Klavuz Raylarnn Deneysel Gerilme Analizi

Dr. C. Erdem mrak

1
, Dr. Ergn Bozda
1
, Emin Snblolu
1
,
Prof. Dr. Tuncer Toprak
1
& Sefa Targt
2


1
stanbul Teknik niversitesi, Makine Mhendislii Fakltesi,
Makine Mhendislii Blm, Trkiye
2
ASRAY irketi, Trkiye



Anahtar Szckler: Asansr klavuz ray, gerilme analizi, emniyet freni mekanizmas



ZET

Asansr sistemlerinin temel mekanik eleman olan klavuz raylar, kabinin hareketi ve
emniyet freni mekanizmasnn iletimi srasnda iki fakl tipte gerilmee maruz kalr:
eilme ve burkulma. Klavuz raylarnn seiminde nemli olan bu gerilmelerin
hesaplanmas EN81-1e gre yerine getirilir. Bu almada, gerilme dalmn
gstermek iin, klavuz raylar modellenir ve emniyet freni mekanizmasnn iletimi
srasnda ortaya kan gerilmeler gerilme-lerler vastasyla kaydedilir. Ayrca,
serbest dme testi donanm kurulur ve emniyet freni mekanizmasnn iletimi
srasnda ortaya kan gerilmeler gerilme-lerler vastasyla kaydedilir. EN81-1e
gre yaplan geleneksel hesaplama, sonlu eleman analizi ve deneysel yntemden elde
edilen sonular karlatrlr.



1. GR

Asansr klavuz raylar, asansrlerin seyir yapt gzergah tanmlayan asansr sistemi
komponentleridir. Kabin ve kar arln bir niform dey ynde seyir yapmasn salamak
iin baz klavuz ray formlar gereklidir. Normal koullarda klavuz raylar sadece asansrn
seyir yapt asansr gzergahlarn tanmlar ve asansr kabinlerine etki eden yklerden ve
kuvvetlerden ayr olduklar kabul edilir (Targt, 2002). Klavuz raylar ya souk ekilerek, ya
da ilenerek imal edilir. Modern asansr tesisatlarnda, gnmzde hemen hemen sadece T
kesitli klavuz raylar kullanlr (Demirsz ve ark., 2005). Klavuz raynn ebad, diren
gstermesi gereken kuvvetlere baldr. Asansrn seyri srasnda, kuvvetler nispeten dk
olur, zellikle de kabin iyi dengeliyse ve yk dalm iyiyse. Raylar zerine etki eden dier
ykler, acil durumlarda emniyet freni mekanizmas iletiminden gelir.

Asansr klavuz raylaryla ve emniyet freni mekanizmalaryla ilgili olarak nemli sayda
aratrma almas yaplmtr (Janovsky, 1992; Sanz, 1996; Scloseer, 1997; Janovsky, 1999;
Stawinoga, 2001; Demirsz ve ark., 2005; Distaso, 1986; Inglis, 2000). Jaros, emniyet freni
mekanizmalarnn asansrlerle birlikte uygulanmas ihtiyacn gzden geirmi ve klavuz
raylarnda deformasyonu en aza indirme ihtiyacn dikkate alan aamal emniyet freni
mekanizmalarnn avantajlarn ele almtr. Janovsky, Avrupa Standard EN81-1, Amerikan
Emniyet Kodu A17.1, Avustralya Standard AS 1735.2 ve ekoslovak Standardna gre
klavuz raylarndaki gerilme ve sapma hesaplarn incelemi ve karlatrmtr. Klavuz
raynn dzletirilmesinin ve przszlnn seyir kalitesi zerindeki etkisi aratrlmtr
(Sanz, 1996). Scloseer, srasyla aa ynde ve yukar ynde oluturulan farkl yk
koullaryla ba edebilecek sistemi aklamtr. Janovsky, klavuz raylarndaki gerilmein ve
bu raylardaki emniyet freni mekanizmasnn iletimi srasndaki sapmasnn hesaplanmasn
aratrmtr. Stawinoga, EN81-1e gre klavuz ray hesaplamasn aratrm ve klavuz ray
hesabn pratik ihtiyalara adapte etmek iin bir yntem uygulamtr. Emniyet freni
mekanizmas iletiminin gerilme hesab zerindeki etkilerini gstermek iin, sonlu eleman
ynteminin klavuz ray gerilme analizine uygulanmas gerekletirilmitir (Demirsz ve ark.,
2005).

