilmesi genellikle ok zordur. Taze beton scaklnn drlmesi maksadyla karma suyuna sv
nitrojen enjekte edilmesi ilemi de kullanlabilmektedir. ou durumda sv nitrojen yardm ile taze
beton scakl 18Cnin altna baar ile ekilebilmektedir. Scaklk dtke su ihtiyac da
azaldndan dolay, soutulmu beton olduka avantajldr.

Scaklk artn snrlamann balca yolu, balayc malzemenin tipi ve miktarnn kontrol altna
alnmasdr. Bu yzden tasarm almalarnda istenilen dayanm deerinin en dk balayc
kullanlarak salanmas hedeflenmelidir. Balayc miktarnn azaltlmasndaki tek engel ilenebilir bir
karm elde edebilmek iin karmda olmas gerekli olan imento inceliindeki en az malzeme
miktardr. Puzolan, hava srkleyici katk maddesi ve dier katk maddelerinin yardmc olarak
kullanlmamas durumunda ktle beton tasarm, termal atlak oluumlarna engel olabilmek
maksadyla imento dozaj dk seviyede tutulurken, ilenebilirliin de salanmas mcadelesine
sahne olmaktadr.

Balayc malzeme zerinde 7 gnde 70cal/g veya 60cal/g gibi hidratasyon ss kriterlerinin
uygulanmas, scaklk artn kontrol altna almaktadr. Dk hidratasyon sl bir balayc dozaj 140
kg/m
3
amad durumlarda scaklk fark 19Cyi gememektedir.

6.2 Ktle betonunda adyabatik scaklk art ve scaklk gradyan
imento ile su arasnda meydana gelen ekzotermik reaksiyon nedeniyle ktle betonunda oluan
scaklk art ve beraberinde getirdii problemlerin anlalabilmesi amacyla s transferi kanunlarndan
faydalanmak gerekmektedir. Bu amala oluturulan eitliklerin zlebilmesi iin farkl metotlardan
faydalanlmaktadr. Ktle betonunda almas gereken problemlerden bir tanesi termal gerilimlerden
dolay beton atlamadan ano kalnlnn artrlmas ve zerine yaplacak olan dier anonun da hzl bir
ekilde zerine dklmesidir. Bu saland takdirde beton dkm hz artacak ve proje daha hzl
bitirilecektir ve sonuta olduka byk miktarda tasarruf salanm olacaktr. Ktle betonlarnda
scaklk art sistemin adyabatik olduu kabul ile aadaki gibi hesaplanabilmektedir:

( )
c h
a
M Q t
T
C
o

A =

Burada; M
c
toplam balayc (imento+puzolan), kg, Q
h
imentonun toplam hidratasyon ss, kJ/kg,
(t) imentonun t zamanndaki hidratasyon derecesi ve betonun younluu, kg/m
3
ve C ise betonun
zgl ssdr, kJ/kgC. Bu eitlik ile hesaplanan adyabatik scaklk art ve ktle betonundaki gerek
scaklk art deneysel olarak da dorulanmaldr.

Yukardaki eitlik yardm ile bulunan ve betonun merkezinde ulalan adyabatik scaklk artna ilve
olarak, ktle betonunda s transfer analizi de yaplmaldr. Kartezyen kooordinat sisteminde
kondksiyonla s iletim kanunu Fourier tarafndan gelitirilmitir ve aadaki gibi yazlabilir;
64

2 2 2
2 2 2
T T T T
k w C
t x y z
| | c c c c
+ + + =
|
c c c c
\ .

Burada, k, betonun sl iletim katsays, w, hidratasyon ssn, T scakl, t zaman ve x, y ve z
koordinat sistemini gsterir. Zamana bal hidratasyon ss w aada gsterildii gibi scakln ve
zamann bir fonksiyonu olarak da verilebilir;

h
c
dQ
w M
dt
= veya
a
dT
w C
dt
=

Buradaki T
a
adyabatik scaklk artnn zamanla olan deiimini ortaya koyar. Bu durumda son eitlik
aadaki gibi olur;

2 2 2
2 2 2
a
T k T T T T
C t t x y z
| | c c c c c
+ + + =
|
c c c c c
\ .

Veya ksaca aadaki formda yazlabilir.

2
k T w CT V + =
&

Bu eitlii zmenin yollarndan bir tanesi sonlu-eleman yntemidir. ncelikle bu amaca ynelik olarak
snr artlarnn belirlenmesi ilemi gerekletirilir ve daha sonra zmne balanmaldr.

imentonun toplam hidratasyon ssnn yaklak olarak hesaplanmas aadaki gibi yaplmaldr;

Portland imentosunun toplam hidratasyon ssnn hesaplanmas (H
c
) ;

3 2 3 4 3
500 260 866 420 624 1186 850 kJ/kg
cem C S C S C A C AF SO FreeCaO MgO
H p p p p p p p = + + + + +

Burada,
i
p her bir bileenin % olarak imento iindeki orandr.

Portland imentosuna ilve olarak uucu kl ve/veya cruf gibi bir puzolan katldnda ise katkl
imentonun toplam (Hidratasyon %100 olduundaki nihai s) hidratasyon ss (H
u
) ;

461 kJ/kg
u cem cem FA FA Slag
H H p h p p = + +

Burada,
i
p her bileenin karmdaki % olarak kullanm orandr.
FA
h uucu kln ieriindeki CaO
yzdesi ile hesaplanan hidratasyon ss.

6.3 Farkl Ebat ve ekildeki Numunelerin Dayanmlar Arasndaki Gei Faktrleri
Ktle betonu tasarm yaplrken farkl ekilde ve farkl boyutlardaki numune kalplarndan
yararlanlmas gerekmektedir. Ktle betonunda kullanlan en byk agrega tane boyutunun 150 mmye
kadar ebatlarda seilmesi nedeniyle 450 mm apnda ve 900 mm yksekliindeki silindir kalp
numunelerden faydalanlmaktadr. Karm tasarm esnasnda daha kk ebatl numune kalplar da
kullanlmakta ve beton 38,1 mmlik elekten slak eleme yapldktan sonra numuneler alnmaktadr. 63,5
mmlik elekten elendiinde (250x500) mmlik silindir numuneler ve 38,1 mmlik elekten elendiinde ise
(150x300) mmlik silindir numuneler alnmaktadr. Ayrca 25,4 mmlik elekten slak eleme yapldnda
ise (150x150x150) mmlik kp ekilli numuneler alnabilmektedir. Numunelerin alnmasndan sonra
elde edilen basn dayanm sonular birbirleri ile karlatrlmakta ve aralarnda korelasyon
kurulmaktadr. Beton imalt srasnda ise kalite kontrol ilerinde istenildiinde silindir ekilli ve kp
ekilli numuneler alnarak gei katsaylar yardmyla yapdaki betonun gerek dayanmna dnm
yaplmaktadr.

Aada izelge 7de l/d oran 2 olan silindir ekilli farkl aptaki numuneler arasndaki gei
katsaylar gsterilmitir. Burada ap 15 cm olan silindir numune referans olarak alnmtr. Dier bir

apa ge
arplma
durumda
numune

L/D=2 o
silindir
katsayla
(250x50

izelge
Not : He
dnlm

Bu ize
Literatr
(15x15x
deerlen
katsay e
cmlik k
dayanm
aplara
elde edil

ekil 3
aktarlma
eite izelg
aldr. Eer
a (25x50) cm
gei katsay
olan ve (150x
ekilli numu
ar aadaki
0) mm silind
7. L/D oran
er iki durum
mtr.
lgede gste
rde de bu t
15) cmlik k
ndirmeye aln
elde edilmit
kp ekilli
mnn 1,15 d
sahip L/D o
lebilir.
. Yukarda
as ile
gede bu a
(25x50) cm
mlik numune
ysna blnm
x300) mm s
unelerin bas
i izelgede
ir numuneye
2 olan silind
da da agreg
rilen veri gra
r bilgiler fa
p ekilli be
nmtr. Kp
tir. Bu al
numune ba
deeri ile a
oran 2 olan
a izelge 7
e aa
apa karlk
mlik numune
e dayanm,
mesi ile elde
silindir ekilli
n dayanm
verilmektedi
e geite aa
dir ekilli bet
ga en byk
afik zerine
azlasyla me
eton numune
numune ile
mada (15x3
asn dayan
arplmas yet
silindir num
7de verilen
daki
65
gelen katsa
eden (45x90
(45x90) cm
e edilen yeni
numuneleri
mlarna gei
r. Bu alm
adaki deer
on numunele
k tane boyut
tandnda
evcuttur. Tam
eler de slak
silindir ekil
30) cmlik sil
nmna dn
terli olmakta
uneler aras
numuneler
gibi b
ay ile (15x3
0) cmlik nu
lik numune
gei katsay
n basn da
ite kullanlm
amzda da (
re yakn bir d
er aras dn
tunun etkisi
a ise aad
m lekli k
k eleme yn
li numune a
lindir ekilli n
mnde
adr. Aada
ndaki gei

aras gei
bir ili
30) cmlik n
umuneye ge
gei katsay
ys ile arplm
ayanmnn d
mas gerekl
150x300) mm
dnm kat
m katsay

dnm ka
daki gibi bir
tle betonu
ntemi ile aln
rasnda ise
numune day
(15x30) cm
a ekil 3te
katsaylar g
katsaylar
ki elde
numunenin d
ei yaplac
ysnn (25x5
maldr.
dier farkl
i korelasyon
m silindir num
tsays elde e
ylar
atsaysnn i
iliki gzlen
deneyleri e
narak muka
aa yukar
yanmnn (15
mlik silindir
en yararlana
grafik ortam
nn grafik
e edil
dayanm
caksa bu
50) cmlik
aplardaki
n (gei)
muneden
edilmitir.
erisinde
mektedir.
snasnda
vemetleri
sabit bir
5x15x15)
numune
rak farkl
ndan da
ortamna
mektedir.
66

Grafik zerinden grlecei zere 150 mm apl numune iin dnm katsays tam 1,0 olarak
okunmaldr. Dier bir apa geilecei zaman ise o apa ait dnm katsays grafik zerinden
okunur ve 150 mm apl numunenin basn dayanm deeri ile arplr. Dier bir durumda ise, rnein
250 mm apl numuneye ait basn dayanm deeri varsa ve 150 mm apl numuneye geilmek
istendiinde 250 mm apl numunenin dnm katsays grafikten okunarak, basn dayanm deeri,
dnm katsaysna blnerek 150 mm apl numunenin basn dayanm bulunmaldr.

6.4 Ktle Betonu Karm Tasarm Parametreleri
Ktle betonu tasarm tam lekli testler sonucunda elde edilmi deney sonularnn deerlendirilmesi
amacyla artname ve standartlarda verilen kriterlerin ve hedeflerin ortaya koyulmas gerekmektedir.
Ilsu Baraj ve HES naat, ktle betonlar tasarmlar iin salanmas gerekli aada verilen kriter ve
hedefler belirlenmektedir;

1.) Ktle betonu iin nerilen ve belirlenen taze beton zelliklerini optimum dzeyde salamak,
2.) artnamede belirlenmi olan sertlemi beton zelliklerini, beton dayanm snflarn ve
kriterlerini salamak,
3.) Ktle betonunda hidratasyon ss nedeniyle olumas muhtemel adyabatik scaklk
ykselmesini en aza indirgemek ve ard-soutma sresinin ksaltlmasn temin etmek,
4.) Termal gerilimler ve rtre nedeniyle oluabilecek betonun atlamasn nlemek veya en aza
indirgemek,
5.) En uygun veya optimum toplam balayc dozajn ve beton karm elemanlarn belirlemek ve
buna bal olarak ekonomiklii salamak.

6.5 Ktle Betonu Hedef Dayanmlar
artnameye gre arazide alnan deney numunelerinin basn dayanmlarnn en az %85i 28 gnlk
minimum karakteristik basn dayanmn f
c
salamaldr. Laboratuvarda hazrlanan deney
numunelerinin hedef dayanm (en kk ortalama dayanm fcm ile karakteristik dayanm arasndaki
iliki ise aadaki gibi olmaldr;
cm c
f f k o = +

Burada, k standart sapmann () byklne gre deien bir katsaydr. %90 gven aralnda
k=1,64 olarak alnmaldr. 20 deney sonucu iinde tek bir deney sonucunun alt limitin altna dme
olasl %5dir. Teknik artnameye gre standard sapma (250x500) mm silindir numuneler
kullanlarak 5 gnden daha fazla ve 6 aydan daha az bir sre ierisinde en az 40 farkl harman beton
karmndan alnan numunelerden yeterli deney sonucu elde edilmesinden sonra hesaplanacaktr.
Benzer ilemler (150x300) mm silindir numuneler zerinde de gerekletirilebilir.

Beton tasarm yaplmas esnasnda standart sapmann bilinmedii veya belirlenemedii durumlarda
Amerikan Beton Enstitsnn ACI 318 komite raporunda laboratuvarda hazrlanan deney
numunelerinin karakteristik basn dayanm ile hedef dayanm arasnda izelge 8deki gibi bir iliki
vermektedir;

izelge 8. Karakteristik dayanm ile hedef dayanm arasndaki iliki. Yapsal betonlar iin tasarm iin
geerli hedef dayanm kriterleri (ACI 318).
28 Gnlk Karakteristik
Basn Dayanm, (MPa)
28 Gnlk Ortalama veya
Hedef Dayanm, (MPa)
< 21,0 7, 0
c
f +
21,0 35,0 8,5
c
f +
> 35,0 1,1 5, 0
c
f +

izelge 8de verilen karakteristik ve hedef dayanmlar 28 gnlk olarak belirlenmektedir. Dmaks=60
mm olan ktle betonlarnda bu dayanmlar 28 gnlk yerine en az 90 veya 180 gnlk olarak
hedeflenmelidir. Yukarda verilen izelgeye ve artnameye gre laboratuvarda hazrlanan ve kr
edilen (250x500) mm silindir ekilli numunelerde farkl beton snflar iin karm tasarmlarnn
belirlenmesi amacyla hedef dayanmlar aada izelge 9daki gibi belirlenmitir.

67

izelge 9. Ktle betonlarnda kullanlan beton snflar ve olmas gerekli en az 90 gnlk hedef
dayanmlar.
artnamede Belirlenen Beton Snflar
MPa/Dmaks. mm
(250x500) mm Silindir ekilli Numunelerin en
az 90 Gnlk
Hedef Dayanmlar, MPa
C20/60 mm (C20/25) 27,0
C25/60 mm (C25/30) 33,5
C30/60 mm (C30/37) 38,5

izelge 9da verilen hedef dayanmlar normal koullarda yap ve ktle betonlar iin belirlenen
kriterlerdir. Bu deerler (150x300) mm silindir numunelerde 37,5 mm elekten slak eleme yaplarak
alnan numuneler iin gei katsays ile belirlenmelidir.

Laboratuvarda yaplan tasarm almalarnda Dmaks=60 mm ktle betonu iin (250x500) mm ve
(150x300) mm silindir ekilli numunelerle yaplan basn dayanm sonularnn aadaki izelge 9da
verilen sonular salamas nerilmektedir. Burada farkl ebattaki numuneler iin verilen hedef basn
dayanmlar arasnda (150x300) mm ile (250x500) mm silindirler arasnda yaklak 0,95 gibi bir gei
katsays kullanlmas gerekmektedir. (150x150x150) mm kp ekilli numunelerin kullanlmas
standard sapmas yksek olduundan nerilmemektedir.

Ktle betonunda ortalama %20 veya %30 civarnda kullanlmas ngrlen uucu kl gibi bir puzolanik
malzemenin imentonun hidratasyon hzn yavalataca ve normal bir betona gre 28 gnde daha
dk basn dayanm deerlerine ulaaca bilinmelidir. Yap betonlarnda olduu gibi 28 gnde bu
deerlere ulamak iin toplam balayc dozaj daha yksek olmas gerekmektedir. Toplam balayc
dozajnn artrlmas ise toplam hidratasyon ssn artraca ve bununla birlikte birok teknik problemi
de beraberinde getirecei unutulmamaldr. Balayc dozajnn artmas ayn zamanda maliyet artna
da neden olmaktadr. zellikle uucu kln kullanld betonlarda en az 90 gnlk ve hatta 180
gnlk basn dayanm deeri esas alnmaldr.

6.6 Farkl Ebat ve ekildeki Numunelerin Dayanmlar Arasndaki Gei Faktrleri
Bu alma kapsamnda farkl aptaki silindir numunelerden elde edilmi olan basn dayanmlar
arasndaki gei katsaylar izelge 7de (literatr) verilen deerlerden bir miktar farkllk
gstermektedir. Ancak, bu farklar nemli saylabilecek mertebede deildir. Dolays ile izelgede
verilen deerler, numuneler aras geilerde kullanlabilir. Ancak, bu gei katsaylar laboratuvarda
dorulanmak amacyla alnan gerek numunelerden belirlenebilir. Aada izelgede l/d oran 2 olan
silindir ekilli farkl aptaki numuneler arasndaki gei katsaylar gsterilmitir. Burada ap 150 mm
olan silindir numune referans olarak alnmtr. Dier bir apa geite izelgede bu apa karlk gelen
katsay ile (15x30) cmlik numunenin dayanm arplmaldr. Eer (250x500) mmlik numuneden
(150x300) mmlik numuneye gei yaplacaksa bu durumda (250x500) mmlik numune dayanm 0,95
gei katsaysna blnmelidir. Tersi durumda 0,95 katsays ile arplmaldr.

L/D=2 olan ve (150x300) mm silindir ekilli numunelerin basn dayanmnn dier farkl aplardaki
silindir ekilli numunelerin basn dayanmlarna geite kullanlmas gerekli korelasyon (gei)
katsaylar aadaki izelgede verilmektedir. Bu izelgede gsterilen veri grafik zerine tandnda
ise aadaki gibi bir iliki gzlenmektedir. Aada izelge 7den yararlanarak farkl aplara sahip L/D
oran 2 olan silindir numuneler arasndaki gei katsaylar grafik ortamndan da elde edilebilir.

Grafik zerinden grlecei zere 150 mm apl numune iin dnm katsays tam 1,0 olarak
okunmaldr. Dier bir apa geilecei zaman ise o apa ait dnm katsays grafik zerinden
okunur ve 150 mm apl numunenin basn dayanm deeri ile arplr. Dier bir durumda ise, rnein
250 mm apl numuneye ait basn dayanm deeri varsa ve 150 mm apl numuneye geilmek
istendiinde 250 mm apl numunenin dnm katsays grafikten okunarak, basn dayanm deeri,
dnm katsaysna blnerek 150 mm apl numunenin basn dayanm bulunmaldr.

6.7 Ktle Betonu Hidratasyon Iss ve Adyabatik Test
Ilsu Baraj ve HES naat antiyesinde ktle betonu tasarmna ynelik olarak gerekletirilmesi
dnlen tam lekli boyutlarda beton bloklarda gerek malzeme oranlarnda birka farkl dozajda
adyabatik scaklk ykselmesi ve scaklk dalm lmleri yaplmas nem arz etmektedir. antiyede
retilen beton bloklarn ierisine yerletirilen scaklk lerlerin (PT100) ematik gsterimi ve
68

yerletirilme plan aada ekil 4te verilmitir. Beton bloun adyabatik sistemi temsil edebilmesini
temin amacyla etraf yaltm malzemesi ile yaltlm ve mmkn mertebe gvde ktle betonundaki
artlar salanmaldr. Boyutlar uygulamada kullanlan en kk ano boyutuna gre belirlenmelidir.
Teknik artnamelerde genellikle (3x3x3) m olarak belirtilmektedir, ancak en kk ano boyutu 2,5 m
ise bu durumda (2,5x2,5x2,5) m olarak beton bloklar yaplmaldr. Isl ift veya PT100 tipindeki scaklk
lm problarnn yerleim emas aada verilmektedir. Esas olarak 1 adet merkezde olmak zere
1er adet alt taban ve st yzeyde olmal ve ayrca yanal yzeylerden 2 tanesi zerinde yzeye yakn
olmak zere toplam 5 adet prob kullanlmaldr.
Gerek uygulamada beton yzeyi dkm sonrasnda souk hava artlarnda yaltm yaplmas
gereklidir nk yaplmad takdirde beton iindeki scaklk fark yksek olacaktr. Bu nedenle
zellikle k aylarnda beton yzeylerin dkm sonrasnda bir korugan ilte ile d hava scaklndan
etkilenmesini nlemek amacyla yaltlmas gereklidir. Literatrde verilen bilgilere gre 20C scaklk
fark betonun atlamas iin yeterli bir farktr. Bununla birlikte sadece termal gerilimler nedeniyle bu
olay gereklemez, bunun yannda beton bloun temas halinde olaca dier yzeylerden bzlmeye
kar engellenmesi de (kstlanma) bu atlak oluma riskini artracaktr.
Hidratasyon ss ile scaklk geliimi yaklak 1 hafta sresince izlenmeli ve maksimum pik ve kararl
hal scaklk deerlerine ulaldnda deney sona erdirilmelidir.
nemli olan kritik parametre beton bloun merkezi ile evre veya beton yzeyi arasndaki scaklk
fark veya dier bir tarifle beton ierisinde herhangi iki nokta arasndaki scaklk fark hi bir zaman 20
Cyi gememelidir. Ancak, betonun termal zelliklerinin belirlenmesi ile bu deer bir miktar deiebilir.

ekil 4. Yerinde iml edilecek beton bloklarn ierisine yerletirilen scaklk lerlerin (Isl ift veya
PT100) ematik olarak gsterimi.

Not: Beton ve bileenlerine ait olan termal zellikler uygun cihazlar yardm ile belirlenebilir.
Belirlenmesi gerekli parametreler srasyla zgl s (s kapasitesi), sl iletim katsays (termal
kondktivite), termal diffzivite ve termal genleme katsaylardr. Bu parametreler ile betonda
oluabilecek termal gerilim hesab yaplacak ve hangi scaklk farknn kritik deer olaca
hesaplanabilecektir. Hidratasyon ssnn kontrol imentonun kimyasal ve fiziksel zellikleriyle de
yakndan ilgilidir. Bu nedenle Portland imentosunun zellikleri doru belirlenip srekli ayn kalitede
imento ile ktle betonu retimi yaplmaldr. rnein Ilsu Baraj ve HES naat, ktle betonunda
kullanlmas dnlen TS EN 197-1 standardna uygun CEM II/A-M 42.5R katkl imentosunun
incelii llmeli ve srekli olarak takip edilmelidir. Hidratasyon ssnn hz byk lde imento
inceliine (kimyasal zelliklerin ayn kalmas artyla) ve kimyasal katk cinsine baldr.

6.8 zotermal Kalorimetre ile llen Hidratasyon Iss
zotermal Kalorimetre Cihaz ile istenilen sabit bir scaklkta rnein 20Cde sabit su/imento orannda
(0,5) imento pastas ile yaplan deneyler ile hidratasyon hz ve toplam hidratasyon ss lmleri
yaplarak aadaki gibi ekil 5 ve ekil 6 elde edilmelidir.
ekil 5den imentonun hidratasyon hz ve priz alma sresi hakknda bir fikir elde edilmekte olup ekil
6dan ise toplam hidratasyon ss elde edilebilir.
T1
T5
T3
T4
T2
Beton Blok: Toplam Balayc Dozaj
: C1, C2, C3, C4 kg/m
3
69

ekil 5. Farkl imentolarn hidratasyon hzlarnn karlatrlmas

ekil 6. Farkl imentolarn toplam hidratasyon slarnn karlatrlmas.

0
2
4
6
8
10
12
14
0 10 20 30 40 50 60 70 80
H
i
d
r
a
t
a
s
y
o
n

I
s

O
r
a
n
,

m
W

Zaman, Saat
Ktle Betonlar iin imentolarnn Hidratasyon Hzlar Grafii
CEM II/A-M (P-LL) 42,5R
CEM II/A-M (P-LL) 42,5R + %20 UK
0
10
20
30
40
50
60
70
80
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500
T
o
p
l
a
m

H
i
d
r
a
t
a
s
y
o
n

I
s
,

C
a
l
/
g
Zaman, Saat
Ktle Betonu iin imentolarnn Toplam Hidratasyon Islar
CEM II/A-M (P-LL) 42,5R
70

6.9 Betonda Adyabatik Scaklk Art
Bilindii zere betonun s iletim katsays dktr. Bu nedenle zellikle ktle betonlar neredeyse
adyabatik (bazen semi-adyabatik) bir sistem gibi davranrlar. Ktle betonlarnda adyabatik scaklk
ykselmesi hibir s kayb olmayan bir sistem iin aadaki gibi hesaplanmaktadr;

( )
c c
p
M H t
T
C
o

A =

Burada, Mc betonda 1 m
3
iinde kullanlan toplam balayc miktarn kg/m
3
, Hc kullanlan imentonun
veya balaycnn (P+Puzolan) toplam hidratasyon ssn, kJ/kg, o(t) imentonun hidratasyon
derecesini (zamana, beton scaklna ve hidratasyon ss hzna bal olarak deiiklik gsterir),
beton birim hacim ktlesini, kg/m
3
ve C
p
ise betonun zgl ssn, kJ/kgC, vermektedir. imentonun
hidratasyon derecesi, o(t), scakln birka gnde en yksek deere ulat varsayldnda veya 4
gnlk (96 saat) deer kabul edildiinde en fazla 0,90 alnabilir. Beton yerletirme scakl
artnamede verilen deerleri amamal ve beton ard-soutma kullanlarak soutulmaldr.

Betonun ilk yerletirme scakl adyabatik scaklk ykselmesini etkileyen en nemli parametrelerden
bir tanesidir. Yaz ve k aylarnda betonun ilk scakl farkllklar gsterebilir. Betonun ilk yerletirme
scakl da birok faktre bal olarak deiiklik gsterir. n-soutma sistemleri ile betonun ilk
yerletirme scakl belirli bir seviyede tutulmaldr. Bu deerin 10C ile 15C arasnda olmas tercih
edilmelidir. Ktle betonunda hidratasyon ss sonucu oluan scaklk dalmnn matematiksel
modellenmesi ise aada verilen eitliin gerek nmerik ve/veya gerekse analitik zm yoluyla
yaplmaktadr. Aada gsterilen varsaymla ktle betonu iindeki scaklk gradientlerini ortaya
karabilen ksmi diferansiyel denklemin zmne gidilip ktle betonu iindeki scaklk dalm ortaya
karlabilir.

Ktle betonunda gerek Scaklk Art (T) u ekilde hesaplanr; literatrde ve uygulamada bu
deerin en fazla 20C olmas tercih edilir.

p Ad Amb HL
T T T T T A = + A

Burada, T
p
beton yerletirme scakl, T
Ad
betonda llen adyabatik scaklk art, T
Amb
ortalama
evre scakl ve T
HL
s kayplar nedeniyle scaklk azalmasdr. Adyabatik sistemlerde T
HL
sfr kabul
edilir. Aada ekil 7de ktle betonundaki scaklk deiiminin zamanla deiimini ve termal bzlme
evrelerini veren grafik gsterilmektedir.

ekil 7. Farkl imentolarn toplam hidratasyon slarnn karlatrlmas.

ACI 207.4R betonun yerletirme scakl yle olmaldr ki scaklk dmesi nedeniyle meydana gelen
ekme birim deformasyonu betonun ekme birim deformasyon kapasitesini amamaldr. Bu durum
aadaki eitlikle verilmektedir;
71

i f r
r
C
T T T
K o
= +

Burada, Ti betonun yerletirme scakl, T
f
betonun nihai ulaaca scaklk, C betonun birim ekme
deformasyonu, termal genleme katsays, K
r
betonun kstlanma derecesi ve T
r
balangta betonun
scaklk artdr.

Termal gerilim hesaplanmas ise aadaki gibi yaplr;

c
E T K E T o c c o o o = = A = A

Burada, termal gerilimi, R kstlanma faktrn (0 < K < 1), E elastisite modln, termal genleme
katsaysn ve T gerek scaklk farkn (artn) gsterir. Kontrol edilebilecek tek faktr T dir.

6.10 Ktle Betonunda atlak Oluumu ve nlenmesi
Ktle betonu yaplarnda termal gerilimler nedeniyle atlak oluumlarnn engellenebilmesi olduka
nemlidir. Dolays ile tasarm almalar bu tip atlaklarn meydana gelme riskini en dk seviyeye
ekecek ekilde gerekletirilmeli ve tasarm aamasnda da inaat aamasnda da belirlenen
kriterlere titizlikle uyulmaldr. Isl atlak oluumlar riskini etkileyen temel parametreler yle
sralanabilir:

9 Kullanlan balayc malzemenin (imento + uucu kl) hidratasyon ss,
9 Toplam baglayc miktar,
9 Beton dkm scakl,
9 Ano bykl,
9 Ard soutma ilemi ile alnan s,
9 Dkm annda ve sonrasndaki evre scakl,
9 Betonun sl zellikleri (zgl s, sl iletkenlik, sl genleme katsays, vb.)
9 Betonun ekme dayanm,
9 Betonun elastisite modl,

Baraj gvde ktle betonu tasarm almalar srasnda balayc malzemenin hidratasyon ss
deerinin 7 ve 28 gnde srasyla 60 ve 70 kCal/kg deerlerini amamas hedeflenmitir. Bylece
dk sl balayc kullanlmas temin edilmitir.

Dikkat edilecei zere burada verilen kriterler kg bana aa kan enerji deerleridir. Bu nedenle
belirli bir dayanm deerinin elde edilebilmesi iin kullanlmas gerekli olan toplam balayc miktar ile
ilgili bir snrlama deildir. Toplam balayc miktarnn artmas ile toplam hidratasyon snn da
artaca aikrdr. Bundan dolay tasarm almalarnda hedeflenen dayanm deerinin mmkn olan
en dk balayc dozaj ile elde edilebilmesi de dikkate alnmtr.

Isl atlak oluumlar beton yapdaki en dk ve en yksek scaklk deerlerinin arasndaki fark (ki bu
balaycnn hidratasyon ss, balayc miktar, beton dkm scakl, ano bykl, ard soutma
ilemi ile ortamdan uzaklatrlan s, dkm an ve sonrasndaki evre scakl parametrelerine
baldr), betonun sl genleme katsays, betonun ekme dayanm ve elastisite modl
parametrelerine bal olarak meydana gelmektedir. Beton yapdaki scaklk farknn dk olmas
parametrelerinden biri/birka veya tamamnn bir arada etkin bir ekilde kullanlmas suretiyle atlak
oluum riskinin azaltlabilmesi/ortadan kaldrlmas temin edilebilmektedir.

Literatrde ve ktle betonu ile ilgili otoritelerce kabul edildii zere scaklk fark iin almamas
gerekli olan snr deer birok kaynakta genellikle 20C olarak verilmektedir. 20Clik fark emniyetli
tarafta kalnmas asndan nerilen scaklk farkdr. Beton yapdaki scaklk farknn belirlenen bu
snr deerin altnda tutulmas nemlidir. Beton dkm scakl bunu temin edebilmek iin kullanlan
faktrlerden bir tanesidir.

Literatrde scaklk fark iin verilen snr deer genel bir yaklamdan ibarettir. Ilsu baraj ktle betonu
iin uygulanmas gerekli olan snr deer beton zerinde yaplacak olan sl zelliklerin tayini ile
betonun ekme ve elastisite modl deerlerinin zamana bal geliiminin ve betonun ekmede
maksimum birim deformasyon kapasitesinin (tensile strain capacity) tespiti almalarndan sonra
belirlenebilir.
72

K aylarnda evre scaklnn ok dk olmas nedeniyle scaklk farknn yaz aylarna gre daha
yksek olmas muhtemeldir. Genelde yaz aylarnda ok scak zamanlarda evre scakl ile beton i
scakl arasnda fazla bir fark olamayacaktr. Yaz aylarnda betonun mmkn mertebe dk
scaklkta retilmesi ve dklmesi daha da nemlidir, nk adyabatik scaklk art hz ve deeri
zellikle ilk yalarda daha da ykselebilmektedir.

K aylarnda balayan beton dkmlerinde daha byk scaklk farklar olduu tespit edilmitir. Bu
durum zaten beklenen bir durumdur nk evre scakl olduka dmektedir. atlak oluumlar
nlem alnmad takdirde k aylarnda daha fazla olabilir. Bu atlak oluumlar byk lde sl etki
ve ktle gradienti kstlamas (mass gradient restrained) arlkldr. Beton yzeyden korunmadnda
ve alt zemin tarafndan serbeste bzlmeye kar kstlandnda henz erken yalarda betonun
ekme birim deformasyon kapasitesi yetersiz olduunda atlamas mmkndr. Oluan atlaklarn
byk lde nedenleri bu iki etki nedeniyledir.

Projede kullanlan betona ait snr (izin verilen en yksek scaklk fark) tespit edilinceye kadar
literatrde nerilen snr deer 20C kullanlarak beton dkmlerine devam edilmelidir. Yani, beton
blok iinde herhangi iki nokta arasndaki maksimum scaklk fark 20C yi amamaldr.

Ktle betonunda anolarda scaklk farknn 20Cyi amamas amacyla beton karm, dkm ve
yerletirme scakl da 15Cyi amamaldr. Bu nedenle kurulacak olan buz tesisinin kapasitesi
zellikle yaz aylarnda scak dnemlerde pik dkm kapasitesine gre ayarlanmaldr.

6.11 Ktle Betonlarnda Oluan atlaklar
Betonda termal analiz yaplmasnn amac ve salad faydalar nelerdir? Aada maddeler halinde
verilmektedir.

1.) Fizibilite deerlendirmesinde, tasarmda, fiyat analizlerinde, kriterlerin belirlenmesinde ve yeni
ktle betonu yaplarnn tasarlanmasnda kullanmak amacyla malzeme, yap ve inaat
prosedrlerine ait artlarn belirlenmesi ve gelitirilmesi amacyla yaplr. Termal almalar inaat
artlarnn belirlenmesinde nemli bir temel salar. Termal bir alma, avantajl tasarm
parametrelerinin formle edilmesi, beton karm oranlarnn optimize edilmesi ve gerekli inaat
artlarnn adapte edilmesi ile ilgili kriterlerin formlasyonu iin bir rehber grevi stlenir.
2.) Yapsal konfigrasyonun, malzeme artlarnn veya inaat yapm srasnn revize edilmesi ile
parasal tasarrufun salanmas. Beton yerletirme scakl, karm oranlar, dkm hz,
izolasyon artlar pahal ilemlerin olumasna yol aabilir. Gereksiz baz derzlerin elimine
edilmesi, yerletirme scaklnn azaltlmas veya artrlmas, ano yksekliklerinin artrlmas ve
izolasyon artlarnn belirlenmesi gibi konularn akla kavuturulmas ile fiyat tasarrufu
salanabilir.
3.) naat srasnda mevcut benzer yaplarn yetersiz davran (rnein byk atlaklarn olumas)
gstermesi ve daha performansl yaplarn gelitirilmesi.
4.) Farkl yapsal konfigrasyona sahip yaplar, ar yklemeye maruz yaplar, farkl inaat
kstlamalar veya ciddi ilemsel artlar gibi yetersiz tecrbenin olduu durumlarda yeni yaplarn
davranlarnn daha doru olarak tahmin edilmesi
Betonda termal atlak oluumu sonucunda hangi parametreler dnlmelidir;
9 naat prosedrlerinin deimesi (beton yerletirme zaman ve scakl da dahil),
9 Beton bileenlerinin ve termal zelliklerin deimesi,
9 Beton bileenlerinin n soutulmas ve beton yerletirme scaklnn kontrol,
9 Betonun ard-soutulmas ilemleri,
9 atlak lokasyonunun kontrol iin inaat derzlerinin yaplmas (gerekli yerlerde su tutucu
contalarn kullanlmas),
9 atlaklardan suyun szmasnn nlemek amacyla gerekli yerlere membranlarn yerletirilmesi,
9 atlak oluumunu nlemek ve kontrol etmek amacyla yap geometrisinin alternatifleri,
9 Gerekli durumlarda izolasyon kullanlmas ve zamannda kaldrlmas.

7 SONULAR
Gemite ktle beton tabiri sadece beton arlk barajlar gibi byk boyutlu beton yaplar iin
kullanlmakta idi. Ancak, gnmzde ktle beton teknolojik adan termal etki kaynakl atlak
oluumlarnn olabilecei tm yaplar iin kullanlmaktadr.
Bu tip yaplarda malzeme seimi ve karm oranlar tasarm yaplrken dayankllk, ekonomi ve
termal etkiler n planda olup, dayanm sklkla ikincil derecede ele alnmaktadr. imento ile su
73

arasndaki kimyasal reaksiyonun ekzotermik olmas ve aa kan snn transferi iin byk hacimli
betonlarda ok uzun bir sreye ihtiya olmas nedeni ile olduka yksek scaklk deerlerine
ulalabilmektedir. Beton henz erken yalarda iken scaklnn yksek deerlere ulamas ve scaklk
kayp hznn da bu tip beton yaplarda olduka dk olmas nedeniyle souma ok uzun bir sreyi
gerektirmektedir. Soumann tamamlanarak evre scaklna ulalncaya kadar ise beton dayanm
ve elastisite modl artmaktadr. Uzun vadede betonun souyarak evre scaklna ulalmas ile
birlikte nemli birim boy deiimleri (ksalma) ve dolays ile ekme gerilmelerinin oluumunu da
kanlmaz olmaktadr. Bu nedenle, yapda ciddi hasar oluumlarnn nlenmesi, yapsal btnln
bozulmamas, ar szma riskinin nlenmesi, servis mrnn ksalmamas ve estetik olarak da kabul
edilemez hasar oluumlarnn meydana gelmemesi iin termal etkilerin olduka dikkatle ele alnmas
zorunludur. Ktle betonu tasarmnda dikkat edilmesi zorunlu artlar aadadr;

9 Dk hidratasyon ssna sahip balayc kullanmak,
9 Toplam balayc miktarn olabilecek en az deerde kullanmak,
9 Beton dkm ve yerletirme scakln n-soutma sistemleri ile 10-15Cde tutmak,
9 imento hidratasyon hzn yavalatc (priz geciktirici) kimyasal ve mineral katklardan mutlaka
faydalanmak,
9 Beton elemann ekli ve bykln doru semek,
9 Gerektiinde ard-soutma sisteminin kurulmasn temin etmek,
9 Beton merkez scakl ile d scaklk arasndaki farkn ortalama 20Cyi amamasn salamak,

Hem malzeme yelpazesinin geni olmas ve hem de seilen malzemelerin karm oranlar
belirlenirken ok deiik oranlar ile allabilmesi termal etki, dayankllk, dayanm, geirgenlik,
ekonomi vb. zelliklerin tamamnn kriterleri salamas maksadyla ok boyutlu karm oranlar tayini
yaplmasn mmkn klmaktadr. Bu almalar sonucu hem standard(lar) ve/veya artname(ler) de
belirtilen kriterlerin salanmas ve hem de optimum karm oranlarna ulalmas salanabilecektir.

8 KAYNAKLAR
|1| Cement and Concrete Terminology reported by ACI Committee 116R-90, ACI Materials Journal;
1990.
|2| Mass Concrete reported by ACI Committee 207.1R-05, ACI Materials Journal; November 1996.
|3| Guide for Use of Normal Weight and Heavyweight Aggregates in Concrete reported by ACI
Committee 221R-96, ACI Materials Journal; May 1996.

74

SLNDRLE SIKITIRILMI BETON (SSB)

Aydn SALIK
Kimya Yk. Mh., DS TAKK Dairesi Bakanl, Beton-Malzeme Lab. ube Mdrl, Ankara
aydinsaglik@dsi.gov.tr

ZET
Silindirle sktrlan veya sktrlm beton (SSB veya RCC), taze halde iken slamp sfr kvama
sahip, toprak ve kaya dolgu elemanlar ile serilen ve sktrlan bir betondur. Sertlemi SSBnin
zellikleri, geleneksel betonun zelliklerine benzerdir.

Silindirle sktrlm beton (SSB) son yllarda dnyada ve lkemizde beton baraj teknolojisinde en
nemli gelimelerin olduu bir baraj gvde tipidir. SSB teknolojisinin kullanlmas ile daha hzl baraj
inaat yapm sayesinde birok barajn daha ekonomik olarak ina edilmesi imkn salanmtr. SSB
baraj tipinin dier bir avantaj stabilite problemi olan mevcut baz beton barajlarn ekonomik olarak
rehabilite edilmesine imkn salamasdr. Ayrca mevcut baz dolgu barajlarda yetersiz kapasitede
olan dolusavaklarn daha gvenli bir ekilde tasarlanmasna olanak salamaktadr. ACI 207.5R
(Amerikan Beton Enstits) komite raporunda silindirle sktrlm betonu vibratrl silindirler ile
sktrlan ve henz sertlememi durumunda sktrma esnasnda bir silindiri zerinde tayabilen
beton olarak tanmlamaktadr. SSB betonlar genellikle yksek kapasiteli srekli karm ve harman
yapabilen kartrma ekipmanlar ile imal edilerek kamyonlarla veya yryen bantlarla dkm yerine
tanabilmekte, daha sonra buldozerlerle tabakalar halinde serilmekte ve vibratrl silindirler ile
sktrlmaktadr. SSBnin bir nemli zellii sfr slampl veya ilenebilirlie sahip olmasdr. Tabakalar
birbiri ardna ara vermeden serilerek sktrlabilmektedir. Beton arlk ve ince kemer tipinde ktle
betonu ile imal edilen baraj yaplarnda olduu gibi SSB ile imal edilen baraj gvdelerinde de
hidratasyon ss ile ilgili problemler iin nlemler alnmaldr. zellikle imento veya balayc
dozajnn greceli olarak zengin olduu SSBlerde bu durum daha nemlidir.

kinci Dnya Sava sonrasnda Avrupann yeniden ve en hzl ekilde yaplandrlma ihtiyacnn
ortaya kmas baraj, liman, karayolu ve hava meydanlar inas ihtiyacna cevap verecek hzl yapm
metotlarnn gelitirilmesini salamtr. Bu durum SSBnin gelitirilmesini salamtr.

