ARIYA BINI – CAM

• Trường ca Bini – Cam là một trong những thi phẩm cổ điển xuất sắc
nhất của Chăm, nhưng ít được phổ biến. Nguyên tác và bản dịch Việt ngữ
được Inrasara đưa ra lần đầu trong cuốn Văn học Chăm – khái luận, Nxb. Văn
hóa Dân tộc, H., 1994.
Đây là trường ca được Phan Đăng Nhật xem như “là một trong những kiểu
mẫu của thơ tình hiện đại” và tác giả của nó “là một thiên tài, một tài năng
thơ vô cùng độc đáo sáng tạo”. Inrasara cho phép Chamyouth đăng lại
nguyên tác của Trường ca và bản Việt ngữ với nhiều sửa chữa để bản dịch
bám sát nguyên tác hơn.

TRƯỜNG CA BINI – CHAM

Em đến từ La Mecca
Rồi em tạt qua Harơk Kah Harơk Dhei (1)
Em tới đất Ma Lâm Pajai (2)
Rồi em lên tàu trở về xứ sở
Biển Đông trập trùng sóng vỗ
Buồm mỏng manh theo sóng nước trôi xa
Ôi cánh buồm như cánh mối mờ xa
Đùm bọc người tình ta đi mất
5. Đi mất hút khỏi tầm nhìn đất nước

Ôi đất nước ta bao la xanh ngát!

Từ Ma Lâm ngược tới Harơk Dhei
Đồng mênh mông, rừng núi phong nhiêu
Nước đau khổ khôn cầm chân em lại!

Ta ngồi đó một mình trên bãi cát

Biển mênh mông, sóng nước bao la
Buồm em đi khói phủ nhạt mờ
Và ta khóc, hai bàn tay đẫm lệ
Nắng chiều êm sau rừng, xuống nhẹ
10.Soi bóng ta khô héo, rạc gầy
Chim rừng kêu thao thiết đâu đây
Rồi bay hết. Cả một trời im lắng!
Trăng đã lên
Và sóng chiều đã lặng
Ngựa dậm chân đứng đợi bên đàng
Người nặng lòng, ngựa chẳng nhẹ chân

Ngựa đi hai bước ngựa dừng

Nước đại ngựa dùng dằng, nước kiệu chẳng buồn đi
Ngựa về như ngựa còn nghe
15.Sau lưng tiếng sóng vỗ nhòe âm thanh
Ngoái nhìn: rừng lá che ngang
 Quanh ta một cõi không gian mịt mùng.

Ngựa về tới Ma Lâm

Lòng vấn vương vó cất đi không nỡ
Đây vùng đất – nơi tận cùng xứ sở
Gốc vỡ tan, rừng núi héo khô!
Chim ơi có thấy em ta?
Bước em ta, dáng đi yểu điệu
Mây ơi có thấy em ta?
20. Mắt em ta mặt nước suối trong
Trăng ơi có thấy em ta?
Hương tóc em thơm bay khắp nẻo

Ngựa về miền đất Châu Hanh (3)

Ngựa phi, ngựa hí cho cuồng cho quên
Nhớ mong ai Tháp Po Dam (4)
Xa cao mãi đợi bóng hình cố nhân
Người đi về cõi Thiên đàng
Dấu xưa lưa lại nơi hoang lạnh này
Hồn như quanh quất đâu đây
Trong sầu quốc gọi, giữa lời ve than.

II

Nàng mang đi chiến tranh?

25.Quê hương anh tan tành, đám dân đen khốn khổ
Chàng chớ than em nhé!
Em là sứ giả dựng Islam
Nếu chàng có yêu em
Truyền Islam thay cho em gái

Ôi người nhé! Một đời ta bươn chải

Quên mẹ cha, bè bạn để theo em
Đỉnh đầu quê hương: vùng núi Harơk Dhei
Đường xa ngái – đất nước anh gầy rạc
Và theo em, thân xác anh phờ phạc
30.Gót ngựa mòn, bước đã thuộc rừng hoang
Hai vai anh mang nặng hai tình
Tình cho quê hương, tình cho người nhớ
Quên xứ sở cho lòng anh đau khổ
Nhớ người tình cho trí quẩn, tim đau

