Osmanlı Halkı

T.C.
ATATRK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LKRETM ANABLM DALI

zlem BEKTA ZTAKIN

XV-XVII. YZYILLARDA OSMANLI HALKI

DOKTORA TEZ

TEZ YNETCS
Do. Dr. Ali Sinan BLGL

Erzurum-2008
II

II

NDEKLER

SAYFA NO

ZET.....III
ABSTRACT.....V
NSZ.VII
KISALTMALAR...XI

GR ............................................................................................................................... I
1.ARATIRMANIN KAYNAKLARI:...................................................................... 2
1.1.Ariv Vesikalar .................................................................................................. 2
1.2.Kaynak Eserler .................................................................................................... 3
1.3.Aratrma Eserler ................................................................................................ 3
2.Rey Kavram ve Devlet Rey likisi ................................................................ 4
2.1.Rey kavram..................................................................................................... 4
2.2.Devlet-Rey likisi........................................................................................... 5
2.3.Hkmdar Rey likisi..................................................................................... 7
2.4.Devletin Rey Tasnifi...................................................................................... 11
2.5.Millet Sistemi .................................................................................................... 17
3.Reynn Tabi Olduu Hukuk Nizm ve Kanunlar.......................................... 22
3.1.er Hukuk Asndan Rey........................................................................... 22
3.2.rf Hukuk Asndan Rey ve Kann Metinleri............................................ 26

BRNC BLM......................................................................................................... 53
1.EHRL REY...................................................................................................... 53
1.1.ehir ve ehir Hayat .......................................................................................... 53
1.1.1.ehir kavram ................................................................................................. 53
1.1.2.ehir hayat..................................................................................................... 54
1.2.Osmanl ehirlerinin Fizyonomik Yaps.......................................................... 56
1.3.Osmanl ehirlerinin Demografik Yaps ......................................................... 71
1.4.ehirlilerin Hukuk Stats ............................................................................... 74
1.4.1.Ynetici-ehirli likisi .................................................................................. 74
1.4.2.ehirli mslmanlarn hukuk stats............................................................ 75
1.4.3.ehirli gayr-i mslimlerin hukuk stats...................................................... 76
1.5.ehirli Halkn Ekonomik Faaliyetleri ............................................................... 81
1.5.1.ehirli Mslim halkn ekonomik faaliyetleri ................................................. 81
1.5.2.ehirli gayr- mslim halkn ekonomik faaliyetleri ....................................... 81
1.6.ehirli Halkn Gndelik Hayat ......................................................................... 82
1.6.1.ehirli Mslim halkn gndelik hayat ........................................................... 82
1.6.2.ehirli gayr- mslim halkn gndelik hayat................................................. 89
1.7.ehirli Muf Rey ............................................................................................. 89
1.8.Osmanl ehirlerinde ktisad Hayat ve Ticaret .............................................. 91
1.8.1.Esnaf............................................................................................................... 91
1.8.2.Sanayi tesisleri ............................................................................................... 99
I
II

1.9.ehirli Halkn Eitimi ....................................................................................... 101
1.9.1.lkretim ve mektepler ............................................................................... 102
1.9.2.Yksek retim ve medreseler..................................................................... 105
KNC BLM......................................................................................................... 108
2. KYL REY..................................................................................................... 108
2.1 Ky ve Kyl ..................................................................................................... 108
2.1.1.Ky kavram................................................................................................. 108
2.1.2.Kyl............................................................................................................ 111
2.2.Ortak Kullar ve erik Rey ........................................................................ 112
2.3.Kylnn zerinde yaad Topran Hukuk Stats............................... 114
2.3.1.Arzi-i memlke.......................................................................................... 114
2.3.2.Arz-i mrye............................................................................................... 115
2.3.3.Arzi-i mevkfe (Vakf Arz)..................................................................... 118
2.3.4.Arzi-i metrke ............................................................................................ 118
2.3.5.Arzi-i mevt................................................................................................ 119
2.4.Malikne-Divn Sistemi .................................................................................. 119
2.5.Kyllerin Hukuk Stats ve Sipahi-Kyl likisi ..................................... 122
2.6.Kr Kesiminde Halk Eitimi ............................................................................ 126
NC BLM..................................................................................................... 129
3.KONAR-GER REY...................................................................................... 129
3.1.Konar-Gerler ................................................................................................. 129
3.2.Osmanllarn Airet Politikas ve Airetlerin Yerletirilmesi ....................... 133
3.3.dar Tekilat ..................................................................................................... 149
3.4.Konar-Gerlerin Corafi Dal.................................................................. 153
3.5.Konar-gerlerde Sosyal Hayat ....................................................................... 168
DRDNC BLM............................................................................................... 175
4.REYNIN DED VERGLER..................................................................... 175
4.1.er Vergiler ..................................................................................................... 178
4.2.Resm-i ift ve Buna Bal Vergiler ................................................................. 186
4.3. Avrz Tr Vergiler ....................................................................................... 202
4.4. Bd-i hev Tr Vergiler ............................................................................... 203
4.5.rler ............................................................................................................... 222
4.6.Hayvanlardan Alnan Vergiler ........................................................................ 235
4.7.Ticar Vergiler ................................................................................................... 249
4.8. Dier Vergiler................................................................................................... 260
SONU......................................................................................................................... 263
BBLOGRAFYA ....................................................................................................... 269
EKLER......................................................................................................................... 293
Tablolar.................................................................................................................... 293
ZGEM................................................................................................................. 307
III

ZET
DOKTORA TEZ
XV-XVII. YZYILLARDA OSMANLI DEVLETNDE HALK

zlem BEKTA ZTAKIN
Danman : Do. Dr. Ali Sinan BLGL
2008 Sayfa : 307-IV
Jri : Do. Dr. Ali Sinan BLGL
Do. Dr. Kemalettin KUZUCU
Yrd.Do.Dr. Tuncay CEYLAN
Yrd.Do.Dr. kr ADA
Yrd.Do.Dr. Kenan ETN

Bu aratrmann amac, Osmanl Devletinin klasik dnemi olarak tabir edilen
XV-XVII. asrlarda devletin hkim olduu topraklarda yaayan halk; iktisad, itima,
hukuk, mal ve eitim yapsn derli toplu olarak ortaya koymaktr.
Aratrmada Babakanlk Osmanl Arivinden elde edilen belgeler, tarih
kaynaklar ve aratrma eserlerinden istifade edilmitir.
almann temelini, klasik dnemde devlet ile rey ilikisi ile reynn sosyal,
kltrel, hukuki, ekonomik ve eitimsel durumuna ilikin sorunlar oluturmutur. Ariv
belgeleri ve kaynak eserler nda reyy ilgilendiren unsurlar ele alnmtr.
Aratrmaya rey kavram, devlet asnda rey tasnifi ve Osmanl devlet gelenei;
kann-nmeler, adalet sistemi, istimlet politikas ile millet sistemi, hukuki adan rey
anlatm ile balanm, daha sonra ehir, ehirli ve ehir hayat, Osmanl ehirlerinin
demografik ve fizyonomik yaps, ehirli Mslman ve gayrimslim reynn hukuk
stats, ekonomik faaliyetleri, sosyal yaam, giyimkuamlar ile ehirli muaf rey
zerinde durulmutur. Osmanl ehirlerinde iktisadi hayat ve ticaret anlatlrken Mslim
ve gayr-i mslim esnafn ekonomik faaliyetleri aklanmtr. almada ayrca,
Osmanl halknn eitimine yer verilmitir. Ky, kyl kavram, ortak kullar, erik
IV

rey ve zerinde tm ekonomik faaliyetlerini gerekletirildii arazi eitleri tantlm,
malikne-divani sistemi zerinde durulmutur. Kyllerin hukuki stats verilirken bu
kapsamda sipahi-kyl ilikisi ele alnmtr. Reynn nemli dier bir grubu olan
konar-gerler; iskan edilileri, corafi dallar, idari yaplar ve sosyal hayatlar
anlatlmtr. Osmanl reysndan alnan vergiler eri, resm-i ift ve buna bal
vergiler, avarz tr vergiler, bd- hev tr vergiler, rler, hayvanlardan alnan
vergiler, ticari vergiler ve dier vergiler kann-nmeler esas alnarak ele alnm ve
deerlendirilmitir.
V

ABSTRACT
Ph.D. THESIS
THE PEOPLE OF OTTOMAN EMPIRE IN BETWEEN XV-XVII. CENTURIES
zlem BEKTA ZTAKIN
Advisor: Assoc. Prof. Dr. Ali Sinan BLGL
2008 Page : 307+IV
Jury : Assoc. Prof. Dr. Ali Sinan BLGL
Assoc. Prof. Dr. Kemalettin KUZUCU
Asist. Prof. Dr. Tuncay CEYLAN
Asist. Prof. Dr. kr ADA
Asist Prof. Dr. Kenan ETN
The aim of this is to bring up the economic, legal, financial, educational and social
structure of people (rey) having lived on the lands ruled by Otomans in between XV-
XVII. centuries which is called classicial age of the Otoman Empire.
In this research docoments from Prime-ministry Otoman Archieves, historical
sources and research works were used. The basis of the study consist of issues
connected with social, cultural, legal, economic and educational contiditions of rey
and also relation between state and rey in classical age. Components related to
rey are considered in the light of archieve documents and sources. The beginning
of the research includes the concept of rey, rey classification and tradition of
Ottoman Empire, kann-nmeler, justice system, istimlet politikas and
nationsystem from the points of view of state. The other concepts related to rey
such as town/townsmen, demographic and physionomic structure of Ottoman towns;
legal status, economic activities, social life and clothes of Muslim and non-muslim
townsmen are explained in this study.
Economic activities of Muslim and non-muslim tradesmen are mentioned when
the economic life and commerce in the Ottoman towns are explained. The education of
Ottoman folk is also included in this study.
VI

Following concepts are introduced: village and peasant, ortak kullar, erik
rey, variety of lands on which the whole economic activities were carried out.
The system of malikane-divan is emphasized. The relation of knight-peasant is
taken in to consideration according to legal status given to peasants. Nomads, the other
important group of rey and their seetlement, geographic distribution,
admisnistrative structure and social life are explained. Taxes gathered from Ottoman
rey, eri, resm-i ift, avarz, bad- hev, r and commercial taxes are evaluated
in accordance with kann-nmeler.
VII

NSZ
"XV-XVII. Yzyllarda Osmanl Devletinde Halk konulu bu aratrmada,
Osmanl Devletinin klasik dnemi olarak tabir edilen XV-XVII. asrlarda devletin
hkim olduu topraklarda yaayan halkn iktisad, itima, hukuk, mal ve eitim yaps
derli toplu olarak ortaya koyulmaya ve u ana yaplan genellemeler ariv kaynaklar ve
kronikler vastasyla desteklenmeye allmtr. Aratrma tarihte yaanm bir zaman
dilimini (XV-XVII. yzyllar) konu edinen karakteri sebebiyle tarihsel model
kullanlarak yaplm, zikredilen yzyllarda Osmanl halknn mevcut durumu
betimlenmeye ve yorumlanmaya allmtr. Bu almann Osmanl halkn bir btn
olarak ortaya koymak asndan nem tad dnlmektedir.
Aratrma, Osmanl halkn (rey) ortaya koymada btnn paralar olduu
ngrlen giri ksmndan ayr olarak drt blme ayrlmtr.
almann giri blmnde; devlet asnda rey tasnifi yaplm ve Osmanl
Devlet gelenei; kannnmeler, adlet sistemi, istimlet politikas, millet sistemi ve
hukuk adan rey ortaya konulmaya allmtr.
Birinci blmde ehir, ehirli ve ehir hayat, Osmanl ehirlerinin demografik ve
fizyonomik yaps, ehirli Mslman ve gayrimslim reynn hukuk stats,
ekonomik faaliyetleri, sosyal yaam, giyimkuamlar aklanm, ehirli muaf rey
zerinde durulmutur. Osmanl ehirlerinde iktisadi hayat ve ticaret ile gayr-i mslim
esnafn ekonomik faaliyetleri aklanmtr. Osmanl halknn eitimi ise; ilkretim ve
mektepler, yksek retim ve medreseler, kr kesiminde halk eitimi; cami, mescid,
zaviye ve trbeler alarndan ele alnmtr.
kinci blmde; ky, kyl kavram, ortak kullar, erik rey aklamalar
yaplmtr. Kylnn zerinde tm ekonomik faaliyetlerini gerekletirildii arazi
eitleri ile malikne-divani sistemi hakknda bilgi verilmitir. Kyllerin hukuk
stats verilirken bu kapsamda sipahi-kyl ilikisi ele alnmtr.
nc blmde; konar-ger kavram, isknlar, corafi dallar, idari yaplar
ve sosyal hayatlar anlatlmtr.
Drdnc blmde; Osmanl reysndan alnan vergiler eri vergiler, resm-i ift
ve buna bal vergiler, avarz tr vergiler, bd- hev tr vergiler, rler,
hayvanlardan alnan vergiler, ticar vergiler kann-nmeler esas alnarak ele alnmtr.
VIII

Sonu ksmnda; giriten itibaren ilenilen tm blmlerden elde edilen sonular
deerlendirilmitir. Bu deerlendirme sonucu btn imparatorlua amil olabilecek
genellemeler yaplmtr.
Ekler ksmnda ise, eitli sancaklarda reydan alnan vergi miktarlarna ynelik
rnekler sralanmtr.
almalarm srasnda, tez konumun tespiti de dhil olmak zere bandan
sonuna ynlendirmeleri, kaynaklara ulamam ve edinmemdeki yardmlar, uyarlar,
yorumlar ve sabr ile bu almann ortaya kmasnda byk emei geen danman
hocam Do Dr. Ali Sinan BLGL ye sonsuz teekkr bir bor bilirim. Ayrca, eserin
son okumasn yapan M. etin ENGLe teekkr ederim.