SSB uygulamalarn, endstri tarihileri 1960'l yllarda talya'da Alpe Gere barajnda kullanlm
olduunu tespit etmilerdir. 1970-72 yllarnda ABD/Kaliforniya'da toplanan Temel ve Mhendislik
konferansnda bu konunun teorik temellerinin gndeme geldii grlr. Yine Beton Barajlarn Hzl
nas konferansnda, imento ile zenginletirilmi granle dolgu malzemesinin toprak dolgu
ekipmanlar ile tanmas, serilmesi ve sktrlmas yoluyla sedde yapm fikri ortaya atlmtr. Bu
yntemle yaplacak barajlarn en kesitleri, kesme dayanmnda elde edilecek art sayesinde
azaltlabilecek, dolaysyla iilik ve zamandan tasarruf salanabilecekti. Ekonomik Beton Baraj
konulu ikinci konferansta ise Vibratrl Silindirle Ktle Betonunun Sktrlmas adl bildiride sz
konusu ktle betonu karm revize edilerek iri agrega oran bir miktar artrlmakta ve buna karlk
ince agrega oran da azaltlmaktayd. 1973-74 yllarnda ABD'de Jackson ve Lost Creak barajlar
inaatlarnda ilk SSB denemeleri gerekletirilmitir. 1975 ylnda ilk ktlesel SSB dkm
Pakistan'daki Tarbela Barajnda yaplm olup, 44 gn gibi ksa bir srede 344.000 m
3
SSB dkm
yaplmtr. 1980'lerden sonra SSB baraj projelerinde bir art gzlenir. 1995 ylna kadar 145 SSB tipi
baraj inaat bitirilmitir.

Anahtar Kelimeler: Silindirle sktrlm beton (SSB), baraj, sfr slampl beton, Ve-Be deneyi.

1 GR
SSB ve konvansiyonel beton arasndaki temel farklar aadaki gibi sralayabiliriz;
- SSB nin slamp (kme) deeri konvansiyonel betondan farkl olarak sfrdr. Yol inaatlarnda
kullanlan mekanik temel grnmndedir.
- SSB imalatnda ok az miktarda imento veya balayc (imento+puzolan) kullanlmaktadr.
- SSB iin kullanlan agregann maksimum tane ap konvansiyonel betona oranla daha byktr.
- Sfr slampl olmas nedeniyle ilenebilirlii en iyi Ve-Be yntemiyle llmektedir.
- SSBlerde genellikle dayanm snf ok daha dktr.
75

- SSBlerin geirgenlikleri ok daha yksektir.

SSBnin avantajlar ve dezavantajlarn aadaki gibi sralayabiliriz;

Avantajlar
- Hzl ina edilebilme imkn,
- Dk maliyet,
Beton Barajlara Gre: % 25 40 tasarruf
Kaya Dolgu Barajlara Gre: % 0 25 tasarruf
Toprak Dolgu Barajlara Gre: % 0 20 fazla
ift Erilikli Beton Barajlara Gre: % 10-15 tasarruf
- Dolusavak inasnda daha basit ve ekonomik zm, (zellikle basamak tipi dolusavaklar ile),
- Kaya Dolgu ve Toprak Dolgu Barajlara gre daha dar en kesit ve daha kk hacim, ekil,
- Erozyon ve anmaya daha yksek dayankllk,
- Atk kabul edilen malzemelerin deerlendirilme ans (Uucu kl, Yksek frn crufu vb.
kullanm)

Dezavantajlar
- Uygun temel yeri seimi,
- naat esnasnda ok iyi bir zaman planlamas yaplmasn gerektirmesi,
- retimde devamllk zorunluluu,
- Balayc madde (imento, uucu kl vb.) temini ve iletimi gibi konularda baz glkler
grlebilir.
- Silindirle Sktrlm Beton Baraj inasnda; imento oran ve bal olarak uucu kl oran ile
szdrmazlk zellikleri gz nne alndnda farkl yaklamdan bahsetmek mmkndr.

Ktle betonlarnda olduu gibi SSB tipindeki dolgu barajlarda da aadaki hedefler dorultusunda
tasarm parametreleri oluturulmaldr;

6.) SSB tipi ktle betonu kriterleri iin nerilen ve belirlenen taze beton zelliklerini (Dzgn
gradasyon, Ve-Be sresi ve sktrma) optimum dzeyde salamak,
7.) artnamede belirlenmi olan sertlemi beton zelliklerini, beton dayanm snflarn ve
kriterlerini salamak,
8.) SSB iin nerilen geirimsizlik kriterlerini salamak,
9.) SSB ktle betonunda hidratasyon ss nedeniyle olumas muhtemel scaklk ykselmesini en
aza indirgemek,
10.) Termal gerilimler ve rtre nedeniyle oluabilecek betonun atlaklarn nlemek veya en aza
indirgemek,
11.) En uygun veya optimum toplam balayc dozajn ve beton karm elemanlarn belirlemek ve
buna bal olarak ekonomiklii salamak.

2 SSBDE KULLANILAN MALZEMELER VE KARIIM ORANLARI
SSBnin retiminde genellikle agregalar, agregalar balamak zere imento ve puzolanlardan oluan
balayc malzemeler ve su kullanlmaktadr. Elde edilen betonun baz zelliklerini iyiletirmek amac
ile kimyasal katk maddeleri de kullanlmaktadr.

2.1 Balayc Malzemeler
SSB retiminde balayc malzeme olarak imento hamuru (imento + su) veya imento ve
puzolandan oluan hamur (imento + puzolan + su) kullanlmaktadr. Su ihtiyacn, ilenebilirlii ve priz
sresini olumlu ynde etkilemek iin kimyasal katk maddeleri de kullanlmaktadr. SSB genellikle
Portland imentosu hari imento trlerinden herhangi biri ile ina edilebilir. Ayn zaman da imento ile
birlikte puzolann kullanlmas da nerilmektedir. SSBnin mukavemetini etkileyen balca faktrler;
Agregann nitelii, sktrmann kalitesi ve imento-su veya imento-puzolan-su karm oranlarna
baldr. Seilecek imento tr hidratasyon ss ve mukavemette birinci derecede belirleyici unsur
olacaktr.

2.2 imento
SSBde bir ktle betonu snfnda olduundan bu tr betonlardaki hidratasyon ssnn aa kma
hznn dk olmas nemlidir. O nedenle SSB retiminde kullanlacak imentolarn (beton retiminde
puzolanik katk maddeleri kullanlmad takdirde) hidratasyon ss dk imentolarn tercih edilmesi
76

gerekmektedir. Bu amala SSB retimi iin en uygun imento trleri, trasl imento, yksek frn
cruflu imento, uucu kll imento ve katkl imento trleridir. Portland imentosu kullanlmas
durumunda tip II puzolanik malzemelerle birlikte kullanlmaldr. Kullanlacak olan balaycnn dk
sl imento olmas ve mukavemet geliiminin daha yava olmas nem arz eder. Ancak 28 gnden
sonra balangta mukavemet geliimleri daha yava olan imentolar Tip Iden daha yksek
mukavemet deerlerine sahip olurlar.

2.3 Puzolanik malzemeler
Beton karmnda Portland imento kullanlmas durumunda yksek hidratasyon ssnn douraca
olumsuzluklarn nne geebilmek iin imento dozaj azaltlp yerine puzolanik malzemelerin
kullanlmas hidratasyon ssnn drlmesini salayacaktr.

Puzolanik malzeme katkl betonlar daha yava hzla dayanm kazanmakta fakat genel olarak
konvansiyonel betonlarn 28 gnde salad basn dayanmn en az 90 gnde vermektedirler. SSB
gibi ktle betonlarda puzolanik malzeme olarak uucu kl, tlm granle yksek frn curufu ve
tlm tras kullanlr. Kullanlacak puzolanik malzemeler TS, EN veya ASTM deki ilgili standartlara
uygun olmaldr.

SSB iin en uygun puzolann seimi, ilgili standartlara uygunluu, maliyeti ve salanabilme olanaklar
gz nnde bulundurularak yaplmaldr. SSB uygulamasnda puzolan ve benzeri balayclarn
kullanlmasnda temel neden vardr;

1. Btn ktle betonlarda olduu gibi SSBde de yksek hidratasyon snsn beton zerindeki
olumsuz etkileri vardr. Puzolan s yaylmn azaltmak iin imento yerine balayc olarak
kullanlr.
2. Puzolanlarn maliyeti imentoya oranla daha dk olmas maliyet asndan avantaj salar.
3. SSBnin maksimum agrega boyutunun geleneksel betona oranla daha yksek olmasndan dolay
betonun ilenebilirlii nemli lde azalmaktadr. Puzolann ince tanecikli olmas ilenebilirlii
artrr.

Puzolan kullanlan SSB uygulamalarnn hemen hemen tmnde F snf uucu kl (Silissi uucu kl,
CaO oran dk) kullanlmtr.

Karmlar minimum erbet hacmi iin oranlanrken bir puzolan ya da uygun ince tanecikli malzemenin
balca fonksiyonu suyun igal ettii boluu doldurmaktr. Bu boluun su tarafndan doldurulmas,
betonun mukavemetini azaltacaktr. te bu temel sebeplerden dolay SSB imalatnda puzolanlarn
imento yannda balayc madde olarak kullanlmas bir gereklilik tekil etmektedir.

2.4 Agregalar
SSB olarak retilecek beton istenilen dayanma ve geirimsizlie sahip olmaldr. SSBnin mukavemeti
genellikle konvansiyonel betona oranla dk ve geirimlilii konvansiyonel betona gre daha
yksektir. Bu nedenle uygulamada retilen SSB bir konvansiyonel kabukla rtlerek istenen artlarn
oluturulmas salanr.

SSB retiminde kullanlan agrega geni bir aralktadr. Agrega trleri olarak tvenan malzeme
kullanlaca gibi krmata agrega da kullanlabilir. SSB karmlar % 50-55 orannda iri agrega ihtiva
eder. Pek ok uygulamada maksimum tane boyutu 3 in (75 mm) ile snrlandrlmtr. Deneyimlerle
elde edilen sonu tane boyutu kk karmlarn serim ve sktrma esnasnda daha az
segregasyona uradn ortaya koymutur. Barajlarda kullanlacak SSB de %35-40 orannda ince
malzeme ve ok az miktarda ok ince malzeme ihtiva eder. Genellikle dk dozajl SSB
karmlarnda 200 nolu elekten geen malzeme miktar % 5 (tvenan agrega iinde) ile
snrlandrlmtr. Her ne kadar ince malzemenin betondaki segregasyona faydas da olsa ok fazla
olmas su ihtiyacn artrmakta ve dayanmn dmesine yol amaktadr.

SSB imalatnda alkali-agrega reaktivitesi gsteren agrega kullanm da konvansiyonel betonda olduu
gibi olduka nem arz eder. Aksi halde dk alkalili imento kullanm gerekmektedir. Agregalar
salam, sert, dayankl ve TS 706 EN 12620 veya ASTM C33 deki kriterlere uygun olmaldr. Aada
baz SSB uygulamalarnda kullanlan agrega gradasyonlar verilmitir.

77

SSB de kullanlacak agregalarn tayini iin uygulanan balca deneyler;

1. ri ve ince agrega elek analizi (ASTM C136 )
2. 200 elekten (75 m ) geen ince madde oran (ASTM C 117)
3. nce agregada organik madde tayini(ASTM C40)
4. Beton agregasnn petrografik analizi (ASTM C 295)
5. nce agrega zgl arlk ve su emme oran tayini (ASTM C 128)
6. ri agrega zgl arlk ve su emme oran tayini (ASTM C 127)
7. Agrega da birim arlk ve boluk oran tayini (ASTM C 29)
8. Sodyum slfat ve magnezyum slfat ile dona dayankllk deneyi (ASTM C 88)
9. Los Angeles anma oran tayini (ASTM C131, C535)
10. Agregada kil topraklar ve paralanabilir malzeme oran (ASTM C142)

2.5 Agrega En Byk Tane Boyutu
En byk tane ap SSBnin birok zelliini birinci derecede etkileyen bir unsurdur. Her tr betonda
olduu gibi maksimum tane ap bydke agrega boluk oran azalr ve buda har ihtiyacn azaltr.
Sonuta agrega retim ileminde nemli tasarruflar salanarak balayc malzeme ihtiyacnn
azalmas temin edilir. Bu durum termal atlaklarn oluumunu da nemli lde azaltacaktr.

Maksimum tane apn bytmenin avantajlar yannda dezavantajlar da vardr. Tane apnn
bykl segregasyonu olumsuz ynde etkileyecek ve segregasyon da arta neden olacak bir
durumdur. Ayrca beton retimi ve ilenmesi bakmndan da zorluklar karacaktr.

Yap ve yamalarn birleim yerlerinde genellikle kk ebatl sktrclar kullanma zorunluluu
vardr. Bu nedenle bu tr yerlerde istenen skma deerine ulaabilmek iin maksimum tane ap 38
mm (1 1/2) ile snrlandrlmaldr.

SSB uygulamalarndaki en nemli problemlerden biri de serim tabakalar arasndaki ban gl
olmasn salamaktr. Tabakalar aras balanmay salamak iin iki dkm arasnda 6 saatten fazla
sre olmamas gerekmektedir. Ancak uygulamada bu durumu srekli salamak mmkn olmad iin
6 saati geen dkmlerde iki tabaka arasna yastk harc uygulanmas tabakalar aras ban
glenmesini salayacaktr.

2.6 Su ierii
Agregalar aras boluklardan fazla miktarda erbet (imento+puzolan+200 nolu elekten geen
malzeme) ieren SSB karmlar, teorik havasz younluklarnn yaklak olarak % 98i orannda
konsolide olacaktr. Karmn su ierii miktarlar doal olarak bu konsolidasyonu etkileyen faktrler
olacaktr. Su ierii gerekli konsolidasyonu salamak iin ihtiya duyulan sktrma gcn birinci
derece etkileyen faktrdr.

2.7 Kimyasal katk maddeleri
Katk maddelerinin salad avantajlar ilenebilme zelliinin arttrlmas ve zellikle ktle betonlarda
priz geciktirici katk maddelerinin kullanlmas betonun gevek tutulmas sureti ile souk derzlerin
oluumunu nlemede bir gerekliliktir.

Uygulama alanlarnda yaplan aratrmalar su azaltc ve priz geciktirici katk maddelerinin ok dk
balayc ieren ve agrega gradasyonu dzgn olmayan SSB nin ilenebilirlii asndan hibir
avantaj salamadn gstermitir.

3 SSB MALATI
SSB ile imalat yaplan ktle betonlarda uygulama geleneksel betonla imal edilen ktle betonlara gre
daha farkldr. Geleneksel betonla imal edilen ktle betonlarda, birbirinden dey derzler vastas ile
bamsz hale getirilmi anolar veya bloklar bulunur. Ancak SSBde ise yatay tabakalarn katmanlar
halinde oluturulmas sz konusudur.

SSB imalatnda, katmanlar aras ara yzeylerin temizlii imalat aamasndaki en nemli hususlardan
biridir. Her tabaka bir st tabakaya temel tekil edeceinden, tabakalar aras kenetlenmenin en iyi
ekilde salanabilmesi iin yzey temizliinin en iyi ekilde yaplmas gerekmektedir. lave olarak
tabakalar arasna imentoca zengin erbet veya yastk harc konularak ban glendirilmesi salanr.

78

a. Nakliye ve Serme
SSBnin nakli geleneksel betonda olduundan farkl olarak dolgu malzemesi naklinde kullanlan
kamyonlar tarafndan yaplr. Geleneksel betonlarda olduu gibi beton transmikserleri ile nakli hem
zaman kayb yaratacak hem de maksimum tane apnn byk olmasndan dolay ar segregasyona
neden olacaktr. Bir dier hususta, SSBnin hava ile temas etme sresinin mmkn olduunca ksa
tutulma gerekliliidir. En optimum sre 5 dakikadr. 10 dakikalk sre ise kabul edilebilir bir sredir. Bu
nedenle SSB retiminde kullanlacak beton santrallerinin baraj gvdesine yakn bir blgede olmas bir
zorunluluktur. Genellikle de memba tarafnda kurulmaktadr.

SSBnin serimi dier dolgu imalatlarnda olduu gibi maksimum skmay salayacak ekilde
(genellikle 30 cm lik tabakalar halinde) yaplr. SSB seriminde tercih edilen teknik, SSB tabakasnn bir
yamatan dierine ilerleyerek serilmesi ve sktrlmasdr. Genellikle serme ilemi memba tarafndan
mansap tarafna doru yaplmaktadr.

Tabaka sktrlmaya balanmadan nce serme ekipman iini bitirdiinde dzgn bir yzey elde
edilmi olmaldr. Sktrlma ileminden sonra priz almaya balam olan SSB de bozulan yzeyler
varsa tekrar sktrlabilir.

b. Sktrma
Serim ilemi tamamlandktan sonra uygun silindirle (genellikle ift tamburlu titreimli silindir) sktrma
ilemi yaplr. stenen skma deerinin elde edilmesi gerekli olan gei says uygulama alannda
skma deerlerinin lm ile belirlenmekle birlikte, en uygun skmann elde edilmesi iin 4-6 gei
(pass) yeterlidir. Ancak alnan skma deerlerine (en ksa srede skma deerlerinin elde edilmesi
iin nkleer younluk ler aletinin kullanlmas en uygun yntemdir) gre o tabakadaki gei says
tespit edilebilir.

c. Derz oluturma
Bir SSB katman priz almadan nce st SSB tabakas ile rtlmezse bu tabakalar arasnda souk derz
oluacaktr. Uygulama alannda priz almadan dier tabakay sermek her zaman mmkn olamayaca
iin souk derz oluumunun nne gemek mmkn olmayacaktr. ki tabakann serimi arasnda
maksimum sre almsa, iki tabaka arasndaki kenetlenmeyi arttrmak iin nerilen yntem; st
tabakann seriminden nce imentoca zengin har (yastk betonu veya erbet) iki tabaka arasna
yaylmas sureti ile aderansn arttrlmasn salamaktr.

d. Temel SSB Parametreleri
Mukavemet deerlerine ve yapsal performansna baklmakszn SSB karmnn genel yapsn
tanmlayan birka deiken vardr. Bunlar imento pastas ve har oran (/H), kum/agrega oran,
toplam ince malzeme oran, hacimce har muhtevas ve Ve-Be sresi saylabilir. Esasen bu
parametreler SSBnin younluu, geirimsizlii, skma oran ve segregasyona etki ederler. Baka
deyile bu parametreler SSB karmnn ilenebilirlii ile ilgili olup balaycl, atlaksz, su geirmez
ve youn bir SSB ile geirgen ve zayf yzeylerden olumu bir SSB arasndaki fark meydana getirir.
SSB imalatnda nemli olan uygun su/imento ve imento erbeti/har oranlarndan yola kp kum-
akl oranlar ve dzeltilmi Vebe sresine gre hedeflenen younluun yanstlmasyla amacna
uygun beton karmnn elde edilmesidir.

4 TASARIM VE GENEL KRTERLER
4.1 Genel
Proje artlarna ve agrega sahalarnn durumuna bal olarak gerektiinde gruplandrlm ince ve iri
agrega, portland imentosu, uucu kl ve sudan meydana gelen SSB, uygun artlarda kartrlarak
uygun kvama getirilir. Katk maddelerin kullanm ise darenin onayna baldr.

4.2 SSB Karmnn zellikleri
SSB karmlarnn uygulamaya esas son durumu projenin durumuna bal olarak deneme dolgular
ya da batardo dolgularnda uygulanacak deney dolgusunun tamamlanmas ile belli olacak ve ana
baraj gvdesi inaat boyunca yine proje formlasyonuna gre bir veya birden fazla karm
kullanlmas gerekebilecektir. Bu karmlar hedef dayanma uygun olarak balayc madde ihtiva
edecek ve jeoteknik parametrelere bal olarak beton zelliklerine gre tasarlanacaktr. Farkl SSB
dkmlerinin souk derz meydana gelen ksmlarnda, normal SSB tabakalarnn arasna, dolgu
betonu ve SSB arasna, gerektiinde ve/veya artnamede belirtildii gibi yksek dozlu portland
imentosu/uucu kl ihtiva eden ve kum oran yksek bir tesviye harc kullanlmaldr. Tesviye harc
79

karmlar SSB ve otkretle korunmu temel yzeyleri arasna, mevcut konvansiyonel beton ve SSB
arasna ve SSB dkm tabakalar arasna gerektii ve/veya artnamede belirtildii durumlarda
kullanlacaktr.

4.3 SSB Karmnn Kontrol
SSB karmlarnn oranlar gerek olduu artlar altnda dare onay ile deitirilebilir. lenebilirlik
asndan gerekli kvamn elde edilmesi iin, SSB iinde segregasyonun nlenip istenilen sktrmann
salanmas karmdaki imento, uucu kl ve su miktarlarndaki dzeltmelerle salanacaktr.
Karmnn arlnda olabilecek deiiklikler normal karlanmal ve bunlar gnlk beton
dkmlerinde rutubet, rzgar iddeti, scaklk, bulut rts, agrega stok sahasndaki nem miktar gibi
deikenlere bal olarak tahmin edilmelidir.

4.4 SSB Kvam
SSBnin kvam, deneme dolgusu inaat esnasndaki alma artlar yakndan takip edilerek uygun
tama, serme ve sktrma yaplmas ile optimize edilmelidir. SSBnin serme, yayma ve sktrma
uygulamas gzlenirken, sktrma Vebe cihaz ile dare tarafndan tayin edilen ideal sktrmann ve
younluk deeri nkleer younluk lerin ideal sktrma aralnn dna karsa, verilen talimata
gre Vebe sresi deitirilebilir.

4.5 Malzemeler
4.5.1 imento Cinsi Malzemeler
Btn imentolar TS EN 197-1 ve/veya ASTM C150 standardna uygun olacak ve 7 gnlk
hidratasyon ss 70 Cal/g ile snrlandrlmaldr. Agrega reaktif ise iindeki edeer sodyum oksit
(Na
2
O) olarak gsterilen toplam alkali miktar % 0,6y gemeyen imentolarn kullanlmas tercih
edilmelidir. Toplam edeer alkali miktar % 0,6dan dk imento temini mmkn olmaz ise
muhtemel alkali agrega reaksiyonunun (hem alkali silis hem de alkali karbonat) olumas kullanlan
agregalarn laboratuvar deneyleriyle kontrol edilmelidir. Btn uucu kller TS EN 450-1 ve/veya
ASTM C618 (F snf) artlarn salamaldr.

izelge 1. SSBde kullanlacak uucu kln fiziksel ve kimyasal zellikleri
KMYASAL ARTLAR zin Verilen Limitler
SiO
2
+Al
2
O
3
+Fe
2
O
3
min % 70
SO
3
max % 5
Nem ierii max % 3
Ateleme kayb max % 6
Alkali (Na
2
O muadili) min % 1,5
FZK ARTLAR
ncelik: Islak elendiinde 45 mikronluk elek stnde kalan miktar max % 34
Mukavemet Aktivite ndeksi
7 gnde normal Portland imentosu ile (min kontrol %) min % 75
Su ierii (max kontrol %) max % 105
Salamlk
Otoklav genilemesi veya daralmas max % 0,8
niformluluk artlar (10 test ortalamasndan alnan numunelerin
varyasyonu)

Younluk max % 5
ncelik 45 mikronluk elein zerinde kalan miktar max % 5

4.5.2 Agregalar
Karma giren agregann iindeki zararl maddelerin yzdesi, arlnn % 2sini gemeyecektir.
Btn agregalar TS 706 EN 12620 ve/veya ASTM C33 artlarn salamak zorundadr. Btn
agregalarn gradasyon aral ideal olarak aada tanmlanan tipik ve srekli bir gradasyon erisini
takip etmelidir.

100
|
|
.
|
\
|
=
o
maks
D
d

80

Formlasyon parametreleri yle tanmlanr.
= d elek aklndan geen malzeme % si
d = elek gz akl (mm.)
Dmaks = Maksimum tane ap
o = Maksimum tane ap 75 mm iin 0,33 ila 0,43 aral
Maksimum tane ap 63 mm iin 0,37 ila 0,48 aral

4.5.3 Nem Miktar
SSB karmnda ince agrega serbest nem oran % 6y, iri agregann en kk grubundaki serbest
nem oran ise % 4 gemeyecek ekilde kontrol edilmelidir. Bu ifade kuru agregalarda maksimum
yzey arlnn yzdesi olarak ifade edilmektedir. nce agrega ve en kk gruba ait iri agregada
maksimum miktardaki serbest nem snrlarna ilave olarak nem oran kontrol altnda tutulmaldr. Her
grup iin serbest nem yzdesindeki deiim bir saatlik kartrma ilemi boyunca % 0,5ten fazla
olmayacaktr. Beton santralinin sekiz saatlik alma sresi boyunca nem miktarndaki deiim ise %
2yi amayacaktr. ri agregalardan kalan ksmn nem oran, antiye artlarnda uygulanabildii
kadaryla karma giren en az serbest nem miktar ile serbest nem miktarndaki en az deiimin
salanabildii lde kontrol altnda tutulmaldr. ri agregann kalan ksm hibir ekilde santral agrega
silolarna sulu olarak tanmamaldr.

4.5.4 ri Agregalar
ri agregalar doal akl veya krmatatan olduu gibi, her ikisinin dzgn ve uyumlu bir ekilde
kartrlmas ile de elde edilebilir. Agregalar salam ve dayankl niteliinin yannda kabaca kp
eklinde, tozdan, kirden, kil ve amur gibi dier artk maddelerden arnm olacaktr. yi kalitede beton
imal etmeye zarar verecek silt, ist, mika veya dier benzer tabakalam maddeler ihtiva
etmeyecektir. Agregalar skma, younluk, mukavemet, dayankllk gibi ve SSBnin ilenebilme
zelliini olumsuz etkileyecek gereinden fazla uzun ve yass ekillerde olmamasna zen
gsterilecektir. SSB baraj inaatnda kullanlacak iri agregalar genellikle kalite kontrol amac, elde
mevcut bulunan agrega ocaklarnn zellikleri ve proje zelliklerine bal olarak drt snfa ayrlmtr.
Bu snf says ve bu snflarn en uygun oranlar, inaatta kullanlmas n grlen agregann gevek
malzeme younluuna, tane ekillerine ve dalmna bal olarak darenin onayna tabi olacaktr.
Genellikle ilk karm tasarm yaklamnda kullanlacak olan iri agregalar iin tipik gradasyon
aralklar aada verilmektedir.

izelge 2. ri agregalar iin tipik gradasyon aralklar
Elek ap (mm.) Elekten Geen % Elekten Geen % Elekten Geen %
4,75-75 mm. 4,75-50 mm. 4,75-19 mm.
75 (3 in.) 100
63 (2 1/2 in.) 88
50 (2 in.) 76 100
37,5 (1 1/2 in.) 61 81
25 (1 in.) 44 58
19 (3/4 in.) 33 44 100
12,5 (1/2 in.) 21 28 63
9,5 (3/8 in.) 14 18 41
4.75 (No.4) - - -

81

4.5.5 ri Agregalarn Nitelii
TS 706 EN 12620 ve ASTM C33 artlarna ilave olarak SSBde kullanlacak iri agregalar nitelik olarak
ta aadaki izelgede bulunan artlar salamaldr.

izelge 3. ri agregalar iin nerilen zellikler
Nitelik zellikler
ekil Boluk yzdesi % 48den az olmal
Su emme Su emme ktlesinin % 1i gememeli
75 mikron elekten geen malzeme miktar Maksimum % 1
Hafif malzemeler Hafif malzemelerin rnein kmr ve linyit
ktlesinin % 1i gememeli
Krlma Deeri Krlma deeri en az 110 kN olmal

4.5.6 nce Agregalar
nce agrega iyi kalitede, temiz dere ve ocaklardan, krmata malzemelerden veya bunlarn uygun
oranlarda karmndan olumaldr. Malzeme kaliteli beton elde edilmesine engel tekil eden bitkisel
toprak, silt, ist, kir, toz gibi dier yabanc maddelerden arnm olacak ve gerektiinde ykanacaktr.
Kumun yapsnda iri ve sert keli tanecikler olacaktr.

4.5.7 nce Agrega Gradasyon ve Tane Dalm
Kum dzenli bir dalma sahip olmaldr. Beton santraline giden agregann, dzgn dalmnn
salanmas iin zel gayret sarf edilmeli ve izin verilebilir snrlarn dnda sapmalar olursa, bunlar
dzeltmek iin nlem alnmaldr. Karma dhil edilen ince agregann gradasyonu herhangi bir elek
zerinde kalan miktar ile artnamede gsterilen gradasyon deeri arasndaki fark % 3 gememelidir.
200 nolu elekten geen ve 8 nolu elek stnde kalan miktar minimum % 5 olmaldr. Gradasyon
snrlarna ilave olarak karma konulan ince agregann incelik modl 2,30 ila 3,10 aralnda
olmaldr. nce agregann gradasyonu karma giren ince agregalardan alnan 5 adet deney
numunesinden 4nn incelik modl ile Yklenici tarafndan tespit edilip onaylanan gradasyonun
incelik modl arasnda 0,10dan daha fazla olmayacak ekilde kontrol edilmelidir. Yklenici seimine,
ocak durumuna ve proje zelliine bal olarak ince agregalar iki veya daha fazla gruba ayrlabilir.
Genellikle ilk karm tasarm yaklamnda kullanlacak ince agregalar iin tipik gradasyon aralklar
aada verilmektedir.

izelge 4. nce agrega gradasyon kabul snrlar
Elek ap (mm.) lgili elek apndan geen kum yzdesi
9,5 (3/8 in.) 100
4,75 (No 4.) 95-100
2,36 (No.8) 75-95
1,18 (No.16) 55-80
600 m (No.30) 35-60
300 m (No.50) 24-40
150 m (No.100) 12-28
75 m (No.200) 6-18
ncelik modl 2,30-3,10

82

4.5.8 nce Agregalarn Nitelii
TS 706 EN 12620 ve ASTM C33 artlarna ilave olarak SSBde kullanlacak ince agregalarn nitelik
olarak ta aadaki izelgede bulunan artlar salamaldr.

izelge 5. nce agregalarn zellikleri
Nitelik zellikler
ekil Boluk yzdesi % 48den az olmal
Su emme Su emme ktlesinin % 1i gememeli
75 mikron elekten geen malzeme miktar Maksimum % 25
Hafif malzemeler Hafif malzemelerin rnein kmr ve linyit
ktlesinin % 1i gememeli
znebilir zararl maddeler Kum ile yaplan harcn mukavemeti ykanm
kum ile yaplann % 85inden daha az
olmamal

SSBde kullanlacak ince agregann toz miktar (0,075 mmden daha kk) % 6-20 arasnda
olacaktr.

4.5.9 Su
SSB karmnda kullanlacak su proje beton artnamesi ile TS EN 1008 veya CRD-C 400 artlarn
salamaldr. SSBnin krlenmesi iin, karmda agrega soutmasnda ve ykanmasnda kullanlacak
su, taze ve ya, asit, tuz, alkali, organik ve dier zararl maddelerden arnm olmaldr.

4.5.10 Katklar
Karm tasarm deney numunelerinde kullanlmak zere amaca uygun katk maddeleri Yklenici
tarafndan temin edilecektir. Su azaltc, priz geciktirici katklar TS EN 934-1, TS EN 934-2 ve/veya
ASTM C494, tip D artlarn salamas durumunda kabul edilecek sadece 180 gnlk ve 1 yllk
basn mukavemet artlar ertelenebilecektir.

4.5.11 Su Tutucular
Su tutucular doal kauuktan veya proje ve artnamelerde gsterildii gibi esneme zellii olan
PVCden olacaktr. PVC su tutucu contalar TS 3078e uygun olmaldr. Doal kauuk ve esnek kauuk
su tutucular (Elastomerik contalar) TS EN 681-1, TS EN 681-2, TS 4595 ISO 1183 artlarn
salamaldr. lave olarak PVC su tutucular u bileimlere sahip olmaldr.

Polivinil klorid arlnn % 42-48i arasnda
Filler arlnn % 15-20si arasnda
Plastik yapc arlnn % 30-35i arasnda
Stabilizatr arlnn % 2,5-5 arasnda
Modifiye ediciler arlnn % 7,5 kadar olmaldr.

Su tutucular kenarlar boyunca delik zmbalanm dzgn ve tek para bir yapya sahip olacaktr. Su
tutucular inaat esnasnda zarar grmemesi ve yer deitirmemesi iin emniyetli ve hassas bir ekilde
yerletirilecektir. PVC su tutucu antiyede, s kontroll ve elektrikli kaynak makineleri kullanlarak
birbirine eklenecektir. Eklenen blgeler minimum ekme mukavemeti deerine sahip olacaktr. Su
tutucular T balant oluturacak ekilde kolayca eklenebilmelidir. antiyede su tutucu kullanlmadan
nce yukarda bahsedilen artlar salayan ve deneyi yaplm rnlerin uygunluk belgelerini dareye
sunacaktr. Derzlerdeki su tutucular birleim yerinde geirimsizlii salayacak ekilde balanmal veya
birletirilmelidir. Su tutucular eklendii blgelerde ayn mukavemete sahip olmaldr. Birletirme
metodu darenin onayna tabidir.

4.5.12 Hasar Grm Malzemeler
Niteliini kaybetmi, zarar grm hasarl malzemeler kesinlikle kullanlmamal ve dare gzetiminde
antiye dna karlmaldr.

4.6 SSB Karm Hesap Esaslar
SSB betonu karm oranlamalar, byk lde yapnn mukavemet ve dayanm zelliklerine bal
olacaktr. Bununla birlikte, SSB karm oranlar, malzemelerin temini, nakliyesi ve inaat sahasna
tanma metotlar, serme ve sktrma aralar gibi projeye zel ihtiyalardan da geni lde
etkilendiini Yklenici dikkate almaldr.
83

SSB iin karm oranlar, ocaktan temin edilip en az ileme tabi tutulmu agregalarla az balayc
malzemeden, btnyle ilem grm beton agregalaryla yksek balayc malzeme miktarlarna
kadar deimektedir. Deiik agrega cinsi ve balayc malzeme miktarlarn birbirine uygun hale
getirebilmek iin eitli karm oranlama yntemleri gelitirilmelidir.
Bu yntemlerin yapnn lokasyon ve tasarm artlarna, malzemelerin bulunabilirliine, kullanlacak
kartrma ve serme ekipmanlarna ve zaman snrlamalarna bal olarak nemli lde farkllk
gsterecei gz nnde bulundurulacaktr. Bu artnamede anlatlan, USACE tarafndan SSB iin
belirlenen yntemin, SSB karmlar hazrlanrken takip edilmesi uygun grlmtr. Bu metot, ok
geni karm ve performans ihtiyalarn ieren projelerde baar ile kullanlm metotlardan biridir.

4.6.1 Temel htiyalarDayankllk
SSBnin dayankll, mukavemete, balayc malzeme muhtevasna, agrega niteliine ve sktrma
yzdesine baldr. Sert, youn agregalar ve uygun tipte ve miktarda seilmi balayc malzemeler
kullanlmas durumunda SSB, anmaya ve erozyona, alkali-agrega reaksiyonuna ve slfat saldrsna
kar mkemmel dayankllk gstermelidir. Fakat, SSBnin andrc sulara, kimyasallara veya sadece
suda znen malzemelerin szlmesine dayankll, genel olarak beton geirgenliinin bir
fonksiyonudur. Zayf SSB karmlar, dk balayc muhtevalaryla tasarlandndan yksek
balaycl SSBye gre nispeten daha geirgen zellik gsterecei her zaman dikkate alnmaldr.
Proje zelliine bal olarak baraj gvde tipi zayf i ktle SSB betonu ile imal edilecekse, koruma
genelde d SSB tabakalarnda daha yksek balayc oranl karm, konvansiyonel beton
kaplamalar ya da geirimsiz membranlarn kullanm ile salanmaktadr. Hava katksz SSBnin
donma dayanm, doygunluu kritik olduu durumlar iin, donma ve erimeye maruz brakldnda
zayflk gsterecei unutulmamaldr. Fakat, SSBnin kritik doygunlua sahip olmad durumlarda, sert
iklimli alanlarda bile nispeten donmaya dayankldr. Laboratuvar uygulamalarnda, eitli hava
srkleyici katk maddelerinin kullanmyla, SSBin donma ve erimeye dayanm nemli lde
artrlabilir. Bununla birlikte, hava-katkl SSBnin, sahada uygun ekilde retimi, ok gvenilir olmad
dikkate alnmaldr. Eer SSBde hava srkleyici katk maddesi kullanlmas isteniyorsa, proje
malzemesi kullanlarak aadakileri belirlemek iin laboratuvar ve saha testleri yaplmaldr:

- Seilen hava srkleyici katknn etkinlii ve dozaj,
- Havann SSB allabilirliine ve su ihtiyacna etkisi,
- SSBnin ilenmesi ve sktrma operasyonlarnn hava-boluk parametrelerine etkileri,
- Agrega ve balayc malzeme ince ksmnn barndrlan hava muhtevasna etkileri,

ASTM C 231de aklanan basn metodu, tipik olarak SSBin hava muhtevasn belirlemek iin
kullanlmaktadr. SSB, ubuklama veya i vibrasyonla konsolide edilemediinden, hava-metre kabnda
d vibrasyonla (VeBe aparatyla) veya tokmaklamayla (pnmatik sktrc, elektrikli eki kullanarak)
konsolide edilir. Konsolide olmu veya sktrlm SSBin st yzeyi, numune hala VeBe aletinin
zerindeyken, elik bir plaka kullanlarak stte kalan fazla malzeme silinerek temizlenebilir veya
kontrplak plaka ve tokmaklamayla dzeltilebilir. SSB sktrldktan sonra, numunenin birim arl ve
hava muhtevas, ASTM C138 ve C231deki prosedrler takip edilerek belirlenecektir. Ortalama
maksimum agrega ap (OMA) 37,5 mmden byk olan karmlarn birim arl daha byk bir
arlk lm gerektireceinden, elektrik veya pnmatik tokmaklama SSBnin etkin ekilde
sktrlmas ve konsolidasyonu iin tek yoldur.

Mukavemet
Konvansiyonel beton tasarmnda olduu gibi, gerekli SSB mukavemeti, yapnn tasarmyla belirlenir.
SSB, konvansiyonel betondan; malzeme niteliklerinden, karmn allabilirlik seviyesinden, ince
malzeme miktarndan ve optimum nem muhtevasna bal olarak nem muhtevasndan geni lde
etkilenmesi asndan farkldr. Bunun sonucu olarak da genel bir bant kurmak ok zordur. Birok
durumda, verilen beton malzemeleri iin mukavemet, geni lde imento muhtevasna baldr.
Karmn nem muhtevas, agrega ve istenilen SSB allabilirlik seviyesinin bir fonksiyonudur.
Malzemelerin gerekli oranlar, imento ve puzolan da dhil olmak zere, laboratuvar hesaplamalaryla
belirlenmelidir. lk yaklam olarak ekil 1 ekil 2 ve izelge 6 imento muhtevalarnn ve dolaysyla
su muhtevalarnn belirlenmesi iin bir balama noktasdr. Puzolann SSB mukavemetinin tekiline
etkisi tahmin edilemediinden dolay laboratuvar koullarnda belirlenmelidir. ekil 4.1 ve 4.2, eitli
edeer puzolanl ve puzolansz imento muhtevalar iin, imento muhtevasyla basn
mukavemetleri ilikisini gstermektedir. Bu eriler, OMA 19,0-75 mm (3/4 3 in) arasnda deien
ve F tipi uucu kll ve klsz eitli SSB karmlarnn ortalama deerlerini salamaktadr. Bu
84

erilerden varsaylan deerler, gerekli ortalama basn mukavemetinin salandn gstermeli ve
mukavemet deerleri iin deneme dolgularndan alnan numunelerle dorulanma salanmaldr.

ekil 1. Puzolanla kartrlm SSB iin edeer imento muhtevas-basn mukavemeti erileri

ekil 2. Puzolansz SSB iin edeer imento muhtevas-basn mukavemeti erileri

(1) Edeer imento muhtevalarnn hesaplanmas: Bu raporda kullanlan edeer imentonun
hesaplanmas, Corps of Engineers tarafndan yaygn olarak kullanlan edeer mutlak hacim
hesaplama metoduna dayanmaktadr. Hacim eitleme metodunda, edeer imento muhtevas, ayn
hacimdeki imento ve puzolan birleimiyle edeer ktledeki imento kullanlarak hesaplanr.
Yklenici, imento edeeri iin kullanlan deiik metotlar az da olsa, farkl sonular vereceinin
bilincinde olmaldr.

(2) Sktrma: CRD-C 10 (ASTM C 192), dk su muhteval betonlar iin d vibratrler ve yzey
ykleri kullanarak test silindirleri oluturulmasna ynelik bir metot tanmlamaktadr. Ve-Be kvam 30
snden az olarak dizayn edilen SSB karmlar iin, Ve-Be masas zerinde plastik silindir kalplar ve
CRD-C 10da aklanan ykler kullanlarak kolaylkla konsolidasyon salanabilir. Tokmaklama(Kango
tokma), haval ubuk tokmaklar veya elektrikli tokmaklama ekileriyle yaplabilir ve sktrma
basncna dayanacak elik muhafazal, elik veya plastik kalplar retim iin kullanlabilir. Uygun
sktrma metodunun belirlenmesinin, karmn allabilirlik seviyesine bal olduuna dikkat
edilmelidir.

lenebilirlik
SSBin ilenebilirlii, segregasyon olmadan serilme ve sktrma ilemleri iin gerekli SSB kapasitesini
belirleyen bir zelliktir. lenebilirlik, sktrlma ve belli bir lye kadar kalplama ve kohezyonluk
kavramlarn ihtiva eder. Konvansiyonel betonun ilenebilirliini etkileyen baz faktrlerden (imento
85

muhtevas, su muhtevas, kimyasal ve mineral katklarn varl ve kaba ve ince agregalarn
gradasyonu, parack ekli ve birbirlerine oranlar gibi) SSB de etkilenir. Bununla birlikte, her faktrn
etkisi SSB iin konvensiyonel betondaki gibi olmayacaktr. SSBin ilenebilirlii, konvensiyonel
betonun ilenebilirliinin slamp testi ile belirlenemebilmesi gibi llemez veya kararlatrlamaz. SSB
karmlarnn tasarmnda kritik bir basamak, SSBin istenilen ilenebilirlie getirilmesidir. Daha
yksek ilenebilirlikli karmlar iin, karmn kvam, modifiye edilmi bir Ve-Be aparat kullanlarak
yaplabilir. Test aparat ve test metodu, CRD-C 53de aklanmtr. Birok Corps of Engineers kkenli
ktle SSB uygulamalarnda, Ve-Be kvamlar 12 ile 25 arasnda deien SSB karmlar kullanlmtr.
Bu aralkta Ve-Be kvamna sahip SSB, genelde ilenebilirlii yksek, kolayca yerletirilebilen ve
zellikle tabakalar arasnda oluan derzlerde tam olarak konsolide olan SSBdir. Bununla birlikte,
VeBe kvam yaklak olarak 30 snden daha yksek SSB karmlar da baaryla kullanlmtr.
Nispeten daha kuru kvaml karmlarn avantaj, balayc malzemelerin daha etkin ekilde kullanm
ve yerletirme srasnda aralarn tekerleklerinden dolay daha az yzey bozulmasnn salad daha
yksek ekonomidir. Laboratuvar ortamnda serilip silindirle sktrlan kk boyutlu deneme
dolgularnda, silindirin pei sra yryerek gzlem yapmak, karm allabilirliini deerlendirmek
asndan yararl olacaktr. Daha byk deneme dolgularnda, tam lekli nakliye, serme ve sktrma
ekipmanlar gerekmektedir. Bu deneme dolgular tam-lekli ekipmann kullanmna imkan verecek ve
almann stabilizasyonunu salayacak lde byk olmaldr. Karm oranlar bu almalar
neticesinde tekrar ayarlanabilir ve eer gerekiyorsa son modifiye, Ve-Be zamanlar SSB retiminin
kontrol iin tespit edilmelidir.