Ngựa về Thanh Kiết(5), bước mau

Cho chân ngựa mỏi khi vào Lâm Giang (6)
Khô là mương – xa là đường
Cho nai đi lạc giữa chừng Bblang Kaxa (7)
35.Bóng ai đội nước đường xa
Dáng đi yểu điệu như là dáng xưa
Ngựa qua Phan Rí thẫn thờ
Cùng người băng núi rừng về cố hương
 Ngựa dừng chân xứ Bal Caung (8)
Xung quanh rộn tiếng chim nhồng kêu vang
Qua mưa cỏ dại mọc tràn
Cỏ non ngựa gặm, đá bằng người ngơi
Ngồi buồn như thể chờ ai
Ta nhìn lên đỉnh Po Nai(9) võ vàng
Lòng ta chợt chán bụi trần
40. Mong nhờ cõi Phật nương thân xác này
Thà như trái Caramai (10)
Rơi từ cành cây không hề đau xót
Thà như chim Baratot(11)
Sáng đậu bồ đề, tối hót cành đa
Thà như ngàn lá rừng khô
Lót đường dưới gót chân thơ kêu buồn
Thà như vô lự ngọn sung
Như cờ ngô trổ, như bông đậu đồng
Không đau khổ, chẳng sầu buồn
45. Không dừng chân lãng nửa đường nhớ ai
Không đi thơ thẩn tìm hoài
Dấu chân năm cũ đã phai dặm trường

Tiếng ai như tiếng người thương

Nói cười năm cũ trong hoàng cung xưa
Trong tan hoang đống gạch vụn kinh đô
Nhòa kỷ niệm dưới cơn mưa tầm tả
50. Mờ vết tích giữa cỏ cây rêu phủ
Xah Bin(12) đâu? Đâu ngọn giáo uy linh?
Xứ Kaho người tìm đến mai danh…
Chiều đang xuống.
Tháp Rome ai biết được? (13)
Bia Bia Ut (14) giữa rừng hoang chổng ngược
Cây lim sầu vong quốc vẫn chưa nguôi
Nắng hay mưa màu lá vẫn không tươi!

Ngựa đi tới Danaw Panrang(15)

55. Dừng chân ngựa, người ngồi buồn quạnh quẽ
Muk Cakling Ong Paxa(16) – Ôi đất mẹ!
Đùm bọc dưỡng nuôi khôn lớn rỡ ràng
Như tình ta bao ngày tháng cưu mang
Mong lớn dậy cùng ân tình non nước
Ôi mảnh mai bàn tay em, ngón út

Cầm tay dạ những ngậm ngùi

Gót chân thơm nhỏ như đôi bông lài
Anh nâng niu giữa lòng tay
Cám ơn người đã sum vầy đôi ta
Cho quê hương lại nở hoa
Cho dân quê khổ được mùa ấm no
 Ơi vị hoàng thân nặng tình non nước
60. Chàng quên ư? Thánh Allah ban ân
Bùa phép linh thiêng của các chư thần
Và miền đất hứa
Em không sao chấp nhận
Ta ôm chầm lấy em – bàn tay khẩn khoản
Ta hỏi em và ta hứa với em
Ta xin em và ta van lơn em
Giọng tha thiết như là tiếng quốc
Nàng lắc đầu dỗi hờn một mực
Không nói năng mà chẳng ngước nhìn
Rồi quành voi thẳng bước đi lên
65. Sức voi lớn, voi đi như gió
Ta nhìn theo
Ngựa ta vào Tuấn Tú(17)
Bãi cát vàng, gió vùi dấu chân thơm.

Voi đi vào xứ Nha Trang

Phú Yên bỏ lại, voi sang Ninh Hòa(18)
Cưỡng lời cha mẹ khuyên ta
Thân con vàng ngọc sao mà khổ thân
Theo em đi khắp nẻo đường
Đời ta sầu muộn, quê hương tan tành

Xứ Debare(19) bất ổn lan tràn

Bini với Cham bao năm ròng rã
70.Voi em đứng một bên, ngựa anh về một ngả
Đất nước ngập chìm trong tối tăm
Thừa cơ giặc mang quân xâm lăng
Cham lên Mưdren(20), Bini vào Phan Rí
Máu đổ trôi thấm tràn gót ngựa
Voi mệt nhoài đứng lặng giữa đầu lâu
Ơi người lạ xa mà ta thương yêu
Nói đi em! Cứu vớt dân lành đã nhiều đau khổ
75. Anh đã chịu thua rồi, anh đã…
Thì người tình ơi! Xin hãy mở lời