Klavuz raynn gerilme ve deformasyon hesaplar EN-81 standardna gre ve emniyet freni
mekanizmasnn iletimi srasnda klavuz raylar zerindeki gerilme dalm dikkate alnarak
yaplmtr. Bu almada, T70 klavuz ray profili rnek olarak alnr, nk bu klavuz ray
en yaygn olarak asansr sistemlerinin kabin desteklerinde kullanlr. Serbest dme testi
donanm kurulur ve emniyet freni mekanizmasnn iletimi srasnda ortaya kan gerilmeler
gerilme-lerler vastasyla kaydedilir. lmlerle mukavemet analizi deneysel gerilme
analizi olarak bilinir ve gerilme-ler, bu alanda en iyi bilinen teknolojilerden biridir.
Gerilme-ler uygulamas kolay olmasna ramen, lmlerden doru sonular elde etmek
iin hem eleman seimine, hem de uygulamaya dikkat gsterilmesi gerekir.

Gerilmeler, llen gerilme deerleri kullanlarak hesaplanr. Gerilme-ler sadece temas
ettirildii nokta iin bir deer verir. Ancak, gerilme gradyan elde etmek iin, erit paternli
lm cihaz kullanlabilir. EN81-1e gre yaplan geleneksel hesaplama, sonlu eleman
analizi ve deneysel yntemden elde edilen sonular karlatrlr.

2. ANALZDE KULLANILAN EMNIYET FRENI MEKANZMASI

Emniyet freni mekanizmas, kabin zerine yerletirilmi bir mekanik tespit komponentidir ve
ana fonksiyonu, kaldrma halatlarnn kopmas durumunda kabinin kontrolsz iniini nlemek
iin klavuz raylarn kavramaktr (Day, 2000). Emniyet freni mekanizmas tercihen kabin
karkasnn alt elemanlarnn aasna yerletirilir ve bir ift klavuz ray zerinde alr.
letim her iki klavuz ray zerinde ayn anda gereklemelidir. Kabin emniyet freni
mekanizmas, performans zellikleri temelinde snflandrlr (Janovsky, 1999). Deneysel
analiz iin kullanlan anlk emniyet freni mekanizmas en basit emniyet freni mekanizmas
tipi olup ekil 1de gsterilmitir.

Emniyet freni mekanizmas tercihen kabin karkasnn alt elemanlarnn aasna yerletirilir
ve bir ift klavuz ray zerinde alr. Durdurma sresi ve mesafesi son derece ksadr ve
durdurma kuvvetini ve mesafesini snrlandrmak iin, esnek bir tertibat eklenmemitir. 0,63
m/syi amayan bir nominal hz iin anlk tipte emniyet freni mekanizmas kullanlabilir
(Inglis, 2000).