Is Oluumu
Ktle SSB betonu iin kullanlan dk su muhtevalar, ok dk imento muhtevalarnn kullanmn
mmkn klmaktadr. Portland imentosu miktarn olabildiince azaltmak iin; gerekli mukavemet,
dayankllk, ekonomi ve inaat ihtiyalarn karlayacak maksimum uucu kl miktarn kullanmak
gereklidir. Projenin inaat ncesi mhendislik ve tasarm aamasnda, projeci ve laboratuvar
personeli, karm oranlama almalar iin gereken parametrelerin, bu aamada seilen dizayn
varsaymlarna uygunluunu belirlemek iin birlikte almaldr. SSBin taze ve priz alm zelliklerini
etkilemesi beklenen yerletirme scaklklar, sahada yaplacak olan son karm oranlama almalar
srasnda mmkn olduu kadar ok dikkate alnmaldr.

Agrega
SSB karmnda ne kadar byk apta agrega kullanlrsa eleme, ayrma ve sktrma ilemleri
srasnda segregasyon (ayrma) ile ilgili problemler o kadar ok ortaya ka dikkate alnmaldr.
Kullanlacak agrega grup says genellikle birok faktrn deiimi esas alnarak belirlenmelidir.
Bunlar;

(1) Beton tesisindeki mevcut bo alan.
(2) Normal olarak mevcut ve retilen agrega boyutlar
(3) Spesifik agregann segregasyona olan eilimi
(4) Beton tesisinde bulunduka elenebilen, grup malzeme says.

Genelde, agregalar doru ekilde harmanland ve ayrmalarna izin verilmedii srece hedef basn
dayanm ve ekonomik koullara dnlerek agrega grup says belirlenmelidir. ri taneli agrega
boyutlarnn gradasyon limitleri inaat ileri yaplarndaki konvansiyonel beton iin kullanlanlara uygun
olmaldr. lk yaklam olarak kullanlmas gereken iri agrega boyut gruplar izelge 2de gsterilen
ideal gradasyonlara yaklaacak ekilde gradasyonlar retmek iin birletirilmelidir. Ktle SSB
karmlar iin ince agrega, normal olarak 600 m elek aklndan kk apta biraz daha byk
yzde boyutlar ihtiva edecektir. Bu esas olarak har matrisinin iindeki boluklar azaltmak, szma
(bnyeden su atma) eilimini azaltmak ve genel olarak daha yapkan ve ilenebilir bir karm
retmek iindir. Btnleyici malzeme ilavesi olarak, 75 m elek aklndan daha ince esas
malzemeye, yeterli ince malzemeyi iermeyebilen yerindeki proje malzemelerini tamamlamak iin
bazen ihtiya duyulur. Bu tamamlayc ince taneli malzeme, uucu kl, doal puzolan, cruf veya
doal ince kum harmanndan meydana gelebilir. Uucu kl, doal puzolan veya crufun tamamlayc
ince malzeme olarak kullanm azaltlm toplam su ihtiyac, daha dk imento muhtevas ve daha
yksek kopma dayanm sonucu olarak ilave faydalar sunabilir. izelge 4 de gsterilen limitler iindeki
ince agrega gradasyonlar baarl bir ekilde kullanlmtr. Toplam agrega hacminin bir yzdesi
olarak belirtilen ortalama ince agrega ierikleri de izelge 6da verilmitir. Gevek, belki killi veya ar
ince malzemeli agregalar ieren SBB, genel olarak ok daha byk suya ihtiya duyacak, daha az
dayankl olacak, daha dk basn dayanm elde edecek ve tabakalar arasnda daha az yapma
86

meydana getirecektir. Marjinal veya en kk (asgari) ekilde ilenmi, ocaktan gelen agregalar
yetersiz beton performans ile sonulanabilir ve laboratuvar testleri btn proje teknik ve ekonomik
ihtiyalarnn karlandn gstermedike kullanlmamaldr.

Su Muhtevas
Yaklak karm suyu ihtiyalar ve barnan hava muhtevalar (hava srkleyici katksz SSB iin)
izelge 6da eitli OMA (Ortalama Maksimum Agrega ap) iin gsterilmitir. Gsterilen su
muhtevalar, doal ve ilenmi agregalarla hazrlanm yapsal ve ktle beton karmlarnn bir
ortalamasdr. Belirli bir agrega kombinasyonlu SSB iin birim su ihtiyac, geni bir imento muhtevas
aral iin ok az farkllk gsterir. Ayrca izelge 6da su muhtevalar aralklarna karlk gelen
yaklak modifiye Ve-Be zamanlar ve deiken ortalama maksimum agrega apl yaklak har
muhtevalar verilmitir.

izelge 6. eitli ortalama agrega aplar iin su muhtevas, kum muhtevas, macun-har oran ve
barnm hava muhtevas. SSB deneme numunesi iin varsaylan tipik deerler

erik

Ortalama Maksimum Agrega ap
a

19 mm. 50 mm. 75 mm.
Ortalam
a
Aralk Ortalama Aralk Ortalama Aralk
Su ierii
b

kg/m3
vebe<30 s. 150 133-181 122 107-140 107 85-128
vebe >30 s. 134 110-154 119 104-125 100 97-112
Kum ierii
(toplam
agrega
hacminin %'si)
Keli krma
Agrega
55 49-59 43 32-39 34 29-35
Yuvarlak
doal agrega
43 38-45 41 35-45 31 27-34
Mortar ierii
Har
muhtevas
(Hacmin %'si)
Keli krma
Agrega
70 63-73 55 43-67 45 39-50
Yuvarlak
doal agrega
55 53-57 51 47-59 43 39-48
Hacimce
Paste/Mortar
Oran V
p/
V
m

(erbet/Har) 0,41
0,27-
0,55
0,41 0,31-0,56 0,44 0,33-0,59
37,5 mm
altnda
kalan ksmn
hava ierii %
1,5 0,1-4,2 1,1 0,2-4,1 1,1 0,5-3,3
a-Deneysel SSB karm oranlar almalarnda su, kum, har ve barnm hava muhtevasnn
tahmini iin kullanlacak olan deerler
b-Dk balayc malzeme veya ince agrega oranna sahip karmlar ve doal yuvarlak agregalar
iin alt snr deerleri kullanlmaldr.

87

5 KAYNAKLAR
|1| Cement and Concrete Terminology reported by ACI Committee 116R-90, ACI Materials Journal;
1990.
|2| Mass Concrete reported by ACI Committee 207.1R-05, ACI Materials Journal; November 1996.
|3| Guide for Use of Normal Weight and Heavyweight Aggregates in Concrete reported by ACI
Committee 221R-96, ACI Materials Journal; May 1996.
[4] Roller Compacted Mass Concrete, ACI 207.5R
[5] Department of the army, EM 1110-2-2006 U.S. Army Corps of Engineers Washington, DC 20314-
1000, January 2000.
88

EK-1

SLNDRLE SIKITIRILAN BETON N KILAVUZ BLGLER VE
TEKNK ARTNAMES

Ama
Bu klavuzun amac, barajlarda ve dier inaat yaplarndaki silindirle sktrlan beton (SSB) kullanm
hakknda bilgi ve rehberlik salamaktr. Bu klavuz (el kitab) yol yzeyi ve kaldrm kaplamalar iin
olan SSBlar kapsamamaktadr. Sz konusu ilkeler, malzemelerin aratrlmasn ve seimini, karm
oranlamasn, tasarm ve ina konularn, inaat ekipman ve tekniklerini, muayene ve performans
iermektedir. Bu klavuz (el kitab) Mhendis Klavuzu (EM) 1110-2-2006, naat Yaplarndaki
Beton iin Standart Uygulama yardmc hizmeti sunma amacyla tasarlanmaktadr. Bu klavuzun
kullancs EM 1110-2-2006 ve onun iinde listeli referanslardan yannda bulundurmaldr.

Tanm
Amerikan Beton Enstits(ACI) 116R SSByi silindir sktrmasyla sktrlan beton; sertlememi
durumunda, sktrlrken bir silindiri tayacak beton olarak tanmlamaktadr. Sertlemi SSBnun
zellikleri konvansiyonel(geleneksel) olarak yerletirilen betonun zellikleriyle benzer olabilir. Bununla
birlikte, SSB ayn zamanda konvansiyonel olarak yerletirilen betonun tipik zelliklerinin aralnn
dnda retilebilir. Silindirle sktrma kavram ACI(Amerikan Beton Enstits) tarafndan bir silindir
kullanarak betonu sktrma prosesi, sklkla bir vibrasyonlu silindir olarak tanmlanmaktadr. rollcrete
ve yuvarlanm beton kavramlar artk kullanlmamaktadr.

Uygulamalar
SSB betonu kullanm, toprak ve kaya-dolgu ina ekipman kullanarak slumpsz(kmesiz) betonun
naklinin yaplabildii, yerletirilebildii ve sktrlabildii yerlerdeki uygulamalarda dnlebilir. deal
SSB projeleri geni yerleim alanlarn, demir donatnn az bulunduu veya hi bulunmad yaplar ve
gml durumda metal ilerinin ve kazklar gibi sreksizliklerin az olduu veya hi olmad durumlar
ierecektir. SSB uygulamalar dier inaat metotlaryla ekonomik olarak rekabet edebilir olduu
durumlarda dnlmelidir. Bank (ky) korumasnda gabion (arlk sepeti, kum sepeti) ve ripraplarn
(ta paralar) yerine, zellikle rip-rap malzemesinin az bulunduu alanlarda, kullanlmas
dnlebilir. Byk i padlar, apronlar, veya kaplama alanlar, byk ak temeller, taban
demeleri, su alt inaat temel sand(batardo, cofferdam), byk arka-dolgular, ve
embankment(toprak dolgu) barajlar iin overstopping(durdurma) koruma iin kullanlabilir. Arlk ve
kemer-arlk barajlarda konvansiyonel olarak yerletirilen betonun yerine kullanlabilir. Temellerin
yeterli olduu seddelerdeki kullanm iin dnlebilir ve ayn zamanda gerekli kaya miktarn
azaltmak iin kapaklardaki (cap) dalgakranlarda kullanlabilir. Birok baraj projesinde, SSB kullanm,
karlatrlabilir bir embankment(toprak dolgu) baraj iin kenar kanal dolusavana kar gelen
tepe(crest) st dolusavak proje zelliklerinin daha ekonomik yerleimine izin verebilir. 15 m den daha
yksek SSB barajlarn kapsaml bir zeti Dutsan (1997) tarafndan derlendi. SSB betonlar ile geni bir
performans aralndaki amalar mmkn olmaktadr. Konvansiyonel betonu kullananlara benzer
tarzda tasarlanan yaplar birok ayn karakteristikli SSB betonu kullanarak ina edilebilmektedir. Ayn
zamanda, daha az performans gerektiren, dolaysyla onlar daha ekonomik yapan, yaplarn tasarm
da mmkn olmaktadr.

SSB lemlerinin Amac
SSB betonu balangta, embankment(toprak dolgu) malzemesinin yerleme zellikleriyle betonun
yapsal zelliklerini gsteren bir malzeme retmek iin gelitirildi. Sonu, bir arlk yaps olarak uygun
bir ekilde tasarlandnda ve ina edildiinde, karlatrlabilir toprak-kaya dolgu ve konvansiyonel
beton yaplarndan daha ekonomik olmas gerektiidir. Maliyet verimlilii ve konvansiyonel beton
yaplarndan beklenene benzer yksek-kalite rn lmlerini baarmak iin, aadaki SSB tasarm
ve ina amalar istenmektedir: SSB mmkn olduunca hzl bir ekilde yerletirilmelidir; SSB
ilemleri mmkn olduunca az insan-gc kullanmn iermelidir; SSB tasarm, mmkn olduunca
fazla, SSB retimini engelleyecek oklu SSB karmlar ve dier inaat veya kalp gereksinimlerinden
kanlmaldr ve SSB tasarm karmak inaat prosedrlerini minimize etmelidir. SSB yaplar, dk-
dayanml fazla byk yaplardan yksek-dayanml daha kk yaplara kadar geni bir aralktaki
performans deerleri iin tasarlanmtr. Yapnn tasarmnn, SSB iin performans gereksinimleri ve
inaat iin artname gereksinimleriyle birlikte koordine edilmesi kritik bir konudur.

89

Mhendislik Sorumluluklar ve Gereksinimleri
EM 1110-2-2006da belirtilen grevler ve sorumluluklar SSB yaplara uygulanr. Fizibilite aamas
boyunca, yapnn kaba bir performansn almasn oluturmak iin ncl bir termal alma
gerekletirmek avantajl olabilir. Bu ncl termal almalar gerekletirmek iin, rehberlik ETL 110-
2-542, Ktle Beton Yaplarn Termal almalarnda salanmaktadr. Daha sonra, inaat ncesi
mhendislik ve tasarm aamas boyunca, yapnn atlak kontrol zelliklerini belirlemek amacyla
daha detayl bir termal alma gerekletirilebilir. SSB projesi iin tasarm takm birok farkl disiplini
ierebilir. Dier ktle betonu yaplaryla olduu gibi, bir jeolog, mhendislik jeologu veya jeoteknik
mhendisinin temel koullarn deerlendirmesi, bir hidrolik mhendisinin dolusavak ve outlet(k)
yaplarn deerlendirmesi, bir yap mhendisinin yapy tasarlamas ve bir malzeme mhendisinin
SSB karmn tasarlamas ve gerekli inaat gereksinimlerini koordine etmesi kritiktir. Tasarm
gereksinimleri, malzeme gereksinimleri ve inaat gereksinimlerinin tasarm takm tarafndan
koordinasyonu, maliyet-verimli bir tasarm iin kritik bir neme sahiptir.

Karm Oranlamas
Genel
Ktle veya yapsal SSB karm oranlarnn uygun seimi ekonomik, dayankl beton elde etmede
nemli bir basamaktr ve daha nce SSB karm oranlamas ve proje deneyimi olan bir malzeme
mhendisinin ynetimi altnda yrtlmelidir. SSB karm oranlar byk lde yapnn dayanm ve
dayankllk gereksinimlerine baldr. Bununla birlikte, SSB oranlar ayn zamanda, malzeme
mevcudiyeti, tama ve nakil metotlar, yayma ve sktrma ekipman vb. gibi proje zellikli
gereksinimleri tarafndan etkilenebilir. EM 1110-2-2006da sunulan SSB karm oranlama prosedur,
geni bir karm ve performans gereksinimlerini kapsayarak baarl bir ekilde kullanlan birka
metottan biridir.

(1) Edeer imento ieriklerini hesaplama. Bu klavuzda kullanlan denk imento ieriklerini
hesaplama Corps of Engineers(Mhendisler Kurumu) boyunca ortak olarak kullanlan mutlak hacim
denklii hesaplama metodu zerinde temellendirilir. Hacim denklii metodu kullanarak, denk imento
ierii, imento ve pozzolan bir araya getirildiinde ayn hacmi igal edecek denk imento ktlesini
kullanarak hesaplanr. Birok ticari laboratuvar bunu, ACI 211de anlatlan bir ktle denklik metodu
kullanarak deiik bir tarzda hesaplar. Malzeme mhendisi, imento denkliini hesaplamak iin
kullanlan farkl metotlarn hafif bir ekilde farkl deerler vereceinin farknda olmaldr.

(2) Sktrma. CRD-C 10 (ASTM C 192) molding silindirler iin, dk su ieriine sahip betonlar iin
dsal vibrasyon ve yzey surcharge kullanarak, bir prosedr anlatr. 30 saniyeden daha az bir Vebe
kvamnda tasarlanan SSB karmlar iin, CRD-C 10 da anlatld gibi plastik silindir moldlar ve bir
sucharge kullanarak Vebe masas zerinde kolayca glendirilebilir. Yaklak olarak 30 saniyeden
daha byk Vebe kvamnda tasarlanan SSB karmlar iin, numuneleri fabricate etmek iin tamping
prosedrleri gereklidir. Tamping pneumatic pole tampers veya elektrik tamping ekileri kullanarak
gerekletirilir ve tamping ekipman tarafndan uygulanan basnlara diren gsterebilen elik elekler l
plastik moldslar veya elik moldslar fabrikasyon iin kullanlabilir. Uygun sktrma metodunun
seiminin karmn ilenebilme seviyesine bal olduunun farknda olun.

(3) lenebilirlik. SSB ilenebilirlii, SSBnin zararl segregasyon olmakszn baarl bir ekilde
yerletirilmesi ve sktrlabilme kapasitesini belirleyen zelliktir. Bu sktrlabilirlik ile bir dereceye
kadar, moldability ve isel yapkanlk kavramlarn ekillendirmektedir. Bu, konvansiyonel betonunun
ilenebilirliini etkileyen ayn faktrler (rnein, imento ierii, su ierii, kimyasal ve mineral
katklarn varl ve gradasyon, parack boyutu ve iri ve ince agregalarn greceli oranlar) tarafndan
etkilenir. Bununla birlikte, SSB iin her bir faktrn etkisi konvansiyonel beton iin olanla ayn
olmayacaktr. SSB ilenebilirlii, konvansiyonel betonun slump (kme) testine endekslendii yolun
aynsyla llemez ve deerlendirilemez. Slump(kme) test, gerek karm slumpsz(kmesiz)
olmad iin, silindirle sktrma iin istenen beton iin anlaml deildir. SSB karmlarnn
tasarmnda kritik bir aama, SSBnin istenen ilenebilirlik seviyesini oluturmaktr.

Daha ilenebilir karmlar iin, karmn kvam deitirilmi bir Ve-be aleti kullanarak llebilir.
Apparatus(aleti) ve test metodu CRD-C 53te anlatlmaktadr. ou Corps of Engineers (Mhendisler
Kurumu) SSB uygulamas yaklak 12 den 15 saniyeye kadar bir Vebe kvam aralnda oranlanm
SSB karmlar kullanmtr. Bu aralktaki Vebe kvamnda, SSB zellikle lift jointlerde (ano derzleri),
ok ilenebilir, kolayca yerletirilebilir ve tam olarak glendirilebilir. Bununla birlikte, yaklak 30 sn
den fazla Vebe kvamndaki SSB karmlar da baarl bir ekilde kullanlmtr. Daha kuru kvaml
90

karmlarn avantajlar, balayc malzemelerin daha verimli kullanm ve yerletirme srasnda daha
az yzey uttingi ve deformasyonu yoluyla bir ekilde daha iyi bir ekonomi iermektedir. Kk
laboratuvar test ksmlarnda bir arkadan-yryen silindir karm ilenebilirliini lmek iin
kullanldr. Daha byk test ksmlarnda, tam-boyutlu nakliyat, yayma ve sktrma ekipman
kullanm gereklidir. Bu test eritleri ve ksmlar tam-boyutlu ekipmana elik etmek iin yeterli
byklkte olmaldr ve ayn zamanda stabilize etmek iin operasyon iin yeterli alana sahip olmaldr.
Karm oranlar daha sonra ilave dzeltme yaplabilir, gerekli olursa ve son deitirilmi Vebe sreleri
SSB retimini kontrol etmek iin oluturulabilir.

(4) Is retimi. Ktle SSB ile ilikilendirilen dk su ierikleri, ok dk imento ieriklerinin
kullanmn mmkn klmaktadr. Portland imentosu ieriini daha fazla minimize etmek iin,
dayanm, dayankllk ve ekonomi ve inaat gereklilikleri ile uyumlu olan maksimum pozzolan veya
ground(tlm) cruf miktar kullanlmaldr. Projenin inaat ncesi mhendislik ve tasarm(PED)
aamasnda, tasarmc ve laboratuvar personeli, bu aamadaki gerekli karm oranlama almalar
iin kullanlan parametrelerin seilen tasarm kabulleriyle uyumasn garanti etmek iin birlikte yakn
koordinasyon iinde almaldr. Bu almalardan, kullanlan pozzolan veya cruf veya her ikisinin
miktaryla olduu gibi, toplam balayc malzeme ierii iin bir aralk seilmelidir. Daha sonra, proje
artnameleri seilen balayc malzeme ieriine dayandrlacaktr ve laboratuvar yklenici tarafndan
salanan malzemeleri kullanarak nihai szleme karm oranlamas almalarn yapacaktr. SSBnin
taze ve sertlemi zelliklerini etkileyecei dnlen yerletirme scaklklar, karm oranlama
almalar boyunca mmkn olduunca dikkate alnmaldr.

(5) Agrega. En byk pratik NMSA (OMA) SSBde kullanlmaldr. Bununla birlikte, SSBde daha
byk boyutta agregalar kullanldnda, ileme, yayma ve sktrma ilemleri sresince
segregasyonla(ayrma ile) ilgili problemlerin oluma ihtimali artacaktr. Kullanlan agrega stok says
genellikle aadaki faktrler tarafndan belirlenir: (1) Kartrma tesisindeki mevcut alan, (2) lokal
alanda normalde retilen ve mevcut agrega boyutlar, (3) specific agregann segregasyonu iin isel
eilim, (4) kartrma tesis uygun bir ekilde ilenebilir bireysel malzeme says. Genelde, agregalar
doru bir ekilde kartrld srece ve segregasyona(ayrmaya) izin verilmedii srece, agrega
stock-piles(stok) larn herhangi bir sayda kullanlabilir. Bireysel iri agregalarn gradasyon limitleri,
inaat ileri yaplarn iin olan konvansiyonel betonlarda kullanlan ile uyumlu olmaldr. Bireysel iri
agrega boyut gruplar, izelge 2de gsterilen ideal gradasyona yaklaan gradasyonlar retmek iin
birletirilmelidir. Ktle SSB karmlar iin, ince agregalar normalde bir ekilde 600 m elekten daha
kk boyutta yksek yzdelerde malzeme ierecektir. Bu birincil olarak, har karm ierisindeki
boluklar azaltmak, bleeding(akma, szma) iin olan eilimi drmek ve genellikle daha yapkan ve
ilenebilir bir karm oluturmak iindir. Tamamlayc(ilave) malzemenin eklenmesi, ncelikle 75 m
elekten daha ince malzeme, bazen yeterince ince malzeme iermeyen lokal mevcut proje malzemesini
tamamlamak iin gereklidir. Bu tamamlayc(ilave) ince malzeme, uucu kl, doal pozzolan, ground
cruf veya doal ince kartrlm kumdan oluabilir. Tamamlayc ince malzeme olarak uucu kl,
doal pozzolan veya ground(tlm) crufu kullanm, azalan toplam su ihtiyac, daha dk
imento ierii, ve yksek son dayanm deerinin bir sonucu olarak ilave faydalar salayabilir. izelge
4 deki limitler ierisinde olan ince agrega gradasyonlar yeterli performans gstermitir; yaklak ince
agrega ierikleri, toplam agrega hacminin bir yzdesi olarak belirtilen, izelge 4.6da verilmektedir.
Daha yumuak agrega ieren SSB ve belki killi ve fazla ince malzemeler, genellikle daha fazla su
ihtiyacna sahip olacaktr, daha az dayanakl olacak, daha dk basn dayanmn gerekletirecek,
ve liftler arasnda daha az ba oluacaktr. Marjinal veya minimal dzeyde ilenmi pitrun agregalar
dk beton performansna yol aabilir ve laboratuvar sonular tm proje teknik ve ekonomik
gereklilikleri karlandn gstermedike kullanlmamaldr.

(6) Su ierii. Deiik NMSAlar iin, yaklak karm suyu ve srklenmi-hava ierikleri (hava-
srklenmemi SSB iin) izelge 6da gsterilmektedir. Gsterilen su ierikleri, doal ve retilmi
agrega ile yaplm yapsal ve ktle betonu karmlarnn ortalamalardr. Spesifik bir agrega
kombinasyonu ieren SSB iin birim su ihtiyac genellikle geni bir balayc malzeme aral zerinde
kk deiim gsterecektir. Ayn zamanda izelge 6da gsterilenler, deien nominal maksimum
boyutlara sahip SSB karmlar iin, su ierik aralklarna ve yaklak har ieriklerine karlk gelen
deitirilmi Vebe srelerinin yaklak aralklardr.

Karm iyi oranlanm fakat dk Ve-Be sresi ile gsterildii ekliyle hafife slak grnmektedir.
Hava ierii varsaylan %1e yakndr ve dzeltme gerekmemektedir. Karm suyundaki dzeltme iin,
91

%3 karm suyundaki deiim= Ve-be kvamnda 10 saniye deiim. Bu nedenle, ikinci deneme
karmn Aama 2 de 10dan itibaren, aadaki dzeltmeleri izleyerek tekrar hesaplayn:

Karm suyu: Yaklak olarak %3, 103,8 kg/m
3
e azaltn.
Balayc malzeme ierii: Edeer imento ierii olan 120 kg/m
3
miktarn srdrn.
Agrega: Greceli iri ve ince agrega oranlarn srdrn, su hacmindeki azalmaya eit miktarda toplam
agrega hacmini arttrn.
Dayanm performans: Gerekli dayanm parametrelerini deerlendirin ve gerekliyse ilave karm oran
dzeltmelerini yapn.

Karm Oranlarnn Saha Dzeltmesi
Listelenmi aamalar kullanarak gelitirilen karmlarn yerletirilebilir olduu kantlanmtr; bununla
birlikte, oranlamalara kk saha dzeltmeleri yaplmas beklenmelidir. Gerekli saha dzeltmeleri
yapmak iin, birincil ve proje test ksmlarnn avantajlarndan yararlanlmaldr. Bunlar grsel gzlem,
deitirilmi Ve-be ve nkleer test sonular temel alnarak yaplmaldr. Bir karmn ok kuru veya
ok slak olduu belirlemesi yapldnda, dzeltme, sadece, betonun vibratr zerinde olan vibratr
rollerin veya drt geiiyle tamamyla sktrabilene kadar su ekleyerek veya azaltarak yaplr. Su
ieriindeki rutin kk dzeltmeler, agrega nem koullarndaki deiim nedeniyle gnlk veya daha
sk gerekecektir. imento ieriinde kk dzeltmeler preceding paragraflarda anlatlan karm
oranlama kavramlarn kullanarak yaplabilir ve gzlenen performans ile dorulanabilir.

(7) zellikler
7.1 Genel
Sertlemi SSBnin zellikleri konvansiyonel olarak yerletirilen ktle betonu (Conventional Mass
Concrete: CMC) zelliklerine benzerdir. Farkllklarn olutuu yerler, SSB deki daha dk su
ieriinden, boluk ieriindeki farkllklardan veya hafif agrega veya dier malzeme farkllklardan
dolaydr. Olas SSB zellikleri aral, SSBdeki daha geni agrega nitelikleri, daha dk balayc
malzeme ierikleri kullanm ve baz projelerde nemli miktarda mineral filler kullanmndan dolay,
CMC iin olandan daha genitir. Baz projeler iin SSB zelliklerinin deiimi, malzeme nitelii veya
sktrma iin daha fazla deiimler oluursa CMC iin olandan daha fazla olabilir. Bu blm,
sertlemi SSB betonu hakknda, dayanm, elastik zellikler, ekme straing kapasitesi, snme, hacim
deiimi, termal zellikler, geirgenlik, younluk ve dayankll zelliklerini ieren bilgi salamaktadr.
ACI 207.5R, Silindir Sktrlm Ktle Beton iin bu zellikler hakknda ilave veri ve bilgi sunmaktadr.

7.2 Test
Baz zellikler labaratuar testleri ile belirlenecek ve bazlar mhendisler tarafndan sunulacaktr.
Elastic modulus, snme ve bir dereceye kadar, tensile strain kapasitesi gibi baz zellikler test
yapmadan tahmin etmek zordur. Laboratuvar testleri gerekletirilemedii zaman, en iyi yaklam
dier projelerden benzer malzemeler ve karmlar iin yaymlanan ACI dokmanlar ile teknik
yaymlar ile ve mhendislik el kitaplar ile balantl bir ekilde daha kolay gerekletirilebilen
laboratuvar testlerini kullanmaktr. Laboratuvar testlerinde belirlenen zellikler, proje-zel malzemeleri
ieren beton karmlarn temsil etmelidir. Mmkn olduunda, malzeme zellikleri, nerilen tasarm
karmlar ile yaplan SSB yerletirmelerinden alnan karot rnekleri zerinde yaplan testlerden elde
edilmelidir. Test verisinin dalm nedeniyle malzeme zelliklerindeki farkllklar, gerek malzemenin
davran bir saysal model ile tahmin edilen arasndaki farklar ve inaat srasnda laboratuvar karm
ve inaat srasnda kullanlan karm arasndaki beklenen farkllklar kritik zelliklerin st ve alt sra
limitlerin kombinasyonlar kullanarak parametrik almalarn gerekletirilmesiyle aklanabilir. Test
verisi, beton malzeme raporlarnda bulundurulmaldr. SSB yaplarnn hzl inaat sresi ve 1-yl-ya
tasarm dayanm kullanan genel pratik, SSBnin gerekli tasarm dayanmna ulamadan nce yapnn
yklenmesine neden olabilir. Bu SSB zelliklerinin seiminde malzeme mhendisleri ve yap
mhendislerinin yakn bir ekilde yer almas vurgusunun yaplmasna hizmet etmektedir.

7.3 Dayanm, durabilite ve elastik zellikler. SSBnin dayanm ve elastik zellikleri, CMC iin olan
ile ounlukla ayn ynde karm bileenleri ve karm oranlarna bal olarak deiir. Agrega nitelii
ve balayc ierii dayanm ve elastik zellikleri etkileyen temel faktrlerdir, fakat bu zellikler, karm
bileenleri ve karm oranlar kadar karmn saha kontrol ve yerletirme ilemlerine de bal olabilir.
SSB barajlarn sismik analizi iin nemli olan zellikler basn dayanm, tensile dayanm, kesme
dayanm, elastic modulus, Poisson oran ve younluu ierir. Younluk dnda, tm bu zellikler
strain oran ile duyarldr ve nemli depremler srasnda oluan strain(gerinme) oranlar, standart
laboratuvar testlerinde kullanlanlardan 1,000 misli seviyesindedir.
92

7.3.1 Dayanm
Aadaki blmler basn, tensile ve kesme dayanm hakknda bilgi ve rehberlik salamaktadr.
Tensile dayanm ilaveten, dorudan ekme dayanm, lift balant ekme dayanm, yarmada ekme
dayanm, eilme dayanm ve dinamik ekme dayanm alt balklarna ayrlmaktadr. Kesme dayanm
parent kesme dayanm ve lift balant kesme dayanm konularna ayrlmaktadr. SSB iin dayanm,
sadece consolidating (salamlatrlan) numune olan, CMC iin kullanlan tanml metotlar kullanlarak
llr. SSB nin dayanm zellikleri arlkla sktrma derecesine, agrega niteliine ve balayc
ieriine baldr. SSB dayanm testleri, sktrlm numuneler veya karot numuneleri ve yaplardan
ve test blmlerinden alnan numuneler kullanlarak gerekletirilir. CMC ile olduu gibi, uygun
faktrler, sadece basn dayanmnn doal farkllamasn deil, ayn zamanda tensile dayanm ve
kesme dayanmn ikisini de aklamaldr. SSB, CMCden yerletirme srasnda yaratlan, her biri
parent (temel) betonunkinden daha dk olan ekme ve kesme dayanm, daha sk yatay zayflk
(inaat balantlar) yzeyleri nedeniyle farkllk gstermektedir. Tm SSB iin yeterli sktrma
nemlidir. Dzgn bir ekilde oranlanm bir karm iin sktrma, SSB %1,5ten daha fazla hava
boluuna sahip deilse sklkla yeterli kabul edilir. Yetersiz sktrma nedeniyle %5 hava boluu
%30 dayanm azalmasna neden olabilir, %20 hava boluu %80 dayanm azalmasna neden
olabilir(Kaplan 1960). SSB karm sktrmas zorlatka, yetersiz sktrmann oluma ihtimali ve
dayanmn istenilenden daha dk olma ihtimali artacaktr. Baz durumlarda, ok kuru bir karma su
eklemek, dayanm art salayabilir, nk eklenen su karmn ilenebilirliini ve sktrlabilirliini
arttrarak, hava boluklarn azaltr. SSB veya CMC barajlar iin, yksek dayanm reten agregalar her
zaman ideal deildir. Baz projelerde, daha dk fiziksel dayanma sahip agregalarn kullanm,
istenen snme oranlar(yksek), dk elastic modulus ve iyi tensile strain(gerilme) kapasiteli SSB
retmitir. Bununla birlikte, ayn agregalar, sismik alanlardaki yaplar iin nemli olan dk tensile
dayanm ve dk kesme zellikleri retebilir. Baz malzemeler beklenmedik ekilde uzun-dnem
dayanm zelliklerini snrlama ihtimalinden dolay, marjinal agregalar veya dier yaygn olmayan
malzemeler kullanldnda uzun-dnem dayanm zelliklerini tahmin ederken erken-dayanm
sonularn kullanrken dikkatli olunmaldr. CMCde olduu gibi, nemli miktarlarda pozzolan
kullanm, daha yava dayanm geliimine fakat daha yksek son dayanm deeri sonucunu
dourabilir. Baz SSB karmlar, agregalarn ekil ve gradasyon zelliklerine ve sktrma derecesine
ve SSB de var olan segregasyona bal olarak, CMC den daha gl anisotropic zellikler gsterebilir.
Birka SSB projesi zerindeki dayanm testleri, dikey alnan karotlarn companion yatay alnan
karotlardan (konvansiyonel betonda da gzlenen) (Kogan ve Fedossov 1995, Dunstan 1981, Cannon
1995) daha yksek dayanmlar gstermektedir. Birka durumda zt sonular gzlenmitir.
Konvansiyonel beton iin, anisotropic davran, genellikle bleed(szan, akan) suyun agrega
paracklar altnda toplanmasna atfedilmektedir. SSB iin, gzlenen anisotropic davran, SSB yatay
tabakalarn yaylmas ve sktrlmas sonucu agrega paracklarnn dalm ve ynelimi nedeniyle
olabilir. Karotlarn yn, ekme dayanm sonularn %20ye kadar etkileyebilir. ekme dayanm
yapsal nemde ise, dikey ve yatay her iki ynden alnan karotlar test edilmelidir. En azndan bir
uluslararas SSB baraj projesinde, SSB dayanm zelliklerinin anisotropik doas, tasarm dayanm
iin dzeltme faktrleri ile aklanmtr(Tejada 1995). ekme dayanm (ayn zamanda baa atfedilen)
ve tabakalar aras derz kesme dayanm, sktrma, agrega nitelii ve balayc malzeme ierii, fakat
ayn zamanda lift balant hazrlama ve koullar tarafndan etkilenmektedir. Tabakalar aras derzlerde
istenen ba ve kesme dayanm elde etme ans, kolayca consolidate edilmek iin ok kuru olan SSB
karmlar ile veya yetersiz paste(pasta) hacmi ile tasarlanan SSB karmlar ile daha az olasdr. Lift
balant bond ve daha az bir dereceye kadar kesme dayanm ve bir yapdaki bu zelliklerin toplam
deiimi, genelde bir yataklama harc veya beton ve sonraki liftlerin hzl yerletirilmesi ile
gelitirilecektir. Dzgn orantlanm, iyi-sktrlm SSB iin lift balantlarda ba dayanm, CMCnin
hazrlanan lift balantlarda baarlana yaklaacaktr. Joint(balant) bond ve kesme dayanm iin
tasarm deerleri beklenen saha koullarnda ina edilen test yerletirmelerinden alnan karot veya
alnan bloklar kullanarak derz balant dayanmnn deerlendirmesini ieren laboratuvar test
programna dayandrlmaldr. Kapsaml bir test program daha yksek bir kesinlik derecesi
salayacaktr ve baz durumlarda, ar tutucu ve fazla tasarm varsaymlarn elimine edecektir.
Coring(karotla alnan) test pads, test ksmlar ve gerek yaplardan tretilen eitli dayanm
zelliklerinin kullanm dikkatli yaplmaldr. statistiksel olarak nemli sonular retmek iin, yeterli
sayda numune teste tabi tutulmaldr. Karot olarak alnan numuneleri sreci malzeme mhendisi
tarafndan dikkate alnmas gereken olas etkilere sahiptir. Bunlar numunelere coring(karot) ilemi ve
karot alma yoluyla uygulanan strain(gerinme) eitlerini iermektedir. Bu etkiler zellikle, lift balant
dayanm testi iin lift balantlardan karotlar alnrken sorunlu olmaktadr.

93

7.3.2 Basn dayanm (f
c
)
CMCler ile olduu gibi, dayankllk gibi dier zelliklerin ls gibi, SSBnin kapsaml dayanmnn
bir ls olarak kullanlr. Bu, nadiren tasarm yklemesini ilgilendirir; ekme dayanm genelde
tasarm yklemesini ilgilendirir. SSB iin basn dayanm, alnan karotlar (TS EN 12504-1 ve ASTM C
42) olduu gibi, paragraf 3-2b(2) de anlatld gibi imal edilen silindirlerin llmesiyle llr. Basn
dayanm, karm eitliliini izlemek iin, tasarm zelliklerinin baarsn dorulamak ve tarihsel
amalar iin inaat srasnda llebilir. Basn dayanm, birincil olarak balayc malzeme ierii,
balayc malzeme eidi, agrega nitelii ve gradasyonu ve baarlan sktrma derecesi tarafndan
etkilenir. yi sktrlm SSB karmlar iin, bu etkiler CMC iin olanlar ile benzerdir. Kt sktrlm
veya boluklar doldurmak iin yeterli pastadan yoksun olan SSB karmlar iin, sktrma miktar
genelde baarlan dayanm derecesini kontrol edecektir. Geni bir proje aral iin, tipik SSB basn
dayanm deerleri, ACI 207.5R.de gsterilmektedir. Yksek-kaliteli agregal SSBlar konvansiyonel
betona eit basn dayanm retecektir. SSBlar, bazen marjinal agregalarn kullanmndan dolay
CMClerden daha geni bir aralkta basn dayanm salayacaktr. Ortak SSB karmlar 1 ylda 6,9
MPaden 27,6 MPa deeri zerine kadar retebilir. ou SSB projesi, 90 gnden 1 yla kadar, 13,8 ve
20,7 MPa arasnda bir ortalama basn dayanm retebilir. SSB karmlar sadece dayankllk
nedenlerinden dolay minimum 13,8 MPa bir dayanm iin tasarlanabilir. Sismik alanlar iin, gerekli
olan daha yksek ekme ve kesme dayanmlarn gerekletirmek iin, daha yksek tasarm basn
dayanm gerekmektedir. SSB karotlarnn basn dayanmlar, konvansiyonel betondaki karot basn
dayanmnn silindir dayanmna olan standart ilikisini(ACI 318 R), izlemektedir, fakat daha geni bir
ekilde karm ilenebilirlii, sktrma etkinlii, silindir hazrlama metotlar ve dier faktrlere bal
olarak deiebilir. Belirli saydaki SSB baraj zerindeki karot ve silindir testleri(ACI 207.5R, McDonald
ve Curtis 1997), ortalama karot basn dayanmlarnn edeer yataki silindir basn dayanmlarnn
%75ine eit olduunu belirtmektedir. Dk ilenebilirlikte SSB karmlar kullanlan baz projelerde,
test silindirlerini yeterli sktrmadaki zorluktan dolay, silindir dayanmlarnn karot basn
dayanmlarndan daha dk kmtr. naat srasndaki SSB basn dayanm numuneleri cast
varyasyon katsays(V), birincil olarak karm ilenebilirliine bal olarak geni bir ekilde deimitir.
Barajlarda kullanlan ortak dk-dayanm karmlar nedeniyle, varyasyon katsays(V) standart
sapmadan genelde daha fazla kullanlmaktadr. CMC gibi, V testin ilerleyen yayla birlikte
dmektedir. SSB barajlar iin rapor edilen V deerleri(Schrader 1988, Andriolo 1995) %10dan %
28e kadar deimektedir, dk deerler(<20%) genelde daha ilenebilir karmlar temsil
etmektedir. Hzl yk basnc ile ok az SSB testi olmasna ramen, konvansiyonel yerletirilen ktle
betondan ok farkl sonularn beklenmesi iin bir neden yoktur. Dinamik dayanm testi normalde
sismik yklemeyi simule etmek iin hzl ykleme oranlarnda gerekletirilir. Sismik olaylar srasnda
strain(gerilme) oranlar, pik basncn vibrasyonun bir eyrek dngs srasnda ulald barajn
vibrasyonunun temel periyodu ile ilgilidir. Tipik bir arlk baraj iin, yapnn periyoduna bal olarak,
bu sorunun yaklak 75msecda olmasn garantilemek iin numuneleri ykleme anlamna gelebilir.
Konvansiyonel betonu zerindeki laboratuvar testlerinin sonular, hzl ykleme koullarnda nemli
numunelerin basn dayanm iin, yaklak %30 bir art gstermektedir. Normal ykleme oran veya
statik dayanm testleri iin nemli numunelerin kullanm bu prosedr iin kritiktir. Kuru numunelerin
kullanm genelde statik basn dayanmn arttracaktr fakat hzl yk testlerini etkilemeyecektir. Buna
benzer test sonular daha sonra, normalden hzl ykleme oranlarna dayanmda art olmadn
nerecektir.