III

Nhớ khi xưa em từ La Mecque

Đất nhiệm mầu xứ sở thần tiên
Dừng gót sen trên bến cảng Harơk Dhei
Dáng diễm tuyệt, lòng anh yêu đậm
Niềm chung riêng, tâm tư anh yên lắng
Ngài ban hồn cho tổ quốc hóa thân
Em nhu mì vùng mái tóc đẹp xinh
Ánh mắt tinh anh, dịu hiền màu má
Là nỗi mơ tim anh hằng ấp ủ
Từ xa xưa
Nay thức giữa quê hương
80. Hai tay anh trìu mến nhẹ nâng

Đưa em qua xứ Cao nguyên

Mắt em nhìn suốt khắp miền quê hương
Nhìn lên trùng điệp núi rừng
Nhìn xuôi biển cả một vùng bao la
Em từ Thánh địa Mecca
Cứu nhân độ thế nên qua đất này
Voi em sang đất Xribanưy(21)
Ngựa ta chậm bước bên người tha phương
Biển Đông thoảng gió trùng dương
85. Quyện hương tóc tỏa mùi thơm tuyệt vời

Voi qua xứ Bal Hanguw(22)

Xứ kì tuyệt làm rạng danh đất nước
Tháp nối tháp thành xây cao trăm thước
Tượng rồng bay lấp lánh ánh vàng
Ruộng bao la lúa chín vàng đồng
Rừng bát ngát gỗ cây đâm thẳng
Đập chứa nước chia phân dòng sông rộng
Và cửa sông tôm cá tụ về
Yêu lắm em Tổ quốc của ta!
90. Yêu dân đen như yêu người viễn mộng
Hỡi nàng công chúa đang đăm chiêu nhìn về xa rộng
Nàng tìm ai? Tìm đấng trượng phu?
Hay nàng nhớ nhung màu nắng quê cha
Và gì nữa?
Mắt nàng buồn vời vợi
Voi đến Bal Angwei(23) nàng vẫn sầu không nói

Voi đến Bal Hul Bal Lai (24)

Đất văn hóa đắm chìm trong tăm tối
Kinh thành cổ mang trong mình lầm lỗi
95. Mất linh thiêng – như kẻ thất thần!

Và biển khơi sóng vỗ – đất Phú Yên

Em dừng voi, ghi dấu tích đầu tiên(25)
Ơi người La Mecque đừng quên!
Thần đã nhiều, dân ta thì thưa thớt
Khổ thân ta, xin người tình thương xót
Thương xót linh hồn ta!

Rồi bằng hữu bỏ rơi ta

Và em cũng bỏ mặc ta đi rồi
Em đi chẳng bảo nửa lời
100. Mặt sầu bi. Vẫn một lời khăng khăng
Ôi trời đất, hãy cứu con!
Thân con như thể trong vòng oan khiên
Tội đâu con phải cưu mang
Chỉ cầu bao chuyện tốt lành mà thôi
 Tiểu đồng quành đầu ngựa
Voi em đi rẽ lên trời tây
Tiểu đồng quay ngựa về tây
105. Voi em băng thẳng đường biển sóng
Ngựa anh rồi phi xuống
Voi em lại thẳng hướng Nha Trang
Nha Trang mây tạnh trời quang
Phong nhiêu xứ sở, bạt ngàn mía lau
Biển Đông sóng biếc một màu
Nắng chiều soi bóng cù lao hữu tình
Tháp Bà(25) sừng sững oai nghiêm
Vây quanh là cả một rừng dừa tươi
Ngựa đi ngựa hí vang trời
110. Nước đại chẳng hoài, nước kiệu kể chi

Bên bãi cát dừng chân nghỉ ngựa.

Voi em xa xa tự bao giờ
Khô héo lá gan qua nỗi nhớ
Nát tan trái mật với niềm chờ
Nhìn đàn cò bay qua
Mong gởi theo thư nhắn.
Trông chiều mờ khói mây
Ngỡ bóng em nghiêng tới
Nhớ ngàn năm khôn nguôi
Từ bước chân nhớ lại
Nhớ ơi từng sợi tóc
115. Nhớ đôi vớ em mang
Nhớ nụ cười ánh mắt
Từ tấm áo nhớ sang
Anh đi những bước lang thang
Vẫn khôn nguôi nhớ, hoài mang nặng tình
Thiên nga tìm mồi trên sông nước
Hay chân em ngọn cỏ lướt nhanh?
Chim ri hót giữa lá cành
Tiếng chim như thể tiếng nàng ngân nga.