zlem BEKTA ZTAKIN Erzurum2008
IX

TABLOLAR
Tablo G.1: Osmanl Ynetiminde Gayr-i mslim Snflar......19
Tablo 1.2. Osmanl lkesinde Baz Pazar ve arlar......63
Tablo 1.3. Baz Osmanl Kentlerinde ahs Ad Tayan Mahalleler.67
Tablo 1.4. I.Sleyman Devrindeki Saymlara Gre 15201530 Yllar Arasnda Baz
Eyletlerde Din Nfus Dalm.....71
Tablo 1.5. XV-XVII. Yzylda Baz Osmanl ehirlerinin Nfusu...72
Tablo 1.6. 1550-1600 yllar arasnda Baz Anadolu ehirlerinin Nfusu..73
Tablo 1.7. Manisa Sancanda Muf Zmreler..90
Tablo 8: Ordu ve Yresinde 14551613 Tarihleri Arasnda Halktan Alnan Vergiler.293
Tablo 9: Adyaman Kazas; Behisni Kazasnda Reyadan Alnan Vergiler ve Birbirine
Nisbetleri( 15191524153015471560) ...296
Nisbetleri (15191524153015471560) ...296
Tablo 11: Hsn- Mansur Kazasnda Hububat-Bakliyattan Alnan Ayni r
Miktar(14191524) ..297
Tablo 12: Hsn- Mansur Kazasnda Hububat-Bakliyattan Alnan Ayni r Miktar
(15401563) ..297
Tablo 13: Hsn- Mansur Kazasnda Hububat-Bakliyattan Alnan Ayni r Miktar
(15311565) ..297
Tablo 14: Tarsus Sanca: 1519'da Hububat ve Bakliyatn r, stihsal Yeknlar ve Kg.
Olarak Karl..298
Tablo 15: Tarsusta 1519'da Hububat ve Bakliyatn r, stihsal Yeknlar ve Kg.
Olarak Karl..299
Tablo 16: Tarsusta 1523'de Hububat ve Bakliyatn r, stihsal Yeknlar ve Kg.
Karl......298
X

Tablo 17: Tarsus Sanca, 1526'da Hububat ve Bakliyatn r ve stihsal Yeknlar ve
Kg. Karl...298
Tablo 18: Tarsus Sanca, 1526'da Hububat ve Bakliyatn r ve stihsal Yeknlar ve
Kg. Karl...299
Tablo 19: Tarsus Sanca: 1526'da Hububat ve Bakliyatn r ve stihsal Yeknlar ve
Kg. Karl...299
Tablo 20: Tarsus Sanca; 1572'de Nahiyelere Gre Hububat ve Bakliyatn r ve
stihsal Yeknlar ve Kg. Karl.299
Tablo 21: Tarsus Sanca, Mahsul r Bedellerinin (Ake Olarak) Yllara Gre
Dalm.....299
Tablo 22: Kemah Kazas, Toprak Mahsullerinden alnan rn Yeknu ve Para
Cinsinden Kymeti.....300
Tablo 23: Erzincan Kazas, Toprak Mahsullerinden alnan rn Yeknu ve Para
Cinsinden Kymeti.300
Tablo 24: Muhtelif Tarihlerde Kemah Kazasna Reydan Alnan Vergilerin
Miktar...301
Tablo 25: Muhtelif Tarihlerde Erzincan Kazalarnda reydan Alnan Vergilerin
Miktar.. 301
Tablo 26: XV ve XVI. Asrlarda Trabzon Sancanda Reydan Alnan Vergiler ve
Birbirine Nispetleri....302
Tablo 27 : Harput Sancandaki Vergi ve Resimler (1518 1566 ) 303
Tablo 28: Mardin Sancandaki Ticari Mallar ve Bunlardan Alnan Vergiler.304

XI

K I S A L T M A L A R

B Receb
bk. baknz
BA Babakanlk Osmanl Arivi
C Cemaziyelahir
c. cilt
Ca Cemaziyelevvel
der. derleyen
dp. dipnot
DTCFD Ankara, niversitesi Dil ve Tarih, Corafya Fakltesi Dergisi
edt. editr
El
2
The Encyclopedia of Islam
H. Hicr
haz. hazrlayan
A slm Ansiklopedisi
FM ktisat Fakltesi Mecmuas
Ktp Ktphane
L. evval
M. Muharrem
MAD Maliyeden Mdevver Defter
MD Mhimme Defteri
N Ramazan
nr. numara
nr. Nereden
OTDTS Osmanl Tarih Deyimler ve Terimler Szl
R. Rebilahir
Ra. Rebilevvel
S. Safer
s. sahife
. aban
TD Tarih Dergisi
TDVA Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
TED Tarih Enstits Dergisi
TKGM KKA Tapu ve Kadastro Genel Mdrl, Kuyd- Kdime Arivi
trc. tercme eden
TSMA Topkap Saray Mzesi Arivi
TTD Tapu-Tahrir Defterleri
v.s. vesir
VD Vakflar Dergisi
vrk. Varak
yay. Yaynlayan
Z. Zilhicce
Za Zilkade
1

GR
Aratrmann konusu, XV-XVII. yzyllarda Osmanl Devleti bnyesinde yaayan
halktr.
Aratrmann amac, Osmanl Devletinin klasik dnemi olarak tabir edilen XV-
XVII. yzyllarda devletin hkim olduu topraklarda yaayan halkn iktisad, itima,
hukuk, mal ve eitim yapsn derli toplu olarak ortaya koymaktr. Bu genel kapsamda
almada; Osmanl Devletinin iinde barndrd etnik ve dini topluluklar bir arada
tutabilmesini salayan devlet politikas, millet sistemi, istimlet politikas ve adalet
ilkesinin kannnmelere ve halka yansma ekilleri, devlet-rey, hkmdar-rey,
ynetici-rey, sipahi-kyl mnasebetleri, er'i ve rfi hukuk asndan rey, ehir,
ehir hayat, ky ve ky hayat, devletin ehir, ky birimleri ile konar-gerlerin
fizyonomik ve demografik yaplar, ehirlilerin, kyllerin ve konar-gerlerin sosyal
yaamlar, iktisadi faaliyetleri, hukuk statleri, kylnn zerinde yaad toprakla
olan ilikisi balamnda arazi eitleri ve toprak hukuku, Osmanl Devleti topraklarnda
gerekleen zirai faaliyetler, ticaret, sanayi eitleri, gayr-i mslim rey ile Mslman
rey mnasebetleri, devletin bu iki sosyal grupla ve bu gruplarn birbirleriyle ilikileri,
hukuk farkllklar, benzerlikleri, eitlilikleri, eitlikleri, Osmanl halknn eitimi,
konar-gerlerin iskn, idari tekilatlar, corafi dallar ile Osmanl reysnn
dedii vergilerin detayl olarak ortaya konulmas amalanmtr.
Aratrma zaman itibariyle XV-XVII. yzyllar aras olarak snrlandrlmtr.
Bu zaman dilimine Osmanl tarih aratrmaclar klasik a adn vermilerdir. XVIII.
yzyldan itibaren Osmanl toplumunda meydana gelen deiim ve geliim aratrma
konusuna dahil edilmediinden bu zaman snrlandrmas yaplmtr.
Aratrma tarihte yaanm bir zaman dilimini (XV-XVII. yzyllar) konu edinen
karakteri sebebiyle tarihsel model kullanlarak yaplm, zikredilen yzyllarda Osmanl
halknn mevcut durumu betimlenmeye ve yorumlanmaya allmtr. Bu betimleme
ve yorumlamann gemi hakknda yeni bir anlaya sahip olunmasna ve bu anlayn
gnmz ve gelecekte ortaya kabilecek sorunlara k tutaca umut edilmektedir.
Tarihsel aratrmalarn verilerini, yazl kaynaklar (ariv vesikalar, kronikler,
kitaplar, dergiler, resmi yazmalar, szlemeler vb.) ve szl kaynaklar (olay yaam
kiilerle yaplan grmeler) oluturmaktadr. Yazl kaynaklar zerinden dokman
incelemesi yntemiyle veriler toplanmaktadr. Bu aratrmann veri toplama arac da
2

tarihsel model erevesinde dokman incelemesine dayaldr. Aratrmann amacna
uygun olarak yazl kaynaklara dayanan dkmanlar (kaynaklar); ariv vesikalar,
kaynak eserler ve aratrma eserler olmak zere ksmda toplanmtr.

1.ARATIRMANIN KAYNAKLARI:
1.1.Ariv Vesikalar
Aratrmada kullanlan ariv vesikalarnn en mhimleri Babakanlk stanbul
Osmanl Arivinde bulunan tapu-tahrir defterleri, mhimme defterleri ve maliyeden
mdevver defterlerdir. Ayrca Ankara Tapu-Kadastro Genel Mdrl Kuyd-
Kadime Arivi'nde bulunan tapu-tahrir defterlerinde de istifade edilmitir.
A-Tapu-Tahrir Defterleri (TTD)
a) stanbul Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan tapu-tahrir defterleri;
1-TTD 69; 925 (1519) tarihli Tarsus defteri.
2-TTD 450; 930 (1523-24) tarihli Tarsus defteri.
5-TTD 387; Muhsebe-i Vilayet-i Karaman ve Rm Defteri (937/1530) I-II,
(1996-97), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire
Bakanl Yayn, Ankara.
6-TTD 998; Muhsebe-i Vilyet-i Diyr-i Bekr ve Arab ve Zl-Kdiriyye Defteri
(937/1530) I-II, (1998-99), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl
Arivi Daire Bakanl Yayn, Ankara.
7-TTD 438; Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri (937/1530) I, Dizin ve Tpk
Basm, devlet Arivleri Genel Mdrl Yayn, Ankara 1993.
8- TTD 835; 1102 (1690-91) tarihli Rakka dahiliye defteri.
b) Ankara Tapu-Kadastro Genel Mdrl Kuyd- Kadime Arivi'nde bulunan
tapu-tahrir defterleri
1-TKGM KKA TTD 114; 980 (1572) tarihli Adana defteri
2-TKGM KKA TTD 134; 980 (1572) tarihli Tarsus defteri
3- TKGM KKA Nevehir Evkaf Defteri 2135, s.8 (1140 tarihli Nevehir Evkaf
Defteri Defter-i Evkaf merhum Damad brahim Paa der Nevehir)
B-Mhimme Defterleri (MD); 2, 5, 6, 7, 12, 83, 85, 120, 122, 131, 133, 139
3

C-Maliyeden Mdevver Defterler (MAD); 534, 701, 2931, 6565, 7126, 7533,
7534, 8458, 9484

1.2.Kaynak Eserler
almada zamann devlet anlay, devletin politikalar ve uygulamalarn ana
kaynaklarn dilinden aklamak maksadyla kroniklere ve yaynlanm vesikalara
mracaat edilmitir. Kroniklerden; Akpaa-zde, bn Kemal (Kemal Paa-zde),
Mehmed Ner, drs-i Bidlis, Gelibolulu Mustafa Al, Defterdar Sar Mehmet Paa,
Hezarfen Hseyin Efendi, Katip elebi, Kara elebi-zde Abdlaziz Efendi, Evliya
elebi, Koibey, Ayn Ali Efendi, Mustafa Sf, Knalzde Al-i, Ltf Paa, Ahmed
Vsf Efendi, Ahmed Refik vs. gibi devrin nemli lim ve devlet adamlarnn kaleme
ald tevrih-i l-i Osman, siysetnme ve risle tr eserlerden yararlanlmtr.
Ahmed Refik, .L.Barkan, H.nalck, Y.Ycel, M.T.Gkbilgin ve A.zcann
yaynlam olduklar vesikalar da almada kullanlmtr.

1.3.Aratrma Eserler
almann ehir ve ehirliler konusu ilenirken ehircilik zerine almalar
yapan S.Faroqh, C.Orhonlu, T.Baykara, M. C.Maurce, F.Emecen, M.Karagz,
H.Selen, .Ergen, B.Yediyldz, M.A.nal, H.Bostan, T.Gke, Z.Arkan, E.akar,
N.Gyn, .Mirolu, A.S.Bilgili gibi yazarlarn eserlerinden, ky ve kyller
konusunda H.nalck, konar-gerler konusunda F.Smer, C.Orhonlu, Y.Halaolu,
.ahin, F.Emecen, A.R.Yalman, T.Gndz gibi yazarlarn eserlerinden istifade edilerek
Osmanl ehir ve ehirlileri, ky ve kylleri ve konar-gerleri hakknda baz
genellemeler yaplmaya allmtr.
Osmanl halknn ekonomik faaliyetleri ve dedikleri vergiler konusunda .Ltfi
Barkann yaynlam olduu kannnmelerden, Halil nalck, Halil Sahilliolu, Neet
aatay ve Ahmet Tabakolu gibi yazarlarn almalarndan, Osmanl halknn hukuk
stats deerlendirilirken Halil Cin, Hayreddin Karaman, Ebu'l-l Mardin, lber
Ortayl, Glnihal Bozkurt v.s. yazarlarn eserlerinden istifade edilmitir.

4

2.Rey Kavram ve Devlet Rey likisi
2.1.Rey kavram
Devlet, toplumun siyas ve hukuk bakmdan rgtlenmi eklidir. Devlet ile
toplum arasdaki hukuk ve siyas baa tbiiyyet (vatandalk) denilir
1
. Tbiiyet
kendisine balanan tekmil sonular ile birlikte bir devlete aidiyeti ifade eder
2
. Osmanl
tbiiyetini oluturan ve aratrmamzn konusu olan Rey kelimesi, szlk manas
itibariyle, riyye(t) szcnn ouludur
3
. Kamus-i Trkde bir hkmdarn
hkm ve idaresine tabi olup teklif-i emriyye veren
4
, Osmanlca szlkte btn
halk
5
, Arapa Kamusda korumak, gzetmek, deruhte etmek, riayet etmek
6
, Osmanl
Tarih Deyimleri ve Terimler Szlnde hkmete itaat eden, vergi veren halk ve
raiyyetin cemi, aleltlak tebaa
7
manalarna gelmektedir. Her ne kadar Arapada ve
Osmanlcada sr
8
manasna gelse de er-riyye kelimesi oban anlamnn yannda
ayn zamanda devlet reisi, hkim kelimeleri ile e anlamldr. te yandan kelime stlah
mana itibariyle kulluk denilen bir takm hizmetleri yerine getirmek mecburiyetinde
olan ifti tebaa, vergi veren
9
anlamlarna da gelmektedir. Veya Osmanl hukuk
dilinde ifti halka, devletin kiracs manasnda raiyyet denilmektedir
10
.
Yalnzca krsal kesimde yaayp, tarmsal retim yapan halk rey deildir.
Kasaba ve ehirlerde oturan, ticaret ve sanayi ile uraan kiilerle konar-ger de rey
snfna dhildir. Bylece Osmanl Devletinde rey snf farkl retim alanlarn, farkl
gelir gruplarn iine alan ve geni bir corafyaya yaylan ok renkli bir yelpaze