7.3.3 ekme dayanm
ekme dayanm, dorudan ekme metodu (CRD-C 164), yarmada ekme metodu (ASTM C 496) ve
eilme test veya eilemede ekme metodu (ASTM C 78) ieren birka metotla llebilir. Tm ekme
dayanm testleri, yaa, yk oranna ve nem ieriine bamldr. Bu testlerin her biri farkl sonular
retmektedir. SSBnin ekme dayanm, balayc malzeme ieriine, agrega dayanmna ve pasta ile
olan ba zelliklerine, karmn skma derecesine ve lift(ano) yzeyi koul ve mdahalesine baldr.
ekme dayanm, basn dayanmndan daha fazla agrega aderansna baldr, nk betonun ekme
dayanm ile basn dayanm sadece deney metodu ile deil ayn zamanda agrega eidi ve
maksimum agrega boyutu ile de deiir. Raphael(1984) barajlarda kullanlan betonun ekme ve
basn dayanmn, lm iin kullanlan eitli test metotlarn, test lmlerindeki deiiklikleri, hzl
ykleme testlerini ve dayanm sonularndaki oluan eilimleri tartmaktadr. ACI 207.2R ekme
dayanmn baz detaylarla tartmaktadr. Anolar aras balantlar, CMC yaplarnda olduu gibi,
SSBlerde en zayf yerlerdir. Bu derz balantlarndaki ekme dayanm SSB iin kritik ekme
zelliidir. Dorudan ekme dayanm derz balant ekme dayanm iin geerli ekme testidir. Yatay
karotlarn yarmada ekme testi ba dayanm oluturmak iin kullanlmtr; bununla birlikte, karotun
merkez ksmndaki balantnn belirlenmesi ve yerletirilmesi, testin gerek performans iin, ok
94

zordur. Basn dayanmna dayal ekme dayanm tahmini genellikle uygun deildir. ekme
dayanmnn basn dayanmna oran, zellikle ekme testinin uygulanamad yerlerde tasarmclarn
ilgi alan iindedir. SSB karmlar iin ekme dayanmnn basn dayanmna oranlar, agrega
niteliine, dayanmna, yana ve test yntemine bal olarak, tipik olarak %5 ile %15 arasnda
deimitir. Canon(1995) ve dierleri bu oranlar karlatrmlardr ve bunlarn geni bir aralkta
deitiini bulmulardr. Sadece tek bir ekme test metodu ierildiinde bile var olan veriye tek bir
denklemin uymayabilir. Cannon, dayanm seviyesinin artmasyla ekme dayanmnn basn
dayanmna orannn dt eklinde, dayanm seviyesi ile oranlarn deiim eilimini bulmutur. Bu
oranlar birincil olarak agrega karakteristiklerine ve dayanm seviyesine baldr. Spesifik agregalar iin
test yapldnda daha anlaml oranlar elde edilebilir. Basn dayanmnda olduu gibi, karot ekme
dayanm genel olarak edeer silindir ekme dayanmndan daha dk olacaktr. Karotun ekme
dayanmnn silindirin ekme dayanmna oran, ekme testi yntemine, numunelerin ilenmesine ve
silindir sktrma yntemine gre geni bir aralkta deiebilir.

7.3.4 Dorudan ekme dayanm (f
dt
)
SSB iin dorudan ekme test sonular, CMC iin olana benzer bir ekilde, yarma test
sonularndan(sklkla yarma ekme dayanmnda %25-30 daha az) ve betonun minimum ekme
zelliklerini temsil ettii varsaylabilir. Parent(temel) beton iin dorudan ekme testleri yapmak
yarmada ekme testlerinden daha zordur, bu testler numunelerin kurumas ve mikro atlaklardan daha
fazla etkilenir ve yarmada ekme testleri ile karlatrldnda daha yksek deikenlikli test sonular
retir. Dorudan ekme testi eki problemlerden dolay, SSB karmlarnn parent(temel) ekme
dayanm deerlendirmek iin yarmada ekme testi tarihsel olarak daha yaygn bir ekilde
kullanlmtr. Bununla birlikte, dorudan ekme testi, SSB yap tasarm iin en nemli kabul edilen
ekme zellii olan, lift balantlarn ekme dayanm deerlendirmede kullanlmaktayd. Karot ve
silindirler kullanlarak, belli saydaki projenin dorudan ekme dayanm, ou deerin %6-8 arasnda
olan, basn dayanmnn %3 ile %9u arasndr. F
dt
/f
c
oran dayanm seviyesi ve ya(sre) ile
deimektedir. EM 1110-2-2006 yaynnda izelge 4-1, 4-2, ve 4-3te belirtilen ilikiler, artan dayanm
ile birlikte bu oranda grnen azalmaya elik etmek iin gelitirilmitir. Parent(temel) SSB ekme
dayanm dorudan ekme test dayanmlarna veya splitting(yarma) ekme dayanmlarnn maksimum
%75ine dayandrlmaldr(Cannon 1995). Dayanmlar wetscreening (slak eleme) ve 38 mmden iri
agregalarn karlmasna dayandrlrsa, tm karm iin test deerleri %10 azaltlmaldr.

7.3.5 Lift balant dorudan ekme dayanm
EM 1110-2-2006, izelge 4-1 ile 4-3ten itibaren izelgeler, parent(temel) SSBda gerekletirilen
yarmada ekme testlerinden, tasarm iin birincil lift balant ekme dayanmlarn belirlemek iin bir
yol sunmaktadr. Bu izelgelerde kullanlan faktrler tarihsel veriye dayandrlmaktadr(Cannon 1995).
Lift balant dorudan ekme dayanm testleri, son tasarm deerlerini salamak iin, cast numuneleri
ve/veya test yerletirme ksmlarndan alnan karotlar zerinde yaplmaldr. CMC ile olduu gibi lift
balantdaki dorudan ekme dayanm, parent SSBda olandan genellikle daha azdr. SSBnin lift
balant dorudan ekme dayanm agregalarn maksimum boyutuna, karmn ilenebilirliine,
skma derecesine, lift balant yzeyinin yana ve artlarna duyarldr. Ano balant dayanmnn
deien doas nedeniyle, sz konusu karmlarla yaplan derz(balant) dayanmlarnn istenilen
dzeye ulama ihtimali, ina yntemi ve lift yzeylere yataklama harc uygulanp uygulanmamasna
dayanarak lift balant ekme dayanm iin tasarm deerlerinin seiminde istatistiki kavramlar
uygulanmaldr. Yetersiz lif yzeyi temizlii, segregasyon(ayrma), kt consolidation(salamlatrma)
lift izgileri boyunca direct(dorudan) ekme dayanmn nemli lde drebilir. yi nitelikli
agregalar, iyi karm ilenebilirlii ve sktrma abas, sonraki liftler tarafndan lift balantlarn hzl
rtlmesi, yataklama harc kullanm, balantda iyi bond dayanm elde etmek iin gereklidir. Har
yataklamas, bond salamak iin lift yzeylerinde herhangi kaya ceplerini doldurmak iin lift yzey
snrnda yeterli paste(pasta) bulunduunu garanti eder. Test verisinin olmad zaman, EM 1110-2-
2006da izelge 4-2 ve 4-3, karm ilenebilirlii, agrega boyutu ve eidi, lift balant hazrlamasna
dayal olarak SSB karmlar iin kabul edilebilir birincil tasarm deerleri araln temsil etmektedir.
Lift balant dorudan ekme dayanmnn dk deerleri doal, dk dayanml agregalar ve
yataklanmam lift balantlara dayaldr. Lift balant dorudan ekme dayanmnn yksek deerleri,
tm krlm, yksek dayanm agregalar ve yatakl liftlere dayaldr.

7.3.6 Yarmada ekme dayanm
Yarmada ekme testleri gerekletirmek daha kolaydr, kuruma ve mikro atlak oluumuna daha az
hassastr ve dorudan ekme testlerinden daha uyumlu sonular salayabilir. Bununla birlikte,
yarmada ekme test sonular gerek ekme dayanmlarn daha fazlasn tahmin etme eilimindedir
95

ve dorudan ekme testlerinden elde edilecek sonularn yanstmas iin %75 lik bir dayanm azaltma
faktr ile dzeltilmelidir(Cannon 1995). EM 1110-2-2006da CMC iin yarmada ekme dayanm tipik
aralklar izelge 4-1de gsterilmektedir. SSB yarmada ekme dayanm izelge 4-2 ve 4-3de
gsterilene benzer bir ekilde deiir. lk tasarm iin, izelge 4-2 ve 4-3, parent(temel) SSBdeki
yarmada ekme testlerinden tahmini SSB lift balant ekme dayanm gelitirmek iin kullanlabilir.
Testler, zellikle kritik yaplar iin, son tasarm iin deerler salamak iin yaplmaldr. Dorudan
ekme dayanm gibi, yarmada ekmenin basn dayanmna oran agrega eidine, dayanm
seviyesine ve ya ile deiir. Yarmada ekme testinde, baarszlk yzeyi normalde numunenin
boylamasna ekeni boyunca olan dar bir alan boyunca olumaya zorlanr. Bu, yarmada ekme testinin
dorudan ekme testinden daha yksek deerler oluturmas iin bir aklamadr.

7.3.7 Eilme dayanm
Eilme dayanm veya flexural (eilmede ekme) dayanm, ekme dayanm iin bir lmdr. Eilme
dayanm, Raphael (1984) tarafndan anlatld gibi analizde dorudan uygulanamamasna ramen,
ktle betonu ve zellikle SSB ile ilgili numune almadaki zorluk nedeniyle eilme dayanm nadiren
llr. Buna ek olarak, eilme dayanm, SSB barajlar iin kritik ekme dayanm zellii olan lift
balantlardaki ekme dayanmn deerlendirmez. Bylece, eilme dayanm genellikle SSB baraj
yaplarn analizinde kullanlmaz. Bu testin deiimi, dier ekme testlerinden ve basn dayanmnda
kullanlandan daha yksektir. Baz eilme dayanm kiri numuneleri test ksmlarndan alnmtr, fakat
bu, deerlendirmesi zor olabilecek sonular olan, nemli derecede aba ve zaman gerektirir. Mevcut
SSB verisi, Raphael (1984) eilme dayanmn basn dayanmna ilikisi SSB iin de geerlidir (Hess
1995; Orman, Nayak, and Jain 1995). Bu iliki gerekli olduu zaman planlama amalar iin
kullanlabilir, fakat nemli yaplar iin test yaplarak dorulanmaldr.

7.3.8 Termal zellikler
CMC ve SSB iin termal zellikler genellikle benzerdir ve EM 1110-2-2006da tartlmaktadr. Scanlon
ve McDonald(1994), termal genleme katsaysn, adiyabatik scaklk at, spesifik s, termal
geirgenlik, ve termal geirgenlik kavramlarn ieren, termal zellikler, test metotlar, test deerlerin
aralklar ve bu zelliklerin nemini anlatmaktadr. Gerek zellik deerleri, agrega, imento ve
pozzolan eit ve ieriine bal olarak nemli lde deiebilir. Bu nedenden dolay, tm karmn
testi nerilmektedir. Termal zellikler, detayl alma iin malzemelerin son seiminde nadiren
uygulanr. Bu zellikler normalde, kullanm iin seilen beton malzemeleri iin belirlenir(dier faktrler
iin seim). Seilebilecek mevcut agrega kaynaklarnn eitlerinin olduu yerlerdeki baz byk
projeler iin bu genel kurala istisnalar olabilir. Bu projeler iin, termal genleme katsays gibi termal
zelliklere dayal agregalarn seimi, nemli maliyet azaltmalar retebilir. ACI raporlar 207.IR, 207.4R
ve 207.5R ve birok WES raporlar geni bir aralktaki laboratuvarda belirlenen beton termal
zelliklerini salamaktadr. Benzer agrega kaynaklar bilinirse, daha gelimi termal zellikler tahmini,
agrega kaya eidine ve benzer agrega ile yaplan daha nceki CMC veya SSB testine dayanarak
gerekletirilebilir. Termal genleme katsays genellikle SSB(daha fazla agrega ierii nedeniyle) iin
az biraz daha kktr. CMC ve SSB iin termal genleme katsays 1Cde 7 ila 14x10
-06
arasnda
deimektedir. Balangta SSB tasarm almalar iin 1 C bana 9x10
-06
deeri kullanlabilir.
TSC/(termal genleme katsays) oran atlak retmek iin gerekli scaklk dnn yuvarlak bir
gstergesidir ve termal atlamaya direnmek iin deiik malzeme kombinasyonlarnn (zellikle
agregalar) yeteneini karlatrmak iin kullanlabilir.

7.3.9 Geirgenlik
SSB ktlesi ve yatay lift yzeylerin geirgenlii hidrolik SSB yaplar iin anahtar elementlerdir. SSB
geirgenlii byk oranda karm oranlamas, yerletirme metodu, lift yzeylerde yataklama harc
kullanm ve sktrma derecesi tarafndan kontrol edilir. Dk geirgenlikli beton genellikler dk
su-imento malzemesi oranna sahiptir, iyi kartrlm ve consolidate(salamlatrlm) edilmitir, tm
boluklar yeterli derecede doldurmak iin yeterli paste ve harla oranlanmtr, imentonun devam
eden hidratasyonunu salamak iin iyi cure(bakm) edilmitir. Yksek balayc malzeme ierikli
karmlar dk balayc malzeme ierikli karmlardan daha dk geirgenlie sahiptir. SSB
geirgenlii, zellikle lift balantlar iin, Blm 5te, Tasarm ve naat Konular anlatlmaktadr. SSB
silindirleri ve karotlar CRD-C 163, boyutlu Hcre Kullanarak Su Geirgenlii Test Metodu
kullanarak test edilebilir. Bu test metodu, bu test metodundaki metodu kullanarak, daha yaygn
kullanlan geirgenlik katsaysna (K) evrilmesi gereken bir instrinsic (z) geirgenlik deeri(K) retir.
Genelde, yeterli paste ile oranlanm balantlanmam ktle SSB CMCye benzer geirgenlik
deerlerine sahip olacaktr. yi sktrlm, ilenebilir SSB karmlar iin test deerleri tipik olarak 1,5
tan 150x10
-8
kadar deiir. llen SSB geirgenlik deerleri, kullanlan karmlarn geni aral ve
96

karot ve silindir numunelerinin kullanm ve kullanlan geirgenlik testlerinin farkll nedenlerinden
dolay yaplarda ulalan younluun geni aral nedeniyle, geni bir arala(Dunstan 1988) sahiptir.

7.3.10 Younluk
Younluk, birim hacim bana ktle olarak tanmlanr ve ASTM C1170 veya CRD-C 23e gre
belirlenir. SSB younluu birincil olarak agrega younluu ve sktrma derecesine baldr. CMC
(Konvansiyonel Ktle Betonu) iin tipik younluk deerleri 2240-2560 kg/m
3
arasndadr. Birok SSB
karmnn srklenmi hava noksanl ve daha dk su/imento oran, ayn agrega ile retimli
konvansiyonel hava-srklenmi ktle betonu ile karlatrldnda hafif bir ekilde daha yksek
younluklu bir karma neden olur. Younluk sismik alanlardaki baz projeler iin, yapsal tasarm ve
maliyette nemli bir rol oynar.

7.3.11 Dayankllk
SSB, CMC gibi, anma/erozyon, donma ve zlme ve alkali-silika reaksiyonunu genlemesi ve slfat
saldrs gibi dier faktrler nedeniyle potansiyel deterioration (bozulma, hasara urama) maruz
kalrlar. EM 1110-2-2006, Engineering and Design Roller-Compacted Concrete, Blm 8, Performans,
bu faktrlerden bir ksmna maruz kalan SSB hidrolik yaplarn tarihsel performansn tartmaktadr.
Farkl beklenen yap koullar iin maksimum izin verilen su-balayc malzeme oranlarn ieren
konvansiyonel beton iin su-balayc malzeme oran klavuzu EM 1110-2-2000de verilmektedir.
SSBnin doas nedeniyle, bu su-balayc malzeme oranlar SSBlere kolayca uygulanamaz, fakat
mmkn olan zamanlarda izlenmelidir.

7.3.12 Abrasion/erosion (Anma/erozyon) direnci
Abrasion/erosion(Anma/erozyon) direnci birincil olarak SSB basn dayanm ve agrega nitelii
tarafndan ynetilir. ASTM C 1138, Betonun Anma Direnci iin Standart Test Metodu (Sualt
Metodu), konvansiyonel beton ve SSB betonunun her ikisinin erosion direncinin deerlendirilmesi iin
kullanlmtr.Bu prosedr 72 saatte 12-saatlik artlarla beton hacim deerlerinin (veya ortalama
derinlik) kaybna yol amaktadr. 72 saat (ASTM C 1138) sonra abrasion/erosion(anma/erozyon)
yzde kayb, iyiden mkemmele agrega ierikli ilenebilir SSB karmlar iin %3-15 aralnda (dk
dayanm karmlar iin daha yksek deerler) oranlarda beklenebilir. SSB betonlar zerinde yksek
hzdaki akmlar ile ilgili yeterli veri ve saha deneyimi, test sonularnn saha performans ile korelasyon
klavuzu salamak iin mevcut deildir. Abrasion/erosion(Anma/erozyon) direncini deerlendirmek
iin, SSB(Schrader ve Stefanakos) zerinde farkl dier gzlemsel testler yrtlmtr. Bunlar
genellikle, ortalamadan yksek hzl akmlar iin iyiden mkemmele kadar SSB direncini dorulamtr.
Dk su-balayc malzemesi oranl ve iri-boyulu agregal SSB karmlar, benzer bileenli
konvansiyonel betona eit erosion(erozyon) direnci salad beklenmektedir.

7.3.13 Donma ve zlmee kar diren. SSB karmlar genelde bilinli srklenmi havaya
sahip deildir ve dolaysyla kritik doygun nem koullarnda yksek donma ve zlme direncine sahip
olmayacaktr. Bununla birlikte, kritik olarak doygun olmayan SSB iin iyi saha performansnn birok
rnei mevcuttur. ASTM 666, Prosedr A, Betonun Hzl Donma ve zlmeye Kar Direnci iin
Standart Test Metodu maruz kalan SSB tipik olarak kt bir performans sergilemektedir. Hava
srklenmi karmlar mevcuttur ve laboratuvarda ve birka SSB projesinde SSB karmlarnda
baarl bir ekilde hava srklenmesinde kullanlmtr. Srklenmi hava, dier belli saydaki
ksmlarda olduu gibi, Zintel Kanyon Baraj, Nickajack Baraj, Santa Cruz Baraj, Lake Robertson
Baraj, ve dierleri iin olan SSB karmlarnda baarl bir ekilde birletirilmitir. lenebilir SSB
karmlar iin, laboratuvar aratrmalar ve saha uygulamalar, ASTM C 666ya maruz kaldklarnda
bile, baz hava-srkleyici katklarn etkili bir ekilde iyi performansl bir hava-boluklu sistem
oluturabileceini gstermitir. ou SSB karmlar etkili olmak iin yksek dozajda hava-srkleyici
katk gerektirmektedir ve SSBdeki yzde oranlar, CMC (Konvansiyonel Ktle Betonu) ile
karlatrldnda, genellikle daha fazla deiken olacaktr.

97

YON KROMATOGRAF SSTEM LE ANYON-KATYON ANALZ VE
AKREDTASYONU

Nermin ARSLAN
Kimya Yk. Mh., DS TAKK Dairesi Bakanl, Kimya Laboratuvar ube Mdrl, Ankara
narslan@dsi.gov.tr

Sevtap KARAKURT
Kimya Yk. Mh., DS TAKK Dairesi Bakanl, Kimya Laboratuvar ube Mdrl, Ankara
skarakurt@dsi.gov.tr

Handan CEBEC
Kimya Mh., DS TAKK Dairesi Bakanl, Kimya Laboratuvar ube Mdrl, Ankara
handancebeci@dsi.gov.tr

ZET
Kromatografi, bir karmdaki iki ya da daha fazla bileenin bir hareketli faz (tayc) yardmyla, sabit
bir faz (durgun) zerinden geirilmeleri srasnda farkl hzlarda hareket etmeleri ve buna gre
ayrlmalar prensibine dayanr. Kromatografik yntemlerle, kimyasal ve fiziksel zellikleri birbirine ok
yakn bileenlerden oluan karmlar, tmyle, kolayca ve ksa srede ayrmak mmknkr.
Hareketli fazn gaz veya sv olmasna gre "Gaz Kromatografi" ve "Sv Kromatografi" trleri vardr.
Ayrlma mekanizmasna gre snflandrlan sv kromatografi trlerinden biride "yon Deiimi
Kromatografisi"dir. yon kromatografisi laboratuvarlarda pek ok maddenin (su, gda vb.) tayininde
kullanlr. Son yllarda tm dnyada olduu gibi lkemizde de evre analizleri nem kazanmtr.
zellikle su analizleri n planda olmaktadr. Sularda anyon, katyon, siyanr vb. analizler iin deiik
lm metodlar bulunmakla beraber en doru ve hassas analizler yon Kromatografi cihaz ile
yaplabilmektedir. DS Laboratuvarlarnda da anyon ve katyonlarn tayini iin yon Kromatografisi
cihazlar, kullanlmaktadr. Laboratuvarlarmzda yaplan anyon katyon analizlerinin, uluslararas
yeterliliinin deerlendirilmesi ve onaylanmas iin akreditasyon srecine girilmitir. Bu srete; nce
kullanlan metodun validasyonu gerekletirilmeli, sonra valide edilmi metotla retilen sonucun ne
kadar doru olduunun gstergesi olan lm belirsizlii, belirsizlie katks olan tm faktrler dikkate
alnarak hesaplanmaldr. Belirsizlik kaynaklar belirlenmeli ve belirsizlik hesaplar yaplmaldr. Kalite
kontrol almalar, i ve d kalite kontrol programlar ile srdrlmelidir.

Anahtar Kelimeler: Kromatografi,yon kromatografisi, akreditasyon

ANION-CATION ANALYSIS USING ION CHROMATOGRAPHY SYSTEM AND ACCREDITATION

ABSTRACT
Chromatography is a technique based on the principle of the movements of two or more components
in a mixture by running them along a stationary phase with the help of a mobile phase and the
separation of them due to this. It is possible to separate the mixtures consisting of the components
having similar chemical and physical properties completely, easily and in a short time by using
chromatographic methods. Chromatography is divided into two types that are gas and liquid
chromatography according to whether their mobile phase is gas or liquid. Ion exchange
chromatography is a kind of the types of liquid chromatography classified by considering the
mechanism of separation. It is used in laboratories to analyze a lot of materials such as water and
food. In recent years, environmental analysis especially water analysis has gained importance in our
country as well as all around the world. Although there are several methods to analyze anion, cation
and cyanide in water, ion exchange chromatography is used to carry out the most precise and
accurate analyses. In State Hydraulic Works Laboratories, ion exchange chromatography is used to
analyze anion and cation in water. In our laboratories, accreditation has been started to evaluate and
confirm international qualification of anion and cation analyses. In this period, firstly, validation of the
method should be realized, then, measurement uncertainty of the results obtained from the validated
method using all factors affecting this uncertainty should be calculated. The source of uncertainty
98

should be determined and uncertainty should be calculated. Quality control studies should be
continued with internal and external quality control programs.

Keywords: Chromatography,Ion chromatography, accreditation

1 GR
Kromatografi, bir karmdaki iki yada daha fazla bileenin, kendilerini iki faz arasnda datarak fiziksel
olarak ayrlmalar yntemidir. Kromatografide ayrlma ileminin gerekletii bir sabit faz ve bir de
ayrlacak karm sabit faz boyunca tayacak hareketli faz (tayc faz) vardr. Sabit faz, bir kat veya
kat yzeyine kaplanm bir svdr. Hareketli faz ise bir gaz veya sv olabilir. Hareketli fazn sv
olduu kromatografi trne Sv Kromatografi denir. Sv kromatografinin, kullanlan kolona gre farkl
trleri vardr. Bunlardan biri de yon Deiimi Kromatografisidir.

yon deiimi kromatografisi, analiz edilecek karmdaki iyonlarn ters ykl sabit faz kats iyonlarna
olan ilgisine dayal bir ayrmadr. Karmdaki iyonik gruplar ile iyon deitiricideki (sabit faz) iyonik
gruplarn edeer miktarlarnn karlkl yer deitirmesi esasna dayanr. Sabit faz katyon ya da
anyon deitirici bir reinedir. Reinenin yk (+) ise yani anyon aktaryor ise anyon deitirme
kromatografisi, reinenin yk (-) ise yani katyon aktaryor ise katyon deitirme kromatografisi denir.
Anyon deitirme kromatografisinde, kolon iindeki sabit faz olan matrixe kovalent bal pozitif iyonlar
kolondan geirilen zeltideki anyonlar kendine eker, zeltideki anyonlar ayrlr, sadece katyonlar
ortamdan kar. Katyon deitirme kromatografisinde ise, benzer sistemle zeltideki katyonlar ayrlr,
anyonlar ortamdan kar.

Modern yon Kromatografisinin temelleri 1975 ylnda, anyonik ve katyonik trlerin ayrm ve
kondktometrik dedeksiyonu iin, deiik ve yeni bir iyon deiim kromatografik metot tanmlayan
Small, Stevens ve Bauman tarafndan atlmtr [1].
yon Kromatografisi, iyonik trlerin ayrm ve tayini iin kullanlan bir analitik tekniktir ve sv
kromatografi trlerinden "sv-kat kromatografisi" genel snflandrmas iine girer.
yon deiim kromatografisi zellikle gda, evre ve metal endstrisi, atk su artm ve biyolojik
sistemlerde kullanlan analitik bir ayrma tekniidir. Sularda/atk sularda zellikle baz anyon (Florr
(F
-1
), Klorr (Cl
-1
), Nitrit (NO
2
-1
), Bromr (Br
-1
), Nitrat (NO
3
-1
), Fosfat (PO
4
-3
), Slfat (SO
4
-2
), Klorat
(ClO
3
-
), Klorit (ClO
2
-
), Bromat (BrO
3
-
)) ve katyonlarn (Lityum (Li
+1
), Sodyum (Na
+1
), Amonyum (NH4
+1
),
Potasyum (K
+1
), Kalsiyum Ca
+2
), Magnezyum (Mg
+2
) ve Baryum (Ba
+2
)) tayininde kullanlr. Bir ok
anyon ve katyonun tayini iin ilk kez gvenilir ve kesin bir metot salad iin yon Kromatografisi ok
hzl geliim gstermitir.

yon Kromatografi, genel kromatografinin temeline uygun olmakla birlikte, bir svnn (elent), ierisine
enjekte edilen bir karmdaki (rnein: su numunesi) anyon ve katyonlarn yukarda anlatld gibi
kolon ierisindeki dolgu maddesiyle etkileimleri sonucu farkl srelerde kolonu birbirlerinden ayrlm
ekilde terkeden bileenlerin tayin edilmesi esasna dayanr.
ekil 1.'de iyon kromatografi cihazn oluturan temel birimler gsterilmitir. Grld gibi tayc faz
yani elenti kolon boyunca belli bir ak hznda (1 ml/dk ) srkleyebilmek iin yksek basn sv
pompas gerekmektedir. Analizi yaplacak numune, kolondan daha nce bulunan bir enjeksiyon
blm vastasyla, elent ierisine eklenir. Kolondan geerek farkl zamanlarda dedektre ulaan
bileenlerin dedektrde bir zellii (iletkenlik, potansiyel vb.) llerek kaydedicide (bilgisayar vb.)
zamana kar kaydedilir. Numunenin sisteme verilmesi ile balayan analiz sresine (t) kar dedektr
sinyallerinin grafie geirilmesiyle elde edilen grafie kromatogram denir (ekil 2).Farkl trde
ve/veya deriimde maddenin dedektrden gemesiyle oluan sinyallerin zamanla deiimi
kromatogramda pik ad verilen erilerin olumasna neden olur. yon kromatografide anyonlar,
katyonlarn tayininde ve pek ok uygulamada (yaplan uygulamalarn yaklak %55'i) iletkenlik
dedektr kullanlr. letkenlik dedektrnn avantajlar, btn iyonlarn elektriksel iletkenlie sahip
olmalar ve iletkenlik dedektrlerinin imalat, bakm ve kullanmnn olduka basit olmasdr. Bu temel
birimlerin yannda iyon kromatografide iletkenlik dedektr kullanldnda elentin iletkenliini
azaltmak ve numune bileenlerinin elentin zemin sinyali zerinde artan (pozitif) sinyaller vermesi,
bylece bileenlerin dedekte edilebilirliini artrmak iin "Suppressor" denen basklayclar bulunur [2].

2 YON K
yon kro
herbir iyo
piklerin a
olacak
bilgisi ola

Anyonla
-
Katyonl
- S

Bundan
tanmlan
alarak t
edilip an
KROMATOG
matografi cih
onun kolond
alanlarnn de
ekilde kalib
arak anyonv
ar (Kolon: Ion
Florr (F
-1
), K
ar (Kolon: Io
Sodyum (Na
faydalanara
nr. Herbir iyo
m anyonlar
nalizlenerek z
ek
ekil 2. AS9
GRAF CHA
haz ile kanti
a kalma sre
eriimleriyle
rasyon dor
ve katyon iin
nPac AS9-H
Klorr (Cl
-1
),
onPac CS12A
a
+1
), Amonyu
ak nce herb
on iin stand
ve tm katy
zamandan ka
kil 1. yon Kro
-HC Kolonun
AZI LE KANT
itatif analizin
esinin sabit o
orantl olma
rusu izilip b
n kullanlan k
C 4x250mm
Nitrit (NO
2
-1
)
A 4*250 mm
m (NH4
+1
), P
bir iyon iin
dart zelti t
yonlar ieren
azanlabilir.
99
omatografi c
nda anyon ta
TTATF AN
temeli, ayn
olmas kural
asndan fayd
buradan der
kolonlarda, a
)
), Nitrat (NO
3
)
Potasyum (K
standart
tek tek anali
n mix-anyon

cihaznn birim
ayinine ait bir
YON KATYO
koullarda
na gre pikle
alanarak her
riimin bulun
anyon ve katy
3
-1
), Fosfat (P
K
+1
), Magnezy
zeltiler anali
izlenebilece
ve mix-katyo
mleri
r kromatogra
ON ANALZ
(kolon tr,
erin tanmlan
r bir iyon iin
nmas esasn
yonlarn k
PO
4
-3
), Slfat
yum (Mg
+2
),
zlenerek pik
i gibi, herbi
on zeltisi h
am

eluent, ak
nmas, daha
n, alana kar
na dayanr.
sras bellid
t (SO
4
-2
)
Kalsiyum (C
kler ve kalma
r iyon stand
hazrlanp/ha

hz vb.)
sonrada
deriim
Literatr
dir.
Ca
+2
)
a sreleri
dardndan
azr temin
100

Herbir anyon ve herbir katyona ait pikler tek tek tanmlandktan sonra, herbir iyonun analizi yaplacak
numunelerdeki deriimleri ve cihazda takl olan loop kapasitesi gz nne alnarak, her bir anyon ve
katyon iin uygun deriim aral belirlenir. Bu aralkta en az 5 farkl nokta belirlenerek, bu
deriimlerdeki standart zeltiler tek tek yada mix olarak hazrlanr veya sertifikalar ile hazr olarak
temin edilir. Bunlar analizlendikten sonra her bir anyonunun ve katyonun farkl deriimlerdeki alanlar
deriimlerine kar grafie geirilir ve her bir anyon ve katyonun kalibrasyon dorusu izilir.

Numune analizlendiinde elde edilen kromatogramdaki piklerin kalma sreleri, nceden analizlenen
standartlardaki hangi anyon yada katyona ait olduu tanmlanan piklerinki ile karlatrlarak nce
numunedeki pikler tanmlanr. Sonra da numuneye ait kromatogramdaki herbir pikin alan hesaplanr
ve piklerin tanmlanmasndan sonra ilgili kalibrasyon dorusunu kullanarak alandan deriimine geilir.
Bylece numunelerdeki her bir anyonun ve katyonun kantitatif analizi yaplm olur. Tm bu ilemler
bilgisayar tarafndan software araclyla otomatik olarak yaplr. Sonular mg/L olarak elde edilir.

3 YON KROMATOGRAF CHAZI LE ANYON-KATYON AKREDTASYONU
yon kromatografi cihaz ile anyon ve katyon tayininden akreditasyon iin nce geerli bir standart
seilmeli ve bu metot valide edilmelidir.

3.1 Metot Validasyonu
yon kromatografisi ile anyon ve katyon tayini metodunun validasyonu iin aadaki parametreler
belirlenmelidir.
- Tayin ve lm Limiti (LOD-LOQ)
- Lineer lm Aral
- Tekrarlanabilirlik
- Tekrarretilebilirlik
- Pik Alan Tekrarlanabilirlii
- Geri Kazanm

3.1.1 Tayin ve lm limiti (LOD-LOQ)
LOD, tayin yani gzlenebilme snr; zemin grltsnden farkl olarak tespit edilen fakat miktar
belirlenemeyen en kk analit deriimidir.
LOQ, lm snr; uygun doruluk ve kesinliklemiktar saptanabilen en kk deriimdir.
Kromatografik metotlarda, tespit edilebilen en dk konsantrasyon deeri yani tayin limiti (LOD) ve
rapor edilebilecek lm limiti (LOQ) aadaki formller yardmyla hesaplanr.
LOD: Signal ykseklii/Noise ykseklii= 3 deerini veren sinyale ait deriim
LOQ: Signal ykseklii/Noise ykseklii= 10 deerini veren sinyale ait deriim, veya
LOQ=LODx3

3.1.2 Lineer lm aral
Li neer l m aral , kal i brasyon i l emi ni n l i neer ol duu deri i m aral dr. Li neer
aral k, metot l m aral ndan daha dar ol abi l i r ( Genel l i kl e daha dardr). Tm anyonlar
iin lm araln belirlemek iin artan deriimlerde 7 adet standart zelti sertifikal olarak
hazrlatlm ve cihazda analizlenmi, izdirilen deriim-pik alan grafiinden gzle lineer aralk
belirlenmitir.

3.1.3 Tekrarlanabilirlik
Tekrarlanabilirlik, bir metodun; ayn laboratuvarda, ayn kii tarafndan, ksa zaman aralnda (ayn
gnde) yapt lm sonularnn birbirine yaknlnn lsdr.

3.1.4 Tekrarretilebilirlik
Tekrarretilebilirlik, bir metodun; olabildiince deiken koullar altnda (farkl laboratuarda, farkl kii
tarafndan, farkl gnlerde vb.) yapt lm sonularnn birbirine yaknlnn lsdr.

3.1.5 Pik alan tekrarlanabilirlii
Pik alan tekrarlanabilirlii, herbir iyonun ayn cihazla, farkl saylarda elde edilmi pik alanlarnn
birbirine yaknlnn lsdr.

101

3.1.6 Geri kazanm
Geri kazanm, rnek zerine standart eklenerek elde edilen analiz sonucunun, teorik olarak bulunmas
gereken sonuca oran olarak tanmlanabilir.
3.2 Belirsizlik Kaynaklarnn Belirlenmesi
Sularda iyon kromatografi ile anyon-katyon analizi iin belirsizlik kaynaklar belirlenmelidir.

izelge 1. Belirsizlik kaynaklar

3.2.1 Kalibrasyon standartlarndan gelen belirsizlikler
yon kromatografi cihaznn kalibrasyon dorusu oluturulurken farkl konsantrasyon aralklarnda
sertifikal standart zeltilerden oluan, zelti seti kullanlmaktadr. Bu nedenle kalibrasyon
standartlarndan gelen belirsizlik deeri hesaplanrken, bu zeltilerin sertifikasnda belirtilen belirsizlik
deeri kullanlmaktadr.

3.2.2 Eluent zeltisinin hazrlanmasndan gelen belirsizlikler
Elent zeltisinin hazrlanmasndan gelen belirsizlik hesaplanrken, anyonlarda tayc zelti olarak
kullanlan 10 mM sodyum karbonatn hazrlanmasndan gelen belirsizlik; katyonlarda ise tayc
zelti olarak kullanlan 20 mM metaslfonikasit zeltisinin hazrlanmasndan gelen belirsizlik
belirlenmektedir.

3.2.3 Kesinlikten (tekrarlanabilirlik ve tekrarretilebilirlikten) gelen belirsizlik
Kesinlik almalar iin tekrarlanabilirlik ve tekrarretilebilirlik almas yaplr. Referans zeltiler,
yetkilendirilmi personellertarafndan ayn gn 10ar defa bamsz olarak analiz edilir ve her
analizcinin tekrarlanabilirlikten gelen belirsizlii hesaplanr.
Tekrarretilebilirlik asndan analizcilerin farkl gnlerdeki analiz sonular da karlatrlr ve
belirsizlik hesaplarna yanstlr.

3.2.4 Kalibrasyon erisinin belirsizlii
Kalibrasyon erisinden gelen belirsizlik, herbir anyon ve katyona ait kalibrasyon erisine ait deerler
ve aada verilen formller kullanlarak belirlenir.

2
1
) (
ort
n
i
i xx
C C S =
_
=

Sra No Belirsizlik Kayna
1
Kalibrasyon Standartlarndan Gelen
Belirsizlikler
2
Eluent zeltisinin Hazrlanmasndan
Gelen Belirsizlikler
3
Kesinlikten (Tekrarlanabilirlik ve
Tekrarretilebilirlikten) Gelen Belirsizlik
4 Kalibrasyon Erisinin Belirsizlii
5 Geri Kazanmdan Gelen Belirsizlik
6
Numunelerin Seyreltilmesinden Gelen
Belirsizlik
xx
S
c c
n p B
S
c U
2
0
1
0
) ( 1 1
) (
+ + =
2
) (
2
=
_
n
y y
S
i
i i
102

3.2.5 Geri kazanmdan gelen belirsizlik
Analizi yaplacak numuneye, anyon standart zeltisinden belirli bir miktar eklenir.Numuneye standart
eklemeden sonraki anyon deriimleri ve okunmas beklenen deerler kullanlarak geri kazanmdan
gelen belirsizlikler belirlenir.

3.2.6 Numunelerin seyreltilmesinden gelen belirsizlik
yon kromatografi cihaznda numunelerin seyreltilmesi iin kullanlan mikropipetlerin sertifika deerleri
kullanlarak numunelerin seyreltilmesinden gelen belirsizlikler belirlenir.
3.3 Toplam Belirsizliin Hesaplanmas
Belirsizlik bileenlerinin bal standard belirsizliklerinin kareleri toplamnn karekk toplam bal
belirsizlii verir.
) (
2
. .
2
.
2 2
sin
2 2
tan . Sey Num Eris Kal m gerikazan lik Ke EluentHaz dart s Kal
anyon
anyon
u u u u u u
C
u
+ + + + + =
) (
2
. .
2
.
2 2
sin
2 2
tan . Sey Num Eris Kal m gerikazan lik ke EluentHaz dart s Kal
katyon
katyon
u u u u u u
C
u
+ + + + + =

3.4 Geniletilmi Belirsizliin Hesaplanmas
Geniletilmi belirsizlik, standard belirsizliin % 95 gven aral iin kapsam faktr 2 ile
arplmasndan elde edilir.
Geniletilmi Belirsizlik (U
G
) = Toplam Standard Belirsizlik (u
anyon
/ u
katyon
) x 2

3.5 Sonularn Rapor Halinde Verilmesi
Sonu raporlanrken; A (A*U
G
) eklinde verilir

3.6 Kalite Kontrol Program
Metodun rutin kullanm esnasnda kontrol altnda tutulmas iin belirli bir kalite kontrol ileminin
uygulanmas gerekir. Kalite kontrol ve d kalite kontrol yntemleri de bu amala uygulanan ve
metodun uygulanma aamalarn kontrol etmek iin kullanlan test aralarndandr.

3.6.1D kalite kontrol program
Analiz edilecek rneklerin dnemler halinde gnderildii laboratuvarlar aras karlatrma deneyleri ve
yeterlilik deneylerine katlarak metodu kontrol etmek amalanr.

3.6.2 kalite kontrol program
Laboratuvar ierisinde kalite kontrol rnekleri (QC) kullanlarak gerekletirilir. Kalite kontrol verilerinin
bu talimata gre belirlenen limitleri amas durumunda dzeltici faaliyet balatlmaldr.

3.7 Metodun Teyidi
Anyonlar iin: znm Florr, Klorr, Nitrit, Ortofosfat, Bromr, Nitrat ve Slfat yonlarnn Sv yon
Kromotografisi le Tayini (TS EN ISO 10304-1) standard Ek-A da verilen tablolara gre matriks olarak
imesuyu seilerek performans testi yaplm ve tekrarlanabilirlik standard sapmasnn tablo
deerlerinden dk olduu gzlenerek metot teyit edilmi olmaldr.
Katyonlar iin: Su ve Atk Sularda znm Sodyum, Potasyum, Kalsiyum ve Magnezyum
yonlarnn Sv yon Kromatografisi le Tayini (TS EN ISO 14911) standard Ek-A da verilen tablolara
gre matriks olarak imesuyu seilerek performans testi yaplm ve tekrarlanabilirlik standard
sapmasnn tablo deerlerinden dk olduu gzlenerek metot teyit edilmi olmaldr.

4 SONULAR
Anyon ve katyonlarn kantitatif analizi iin hassas ve kararl bir metod olan iyon kromatografi cihaz ile
akreditasyon almalar iin nce geerli bir metod seilip valide edilir, sonra belirsizlik kaynaklar
belirlenir ve belirsizlik hesaplamalar yaplr. Bu kapsamda anyon ve katyon analizleri iin Teknik
Aratrma ve Kalite Kontrol Dairesi Bakanl, Kimya Laboratuvar ube Mdrlndeki yon
kromatografi cihaznda belirsizlik ve akreditasyon almalar tamamlanmtr ve TRKAK tarafndan
akreditasyon belgemiz 07.05.2013 tarihi itibariyle imzalanmtr.

103

5 KAYNAKLAR
[1] Haddad P.R., Jackson P.E., 1990, Ion Chromatography:Principles and Applications, Elsevier
Science Publishers B.V., 775
[2] Turul T., 1995, nstrmental Analiz, AFF Yayn no.28, 19
[3] Baar A., Oktay E., 2001, Uygulamal statistik 1, Aktif Yaynevi, 58

104

POLETLEN BORULAR VE KALTE KONTROL

Dr.zen KAVUKLU
Yksek Kimyager, DS TAKK Dairesi Bakanl, Kimya Laboratuvar ube Mdrl, Ankara
okavuklu@dsi.gov.tr

eminaz TRKMEN PEKTA
Kimya Yk. Mhendisi, DS TAKK Dairesi Bakanl, Kimya Laboratuvar ube Mdrl, Ankara
cturkmen@dsi.gov.tr

ZET
Gnmzde gelimi lkelerin doalgaz, ime suyu ve kanalizasyon sistemlerinde kullanlan borularn
%95'i polietilen esasldr. Gnmzde Devlet Su leri Genel Mdrl tarafndan yrtlen, ime
suyu ve kanalizasyon projelerinde yksek younluklu polietilen borular kullanlmaktadr. Kullanlan bu
borularn kalite kontroln yapmak amacyla Teknik Aratrma ve Kalite Kontrol Dairesi Bakanl
Kimya Laboratuvar ube Mdrl bnyesinde Termal Analiz Laboratuvar kurulmutur. Bu
laboratuvarda karbon siyah miktar tayini, oksidasyon indksiyon sresi (OIT), younluk, ktlesel
erime ak hz (MFR) ve uucu madde muhtevasnn tayini deneyleri yaplmaktadr.