ekil 1. Anlk emniyet freni mekanizmas

3. KILAVUZ RAYI GERLME HESAPLARI

Kuvvetleri, gerilmeleri hesaplama ve bylece klavuz ray ebadn seme aralar EN-81de
verilmitir. Asansr kuyusunun tabanna tespit edilmi klavuz raylarnn hesaplanmasnda,
burkulma gerilmeleri yerine ekme gerilmeleri dikkate alnr. Problemlere dayanan klavuz
ray hesaplar kabul edilir (mrak & Gerdemeli, 2000). Klavuz raylarnda gerilme hesaplar,
emniyet freni mekanizmas iletimi iin yaplr, sapma hesaplar ise olduka farkl iletim
koullarn, yani kabin zemini zerine homojen olmayan bir ekilde dalm ykteki alma
koullarn dikkate alr. Klavuz ray balantlarnn tasarm ve imali hem ISO 7465te, hem
de A17.1de belirtilmitir. Profilin eksenine dik alarda etki eden kuvvetlerden kaynaklanan
eilme gerilmeini deerlendirmek iin, EN81-1e gre verilen deerler iin eilme gerilmei,
standart formda aadaki gibi yazlr.



Burada, Q nominal yk, P kabinin ktlesi, n klavuz ray says, h kabin klavuzu pabularnn
merkez hatlar arasndaki dey mesafe, g standart serbest dme ivmesi, x
Q
ve y
Q
kabin
iindeki ykn merkezden kakl, x
P
ve y
P
kabin iindeki ykn merkezden kakl, l
bitiik klavuz ray mesnetleri arasndaki maksimum mesafe, Wx ve Wy de klavuz ray
enkesit alann eilme modldr (srasyla x-x ve y-y eksenlerine karlk gelir) (Demirsz ve
ark., 2005). Darbe faktr deerleri, emniyet freni mekanizmas tipine baldr ve EN81-1
standardnda verilir. Klavuz raynda eilme gerilmei ile burkulma gerilmeinden kaynaklanan
toplam gerilme Eitlik (1) kullanlarak aadaki gibi tanmlanr.


Burada, F
k
burkulma kuvveti, k
3
darbe faktr, M kar arlk veya denge arlnn klavuz
raylar, srasyla 370 N/mm ya da 520 N/mm kalitesinde elikler iin nerilen burkulma
faktr ( narinlik katsaysnn bir fonksiyonu olarak), A klavuz raynn enkesit alan ve k
3

darbe faktrdr. x-x ve y-y klavuz dzlemlerindeki sapmalar aadaki gibi ngrlr.



Burada, Q nominal yk, P kabinin ktlesi, n klavuz ray says, h kabin klavuzu pabularnn
merkez hatlar arasndaki dey mesafe, g standart serbest dme ivmesi, l bitiik klavuz ray
mesnetleri arasndaki maksimum mesafe, Ix ve Iy klavuz ray enkesit alann atalet
momentleri (srasyla x-x ve y-y eksenlerine karlk gelir), E Young modl, k
1
de darbe
faktrdr.

Klavuz raylar zerine etki eden ykler, ini emniyet freni mekanizmas iletimi iin EN81-
1e gre hesaplanr. Asansr klavuz raylarnn seri retiminin yapld ASRAY A.den elde
edilen asansr klavuz ray verileri kullanlmtr. Klavuz ray kesitlerinin boyutlar, klavuz
raylarnn fiziksel zellikleri ve bu almadaki profil zellikleri Tablo 1de verilmitir (mrak
& Gerdemeli 2000).

Tablo 1. Klavuz ray boyutlar ve zellikleri

T70 klavuz ray Profil boyutlar Profil zellikleri

b [mm]
h [mm]
k [mm]
n [mm]
c [mm]
g [mm]
f [mm]
y [mm]
70
65
9
34
6
7
7
18,6
A [mm
2
]
I
z
[mm
4
]
I
y
[mm
4
]
W
x
[mm
3
]
W
y
[mm
3
]
i
x
[mm]
i
y
[mm]
e [mm]
11,54
27,5 x 10
4