1
Mevzuatta teba (national) ile vatanda (citoyen) arasnda fark gzetilmemitir. Hamza Erolu, Devletler Umumi
Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara 1984, s.98; O.Fazl Berki, Devletler Husus Hukuku, Tbiyet ve Yabanclar
Hukuku, Gzel Sanatlar Matbaas, Ankara 1970, c.1, s.98.
2
Ergin Nomer, Devletler Husus Hukuku; Genel Prensipler-Uygulama-Milletleraras Usul Hukuku, Beta Basm
Yaym Datm A.., stanbul 1986, s.129.
3
Ferit Develliolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, Ankara 2003, s.880.
4
emseddin Sami, Kamus-i Trk, stanbul 1317, s.666.
5
Develliolu, Age, s.880.
6
Bekir Topalolu, Hayreddin Karaman, Arapa Trke Yeni Kamus, stanbul 1980, s.143.
7
M.Zeki Pakaln, Rey, OTDTS, stanbul 1993, c.III, s.14.
8
Marksist yazarlar Arapa rey tabiriyle ifde edilen Mslman ve Hristiyan hr kylleri, feodalitenin serf
denilen topraa bal iftileriyle bir tutarlar. Ancak rey hukuken bir insandr. Ekonomik sosyal ve mal sebeplerle
baz vergi, hizmet ve davranlara mecbur olmas, onun hr insan olma vasfn deitirmez. (Halil Cin, Mr Arazi ve
Bu Arazinin zel Mlkiyete Dnm, Seluk niversitesi Yay., Konya 1987, s.7778); retici fakat baml bir
snf olarak (Hristiyan ve Mslman) rey, asker snfn ynetimine boyun emek ve vergi demek zorundayd.
ok eski gelenekler uyarnca hkmdar, srsn, yani reyy himaye ve doru yolda onlara rehberlik eden oban
olarak tanmlanyordu. Pratikte bu kavram, sultann reynn iinde bulunduu koullarla yakndan ilgilendiini
gstermek amacyla uygulad bir dizi koruyucu nleme yansmaktayd. (Halil nalck, Osmanl mparatorluunun
Sosyal ve Ekonomik Tarihi, 1300-1600, (trc.Halil Berktay), Eren Yay., stanbul 2000, c.1, s.53).
9
Koibey, Risale, (haz. Zuhuri Danman), Ankara 1985, s.35.
10
Enver akar, XVII. Yzylda Haleb Sanca (1516-1566), Frat ni. Aratrma Merktezi Yay., Elaz 2003, s.21.
5

grnmndedir. Bu yelpazenin bir ucunda krsal alanda retim yapan kyller, br
ucunda ise ehir ve kasabalardaki tccar ve zanaatkrlar yer almaktadr.
Osmanl Devletinde yaayan raiyyetin hukuk statsne bakldnda
gsterdikleri zellikler ve konumlar reydan biraz daha farkl olan ortak kullar ve
eltki rey denilen baz sosyal gruplarn olduu grlmektedir. Bu gruplarn en
nemli farkllklar normal reyya gre daha farkl zelliklere sahip olmalardr
11
.
Rey kelime kk itibariyle ri; grc, gren anlamn tamaktadr
12
.
Kaynaklarda rey kelimesi genel olarak bery kelimesi ile birlikte gemektedir.
Bery (a.i. beriyyenin c.);halk, insanlar, mahlkat, yaratklar, halkn, harc ve
vergi vermeyen Mslman ve kl ehli ksm anlamna gelmekle beraber bunun
dndakilere ise rey denmekteydi. Rey ve bery birlikte; btn halk anlamlarn
tamaktadr
13
.
Osmanl Devletinde sosyolojik ierikli szc balangtan itibaren
kullanlmaktadr. Rey, tebaa, ahl, avam ve halk szckleri deiik dnemlerde ayn
beeri unsurun adlandrl biimleridir
14
.

2.2.Devlet-Rey likisi
Osmanl Devleti eitli millet, din ve mezheplere mensup insanlarn oluturduu
ktaya yaylm geni bir imparatorluktu
15
. Devlet-i l-i Osman rneklerine hem
Asya hem de Avrupa tarihinde bolca rastlanan imparatorluklarda olduu gibi bir
hnedan devletiydi. Bu hnedann ynettii lke, tabii snrlar olan, ran ya da in gibi
tarih iinden belli bir corafi tutarll olan ya da tanm olumu bir blgeden deil de
eitli ekillerde ve srelerde Osmanl buyruuna girmi yrelerden oluuyordu
16
. Bu
yrelerden birou dorudan doruya stanbuldaki merkezi idareye balyd. teki
topraklar ise, eitli zerklikleri olan yerel yneticilere braklmt. Bu zelliklerden
dolay Osmanly kendine zg merkez devlet saymak mmkndr
17
. Osmanl

11
Gl Akylmaz, Osmanl Devletinde Rey Kavram ve Devlet-Rey likileri, Osmanl, Yeni Trkiye Yay.,
Ankara 1999, c.4, s.208.
12
Abdullah Yein, Osmanlca-Trke, slm-lm-Edeb Yeni Lgat, stanbul 1992, s.572; Cihan Osmanaaolu,
Tanzimat Dnemi tibariyle Osmanl Tbiiyyetinin (Vatandalnn) Geliimi, Legal Yay., stanbul 2004, s.72.
13
Develliolu, Age., s.86; Muzaffer Sencer, Osmanl Toplum Yaps: Eletirel Bir Yaklam, Sarmal Yay., stanbul
1999, s.247.
14
Zafer Toprak, Osmanlda Toplumbilimin Douu, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, letiim Yay., stanbul
2003, s.322.
15
kr Karatepe, dare Hukuku, Anadolu Matbaaclk, 1. bs, zmir 1988, s.28.
16
Metin Kunt, Devlet, Padih Kaps ve ehzde Kaplar, Osmanl, Ankara 1999, c.4, s.34.
17
Karatepe, Age, s.28.
6

hnedan eitli rklardan gelerek ya da devirilerek oluan ve kendilerine yeni bir
Osmanl kimlii verilen ynetim zmresi, dili Trke olsa da bu devletin Trk
milletinin stnl temeline dayandrlmamtr
18
. Zaten eitli milletlerden olumu
bir imparatorluk yaps iinde bunun olmas da beklenemezdi. Anadolunun st snflar-
esnaf tccarlar, ulem ve orta snf memurlar, sipahi ve yan ailelerinin ocuklar
ekonomik ynden hkmete bamlydlar ama kltrel adan yerleik slm kimliine
sahiptiler. slma inananlarn ad olan Mslman, cemaatin din kimliini
tanmlyordu. Trk ise Trk-Ouz lehelerinden birini konuan eitli kavimlere ve
gruplara verilen isimdi. Osmanl, zaman zaman egemen snf iin kullanlsa da
balangta, kimliklerden hibiri siyas ierikli deildi. slm, Trk ve dier Mslman
gruplar, kendisi de din kardei olarak grlen hkmdar 1517den sonra halife
kanalyla devlete balanmtr
19
.
Balangcndan gnmze kadar, her beeri toplumun, duruma gre, daha
karmak ve girift tabakalamalar, hiyerariler ihtiva ettii gerektir
20
. Osmanl devlet
anlay Kurndan temelini alan din ilkelere dayanr. lm-i fkh da denilen
21
slm
hukukuna gre; sosyal tabakalamann menei Allahn iradesindedir. Eer, ayn
toplumun fertleri arasnda iktisad, itim veya siyas farkllklar varsa bu, Allahn
insanlar toplumun iyi ileyii iin kendilerine den vazifeleri yapmalar gayesiyle
farkl yeteneklerle mcehhez yaratm olmasndan ileri gelmektedir
22
.
Osmanl toplumu etnik bakmdan ok eitli unsurlar bnyesinde
barndrmaktayd. Ancak etnik temele deil, din telakkiye bal yaplanma ve ilgili
ihtiyalar erevesindeydi
23
. Bu erevede kullanlan snf kavram ise, unsurlarn
devletten bamsz ve varlklarn siyas olarak devlete kabul ettirmi sosyal snflar

18
Kunt, Devlet, Padih Kaps ve ehzde Kaplar, s.34.
19
Kemal H. Karpat, Tarihsel Sreklilik, Kimlik Deiimi ya da Yeniliki, Mslman, Osmanl ve Trk Olmak
Osmanl Gemii ve Bugnn Trkiyesi, stanbul Bilgi niversitesi Yay., stanbul, 2004, s.19.
20
Bahaeddin Yediyldz, Ordu Kazas Sosyal Tarihi (14551613), Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1985,
s.60; 1453 ylnda stanbulun alnmas ile birlikte, giderek byyen Osmanl topraklar zerinde yaayan Mslman
olmayan halklar bir arada tutmak iin, bu halklarn dinsel konumlar n plana karlarak baz aznlk haklarnn
tannmas gerekmitir. Osmanl Devletini oluturan esas unsurlarn slmiyeti benimsemi olmas, bu niteliklerinden
dolay egemenlikleri altndaki topraklar zerinde yaayan halklar arasnda Mslman olan ve olmayan ayrmnn
kesin bir ekilde yaplmasn gerektirmitir. Mslmanlar bu ayrm, biri corafi br ayn anda din ve siyas olmak
zere iki yoldan yapmaktaydlar. Arapa, Farsa, Trke ve teki slm dillerinde yazlm corafya literatr
dnyay ayrmada iklimleri esas almaktayd. (Bernard Lewis, atan Kltrler- Keifler anda Hristiyanlar,
Mslmanlar, Yahudiler, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1997, s.47).
21
eref Gzbyk, Hukuka Giri ve Hukukun Temel Kavramlar, Turhan Kitabevi, Ankara 2003,s.14.
22
Bahaeddin Yediyldz, XVIII. Yzylda Trkiyede Vakf Messesesi Bir Sosyal Tarih ncelemesi, TTK Yay.,
Ankara 2003, s.153.
23
Emecen, Osmanllarda Yerleik Hayat, ehirliler ve Kyller, s.92.
7

manasnda deil, devletin varln kabul ettii fonksiyonel snflar ifade etmektedir
24
.
Daha kuruluunda, devlet toplumun gidiine gre biimlenecek yerde, tersine, toplum
devletin elinde yorulmutur; yani, bu toplumun baz snflara ayrlmas devlet
tarafndan gerekletirilmitir
25
.
Osmanl kamu brokrasisi iki ayr brokratik yap zerine teekkl etmitir.
Birincisi; devirme sistemi ile gelenlerin oluturduu kul brokrasisi, dieri
medreselerde yetienlerin oluturduu din brokrasisi dir. dare ikili yapya sahiptir
ve sistem ikili ilemektedir. Her iki brokrasi grubu da kendi kamu alanlarna ilikin
hizmetleri yerine getirmektedir. Kul brokrasisi savunma, gvenlik gibi kamusal
alanlara yetkili iken, medresede yetienler yarg, bilgi, danma grevine mdahildiler
26
.

2.3.Hkmdar Rey likisi
Geleneksel slm anlayna gre Allah, her slm hkmdar gibi Osmanl
Sultanna da obanlk grevi vermi, Mslman ve Mslman olmayan tm tebaasn
ona teslim etmitir. Rey, yani sr eriate uygun olarak dil bir biimde
gdlecektir. Reyda bu gelenee gre sultanna artsz, sorgusuz itaat edecektir
27
.
Eski Hint-ran nasihatnme edebiyat da ou kez, hkmdar bir obana, uyruklarn
ise srye benzetir. Tanr, uyruklar korusun ve doru yola gtsn diye obana emnet
eder; hkmdara mutlak itaat de uyruklarn grevidir. Btn slm hkmdarlar gibi
Osmanllar da uyruklarn Mslman olsun olmasn, rey saymaktayd. Fermanlar
reyy, Tanrnn buyurduu erat yolunda gtmek, slm mmetinin ba olarak
sultann devi olarak belirler
28
.
Osmanl hkmdar ayn zamanda tipik Trk hkmdardr. Siyasl ve sosyal
artlardan faydalanmasn bilen, grd eitim sonucu belli bir kltr seviyesine

24
Tabakalama olgusu ierisinde, zaman zaman kast, zmre, snf, tabaka kavramlarnn dikkatsizlik ya da bilgi
eksiklii sonucu birbirinin yerine kullanlmaktadr. Ve benimsenen yaklam szcn kullanmn belirlemektedir.
(S. Baak Avclar, Osmanl Tabakalama Sistemine likin Grler zerine Bir Deerlendirme, Osmanl, Yeni
Trkiye Yay., Ankara 1999, c.4, s.55).
25
Yediyldz, XVIII. Yzylda Trkiyede Vakf Messesesi Bir Sosyal Tarih ncelemesi, s.156.
26
Davut Dursun, Osmanl Devletinde Din-Devlet likileri zerine Baz Notlar, Osmanl, Ankara 1999, c.6, s.70.
27
Artun nsal, Yurttalk Zor Zanaat, 75 Ylda Tebaadan Yurttaa Doru, Trkiye Bankas Kltr Yay., Tarih
Vakf, stanbul 1998, s.4; Ayn anlay eskia devletlerinde de mevcuttur. Nitekim, Mebrure Tosunun yazdna
gre; Asur Kanunlarnda Halk srdr, Kral ise oban. Halkn idaresini Kral Tanr buyruu ile eline alr. Srnn
sahibi Tanrdr: Kral bu idareyi yrtebilmek iin Tanrdan hakikatleri =kintimi alr. Kral memleketin Kannlarn
vazeder. Bu Kanunlar yoluyla hkimlerin belli belirsiz rf ve adete gre hareket etmesini Kral temin eder.
Mezopotamya hukuk kurallarna gre, kral, ba tanrsnn sadk bir oban. Krallk ona halk, yani kara-ba sry
idare etmek iin gkten tanrs tarafndan verilir (Mebrure Tosun, Smer, Babil ve Asurlularda Hukuk, Kann ve
Adlet Kavramlar ve Bunlarla lgili Terimler, Belleten, XXXVII/145-148 (193), s.561).
28
Halil nalck, Klasik a (1300-1600), (trc.Ruen Sezer), YKY, 5.bs, stanbul 2004, s.73.
8

ulam, bir elinde kl, dierinde kalem tutan, mmkn olan derecede tebaas ile temas
eden tekilat, geleneksel sosyal adlet
29
ilkelerini uygulayan gereki bir ahsiyete
sahiptir. Osmanl hkmdar Abbas, lhanl, Bizans gibi kltrlerin etkiledii bir
devletin banda olmakla beraber, ana pay Gktrk-Uygur-Seluklu kltrnn devam
olan felsefe-telakki-gelenek ve inancn temsilcisidir
30
.
Osmanl ynetim anlayna gre; Sultan yeryznde Tanrnn glgesidir (Anun-
n es-Sultan zill ullahi fil-arz)
31
. Osmanl Sultanlarna bu grevi Allah vermitir.
nk saltanat ve mevki Allahn takdiri ile olur Devlet saltanat n est ki Allah
dihed
32
. Osmanl sultannn, Pdihn Cenb- tertb-dehende-i ahvl-i yevml-arz
semere-i severe-i olan padih- r-yi zemn ve zllul-lahi fl-lemin sfatlarn Osmanl
aydnlar kadar Osmanl reys da kabul ediyordu
33
. Pdih, lkenin ve kendi
topraklarnda yaayp byyen her eyin sahibi idi. Her pdihn kendituras,
Osmanl Devleti hnedanlk armas deil, tahttaki pdihn otoritesinin simgesi ve
kant idi. Osmanl terimi ise devletin kurucusu (Trk-slm kkenli bir isim) olan
Osmandan gelmekteydi
34
. Ouz ananesine gre memleket hkmdar, bey
ailesinin mterek mal addedilmekte idi
35
; fakat Osmanllarda bu itirak II. Mehmet
zamannda yalnz hkmdar ve evltlarna hasledilmiti; bu yeni kann gereince
saltanata geenler, kardelerini ldrerek onlar haklarndan mahrum braklabilirdi. Ve
memleket yalnz hkmdarn mal ve tebaa da onun reys addolundu
36
. I. Ahmedden
itibaren ise; karde katli tamamen kaldrlm ailenin en bynn hkmdar olma
usul getirilmiti.
Osmanl Devletinde siyasl merkez Pdih ekseninde bir rgtlenmedir. Bu
rgtlenme de belirli bir iblm vardr. Erkler ayrl ilkesinin bulunmad Osmanl
Devletinin kurumsal yapsnda yasama, yrtme ve yarg erkleri devleti temsil eden
Pdihta toplanmtr
37
. Pdih icra ve yarg gcnn ba saylrd. eriatn cevaz