Anahtar kelimeler: Polietilen, boru, termal analiz

ABSTRACT
At the present day, 95% of the pipes used in natural gas, drinking water and drainage systems in the
developed countries are made up of polyethylene. Today, high density-polyethylene pipes are used in
drinking water and drainage projects carried out by General Directorate of State Hydraulic Works.
Thermal Analysis Laboratory was established within the body of Technical Research and Quality
Control Departmant Chemical Laboratory Unit Management to make quality control of these pipes. In
this laboratory, detection experiments of carbon black, oxidation induction time (OIT), density, melt
flow rate (MFR) and volatile matter content are performed.

Key words: Polyethylene, pipe, thermal analysis

1 GR
Polietilenler termoplastik ailesinin en eski polimerlerinden biri olup nceleri sadece alak younluklu
retilirken geliim gstermi ve yksek younluklu, lineer, orta younluklu olmak zere yeni
polietilen tr aileye eklenmitir. Polietilenler gnmzde olduka yaygn olarak kullanlmaktadr. Yeni
trlerin eklenmesi ve polietilenin iyiletirilmesi ile oyuncaktan, ev eyasna bidonlardan poetlere kadar
pek ok alanda kullanlmaktadr. Polietilenler dayankllk, salamlk, kolay islenebilme ve dielektrik
zelliklerinin stnl ile gnmzde olduka yaygn olarak kullanlmaktadr.

Dnyamzda kaynaklardan tanan temiz sularn te biri tketiciye ulamadan boru sistemlerindeki
szntlardan evreye yaylmaktadr. te yandan, atk su sistemlerindeki szntlar evre kirliliine
dolaysyla temiz su kaynaklarnn kirlenmesine de yol amaktadr. Bu nedenle, atlama, anma, mr
ksal gibi metal boru sistemlerinin zayflklar plastik boru sistemlerine ynlenmeyi hzlandrmaktadr.

2 ETLEN
Petrokimya sektr, ham madde olarak rafinerilerde retilen naftay kullanr. Nafta ilenerek
petrokimya sanayinin temel balang ham maddesi olan etilen retilir. Alken snfndan renksiz bir
gazdr. Doymam bir hidrokarbon olup karbonlar arasnda ift ba vardr. Etilen molekl C
2
H
4
,
aslnda ift ba ile balanm iki CH
2
den oluur (CH
2
=CH
2
).

105

Reaksiyon verme kabiliyeti olduka yksektir. % 3 ile % 34 orannda etilen ihtiva eden hava karm
patlaycdr. Zehir etkisi azdr. Fakat ok yksek dozu uursuzluk meydana getirir. Suda, alkolde ve
eterde az miktarda znr.

izelge 1. Etilenin fiziksel zellikleri
Donma noktas -169 C
Kaynama noktas -103,9 C
Alevlenme noktas -100,55 C
zgl arl 0,610 (0 C de)
Kendiliinden tutuma noktas 542,78 C
Kritik basn 50,61 atm.
Kritik scaklk 9,2 C

3 POLETLEN (PE)
Polietilen st beyaz, kokusuz, kararl, yar effaf ve kimyasal maddelere dayankl bir termoplastiktir.
Etilenin polimerizasyonuyla retilir. Polimerizasyon ilemi, uygulanan prosese ve katalizrlere gre
radikal, anyonik veya katyonik mekanizma zerinden yrr; elde edilen polimerler birbirinden farkl
zellikler gsterir.

Polietilenin mekanik zellikleri polimer zincirlerinin uzunluuna ve dallanma derecelerine, kristal
yapya ve molekl arlna gre deiir. Ksa zincirli rnler krlgan, uzun zincirli yaplar sert
plastiklerdir. Poliolefinin younluu arttka yumuama noktas, bulanklk ve yalara dayankll da
artar.

3.1 Polietilenleri yilestirmek in Katlan Maddeler
Polietilenlerin zelliklerini iyiletirmek, baz etkilere kars direncini ve dayanmn artrmak iin eritilerek
basn altnda kartrma yntemiyle aadaki kimyasal maddeler polietilenlerin iine katlr.

Oksitlenmeyi nleyiciler
Bu tr kimyasal maddeler genellikle fenolik yapda olup primary ve secondary antioksidant olarak iki
gruba ayrlr. Primary oksidantlar dier bir deyile radikal sndrcler polietilenin stlmas srasnda
makromolekln paralanmas ile ortaya kan radikalleri etkisiz hale getirir, oalmasn nler.
Secondary antioksidanlar ise polietilenin oksijenli ortamda bozunmas ile oluan hidrosiperoksitleri
paralar ve bozunmann devamn engeller. Bu iki oksidantlar polietilenin uzun sre bozunmaya kars
direnli olmasn salar.

UV Kararllk salayclar
Gne nn ultraviyole kesimi her trl karbon karbon bana etki eder ve bu ba zaman iinde
zayflatarak krlmasna neden olur. Bunun nne gemek iin polietilenin iine gnesin bu etkisini
polietilenden nce souran kimyasal maddeler konur. Bu kimyasal maddeler; UV absorber ve UV
quencher olmak zere iki grup altnda toplanr.

Kaydrc ve bloklamay nleyiciler
Kaydrc olarak ya asitlerinin aminleri, bloklamay nleyici olarak da %90 n zerinde silisyum
dioksit ihtiva eden inorganik bileikler kullanlr. Bloklamay nleyici katklarda tane bykl
dalm ve maddenin ya absorpsiyonu ok nemlidir. Kaydrc ile birlikte kullanlan bloklama
nleyicilerde ya absorbsiyonu nemlidir.

3.2 Polietilenin snflandrlmas
Polietilen younluk ve kimyasal zellikleri baz alnarak eitli kategorilerde snflanr. Polietilenlerin
mekanik zellikleri; molekl arl, kristal yaps ve dallanma tipine bal olarak deiir.
- Ultra yksek molekler arlkl PE (UHMWPE)
- Yksek younluklu PE (HDPE)
- Yksek younluklu apraz bal PE (HDXLPE)
106

- apraz bal PE (PEX)
- Orta younluklu PE (MDPE)
- Dk younluklu PE (LDPE)
- Lineer bal dk younluklu PE (LLDPE)
- ok dk younluklu PE (VLDPE)

3.2.1 Alak younluklu polietilen (LDPE)
LDPEnin younluu 0.910-0.930 g/cm3 arasnda deiir, polimer zincirlerinde bulunan fazla uzun
dallanmalar nedeniyle amorf yapdadr, esnektir, kopmaya kar ok direnlidir ve kimyasal
maddelerden etkilenmez; molekller aras kuvvetler zayftr ve dipol-tesirle oluan dipol etkileimi
dktr. Bu zellikler polimerin gerilme kuvvetinin drr, ekilebilirliinin (ductilite) ykseltir. LDPE
serbest radikal polimerizasyonuyla retilir.

izelge 2. Polietilen (LDPE) fiziksel zellikleri
zgl arl 0,915-0,925 g/mL
Kristalin erime noktas 110-130 C
Gerilme kuvveti 600-2300 psi
Darbe dayanm Krlma yok

ekil 1. LDPE molekl yaps

3.2.2 Yksek younluklu polietilen (HDPE)
HDPE, petrolden elde edilen, yksek younluklu polietilen malzemedir. smi ngilizce karl olan
"High Density Polyetylene" kelimelerinin ksaltmasndan gelmektedir. Sanayi ve imalat sektrnde
genelde bu isim kullanlmaktadr. Yaklak olarak 1,75 kg petrolden, 1 kg HDPE hammadde elde edilir.
HDPEnin younluu 0.940-0.970 g/cm
3
arasnda deiir, molekl morfolojisi LDPEden farkldr; uzun
karbon zincirleri zerinde dallanmalar yok denecek kadar azdr, dolaysyla kristalin (veya yar-
kristalin) bir polimerdir; dolaysyla molekler kuvvetler iddetlidir ve polimerin gerilme kuvveti
yksektir. Dallanmalarn belirli seviyeler altnda tutulmas zel katalizrlerle (rnein, Ziegler-Natta
katalizrleri gibi) ve reaksiyon koullaryla salanr.

HDPE, grnm olarak LDPE'e benzese de ondan ok daha sert, molekl ktlesi 150000-400000
dolaylarnda bir polimerdir. Suya, kimyasal maddelere direnci iyidir. Ik ve ak hava koullarna
LDPE'de olduu gibi dayankl deildir. zel dolgularla bu diren artrlabilir. Mekanik zellikler ok iyi
olup, zellikle darbe ve ekme dayanmlar yksektir. Baz dolgu maddeleriyle de zellikler daha da
iyiletirilir. Normalde ekme dayanm 225-350 kgf/cm2 civarndadr. Scaklk dayanm 100 C'nin
zerindedir. Ayrca kendi kendini yalama zellii vardr.Enjeksiyon, ekstrzyon, toz kaplama, film
ekme, dner kalplama, gibi birok biimlendirme yntemine uygun bir malzemedir. Enjeksiyon kalp
scaklnn 50-70 C'de tutulmas cihazdan kan rn kalitesini ykseltir. HDPE elektriksel
uygulamalara da ok elverilidir.

107

izelge 3.Polietilen (HDPE)in fiziksel zellikleri
zgl arl 0,941-0,965 g/mL
Kristalin erime noktas 120-140 C
Gerilme kuvveti 3100-5500 psi
Darbe dayanm 0,5-20ft-lb/in/notch

ekil 2.HDPE molekl yaps

Polietilen Borularn Kullanm Alanlar
- Doalgazn tanmasnda ve datlmasnda
- me ve kullanma suyu ebekelerinde
- Pis su ve kanalizasyon ebekelerinde
- Tarmsal sulamada
- Drenaj projelerinde
- Geici isale hatlarnda
- Spor sahalarnn sulanmasnda
- Yangn sndrme sistemlerinde
- Telekomnikasyon kablolama sistemlerinde
- Tehlikeli atklarn tanmasnda
- Denizcilik ve balklkta
- Marinalarda
- G nitelerinde
- Petrokimya sanayiinde
- imento sanayiinde
- Kimya endstrisinde
- Maden iletmelerinde

4 POLETLEN BORULARIN TERMAL ANALZ
Malzemelerin fiziksel zelliklerinin scakla bal olarak srekli olarak lld yntemlerdir. lm
srasnda scaklk kontrol altnda tutulur. Scaklktaki arta bal olarak malzeme zelliklerinde
meydana gelen deiimler kaydedilir.

Polietilen boru sistemlerinin ve analiz sonularnn deerlendirilmesi, TS EN 12201 (Basn Altnda
me ve Kullanma Suyu, Kanalizasyon ve Drenaj Suyu in Plstik Boru Sistemleri) (Blm 1-7)
standartlarna gre yaplr.

Polietilen borularn kalite kontrol iin yaplmas gereken deneyler ve limit deerleri aadaki
izelgede verilmitir.

108

izelge 4. Granl halindeki PE hamurun zellikleri
zellik Sonu Deney Parametreleri Deney Metodu
Hamur
younluu
> 930 kg/m
3
Deney scakl
Numune says
23 C
EN ISO 1183-1 ve
EN ISO 1183-2
ye uygun
olmaldr.
EN ISO 1183-1
ve
EN ISO 1183-2
Karbon siyah
miktar
(siyah hamur)
Ktlece % 2-% 2,5
arasnda
ISO 6964e uygun olmal. ISO 6964
Karbon siyah
dispersiyonu
(siyah hamur)
derece 3
Dispersiyon hz
A1,A2,A3 veya B
Pigment
dispersiyonu
(mavi hamur)
derece 3
Dispersiyon hz
A1,A2,A3 veya B
Su muhtevas 300 mg/kg Deney paralarnn
says
1 EN ISO 15512
Uucu madde
muhtevas
350 mg/kg Deney paralarnn
says
1 EN 12099
Ykseltgenme
indksiyon
sresi
> 20 dakika Deney scakl
Deney paralarnn
says
Test atmosferi
Numune ktlesi
200 C
3

Oksijen
(15 +/-2) mg
ISO 11357-6
PE 40 iin
ktlesel erime
ak hz (MFR)
(0,2-1,4)
g/10 dakika aras
En byk sapma
anma deerinin
%20 si
Yk
Deney scakl
Sre
Deney paralarnn
says
2,16 kg
190 C
10 dakika
EN ISO 1133e
uygun olmal
EN ISO 1133e
PE 63, PE 80
ve PE 100 iin
ktlesel erime
ak hz (MFR)
(0,2-1,4)
g/10 dakika aras
En byk sapma
anma deerinin
%20 si
Yk
Deney scakl
Sre
Deney paralarnn
says
5 kg
190 C
10 dakika
EN ISO 1133e
uygun olmal
EN ISO 1133e

TAKK Dairesi Bakanl Kimya Laboratuvar ube Mdrl Termal Analiz Laboratuvarnda,
izelgede gsterilen deneylerden younluk, karbon siyah miktar, uucu madde muhtevas,
ykseltgenme indksiyon sresi ve ktlesel erime ak hz deneyleri yaplmaktadr.

109

4.1 Younluk Tayini(TS EN ISO 1183-1)

Younluk, polimer zincirlerinin dallanmas ya da komonomer miktaryla
ilgilidir. Kristalleme younlua baldr. Zincirdeki dallanma veya
komonomer miktar arttka, younluk ve kristalleme azalacaktr.
Yksek younluk geirgenlik zelliini azaltmakla beraber malzeme
sertliini artrr. Dk younluk darbe direncini ve gerilim atlana
kar direnci artrr.

Younluk, Arimet prensibine gre tayin edilir.

Resim 1.Younluk terazisi

4.2 Karbon Siyah Miktar Tayini (ISO 6964)

Karbon siyah, hem renklendirici hem de UV-
stabilizatr olarak kullanlmaktadr. Arlka %
2 - 2,5 arasndaki Karbon siyah miktar, yer st
uygulamalarnda gne na maruz kalan
borularda UV radyasyona kar en etkin
korumay salamaktadr.
Karbon siyah miktar tayini laboratuvarmzda
termogravimetrik analiz cihaz (TGA) ile
yaplmaktadr.
Termogravimetrik analizde, kontroll bir hzla,
uygun bir atmosferde stlan maddenin
ktlesindeki deiimler ok hassas elektronik bir
terazi ile llr.
Numune ktlesindeki deiim miktar, zaman ya
da scakln bir fonksiyonu olarak kaydedilir.

Resim 2. Termogravimetrik analiz cihaz

110

4.3 Uucu Madde Muhtevasnn Tayini (TS EN 12099)
Deney, 105
o
C scaklktaki bir etve konulan deney parasnn, 65 dakikalk sre sonundaki ktle
kaybnn tayini esasna dayanr.

4.4 Ykseltgenme ndksiyon Sresi (Termal Stabilite) (TS EN 728)
Polietilen boru numunesi; erime noktasnn zerindeki bir scaklkta hava veya oksijen atmosferinde
bekletildiinde okside olarak bozunur. Her polimerin belirli bir scaklkta oksijene dayanm sresi
vardr. DSC cihaz ile polimerin, belirli bir scaklkta oksijene maruz kalmasndan itibaren okside
olmaya balad ana kadar geen sre ykseltgenme indksiyon sresi olarak belirlenir.
Bu test, malzemenin imalat, kaynak ve uzun dnem dayanm artlarnda ne kadar iyi stabilize
olduunun lsdr. ayet malzeme iyi stabil hale gelmezse, ekstrzyon, kaynak veya yksek
scaklk uygulamalarnda bozulmaya balayacak olup bunun sonucunda boru mr azalr.

Resim 3. DSC cihaz ve ematik gsterimi

DSC ynteminde test edilen numunenin ve referansn scakln arttrmak iin gerekli olan s miktar,
scakln zamana bal fonksiyonu olarak llr. Numune ve referans test boyunca ayn scaklkta
tutulmaya allarak ve ayn hzda stlarak, numunenin ve referansn zerindeki s aknn hz
llr ve karlatrlr. Aradaki fark, malzeme bileimi, kristallik ve oksidasyon gibi zelliklerin
tayininde kullanlr. DSC lm sonunda Scaklk-Is Ak grafii elde edilir

111

4.5 Ktlesel Erime Ak Hznn (Melt Flow Rate-MFR) Tayini (EN ISO 1133)

MFR deeri, polimer zincirlerinin boyuna baldr.
Ksa zincirler uzun olanlara gre daha kolay akacak
olup ksa zincirlerin birbirine karmas (dolanmas)
daha kolaydr.

Deney sabit scaklk ve sabit ktle altnda yaplr.
Scaklk ve ktle deerleri plastik trlerine gre
deiiklik gsterir. Bu deerler EN ISO 1133
standardnda verilmitir.

Resim 4. MFR cihaz

5 SONU
Polietilen ime suyu ebekesi 50 yllk bir kullanm mr iin dizayn edilir. Bunun mmkn olabilmesi,
rnlerin retim kalitesi ve altyap inaat artlarnda standart ve kurallara uyulmasna baldr.
Kalitesizliin maliyeti (denmi ebekenin geri karlmas, yeniden retim, yeniden deme, hukuki
problemler, halkn suya eriiminde meydana gelen gecikmeler, dier tali zarar ve ziyanlar v.s.) kaliteyi
elde etmek iin harcanan maliyet ve zaman ile kyaslanamayacak derecede yksektir. Bu sebeple,
borularn kalite kontrol testleri toprak altna denmeden nce yetkin bir laboratuvarda yaptrlmaldr.

6 KAYNAKLAR
[1]http://en.wikipedia.org/wiki/Polyethylene#Medium-density_polyethylene_.28MDPE.29
[2] http://www.bayar.edu.tr/besergil/polimer_kimyasi
[3] Yaar H., 2001, Plastikler Dnyas, Ankara

112

AMASYA L YERALTI SULARININ HDROKMYASAL ZELLKLERNN
GRAFKSEL YNTEMLER LE DEERLENDRLMES VE SULAMAYA
UYGUNLUKLARININ BELRLENMES

Dr. Nazl AYYILDIZ TURAN

ube Mdr, DS 7. Blge Mdrl, zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrl, Samsun
nazaytu@dsi.gov.tr

Yrd. Do. Dr. Hakan ARSLAN
Ondokuzmays niversitesi, Ziraat Fakltesi Tarmsal Yaplar ve Sulama Blm, Samsun
hakan.arslan@omu.edu.tr

Cemalettin DEMRC
Jeoloji Mh., DS 7. Blge Mdrl, Jeoteknik Hizmetler ve YAS ube Mdrl, Samsun
cdemirci@dsi.gov.tr

Hlya BAAR
Hidrojeoloji Yk. Mh., DS 7. Blge Mdrl, Jeoteknik Hizmetler ve YAS ube Mdrl, Samsun
hbasar@dsi.gov.tr

Hava YILDIZ ZGL

Kimya Mhendisi, DS 7. Blge Mdrl, zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrl, Samsun
havayildiz@dsi.gov.tr

ZET
Bu alma kapsamnda Amasya ili snrlar ierisindeki farkl 3 blgedeki 14 adet yeraltsuyu
kuyusundan 2010, 2011 ve 2012 yllarnda su rnei alnm ve su rneklerinde analizler yaplmtr.
Yaplan analizler kullanlarak sularn hidrokimyasal zellikleri ve sulamaya uygunluklar incelenmitir.
Sularn kalite parametrelerine ok deikenli istatistiksel analizlerden kmeleme analizi ve faktr
analizi uygulanmtr. Kmeleme analizine gre sular 2 farkl grup oluturmu, Grup 1 de yeralan sular
tuzsuz, Grup 2 de yeralan sularn tuzlu ve ayrca Nitrat asndan da kirli olduu belirlenmitir. Faktr
analizine gre toplam varyansn %91.228 4 faktr ile aklanm ve Faktr 1 in tuzluluk, Faktr 2 nin
Nitrat, Faktr 3 n pH ve Faktr 4 n ise bor olduu belirlenmitir. Sularn tiplerini belirlemek amacyla
Piper diyagram izilmi ve alma alannda farkl tiplerde sularn olduu ve hakim su tipinin
Magnezyum-Bikarbonat (Mg-HCO
3
) olduu, bununla birlikte Na-Cl tipinde sularnda olduu tespit
edilmitir.
Sularn EC ve Sodyum adsorbsiyon oran (SAR) deerleri belirlenmi ve bu deerler kullanlarak
Amerika Birleik Devletleri tuzluluk diyagram hazrlanmtr. Ayrca sulama suyu snflandrmada
kullanlan atk bikarbonat deeri (RSC), Kelly indeksi (KI), Permeabilite indeksi (PI) ve Magnezyum
oran (MR) deerleri hesaplanmtr. Sularn snflarnn kuyular baznda deiiklik gsterdii genelde
C
2
S
1
ve C
3
S
1
olduu bununla birlikte alanda C
4
S
2
veC
3
S
2
snfnda sularnda olduu belirlenmitir.
Alanda tuzluluk asndan sorunlar olduu, baz blgelerde ise tuzluluun sulama asndan
istenmeyen deerlere kadar kt grlmtr. Sularn RSC deerlerinin -6.18 ile 3.95 arasnda, KI
deerlerinin 0.13 ile 12.57, PI deerlerinin 68.88 ile 128.83 ve MR deerlerinin ise arasnda 31.75 ile
69.16 arasnda deiim gsterdii belirlenmitir. Baz kuyularda RSC, KI ve MR asndan sorunlar
olduu tespit edilmitir. Sularn sulamaya uygunluunu deerlendirmek iin farkl yntemlerin birlikte
kullanlmas gerekmektedir.

Anahtar kelimeler: Yeraltsuyu kalitesi, Kmeleme analizi, Faktr analizi, Permeabilite indeksi

113

ABSRACT
In this study, Groundwater samples were collected different three regions in Amasya during 2010 to
2012. The water samples collected in the field were analyzed to determine the suitability of waters for
irrigation. This work characterized the quality of groundwater Amasya using factor analysis (FA),
cluster analysis (CA). Cluster analysis results show that the groundwater in the study area is classified
into two groups. First group waters were fresh, and the second group was affected by salinity and
nitrate pollution. FA suggested a four-factor model that explained over 91.228 % of the total variations
in groundwater properties, with factor 1 comprising salinity; factor 2 comprising Nitrate; factor 3
comprising pH; and factor 4 comprising exchangeable boron contents. Piper diagram were plotted to
determine the groundwater type. Different water types were found this area. The main water type was
Mg-HCO
3
however some waters type in this area were determined as Na-Cl. The chemical Index such
as SAR, RSC, and KI, % Na, PI and MR were calculated. Based on US salinity diagram, most of the
samples fall in the field of C
2
S
1
and C
3
S
1
, indicating medium salinity or high salinity and low sodium
water. Some regions in field were determined higher salinity problems. The quality indices were
evaluated and ranged as Residual Sodium Carbonate (RSC) [-6.18 to 3.95], Kellys Index (KI) [0.13 to
12.57], Permeability Index (PI) [68.88 to 128.83] and Magnesium hazard (MR) [31.75 to 69.16],
.Some of the groundwater wells were determined non suitable for irrigation. To evaluate groundwater
properties using with different methods for irrigation

Key words: Groundwater quality, Cluster analysis, Factor analysis, Permeability index

1 GR
Dnyadaki toplam 1 386 milyon kilometre kplk suyun % 97lk ksm tuzlu sulardan, % 3 lk ksmn
ise tatl sular oluturmaktadr. Btn tatl su kaynaklarnn % 68inden fazlas buz ve buzullarn iinde
hapsedilmitir. Tatl suyun dier % 30u ise yeraltndadr. Nehirler, gller gibi yzeysel tatl su
kaynaklar, dnyadaki toplam suyun yaklak % 1inin 1/700 olan 93 100 kilometre kpn oluturur.
Bununla birlikte insanlarn her gn kulland su kaynann ounu nehirler ve gller tekil etmektedir.
Bu durum ise sularmzn kirlenmeye kar korunmas gerektiinin nemini gstermektedir.

Nfusun hzl arts ve buna paralel olarak artan tarmsal, ime kullanma ve sanayi suyu ihtiyalar
nedeni ile su kaynaklarna duyulan talep giderek artmaktadr. Talebin hzla artsna ramen toprak ve
su kaynaklar kalite ve kantite olarak giderek daha ok kstlanmaktadr. Sulama sular, ister
akarsulardan ister pompajla kuyulardan ve isterse gl, glet, baraj gibi durgun sulardan alnm
olsunlar zerinde ve ierisinde devaml temas halinde olduklar kaya ve toprak materyallerinden
erittikleri tuzlar da iermektedirler. Bylece bir sulama suyunun kalitesini, o suyun ierisinde bulunan
erimi maddelerin toplam konsantrasyonu ve bileimi tayin etmektedir. Yeraltsuyu kalitesini ya,
yeraltsuyunun temas ierisinde olduu kayalar ve beslenim durumu gibi etmenler etkilemektedir
(Reza and Singh, 2010; Vasanthavigar et al., 2010). Yeraltsular tarmsal ve endstriyel kirlenmelere
ok msait bir yapdadr. Bu nedenle yeraltsularnn kalitelerinin srekli olarak izlenmesi
gerekmektedir.

Son yllarda yeralt ve yerst sularnn kalite deiimlerini incelemek iin ok almada kmeleme
analizi ve temel bileenler analizi kullanlmtr (Wanda ve ark., 2011; Rama ve ark., 2012; Omran,
2012). Lie ve ark 2008 ylnda inde yapm olduklar bir almada 18 adet yeraltsuyu kuyusuna ait
17 tane kalite parametresini tespit etmiler ve sularn zelliklerine ok deikenli istatistiksel
analizlerden kmeleme analizi ve faktr analizi uygulamlardr. Kmeleme analizi sonucunda alanda
3 farkl grupta su olduu ve yaplan faktr analizi sonucunda ise 3 faktr olduunu belirlemilerdir.
Faktr 1 in tuzluluk, faktr 2 nin Nitrat kirlilii ve faktr 3 n ise toplam organik karbon olduu tespit
edilmitir.

Yeraltsuyu almalarnda grafiksel yntemler kullanlarak sularn zellikleri belirlenebilmektedir.
Sularn zellikleri ile ilgili yaplan bir ok almada grafiksel yntemler kullanlmtr(Kumari ve ark.
2012; Sign ve ark., 2012; Jeevanandam ve ark. 2006). Grafiksel yntem olarak genelde Piper
diyagram, Stiff diyagram ve Schoeller diyagramlar kullanlmaktadr. Arslan (2012) Bafra Ovasnda
yeraltsuyu kalitesini ve deniz suyunun yeraltsuyuna etkisini belirlemek iin yapm olduu almada
Piper diyagramn kullanm ve diyagram sayesinde ovadaki yeraltsularnn zelliklerini ortaya
karmtr.Dnyada sularn %70 i sulama amal olarak kullanlmaktadr. Sularn kalitesi bitkiye ve
topraa etki etmektedir. Sularn kalitesinin belirlenmesi, bitki geliimini dolaysyla verimin etkilenmesi
ve son yllarda sulamaya alan tarm alanlarnda grlen tuzlanma sorununun olumasnn nlenmesi
iin gereklidir. Sularn sulamaya
114

uygunluunun belirlenmesi iin bir ok farkl snflandrma yaplmtr. Bunlarn banda sularn EC ve
SAR deeri gelmektedir. Bununla birlikte sularn RSC, Kelly indeksi, permeabilite indeksi, magnezyum
zarar gibi birok zellii sularn sulamaya uygunluunu deerlendirmek iin kullanlmaktadr. Su
kalitesi ile ilgili yaplan birok almada yukarda belirtilen parametreler hesaplanm ve sularn
sulama asndan uygunluklar deerlendirilmitir (Arumugam ve Elangovan; 2009; .Sadashivaiah ve
ark. 2008; Thivya ve ark, 2013).

Bu almada Amasya li snrlar ierisinde bulunan alanlardaki rnekleme yntemiyle seilmi olan
14 adet yeraltsuyu kuyusundan 2010, 2011 ve 2012 yllarnda su rnei alnm ve sulara ait analizler
yaplmtr. ncelikle sulara ait kalite parametrelerine kmeleme analizi ve faktr analizi uygulanmtr.
Sularn tiplerini belirlemek amacyla Piper diyagram hazrlanm ve sularn sulama suyu olarak
kullanlma durumlarn belirlemek amacyla ABD tuzluluk diyagram izilmi, RSC, Kelly indeksi,
permeabilite indeksi, magnezyum zarar deerleri hesaplanmtr.

2 MATERYAL VE YNTEM
2.1 alma Alan ve Su rneklerinin Alnmas
alma alan Orta Karadeniz Blgesinde, yar kurak iklim zelliine sahip Amasya li snrlar
ierisindeki Gmhacky ve Suluova leleri ile Amasya Merkeze bal alanlar kapsamaktadr. Bu
alanlarda sulama suyu olarak ounlukla yeraltsuyu kullanlmaktadr. alma kapsamnda Amasya
Merkeze bal tarm alanlar ile Gmhacky ve Suluova lesindeki yeraltsuyu sulamas yaplan
tarm alanlarndan 2010, 2011 ve 2012 yllarnn Mays aylarnda alan temsil edebilecek ekilde
rnekler alnmtr. Gmhacky lesinde 8, Suluova lesinde 3 ve Amasya Merkezden ise 3 olmak
zere toplam 14 adet kuyudan rnek alnmtr. ekil 1 de alma alan ve rnek alnan noktalar
gsterilmitir.Aratrmada kullanlan su rnekleri, derinlii 35 ile 145 m arasnda deiiklik gsteren ve
iftilerin sulamada kullandklar kuyulardr. Su rneklerinin alnmasnda Ayyldz (1990)da verilen
kriterler kullanlm ve pompalar 15-20 dakika altrldktan sonra su rnekleri alnmtr. rnekler
ikier litrelik lastik tpal ielere alnm ve kuyu numaralar ile etiketlenmitir. alma alanna ait
sularn zelliklerinin belirlenmesi amacyla rnekler zerinde EC, pH, Na, Ca, K, Mg, CO3, HCO3, Cl,
SO4, Nitrat, Organik Madde (O.M.), Bor, Sertlik ve Toplam tuz miktar (TDS) analizleri yaplmtr.

ekil 1. alma alan ve rnek noktalar
115

2.2 Sularn Kalitelerinin Deerlendirilmesinde Kullanlan Yntemler
almada, incelenen yeraltsularndan alnan rneklerin kalite parametrelerine ok deiskenli
istatistiksel analiz yntemlerinden Kmeleme analizi, Temel Bileenler Analizi ve Faktr Analizi
uygulanmtr. Ayrca sularn tiplerinin belirlemesi amacyla Piper diyagram ve Stiff diyagram
hazrlanmtr. Bu diyagramlar ile sularn kkenleri ve tipleri belirlenmitir. Bununla birlikte sularn
sulamaya uygunluklarnn incelenmesi amacyla EC ve SAR deerleri kullanlarak ABD tuzluluk
diyagram izilmi, ayrca sularn RSC, KI, PI ve MR deerleri de hesaplanmtr.

ok deikenli istatistiksel analizlerden kmeleme analizi; X veri matrisinde yer alan ve doal
gruplamalar kesin olarak bilinmeyen birimleri, deikenleri ya da her ikisini birden, aralarndaki
benzerlik ya da farkllk ltlerinden yararlanarak homojen gruplara blmek amac ile kullanlr
(zdamar, 2004). Kmeleme Analizinde birbirine benzeyen elemanlarn ya da deikenlerin
oluturduu kmelerin belirlenmesi istenir (Ylmaz, 2009).

Temel Bileenler Analizi, veri ynlaryla ilgilenen aratrmaclar iin, ellerindeki parametre saysnn
mmkn olduunca verinin byk bir ksmn aklayacak ekilde azaltlmasna imkn salayan ok
deikenli istatistiki yntemlerden bir tanesidir. Faktr analizi; birbiri ile ilikili yani aralarnda yksek
korelasyon bulunan verileri birbirinden bamsz daha az sayda veri ile aklayarak yani yeni
aklayc ortak faktr yaplar oluturmak amacyla kullanlmaktadr. Her iki yntemde de veri
indirgeme sz konusudur. Fakat Faktr Analizi deikenleri gruplayarak ortak faktrler tanmlama
zelliine sahiptir (zdamar 2001).

Piper diyagram (Piper 1944) sulardaki temel anyon ve katyonlarn meq/l oranlar kullanlarak
oluturulmutur. Bu diyagramlarda iyon miktarlar daima % ile ifade edilmektedir. Piper diyagram
anyon ve katyonlarn ayr ayr gsterildii iki ayr ekenar gen ve tm iyonlarn ortaklaa gsterildii
bir ekenar drtgenden olumaktadr. Piper diyagramnda sularn bulunduu noktaya gre 6 farkl
zellikte snflandrma yaplabilmektedir.

Stiff diyagram 1951 ylnda sularn kalite snflandrmas iin Stiff tarafndan gelitirilmi olan bir
grafiktir. Bu grafikte katyonlar sol tarafta anyonlar ise sa tarafta bulunmaktadr. Grafiin
hazrlanmasnda deerler meq/l olarak alnmaktadr. Bu diyagram Hidroloji biliminde yaygn olarak
kullanlmaktadr. Stiff diyagramlar sularn iyonik oranlarn grselletirmek amacyla kullanlmaktadr.
Bu diyagram incelenerek bir alandaki farkl sularn kkenleri hakknda bilgi edinilebilmektedir.

Sularn sulamaya uygunluklarnn belirlenmesinde birok farkl yntem kullanlmaktadr. Bu alma
kapsamnda en ok kullanlan yntemlere gre Amasya linin yeraltsular deerlendirilmitir. Sularn
sulamaya uygunluklarnn deerlendirilmesinde en ok kullanlan parametre sularn EC deeridir.
Bununla birlikte SAR deeri de sularnn tarm alanlarnda kullanma uygun olup olmadn
belirlemekte kullanlan nemli bir parametredir. Topran yapsn bozarak, geirgenliini azaltan ve
sulamadan sonra zeminin st seviyelerinde sourulan sodyum, toprak yzeyinde kaymak eklinde sert
bir kabuun olumasna neden olur ve bitki kklerinin havalanmas engellenir; ayrca sodyum, bitkiler
iin zehirli bir ortam oluturur. SAR deeri eitlik (1) ile hesaplanmaktadr.

RSC deeri sularn sulama uygunluklarnn belirlenmesi amacyla hesaplanmaktadr. RSC deerinin
1.25 den kk olduu sular sulamaya uygun, 1.25 ile 2.5 arasnda olduu sular sulama asndan
orta snf ve 2.50 den byk olduu sular ise sulama asndan uygun olmayan sular olarak
nitelendirilir. RSC deeri eitlik (2) yardmyla hesaplanr.

Sularn sulamaya uygunluunun belirlenmesi amacyla Kelly (1940) tarafndan Kelly indeksi (KI)
gelitirilmitir. Kelly indeksine gre, indeks deerinin 1 den byk olduu sular sulama asndan
uygun olmayan sular olarak nitelendirilmektedir. Kelly indeksi eitlik (3) yardmyla hesaplanmaktadr.

116

Sulardaki magnezyum oran sularn sulamaya uygunluunun belirlenmesi amacyla kullanlan dier bir
yntemdir. Magnezyum orannn %50 yi gemesi durumunda toprakta alkalilik sorunu
oluabileceinden sulama sularnda bu oran gemesi istenmemektedir. MR eitlik (4) yardmyla
hesaplanmaktadr.

Doneen tarafndan 1964 ylnda sulama sularnn sulamada kullanlabilirliini belirlemek amacyla
permeabilite indeksi (PI) gelitirilmitir. Permeabilite, topraklarn Na, Mg, HCO
3
, ve Ca ierikleri ile
nemli derecede yakndan ilikilidir. Bu nedenle yksek tuz ieriine bal sulama sularnn uzun sreli
kullanlmas durumunda permeabilite etkilenmektedir. PI gre sular 3 snfa ayrlmaktadr. PI deerinin
75 den byk olduu sular 1. Snf ve sulama asndan en uygun, PI deeri 25 ile 75 arasnda olan
sular 2.snf olup sulama asndan orta dzeyde uygun ve PI deerinin 25 den kk olduu sular
sulama asndan uygun olmayan sular olarak nitelendirilirler. PI deerinin belirlenmesinde aadaki
eitlik (5) kullanlmaktadr.

3 SONU VE TARTIMA
3.1 Yeraltsuyu zellikleri
alma kapsamnda incelenen su rneklerinin 3 yllk sre ierisindeki ortalama deerlerine ait temel
tanmlayc istatistiksel deerler izelge 1 de verilmitir. Sularn kimyasal ierikleri sularn evsel,
sulama veya dier kullanm alanlarna gre uygun olup olmamasna karar vermekte yardmc
olmaktadr. Alandaki yeraltsularnn pH deerlerinin 7.26 ile 7.79 arasnda deiim gsterdii ve
ortalama deeri 7.54 olduu belirlenmitir. Sularn ime ve kullanma ile sulama suyu olarak
kullanlmas durumunda pH deerinin 6.5 ile 8.5 arasnda olmas istenmektedir. Bu ise sularn pH
asndan herhangi bir sorun iermediini gstermektedir.

alma alanndaki sularn EC deerleri 0.42 ile 2.30 dS/m arasnda deiim gstermektedir. Sularda
nemli olan dier bir parametre ise Nitrat ieriidir. Tarmsal sulama ve gbreleme tekniklerindeki
hatalar sonucu oluan fazla nitratn yan sra evsel ve endstriyel atksularndan veya hayvansal
atklardan kaynaklanan nitrat, dorudan dearj veya topraktan sznt yoluyla yeralt suyuna geebilir.
Nitrat deerleri incelendiinde 5.27 ile 52.71 mg/l arasnda deiim gstermektedir. lkemizde ime
suyu asndan sularda 50mg/l nin zerinde deerlerde olmas istenmemektedir. alma
kapsamnda Amasya 2 adl kuyuda ar miktarda Nitrat olduu belirlenmi ve bu suyun ime olarak
kullanlmasnn uygun olmad belirlenmitir. Sularn dier zelliklerine ait en kk ve en yksek
deerleri arasndaki farklarn fazla olduu belirlenmitir. Bu durum ise sularn zelliklerinin blgelere
gre ok fazla deiim gsterdiini aklamaktadr.

izelge 1. Sulara ait temel tanmlayc istatistikler
Parametreler Ortalama En kk En byk S.D.
pH 7.54 7.26 7.79 0.17
EC 0.88 0.42 2.30 0.50
Na 3.11 0.91 12.71 3.27
K 0.08 0.03 0.21 0.05
Ca 3.20 0.24 6.60 1.55
Mg 2.95 0.22 9.57 2.37
CO
3
0.12 0.00 1.15 0.33
HCO
3
5.17 1.93 9.46 2.24
Cl 1.21 0.67 3.05 0.67
SO
4
2.31 0.83 8.60 2.22
NO
3
25.13 5.27 52.71 14.00
Organik madde 0.73 0.38 2.59 0.53
Bor 0.21 0.05 1.05 0.25
Sertlik 30.76 2.29 69.16 17.74
TDS 633.00 283.00 1793.00 403.00

117

3.2 ok Deikenli statistiksel Analizler
Amasya ili ve ilelerindeki 14 adet yeraltsuyu kuyusundan 2010, 2011 ve 2012 yllarnda rnek
alnm ve su rneklerinde 15 adet parametre incelenmitir. ok deikenli istatistiksel analizlerden
kmeleme analizi, temel bileenler analizi ve faktr analizlerinin uygulanmasnda 3 yla ait ortalama
deerler kullanlmtr.
Kmeleme analizine ait dendogram ekil 2. de verilmitir. Kmeleme analizinde ayn grup ierisinde
yer alan yeraltsuyu kuyular benzer zellikler gstermektedir. ekil 2 incelendiinde kmeleme analizi
sonucunda 2 farkl grup olutuu grlmektedir. Gmhacky ilesindeki 1, 2, 3, 4, 5, 7 ve 8 nolu
kuyular ile Amasya ve Suluovadaki 1 nolu kuyular ayn grupta olup Grup 1i, Gmhacky 6,
Amasya ve Suluovadaki 2 ve 3 nolu kuyular 2. Grubu oluturmutur. Yaplan kmeleme analizi
sonucunda benzer zellikler tayan sular tespit edilmitir. Ancak gruplarn zelliklerini belirlemek iin
gruptaki sularn deerlerini incelemek gerekmektedir. Gruplarn zelliklerini belirlemek amacyla her
bir grupta yer alan sularn pH, EC ve Nitrat deerleri kullanlarak ekil 3 hazrlanmtr.

ekil 2. Kmeleme analizine ait dendogram

Gruplarn anyon ve katyon deerleri kullanlarak Stiff diyagram hazrlanm ve ekil 4 de verilmitir.
Grup 1 deki sularn pH deerlerinin 7.26 ile 7.79 arasnda deiim gsterdii ve ortalama pH deerinin
ise 7.58 olduu belirlenmitir. Grup 2 deki sularn pH deerleri ise 7.28 ile 7.65 arasnda deiim
gsterdii ve ortalama deerin ise 7.45 olduu tespit edilmitir. Buna gre grup 1 de yer alan kuyularn
pH deerlerinin daha yksek olduu belirlenmitir.

ekil 3. Gruplarn pH, EC ve Nitrat deerleri

EC
Nit
rat
(m
g/l
)
pH
118

Gruplar arasndaki fark EC ve Nitrat deerlerinde daha net ortaya kmtr. Grup 1 deki kuyularn EC
deerleri 0.42 ile 0.76 dS/m arasnda deiim gstermi ve ortalama EC deeri ise 0.57 dS/m
olmutur. Grup 2 deki sularn EC deerleri ise 0.93 ile 2.30 dS/m arasnda ve ortalama deeri ise 1.46
dS/m olduu belirlenmitir. Grup 2 deki sularn tuzluluk deerlerinin ok daha yksek olduu ve grupta
yer alan kuyularn sulamada kullanlrken dikkatli olunmas gerektii tespit edilmitir. Ayn ekilde
2.grupta yer alan kuyularn Nitrat deerlerinin ise 1.grupta bulunan kuyulara gre daha fazla olduu
belirlenmi ve bu blgelerde gbre kullanmnn fazla olmasndan dolay bu ekilde bir sorunun
olutuu dnlmektedir.

ekil 4. Gruplara ait sularn zelliklerine ait Stiff diyagram

Stiff diyagram 1951 ylnda sularn kalite snflandrmas iin Stiff tarafndan gelitirilmi olan bir
grafiktir. Bu grafikte katyonlar sol tarafta anyonlar ise sa tarafta bulunmaktadr. Grafiin
hazrlanmasnda deerler meq/l olarak alnmaktadr. Bu diyagram Hidroloji biliminde yaygn olarak
kullanlmaktadr. Stiff diyagramlar sularn iyonik oranlarn grselletirmek amacyla kullanlmaktadr.
Bu diyagram incelenerek bir alandaki farkl sularn kkenleri hakknda bilgi edinilebilmektedir. ekilde
kmeleme analizi sonucunda oluan gruplarn su zelliklerine ait Stiff diyagram verilmitir. ekil
incelendiinde Grup 1 de yeralan sular Ca-HCO3 tipinde, Grup 2 de yeralan sular ise Na-HCO
3
tipinde
su olduu aka grlmektedir. Grup 1 de kalsiyum baskn katyon iken, grup 2 de baskn katyon Na
olmutur. Buradan ise grup 2 de bulunan sularn tuz deerlerinin daha fazla olduu aka
grlmektedir.
119

izelge 2. Faktr analizi sonular

(gl ( p > 0.75)); ( orta ( 0.50 0.75))

izelge 2 de alma alanndaki kuyulara ait faktr analizi sonular verilmitir. Liu ve arkadalar
(2003), faktr yklerini kuvvetli (< 0.75), lml (orta) (0.75-0.50) ve zayf (0.50-0.30) olarak
snflandrmtr. Faktr analizinde faktr saysnn belirlenmesinde zdeer gz nnde bulundurulur.
zdeeri 1 den byk olan faktrler belirlenir ve bunlarn says faktr says olarak gz nne alnr.
izelge incelendiinde zdeeri 1den byk olan 4 faktr olduu grlmektedir. Bu 4 faktr toplam
varyansn % 91.228ini aklamaktadr.

lk Faktr toplam varyansn % 56.194n aklamaktadr. 1. Faktr Na, EC, TDS, Cl, K, SO4, HCO3
ve OM parametreleri oluturmutur. Bu faktrde Na, TDS, EC, Cl ve K pozitif ynde gl, SO4,
HCO3 ve OM ise pozitif ynde orta derecede etkilidir. Bu faktrdeki parametreler incelendiinde bu
faktrn tuzluluk faktr olduu grlmektedir. kinci faktr toplam varyansn % 16.768 ini aklamakta
olup, bu faktrde sertlik, nitrat ve magnezyum pozitif ynde gl, Ca pozitif ynde orta dereceli, CO3
ise negatif ynde orta derecede etkili olduu belirlenmitir. Bu faktrdeki parametreler, bu faktrn
sertlik ile ilgili olduu ve ayrca Nitrat kirliliinde bu faktrn ierisinde olduu belirlenmitir. nc
faktr ise toplam varyansn % 10.913n aklam ve bu faktrde pH gl ynde pozitif etkili CO3
ise negatif ynde orta derecede etkili olduu tespit edilmitir. Bu faktrnde pH faktr olduu ve u
faktrde olan kuyularda pH nn daha yksek olduu belirlenmitir. Drdnc faktr ise toplam
varyansn %7.354 n aklad belirlenmi ve bu faktrde sadece bor parametresi olduu ve pozitif
ynde gl temsil edildii belirlenmitir.