25,8 x 10
4

8,52 x 10
3

7,54 x 10
3

15,2
15,0
27,5

Karlatrma amacyla T70 klavuz rayndaki destekler arasnda 2000 mm dey mesafe
durumu incelenmitir. Klavuz raynn ayrntlar, CAD yazlm ANSYS arivinde saklanan
BEAM189 boyutlu kuadratik sonlu gerilme kiri elemanlar kullanlarak oluturulmutur.
nce il orta kalnlkta kiri yaplarnn analizi iin uygun bir elemandr. Bu eleman
Timoshenko kiri teorisine dayanr. boyutlu kuadratik kiri eleman, her dmde, kilit
nokta deerindeki serbestlik derecesi says olan alt serbestlik derecesine sahiptir. Tam
asimetrik ykl 4 kiilik kabin iin klavuz rayndaki gerilme dalm rnei ekil 2deki
grafikte gsterilmitir.


ekil 2. Klavuz ray zerindeki gerilme dalm

4. KILAVUZ RAYI TEST DONANIMI

Yazarlar tarafndan tasarlanan dahili test kulesi, asansr ekipmanlarnn ve zellikle de
asansr klavuz raylarnn ve emniyet freni mekanizmalarnn testinde kullanlabilir. Bu dahili
test kulesinin bir amac da asansr mhendislerinin ve teknisyenlerinin eitimidir. Bu kule,
stanbul Teknik niversitesi Makine Mhendislii Blmnde bulunan Asansr Teknolojileri
Test ve Aratrma Laboratuvarnn bir parasdr. Test kulesi tesisat ekil 3te gsterilmi
olup 7,3 m yksekliindedir. Ana elik yap, NPI ve NPU profiller kullanlarak kaynak
konstrkisyonuyla oluturulmutur.



ekil 3. Klavuz raylar iin dahili test donanm
Bu testte, eki nitesi zemin kat konumuna yerletirilir, halat sistemi de makinenin bodrum
kat konumuna gre donatlr, tek halat sarml tahrik uygulanr ve halat oran faktr sz
edildii gibi bire eittir (Janovsky, 1999). eki nitesi bir frenli asansr makinesi, bir kaplin,
bir eki tekerlei ve serbest dme iletimi iin ikinci bir frenden oluur. ASRAY irketince
(stanbul, Trkiye) imal edilen asansr makinesi kullanlr.

Bu nite, 41 dii bulunan bir kar ark ve 2 azl sonsuz vidaya sahiptir. Bu sonsuz vidal
makinesi dorudan 4 kWlk bir elektrik motoruyla tahrik edilir. Elektrik motorunun hz 1000
d/dak dr. Bu test donanmnda, kabin karkaslarnn hareketi iin 10 mm apnda 4 tel halat ve
4 kama kanala sahip 400 mm apnda bir tahirk kasna monte edilir. Test iin iki kabin
karkas kullanlr ve bunlarn her biri ekil 4te gsterildii gibi dkm demirden yaplm
dolgu arlklaryla yklenir. Her bir dolgu arl yaklak 17,3 kg arlndadr.



(a) Kabin karkas (b) Dolgu arl

ekil 4. Kabin karkas ve dolgu arl

Kabin karkas klavuzu, her bir kabin karkas iin ayr ayr drt T50 klavuz ray monte
edilerek yaplmtr. Bylece, test klavuz ray serbest dme testi srasnda gerilme-ler
uygulamas iin serbest hale gelir.

Test srasnda veri kayd iin T70 klavuz raylarna ekil 5te gsterildii gibi 32 kanall
ESAM Traveller-1 cihaz ve iki rozet tipi ve tekli gerilme-ler uygulanr. Veriler,
WINDOWS XP iin ESAM Versiyon 3 veri toplama yazlmyla analiz iin dizst
bilgisayara aktarlr. Traveller veri toplama serisine ait bu temel sistem, 32 kanall bir A/D
dntrcyle donatlr. Bilgisayar balants USB arabirimiyle yaplr. Traveller-1 veri
toplama sistemi, hem sinyal artlandrma amplifikatr kanallarn, hem de A/D
dntrcy kontrol eden WESAM temel yazlm paketiyle (WINDOWS altnda alr)
birlikte verilir. Ayrca, basit veri indirgemeleri ve deerlendirmeleri yapabilir ve baka veri
formatlarna veri aktarm olanaklar sunar.


ekil 5. Klavuz raylarna gerilme-ler uygulamasyla veri kayd

Gerilmeler, llen gerilme deerleri kullanlarak hesaplanr. Gerilme-ler sadece temas
ettirildii nokta iin bir deer verir. Ancak, gerilme gradyan elde etmek iin, erit paternli
lm cihaz kullanlabilir.