29
Sosyal adlet eldeki deerlerin toplum iindeki dengeli dalm gerektirir. Ulusal gelirden herkese anlaml pay
dmesini salamaktr. (Gzbyk, Age, s.72); slmda insan haklar ile hrriyetin yerini, eitlik ve hsniyet ile
birlikte adlet almtr. (Nurullah Kunter, Muhakeme Hukuku Dal Olarak Ceza Muhakemesi Hukuku, ..Yay.,
Faklteler Mat., stanbul 1978, s.19).
30
Aydn Taneri, Trk Devlet Gelenei; Dn Bugn Yarn, Tre Devlet Yaynevi, Ankara 1981, s.264.
31
Mehmed Neri, Kitb- Cihan-nm, TTK Yay., Ankara 1995, c.1, s.5.
32
Kemal Paa-zde, Tevarih-i l-i Osman, X. Defter, (haz. erafettin Severcan), TTK Yay., Ankara 1996, s.51.
33
Ahmed Vsf Efendi, Mehsinl-sar ve Hakikl-Ahbr, (haz. Mcteba lgrel), TTK Yay, Ankara 1994, s.4.
34
Karpat, Age, s.24.
35
.Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, TTK Yay., Ankara 1988, s.50; Cokun ok, Ahmet
Mumcu, Glnihal Bozkurt, Trk Hukuk Tarihi, Sava Yay., 8. bs, Ankara 1996, s.192.
36
Uzunarl, Saray Tekilat, s.50.
37
Atilla Nalbant, niter Devlet, Blgesellemeden Kresellemeye, Yap Kredi Yay., stanbul, 1997, s.114-115.
9

verdii snrlar ierisinde gerekleen geni rf uygulamasnn bu rgtlenmesinde,
pdiha ait erkler balca kol tarafndan temsil ediliyordu. Yrtme gc ehl-i rfn,
yarg gc ehl-i ilmin elindeydi. Brokrasi ve maliye kttb snf, defterdar ve nianc-
reisl-kttb makamlarnn denetimindeydi
38
. Ehl-i rf(seyfiye), pdih buyruklarnn
uygulayclar, ehl-i ilm, din, adl ve eitim hizmetlerini gerekletiren grevlilerdi.
Ehl-i kalem topluluu ise, Osmanl brokrasisinin yrtcsydler
39
.
Bu rgtlenme ierisinde rey dorudan doruya pdihn hkimiyeti ve
devletin korumas altnda olmutur
40
. Nitekim, Hezarfen Hseyin Efendi, Reyya
cmle ilerden pdih mesuldr demektedir
41
. Vedi-hlik-i Kibriy yani Allahn
emneti olan reynn huzur ve gveninin gerekletirebilecei, kuvvetlinin zayf olan
ezmeyecei, grevlilerin eriat ve kanna aykr ilem yapamayacaklar kabul
edilmitir.
Osmanl sultanlarnn ou, dier rejimlerin basks altnda kalm kiiler iin de
koruyucu ve kurtarc olmutur. Osmanl imparatorluunun bu olumlu imajnn altnda
yatanlar, tadklar gaza ruhu ve slmiyetin hogr ilkeleridir. Hkimiyetleri
altndaki topraklar ve tebaay baklmas gereken bir emnet (Allahn emneti)
olarak alglamlardr
42
. Osmanl Devletinde reyy ilgilendiren fermanlarda hep u
forml tekrarlanr: Rey taifesi ki, Tanrnn bir emnetidir, onlar himaye etmek ve
kimsenin zulm yapmasn msaade etmemek pdihn vazifesidir
43
. Dnya saltanat
ve hilfet, Cenb- Kibriyann emnetidir
44
.
Osman Turan, Trk kaan ve sultanlar cihan hkimiyeti mefkrelerine ve ilh
meneden geldikleri inancna sahip bulunduklar ve ktalara hkmettikleri halde, baka
kral ve imparatorlardan farkl olarak otoriteleri asla istibddla varmyor ve demokratik
bir zihniyet iinde bulunuyorlard. Hkmdarlarn bu hasleti balca Allaha derin bir

38
Yaar Ycel, Osmanl Devlet Teiltna Dair Kaynaklar; Kitb-i Mstetb-Kitabu Meslihil Mslimin ve Menfi
il-Mminin-Hrzl-Mlk, TTK Yay., Ankara 1988, s.149.
39
Nazif ztrk, Sosyal Siyset Asndan Osmanl Dnemi Vakflar, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999,
c.5, s.35.
40
nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, s.115.
41
Hezarfen Hseyin Efendi, Telhisl-Beyn F Kavnn-i l-i Osmn, (haz.Sevim lgrel), TTK Yay., Ankara 1998,
s.204.
42
Arsh Khan, Osmanl mparatorluu: ok Kltrlln Doulu Mimar, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara
1999, c.4, s.229; Feridun Emecen, Osmanllarda Yerleik Hayat, ehirliler ve Kyller, Osmanl, Yeni Trkiye
Yay., Ankara 1999, c.4, s.92; Kemal, Seltin-nme (12991490), TTK Yay., Ankara 2001, s.132, 253, 251.
43
Akylmaz, Osmanl Devletinde Rey Kavram ve Devlet-Rey likileri, s.48; Hayreddin Karaman,
Mukayeseli slam Hukuku, Nesil Yay., 5.bs, stanbul 1996, c.51, s.57; Kara elebi-zde Abdlaziz Efendi,
Ravzatl-Ebrr Zeyli (Tahll ve Metin), 1732, (haz. Nevzat Kaya), TTK Yay., Ankara 2003, s.120; Her eyin
olduu gibi yeryznn de sahibi ve hkimi Allah'tr (el-Maide 5/18).
44
Ycel, Osmanl Devlet Teiltna Dair Kaynaklar; Kitb-i Mstetb-Kitabu Meslihil Mslimin ve Menfiil-
Mminin-Hrzl-Mlk, s.150.
10

imanla inanmalar, milliyeti urlar, insaniyeti duygular ve babalk sfatlar
sayesinde teekkl etmiti demektedir
45
. slm yazarlarndan bn Haldun ve Celalddin
Devvani ile Osmanl yazar Takprlzde Ahmet de hkmdar ile rey ilikisini
baba-evld ilikisine benzetmilerdir
46
. Baka milletlerin aksine olarak Trklerde
halk besleyen ve giydiren hakandr. Onlarda vergi demek, halkn genel masraf
demektir. Eer hakan artk halknn gelirlerini salayamayacak duruma gelirse, onlara
izin verir. Onlarda gidip nafakalarnn baka hakann altnda ararlar. Trk hakannn
gece uyumamas ve gndz dinlenmemesi, yalnz fakirleri besleyip, giydirmek iin
deildir. O, Trkn hreti ve milletin an ve erefi iin gece gndz alm ve
arpmtr
47
. Kurn- Kermde Allah size emnetleri ehline vermenizi ve insanlar
arasnda hkm verdiin zaman adletle hkmetmenizi emreder
48
ayetinde ahlak ve
hukukun en geni kapsaml ilkelerinden olan emnet ve adlet kavramlar bir arada
zikredilmitir
49
. Bu hususda yine Kurn- Kermin Ey iman edenler kendiniz, anne
babanz ve yaknlarnz aleyhinde dahi olsa Allah iin ahitler olarak adleti ayakta
tutun. (Onlar) ister zengin olsun, ister fakir olsun; nk Allah onlara daha yakndr.
yleyse adletten dnp hevalarnza (tutkularnza) uymayn
50
mealindeki ayeti
nemlidir. Bu yaklam erevesinde reynn her iki dnyadaki refah ve selameti
Sultann elindedir. Buna karlk rey da olun babaya kar gsterdii sayg ve
mutlak itaati gstermek zorundadr
51
, mutlak hkimiyet onda belirir. Pdih eriat
tatbik ve muhafazaya mecburdur. Pdihn mutlak sultas eriat hududunda durur
52
.
Kautiliya da devletin unsurlar yedidir. Hkmdar, vzer, tebaa, kaleler, mdfaa ve
taruz kuvvetleri, hazine ve mttefikler. Her trl otoriteyi temsil eden hkmdar, halka
kendi ocuklar gibi davranmaldr
53
.
ran devlet geleneinde, hazine hkimiyetin temeli iken, Trklerde devletin temeli
rey olarak merkez alnmtr: Hazineni a ve servet dat. Adamlarn sevindir.
Onlar senin iin her arzusunu yerine getirirler. Adamlarn ok ve kalabalk olsun. Asker

45
nalck, Osmanl mparatorluunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi, s.103.
46
Akylmaz, Osmanl Devletinde Rey Kavram ve Devlet-Rey likileri, s.40.
47
Muharrem Ergin, Orhun bideleri, Boazii Yay., stanbul 1973.
48
en-Nisa suresi, 4/58.
49
Ali Toksari, Emnet, TDVA, 11/8183, s.82.
50
en-Nisa, suresi, 135.
51
Akylmaz , Osmanl Devletinde Rey Kavram ve Devlet-Rey likileri, s.40; Ahmet Mumcu, Osmanl
Devletinde Siyseten Katl, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yay., Ankara 1960, s.70; Hakk Uzunarl,
Osmanl Tarihi, I.Ksm , TTK Ya.y., Ankara 1956, c.IV, s.319.
52
Halil nalck, Pdih, A, 9/491-495, s.495.
53
Ahmet Uur, Osmanl Siyset-nmeleri, MEB, stanbul 2000, s.118.
11

olunca gaza yapar hazineni doldurursun. Trk beylerine gre halkna kar cmertlik,
idarecinin bata gelen vasfdr. Hn- yama diye Farsaya geen Toy, Osmanllara
kadar, btn Trk devletlerinde vardr
54
. Yusuf Has Hacip, Beler cmert olursa
adlar dnyaya yaylr; dnya da bu hretleri sayesinde korunur.demitir
55
.
Raiyyete iltifat etmek ve gnlnn alnmas bir anlayn mahsl olarak
kaynaklarda belirtilmektedir. Mesel, Kara elebi-zde Abdlaziz Efendinin
Pdih- Cem-ch hazretleri keyfiyyeti ahvlden gh olcak farza zimmet-i
himmetleri olan raiyyet-nevz muktezsnca ifadesi nemlidir
56
.

2.4.Devletin Rey Tasnifi
Anadolu kazaskeri Yahya Efendinin beyanna gre Osmanl halk 4 gruptan
olumutur. Bir ksm zemn-drdr ki anlar rey maklesidir zirat u hrset
iderler. Ns bunlara be-her-hl muhtcdr. Ve bir ksm dahi tccrdr. Bir memleketin
metn bir memlekete nakli derler. Halk anlara dahi ihtiycdan mstan deillerdir.
Ve bir ksm dahi asker tifesidir. Anlar ise sizlersiz. Sizin iiniz hdud- slmiyyede
olan fukar v r iyyeti hfz u hrset ve bild- slmiyyeye ye mstevl olan dmeni
def eylemektedir. Bir ksm dahi ulemdr. Anlar bizleriz. Bizim iimiz dahi icry-
ahkm- er-i Nebev ile takayyd idp, ibdullh zerinden zalemenin taaddsin
men def idp, Allahn emrini tutmaduu zamnda muktezy- er-i kavm zere
haklarndan getrmekdir
57
.
Osmanlda Mslim ve Gayri-Mslim ayrm olmakszn toplum iki sosyal gruba
ayrlmtr
58
. Birincisi reydan ayr olarak elinde padiah berat bulunan vergilerden
muf
59
, memleketi ve sosyal nizm muhafazaya mecbur olan askerler, yksek devlet