Faktr analizi sonucunda 15 tane parametre 4 faktrde aklanmtr. Ancak bununla birlikte burada
nemli olan hangi kuyularda hangi faktrlerin etkili olduunun belirlenmesidir. Bunun iin rnek alnan
noktalarn her bir faktrdeki faktr skor deerlerinin incelenmesi gerekmektedir. Su alnan noktalarn
faktr skor deeri arttka, o kuyudaki sorunda art gstermektedir. Su alnan noktalara ait faktr skor
deeri izelge de verilmektedir.

Parametre Faktr 1 Faktr 2 Faktr 3 Faktr 4
Na

0.957 -0.190 -0.059 0.076
TDS 0.875 0.468 -0.018 -0.013
EC 0.868 0.480 -0.023 -0.050
Cl

0.834 0.239 0.012 0.380
K 0.774 0.473 0.042 -0.068
SO
4
0.745 0.556 -0.045 -0.287
HCO
3

0.738 0.554 0.007 0.320
OM 0.689 -0.123 0.009 0.600
Sertlik 0.381 0.917 0.007 -0.058
Nitrat 0.095 0.916 -0.128 0.214
Mg 0.224 0.903 -0.212 -0.139
Ca 0.532 0.723 0.343 0.080
CO3 0.036 -0.694 -0.656 -0.127
pH -0.022 -0.216 0.948 0.031
Bor 0.036 0.058 0.06 0.796
zdeerler 8.429 2.515 1.637 1.103
Aklama Pay (%) 56.194 16.768 10.913 7.354
Birikimli aklama
pay
56.194 72.962 83.874 91.228
120

izelge incelendiinde Faktr 1in skor deerinin 2.74 ile en fazla Suluova 2 nolu kuyuda, en az ise -
0.82 ile Gmhacky 2 nolu kuyuda olduu grlmektedir. Faktr 1 in aklad ve 8 tane
parametre ile tanmlanan tuzluluk sorunu da tek bir deer ile aklanmtr. Ayn ekilde faktr 2 de en
fazla Amasya 2 nolu kuyuda, en az ise Gmhacky 1 nolu kuyuda sorun oluturmutur. Faktr 3 de
tanmlanm olan pH ise en fazla Gmhacky 7 ve en az ise Gmhacky 1 nolu kuyuda sorun
olmutur. Faktr 4 de aklanan bor ise en ok Suluova 3 nolu kuyuda sorun olduu belirlenmitir.

3.3 Piper Diyagram
Bu blmde yeraltsularnn kkensel snflamasn yapabilmek iin Piper Diyagram hazrlanmtr
(ekil 5).alma alanndaki sularn 2010, 2011 ve 2012 yllarndaki ortalama deerleri kullanlarak
Piper diyagram hazrlanmtr.

ekil 5. Piper diyagram

ekil 5 incelendiinde alma alannda 5 farkl zellikte su olduu grlmektedir. Diyagramda 1
numaral blgedeki sular Magnezyum-Bikarbonat tipinde sular gstermektedir. alma alannda
1.blgede 10 tane rnek olduu grlmektedir. Bu alanda bulunan sular tatl su snfnda
bulunmaktadr. 3 numaral blge Sodyum klor tipinde sularn olduu blgeleri gstermektedir. Alandaki
Amasya 2 numaral kuyunun su tipi Na-Cl tipinde olduu belirlenmitir. Piper diyagramnda 4 numaral
blgede sodyum-bikarbonat tipinde sular gsterilmektedir. ekil incelendiinde 4 numaral blgede
Gmhacky 1 numaral kuyunun olduu grlmektedir. Piper diyagramnda 5 ve 6 numaral
blgeler karm ierisinde olan sular gstermektedir. Ancak sularn ierisindeki anyon ve katyonlar
arasnda fark bulunmaktadr. 5 numaral blgedeki sularda Kalsiyum-Sodyum ve Bikarbonat tipinde
iken, 6 numaral blgedeki sular ise Kalsiyum, Sodyum ve Bikarbonat zellii gstermektedir. Suluova
3 numaral kuyu 6. Blgede yani Ca-Na-HCO
3
tipinde su ve Amasya 2 numaral kuyu ise 5. Blgede
ve Ca-Mg-Cl tipinde su olduu belirlenmitir.

alma alanndaki sularn byk blm Magnezyum-Bikarbonat tipinde sulardan olutuu bununla
birlikte baz sularda ise Na ve Cl deerlerinin daha fazla olduu tespit edilmitir.

121

izelge 3. Kuyulara ait faktr skor deerleri ve sulama suyu kalite parametreleri

3.4 Sularn Sulama Asndan Deerlendirilmesi
Sular tarmsal, ime ve kullanma ile sanayii amal olarak kullanlmaktadr. Bu nedenle sularn
ncelikle kullanm amalarna uygun bir kalitede olup olmadnn belirlenmesine ihtiya
duyulmaktadr. Sularn sulamaya uygunluunu belirlenmesi amacyla birok farkl snflandrma
yntemi kullanlmaktadr. almada sularn sulamaya uygunluklarnn belirlenmesi amacyla sularn
elektriksel iletkenlik ve sodyum adsorbsiyon oranlar (SAR) kullanlarak ABD tuzluluk diyagram
hazrlanmtr. Bu grafikte sulama sular; yatay eksende tuzluluk zarar, C
1
,C
2
,C
3
ve C
4
dey
eksende ise sodyumluluk zarar S
1
,S
2
,S
3
ve S
4
olmak zere toplam 16 snfa ayrlmtr.

ekil 6 da alma alanna ait ABD tuzluluk diyagram verilmitir. Diyagram incelendiinde alandaki su
rneklerinin ok deiken zellikte olduu grlmektedir. Sularn sulamaya uygunluklarnn
belirlenmesi amacyla yaplan hesaplamalar izelge 3 de verilmitir.
Alanda Suluova 2 numaral kuyunun C
4
S
2
snfnda olduu ve alanda sulama asndan en problemli
su olduu belirlenmitir. Bununla birlikte Suluova 3, Amasya 1, 2, 3 ve Gmhacky 6 numaral
kuyular C
3
S
1,
Gmhacky 1 numaral kuyu C
2
S
2
ve dier kuyular ise C
2
S
1
snfnda olduu
belirlenmitir. Alandaki sularda genelde sodyum sorununun olmad bununla birlikte tuzluluk problemi
olduu grlmtr. Suluova ve Amasya Blgesindeki yeralt sularnn Gmhacky blgesine gre
daha tuzlu olduu belirlenmitir.

Faktr
1 skor
deeri
Faktr
2 skor
deeri
Fakt
r 3
skor
dee
ri
Faktr
4 skor
deeri
EC
SA
R
Suyu
n
Snf
RSC KI PI MR
Gmhacky
1
0.36 -1.86 -1.64 -0.23 0.6
3
12.
1
C2S
2
3.95 12.
6
124.
7
48.5
Gmhacky
2
-0.82 0.21 0.64 1.83 0.6
5
0.6
8
C2S
1
-1.03 0.2
0
68.8
8
36.6
Gmhacky
3
-0.30 -1.37 -1.61 -0.36 0.4
2
7.0
7
C2S
1
2.11 6.7
6
126.
8
48.1
Gmhacky
4
-0.68 -0.18 0.51 -0.34 0.5
1
0.7
3
C2S
1
-0.85 0.2
5
73.4
5
32.3
Gmhacky
5
-0.48 0.05 0.17 -0.26 0.6
6
0.8
7
C2S
1
-0.59 0.2
6
75.4
6
39.8
Gmhacky
6
-0.19 0.64 -0.15 -0.14 0.9
3
1.2
3
C3S
1
-2.37 0.3
2
70.8
9
45.2
Gmhacky
7
-0.61 -0.57 1.22 -0.52 0.4
2
1.0
5
C2S
1
-0.40 0.4
3
85.6
6
31.7
Gmhacky
8
-0.69 -0.46 1.12 -0.48 0.4
2
0.7
8
C2S
1
-0.68 0.3
0
79.2
4
31.8
Suluova1 -0.28 -0.10 0.83 -0.42 0.7
0
0.7
7
C2S
1
-1.24 0.2
2
85.8
2
56.3
Suluova2 2.74 0.16 0.91 -1.11 2.3
0
5.4
8
C4S
2
-1.77 1.1
8
80.4
9
38.6
Suluova3 1.46 -0.41 0.17 2.57 1.3
7
4.9
1
C3S
1
3.44 1.4
1
91.4
0
32.7
Amasya1 -0.43 0.36 0.12 -0.34 0.7
6
0.4
8
C3S
1
-2.29 0.1
3
71.9
1
53.1
Amasya2 0.50 1.90 -1.10 -0.62 1.5
2
0.9
2
C3S
1
-6.18 0.1
8
75.2
7
69.1
Amasya3 -0.54 1.62 -1.19 0.42 1.1
9
0.9
6
C3S
1
-3.62 0.2
1
72.9
6
58.5
122

ekil 6.ABD tuzluluk diyagram

Sularn sulamaya uygunluklarnn deerlendirilmesi amacyla hesaplanan deerleri izelge 3 de
verilmitir. izelge 3 incelendiinde Gmhacky 1 ve Suluova 1 numaral kuyularn RSC
deerlerinin 2.5 den byk olduu ve sulamaya uygun olmadklar belirlenmitir. Gmhacky 3
numaral kuyunun deeri ise 1.25 ile 2.5 arasnda olduu ve sulamaya orta dzeyde uygun olduu
tespit edilmitir. alma alanndaki dier kuyularda ise RSC asndan her hangi bir sorun olmad
belirlenmitir.

alma alanna ait Kellyi indeksi deerleri incelendiinde Gmhacky 1 ve Gmhacky 3
numaral kuyularn deerinin ok yksek olduu, bunun nedeninin ise Na deerinin yksek
olmasndan kaynakland belirlenmitir. Bununla birlikte alanda Suluova 2 ve 3 numaral kuyularda da
Kelly indeksi deerlerinin 1 den byk olduu ve sulama asndan sorun olduu belirlenmitir.
Yeraltsularnn Permeabilite indeksi deerleri incelendiinde sularn 1. ve 2. snf olduu belirlenmitir.
Sularn % 29 unun permeabilite indeksine gre 2. Snf yani orta dzeyde kullanlabilir, geri kalanlarn
ise permeabilite indeksine gre 1. Snf yani sulama asndan ok uygun olduu belirlenmitir.

Sulamaya uygunluk asndan incelenen dier bir zellik ise magnezyum zarardr. Alandaki 4 adet
kuyunun MR oran %50 den fazla olduu ve sulama asndan sorun olduu, dier kuyularda ise MR
deerinin sulama asndan her hangi bir sorun oluturmayaca belirlenmitir. Bununla birlikte baz
kuyularda ise deerlerin snr deere ok yakn olduu tespit edilmitir.

4 SONU
Yeralt sular tarmsal veya endstriyel nedenlerden dolay kirlilie maruz kalabilmektedir. Bu nedenle
yeraltsularnn srekli olarak izlenmesi gerekmektedir. zellikle sulama amacyla yeraltsuyunun
kullanld blgelerde izleme ve deerlendirme daha da nem tamaktadr. Amasya li yeraltsuyu
kullanmnn ok fazla olduu bir blge olup yeraltsuyu ile sulama yapan birok sulama birlii
bulunmaktadr. Sularn kalitelerinin incelemek amacyla farkl blgelerden seilen 14 adet yeraltsuyu
kuyusundan su rnekleri alnm farkl yntemler ile deerlendirilmitir.
2010, 2011 ve 2012 yllarnda alnan rneklerin ortalama deerleri kullanlarak kmeleme analizi ve
faktr analizi yaplmtr. Kmeleme analizine gre 14 adet yeraltsuyu kuyusu 2 gruba ayrlmtr.
Faktr analizine gre ise alanda 4 farkl faktr olduu tespit edilmitir. Faktrlerin etkili olduu kuyular
belirlemek amacyla faktr skor deerleri hesaplanmtr. Faktr 1 de tanmlanan tuzluluk ile Faktr 3
de tanmlanan pH nn en ok Suluova 2 numaral kuyuda, Faktr 2 de tanmlanan Nitrat kirliliinin en
ok Amasya 2 numaral kuyuda ve Faktr 4 de tanmlanan Borun ise Suluova 3 numaral kuyuda etkili
olduu belirlenmitir.

123

Piper diyagram yardmyla sularn tipleri belirlenmi ve alanda farkl zelliklere sahip sularn olduu
belirlenmitir. ABD tuzluluk diyagramna gre sular sulamaya uygunluklarna gre snflandrlm ve
alandaki sularn tuzluluk asndan 2. 3. ve 4. snf olduu tespit edilmitir. Amasya Merkeze bal
blgeler ile Suluovada bulunan yeraltsularnn sulama asndan sorun oluturacak dzeylerde tuzlu
olduu ve bu nedenle bu alanlarda tuza dayankl bitkiler yetitirilmesi gerekmektedir. Ayrca bu
alanlarda sularn topraklarda tuzluluk sorunu yaratmamas iin suyu daha tasarruflu kullanan sulama
yntemlerinin uygulanmas nerilmektedir.
Bununla birlikte baz kuyularda tuzluluk sorunu olmamasna ramen bu kuyularda RSC, Kelly indeksi
ve MR deerlerinin sorun oluturabilecek deerlerin zerinde olduu tespit edilmitir. Bu nedenle bu
kuyularn olduu blgelerde de sularn sulamada kontroll bir ekilde kullanlmas nerilmektedir.
Sularn kalitelerinin srekli olarak gzlem altnda tutulmas ve sorun oluabilecek kuyularn olduu
blgelerde gerekli nlemlerin alnmas gerekmektedir. Amasya Blgesinin kurak ve yar kurak bir
blgede olmas nedeniyle ar bir buharlama sz konusudur. Bu nedenle sulamada kullanlan
sularda tuzluluk sorunu olmas bu durumu daha da vahim hale getirmektedir. Bu nedenle bu sular ile
sulanan topraklarn tuzluluk durumlarnn incelenmesi ve izlenmesi gelecekte olabilecek sorunlarn
nne gemek iin ok nem tamaktadr.

5 KAYNAKLAR

[1] Arslan, H. (2012). Spatial and temporal mapping of groundwater salinity using ordinary kriging and
indicator kriging: The case of Bafra Plain, Turkey. Agricultural Water Management, 113:57-63
[2] Arumugam, K., Elangovan, K. (2009). Hydrochemical characteristics and groundwater quality
assessment in Tirupur Region, Coimbatore District, Tamil Nadu, India. Environ Geol. 58:1509
1520.
[3] Ayyldz, A., 1990. Sulama Suyu Kalitesi ve Tuzluluk Problemleri. Ankara niversitesi, Ziraat
Fakltesi Ders Kitab 344, Ankara.
[4] Bhattacharyya, R., Kumar, M., Padhy, P.K. (2012). Index Analysis, Graphical and Multivariate
Statistical Approaches for Hydrochemical Characterisation of Damodar River and its Canal
System, Durgapur, West Bengal, India; International Research Journal of Environment
Sciences,2(2), 53-62.
[5] Doneen, L.D. (1964). Notes on water quality in agriculture; Published as a water science and
engineering paper 4001, Department of water sciences and engineering, Univ. of California.
[6] El-Sayed E. O.(2012). A Proposed Model to Assess and Map Irrigation Water Well Suitability
Using Geospatial Analysis, Water,4, 545-567.
[7] Jeevanandam, M., Kannan, R., Srinivasalu, S., Rammohan, V. (2006). Hydrogeochemistry and
groundwater quality assessment of lower part of the Ponnaiyar River Basin, Cuddalore district,
South India. Environmental Monitoring and Assessment, 132(1), 263274.
[8] Kelly, W. P.(1940). Permissible Composition and Concentration of Irrigated Waters. Proc A S C F,
1940, 66, 607.
[9] Kumari, R., Singh, C.K., Datta, P.S., Singh, N., Mukherjee, S. (2012). Geochemical modelling,
ionic ratio and GIS based mapping of groundwater salinity and assessment of governing
processes in Northern Gujarat, India. Environ Earth Sci. doi:10.1007/ s12665-012-2067-3.
[10] Liu, C.W., Jang, C.H., Chen, C.P., Lin, C.N., Lou, K.L. (2008).Characterization of groundwater
quality in Kinmen Island using multivariate analysis and geochemical modeling. Hydrological
Processes, 22: 376383.
[11] Piper, A.M., 1944. A graphic procedure in geochemical interpretation of water analysis.
Transactions of the American Geophysical Union, 25 (6), 914928.
[12] Reza, R., Singh, G. (2010). Assessment of Ground Water Quality Status by Using Water Quality
Index Method in Orissa, India. World Appl. Sci. J. 9 (12): 1392-1397.
[13] zdamar, K., (2001). SPSS ile Biyoistatistik. Kaan Kitapevi, Yayn No: 3-4, Bask, ISBN: 975-
6787-03-1, 452 s.
[14] zdamar, K. (2004). Paket programlar ile istatistiksel veri analizi-2, 5. Bask, Kaan Kitapevi,
Eskisehir.
[15] Sadashivaiah, C., Ramakrishnaiah, C.R., Ranganna, G. (2008). Hydrochemical analysis and
evaluation of groundwater quality in Tumkur taluk, Karnataka state, India; Int. J. Environ. Res.
Public Health5(3) 158164.
[16] Singh, V.K., Bikundia, D.S., Sarswat, A., Mohan, D. (2011). Groundwater quality assessment in
the village of Lutfullapur Nawada, Loni, District Ghaziabad, Uttar Pradesh, India. Environ Monit
Assess.doi:10.1007/s10661-011-2279-0.
124

[17] Stiff, H.A. (1951). The interpretation of chemical water analysis by means of patterns. J Petrol
Tech 3:1517.
[18]Vasanthavigar, M., Srinivasamoorthy, K., Rajiv G.R., Vijayaraghavan, K., Sarma, V.S. (2010).
Characterization and quality assessment of groundwater with special emphasis on irrigation
utility: Thirumanimuttar sub-basin, Tamil Nadu, India. Arab .Geosci. J. DOI 10 1007/s12517-010-
0190-6.
[19] Thivya, C., Chidambaram, S., Singaraja, C., Thilagavathi, R., Prasanna, M.V., Anandhan, P.,
Jainab, I. (2013). A study on the significance of lithology in groundwater quality of Madurai
district, Tamil Nadu (India), Environ Dev Sustain DOI 10.1007/s10668-013-9439-z.
[20] Wanda, E., Monjerezi, Maurice, Mwatseteza, J. F., Kazembe, L. N. (2011). Hydro-geochemical
appraisal of groundwater quality from weathered basement aquifers in Northern Malawi. Physics
and Chemistry of the Earth Parts A/B/C, 36(1415), 11971207.
[21] Ylmaz, V. (2009). Trkiye Akarsular su kalitesi parametrelerinin ok deikenli istatistiksel analiz
yntemleri ile incelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstits,
Konya.

125

BLGE MDRLKLERNDE KALTE KONTROL FAALYETLER KAPSAMINDA
YAANAN GLKLER VE ZM NERLER

Dr. Buket EKNC
Jeof. Yk.Mh., DS 13. Blge Mdrl, zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrl, Antalya
buketari@gmail.com,

Dr. Dilek YAMAN KARAAA
Jeo. Yk. Mh, DS 2. Blge Mdrl, zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrl, zmir
dyaman@gmail.com

ZET
DS projelerinde kalite kontrol faaliyetleri kapsamndaki laboratuvar ve arazi deneyleri Kalite Kontrol
Rehberi esas alnarak yerine getirilmektedir. Kalite Kontrol ube Mdrl projenin bandan
sonunda kadar imalatn uygunluunu kontrol eder. Kalite kontroln eksiksiz olarak yerinde ve
zamannda yaplmas gerekir. Uygunsuz veya eksik kontroller gvenlik asndan telafi edilemeyecek
sonular oluturduu gibi ekonomiye de zarar vermektedir. Bu nedenle kalite kontrolde grev alan
kiilerin grev yetki ve sorumluluklar ok iyi belirlenmeli eitimleri eksiksiz olmaldr. Bu alma Blge
Mdrlklerinde arazi kalite kontrol almalarnda yaanan glkleri ve zm nerilerini
iermektedir.

Anahtar kelimeler: Kalite Kontrol Rehberi (Haziran, 2011), Genelge (2012/05), kalite kontrol
faaliyetleri, arazi laboratuvarlar

1 GR
DSnin temel misyonu; lkemiz su kaynaklarndan faydalanmak, zararlarndan korunmak, bilim ve
teknie uygun olarak, milli menfaatlerimizi gzeten bir yaklamla su ve ilgili toprak kaynaklarmzn
gelitirilmesini salamaktr.

DSnin vizyonu; su kaynaklarmzn gelitirilmesi, korunmas, ynetilmesi konularnda dnya lideri
olmaktr. Devlet Su leri (DS) Genel Mdrl 2023 ylna kadar mevcuda ilave olarak; 3 milyon
hektar alann sulanmasn, 27.000 MW kurulu gcnde HES yaplmasn, ehirlerimize ylda 27,5
milyar m3 su teminini hedeflemektedir (http://www.dsi.gov.tr/kurumsal-yapi/hakkimizda#vizyon).

lkemizde su yaplarn inas temposu yksek bir dnemdedir. Sulama, kurutma, takn koruma,
nehir ulam, su biriktirme ve datm ile ilgili projeler nemli bir yer almtr. Bu projeler byk
zverilerle yrtlmektedir. Projelerin zamannda tamamlanmas iin ngrlen aksaklklarn nceden
tespit edilip giderilmesi gerekir.

2 2012/05 GENELGES, KALTE KONTROL REHBER VE UYGULAMADA YAANAN
PROBLEMLER

(i) Blgeler arasnda Kalite Kontrol Genelgesi (2012/05) esas alnarak uygulama birlii
salanmas, ortak kullanlan deney talimat ve formlarna dayanr. Blgelerde arazide
uygulanan deneyler ve formlar ortak deildir. Deney formlarnn bir ksm akreditasyon
formunda yer almaktadr ancak arazide uygulamaya ynelik deneyler ve deney
formlarnda eksiklikler bulunmaktadr.

(ii) zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrlklerinde antiyelerde grev alan mhendis,
laborant ve yklenici laborantnn arazi eitimindeki eksiklikler tespit edilip
tamamlanmaldr (yerinde permeabilite, geirimli zeminlerde skln yerinde
belirlenmesi vb.).

(iii) Blgelerdeki kontrol mhendisleri ile zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrlnde
alan personeller daha sk ibirlii iinde olmaldr. Bu konuda DS 2. Blge olarak
tm kontrol mhendislerine genelge ve rehber hakknda bilgilendirme toplants
126

yaplm ve kontrol mhendislerinin rehber ve uygulama konusunda bilgi eksiklii
grlmtr.

(iv) zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrlklerinin mhendis ve kadrolu laborant says
yeterli deildir.

(v) zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrlnn bir grevi de kendi laborant
denetiminde yklenici laborant tarafndan yaplan deneyleri kontrol etmektir. DSye
laborant kadrosunda alnan personelin analitik dnen yetkin nitelikte olmas
gerekmektedir. nk DS kadrosunda araziye gnderilen laborantlar antiyelerde
denetleyen konumunda olup yerinde deney sonularna gvenilerek hakedi
verilmektedir.

(vi) antiye laboratuvarlarda ie balanmadan nce mutlaka laborant temini ve cihaz
asndan yeterli hale gelmelidir. Aksi taktirde ie balanmamaldr. Baraj ve Gletlerin
zel teknik artnamelerine ortak malzeme listeleri konulmaldr. Bu listeler gnmz
artlarna gre baraj ve glet laboratuvarlar iin gerekli malzemeler eklinde revize
edilmelidir. Akreditasyon forumda bunlar ortak dokman olarak yer almaldr.

(vii) Proje says ok fazla olduundan uygulamaya gemeden nce artnamelerde
bulunan ou deney zel laboratuvarlara yaptrlmaktadr. zel laboratuvarlarn
kalitesi tartlabilir. Nitekim akreditasyon sistemi tm dnyada olduka ileri bir
dzeyde olmasna ramen Trkiyede zemin ve beton deneyleri asndan akredite
laboratuvar yok denecek kadar azdr. zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrl
artnamede bulunan laboratuvar deney sonularn uygulama aamasnda
grmektedir. Projenin uygulama aamasnda herhangi bir sorunla karlalmas
halinde deney sonular sorgulanamamaktadr.

3 SONU ve NERLER

(i) TAKK Dairesi Bakanlnn nderliinde Blge Kalite Kontrol Mhendislerinin ve
Kontrol Mhendislerinin 2012/5 Genelgesi ve Kalite Kontrol Rehberinin
uygulanabilirlii konusunda bir altay dzenlenmelidir. 2012/05 Genelgesi ve Kalite
Kontrol Rehberine (Haziran, 2011) her koulda mutlaka uyum salanmaldr. Kalite
kontrolde grev alan kiilerin grev yetki ve sorumluluklar ok iyi belirlenmeli
eitimleri eksiksiz olmaldr. Uygulamada yaanan problemler blgeler tarafndan
tespit edilerek gerekirse genelge ve rehber revize edilmelidir.
(ii) zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrlklerinde kalite kontrol faaliyetlerinin salkl
gereklemesi iin Mhendis ve Laborant says arttrlmaldr.
(iii) DS laborant kadrosu, hizmet alm ve yklenici laborant almlarnn meslek lisesi ve
iki yllk yksekokul mezunlar (naat ve Geoteknik Blm gibi) olmas tercih sebebi
olmaldr.
(iv) TAKK Dairesi Bakanl Laboratuvar deneyleri eitimini titizlikle yapmaktadr. Bu
eitimlere Arazi kalite kontrol faaliyetleri eitimi de eklenmelidir. Arazi konusunda
verilen tm eitimler belgelendirilmelidir. Ayrca arazi kalite kontrol almalar
kapsamnda,
a. zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrlklerinde grev alan mhendislere ve
laborantlara arazi almalar konusunda akreditasyon eitimleri gibi bir seri
eitimden geirilmelidir.
b. Yklenici laborantnn eitimi hakknda zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrl
sz sahibi olmaldr. DS 2. Blge Mdrlnde 2012 ylnda antiyelerde grev
yapacak yklenici laborantlarna gayrresmi olarak 10 gn sre ile eitim
verilmitir.
(v) Arazide yaplan her i kayt altna alnmaldr. Bu amala ortak arazi formlar (deney
formu, izelge, ablon vs) oluturulmaldr.
(vi) Arazide yerinde denetimler asndan donanml gezici laboratuvarlar oluturulmal
yerinde denetimlersalanmaldr.
(vii) Akreditasyon kapsamnda Kalite Kontrol ube Mdrlklerinde bulunan tm personel
yetkilendirilmitir. zellikle laborant sknts yaanan laboratuvarlarda yetkilendirilmi
personelin araziye gnderilmesi sz konusudur. Arazide uzun sre grev yapan bir
127

laborantn laboratuvara yeniden uyum salamas g olduundan, laborantlarn
laboratuvar iindeki performans dmektedir. Ayrca i younluu dolaysyla tm
yetkilendirilmi personelin araziye gidebildiinden bu durum akreditasyon iin olumsuz
bir durum yaratmaktadr. Akredite bir laboratuvar srekli olarak en az bir yetkili
personel ile temsil edilmesi gerekir.
(viii) yknden dolay arazi kalite kontrol faaliyetleri ile laboratuvar faaliyetlerinin
birbirinden ayrlmas yerinde olacaktr. Bu konuda zleme ve Kalite Kontrol ube
Mdrl altnda Kalite Kontrol Bamhendislii kurulabilir.
(ix) Her projenin zel teknik artnamesi bulunmaktadr. Bu teknik artnamelere kalite
kontrol genelgesi ve rehberine atf yaplmaldr.
(x) zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrlklerinin amac laboratuvar akreditasyonu kadar
yerinde ve zamannda yaplan kontroller olmaldr. zleme ve Kalite Kontrol ube
Mdrl arazideki uygulamalarna arlk vermeli mhendisler sk sk araziye
giderek Kalite Kontrol arttrmaldr.
(xi) Kalite kontroln eksiksiz olarak yerinde ve zamannda yaplmas iin DS
laborantlarnn yklenicinin alma saatleri ile koordineli almas gerekmektedir.
(xii) Blge Mdrlklerine bal ilgili ubeler, projenin planlama aamasnda yaplan n
almalarda zel laboratuvar seiminde zleme ve Kalite Kontrol ube
Mdrlklerinin grn almaldr mmknse bu deneyler blge laboratuvarlarnda
yaplmaldr.
(xiii) Geirimli ve geirimsiz malzemelerin skma kontrolleri iin akreditasyon forumda
bulunan deney talimat ve formlar uygulamaya ynelik revize edilmelidir.
(xiv) antiye Kalite Kontrol Laboratuvarlarnda yaplan deneylerde tm blgelerde
uygulama birlii olmaldr. Bunun iin ortak cihazlar alnmal ve ortak talimatlar
yaynlanmaldr.
(xv) Arazide akreditasyondaki i tetkiklere benzer ekilde denetimler olmaldr ve bu
denetimler kayt altna alnmaldr.
(xvi) DSnin tm zleme ve Kalite Kontrol ube Mdrlklerinde arazi deneylerinde
uygulama birlii salanmal bu deneylerden de akredite olmak hedeflenmelidir. Ancak
bu hedefe ulamak iin Laboratuvar akreditasyonu gibi srece ihtiya vardr.

4 KAYNAKLAR
Kalite Kontrol Rehberi, Haziran 2011
2012/05 Genelgesi

128

DSDE Y LABORATUVAR UYGULAMALARI

brahim BERKSOY
ube Mdr, DS TAKK Dairesi Bakanl, Kalite Kontrol Koordinasyonu ube Mdrl, Ankara
iberksoy@dsi.gov.tr

1 DS LABORATUVARLARINDA AKREDTASYON ALIMALARI
Bilindii zere deney ve kalibrasyon laboratuvarlarnn yeterlilii iin gerekli olan genel artlar, TS EN
ISO/IEC 17025 Standard ile dzenlenmitir. Bu standarda uygun olarak altn beyan eden
laboratuvarlar yetkili akreditasyon kurulularna bavurarak laboratuvarlarn akredite ettirmektedirler.
lkemizde, Uygunluk Deerlendirme Kurulular (UDK) olarak adlandrlan laboratuvarlar akredite
etmekle yetkili kurulu, ksa ad TRKAK olan Trk Akreditasyon Kurumudur. TRKAKn kurulu
amac, 4457 sayl kurulu yasasnda u ekilde ifade edilmektedir:

Bu Kanun ile, uygunluk deerlendirme kurulularn akredite etmek, bu kurulularn
ulusal ve uluslararas standartlara gre faaliyette bulunmalarn ve bu suretle uygunluk
deerlendirme kurulularnca dzenlenen belgelerin ulusal ve uluslararas alanda kabuln
temin etmek amacyla, merkezi Ankara'da olmak zere Babakanlkla ilgili, zel hukuk
hkmlerine tabi, tzel kiilii haiz, kr amac gtmeyen, idar ve mal zerklie sahip, Trk
Akreditasyon Kurumu, ksa ad TRKAK kurulmutur.

DS Laboratuvarlarnda akreditasyon almalarna 2000li yllarn hemen banda balanlm olup, ilk
etapta, 2004 ylnda Teknik Aratrma ve Kalite Kontrol Daire Bakanlmza bal deney
laboratuvarlar, 19 adet deneyden, TS EN ISO/IEC 17025 standard erevesinde TRKAK tarafndan
akredite edilmitir.

2008 ylnda, Teknik Aratrma ve Kalite Kontrol Daire Bakanl emsiyesi altnda, ubeli
akreditasyon modeliyle blge mdrlklerinde kurulu kalite kontrol laboratuvarlarnn akreditasyonuna
balanlm, 2012 yl itibariyle DS merkez ve blge laboratuvarlarnn tamamnn akreditasyonu
tamamlanmtr.

Mays 2013 tarihi itibariyle TRKAK, DS Teknik Aratrma ve Kalite Kontrol Dairesi Bakanl
Laboratuvarlar ve tm Blge Laboratuvarlarnn akreditasyonunu 2013-2017 dnemini kapsayacak
ekilde 4 yl sreyle yenilemitir.

Uygunluk Deerlendirme Kurulular (UDK) olarak adlandrlan deney ve kalibrasyon
laboratuvarlarnn yeterliliklerinin uluslararas kabul edilmi kriterlere gre deerlendirilmesi,
yeterliliinin onaylanmas ve dzenli aralklarla denetlenmesi anlamna gelen laboratuvar
akreditasyonunun balca hedefleri;

- Laboratuvar faaliyetlerinin gvenirliini artrmak,
- Laboratuvar faaliyetleri sonucu elde edilen deney ve analiz sonularnn ulusal ve uluslararas
lekte tannrln salamak,
- Laboratuvarlarn kalite altyapsn gelitirmek,
- Laboratuvarlarda idari ve teknik bakmdan etkin bir kalite ynetim sistemi uygulamak,
- Uluslararas ticareti kolaylatrmak olarak sralanabilir.

2 Y LABORATUVAR UYGULAMALARI (LU)
evre ve Ormanclk Bakanl tarafndan 9 Mart 2010 tarihli ve 27516 sayl Resm Gazetede
yaymlanan yi Laboratuvar Uygulamalar Prensipleri, Test Birimlerinin Uyumlatrlmas, yi
Laboratuvar Uygulamalarnn ve almalarnn Denetlenmesi Hakkndaki Ynetmelikte, uygulama ile
129

ilgili usul, esas ve ileyi hkmleri ile birlikte iyi laboratuvar uygulamalar prensipleri de belirlenmitir
(Ynetmelik Ek 1).

TRKAKn yukarda anlan 4457 sayl kurulu kanununda, Kurumun grev ve yetkileri arasnda yi
laboratuvar uygulamalar konusunda ulusal izleme otoritesi olarak hizmet vermek de yer almaktadr
(madde 3-f). Bu grev ve yetkiye dayanarak, anlan Ynetmelikte, iyi laboratuvar uygulamalar
bakmndan laboratuvarlarda belgelendirmeye esas denetimleri yapmak zere, TRKAK, Ulusal LU
izleme mercii olarak yetkili klnmtr (Madde 4- ve Madde 6).

Ynetmelik ekinde belirtilen iyi laboratuvar uygulamalar prensipleri erevesinde yrtlecek olan iyi
laboratuvar uygulamalar ile, TS EN ISO/IEC 17025 standardna gre bir kalite ynetim sistemi
kurarak laboratuvar faaliyetlerini yrtmekte olan uygunluk deerlendirme kurulularnn iletmekte
olduklar kalite ynetim sistemini kalc olarak glendirmeleri ve srekli iyiletirmeleri
amalanmaktadr.

yi laboratuvar uygulamalar sayesinde, yrrlkteki kalite ynetim sisteminin etkinliine bal olarak,
TS EN ISO/IEC 17025 standardnda belirtilen genel yeterlilik artlarnn da tesinde, verimlilik ve
iyiletirme srelerinin sistematik hale getirilmesi, bylelikle etkin ve verimli bir laboratuvar
iletmeciliine ulalmas mmkn olabilmektedir. Sonuta, iyi laboratuvar uygulamalar ile amalanan,
laboratuvarda uygulanma olan kalite ynetim sistemini etkili bir ynetim aracna dntrerek,
laboratuvar hizmet kalitesinin gelitirilmesi ve srekli iyiletirilmesi almalarn daha ileri seviyelere
gtrebilmektir.

TS EN ISO/IEC 17025 standardnda belirtilen genel yeterlilik artlarna uygun olarak kurulup
iletilmekte olan kalite ynetim sistemlerinde karlalan tipik zayf ynleri aadaki balklar altnda
toplamak mmkndr:

Kalite Ynetim artlar ile ilgili zayf ynler:
1. Etkili bir dokman ynetim ve kontrol sistemine sahip olmamak (Madde 4.3),
2. Mterilerle ile yaplan hizmet szlemelerinde, hizmet artlarn ve laboratuvar hizmet
kalitesini dorudan etkileyebilecek hususlarda etkin bir gzden geirme sistemine sahip
olmamak (Madde 4.4),
3. Laboratuvarda yrtlmekte olan deney ve analiz sonularna dorudan etkisi olan kritik mal
ve hizmet almlarna ait teknik artlarnn yeterli aklkta, sistematik olarak dokmante
etmemek (madde 4.6),
4. Etkin bir mteri ile ilikiler sistemi (geri besleme ve ikayet ynetimi sistemine) sahip
oluturamamak (Madde 4.7 ve Madde 4.8),
5. Uygun olmayan deney ve/veya kalibrasyon ileminin kontrolnde gelimeye ak, gl,
sistematik ve uygulanabilir bir sistem oluturamamak (madde 4.9),
6. Etkin bir kalite ynetim sistem arac olarak, iyiletirme frsatlarn ortaya karmak ve bunlar
uygulamaya geirmek amacyla yeniliklere ak, gl bir sistematik iyiletirme sistemi
kuramamak (Madde 4.10),
7. Etkin bir dzeltici ve nleyici faaliyet ynetimi sistemi kuramamak, yrtlen bu tr
faaliyetlerde sistematik kk sebep analizlerine ynelememek (Madde 4.11 ve 4.12),
8. zellikle teknik kaytlarn retilmesinde; tam ve eksiksiz kayt tutma, tutulan kaytlara
sonradan eriebilme ve eitli sistematik yntemlerle bu kaytlar deerlendirme hususlarn
kapsayacak ekilde etkin bir kayt ynetim sistemine sahip olmamak (Madde 4.13),
9. Verilere ve gzleme dayal gl bir i tetkik sistemi oluturamamak (Madde 4.14),
10. Gl bir ynetim arac olarak, Ynetimin Kalite Sistemini Gzden Geirme (YGG)
Toplantlarn, stratejik karar alma mekanizmalaryla destekleyerek, yeterinde etkin
kullanamamak (Madde 4.15).

130

Teknik artlarla ilgili zayf ynler:
1. Laboratuvar faaliyetlerinden sorumlu personelin; yetkilendirme kriterlerine uygun olarak
yetkilendirilmesini, alm olduu eitimlerin laboratuvar almalarnda uygulanabilirliinin
salanmasna ynelik olarak etkinliinin deerlendirilmesini ve kariyer planlamasn etkin bir
biimde yapamamak, bu bakmlardan etkili bir personel ynetimi sistemi gelitirememek
(Madde 5.2),
2. Laboratuvarda yrtlmekte olan deney ve analiz sonularn olumsuz ynde etkileyecek olan
yerleim ve evre artlarnn dzeltilmesi almalarna yeterince nem vermemek (Madde
5.3),
3. Standard deney metotlarnn kullanmnda standard metottan sapma anlamna gelebilecek
uygulamalar kayt altna alp, standard d uygulamalarn deney sonularna etkisini yeterince
inceleyip deerlendirmemek (Madde 5.4),
4. Deney ve analizlerde kullanlan laboratuvar cihazlarnn (lme ve izleme cihazlar)
iaretlenmesi, periyodik bakm, onarm ve kalibrasyon ilemlerini kapsayacak ekilde etkili bir
cihaz ynetim sistemi kuramamak (Madde 5.5); deney ve analizlerde kullanlan cihazlarn
izlenebilirlik zincirine balanmasndaki (kalibrasyon ve/veya cihaz dorulama faaliyetleri) ihmal
veya uygulama eksikliklerinden dolay lmlerin izlenebilirliini salamada yetersiz kalmak
(Madde 5.6),
5. zerinde deney veya kalibrasyon ilemi gerekletirilecek numunelerin (laboratuvar tarafndan
numune alnyorsa) uygun bir biimde alnmas, kayt ve kontrol, deney yaplncaya kadar
uygun artlarda bekletilmesi, deney sonrasnda imhas, ahit numune olarak saklanlmas
veya elden karlmas hususlarn kapsayan etkili bir numune ynetim sistemine sahip
olmamak (madde 5.7 ve 5.8),
6. Deney ve kalibrasyon sonularnn kalitesinin gvence altna alnmasna ynelik faaliyetleri (i
kalite kontrol faaliyetleri, laboratuvar ii uyarlk almalar, laboratuvarlar aras karlatrma
veya yeterlik deneyleri) etkili bir biimde sistematik olarak yrtememek (madde 5.9),
7. Sonularn rapor haline getirilmesinde, ilgili deney standartlarnn ngrd bilgileri tam ve
eksiksiz olarak ierecek ekilde, biim ve ierik olarak istenilen kalitede deney
raporu/kalibrasyon sertifikas hazrlamada yeterince etkinlik salayamamak (Madde 5.10).