4. SAYISAL SONULAR

Bu almada, T70 klavuz ray profilleri iin gerilme ve sapmalar analiz edilir. Klavuz
raylarndaki gerilme ve sapmay hesaplamak iin, EN81-1 kurallar uygulanr ve daha sonra
sonlu eleman yntemiyle yaplan statik gerilme analizinden elde edilen deneysel ve saysal
sonularla karlatrlr. Klavuz raynn gerilme dalmn ve sapmalar analiz etmek iin,
bir sonlu eleman analiz arac olarak ANSYS yazlm seilmitir. EN81-1 standardna gre
yaplan klavuz ray analizinde kullanlan tasarm deerleri Tablo 1de verilmitir.

Her bir test seti, bo kabin ve asimetrik yk koullar dikkate alnarak 320 kg, 400 kg ve 480
kg kapasite iin serbest dmeden oluur. T70 klavuz ray iin saysal hesaplamadan,
sonlu eleman analizinden ve gerilme-ler uygulamasndan elde edilen gerilme sonular
Tablo 2de verilmitir. Tabloda belirtilen ve klavuz raylar zerinde ortaya kan gerilme
deerleri karlatrldnda, test sonular ile saysal sonular arasnda belirgin bir fark
vardr. Asimetrik birinci yk konumunda ykler kabin zerinde klavuz rayna yakn
yerletirilir, ikinci yk konumunda ise ykler kabinin dier tarafna yerletirilir.

St37 malzemeden yaplm klavuz raylarnda maksimum izin verilen gerilme, normal iletim
iin 165 N/mm, emniyet freni mekanizmas iletimi iin 205 N/mmdir.
Tablo 2. T70 tipi klavuz ray iin gerilme sonular

Nominal yk Yk koullar Saysal hesaplama Sonlu eleman
analizi
Gerilme-ler
uygulamas

m

edeer

320 kg /
4 kii
Bo kabin
1. konum
2. konum
7,19
30,43
72,98
32,23
67,63
105,92
22,24
60,10
86,62
26,40
61,00
104,10
400 kg /
5 kii
Bo kabin
1. konum
2. konum
7,63
37,34
91,71
34,25
79,47
128,41
23,46
71,74
103,92
32,45
65,90
131,40
480 kg /
6 kii
Bo kabin
1. konum
2. konum
7,86
44,02
110,21
35,25
90,31
149,88
24,67
83,38
121,23
35,68
80,30
146,20

5. SONULAR

Bu almada, klavuz raylarnn gerilmeleri EN81-1, sonlu eleman yntemi ve serbest dme
deneyinde tanmlanan saysal yntem vastasyla incelenmektedir. Emniyet freni mekanizmas
iletiminin gerilme hesab zerindeki etkilerini gstermek iin bir aklayc rnek verilmitir.
Karlatrma amacyla T70 klavuz rayndaki destekler arasnda 2000 mm dey mesafe
durumu incelenmi ve saysal hesaplamalar Tablo 2de verilen serbest dme deneyi
sonularyla dorulanmtr. ANSYSten elde edilen gerilme ve sapma deerleri, %3 ile %10
aralnda deiir ve hesaplanan gerilme ve sapma analitik deerleri karlatrlr. Bu
sapmaya, esas olarak analitik hesaplamalardaki kabuller ve faktrler, ikinci olarak da sonlu
eleman yntemindeki saysal yaklam sebep olur.