54
Uur, Age, s.118 .
55
Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, Boazii Yay., 7.bs, stanbul 1994, c.1, s.108; Yusuf Has
Hacibe gre hkmdarn grevleri drt ana balk altnda toplanmaktadr: 1.Halk refah iinde yaatmak. 2. Treyi
Kannlar dzenleyip tatbik ederek dirlik ve dzeni salamak, adleti temin etmek. 3.Sava gc ile devleti dzen
iinde bulundurmak. 4.Parann ayarn korumak. (Emine Erdoan, XVI. Yzylda Osmanl Devletinde ktidar-taat
likisine Dair Bir Aratrma: Amasya rnei, Kastamonu Eitim Dergisi, Mart 2006, c.14, No:1, s.218-219).
56
Kara elebi-zde Abdlaziz Efendi, Age, s.120.
57
Defterdar Sar Mehmet Paa, Devlet Adamlarna tler, Osmanllarda Devlet Dzeni, Nesayh'ul-Vzera V'el-
mer veya Ktab- Gldeste Nizm- Devlete Mteallik Risale, Te'lif- Muhammed Paa Eldefteri, (trc. Hseyin
Ragp Uural), Trk Tarih Yay., Ankara 1969, s.334.
58
nalck, Klasik a, s.115; Akylmaz, Osmanl Devletinde Rey Kavram ve Devlet-Rey ilikileri, s.41;
59
Ancak asker snf kavramnn belirsizlii sebebiyle zaman zaman karlan fermanlarda bu duruma aklk
getirilmitir. Bu fermanlarda; 1- Fiilen askerlik hizmetinde bulunan yenieri, sipahi ve bunlarn eitli snflar (topu,
tfenki, garib, azeb) ocuklar, eleri, emeklileri, kullar, criyeleri; 2-Geri ve yardmc hizmette alan yaya ve
msellemlerle bunlarn grdkleri hizmetlerin benzerini yerine getiren Yrkler ve tatarlar; 3-Askerlikle mnasebeti
olmayan, ancak kamu hizmeti gren grevliler, memurlar, ktibler, mltezimler, eminler, muhassllar; 4- Yine bir
12

grevlileri (ricl)
60
ve yneticilerdir. Bunlara askerler denir. kincisi rey ad
verilen ve geimini tarm ve sanayi alannda
61
retici olan veya ticaretle uraan,
yerleik veya yar yerleik
62
, vergi mkellefi olan ehirliler, kyller ve konar-ger
airetlerin meydana getirdii ynetilenlerden oluan gruptu
63
. Yani reyy (halk-el-
amme) tccarlar, sanat erbab (ehl-i hirfet) ve kyller meydana getirmektedir
64
. Daha
dar bir anlamda ise, kanun konumlar kentli ve konar-gerlerden ayr kyl halkt
65
.
Ksaca asker snf dnda kalan insan topluluu devletin halk gesini
oluturmaktadr
66
.
Osmanl toplumu iblm ve fonksiyonel tabakalamay ieren bir ihram
(piramit) modeli olarak u ekilde zetlenebilir
67
: Piramitin banda Osmanl hnedan
ve saray halk (seyfiyye) askerler
68
, altnda trkler dier ifade ekliyle Erbb-
Seyf, Zmre-i ulem ve Erbb- kalem dier ifade ekliyle kalemye
69
ve ilmye
gruplar, bunlarn altnda esnaf zmrelerini tekil eden hirfet zanaatkarlar ve en alt
tabakada rey, raiyyet denilen halk tabakas yer almaktadr. mparatorluk rejiminin
bu son unsuru da Mslman rey, Gayr-i mslim rey diye ikiye ayrlr
70
. slmi
toplum ve mlkiyet telakkileri Trk-slm toplumunda sadece idar kademelenmeye

kamu grevlisi saylmas gereken yarg organlar mensuplar, mderrisler ve mlazmlar; 5-Gnlk 3 ake ve daha
fazla ciheti olan mtevelli nazr ve czhanlar; 6- mam, hatib, mezzin gibi din grevlileri, seyyid ve erif gibi Hz.
Peygamber soyundan gelenler; 7- Kprc, derbenti madenci, tuzcu, atmacac, doanc, sarraf gibi hizmetleri ifa
edenler asker saylyordu. (Halil Sahilliolu, Asker, TDVA, 3/488-489, s.488).
60
61
ztrk, Agm, s.35; erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, (trc. Mmtazer Trkne), letiim Yay.,
stanbul 2002, s.94.
62
Ahmet Tabakolu, Osmanl tima Yapsnn Ana Hatlar, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, c.4, s.22;
H. Tahsin Fendolu, Osmanlda Kadlk Kurumu ve Yargnn Bamszl, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara
1999, c.6, s.454.
63
Pdih berat ile bir takm vergilerden muf tutulan ve asker ile raiyyet arasnda muf ve msellem rey da bu
zmre iinde yer almaktadr. (Yusuf Halaolu, XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap,
TTK Yay., 5.bs, Ankara 2003, s.101).
64
smail Doan, Osmanl Ailesinin Sosyolojik Evreleri: Kurulu, Klasik ve Yenileme Dnemleri, Osmanl, Yeni
Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.5, s.371.
65
nalck, Klasik a, s.115.
66
ok, Mumcu, Bozkurt, Age, s.175.
67
Avclar, Agm, s.57.
68
1610 tarihine doru askerin miktar udur: Kapukulu asker, Yenieriler (Piyade) 37.627, Acemi olanlar ve
bostanclar 9.406, Cebeciler (Sil bakanlar) 5.730 Topular 1.552, Top arabclar 684, Kapukulu svarisi (Alt blk
halk) 20.869, Sefere pdiahla giden saray halk 12.971, Kapukulu Toplam 88.839, Eylet askerleri: Timar ve
zeamet sahibi sipahiler 115.000, Rumeli Yrkleri 6.470, Rumeli msellemleri 5.095, Anadolu Eyleti piyade ve
msellemi 6.900, Eylet asker Toplam 133.365 (Trk Tarihi, Silahl Kuvvetleri ve Atatrklk, Genelkurmay
Bakanl 50 nci Yl Yayn, Ankara 1973, s.53).
69
Mehmet pirli, Kalemiye, TDVA, 24/248-250, s.248.
70
lber Ortayl, Osmanl Brokrasisinin zelliklerine Karlatrmal Bir Yaklam Denemesi, Osmanl
mparatorluunun ktisadi ve Sosyal Deiimi Makaleler I, Turhan Kitabevi, Ankara 2004, s.61; Sencer, Age, s.52.
13

dayanan tabakalamalarn kaynadr
71
. Rey arasndaki sosyal tabakalamay ise mal
dnce belirlemektedir
72
.
Aslnda bu ayrm yeni bir snflandrma deildir. Orta Asya Trk devletlerinde
Han ve ailesi, hann etrafnda asker sekin snf yani beyler, hanln dayand sekin
kabileler ve budun veya karabudun denilen fakir ve tbi halk tabakas olmak zere drt
snf mevcuttur. Uygur devlet tekilat hakknda bilgiler edindiimiz Kutadgu Bilige
gre halk; aydn zmre ve beyler ile iktisad zmreler olarak iki ana gruba
ayrlmaktadr. ktisad zmre de iftiler, ticaretle megul olan satclar, hayvan
beslemekle geinen konar-gerler, sanat ehli ve belli bir ii olmayan karabudunlardan
olumaktadr. Benzer bir yaklama ranl Tusi ve Devvanide de rastlamaktayz. Bu
dnrlere gre de toplum ikiye blnmtr. Bir tarafta hkmeden ve onun otoritesini
devrettii bakanlar ve valiler yer alrken te tarafta vergi deyenler yani rey vardr.
Tusi Sultann hizmetkrlarn da siyas gc elinde tutan asker snf ve brokratlar
olmak zere ikiye ayrmaktadr. Vergi deyenler ise ekonomik faaliyetlerine gre
iftiler, tccarlar ve obanlardan olumaktadr. Zaman zaman ikinci gruba zanaatkrlar
da eklenmektedir. Sultan etrafnda toplanm belirli snflar anlay Seluklu
Devletinin veziri Nizamlmlk tarafndan Siysetnmede kuvvetle ifade edilmitir.
Nizamlmlke gre bata sultan vardr. kta sahipleri reynn zerinde asker bir snf
tekil ederler ve dorudan sultann ahsna baldrlar. nc kademede ulem ve
devlet memurlar vardr. Nihayet vergi veren snf yani rey gelir. Ayn eserde eer her
snf resmi kaytlarda yer ald gibi kendi snf iinde kalrsa hkmetin anari ve
karkl nleyebilecei belirtilmektedir. slm hukukusu bn-i Teymiyede Kurn
daki baz ayetlere ve snnete dayanarak bu eit toplumsal tabakalamann eriata
uygunluu zerinde durmaktadr
73
. Mverd istikrarl bir hkmetin kurulmasnn
ardndan gelen ynetim srecinde lkenin bayndrlnn, tebaann mal ve can
gvenliinin, ordunun idaresinin ve kamu maliyesinin ynetimi nin, yasalarn
dil bir ekilde uygulanmasnn nem tadn belirtir. Ynetimin belirtilen bu asl

71
Tabakolu, Osmanl tima Yapsnn Ana Hatlar, s.21.
72
Tabakolu, Osmanl tima Yapsnn Ana Hatlar, s.22; Ylmaz, ok, Mumcu, Bozkurt, Age, s.76.
73
Akylmaz, Osmanl Devletinde Rey Kavram ve Devlet-Rey likileri, s.41; Gl Akylmaz, Osmanl
Devletinde Ynetici Snf-Rey Ayrm, Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Haziran-Aralk 2004
Cilt:VIII, Say:1-2, s.200-223, s.203; Mverd, kuvvete dayal rejimin (mlk khir) iktidarn zulm ve istibdadndan
kaynaklandn ifade etmekte ve bu rejimin halka kar dildavranlmas halinde onaylanp benimseneceini ve
kkleeceini dnmekte, zenginleen bir zmrenin devlet iindeki konum ve balantlarn kullanarak iktidar ele
geirmesiyle kurulan mal ve servete dayal rejimin ise en zayf rejim olduunu vurgulamaktadr. (mer Meneke,
slm Dnce Tarihinde Devlet Anlay: Mverdi ve Nizmlmlk rnei, Dinbilimleri Akademik Aratrma
Dergisi, V (2005), Say: 3, 193211, s.201).
14

fonksiyonlarn yerine getirirse, toplumun saygsn, balln, samimi ilgi ve sevgisini
kazanacan belirten Mverd, devletin belirtilen hak ve vecibelere riayet etmedii
takdirde bundan dolay sorumlu tutulacan ve (Allah katnda ve kamu vicdannda)
yarglanacan belirtmitir
74
.
Asker snf ikiye ayrlmaktadr; ehl-i er ve ehl-i rf. Ehli rf askerlik hizmeti ile
birlikte mlk grevleri de yerine getiren Beylerbeyi, Sancakbeyi, Mtesellim,
Alaybeyi, Yenieri Serdar gibi st dzey yneticiler ve tmarl sipahi denilen eylet
askerleridir
75
. Osmanl ariv belgelerinde vrisu ulmill-enbiy vel-mrselin,
mmeyyiz-i hell anil-haram diye tanmlanan ulem
76
snfna ilmiye snf veya ehl-
i er denilir
77
. lmiye snf hem din limlerini (ulem ve mderris) hem de adlet
tekilat mensuplarn (kudat, hkkam) ve devlet memuru statsndekileri (katipleri vb)
kapsar
78
. Medrese mezunlar, ilmiye snfn tekil eder. lmiye snf kategoriye
ayrlr: Mderrisler, Mftler ve Kadlar. Mderrisler retimle, mftler fetva
vermekle (ifrat), Kadlar yarglama ile ykmlyd. lmiye snf asker snftand
79
. Bu
zmre ve dier kategoriler arasnda yatay bir hareketlilik, her zaman sz
konusuydu
80
. lmiye snf ve yargnn ba, protokolde sadrazama eit olan
eyhlislmdr (mehat- islmiye
81
). Devirmeden gelenler ulemnn iine pek
girmemilerdir. Ulemdan olanlar genellikle Trk ve Mslman kkenli olmak
zelliini srdrmlerdirler. Pdih hukuka uygun olmayan davranlarn bile onlarn
verecei bir fetva ile merulatrr, yani onlara muhtatr
82
. Pdih tarafndan icr-y

74
arc, Mverdde Siyset Ahlk, slmiyat, c.VI, Sy. 1, Ankara 2003, s.8287; Meneke, Agm, s.201.
75
Bahaeddin Yediyldz, Osmanl Toplumu, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Edt. Ekmeleddin hsanolu),
IRCICA, stanbul 1994, c.I, s.450.
76
Ycel, Age, s.69; Ulem zel bir ayrcala sahipti; mal ve mlklerini mrslarna brakabiliyorlard. Oysa
Osmanl idaresinin dier dallarndaki st dzey grevliler lmlerinden sonra mlklerine el konulmas olasln
hesaba katmak durumundaydlar. Ayrca ulemnn idareci veya deneti olarak vakflar zerinde sahip olduu kontrol
da onlara mal ve mlklerini pekitirme imkan veriyordu, zira zel mlklerin aksine vakflar mrslar arasnda
blnememekteydi. Herhalde bu ifte ayrcalk sayesindedir ki, ulem aileleri kendilerini, idarasker kurum
yelerinden veya varlkl tccarlardan ok daha uzun sre zenginlik ve gcn zirvesinde tutmay baarabildiler. Arap
eyletlerinde en tepe noktalarda yz yl kalan ailelerinin dier rneklerine rastlanabilir. Osmanl merkezinin daha
yaknnda bulunan ulem aileleri ayn performans gsteremedilerse de, birka kuak boyu nemli konumlarda
kalnm st dzey ulem aileleri vardr. eri medrese hiyeraride orta ila yukar dzeylerde yer alan hibir ekilde
atl olmad gibi, makamlarda arpalk deildi. (Suraiya Faroqhi, Krizler ve Deiim (1590-1699), Osmanl
mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, (edt: Halil nalck, Donald Quataert), Eren Yay., stanbul
2004, c.2, s.680-681).
77
Fendolu, Agm, s.454.
78
Ulemdan bahsederken ok defa ulama-i ummat, ulama-i dn, ulamai salaf, ulama-i amilin gibi terkipler
kullanlr. (M. Tayyib Gkbilgin, Ulem, A, 13/2324, s.23).
79
80
Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, Dergh Yay., stanbul 2000, s.143.
81
Gkbilgin, Agm, s.24; eyhlislmlk makam takv sahibi bir lim ve fakhe verilmelidir. (Ycel, Age, s.161)
82
15

ahkm- eryye ve inf- kavnin-i meriyye eylemekle grevlidirler
83
. Devlet henz
bir snr beylii iken, hkmet ve hukuk ileri, i blgelerin yksek kltr odaklarndan
gelmi ulemnn elindeydi. lk Osmanl vezirleri-andarl Halil gibi-ulem
kkenlidirler
84
. Asker snf, tebaaya verilene gre daha az ceza verilen, mrs asker
kassam tarafndan taksim olunan, vergiden muf olan bir snftr. Kimin asker
saylaca konusunda belirsizlik olduunda, karlan fermanlarla, kapalln
giderilmesine allrd. Ulem devlet iinde gldr. En ayrcalkl ve saygn snf
ulemdan olumutur, sadece ar su iledike cezalandrlr. Bu snf, normal
mahkeme yerine kazasker mahkemesinde, sann durum ve mevkiine gre bizzat
kazasker tarafndan veya heyetin dier yelerince yarglanrd
85
.
Asker snf, dorudan doruya sultann hizmetinde olan herkesi, retimle uraan
btn asker gruplar, din adamlarn ve brokratlarla ailelerini, akrabalarn, uyruk ve
klelerini ierir. Muf rey diye bilinen bu grubun, devlete yaptklar belli hizmetler
karlnda belli mufiyetleri ve ayrcalklar vardr
86
. Sradan zanaatkrlar ve balklar
da Osmanl Devleti iin almalar artyla asker idiler. Hizmet verilirse zanaatkrlar
tccarlar konar-ger ve obanlar ve paral askerler (levend) gibi kesimlerde asker
olabilirdi
87
.
Osmanl Devletinde keskin snf ayrmlar olmamakla beraber yatay ve dikey
hareketlilik dikkati ekmektedir. yle ki; yerleik rey ehirli ve kyl olarak
snflandrlmaktadr
88
. Ticaret ve tarmla uraanlar, ister Mslman olsun ister
Hristiyan olsun, ister Anadoluda isterse Balkanlarda yaasn, rey saylp rey
vergileri dyordu
89
. Askerler, rey ve muf ve msellemler, arasnda belirli bir
(dikey) hareketliliin de varl, Osmanl dzenini, bir kast sisteminin kat
snflamasna gre daha esnek klyordu. Nitekim, gerek Hristiyan, gerekse Mslman
reynn asker snfa katlmas iin meru saylan baz yol ve yntemler vard. htiya
annda Hristiyan ailelerin ocuklarnn bir blmnn toplanmas demek olan devirme
usl, Hristiyanlarn asker snfa katlmalar iin byle bir yoldu. Kald ki, erken bir