Ngựa đi tới Bal Riya (26)

Thương cho Mih Ai(27) lạc loài xứ lạ
120. Chẳng trở về
Bước ngỡ ngàng trong những buổi ban sơ
Xứ Việt ngái, cốt xương người gởi lại
Sóng sông vỗ hồn nàng trôi mãi
Ôi người xa, có hiểu lòng trung trinh?
Ta hôm nay tuôn lệ khóc cho mình
Hay khóc hận cho người xưa tử biệt?
Hay thương khóc cho tình ta, ai biết?
Cuộc tình say, người tình lại đa mưu
125. Ơi, người tình xin chớ bày mưu!
Lòng anh đau, dân anh thì li tán
 Đất nước rẽ phân, dân tình khốn đốn
Bini với Cham bớt bạn thêm thù

Chiều nay ngồi lặng lẽ một mình ta

Vang tư bề tiếng chim muông ríu rít
Và trời tây, thú rừng cùng hòa nhịp
Ta về đâu? Ta sẽ đến tìm ai?
130. Ta đau thương giữa đau khổ của muôn người

Trông lên đồi tháp Klaung Girai(28)

Nắng hè cháy lá rụng phơi cây cành
Ta đau ai hiểu cho mình
Thân đơn lẻ, bảy ngã đường, về đâu?
Nẻo xa ướt đẫm giọt sầu
Lòng này ta nguyện trời cao thấu tình

Lại theo núi Huh(29) xuôi dòng

Cọp thần Ba Tháp(30) canh rừng đất thiêng
Nàng đi thân vẽ bùa linh
135. Ta đi chỉ nguyện với hình núi sông
Ngựa qua bãi biển chợt buồn
Hải âu nghiêng bóng, sóng vờn mất tăm
Sóng xô vỡ hạt lâm dâm
Hạt mềm như thể hạt sương sa mờ
Sóng xô vỡ hạt mưa thưa
Hạt mềm như giọt lệ nhòa mắt sâu
Sóng xô vỡ tựa nước trào
Tiếng vang như tự năm nao vọng về
Cát đồi nước kiệu ngựa đi
140. Làng xa nắng đã xế về chiều hôm
Không gian mù mịt bụi hồng
Cát vương gót ngựa như không muốn lìa
Nhớ nhung lòng đã ê chề
Rồi đi, cùng ngựa ghé về Bblang Kaxa(31)

Hướng Bal He,(32) voi em chậm bước

Ngựa ta theo như bóng với hình
Em kiều diễm dáng lưng ong
145. Ta ôm cho thỏa nỗi mong bao ngày
Tóc em xõa hương say bay thoảng
Tay anh xây giàn ấm nhẹ nâng
Mắt em tựa giếng nước trong
Hạt kim cương rụng giữa dòng thẳm sâu
Hồn anh mê mẩn đắm vào
Không ai níu lại, chẳng người vớt lên

Nhớ khi xưa Harơk Dhei Harơk Kah

Ông vua nào đổi lấy gái Kinh
Tình nào tình nỡ đi hoang
Để cho sự nghiệp tiêu tan theo tình
 Tình nào đã cưu mang. Cho nỗi
150. Khổ lụy làm gia sản đời sau
Tình si rồi thoảng qua mau
Tình qua Phan Rí, tình vào Nha Trang
Lên Cao nguyên, nửa hồn giẫy chết
Tình thiên thu ai viết thành thơ
Tình này có tựa tình xưa
Tình xum họp? Hay tình vừa phân li?
Rành rành đó tích xưa gương cũ
Vì người tình, ta bỏ dưới chân

Rồi em trở lại có hương

155.Tình anh theo lạc bước đường, ai hay?
Tình vất vưởng ngọn cây cao ngất
Trên lưng trâu hay giữa dòng sông
Tình đi theo bước vịt đồng
Vùi trong gạch tháp, lẫn trong lá rừng
Lang thang như thuyền nan trôi lạc
Tình lênh đênh sóng giạt biển khơi
Sóng xô tình vỡ bời bời
Nửa vào miệng cá, nửa rơi biệt mù
Ta như kẻ mất hồn lang bạt
160. Cúng Thánh đường. Lên Tháp lạy Yang(33)
Đất nước ta xứ Pangdarang(34)
Người đi lưu lạc, quê hương rã rời
Ta còn gì nữa trong tay
Một con chim lạc bay vào hư không.