3 Y LABORATUVAR UYGULAMALARI PRENSPLER
yi Laboratuvar Uygulamalar Prensipleri, yi Laboratuvar Uygulamalar Prensipleri, Test Birimlerinin
Uyumlatrlmas, yi Laboratuvar Uygulamalarnn ve almalarnn Denetlenmesi Hakkndaki
Ynetmelik ekinde (EK-1) belirtilmitir.

4 Y LABORATUVAR UYGULAMALARI LE LGL UYGULAMA ARALARI
yi Laboratuvar Uygulamalar erevesinde, kalite ynetim sistemlerini kalc olarak glendirmek ve
srekli iyiletirmek amacyla teden beri eitli teknikler kullanlmaktadr. zellikle 2. Dnya Sava
sonrasnda istatistiksel kalite kontrol tekniklerinin balangta seri retim yapan imalat sektrnde,
daha sonralar da hizmet sektrnde uygulamaya konulmas ve geen zaman ierisinde bu tekniklerin
srekli gelitirilmesi sonucunda elde edilen yararlar dikkate alnarak, kurulularda verilere dayal karar
destek srelerini glendirici yeni yaklamlar gelitirilmektedir. Bir ynetim arac olarak gemiten
gnmze dnya apnda yaygn uygulama alan bulan kalite ynetim teknikleri ana hatlaryla
kronolojik olarak aadaki ekilde sralanabilir:

- Yzde 100 Kalite Kontrol (Kabul/Red)
- statistiksel Kalite Kontrol
- Kalite Gvence Sistemleri
- Toplam Kalite Ynetimi
- 6 Sigma
131

yi laboratuvar uygulamalarnda amaca uygun olarak en yaygn uygulama alan bulacak olan teknikler
sorun zme teknikleridir. Laboratuvarlarda yrtlen deneysel srelerde yaanabilecek sorunlarn
giderilmesine, tekrarnn nlenmesine ynelik dzeltici ve nleyici faaliyetler, srekli iyiletirme
almalar kapsamnda son derece nemlidir.

Bir btn olarak, gerek karlalan gerekse potansiyel sorunlarn sistematik yol ve yntemlerle
belirlenmesi (kk sebep analizi), giderilmesi, tekrarnn nlenmesi ve bu almalardan edinilen bilgi ve
deneyimin teknolojik bilgiye (rn gelitirme, patent, iyiletirme vb.) dntrlmesi faaliyetlerinin
tamamna karlk gelen sorun zme teknikleri kullanlarak yrtlen faaliyetler, giderek daha fazla
nem kazanmakta, bu tekniklerin kullanlmasna ynelik kurulan sistemler kurulularda gl birer
ynetim aracna dnmektedir.

Dzeltici ve nleyici faaliyetler kapsamnda laboratuvarlarda yrtlmekte olan iyiletirme
almalarnda rastlanan en tipik zayf halka, bu faaliyetlerin balangcnda etkin bir sebep analizi
yaplarak mevcut veya potansiyel soruna neden olan kk sebebin veya sebeplerin verilere dayal
olarak net bir biimde belirlenmemesidir. Bunun sonucu olarak da laboratuvar almalarnda
karlalan sorunlarn zmnde ilk etapta ve ncelikle problemin grnr yznn ortadan
kaldrlmasna nem verilmekte, sorun, ou zaman baka ynleriyle yeniden su yzne
kabilmektedir. Dzeltici ve nleyici faaliyetlerde rastlanlan dier bir zayf halka, yrtlen
almalarn ounlukla dzeltme seviyesinde kalmasdr. Bu durumda, dzeltme sonrasnda
sorunun tekrarlanmasna kar sistematik nemlerin alnmas ou zaman ertelenmekte, nlem
alnm olsa bile alnan bu nlemler ounlukla etkisiz kalmakta, sorun, bir biimde, yeniden ortaya
kmaktadr.

Etkili bir sorun zme yaklam ve uygulama sistemi gelitirmek, iyi laboratuvar uygulamalarnn en
nemli gereklerinden birisidir. Laboratuvarlarda, verilere dayal karar destek srelerinin
glendirilmesi, etkili bir kaynak ynetimi, gl bir iletiim yaps, sistematik bir sorun zme ve
srekli iyiletirme modeli gibi kalite altyapsnn temellerini oluturan alanlarda gl bir kalite ynetim
arac olarak kendisine uygulama alan bulan iyi laboratuvar uygulamalar gelimeye ve gelitirilmeye
ak olup, deiik uzmanlk alanlarnda faaliyet gsteren laboratuvarlarda benimsenmekte ve
uygulama alan giderek genilemektedir.

5 KAYNAKLAR
[1]TS EN ISO/IEC 17025 Deney ve Kalibrasyon Laboratuvarlarnn Yeterlilii in Genel artlar
[2]9 Mart 2010 tarihli ve 27516 sayl Resm Gazetede yaymlanan yi Laboratuvar Uygulamalar
Prensipleri, Test Birimlerinin Uyumlatrlmas, yi Laboratuvar Uygulamalarnn ve almalarnn
Denetlenmesi Hakkndaki Ynetmelik

132

EK-1

1. yi Laboratuvar Uygulamalar Prensipleri (7LU Ynetmelii, Ek1)
1. Test Birimi Ynetimi ve Personel
1.1. Test Birimi Ynetiminin Sorumluluklar
1.1.1. Her test birimi ynetimi test birimlerinin LU prensiplerine uygunluunu salamaktan
sorumludur.
1.1.2. Aadaki grevleri yerine getirir:
a) LU prensipleriyle belirlenen, test kalitesine dorudan etkisi olan, ynetme ve uygulama
grevini yerine getiren btn personelin sorumluluklarn yerine getirmesini salar.
b) almalarn LU prensiplerine uygun ve zamannda gerekletirilmesinde gerekli olan,
kalifiye ve yeterli sayda personel, ekipman, malzemeleri ve dier uygun artlar salar.
c) Btn uzman ve teknik personelin nitelik, eitim, tecrbe ve grev tanm kaytlarn muhafaza
eder.
) Personelin gerekletirilecek almalardaki grevlerini aka anlamasn salar,
gerektiinde bu ynde eitim verir.
d) Uygun ve teknik olarak geerli SPnin kullanlmasn salar, izler, orijinal ve gncelletirilmi
SPyi onaylar.
e) Kalite gvence program oluturur ve gerekli yetki ile sorumlulua sahip ve yeterli sayda
personel grevlendirilerek Kalite Gvence Program sorumluluunu LU prensipleri dorultusunda
uygular.
f) alma balama tarihinden nce her alma iin uygun nitelik, eitim ve tecrbeye sahip
alma yneticisi grevlendirir.
g) alma yneticisinin grevlendirilmesi, grevden alnmas ve grev yerinin deitirilmesini
oluturulan ilgili prosedrlere uygun olarak yapar ve dokmante eder.
) Birden fazla yerde yaplan almalarda, eer gerekli ise, almann btn safhalarn
denetleyebilecek tecrbe, eitim ve nitelie sahip bir ba sorumlu grevlendirir.
h) Ba sorumlunun grevlendirilmesi, grev yerinin deitirilmesi ve grevden alnmasn
oluturulan ilgili prosedrlere uygun olarak yapar ve dokmante eder.
) Dokmante edilmi alma plannn alma yneticisi tarafndan onaylanmasn salar.
i) alma yneticisinin, onaylanm alma plann kalite gvence personeline ulatrmasn
salar.
j) Btn SPnin dosyalanmasn ve muhafaza edilmesini salar.
k) Arivden sorumlu personel grevlendirir.
l) Dzeltici Faaliyet Programnn muhafazasn salar.
m) Test birimlerinin alma gereksinimlerinin karlanmasn salar.
n) Birden fazla yerde yaplan almalarda, alma yneticisi, ba sorumlu, kalite gvence
program ve alma personeli arasndaki haberleme sistemini oluturur.
o) Test ve referans maddelerinin uygun ekilde kimliinin belirlenmesini salar.
) Amaca uygun bilgisayarl sistemlerin kurulmas ve geerliliinin salanmas, altrlmas ve
muhafazas iin LU prensiplerine uygun prosedrler oluturur.
1.1.3 alma safhalar tek test yerinde gerekletiriliyorsa ve test yeri ynetimi atanmsa
1.1.2. numaral maddenin (f), (g), () ve (n) bentleri hari olmak zere dier sorumluluklara sahiptir.
1.2. alma Yneticisinin Sorumluluklar
1.2.1. alma yneticisi almalarn denetiminde almalarn tamamnn yrtlmesinden ve
sonu raporunun hazrlanmasndan sorumludur.
1.2.2. Bu sorumluluklar aadaki faaliyetleri ierir, ancak sadece bu faaliyetlerle
snrlandrlmaz. alma yneticisi;
a) alma plann ve bu planda yaplan deiiklikleri yazl olarak onaylar.
b) alma plannn kalite gvence personeline iletilmesini ve almalarn gerekletirilmesi
esnasnda yaplan deiikliklerin derhal kalite gvence personeline bildirilmesini salar.
c) alma plannn, yaplan deiikliklerin ve SPnin alma personeline iletilmesini salar.
) Birden fazla yerde yaplan almalarda, alma plan ve final raporunda ba sorumlunun
grevi, almalarn gerekletirildii test yeri ve test artlarnn belirtilmesini ve tanmlanmasn
salar.
d) alma plannda belirlenen prosedrlerin izlenmesi, alma plannda sapmalarn
almalarn btnl ve kalitesine etkisinin deerlendirilmesi ve dokmante edilmesi, gerekli ise
dzeltici faaliyetlerin uygulanmas ve almalarn yrtlmesi esnasnda SPde meydana gelen
sapmalarn kabul edilmesini salar.
133

e) Elde edilen tm ham verilerin dokmante ve kayt edilmesini salar.
f) almalarda kullanlan bilgisayarl sistemlerin geerliliini salar.
g) Verilerin geerliliinin ve doruluunun sorumluluunu kabul ettiini gstermek iin final
raporunu imzalar ve tarihini atarak, almann LU prensipleriyle uygunluk derecesini belirtir.
) alma tamamlandktan sonra, alma plannn, final raporunun, ham verilerin ve yardmc
malzemelerin arivlenmesini salar.
h) alma yneticisinin tm almadaki sorumluluklarnn tamam ba sorumluya
devredilemez, bu sorumluluklar; alma plan, deiikliklerin, final raporunun onaylanmas ve LU
uygulanabilirliinin izlenmesini salar.
1.3. Ba Sorumlunun Sorumluluklar
Ba sorumlunun grevlendirildii alma aamalarnn LU prensiplerine uygun olarak
yrtlmesini salar.
1.4. alma Personelinin Sorumluluklar
1.4.1. almann yrtlmesinde grevli tm personel LU prensiplerini bilmek ve
almalarnda uygulamak zorundadr.
1.4.2. alma personeli, ilgili alma planna ve uygun SPye sahip olur. Bu dokmanlarda
belirtilen talimatlara uyar. Talimatlarda oluabilecek sapmalar dokmante eder ve alma
yneticisine veya uygunsa ba sorumluya iletir.
1.4.3. Tm alma personeli, ham verileri annda ve tam olarak LU prensiplerine uygun ekilde
kaydeder ve kaliteli veri olumasn salar.
1.4.4. alma personeli, salk nlemlerini uygulayarak kendileri iin oluan riski en aza indirir
ve almann btnln salar.
1.4.5. almay olumsuz ynde etkileyen salk ve tbbi artlar ilgili kiiye bildirerek
almalarda gerekli nlemlerin alnmasn salar.
2. Kalite Gvence Program
2.1. Genel
2.1.1. Test birimleri, almalarn LU prensiplerine uygun olarak gereklemesini salamak iin
dokmante edilmi kalite gvence programna sahip olur.
2.1.2. Kalite gvence program, ynetim tarafndan grevlendirilen ve dorudan ynetime kar
sorumlu olan, test prosedrlerini bilen kii ya da kiilerce yrtlr.
2.1.3. Bu kii veya kiiler almalarn yrtlmesinde grevlendirilmez.
2.2. Kalite Gvence Personelinin Sorumluluklar ve Denetimleri
2.2.1 Kalite gvence personelinin sorumluluklar aada belirtilmitir.
a) Test birimlerinde kullanlan onaylanm SP ve alma planlarnn kopyalarn muhafaza
eder ve gncelletirilmi faaliyet programna ulaabilir.
b) alma plannn LU prensiplerini karlayacak bilgileri ierdiini dorular, bu dorulamay
dokmante eder.
c) Btn almalarn LU prensiplerine uygun olarak yrtldn belirlemek iin
denetlemeleri yapar.
) Denetlemelerde ayrca alma planlar ve SPnin alma personeline iletilip iletilmedii ve
almalarn bu prosedrlere gre yrtlp yrtlmediini belirler. Denetimler kalite gvence
program SPde belirlendii gibi;
i) alma temelli denetimleri,
ii) Sre temelli denetimleri,
iii) Test birimi temelli denetimleri,
ierir.
d) Bu denetlemelerin kaytlarn muhafaza eder.
e) Metotlarn, prosedrlerin ve gzlemlerin tam olarak aklandn, rapor edilen sonularn
doru ve tam olarak ham verileri yansttn dorulamak iin sonu raporunu denetimle grevlidir.
f) Denetleme raporlarn hazrlar ve hemen ynetime, alma yneticisine, eer varsa ba
sorumlu ve dier yneticilere de iletir.
g) Final raporu ile birlikte denetleme ekli ve tarihi, denetlenen alma aamalar, ynetime,
alma yneticisine ve varsa ba sorumluya belirli tarihlerde yaplan denetlemelerin sonucunu da
ierecek ekilde belge hazrlar ve ynetime, alma yneticisine ve varsa ba sorumluya sunar.
Bu belge, sonu raporunun ham verileri yansttn dorular.

134

3. Test Birimi
3.1. Genel Hkmler
3.1.1. Test birimleri, almann geerliliini ve gvenilirliini tehlikeye sokacak etkileri en aza
indirgeyecek ve almann gereksinimlerini karlayacak uygun bykle, yapya ve yerleime
sahip olur.
3.1.2. almalarn uygun olarak yrtlmesini salamak zere farkl faaliyetler iin test birimleri
uygun ekilde planlanr.
3.2.Test Sistemi
3.2.1. Test birimleri, tehlikeli olduu bilinen veya phelenilen madde ve organizmalarla ilgili test
sistemlerinin ve projelerin izolasyonunu salamak iin, yeterli sayda oda veya alanlara sahip olur.
3.2.2. Test sistemlerinin bozulmas kabul edilebilir seviyede tutmak amacyla, hastalklarn
tehisi, tedavisi ve kontrol iin uygun odalar veya alanlar olur.
3.2.3. Malzemelerin ve tehizatlarn muhafazas iin uygun depolar olur. Bu depolar, test
sistemleri iin ayrlan odalar veya alanlardan ayr olur ve kirlenmeye veya bozulmaya kar uygun
koruma salayacak ekilde dzenlenir.
3.3. Test ve Referans Maddeleri
3.3.1. Test ve referans maddelerinin kabul, depolanmas ve test maddelerinin bir tayc ile
kartrlmas iin ayr odalar veya alanlar dzenlenir.
3.3.2. Test maddelerinin depoland odalar veya alanlar test sistemlerinin bulunduu oda veya
alanlardan ayr olur.
3.3.3. Depolar tehlikeli maddelerin gvenli muhafazasnn temini ve kimliinin, deriiminin, saflk
ve kararllnn korunmasn salayacak ekilde dzenlenir.
3.4. Ariv
3.4.1. Ariv, test ve referans maddelerinin, final raporunun, ham verilerinin ve alma plannn
ve alma ile ilgili her trl dokmann depolanmas gvenli, kontroll giri-k da salayacak
ekilde dzenlenir. Ariv, iindekileri zamansz bozulmadan koruyacak ekilde planlanr.
3.5. Atk Bertaraf
3.5.1. Atk bertaraf ve muamelesi, almalarn btnln tehlikeye atmayacak ekilde
yaplr. Atklarn uygun bir ekilde toplanmas, depolanmas, bertaraf artlar, temizlenmesi ve
tanmas iin talimatlar bulundurulur.
4. Cihazlar, Malzemeler ve Reaktifler
4.1. almalarla ilgili evresel faktrlerin denetimi, verilerin elde edilmesi, saklanmas ve tekrar
kullanlmas iin kullanlan cihazlar, bilgisayarl sistemler dhil, uygun ekilde yerletirilir, yeterli
kapasite ve tasarma da sahip olacak ekilde planlanr.
4.2. almalarda kullanlan cihazlar SPye gre periyodik olarak denetlenir, temizlenir, bakm
ve kalibrasyonu yaplr. Bu faaliyetlerin kaytlar muhafaza edilir. Eer mmknse kalibrasyon,
ulusal ve uluslararas lm standartlaryla izlenebilirlii salayacak ekilde olur.
4.3. almada kullanlan cihazlarn ve malzemelerin test sistemini olumsuz ynde etkilememesi
salanr.
4.4. Kimyasallar, reaktifler ve zeltiler, mmknse deriimi de belirtilerek, son kullanma tarihi
ve zel depolama artlarn ierecek ekilde tanmlanr ve etiketlenir. Kayna, hazrlanma tarihi ve
kararll ile ilgili bilgilerin mevcut olmas salanr. Son kullanma tarihi dokmante edilen
deerlendirme ve analiz sonularna dayal olarak uzatlabilir.
5.Test Sistemleri
5.1. Fiziksel / Kimyasal
5.1.1. Fiziksel ve kimyasal verilerin elde edilmesinde kullanlan cihazlar uygun ekilde
yerletirilir, yeterli kapasite ve uygun tasarma sahip olmas salanr.
5.1.2. Fiziksel ve kimyasal testlerin btnl salanr.
5.2. Biyolojik
5.2.1. Verilerin kalitesini salamak iin biyolojik test sistemlerinin bakm, kontrol, muhafazas
ve depolanmas iin uygun artlar oluturulur ve srdrlr.
5.2.2. Yeni alnan hayvan ve bitki test sistemleri, salk durumlar deerlendirilene kadar mevcut
sistemlerden ayr yerlerde tutulur. Eer normal olmayan lm veya hastalklar olursa bu sistemler
almalarda kullanlmaz ve mmknse insancl yollardan yok edilir. Test balama tarihinde, test
sistemlerinde almann gerekletirilmesini olumsuz etkileyebilecek koullarn ve hastalklarn
olmamas salanr. alma sresince test sisteminde meydana gelen hastalklar veya
yaralanmalar, eer almalarn btnlnn srdrlebilmesi iin gerekli ise izole edilir ve
tedavisi yaplr. almadan nce ve alma sresince, meydana gelen hastalklarn tehis ve
tedavisi kayt edilir.
5.2.3. Test sistemlerinin kayna, geli tarihi, geli koullar kayt ve muhafaza edilir.
135

5.2.4. Biyolojik test sistemleri, test ve referans maddelerine ilk uygulamadan nce uygun bir
sre test evresine uyum salamas iin bekletilir.
5.2.5. Test sistemlerini uygun bir ekilde tanmlamak iin, gerekli btn bilgiler test sisteminin
barnak veya konteynerler zerinde bulunur. alma sresince barnak veya konteynerlerden
alnan test sistemlerinin uygun kimlii tamas salanr.
5.2.6. Kullanm sresince test sistemlerine ait, barnaklar veya konteynerler uygun aralklarla
temizlenir ve salk koruma tedbirleri alnr. Test sistemi ile temas eden btn malzemelerin
almaya engel olacak seviyede kirlilik tamamas salanr. Hayvan yataklar uygun tarm
uygulamalarna gre deitirilir. Kullanlan haere ilalar dokmante edilir.
5.2.7. Sahada kullanlan test sistemleri almalar engelleyebilecek, nceden kullanlm
pestisit ve toz srklenmesine maruz kalmayacak ekilde yerletirilir.
6. Test ve Referans Maddeleri
6.1. Kabul, Muamele, rnekleme ve Depolama
6.1.1. Test ve referans maddelerinin zellikleri, kabul tarihi, son kullanma tarihi, alnan orijinal
miktar, almalarda kullanlan miktar kayt edilir ve kaytlar muhafaza edilir.
6.1.2. Test ve referans maddelerinin safln ve kararlln temin etmek kirlenmeye ve
karmaya meydan vermemek iin muamele, rnekleme ve depolama artlar tanmlanr.
6.1.3. Depolama kaplarnda kimlik bilgileri, son kullanma tarihi ve zel depolama talimatlar
bulundurulur.
6.2. Karakterizasyon
6.2.1. Btn test ve referans maddeleri kod, kimyasal kod numaras (CAS No), ad ve biyolojik
parametreler gibi ifadeleri iererek uygun ekilde tanmlanr.
6.2.2. Her almada, her bir test veya referans maddesi iin tanm seri numaras, saflk,
bileim, deriim ve dier belirleyici zellikleri ierir.
6.2.3. Test maddelerinin sponsor tarafndan salanmas durumunda, almaya konu olan test
maddesinin kimliinin dorulanmas iin test birimi ve sponsor arasnda ibirlii ile oluturulan bir
mekanizma oluturulur.
6.2.4. Tm almalar iin test ve referans maddelerinin test koullarnda ve depolama
artlarnda kararllnn bilinmesi salanr.
6.2.5. Test maddesi bir tayc ile uygulanyorsa bu tayc iindeki kararll, deriimi ve
homojenlii belirlenir. Saha almalarnda test maddelerinin kararll, deriimi ve homojenlii,
laboratuvar deneyleriyle belirlenebilir.
6.2.6. Her bir test maddesi serisinden analitik amalarla alnan rnekler ksa sreli almalar
hari btn almalar iin muhafaza edilir.
7. Standart alma Prosedrleri
7.1. Test birimleri tarafndan retilen verilerin kalitesini ve btnln temin etmek iin test
birimleri ynetimi tarafndan onaylanm yazl SP bulundurulur. SPde yaplan
gncelletirmeler test birimleri ynetimi tarafndan onaylanr.
7.2. Her bir test birimi veya alannda, laboratuvarda gerekletirilen faaliyetlerle ilgili geerli SP
bulundurur. SPye ilave olarak, basl test kitaplar, analitik metotlar, makale ve kullanm
kitapklar kullanlabilir.
7.3. Yaplan alma ile ilgili SPde meydana gelen sapmalar dokmante edilir ve alma
yneticisi, varsa ba sorumlu tarafndan kabul edilir.
7.4. Aada belirtilen test birimleri faaliyet kategorileri ile ilgili SPnin mevcut olmas salanr,
ancak snrlandrlamaz. Bu faaliyetler;
a) Test ve referans maddeleri; kabul, kimlik, etiketleme, muamele, rnekleme ve depolamay,
b) Cihazlar, malzemeler ve reaktiflerinin;
i) Cihazlarn kullanm, bakm, temizlik ve kalibrasyonunu,
ii) Bilgisayarl sistemlerin geerlilik, altrma, bakm, gvenlik, deiiklik kontrol ve
yedeklenmesini,
iii) Malzemeler, reaktifler ve zeltilerin hazrlanma ve etiketlenmesini,
c) Kaytlarn korunmas, rapor hazrlama, depolama ve tekrar kullanm, bilgisayarl sistemlerin
kullanm dhil almalarn kodlanmas, veri toplama, raporlarn hazrlanmas, indeksleme
sistemleri, verilerin kullanmn,
) Mevcut ise test sisteminin;
i) Test sistemi iin yer ve evresel koullarnn hazrlanmasn,
ii) Test sisteminin kabul, nakli, uygun bir ekilde yerletirilmesi, karakterizasyonu,
tanmlanmas ve bakm ile ilgili prosedrlerin salanmasn,
iii) almadan nce, alma sresince ve almann sonucunda test sisteminin hazrlanmas,
gzlemler ve incelemeleri,
136

iv) alma sresi iinde lmek zere veya l bulunan test sistemleri iin uygulanacak
ilemleri,
v) Otopsi ve histopatolojilerini de kapsayacak ekilde rneklerin toplanmas, tanmlanmas ve
muamele edilmesini,
vi) Test sisteminin test planna gre yerletirilmesini,
d) Kalite gvence prosedrlerini,
e) Kalite gvence personelinin, planlama, program yapma, yerine getirme, dokmante etme ve
raporlama denetleme almalarn,
ierir.
8. alma Performans
8.1. alma Plan
8.1.1. Her alma iin, alma balama tarihinden nce yazlm alma plan bulundurulur.
alma plan alma yneticisi tarafndan onaylanr ve Ek-1in 2.2.1. numaral maddesinin (b)
bendinde akland gibi kalite gvence personeli tarafndan LUya uygunluu dorulanr.
8.1.2. alma plannda yaplan deiiklikler, alma yneticisi tarafndan dorulanr, onaylanr
ve alma plan ile birlikte muhafaza edilir.
8.1.3. alma plannda olan sapmalar alma yneticisi veya ba sorumlu tarafndan
tanmlanr, aklanr, kabul edilir ve tarihi belirtilerek alma ham verileri ile birlikte muhafaza
edilir.
8.1.4. Ksa sreli almalarda, genel alma plann desteklemek iin almaya zg ilaveler
kullanlabilir.
8.2. alma Plannn erii
8.2.1. alma plan en az aadaki bilgileri ierir; ancak sadece bu bilgilerle snrlandrlamaz.
Bu bilgiler;
a) alma, test maddesi ve referans maddenin tanmn,
b) Tanmlayc bal,
c) almann amacn ve niteliini aklayan ifadeyi,
) Test maddesinin IUPAC, CAS NO, biyolojik parametreler gibi kod veya isimle tanmn,
d) Kullanlan referans maddeleri,
ierir.
8.2.2. Test birimleri ve sponsor ile ilgili bilgiler;
a) Sponsorun ad ve adresi,
b) Test birimleri ve test yerlerinin ad ve adresi,
c) alma yneticisinin ad ve adresi,
) Ba sorumlunun ad ve adresi, alma yneticisi tarafndan sorumluluuna verilen alma
sahalarn,
ierir.
8.2.3. Tarih;
a) alma plannn alma yneticisi tarafndan imzalanarak onayland tarih. almann
yapld lkede, eer ulusal ynetmelik ve kanunlarla zorunlu ise, alma plannn sponsor ve
test birimleri ynetimi tarafndan imzalanarak onayland tarihi,
b) Teklif edilen test balama ve tamamlama tarihleri,
ifade eder.
8.2.4. Test metotlar, kullanlan ktisadi birlii ve Kalknma Tekilat (OECD) test klavuzlar
veya dier test klavuzlar veya metotlarn referanslar belirtir.
8.2.5. alma ile ilgili konular:
a) Test sisteminin seilme nedenleri,
b) Test sisteminin karakterizasyonu, tr, su, alt su, kayna, says, vcut arlk aral,
cinsiyet, ya ve dier ilgili bilgileri,
c) Uygulama metodu ve seilme nedenlerini,
) Doz seviyesi veya deriim, sklk ve uygulamann sresini,
d) alma prosedrlerinin kronolojik aklamas, btn metotlar, malzeme ve artlar, analiz
eidi ve skl, lmler, gzlemler ve yaplan incelemeler ile eer kullanlyorsa istatistiksel
metotlar ierecek ekilde test plan hakknda ayrntl bilgileri,
ierir.
8.2.6. Kaytlar, muhafazas gereken kaytlarn listesini ierir.
8.3. almalarn Yrtlmesi
8.3.1. Her alma farkl tanmlanr. alma ile ilgili btn maddeler bu tanm tar.
almalardan alnan rnekler orijinin dorulanmas iin tanmlanr. Bu tanm, alma ve rnek
iin izlenebilirlii salayacak ekilde olur.
137

8.3.2. alma, alma planna uygun olarak yrtlr.
8.3.3. almalar sresince retilen veriler annda, doru ve okunakl olarak kayt edilir. Bu
veriler imzalanr veya paraflanr ve tarih atlr.
8.3.4. Ham verilerde yaplan herhangi bir deiiklik nceki kaydn okunmasn engellemeyecek
ekilde yaplr deiiklii yapan kii tarafndan deiikliin nedeni belirtilerek tarihi atlr, imzalanr
veya paraflanr.
8.3.5. Bilgisayarl sistemlerde retilen veriler, veriyi girmekten sorumlu kii tarafndan, veri girii
srasnda tanmlanr. Tasarm verilerde yaplan deiikliklerin orijinal verilerin okunmasn
engellemeyecek ekilde verilerin, muhafazasna, izlenmesine ve denetlenmesine olanak
salayacak bilgisayarl sistemler seilir. Sistemler, verilerde yaplan deiikliklerin, deiiklii
yapan kii tarafndan tarih, elektronik imza, kod gibi bir usul ile belirtilmesine olanak salar.
Yaplan deiikliklerin nedenleri aklanr.
9. alma Sonularnn Rapor Edilmesi
9.1. Genel hkmler
9.1.1. Her bir alma iin sonu raporu hazrlanr. Ksa sreli almalarda, standart sonu
raporuna almaya zg zel eklemeler yaplabilir.
9.1.2. almada grevli ba sorumlular veya aratrmaclar, raporlarn imzalar ve tarihini atar.
9.1.3. Verilerin geerliliinin sorumluluunun kabul edildiini belirtmek iin sonu raporu alma
yneticisi tarafndan imzalanr ve tarihi atlr. LU prensiplerine uygunluk derecesi belirtilir.
9.1.4. Sonu raporunda yaplan ilave ve deiiklikler, nedenleri ak bir ekilde dzeltme
formunda belirtilerek alma yneticisi tarafndan imzalanr, tarihi atlr ve rapora dhil edilir.
9.1.5. Ulusal tescil veya dzenleyici merciin istekleri ile uyumlu bir sonu raporu yeniden
dzenlenirken, yetkililer sonu raporunda deiiklik, ekleme ve dzeltme yapamaz.
9.2. Sonu Raporunun erii
9.2.1. Sonu raporu en az aadaki bilgileri ierir:
a) alma, test ve referans maddelerinin tanmn,
b) Tanmlayc bal,
c) Test maddesinin kod veya isimle tanmlanmas; IUPAC numaras, CAS numaras, Biyolojik
parametreler gibi bilgileri,
) Referans maddesinin isimle tanmlanmas,
d) Test maddesinin, saflk, kararllk ve homojenlii ierecek ekilde zelliklerinin belirtilmesi.
9.2.2. Sonu raporu sponsor ve test birimleri ile ilgili aadaki bilgileri ierir:
a) Sponsorun ad ve adresi,
b) Test birimleri ve test yerlerinin ad ve adresi,
c) alma yneticisinin ad ve adresi,
) Ba sorumlu mevcut ise ve alma yerinin ad ve adresi,
d) Sonu raporuna katk salayan aratrmaclarn ad ve adresi.
9.2.3. Sonu raporu test balama ve biti tarihini ierir.
9.2.4. Sonu raporunda yer alan belge; yaplan denetlemelerin listesi ve tarihleri, denetlenen
aamalar, denetleme sonularnn ynetime, alma yneticisine ve varsa ba sorumluya rapor
edildii tarihleri ieren kalite gvence program belgesidir. Bu belge sonu raporunda ham verilerin
yanstldnn dorulanmasna hizmet eder.
9.2.5. Malzemelerin ve test metotlarnn tanmlanmas;
a) Kullanlan metot ve malzemelerin tanmlanmasn,
b) ktisadi birlii ve Kalknma Tekilat (OECD) test klavuzu veya dier test klavuzu veya
metodun referans gsterilmesini,
ierir.
9.2.6. Sonular;
a) Sonularn zetini,
b) alma plannca gerekli olan btn bilgi ve verileri,
c) statistiki anlamlln belirlenmesi ve hesaplamalar da ierecek ekilde sonularn
sunumunu,
) Sonularn deerlendirilmesi, tartlmas ve uygun olduunda sonuca balanmasn,
ierir.
9.2.7. Depolama; alma plan, test ve referans madde numuneleri, rnekler, ham veri ve
sonu raporunun muhafaza edildii yerleri ifade eder.

138

10. Kaytlarn ve Malzemelerin Saklanmas ve Depolanmas
10.1. Aada belirtilenler, yetkililerin uygun grd srede arivde saklanr:
a) Her bir alma ile ilgili alma plan, ham veriler, test ve referans madde numuneleri,
rnekler ve sonu raporu,
b) Kalite gvence program kapsamnda gerekletirilen btn denetlemelerin kaytlar ve
dzeltici faaliyet programlarnn kaytlar,
c) Personelin nitelikleri, eitim, tecrbe ve grev tanmlar,
) Cihazlarn kalibrasyon ve bakm ile ilgili raporlar ve kaytlar,
d) Bilgisayarl sistemlerin geerlilii ile ilgili dokmanlar,
e) Btn SP ile ilgili gemiten bugne tm dosyalar,
f) evresel izleme kaytlar.
10.2. Gerekli saklama sresinin belirli olmad durumda, herhangi bir alma malzemesinin
son durumu dokmante edilir. Her hangi bir nedenle gerekli saklama sresinden nce elden
karlan rnekler, test ve referans maddeleri iin gerekeleri belirtilerek dokmante edilir. Test ve
referans madde numuneleri ve rnekler kalitesi bozulana kadar saklanr.
10.3. Arivde muhafaza edilen malzemeler, dzenli depolama ve tekrar kullanlabilmeleri iin
indekslenir.
10.4. Ariv, sadece ynetim tarafndan yetki verilen kiiler tarafndan kullanlr. Arive giren ve
kan malzemeler uygun bir ekilde kayt edilir.
10.5. Eer anlamal test birimi veya ariv birimi kapanrsa ve yasal olarak ii devir alan
herhangi bir kurum ya da kurulu yoksa mevcut ariv alma sponsorunun arivine tanr.

139

2012-2013 YILLLARI ARASINDA BELGE YENLEME KAPSAMINDA DS
LABORATUVARLARINDA GEREKLETRLEN TRKAK DI TETKKNN
DEERLENDRLMES

Zeynep Kbra DNMEZ
Kimya Yk. Mh., DS TAKK Dairesi Bakanl, Kalite Kontrol Koord. ube Mdrl, Ankara
donmezk@dsi.gov.tr

1.GR
Akreditasyon, uygunluk deerlendirme kuruluu olarak adlandrlan laboratuvarlarn deerlendirilmesi,
yeterliliklerinin onaylanmas ve dzenli aralklarla denetlenmesini ifade etmektedir. Laboratuvarlarn
idari ve teknik bakmdan yeterlilii, uluslararas standardizasyon kurulular tarafndan yaynlanan ilgili
standardlara uygun olarak yaplan bir akreditasyon ilemi vastasyla tespit ve tasdik edilir. Bu alandaki
standard TS EN ISO/IEC 17025 Deney ve Kalibrasyon Laboratuvarlarnn Yeterlii iin Genel artlar
standarddr. Akredite bir laboratuvarn sonular, ulusal ve uluslararas alanda kabul grr. Bu
bakmdan ok nemli bir gven unsurudur.

Teknik Aratrma ve Kalite Kontrol Daire Bakanlmza bal deney laboratuvarlarnn, TS EN
ISO/IEC 17025 standard erevesinde 2004 ylnda balayan akreditasyon srecine 2008 yl
ierisinde kalibrasyon laboratuvar da dahil edilmi ve 2008 yl ierisinde Blge Mdrlkleri Kalite
Kontrol Laboratuvarlarnn da kapsama dahil edilmesi ile birlikte akreditasyon almalar tm DS
Laboratuvarlarn kapsayacak ekilde almalara balanlm ve TAKK Dairesi Bakanl Merkez
olmak zere, Etlik Su ve Toprak Laboratuvar ve 20 adet Blge Mdrl Kalite Kontrol ve
Laboratuvar ube Mdrl akredite edilmi, 2011 itibariyle 5 adet ube laboratuvarnn akreditasyon
denetimleri gerekletirilmi, 2012 Mart ay itibari ile de ve 25 adet Blge Mdrl Kalite ve
Laboratuvar ube Mdrl akredite edilmitir. Mevcut durumda DS TAKK Dairesi Bakanl
Laboratuvarlar ve tm Blge Laboratuvarlar akredite edilmitir.

2012-2013 yl itibariyle ise tm DS Laboratuvarlar 4 yllk belge yenilemeye tabii tutulmutur. Bu
denetimler sonras 2013 yl Mays ay itibariyle Trkak tarafndan 2016 yl sonuna kadar akreditasyon
belgemizin geerlilii salanmtr.

Belge yenileme denetiminde bulunan uygunsuzluklar bu makalede deerlendirilmi ve DS
Laboratuvarlarnn durumu deerlendirilmitir.DS Laboratuvarlar olarak yaklak 600 a yakn
deneyden akredite olmutur. Kamu sektr ve zel sektr erevesinde, ubeli akreditasyon ve
akredite olmu deney saysnn fazlal sebebiyle en nde kurululardan biri olarak hizmetini
srdrmektedir.

26.11.2012 ve 21.01.2013 tarihleri arasnda TS EN ISO/IEC 17025 Standardna gre tm DS
Laboratuvarlarnda ve Ett Planlama ve Tahsisler Dairesi Bakanl Su ve Toprak Laboratuvar ube
Mdrlnde gerekletirilen d tetkikler (TRKAK) sonucunda elde edilen bulgular incelenerek
deerlendirilmitir.

TS EN ISO/IEC 17025 Standardna gre 4. Madde Ynetim artlarn ve 5. Madde. Teknik artlar
iermektedir. Yaplan d denetimler sonucunda; 4.Madde kapsamnda 40 adet uygunsuzluk, 5.
Madde kapsamnda 148 adet uygunsuzluk olmak zere toplam 160 adet uygunsuzluk tespit edilmitir.
(Baz uygunsuzluklar iin, standarttn her iki maddesinde atfta bulunulmutur.)

TS EN
bulunan

Grafik 1
ilgili bulu

2 TS EN
TS EN I
1.de ver

izelge
4.Madde
TS EN IS
17025 st
Madde
Madde 4
Madde 4
Madde 4
Madde 4
Madde 4
Madde 4
Madde 4
Madde 4
Madde 4
Madde 4
Madde 4
Madde 4
Madde 4
Madde 4
Madde 4

TS EN
dalmla

ISO/IEC 17
uygunsuzluk
1.TS EN ISO
unan uyguns
N ISO/IEC 17
SO/IEC 170
rilmitir.
1. TS EN IS
e Ynetim
SO/IEC
tandard
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
4.8
4.9
4.10
4.11
4.12
4.13
4.14
4.15
ISO/IEC 17
ar Grafik 2d
Uygunsuzluk
Says
025 standar
klarn dalm
O/IEC 17025
uzluklarn da
7025 Standa
025 standard
O/IEC 17025
artlar

Kurulu
Ynetim sis
Dokuman k
Taleplerin, t
Deneylerin
Hizmet ve M
Mteriye h
ikayetler
Uygun Olm
kontrol
yiletirme
Dzeltici faa
nleyici faa
Kaytlarn ko
tetkikler
Ynetimin G
7025 standa
de verilmitir.
0
20
40
60
80
100
120
140
160
M
k
rd 4. Madde
mlar aada
standard 4
almlar
rd 4.Madde
dnn 4. Mad
5 standardn
stemi
kontrol
tekliflerin ve
ve Kalibrasy
Malzemelerin
hizmet
ayan deney
aliyet
aliyet
ontrol
Gzden geir
ard 4. Mad
.
Madde 4. 7dari
40
140
e Ynetim
aki grafikte v
4. Madde Y
e dari artla
desi ve bun
n 4. Maddes
szlemeler
yonlarn Tae
n satn alnm
ve/veya kalib
rilmesi
de Ynetim
bartlar
M
0
artlar ve 5
verilmitir.
netim artla
ar kapsamn
a karlk ge
si ve buna ka
rin gzden ge
erona verilme
as
brasyon ilem
m artlar ile
Madde 5. Tekn
14
5. Madde Te
ar ve 5. Mad
nda bulunan
elen uygunsu
arlk gelen
eirilmesi
esi
minin
e ilgili bulun
nik bartlar
48
eknik artla
dde Teknik
n uygunsuzl
uzluk saylar
uygunsuzluk
Bulunan
uygunsu
saylar
4
4
10
3
0
6
0
0
1
0
3
0
7
1
1
nan uygunsu
r ile ilgili

artlar ile
uklar
r izelge
k saylar

uzluk
uzluklarn
141

Grafik 2. TS EN ISO/IEC 17025 standard 4. Madde Ynetim artlar ile ilgili bulunan
uygunsuzluklarn dalmlar

Sonulara bakldnda en ok uygunsuzluun atf yapld madde TS EN ISO/IEC 17025 standard
Madde 4.3dir. Madde 4.3 Dokuman Kontroln iermektedir. Bunu takiben 4.13 Kaytlarn Kontrol 7
adet, , Madde 4.6 Hizmet ve Malzemelerin satn alnmasndan 6 adet uygunsuzluk bulunmutur. Bu
sonular gsteriyor ki yukarda belirtilen maddelere ilikin laboratuvarlarmzda bir takm sistematik
iyiletirme almalarnn yaplmas gerei bulunmaktadr.
Madde 4. Ynetim artlar ile ilgili bulunan uygunsuzluklardan bazlar yledir;
Standardn 4.10 maddesine gre iyiletirme faaliyetleri kayt altna alnmam.
Mteri ile yaplan grmelerin kaytlarnn tutulmad tespit edildi.
Baz dokmanlarn gncellikleri takip edilmemekte, gncel olmayan dokmanlar kontroll
kopya ile ortamda bulundurulmaktadr.
Dzeltici faaliyet uygulamalarnda sebep analizi yaplmad tespit edildi.
Tedariki Deerlendirmeleri eksik yaplmamaktadr. (TAKK Kalibrasyon Laboratuvarndan
hizmet alnmasna ramen tedariki deerlendirmesi yaplmamaktadr.)
Metot validasyon ve lm belirsizlii raporlarnn ne ekilde ve ne kadar sre, nerede
saklanaca tanmlanmamtr.