83
Ycel, Age, s.1.
84
85
86
87
Suraya Faroqh, 16. Yzyl Sonlarnda Osmanl mparatorluunda Siyset ve Sosyo Ekonomik Deiim, Kanuni
ve a, Yeni ada Osmanl Dnyas, (edt. Metin Kunt, Christine Woodhead), (trc.Sermet Yaln) Tarih Vakf Yurt
Yay., stanbul 2002, s.107.
88
Tabakolu, Osmanl tima Yapsnn Ana Hatlar, s.22.
89
Faroqh, 16. Yzyl Sonlarnda Osmanl mparatorluunda Siyset ve Sosyo Ekonomik Deiim, s.98.
16

dnemde Osmanllar, fetihlerin etkisini yumuatmak iin, proniar, voynuk (voynik) ve
martolos
90
gibi adlarla bilinen Osmanl ncesi asker yaplar ou zaman kendi
sistemleri iine almakta idiler. Mslman rey asndan ise, gnll olarak ularda
grev yaparken olaanst bir yiitlik rnei verdikleri takdirde, sultann zel bir
beratyla, asker snfa alnmalar daima mmknd
91
.
dar taksimatn en kk birimini oluturan kyl rey, dirlik, vakf ve mlk
reys olarak ksma ayrlmt. ehirli rey esnaf ve tccarlardan olumaktadr.
Yar yerleik halk kitlesi olan konar-gerler ekseriyetle hayvanclkla uraan yar
ger airetlerdir. Kyl rey ise tmar, vakf gibi zira topraklarn reysdr. Bu
gruplardan herhangi biri devlet tarafndan baz vergilerden muf tutularak askerlikle
vazifelendirildiklerinde, vazifeleri devamnca raiyyet statleri sona erer, asker hkm
bitiminde ise yeniden raiyyet olurlard
92
. Uygulamada ynetenlerle
93

ynetilenlerarasndaki sosyal hareketlilik sayesinde rey aslllar, medreselerde, dier
kurumlarda grev almlar, sadrazamla kadar ykselmilerdir. rnein Hasan Kf,
ilmiye mensubu bir ailenin ocuu deildir ama mderrislik ve kadlk grevinde
bulunmutur. Ltfi paa Arnavut asll bir devirme olup, sadrazamla kadar
ykselmitir. Koi bey saraya sonradan dhil olmu, nemli hizmetlerde bulunmu bir
dnrdr. Defterdar Sar Mehmet Paann meslee intihab dikkat eken kabiliyeti
sayesindedir. brahim Mteferrika, irtida edip ciddi hizmetlerde bulunmu bir
ahsiyettir
94
. Mslman halkn bir deiim kanal raiyyetlikten kurtulup ehirli halka
dhil olarak zenaat ve ticaretle uramakt. Bu yolun zellikle sipahiler tarafndan skca
kontrol edilmesi gerektii kannnmelere kadar yansmtr. zellikle devirme
sistemiyle bir ksm Hristiyan gencin sosyal statlerinde olaanst deiim
grlmekteydi. nce slmlamas, ardndan asker ve idar eitimde baar gstermesi
kaydyla en st katmanlara kadar kabilirdi
95
. XV. yzylda Osmanllar Balkanlarda
binlerce Hristiyan soylu atl snfn, dinlerine karn, asker snf kabul ettiler.

90
Martolosluk, hakknda detayl bilgi iin baknz; Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayr-i Mslimler, s.286.
91
nalck, Osmanl mparatorluunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi, s.52.
92
Fahameddin Baar, Osmanl Eylet Tevciht (1711-1730), TTK Yay., Ankara 1997, s.1; Tabakolu, Osmanl
tima Yapsnn Ana Hatlar, s.22; Halaolu, Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, s.102.
93
Ynetenler zmresinin ortaya kn byk lde devletin ilk dnemlerindeki fetihi karakteri belirlemitir.
Fatihler, yani gaziler, ahiler, derviler ve airet ileri gelenleri st sosyal tabakay oluturmulardr. (Tabakolu, Trk
ktisat Tarihi, s.143).
94
Ylmaz, Agm, s.78.
95
Yunus Ko, Osmanl mparatorluunun Nfus Yaps (1300-1600), Osmanl, Yeni Trkiye Yay., c.4, s.535.
17

mparatorlua ilhak edilen Anadolu beyliklerindeki asker topluluklar da Osmanl asker
snfnn ayrcalklarn aynen uyguluyordu
96
.
Yukarda belirtildii gibi askeryi reydan ayrt eden en nemli sfat, Pdih
bert ile bir devlet hizmetine tayin edilmek, ehl-i bert olmaktr. Reydan olanlar
bazan bu ekilde asker snfa geerler, raiyyet rsmundan kurtulurlard. Osmanl
Devletinin ilk devrinde reydan nemli sayda zmreler, askerlik hizmetiyle mkellef
klnarak raiyyet rsmundan ve kulluklardan tamamiyle muf tutulmulardr. Bunlarn
banda Trk iftilerden yayalar ve msellemler, konar-gerlerden yrklr ve tatarlar
gelir. XV. yzylda artan asker ihtiyac neticesinde, vergi mufiyeti karl ekinci
yazlmas usl geni lde devam etmitir. Konya-Karaman blgesinde bir ok
kimseler, eski yurtluk ve mlkleri zerinde rsm- raiyyetten affedilmek suretile
ekinci, yani her yl sefere giden fiili asker yazlmlardr. Bunlar, phesiz eskiden
Karamanoullar zamannda da askerdiler
97
.

2.5.Millet Sistemi
ok dinli, dilli ve milletli cemt ve cemiyetlere dayanan Osmanl Devletinde
98

slmi literatrde din ile e anlaml olmas yannda belli bir dinn mensuplarn ifade
eden Millet kelimesi, klasik dnemden itibaren din zmreleri ifade etmek iin
kullanlmtr
99
. slm devletinin insan unsuruna millet veya mmet denilmitir. Bu
iki kelime ile dili, rengi, rk, blgesi, ekli ne olursa olsun belli bir din benimsemi
insanlar topluluu kastedilmitir
100
. Mamafih, rka katiyyen ehemmiyet verilmezdi.
Malp milletlerden bir Hristiyan Mslman olduunda Trk bir Mslmanla eit
olurdu. Zir Mslmanlar arasnda eitsizlik ise Kuran- Kerme aykr idi. te bu
suretle Arnavut, Slv, Hrvat, Bulgar, Ermeni, Rum bir ok Mslman vard. Bu ekilde
imparatorluun bnyesinde toplanm milletler eit bir ekilde yayorlard ve zulme de

96
97
Halil nalck, Osmanllarda Raiyyet Rsmu, Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, Eren Yay., stanbul
1996, s.50.
98
Bozkurt Gven, Cumhuriyet ve Kimlik: Konu, Sorun, Kapsam ve Balam, 75 Ylda Tebaadan Halka Doru,
Trkiye Bankas Kltr Yay., Tarih Vakf, stanbul 1998, s.117.
99
Glnihal Bozkurt, Alman ve ngiliz Belgelerinin ve Siyas Gelimelerin I Altnda Gayr-i mslim Osmanl
Vatandalarnn Hukuk Durumu, TTK Yay., Ankara 1989, s.9.
100
Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, s.115; Sleyman Sayar, stanbuldaki Protestan Kiliseler, T.C.Uluda
niversitesi lhiyat Fakltesi, c.10, Say: 2, 2001, s.285; Abdlmecit Mutaf, Balkesir de skn Edilen Ermenilerin
Ynetim ve Mslman Halkla likileri, Sosyal Bilimler, Yl l: 2003, c.1, Say:1, Celal Bayar niversitesi S.B.F.,
Manisa, s.71.
18

uramyorlard
101
. Hibir etnik grubu kayrmayan etnik basknn olmad bir hnedan
imparatorluu olan Osmanl mparatorluunda slm temel ideolojiyi salyordu. Fakat
gayr-i mslim tebaann stat olarak ikinci derecede olmakla birlikte kendisini toplumsal
olarak imparatorluk yasa ve hukukunun korumas altnda serbeste ifadesine izin
verilmiti
102
.
Millet Sistemi ise, bir blgenin drlislma katlmasndan sonra buradaki el
zimmenin bir ahidnme, hukuk ve himaye bahedici bir ahidle slm devleti idaresi
altna girmesinden doan mteekkil, bir hukuk varlktr. Bunu salayan ahidnme tek
tarafl bir tasarruftur
103
. Osmanl ynetiminin topluluklar kategoriletirdii ve blgeden
blgeye deien ileyi biimi ile bu sistem, Osmanl fethinden nce toplumlarn kendi
geleneklerindeki gruplamalardr
104
. Osmanl Devleti, daima millet unsurunu gz
nnde tutarak milletin hukuk durumunu belirlemi, milletin farkl ve ayrntl
ynlerini ieren halk arasndaki eitlie dayal hukuk-idar yapsal grnmler ortaya
koymutur
105
.
Genelde kabul edilmi drt millet (millet-i erbaa) vard. Bunlar Mslman,
Ermeni, Rum ve Yahudi milletlerdir.
Osmanl imparatorluunda yaam olan gayr-i mslimler iin din-mezhep ve
etnik durum bakmndan Yavuz Ercan yle bir snflama yapmtr:

101
Budin Kannnmesi ve Toprak Meselesi, (haz. Sadk Albayrak), Tercman 1001 Eser, s.25, 26..
102
Metin Kunt, Sleyman Dnemine Kadar Devlet ve Sultan U Beyliinden Dnya mparatorluuna, Kanuni ve
a, Yeni ada Osmanl Dnyas, (edt. Metin Kunt Christine Woodhead), (trc. Sermet Yaln) Tarih Vakf Yurt
103
lber Ortayl, Millet, TDVA, 30/66-70, s.66.
104
Nuri Adyeke, Islahat Ferman ncesinde Osmanl mparatorluunda Millet Sistemi ve Gayr-i mslimlerin
Yaantlarna Dair, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, c.4, s.255.
105
Ortayl, Millet, s.66.
19

Tablo 1: Osmanl Ynetiminde Gayr-i mslim Snflar

Kaynak: Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayri Mslimler, s.5253.

Trkler, Araplar, Arnavutlar, Bonak, Pomak, Berberi, erkes, Grc, Abaza,
een vs. tm dier unsurlar Mslman milleti kapsamnda yer almlardr. Bulgarlar
ve Srplar Rum Ortodoks kilisene bal olduklar iin Rum milleti ad altnda idiler
106
.
XVI. ve XVIII. yy. ait eitli ait belgelerde papann milleti, millet-i Ermeniyn, millet-
i selse tabirleri geer. XIX. yzyldan nce millet sznn din bir topluluk iin
kullanld, hatta sadece Osmanl Devleti iindekiler iin deil, darlharp saylan
toplumlara da bu ekilde hitap edildii bilinmektedir. Nitekim, Osmanl pdihlar,
Avusturya byk dkalar ve Alman imparatoru gibi Hristiyan lke hkmdarlarna
hitap ederken onlar o milletin reisi olarak dnmlerdir. Mesel Kanni Sultan
Sleymann Avusturyal Ferdinanda gnderdii nmesinin elkb ksmnda milletl-
meshiyye ve tifetn-nasrniyye deyimleri geer. Burada ayn anda millet ve tife
sz yer alr
107
.
Millet sisteminin amac gayr-i mslim cemtler iin imparatorluun hukuk
olarak birincil ve ynetimsel olarak ikincil yapsn oluturmakt
108
. Osmanl Devletinin
eitli blgelerinde ounluu oluturan gruplar vard. Osmanl ynetimi de

106
Adyeke, Age, s.255.
107
108
Khan, Agm, s.233.
I-Din ve mezhep bakmndan II. Etnik Bakmdan
Hristiyanlar Musevler

Sabiler

Katolikler

Katolik
Olmayanlar
a. Ltinler
b.Katolik
Ermeniler
c. Katolik
Grcler
.Katolik
Sryaniler
d.
Kildaniler
e.
Maruniler
f. Katolik
Kptler
g. Katolik
Rumlar

a.Ortodokslar
(Pavlak,
Thondrak, Selikian
ve Bogomiller
dahil)
b. Gregoryenler
c.Nesturiler (Dou
Sryanileri)
.Yakub-
Suryaniler (Bat
Sryanileri)
d-Melkitler
e-Mandeler