Chú thích
1.Harơk Kah Harơk Dhei: theo Damnưy (truyền thuyết) – đây là miền cực
Bắc của Vương quốc Champa thuộc Quảng Bình, nhưng theo các cứ liệu sử
học gần đây thì nó chỉ là một địa danh thuộc Phú Yên.
Nhiều địa danh trong tác phẩm này cũng rơi vào tình trạng tương tự. Ở
đây có hai hướng giải thích:1. Hoặc tác giả sống sau sự kiện lịch sử, đã sáng
tác dựa theo địa danh-truyền thuyết chứ không theo địa danh-thật (đó là
chuyện thường tình của văn chương, cả hôm nay cũng thế). 2. Còn nếu tác
giả dùng địa danh-thật thì lại có hai trường hợp nữa cần suy xét: địa danh-
thật-nguyên bản và địa danh-thật-sao chép. Trong đời sống tôn giáo tín
ngưỡng Chăm cả xưa và nay hiện tượng này thường xuyên xuất hiện. Po
Klaung Garai có vài nơi sinh cả ở Ninh Thuận lẫn Bình Thuận, ngài cũng lwak
(hóa thân) thành nhiều tên khác nhau tùy theo lễ cúng nữa (xem Inrasara,
Văn học Chăm I, VHDT, 1994, tr.93). Danauk (đền) Po Nagar ở Hữu Đức – Ninh
Thuận được thỉnh từ Nha Trang về chỉ vài chục năm nay thôi. Như vậy, chúng
ta bảo: cái sau là bản sao của cái trước. Hoặc ngược lại, Bal Xribanưy,
Hanguw… (có thể trên thực tế) là cái địa danh-thật tại tiểu Vương quốc
Panduranga, nhưng qua tưởng tượng sáng tạo văn học, quần chúng Chăm
đem gán cho các địa danh tương ứng thuộc liên bang Champa tại Bình Định,
Quảng Nam… Và tác giả của Trường ca này có thể chỉ đã sáng tác trên nền
tưởng tượng này. Tại sao không? Do đó ở lần in đầu, chúng tôi đã dịch chúng
sang tiếng Việt theo tinh thần truyền thuyết lịch sử. Hôm nay chúng tôi giữ lại
nguyên văn các địa danh và chú thích để tiện đối sánh.
(2), …(7) Bicam hay Pacam (Tánh Linh), Pajai (Ma Lâm), Caraih (làng Châu
Hanh), Po Dam (tháp Po Dam), Lambar (làng Lâm Giang), Ia Nhjar (làng
Thanh Kiết), Bblang Kaxa (Láng), Parik (Phan Rí), là các địa danh ở Bình
thuận.
(8), (17) Bal Caung: (làng Chung Mỹ), Patuh (làng Tuấn Tú) ở Ninh Thuận
(9) Po Nai: tên một vị nữ tu Chăm
(10) Caramai: (cây) chùm ruột
(11) Baratot: (chim) tố hổ
(12) Xah Bin: tên vị tướng thời Po Rome
(13) Rome: Vua Champa (1627 – 1651)
(14) Bia Ut: tên Chăm gọi Công chúa Ngọc Khoa người Việt vợ vua Po Rome
(15) Danaw Panrang: Bầu Trúc – Ninh Thuận.
(16) Muk Cakling Ong Paxa: ông bà nuôi vua Po Klaung Garai (1150 –1205,
theo Damnưy.
(18) Xem chú thích (1). Ở đây và vài chỗ khác các địa danh được dịch sang
tiếng Việt để giữ nhịp và vần thơ.
(19) Debare hay Bal He: Một thủ đô Champa ở Phan Rang (truyền thuyết).
(20) Mưdren: Di Linh – Lâm Đồng
(21) Xribanưy: Một thủ đô Champa ở Bình Định (truyền thuyết).
(22), (23), (24) Bal Hanguw (Quảng Nam), Bal Angwei (Quảng Ngãi), Bal Huh
Bal Lai (Phú Yên): 3 thủ đô Champa – theo truyền thuyết.
(25) Bimong Po Inư: (hay Po Nagar): Tháp Bà – Nha Trang.
(26) Bal Riya: làng Bính Nghĩa – Ninh Thuận
(27) Mih Ai: Mị Ê, theo truyền thuyết
(28) Bbwơn Hala: Đồi Trrầu, nơi có Tháp Po Klaung Garai.
(29) Huh: làng Cát Gia – Ninh Thuận
(30) Yang Pakran: Ba Tháp – Ninh Thuận
(31) Bblang Kaxa: một làng thuộc Ninh thuận, trùng với địa danh ở Bình
Thuận
(32) Xem chú thích (19)
(33) Mưgik: Thánh đường Hồi giáo cũ, nơi các tín đồ Bàni cúng tế. Bimong:
Tháp, nơi con dân Chăm nói chung đền thờ phụng.
(34) Pangdarang hay Panduranga gồm cả Ninh Thuận, Bình Thuận ngày nay.