3 TS EN ISO/IEC 17025:2005 Standard 5.Madde Teknik artlar kapsamnda bulunan
uygunsuzluklar
TS EN ISO/IEC 17025 standardnn 5. Maddesi ve buna karlk gelen uygunsuzluk saylar izelge
2de verilmitir.

izelge 2. TS EN ISO/IEC 17025 standardnn 5. Maddesi ve buna karlk gelen uygunsuzluk saylar
Madde 5. Teknik artlar
TS EN ISO/IEC
17025:2005
standard Madde
Bulunan
uygunsuzluk
saylar
Madde 5.1 Genel 0
Madde 5.2 Personel 19
Madde 5.3 Yerleim ve evre artlar 15
Madde 5.4 Deney ve Kalibrasyon Metotlar ve metodun geerli klnmas 29
Madde 5.5 Cihazlar 32
Madde 5.6 lmlerin zlenebilirlii 23
Madde 5.7 Numune Alma 0
Madde 5.8 Deney numunelerine ve kalibrasyona gelen cihazlara
uygulanan ilemler
7
Madde 5.9 Deney ve kalibrasyon sonularnn kalitesinin gvencesi 13
Madde 5.10 Sonularn rapor haline getirilmesi 10

4
4
10
3
0
6
0
0
1
0
4
0
7
1
1
0 2 4 6 8 10 12
Madde 4.1
Madde 4.3
Madde 4.5
Madde 4.7
Madde 4.9
Madde 4.11
Madde 4.13
Madde 4.15
Uygunsuzluk Says
142

TS EN ISO/IEC 17025 standard 5. Madde Teknik artlar ile ilgili bulunan uygunsuzluklarn saysal
dalmlar Grafik 3de verilmitir.

Grafik 3. TS EN ISO/IEC 17025 standard 5. Madde Teknik artlar ile ilgili bulunan uygunsuzluklarn
dalmlar

3.1 TS EN ISO/IEC 17025 Madde 5.2 Personel kapsamnda bulunan uygunsuzluklar
Bu madde ile ilgili bulunan genel uygunsuzluklar;
Personel yetkilendirmelerinin eksik olduu tespit edilmitir.
Personelin eitim kaytlarnn eksik olduu tespit edilmitir.
Laboratuvar personelinin eitim ve becerilerine ynelik hedefler oluturulmamaktadr. Hedef
olarak kullanlan alma program ynetim sisteminin etkinliini srekli iyiletirilmesine ynelik
oluturulmamtr.

3.2 TS EN ISO/IEC 17025 Madde 5.3 Yerleim ve evre artlar kapsamnda bulunan
uygunsuzluklar

DS Laboratuvarlar yerleim ve evre artlar bakmndan olduka iyi durumdadr. Fakat deneylerin
yaplmas esnasnda deney sonucunu etkileyebilecek baz kaytlarda eksiklikler tespit edilmitir.
Bunlardan bazlar yledir;
Laboratuvarlarda lm sonularn etkileyebilecek evre koullarna ait kaytlara (scaklk-
nem) ulalamamtr.
Beton kr havuzu scaklnn takip edilmedii ve scaklk kaytlarnda sapmalar olduu
gzlenmitir.

3.3 TS EN ISO/IEC 17025 Madde 5.4 Deney ve Kalibrasyon Metotlar ve Metotlarn Geerli
Klnmas kapsamnda bulunan uygunsuzluklar
Deney ve Kalibrasyon Metotlar ve Metotlarn Geerli Klnmas kapsamnda bulunan baz
uygunsuzluklar yledir;
pH, EC, AKM ve IC de iyon analizleri iin geerli klma almalarnda tekrar retilebilirlik
almasnn yaplmad tespit edilmitir.
Yetkilendirmede isimleri olduu halde lm belirsizlii almalarna katlm salanmad
tespit edilmitir.
yon kromotografi anyon ve katyon analizlerinde kalibrasyon erisinden gelen belirsizlik,
cihazn standart sapma deeri hesaba katlarak, forml kullanlmamtr.
Likit Limitin arpmal cihazla tayini deneyinde tek nokta yntemi ile lm, be nokta
yntemi ile lm metotlarnda personelin eitim etkinlii yeterli bulunmamtr.
Kimya laboratuvarnda, katlm salanan yeterlilik testi analiz almalar ile validasyon,
lm belirsizlii almalarnn, ham veri kaytlarna ulalamamtr.
Los Angeles anma ve metilen mavisi deneyleri iin lm belirsizlii hesaplamalar
yaplmam.
Metot olarak kullanlan standardn en son ve geerli basks kullanlmamt.
0
19
15
29
32
23
0
7
13
10
0 5 10 15 20 25 30 35
Madde 5.1
Madde 5.2
Madde 5.3
Madde 5.4
Madde 5.5
Madde 5.6
Madde 5.7
Madde 5.8
Madde 5.9
Madde 5.10
Uygunsuzluk Says
143

Agrega deneyinde etvde kurutulan numunelerin sabit ktleye ulatna ilikin
herhangibir kontrol yaplmyor ve kayt tutulmuyor.
Hidrometre deneyinde sodyum heksometafosfat zeltisinin pH deeri 6.7/7 olarak
belirlenmitir, deney standardnda gre 8-9 dna kmamas gerekir.
lm belirsizliklerinin elle dorulamas yaplmamaktadr.

3.4 TS EN ISO/IEC 17025 Madde 5.5 Cihazlar kapsamnda bulunan uygunsuzluklar
Cihazlar kapsamnda bulunan baz uygunsuzluklar yledir;
Basn presi ykleme hz 0,3 mPa/s (N/mm
2
s) olarak uygulanmaktadr. Bu deer ilgili
standart (TS EN 12390-3) ve talimatlar (T 0 16 05 39) verilen hz ve toleransn (0,6+-0,2
Mpa/s) dndadr.
Cihaz Bakm ve kalibrasyon plan listesi etkin olarak kullanlmamaktadr. zlenebilirlik
asndan baz cihazlarn cihaz listesinde yer almad, kalibrasyon sklnn yazlmad,
baz cihazlarn kalibrasyonun yaplmad tespit edilmitir. cihazlara bakm yapld halde
bakm kaytlarna ulalamad gzlenmitir.
Cihaz dorulamalarna dorulama talimatna ve dorulama kaytlarna ulalamamtr.
nce malzeme tayini metilen mavisi deneyinde kullanlan metilen mavisi iin ilgili talimatta
en az %98,5 saflkta olmas gerektii belirtilmi olmasna ramen, metilen mavisinin rn
sertifikasnda belirtilen safl %92,1 bu kriteri salamyor.
Likit limit deneyi casagranda cihaznda kauuk tabandaki srama yksekliinin
dorulamas yaplmamakta ve dorulamaya uygun bilye laboratuvarda bulunmamaktadr.
Su ierii ve likit limit deneylerinde kullanlan su ierii kaplar kapaksz ve deneye uygun
deildir.
yon kromotografisi cihaznn ICS 1000 validasyon raporunun laboratuvar tarafndan
uygunluk deerlendirmesinin yapldna ynelik kaytlar bulunamad.
Standarda uygun elek kullanlmamaktadr.
Beton labda kullanlan har kartrcs, sarsma cihaz, kaynatmal su banyosu, elik
ekme makinas, metilen mavisi kartrc, filtre kadnn talimatlarnda belirtilen kriterleri
saladna ilikin geerli klma kaytlarna ulalamad.
Katlama deneyinde kullanlmas gereken 50 mm lik mandrel dzeneinin temin edilmedii
grlmtr.
Zemin danelerinin bal younluunun tayini deneyinde kullanlan su banyosu lme
belirsizlii +- 2.20
o
C olarak kalibrasyon sertifikasnda belirtilmi, deney standard banyo
scakl (20+-1)
o
C olarak belirtilmektedir.

3.5 TS EN ISO/IEC 17025 Madde 5.6 lmlerin zlenebilirlii kapsamnda bulunan
uygunsuzluklar
Cihazlar kapsamnda bulunan baz uygunsuzluklar yledir;
Baz dorulama kaytlarna ulalamamtr. rnein; sertifikal referans malzeme, mikropipet,
otomatik pipet, Los Angeles paralama direnci tayini deneyinde kullanlan andrma bilyeleri.
Talimatta belirtilen dorulama aralklarna gre dorulama yaplmad tespit edilmitir.
Ortofosfat iin QC almas grlmedi.
Saf su cihaznn denetim esnasnda dorulamasna baklm, analizi etkileyecek boyuta (1,7)
iletkenlik olduu ve IC cihazna pik verdii tespit edilmitir.
Deneylerin kullanm aralna gre cihaz kalibrasyonlarnn yaplmad tespit edilmitir.

3.6 TS EN ISO/IEC 17025 Madde 5.8 Deney numunelerine ve kalibrasyona gelen cihazlara
uygulanan ilemler kapsamnda bulunan uygunsuzluklar
Laboratuvarn, gelen numunelerin, Mteri bilgilerinin gizliliini salayacak tedbirleri
almad tespit edilmitir.
Su muhtevasnn tayini deneyinde, etvden karlan numune kapa ak olarak oda
scaklnda soumaya braklmaktadr. Standarta uygun alma yaplmad
gzlenmitir.
Laboratuvarn numuneye vermi olduu kodun, numune laboratuvarda kald srece
numunenin saklanmas sresince numunenin zerinde yer almad tespit edildi.
Laboratuvarda test edilmek zere gelen numuneler zerinde ve bunlarn test sonularnn
kaydedildii deney formlarnda numunenin hangi mteriye ait odluu bilgisi yer
aldndan, numune iaretleme usul uygun bulunmamaktadr.
Laboratuvarda numune etiketlerinin kullanlmad ve numunenin laboratuvar iinde
izlenemedii tespit edildi.
144

3.7 TS EN ISO/IEC 17025 Madde 5.9 Deney ve Kalibrasyon sonularnn kalitesinin gvencesi
kapsamnda bulunan uygunsuzluklar

Baz deneyler iin laboratuvarlar aras karlatrma almasna itirak edildiine dair
kaytlara ulalamamtr.
Baz deneylerde lak sonucu kan z skoru deeri 2-3 aras veya 3 gemi olmasna
ramen konu ile ilgili DF faaliyeti balatlmamtr.
Zemin deneylerinde kullanlan i kalite kontrol numunelerinin kullanm sklnn
tanmlanmad, ayrca i kalite kontrol numunesi olarak kullanlan numunenin
iaretlenmedii, takibinin yaplmad ve kontrol altnda tutulmad tespit edildi.
nce agrega younluk su emme ve bal younluk deneyi iin yaplan tekrarlanabilrilik
almasnda personel bana 4 tekrar yaplm. statistiki deerlendirmede ve
hesaplamalarn salkl olabilmesi iin en az 6 tekrar yaplmaldr.

3.8 TS EN ISO/IEC 17025 Madde 5.10 Sonularn rapor haline getirilmesi kapsamnda bulunan
uygunsuzluklar

Deney sonucu TS 1900-1 Deney 7ye uygun l birimi ile rapor edilmemitir. (kN/m3 yerine
g/cm3 verilmitir.)
Deney raporunda kullanlan deney metotlar tanml deildir.
Deney sonu raporlarnn bazlarnda mteriye ait adreslerin yer almad, ahit numune
saklama bilgilerinin yeterli aklkta olmad tespit edilmitir.
Yaplan deneylere ait deney formlarnda deneyi yapan ve deney sorumlusu ksmlarnda isim
ve imzalar eksiktir.

145

GL YNLER

st ynetimin akreditasyon
sistemini sahiplenmesi.
DS Laboratuvarlar akreditasyon
artlarna uygun, elverili yerleim
artlarna ve laboratuvar
meknlarna sahiptir. Laboratuvar
meknlarnn yenilenmesi byk
lde tamamlanmtr.
Gncel deney standartlarnn
gerektirdii deney cihazlar
laboratuvarlarda mevcuttur.
Laboratuvarlar yeterli cihaz
donanmna sahiptir.
DS TAKK Dairesi Bakanl
tarafndan dzenlenen srekli
eitim faaliyetleri (kurslar ve
seminerler) ile DS
Laboratuvarlarnda grev yapan
teknik personelin (mhendis ve
laborantlar) bilgi ve becerileri
artrlmakta, ayrca dier kurum ve
kurululardan alnan hizmet ii
eitimler sonucu ilgili personelin
yetkinlii gncel gelimeler nda
srekli gelitirilmektedir.
DS Laboratuvarlar idari ve teknik
ynden akreditasyon artlarnn
gerektirdii eitimli ve deneyimli
personele sahiptir.

ZAYIF YNLER

Deney cihazlaryla ilgili cihaz kaytlarnn
tutulmas ve bu kaytlarn etkin takibi
ynnden uygulama eksiklikleri mevcuttur.
Cihaz sicil kartlar, bakm-onarm kartlar,
cihaz kalibrasyon sertifikalar bir btn
halinde cihaz ynetimi anlay ile takip ve
kontrol edilmesi gerekir.
TS EN ISO/IEC 17025 standard kapsamnda
yaymlanan gncel dokmanlarn
kullanlmasnda byk lde etkinlik
salamakla birlikte halen gncel olmayan
dokman ve dokmanlarn kullanlmas sz
konusu olabilmektedir.
lm belirsizlii hesaplamalar yaplrken
belirsizlii etkileyen faktrlerin deimesi
durumunda belirsizlik hesaplarnn yeniden
yaplmas gerekmektedir. Bu konuda
uygulama eksiklikleri mevcuttur.
Dzeltici Faaliyet alannda sebep analizleri
yeterli yaplmamaktadr.
Laboratuvardaki deney sonularn
etkileyecek evre artlar salanmakta fakat
gerekli kaytlar tutulmamaktadr. (scaklk-
nem kaytlar)
Kapsam geniletmeye tabi deneylere ait
kaytlarda eksiklikler mevcuttur. lm
belirsizlii, tekrarlanabilirlik gibi.
Laboratuvarlar aras karlatrma
deneylerine katlnlmakta fakat sonularda z
skoruna ait bilgilerin gerekli
deerlendirmeleri yaplmamaktadr.
Dorulama kaytlarnda eksiklikler
mevcuttur. Kalibrasyon aralklar sk
kullanm aralna gre yaplmamaktadr.
FIRSATLAR

DSi Laboratuvarlar olarak yaklak
600 a yakn deneyden akredite
olmutur. Kamu sektr ve zel
sektr erevesinde, ubeli
akreditasyon ve akredite olmu
deney saysnn fazlal sebebiyle
en nde kurululardan biri olarak
hizmetini srdrmektedir.
Kurum ii veya kurum d olas
yeni mevzuat dzenlemeleriyle
Kalite Kontrol ve Laboratuvar
fonksiyonlarnn genileme olasl.

TEHDTLER

Cihazlarn periyodik kalibrasyonlar antiye
laboratuvarlarndaki cihazlar dahil etkin bir
biimde salanmal ve kalibrasyon
sertifikasndaki bilgilere gre cihazlarn
kullanma karar verilmelidir.

4 KAYNAKLAR
[1] TRKAKn 2012-2013 tarihleri arasnda gerekletirdii denetim sonucu bulunan uygunsuzluk
belgeleri

146

LABORATUVARLARDA SALII VE GVENL
Ouzhan BAL
Gvenlii Uzman,DS TAKK Dairesi Bakanl, Kalite Kontrol Koord. ube Mdrl, Ankara
obal@dsi.gov.tr

ZET
sal ve gvenlii konusunda, lkemizde dnya lkeleri ile kyaslandnda meslek hastalklar ve
i kazas oranlarn azaltlmas nedeniyle birok yasal dzenleme gerekletirilmitir. TS EN ISO/IEC
17025 standardna gre akredite edilmi DS Laboratuvarlar, bnyesinde barndrd yap
malzemeleri analizlerine ynelik laboratuvarlar ile i sal ve gvenlii asnda birok nemli risk
barndrmaktadr. Risklerin azaltlmasnda yneticiler ve laboratuvar alanlarnn doru bir ekilde
bilgilendirilmesi gerekmektedir. Bu almada laboratuvarlarmzda yer alan riskler ve bu risklerin
azaltlmasna ynelik bilgiler verilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Laboratuvar, Sal ve Gvenlii, Laboratuvar Riskleri.

1 GR
lkemizde i sal ve gvenlii alannda daha nce 4857 sayl Kanun kapsam ierisinde yer alan
i sal ve gvenlii almalar 6331 sayl Sal ve Gvenlii Kanununun yrrle girmesi ile
birlikte tamamen i sal ve gvenlii alannda bir uygulama ortaya kmtr. Yeni kanun
kapsamnn temel hedefi, gemi uygulamalarda i sal alannda oluabilecek kaza ve tehlikeler
olduktan sonra nlemlerin alnmasn ngrrken, 6311 sayl yasa dahilinde risk bazl, tehlike
olmadan nce yaplacak olan sistematik faaliyetlere ve almalara odaklanmaktadr.
lke geneline yaylm durumdaki DS Laboratuvarlar TRKAK tarafndan akredite edilerek hizmet
vermektedir. 7 Adet TAKK Dairesi Bakanlnda 26 Adet Blge Merkezinde, 195 Adet ube ve
antiyelerde bulunan toplam 227 adet laboratuvarda yllk 900 bin adet deney ilemi
gerekletirilmektir. DS Laboratuvarnn ana faaliyet konusu DS Genel Mdrl projelerine ynelik
zellikle yap malzemeleri alanlarnda hizmet vermektedir.
Yllk gerekletirilen deneysel ilemlerinin fazlal ve laboratuvarda kullanlan deney aletleri,
laboratuvar ortam, kimyasal sarf malzemeleri gibi faktrler laboratuvarlarda i kazas ve meslek
hastalklar gibi, alanlar olumsuz etkileyecek riskler barndrmaktadr.
Bu almada laboratuvarlarda alan personelin laboratuvar ortam ve deneysel ilemleri ile ilgili
riskler ve karsnda alnacak nlemler hakknda genel bilgiler verilmektedir.

2 RSK ve RSK DEERLENDRMES
Risk, tanm olarak bakldnda bir tehlikenin gerekleme olasl ile, gereklemesi halinde yol
aaca sonucun iddetinin birlikte ele alnmasdr. alma ortamndaki riskler ile ilgili olarak
lkemizde 29.12.2012 tarihli sal ve gvenlii alannda risk deerlendirme ynetmelii
mevcuttur.

Bu ynetmelik ierisinde geen risk tanm Tehlikeden kaynaklanacak kayp, yaralanma ya da baka
zararl sonu meydana gelme ihtimali olarak ifade edilmektedir.
Risk deerlendirilmesi ise yerinde var olan ya da dardan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu
tehlikelerin riske dnmesine yol aan faktrler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek
derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlatrlmas amacyla yaplmas gerekli almalar
olarak belirtilmitir.

147

Kalite ynetim sistemleri ierisinde iyiletirme tekniklerinden biri olarak uygulanan PUKO (Planla-
Uygula- Kontrol Et- nlem Al) dngs alma hayatndaki riskler belirlenmesi ve nlenmesi iinde
uygulanr.

Risklerin kontrolnde u admlar uygulanr.
a)Planlama: Analiz edilerek etkilerinin byklne ve nemine gre sral hale getirilen risklerin
kontrol amacyla bir planlama yaplr.
b)Risk kontrol tedbirlerinin kararlatrlmas: Riskin tamamen bertaraf edilmesi, bu mmkn deil
ise riskin kabul edilebilir seviyeye indirilmesi iin aadaki admlar uygulanr.
1)Tehlike veya tehlike kaynaklarnn ortadan kaldrlmas.
2)Tehlikelinin, tehlikeli olmayanla veya daha az tehlikeli olanla deitirilmesi.
3)Riskler ile kaynanda mcadele edilmesi.
c)Risk kontrol tedbirlerinin uygulanmas: Kararlatrlan tedbirlerin i ve ilem basamaklar, ilemi
yapacak kii ya da iyeri blm, sorumlu kii ya da iyeri blm, balama ve biti tarihi ile benzeri
bilgileri ieren planlar hazrlanr. Bu planlar iverence uygulamaya konulur.
) Uygulamalarn izlenmesi: Hazrlanan planlarn uygulama admlar dzenli olarak izlenir,
denetlenir ve aksayan ynler tespit edilerek gerekli dzeltici ve nleyici ilemler tamamlanr.
(2) Risk kontrol admlar uygulanrken toplu korunma nlemlerine, kiisel korunma nlemlerine gre
ncelik verilmesi ve uygulanacak nlemlerin yeni risklere neden olmamas salanr.
(3) Belirlenen risk iin kontrol tedbirlerinin hayata geirilmesinden sonra yeniden risk seviyesi tespiti
yaplr. Yeni seviye, kabul edilebilir risk seviyesinin zerinde ise bu maddedeki admlar tekrarlanr.

Kullanlacak olan kiisel koruyucu donanmlara gre snflandrma yaplrsa riskler fiziksel, kimyasal
ve biyolojik riskler olarak snflandrlr.

izelge 1. Fiziksel Riskler
Mekanik Termal Elektrik Radyasyon Grlt
Termal
Batmalar
Kesikler
arpmalar
Ezikler
Titreim
Kayma Dme
Scaklk
Souk
yonize olmayan
yonize

izelge 2. Kimyasal Riskler
Aerosollar-Svlar-Gazlar- Buharlar
Tozlar, Lifler
Duman
Buhar
Svya Batma
Srama Pskrme

izelge 3. Biyolojik Riskler
Zararl Bakteriler
Zararl Virsler
Mantarlar (Mikotik fungi)
Mikrobiyolojik olmayan Antijenler

3 LABORATUVAR RSKLER
zellikle yap malzemeleri alannda hizmet veren DS Laboratuvarlar bnyesinde Hidrolik Model,
zotop, Beton Malzeme, Kimya, Kalibrasyon, Zemin Mekanii ve Mikrobiyoloji alanlarnda hizmet
vermektedir.

Laboratuvarlarda deney ilemleri numune teslimi ile balayp, deney sonularnn raporlanmas ile
tamamlanmaktadr. Bu ilemler gereklemesi srasnda alanlar iin,

148

1) Numune tanmas,
2) Numune hazrlanmas,
3) Deney cihazlar ve kullanm
4) Deney metotlar
5) Kimyasal maddeler
6) Oluan atklar
7) Toz
8) Grlt
9) Yangn
10) Biyolojik
11) Radyoaktif
12) Laboratuvar ortamndan kaynaklanan, vb. birok riskler olumaktadr.

Risklerle mcadele ncelikle risklerle mcadele iin planlama yaplmal, risklerin kaynanda
mcadele ile ortadan kaldrlmas, mmkn olmuyorsa uygun az tehlikeli yntemlerle deitirilmesi en
son olarak da kiisel koruyucu donanm (KKD) kullanm uygun olacaktr.

Numuneler ile ilgili oluan riskler
Numunelerin elle tanmas srasnda, oluabilecek riskler;Olumsuz ergonomik koullar ve nitelikleri
bakmndan iilerin bel ve srt incinmelerine neden olabilecek yklerin, bir veya daha fazla ii
tarafndan elle veya beden gc kullanlarak kaldrlmas, indirilmesi, itilmesi, ekilmesi, baka bir yere
gtrlmesi veya hareket ettirilmesi gibi ilerin yaplmas veya bu ilerin yaplmas iin fiziki olarak
destek olunmasn ifade eder. Bu ilemler yaplrken uygun kaldrma ekipmanlarnn ve kiisel
koruyucu donanmlarn kullanlmas ve alan kiilere ar ve tehlikeli yklerin tanmas konusunda
eitim verilmesi uygun olacaktr.

Numunelerin hazrlanmas ve deney ilemleri srasnda oluabilecek riskler; Numuneler deney iin
uygun hale getirilmesi srasnda eitli ilemlere maruz tutulmaktadr. Bu esnada kullanlan
ekipmanlar, eitli kimyasallar ve numune hazrlama esnasnda numuneden ortaya kabilecek toz
veya biyolojik risk ieren numuneler zerinde laboratuvar personeline gerekli eitim verilmeli,
oluabilecek risklere kar gerekli kiisel koruyucu donanm malzemelerinin kullanlmas salanmaldr.
Deney ilemi tamamlandktan sonra oluan atklar uygun ekilde bertaraf edilmeli ve laboratuvar
ortamndaki kullanlan ara ve gereler temizlenerek muhafazas salan-maldr.

4 LABORATUVAR GVENL
Laboratuvarda i gvenlii ve bilgi gvenliinin salanmas iin yneticiler ve alanlara nemli
grevler dmektedir.

Tm personelin (tam gn ve part-time alanlar, isi veya szlemeliler, misafirler, renciler,
stajyerler, ziyaretiler v.b dahil)
Kanunu ve ilgili mevzuata gre hazrlanm talimatlar dorultusunda;
Laboratuvar ortamnda karlalabilecek her trl risk hakknda bilgilendirilmesi ve personelin de
bu talimatlara uymas gereklidir.
Laboratuvar ortamna kontrolsz ve izinsiz girilerin nlenmesi gerekmektedir.

Yneticilerin sorumluluklar;
1) Tm alanlarn gvenli alma konusundaki prosedr ve talimatlar bilmelerini ve bu
faaliyetlerin yerine getirilmesinin temin etmesi,
2) yerinde bulunan riskler konusunda alanlarn bilgilendirilmesi ve risklerin azaltlmas
konusunda yaplan almalar hakknda alanlarn bilgilendirilmesi,
3) Kullanlan deney cihazlarnn ve kimyasallarn tehlikeleri ve gvenli kullanlmas amacyla
alanlarn bilgilendirilmesi
4) Acil durum planlarnn oluturularak personele, acil durum esnasnda yaplacak faaliyetler
hakknda bilgi verilmesi
5) alanlara kiisel koruyucu donanm, ilk yardm ve mdahale ekipmanlarnn temini ve
kullanmnn bilgi verilmesi
6) Laboratuvar ortamnda oluan i kazas ve meslek hastal bulgularnn kayt altna alnmas

149

Laboratuvar alanlarnn sorumluluklar;
1) Laboratuvar yneticileri tarafndan oluturulan talimat ve kurallara uymak
2) Yetkisi dahilinde deney ilemlerini ve deney cihaz kullanm gerekletirmek
3) Laboratuvar ortamnda oluan her trl kaza olay hakknda yneticisine bilgi vermek
4) Kullanm iin kendisine verilmi olan kiisel koruyucu donanmlar talimatlara uygun olarak
kullanmak
5) sal ve gvenlii konularnda gerekletirilen eitimi faaliyetlerine katlmak olarak
sralanabilir.

5LABORATUVAR ORTAMINDA UYULMASI GEREKEN KURALLAR
1) Laboratuvarlar sadece yetkili kiilerin girebilecei ekilde dzenlenmelidir.
2) Laboratuvarda yetkisiz kiilerin gei yolu olarak kullanmasna msaade edilmemelidir.
3) alma alanlar temiz ve dzenli tutulmaldr.
4) Deney ilemleri ile ilgili KKD hazr bulundurulmal ve gerektiinde kullanl-maldr.
5) Acil durum planlar oluturulmal ve personelin uygulama konusunda bilgi sahibi olmas
salanmaldr. Acil k yollar iin ynlendirme levhalar aslmaldr.
6) Laboratuvar ortamndaki riskler hakknda gerekli gvenlik ve bilgilendirme iaretlemesi
yaplmaldr.
7) Laboratuvar ortamnda bulunan malzemelere uygun yangn sndrme tpleri ve ekipmanlar
bulundurulmaldr.
8) Kimyasal malzemelerin depolanmas ve kullanm sadece sorumlu kiinin ulaabilecei ekilde
salanmaldr.
9) Laboratuvar ortamnda alanlar haricinde izinsiz ekilde giriler kontrol edilmeli ve ocuklarn
laboratuvara girilerine kesinlikle msaade edilmemelidir.
10) Laboratuvarlarda yeme-ime faaliyetlerine msaade edilmemelidir.

6 SONULAR
DS Laboratuvarlarnda gerekletirilen deney hizmetlerinde laboratuvar yneticilerinin ve
alanlarnn periyodik olarak, i sal ve gvenlii konularnda bilgilendirilmesi ve yasal
mevzuatlarn uygulanmas konusunda yaplacak almalar, laboratuvar alanlarnn riskler, i
kazalar, meslek hastalklar konusunda bilgilendirilmesi, akreditasyon standartlar dahilinde sunulan
deney hizmetlerinin aksamadan verilebilmesine olanak salayacaktr.

7 KAYNAKLAR
[1] 4857 Sayl Kanunu
[2] 6311 Sal ve Gvenlii Kanunu
[3] Sal ve Gvenlii Risk Deerlendirmesi Ynetmelii
[4] Kiisel Koruyucu Donanmlarn yerlerinde Kullanlmas Hakknda Ynetmelik
[5] Platin SG Sal ve Gvenlii Ders Notlar

150

SULARDA OKSJEN-18 VE DTERYUM ZOTOPLARININ BELRLENMES

Aysun ARSLAN ALSA
Fizik Yk. Mh., DS TAKK Dairesi Bakanl, zotop Lab. ube Mdrl, Ankara
aaysunalsac@dsi.gov.tr

ZET
Devaml olarak artan endstriyel geliim ve artan nfus younluu su kaynaklarnn gelitirilerek
verimli ve srdrlebilir olarak kullanlabilmesi iin pek ok projenin gereklilii ve bu almalarda da
klasik incelemelerin dnda ileri tekniklerin kullanlmas zorunludur. zotop hidrolojisi almalar bu
tekniklerin banda gelmektedir. DS Teknik Aratrma ve Kalite Kontrol Dairesi Bakanl zotop
Laboratuvar ubesi Kararl zotop Laboratuvarnda, IAEA (Uluslararas Atom Enerji Ajans ) ile ibirlii
halinde zotop Oranlayc Ktle Spektrometresi (IRMS) kullanlarak suyun kararl izotoplarnn
belirlenmesi almalar yrtlmektedir. Bunlar su kaynaklarnn gelitirilmesi ve planlanmas amac
ile yrtlen hidrolojik ve hidrojeolojik ett ve aratrmalarda ideal izleyicilerdir.

Anahtar Kelimeler: zotop hidrolojisi, Kararl izotop, IRMS.

MEASURING OXYGEN-18 AND DEUTERIUM ISOTOPES IN WATERS

ABSTRACT
New research methods were eagerly sought by researcher for developing water resources due to the
rising industrial developing and growing of population. Isotope techniques provide invaluable
information on the sources, movement and quantitiy of water in different environments. DSI Technical
Research and Quality Control Department Stable Isotope Laboratory cooperating with IAEA has used
IRMS determination of stable isotopes has been performed. These water resources development and
planning of hydrological and hydrogeological studies and research carried out with the aim of an ideal
audience.

Keywords:Isotope hydrology, Stable isotope, IRMS.

1 GR

Ayn sayda protonu bulunan atomlarn tanmlad elementler farkl sayda ntrona sahip olabilirler.
Bu durum elementin tanmn deitirmemektedir. Ayn proton saysna, farkl ktle numarasna sahip
atomlardan oluan elementler izotoptur.
zotoplar genel olarak iki gruba ayrlabilirler: Kararl ve radyoaktif izotoplar. Hidrolojide kullanlan
balca izotoplar suyun yapsnda bulunan oksijen ve hidrojenin izotoplardr. Kararl izotoplar;
buharlama ve younlama gibi fiziko-kimyasal proseslerle konsantrasyonlar deimesine ramen
zaman iinde deimeyen izotoplardr. Yani kararl izotoplar, radyoaktif bozunma gstermeyen
izotoplardr. Hidrojenin
1
H,
2
H (D, dteryum) ve
3
H (T, trityum) izotoplar vardr ve trityum izotopu
radyoaktiftir. Radyoaktif izotoplar: Bunlar, radyoaktif bozunma yoluyla (- bozunmas, -bozunmas,
nkleer fizyon gibi) baka bir elemente dnen izotoplardr.
Bunun dnda azot, klorr, kkrt, asal gazlar, uranyum ve toryum gibi elementlerin izotoplar da
yzey ve yeraltsuyu sistemlerinde kirleticinin kkenlerinin belirlenmesi, hareketinin saptanmas gibi
almalarda etkin olarak kullanlmaktadr.
zotoplar doal (evresel) ve yapay izotoplar olmak zere ikiye ayrlr. Yapay izotop hidrolojisinde,
yapay olarak hazrlanan izotop inceleme alannda kullanlr ve zamanla bu radyoizotopun
konsantrasyonundaki azalma gzlenerek deerlendirme yaplr. evresel izotop hidrolojisinde ise
sularda doal olarak oluan izotopik deimeler kullanlr. Deimeler tarafmzdan kontrol edilemez
ve deitirilemez. Ancak doal olarak ortaya kan deimeler izlenir ve deerlendirilir.
evresel izotoplar kararl ve radyoaktif izotoplardr. Kararl izotoplar kararl bir ekirdek yapsna
sahiptirler. Kapal bir sistemde kararl izotoplarn atomik konsantrasyonlarnda hibir deiiklik olmaz.
Radyoaktif izotoplarn ekirdekleri ise kararsz bir yapya sahiptir ve zamanla paralanarak baka
elementlerin izotoplarna dnrler.

151

Oksijen-18 ve dteryumun kararl izotoplar hidrolojik almalarda genellikle izleyici olarak
kullanlmaktadr. Su numunesi ierisindeki izotoplarn bolluu onlarn
2
H/
1
H veya
18
O/
16
O gibi izotopik
bolluk oranlaryla verilebilir. Oranlardaki bu deiimler ancak ktle spektrometreleriyle saptanabilir.
Ktle spektrometresi, iyonlatrlm lm gaznn hz szgecinden getikten sonra manyetik alan
uygulanmas esnasnda farkl iyonlarn farkl dairesel yrngeler izerek kolektrlerde toplanmas ve
ykselte ve dier elektronik sistemler araclyla llmesi prensibi ile alr.

2 DENEYSEL YNTEM
zotop Laboratuvar ube Mdrl Kararl zotop Laboratuvarnda O-18 ve Dteryum deneyleri
zotop Oranlayc Ktle Spektrometresi, IRMS, (Isotope Ratio Mass Spectrometer) kullanlarak
yaplmaktadr. zotop Oranlayc Ktle Spektrometresi gaz formundaki rnekleri iyonize ederek ktleleri
ile ilikili olarak ayrt edebilen dnyadaki en kk lm skalasna sahip cihazdr (izotoplar arasndaki
fark sadece bir ntrondur). Temel olarak:
- Kaynak (Source)
- Uu tp (Flight tube)
- Kolektr yaps
- Vakum sisteminden
oluur.

Molekler akla kaynaa ulaan gaz moleklleri kaynak blounda iyonize edilerek demet formunda
elektrik alanda hzlandrlrlar ve uu tpne ularlar. Uu tpnde etkin olan manyetik alanda
eit elektrik ykne sahip olan iyonlar dairesel bir yol izleyerek ktleleri ile ilikili yaraplarla saparlar.
Tek bir demet halinde uu tpne giren iyonlar uu tpnde farkl ktleli iyon demetlerine
ayrrlar ve farkl kolektrlere ularlar. Kolektrlere ulaan iyonlar elektrik yklerini kaybederler ve
kk bir akma neden olurlar. Kolektrlerde meydana gelen akmn iddeti kolektre arpan iyon
says ve iyon yk ile orantldr.

ekil 1. IRMS ematik gsterim

Vakum; Kararl izotop lmnde yksek vakumlu ortam salamak iin rotary pompa ile desteklenen
turbomolekler pompa kullanlr.
IRMS DUAL INLET cihazda yksek hassasiyet elde edilmesine en byk katky aada emas
grlen vakum sistemi salamaktadr. Cihaz tm alma zamannda kesintisiz vakum altnda
tutulmaktadr. IRMS, rotary pompa ile desteklenen 255 l/s kapasiteli turbo molekler pompa ile
vakumlanmaktadr. basn 2x10
-8
mbar civarnda tutulabilir. Deney srasnda bile i basn 10
-7
nin
stne kmaz. Dual inlet e bal yine rotary pompayla desteklenen iki adet 70 l/s kapasiteli turbo
molekler pompa vardr.

152

ekil 2. IRMS vakum sistemi

ift Giri (Dual Inlet); Gaz rneklerin izotop lmnde kullanlan en hassas cihazdr. Dier cihazlara
oranla (GC, EA, LC) az bir numune miktar ile yksek hassasiyette sonu alnabilir. Referans blok,
numune blou ve gei (changeover) bloundan oluan modler bir yapya sahiptir. Numune gaz
aquaprepten alr ve krk rezervuarnda deney boyunca saklayarak gei bloundan kaynaka
ulamasn salar. Krk rezervuarlarnda tutulan gazlar eit miktarlarda gei bloundan molekler
akla kaynaka gnderilir. Referans ve numune bloklarndan gei blouna gaz tayan
klcallar burada ynlendirilmilerdir. Giri (Inlet) tarafnda gaz basnc 30-40 mbar ve gaz ak
viskoz iken kaynak tarafnda 10
-6
mbar ve gaz ak molekler olur. Her iki krkten gelen gaz
aklar eit olmakla birlikte krkler farkl hacimlerdedirler. Numune krk 40 ml, referans krk
100 mldir. Bylece referans kre tekrar gaz almaya gerek olmadan 60 ya da daha fazla numune
iin deney yaplabilir.

Laboratuvara gelen su numuneleri tek kullanmlk viallere, pipet kullanlarak 400 l konur. Dteryum
lm iin viallerin iine Hokko Coil konmaktadr. Hokko Coil, Hidrojen gaz ile su arasnda
dengeleme srecinde katalizr olarak kullanlr. Hazrlanan vialler numune tablasna (sample tray)
konur.

Ktle Spektrometresinin bulunduu odann scakl lm srecinde 22-25C arasnda sabit bir
deerde olmaldr. 22C tavsiye edilen deerdir. Oda scakl 25Cyi aarsa deney iin uygun ortam
yok demektir . Srekli alan klima, oda scakln sabit bir deerde tutmak iin kullanlr.
Ortamdaki nem oran en fazla %60 olmaldr. Daha yksek nem cihazn elektronik bileenleri iin
zararl olabilir.

Ion Vantage sistemin tm kontrollerinin yaplabildii yazlmdr. ncelikle sistemin deney iin uygun
durumda olup olmad kontrol edilmelidir. Sistemdeki basn deerleri MS iin IP High Vacuum ve IP
Low Vacuum deerleri srasyla 10
-8
ve 10
-3
mBar dzeyinde olmaldr.

Eer Du
gelene k
gaz, oks

3 DENEY
Deney y
numune
VSMOW
Mean O
Precipita
standart
verileri v
deerler
Sulardak

Deer
nedeni
gsterme
IAEA n
2
R
SMOW
2
H
18
R
SMOW

Uluslara
datlma
imkanlar
ual Inlet bas
kadar vakum
sijen lm
Y SONULA
yaklak bir
lerle birlikte
W, GISP, SLA
Ocean Water
ation) sertifik
lar kullanlar
ve bilinen ge
rini dorultma
ki izotop oran
ok kk old
okyanuslarn
eleridir.
n belirledii V
H/
1
H = 155.7
18
O/
16
O= 200
ras standart
alar ve pa
ryla uluslar a
n deeri ist
yaplmaldr
iin CO
2
ga
ARININ DE
gn srme
llen stand
AP, Ege,
r), GISP (G
kal uluslar
rak deerler
erek deer
ak iin kullan
nlarnn VSM
duu iin bin
n su kaynak
VSMOWun
75 10
-6
0.05
05.20 10
-6
0
tlarn laborat
ahal olmala
aras standa
tenen deer
r. Daha sonra
az kullanlr.
ERLENDR
ktedir. Eld
dartlar kullan
pnar, Kazd
Greenland Ic
aras stand
ri tespit edil
leri kullanla
nlr.
MOW dan bin

nde olarak (
klarnn % 9
2
H ve
18
O ii
5
0.45
ekil 2.
tuvarlarda ru
ar nedeniyle
artlar kullana
153
den yksek
a sisteme ref

LMES
e edilen so
nlarak doru
dandan en
ce Sheet Pr
artlardr. E
en lokal sta
arak elde e
nde olarak sa
() olarak k
97sini olu
in izotop ora
Regresyon d
utin deneylerd
e mmkn
arak hazrlan
ise pompala
ferans gaz a
onular ham
ultulmas ger
az tanes
recipitation),
Ege, pna
andartlardr.
dilen regres
apma deeri
kullanlr. VS
turmalar,
nlar aada
denklemi
de kullanlma
deildir. Bu
nr. Hazrlana
ar alarak b
alnabilir. Dt
verilerdir.
ekmektedir.
sidir. VSMO
SLAP (Stan
r, Kazda
Sette lle
yon denklem
dr.
MOWun sta
izotopik ad
aki gibidir [1]
as, bu stand
u nedenle
an lokal stan
asn istene
eryum lm
Bu deerle
Kullanlan st
OW (Vienna
ndart Light
ise bu ulus
en standartla
mi, numunel
andart olarak
dan dzgn
, [2].

dartlarn sn
laboratuvarl
dartlar en az
n deere
m iin H
2

erin sette
tandartlar
Standart
Antarctic
slar aras
arn ham
erin ham
k seilme
n dalm
rl sayda
ar kendi
z iki farkl

154

laboratuvarda ve mmknse farkl tipte cihazlarla da llerek deerleri belirlenmelidir. zotop
lmleri olduka hassastr. ok iyi laboratuvarlar arasnda bile ayn numunenin lm sonular
arasnda farklar olabilmektedir. O yzden periyodik olarak lokal standart deerleri kontrol edilmelidir.

4 SONULAR
Hidrolojik ve hidrojeolojik almalarda izotop analizlerinin kullanmnn srekli artt gnmzde,
izotop hidrolojisindeki gelimelerin takip edilmesi gereklilii, buna bal olarak, laboratuvar
almalarnn gelitirilmesi nem kazanmtr. Dnyadaki rneklerinde olduu gibi deneysel
sonularn bu almalarda yer almas DSnin arzulad bir sonu olup bu kapsamda DS zotop
Laboratuvar kendi almalarnn yan sra kamu kurumlarnn, niversitelerin ve ahslarn
almalarna da laboratuvar imkanlar erevesinde destek vermektedir.
Suyun yapsn oluturan oksijen ve hidrojenin ar izotoplar olan O-18 ve dteryum izotop
hidrolojisinde bir ok alanda kullanlmaktadr. Ayrca bu deerler yeraltsularnn orjinlerinin
belirlenmesinde, yeralt ve yer st sularnn ilikilerinin saptanmasnda, tatl ve tuzlu su ilikilerinin
belirlenmesinde, yeraltsularnn beslendikleri alanlarn belirlenmesinde, baraj ve gl kaaklarnn
bulunmasnda, akiferlerin su tama zelliklerinin belirlenmesinde de kullanlrlar [3].

5 KAYNAKLAR
[1] Mook, W.G., 2000, Environmental isotopes in the hydrological cycle, v.I, 31-45, 167-177
[2] Mook, W. G., Gat, J. R., Meijer, A. J., 2001, Environmental isotopes in the hydrological cycle,v.II,7-
40.
[3] Gat, J.R., Isotope hydrology devolopments and challenges, lecture notes

Kalite Kontrol Ilısu Kütle Beton

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kalite Kontrol Ilısu Kütle Beton

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KA

You might also like