1. Rabbaniler
2. Karaler
3. Samirler

a.Rumlar
b.Yunanllar
c.Bulgarlar
d.Srplar
e.Hrvatlar
f.Karadallar
g.Bosnallar
h.Arnavutlar
.Romenler
i.Trkler(Gagauzlar)
j.Macarlar
k.Polonyallar
l.ingeneler
m.Ermeniler
n.Grcler
o.Sryaniler
.Kildaniler
p.Araplar (Marun,
Melkit ve dierleri)
r.Yahudiler
s.Kptiler
.Habeler
20

topluluklarn eitli alanlardaki dalm ve iskn konusunda bilinli bir politika
izlemekteydi
109
. Bu politikada Osmanl tabiyyetinin etnik kkenleri nem arzetmez,
nemli olan dindir. Millet-i slmiye yi oluturanlarn ortak zellii Mslman
olmalardr. Farkl dilleri konusalar dahi eer Snni Mslman iseler, slm
milletine dhildirler
110
. Glnihal Bozkurt burada Snni Mslmanlar kastediyor
olduunu sylyor ise de; Osmanllar XVI. yy.n sonlarnda ran ele geirdiklerinde
zdemirolu Osman Paa ii Mslmanlar da slm milletine dhil etmitir
111
. Ancak
ok uluslu, ok kltrl ve ok din karaktere sahip Osmanl Devleti iinde
bulundurduu zimm gruplara slm hukuku erevesinde biz ve dierleri
balamnda ayrmclk ve dlama uygulamalarn reddetmilerdir. Osmanl
mparatorluunun merkezi gc, tebaasna ve onlarn geleneksel sosyo-kltrel
kurumlarna kar yksek ahlaki deerler ve etikle muamele etmitir
112
. slm hukuku
uyarnca, kutsal kitaba dayal tektanrl dinlere mensup gayr-i mslimler, slmn
nceliini ve Mslmanlarn stnln samimiyetle tandklar takdirde devletin
hogrs ve korumas altnda saylmlardr
113
.
Millet sistemi II. Mehmet dneminde glenmitir
114
. Fatih, stanbulu
fethettikten sonra etraf u eknaftan pek ok eli gelip bu fethi kutlamlard. Bu arada
Kudsteki Rumlarn Patrii Atanasyos da baz rahipleri ile gelip Ftihten kendilerine
serbestiyet vermesini istemitir. Bunun zerine Fatih Sultan Mehmed, hi kimsenin
bunlarn yinlerine, kiliselerine ve dier ziyaretghlarna karmayacana dair onlara
bir ferman vermiti. Her ne kadar bu dnemde Kuds, Memluk idaresinde ise de Kuds
Patriklii, stanbuldaki Patrie bal olduundan onlar da yardm talebinde
bulunmulard
115
. 1453 stanbul szlemesi, aznlklarn ynetimi alannda uygulamada
baars kantlanm bir model olmann yan sra; kanl soykrmlarn, insanlk
dramlarnn kol gezdii ada dnya iin rnek alnabilecek bir deneyimin tarihi

109
Erylmaz, Agm, s.237.
110
Bozkurt, Gayr-i mslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu, s.9.
111
smail Hakk Danimend, zahl Osmanl Kronolojisi, Yamur Yay., c.III, s.87; BA, MD, 62, hnr. 18, s.5, tarih 2,
s.995.
112
Khan, Agm, s.229.
113
Ars Yumul, Ermeniler Millet-i Sadka m, Beinci Kol mu, Gemiin Yadigrlar m?, Tarih Eitimi ve Tarihte
teki Sorunu, Tarih Vakf Yay., stanbul, 1998, s.91.
114
Khan, Agm, s.233.
115
Ziya Kazc, slm Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, Marmara nv. lhiyat Fakltesi Vakf Yay., 5.bs., stanbul
2003, s.66.
21

belgesidir
116
. Rey nce gayr resmi olarak ve 1453ten hemen sonra milletlere
blnd. En byk millet Ortodokslard
117
. Fatih Sultan Mehmet stanbulun fethinden
sonra Rum kilisesine din ve zel hukuk ilerinde zerklik verdi ve Rum milletine
setirdii Patrie, cemtini idare iin gerekli yetkileri kullanma imtiyaz tanyarak, onu
tm Ortodokslarn bana getirdi. Sonradan ayn imtiyazlar Ermeni ve Yahudi
topluluklarna da tannd
118
.
Millet sisteminde esas olan gayr-i mslimlerin idar tekilat, onlarn merkezle
antlama ve mzakere (istimlet sisteminde olduu gibi) bir trl akitle din hrriyet,
kltrel muhtariyet ve idar ibirlii stats verilmesidir. Milletba ruhan liderdir
119
.
Osmanl Devleti tarafndan resmen tannan her bir cemat meden ve kltrel
muamelelerinde kendi iinde zerk durumdayd. Gayr-i mslim ruhban snf ayn
zamanda Osmanl Devletinin resmi memurlar konumundaydlar ve Osmanl idaresinin
vazettii idar ve mal nlemlerin cemtler halinde uygulanmasndan sorumluydular
120
.
Millet sz esas olarak din bir aidiyeti ifade eder. Fert doduu milletin iinde o
cemtin ruhan, mal, idar otoritesine bal olarak yaar. Eer ihtid ederse milleti de
deiir. Ancak Osmanl Devleti gayr-i mslimlerin ihtid dnda bir dinden brne
gemesini hogrmez. Fakat Hristiyan cemtin kendi iinde mezhep deitirme
olaylar grlr. Millete aid olan kimse modern toplumdaki aznln aksine baz
davran ve tutumlar sergiler. Bu aidiyet fertlere aile, hnedan ve cemt iinde bir
gvenlik verir. Kii kendi toplumsal grubu iinde kendi ananesi ve babadan oula szl
kltr iinde yaar. Milletler arasnda iliki azdr, atma da azdr. Toplumsal yapda
evre ile didime, kimlik ispat, asimile olma veya asimilasyona kar direnme,
atmac davranlara girme, ak toplum denilen asri sna cemiyetteki gruplamalar ve
rekabet szkonusu deildir
121
.
Osmanl ynetimi ile gayr-i mslimler arasndaki ilikilerin pozitif ynde
gelimesinin temeli, sz konusu ilikilerin esas itibariyle slm hukuku ile belirlenmesi,
hukukun bu ilikilere bir st ve alt boyut getirmesidir. Yneticilerin bu snrlara ve

116
Hikmet zdemir, Aznlklar iin bir Osmanl Trk Klasii:1453 stanbul Szlemesi, Osmanl, Yeni Trkiye
Yay., Ankara 1999, c.4, s.225; Geni bilgi iin bk. Macit Kenanolu, stanbulda Birlikte Yaamann Hukuki Temeli
(14531856), stanbul: ehir ve Medeniyet, (Haz..Kamil Akar), Klasik Yay., 1.bs., stanbul 2004, ss.55-74.
117
Khan, Agm, s.233.
118
119
lber Ortayl, Osmanl Bar, Ufuk Kitap, 2.bs, stanbul, 2004, s.12.
120
S. Akin Somel, Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi (1839-1913), Tanzimat ve Merutiyetin
Birikimi, letiim Yay., stanbul 2003, s.90.
121
Ortayl, Osmanl Bar, s.2930.
22

boyutlara dikkat etmesi gerekiyordu. nk bunlar slmn kurallaryd ve bu boyutlar
pdih fermanlaryla gvence altna alnmt. st hukuk normu olarak kabul edilen
pdih fermanlar, gayr-i mslimlere kar muhtemel bir iddet ve zulm
uygulamalarnn da en nemli engelleyici gcn oluturmutu
122
.
Millet sisteminin bir dier fonksiyonu da gayr-i mslimlerin ekonomik ve politik
sisteme katlmalarnn salanmalar idi. Bunlar bir yandan kendi kltrlerini ve dinlerini
koruyorlar, bir yandan da Osmanllatryorlard
123
. Osmanl devlet anlaynda
sultann tebaas etnik veya din aidiyeti ne olursa olsun Osmanlyd. Bu Osmanlln
iinde Trkler, devletin asl unsuru idiler. Bununla birlikte Mslman sfatlaryla
mmetin bir parasydlar. Gayr-i mslim halklar (Hristiyan ve Yahudiler) Pax-
Ottomana veya Osmanl sulh anlay ierisinde millet statsnden
yararlanyorlard.
Dier taraftan millet tekilat bir sosyal snflama esasna dayanmaz. Her millet
grubu iinde Osmanl toplumunun imtiyazllar bulunabilir. Genellikle asker tabiri
altnda snflandrlan ve hizmet karlnda belirli veya hemen btn vergilerden muf
zmre her millet grubunda vardr. Mesel, martolos denilen hristiyan askerleri, voynuk
ad verilen sipahi statsndeki Bulgar savalar, eitli dinlerden derbendciler veya bir
Rum metropolit, bir Ermeni vartabed yahut amira zmresi yesi (memurlar)
Ermeniler veya bir haham ve hahamba tpk bir Mslman mderris ve mtevelli
gibidir. Asker snfn dnda rey denilen, vergi veren, angarya ykmls ve silah
tayamayan geni zmreye Mslman, Hristiyan, Yahudi herkes dhildir. Bunlarn
ykmllklerinde ancak mal bir uygulama fark olabilir. Bu farkllk harc ve
cizyedir
124
. Gerektiinde cizyeden muf tutulabilir.

3.Reynn Tabi Olduu Hukuk Nizm ve Kanunlar
3.1.er Hukuk Asndan Rey
Hukuk sistemi dzeni ahslarn toplu halde yaamn dzenler ve hak ve
ykmllkler ngrr. Ykmllkler ahslarn dier ahslarla ve devletle olan
ilikilerinde karlkl hak ve mkellefiyetlerini ierir. yi ileyen bir toplum adlet

122
Bill Erylmaz, Osmanl Devletinde Farkllklara ve Hogryle Kavramsal Bir Yaklam, Osmanl, Yeni
Trkiye Yay., Ankara 1999, c.4, s.240.
123
Ali Gler, Osmanldan Cumhuriyete Aznlklar, Tamga Yay., Ankara 2000, s.13.
124
23

inancnn salad huzur ve gven iinde yaar
125
. Osmanl Devleti bir hukuk
devletidir. Dayana ise slam hukukudur
126
.
Osmanl hukukunun ana prensiplerini Kurn, Snnet, icm ve kyasa dayanan
normlar oluturmutur. Bunlara, er hkmler, er- erif veya er hukuk ad verilir.
Osmanl kannnmelerinde er hukuk ifadesinin yerine, er yahut er-i erif
terimleri kullanlmtr. er hukuk kavram, geerlilii iin, hibir kii veya kurulun
tasdikine gerek olmayan ve fkh kitaplarnda tedvin edilmi bulunan hukuk hkmleri
ifade eder
127
. er-i hukuk, Osmanl mparatorluundaki Mslmanlarn gnlk
ilerinin ounu dzenledii gibi, gayr-i mslimlerin hayatnn da birok boyutuna yn
veriyordu
128
.
slm hukuku toprak, vergilendirme ve ceza hukuku alanlarnda, er hkmleri
dayanak edinmitir. Kurn ve hadisde aka mikdar ve unsurlar tayin edilen had ve
su cezlardr. Bunlar, iffete iftir (hadd-i kazf), hrszlk (hadd-i sirkat), yol kesme
(kat-i trk), zin (hadd-i zin), iki ime (hadd-i irb) ve devlete isyn (hadd-i bay,
hrbe) su ve cezalard. er hkmlerin ngrd ksas, diyet ve dier er cezalar
aksatlmadan uygulanmtr. cr ve ifls hkmleri de er esaslara gre
dzenlenmitir.
Usul hukuku ile alakal durumlarda er hukuk resm-i ksmet ve benzeri istisn
konularda zamann sosyal ve iktisd artlarna riyet edilmek kaydyla rf hukuka
itibar edilmitir.
Osmanl hukukunda ehliyet, gaiblik, ahs haklar ve benzeri konular er
hkmleri aynen uygulanmtr. Bu konuda temel kaynak fkh kitaplarndaki er
hkmlerdir.
Aile hukuku konular ile ilgili olarak ise Mslman Trk aile yapsn,
nianlanma, evlenme ve benzeri messeseler er hkmlere gre ekil alm, boanma,
neseb, velayet ve nafaka konular fkh kitaplarnda yer alan hkmler gereince karara
balanmtr. Mrs hukuku hususunda yine ayn esaslara gre hareket edilmitir.

125
Glnihal Bozkurt, Atatrkn Hukuk Alannda Getirdikleri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c.VIII, Kasm
1991, Say: 22, s.46; Bilge ztan, ahsn Hukuku; Hakik ahslar, Turhan Kitabevi, Ankara 1987, s.34.
126
Ymni Sezen, Osmanlda Din-Devlet likilerinin Teorik ve Teolojik Balaryla Uyumu, Osmanl, Ankara
1999, c.6, s.50; Joseph Schacht, erat, A, 11/429435, s.435.
127
Murat en, Osmanl Hukukunun Yaps, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, c.6, s.328; Fkh ibadt,
Mnkehat, Muamelt, Feraiz ve Ukubt ksmlarn iermektedir. (Necip Bilge, Hukukun Balangc: Hukukun
Temel lkeleri, Turhan Kitabevi Yay., Ankara 1983, s.89).
128
Colin Imber, Osmanl mparatorluu 13001650: ktidarn Yaps, (trc. iar Yaln), stanbul Bilgi niversitesi
24

Devletler huss hukuku alannda er hkmler uygulanm, ahvl-i ahsiye ve
ibdet mevzular dnda zimmlere de kendi rzalaryla er erifin ahkm tatbik
edilmitir.
er mahkemeler, lkede yaayan her vatandan ceza ve hukuk davalarna
bakard. Gayr-i mslimler din nitelikte olan aile hukukuyla ilgili davalarda eriat
mahkemesine veya cemaat mahkemesine bavurmakta serbestti. Gayr-i mslimler,
Mslmanlarla ilgili davalara bakmak zere hkim tayin edilemezlerdi. Ancak dini
maiyetteki aile hukuku davalarna bakmak zere kendi cemaat mahkemelerine hkim
tayin edilebilirlerdi. Gayr-i mslimlere kamu dzenini ilgilendiren konularda slm
hukuk kurallar uygulanm, aile, mrs ve bir ksm ticaret hukuku konularnda ise onlar
kendi inanlarndan kaynaklanan zel hukuk kurallaryla ba baa braklmlardr. Bu
da insan haklarna, inan ve vicdan hrriyetine saygl olma asndan o devirler iin
olduka ileri bir uygulamayd
129
. Osmanl Devletindeki er mahkemelerde er ve
hukuk btn meseleler Hnef mezhebi zerine grlr ve karara balanrd. Bu er
ve hukuk meselelere bakan ve uygulayan kaddr.
Kad kelimesi kaza filinin masdardr ve istlh olarak hkm, karar, hkimlik
manalarn ifade eder
130
. Genel anlamda hukuk uyumazlklar ve davalar karar
balamak zere devlete tayin edilen grevlidir
131
.
Osmanllarda kad nasb ilk olarak Osman Gazi tarafndan Dursun Fakihin tayini
ile balar. Devletin istiklal ve hkmranlna bir iaret olan ilk hutbeyi okuyan kimse
de ayn zattr
Osmanl sultanlar, bir blgeyi ynetmek iin ilk dnemlerden itibaren hep iki
yetkili atamlardr: asker snf kkenli ve sultann yrtme yetkisini temsil eden bey,
ulem kkenli ve sultann yasal yetkisini temsil eden kad
132
. Bunlardan ilki, Osmanl
pdihnn yrtme erkini, ikincisi ise yarg erkini temsil ederdi. Bu iki grevlinin
yetki ve sorumluluklar arasndaki ince denge, Osmanl adletinin zn
oluturmaktayd
133
. Bey, kadnn hkm olmadan hibir ceza veremezdi. Kad
kararlarnda, yani eriat ve kannu uygulamada beyden bamszd. Emirlerini dorudan
doruya sultandan alr, sultana dorudan doruya dileke verebilirdi. Eylet

129
Cevdet Kk, Osmanl Devletinde Millet Sistemi, Osmanl, c.4, s.208216, s.209.
130
Ebul Mardin , Kad, A, 6/4246, s.42.
131
Fahrettin Atar, Kad, TDVA, 24/6669, s.66.
132
133
Halil nalck, Eylet, TDVA, 11/ 548550, s.550.
25

ynetimindeki bu gler ayrmn, Osmanllar, dilynetimin temeli olarak
grrlerdi
134
. Cez, arazi intikali ve vergi sahasnda, er olsun-rf olsun kannlarn
tatbikinde daima kad hkm lhik olmas lazmd. Kad hkm olmadan, ceza ve
cerme almak, kati olarak menedilmitir
135
.
Kadlarn grevleri; a) muamelt b) mnkehat c) ukubat (ceza hukuku ilemleri)
olarak kategoriye ayrlmtr. Buna gre kadlarn; nab, mtevelli, imam, hatib vs.
tayini, noterlik grevleri, vakfiye tanzim ve tescili, vasit tayini, yetim mallarnn idaresi,
nafaka tayini, alacak senedi (hccet) ve kefalet vs. gibi senetlerin tanzimi, mrs, evlilik
akdi tanzimi, tapu sicil muhafzl (kent arazisi zerinde emlak alm satm kayd, infaz
hkimlii grevi, beled grevler, vzere haslarnn kontrol, narh tespiti, lonca teftii,
iae, kale dizdarlar teftii, mukataa ilerinin kontrol ve kayd, ordunun iae ve ibadesine
yardm, birtakm din grup ve zaviye ve tekkelerin ahvalini tefti ve gzetme v.s.
136

grevleri vardr.
Grld gibi kadlarn grev sahalar ok genitir. Belkide en nemli grevleri
rey ile asker snuf arasndaki anlamazlklar merkezden verilen emirler
dorultusunda zmektir
137
.
Kadnn idare adaml yannda grev yapt blge halknn resisi olma konumu
er bir konumdu grevin zgn bir tarafyd. Nitekim, bir nevi cemtin er lideri
olarak baz halkn ikayet ve taleplerini merkeze arz ederdi. er hukukun uygulaycs
olan kadnn tek grevi yarg deildi. Sanatkr ve esnafn kontrol, lonca dzeni ve
ynetimi ve bunlarla ilgili kurallarn gzetimi, ehrin ekonomik hayatyla yakndan
ilgili olarak fiyat tespit ve kontrol, ehirlerin alt yapsal tesislerinin denetimi, imar
nizmnn korunmasn gzetme, vakflarn yneticilerini denetleme, bu konudaki
atamalarla ilgili olarak arzda bulunma gibi, eitli grevleri vard. Asayi konusunda
suba, asesba gibi grevlilerle yakn ibirlii iindeydi. Yine blgesinin din ileri
grevlilerini atama iin, ilgili merciye onun arz gerekirdi. Kadnn mal grevlerinin
banda avrz hneleri nin kayd ve bu verginin toplanmas gelmektedir. Kadnn bir
dier mal grevi de para rayicine dikkat etmek, rayicden fazlaya sikke mbadelesini

134
lber Ortayl, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Turhan Kitabevi, Ankara 1994, s.98.
135
Halil nalck, Mahkeme, TDVA, 24/149151, s.149.
136
Ortayl, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, s.29; Turan Gke, XVI. ve XVII. Yzyllarda
Lzkyye (Denizli) Kazs, TTK Yay., Ankara 2000, s.53; Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi,
Tekin Yay., 3. bs., stanbul 1979, c.II, s.96; Hseyin zgr, Tanzimattan Cumhuriyete Temizlik ve Halk Sal
Hizmetleri, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, c.5, s.116128, s.117.
137
smet Mirolu, Kemh Sanca ve Erzincan Kazas, TTK Yay, Ankara 1990, s.28.
26

nlemek, tedavlde kalp veya eksik sikke bulundurulmasna mani olarak,
msebbiblerini cezalandrmaktr. Mukataaya verilecek yerler iin mukataa sahibine
iltizam tezkiresi vermek ve mukataa beratnn sicile kayd, kadnn bir dier grevidir.
Kadnn baka bir grevi de ordunun ihtiyalarn temin, yol ve konaklama tesislerini
nceden kontrol ve bilhassa toplanan verginin orduya bir an nce yetitirilmesiydi. Kad
btn bunlar yaparken asker snf da tefti ederdi
138
.
Kadlar bu grevlerini ifa ederken kendisine yardmc olan baz grevliler vard.
Bunlardan birisi naiblerdir
139
. Bunlar vazifelerinin nemine gre kaza, kad, mevli,
bb ve arpalk nibleriydi
140
. Davalara bakmak, gerektiinde kefe kmak, grevlerinin
balcalardr
141
.
Dier bir grevli subadr. Bunlar asker ve zaptiye birliklerinin komutan
durumundadr
142
. Kad hkmlerinin ve merkezden gelen emirlerin uygulanmasn
salamak, sular nlemek ve su ileyenleri takip edip yakalamak, kouturmak ve
kadnn sulu grp hkm verdiklerini cezalandrmak subann grevidir
143
.
Ayrca zanllar mahkemeye sevk etmek, bd-i hava tr vergileri toplamak,
grevleridir. Her kazada birer toprak subas, kylerde ky subalar vard. Bunlar
kazann kads emrinde olarak sancakbeyi adna asayii teminle grevli idiler
144
.
Kadnn dier bir yardmcs aseslerdir. Ases (beki) geceleri ar ve
pazaryerlerini bekler, hrszlk olmamasna alrd. Bu hizmetine karlk dkkn
sahiplerinden belirli bir cret alrd. Bunlar, hrszlk olaynda ihmalleri grlrse
tazminatla ykml idiler
145
.
3.2.rf Hukuk Asndan Rey ve Kann Metinleri
rf; Curcni tarafndan insanlarn akln ehadeti ile zerinde birletikleri ve
tabiatlarnn kendiliinden kabul ettiidir eklinde tarif edilmitir. Tursun Bey, rf
hukuku nizm- lem iin padiahlar tarafndan akla dayanarak yaplan

138
Ortayl, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, s.2744.
139
Mehmet pirli, Naib, TDVA, 32/312313, s.313.
140
.Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1988, s.117; Halaolu, Osmanllarda Devlet
Tekilat ve Sosyal Yap, s.127.
141
142
Joseph Schacht, Mahkeme, A, 6/146149, s.148.
143
144
Mirolu, Age, s.30.
145
Ortayl, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, s.36; Tarada am, Halep, Mardin, Kilis,
Erzurum, Ktahya, Musul, Diyarbekir, Edirne, Selnik, Trhala, Ni, Bosna, Sofya, Trablusam, Budin, Cezayir gibi
yerlerde asesba ve asesler bulunurdu (Abdlkadir zcan, Asesba, TDVA, 3/464, s.464.
27

dzenlemeler
146
eklinde tarif etmektedir. rf, hukuk terim olarak sultann hkm ve
icr otoritesidir. Ehl-i rf sultann icr otoritesini temsil edenler, ulem snf dndaki
memurlar, demektir. rf kannlar, sultann Mslman cemaatinin hayr dncesi ile
er kaynak ve prensipler dnda srf kendi iradesine dayanarak karlr
147
. rf
hukukun temelini tekil eden kannnmelerde bu hukuku ifade etmek iin rf-i
padih, rf-i sultni, yas- pdih, siyset, siyset-i erye gibi
kavramlarnn kullanld grlmektedir
148
. rf hukuk mevzuat, sadece rf hukuku
deil, er hkmlerin kann tarznda tedvini de dhil olmak zere, pdiha tannan
snrl yasama yetkisi erevesinde, uzman hukukularn itihad ve fetvalarna da
bavurularak ortaya konan hukuk hkmlerden oluur
149
. er-rf hukuk ayrmnn
Tevki Abdurrahman Paa Kannnmesinde u ifadelerle yapld grlmektedir:
...Sadrazam olanlar, daima masalih-i ibadullah ile megul olup ahkam- er- erifi
icra... etmekle memurdurlar. ...Divn edp mesalih-i ibadullah er ve kann zere
grrler. Ve fasl- niza ve kat- husumet buyururlar. Ve talep eden mddeilere er-i erif
ve kann zere ahkm- erife verirler
150
.
Her ne kadar Osmanl Devleti, eriata dayal bir devlet olsa da, ok rk, din, dil ve
milletten oluan imparatorluun, yalnzca eriatta yer alan kurallar dhilinde idare
edilmesinin pratikte mmkn olmayaca aikrdr. Bu durum, eriatn esasna
dokunmamak ve ona ters dmemek kaydyla, pdihlarn insiyatifine braklan bir
karar alma yetkisini ve sahasn gerekli klmtr. Bylece, ou mahalli artlardan ve
gnn ihtiyalarndan kaynaklanan ve bunlara uygun olarak pdihlar tarafndan
yaplan dzenlemeler, rf hukuk denen ayr bir hukuk sahasn oluturmutur
151
.
Bunlarn kaynaklar da bata rf kurallar olmak zere slm hukukunun asl ve
ounlukla tal kaynaklardr
152
. Bunun iin kannnmelerin banda Kannnme-i
sultandir ki, er-i erife muvafakati mukarrer olup hal muteber olan kavanin ve
mesaildir gibi ifadeler yer almtr. Osmanl Devletinde er hukukun yan sra bir de
rf hukukun ortaya knn, slm hukukunun teekkl biimiyle ve Osmanl

146
Halil nalck, rf, A, 9/480, s.480; Mehmet Akif Aydn, Ceza, A, 7/478482, s.478.
147
nalck, rf, s.480.
148
Tevki, Abdurahman Paa Kannnmesi, Milli Tetebbular Mecmuas, 1331, c.1, s.500; Tursun Bey, Tarih-i Ebul-
Feth, (haz. Mertol Tulum), stanbul 1977, s.13.
149
en, Agm, s.328; Bilge, Age, s.74.
150
en, Agm, s.328.
151
Fatma Acun, "Osmanldan Trkiye Cumhuriyeti'ne: Deime ve Sreklilik", Hacettepe niversitesi Edebiyat
Fakltesi Dergisi, Osmanl Devleti'nin Kuruluunun 700. Yl zel Says (Ekim 1999), ss.155167; Barkan,
"Kannnme", A, 6/185195, s.187.
152
en, Agm, s.328.
28

Devletinin iinde bulunduu siyas, idar ve hukuk artlarla yakn ilikisi vardr. Bu
yzden devletin bu artlara uygun hukuk dzenlemeler yapmasn gerekli klmtr.
Teklif-i erye denilen zekt, r, harc, cizye gibi reynn dedii er vergilerin
devletin giderlerini karlamamas zerine reydan eitli isimler altnda rf vergilerin
(teklf-i rfye) alnmas buna rnektir.
Osmanl ceza hukuku denince de bununla sadece er veya rf ceza hukuku deil
bu ikisinin btn anlalmaldr. Kadlar da asker veya rey davalarnda suun trne
ve ispat ekline gre er veya rf hukuk kurallarndan birini uygulamak
durumundaydlar. Bunlara gnderilen eitli ferman, kannnme ve adletnmelerde
hkmn er ve kanna uygun olarak verilmesi emredilmektedir. Burada er, er
hukuk, kann da rf hukuk anlamndadr
153
.
rf hukuk normlar konulurken en azndan hukukun belli alanlar bakmndan
yerlemi rf ve detlerin, hukuk teamllerin dikkate alnd olmutur. Nitekim,
Osmanllar fethettikleri lkelerin hukuk yaplarn birden bire deitirip yerleik halk
tamamen yabancs olduklar bir hukuk sistemiyle ba baa brakmak yerine, mevcut
hukuk rf ve detleri belli sre iinde yrrlkte brakp, zaman ierisinde Osmanl
hukukuyla btnletirmeyi hukuk realitesi asndan daha elverili grmlerdir. Ancak
btn bu hukuk esaslar mahkemelerde mecburen uygulanan normlar haline getiren,
bunlarn rf ve dete dayanm olmalar deil, pdihlarn irade ve fermanlarna
dayanmalardr. rf hukukun dzenledii idare hukuku, asker hukuk, vergi hukuku ve
toprak hukuku konularnda daha ziyde rf kurallar etkilidir
154
.
rf hukukun uygulaycs ise ehli rf olarak nitelendirilir. Ehl-i rfn teekkl
ve statsnn kesin biimiyle belirlenmesi uzun bir sre ierisinde olmutur. nemli
grevlere tayin edilen bu zmreye vergilerden muf tutulma imtiyazlar tannmtr.
Vergi mufiyeti balangta, elinde pdih berat bulunan btn ehl-i rf zmresine
tannmtr
155
.
Osmanl Devletinde er ve rf ceza hukukunun birlik ve btnlk iinde
uygulanmasna zel bir nem verilmitir. rf hukukun slm hukukuna uymayan
hkmlerinin zaman iinde deitirilmesinin yan sra, her iki hukukun tek bir yarg
mercii tarafndan, yani slam hukukunun temsilcisi durumunda bulunan kad tarafndan

153
Aydn, Ceza, s.478.
154
en, Agm, s.328.
155
Mehmet pirli, Ehl-i rf, TDVA, 10/519520, s.519.
29

uygulanmasna da zen gsterilmitir. Dier slm devletlerinde normal mahkemelerin
yannda grev yapmakta olan mezlim, urta vb. mahkemelere rastlanrken Osmanl
Devletinde er ve rf btn ceza davalar tek yetkili olan kadlar tarafndan karara
balanmtr. Nitekim, bir kannnme mukaddimesinde kadlarn btn er ve rf
davalara bakmakla, er davalar fkh kitaplarna, rf davalar da kann mecmualarna
bavurarak zmekle ykml olduklar belirtilmektedir. Mahkeme defterlerin de er
hukuka gre halledilmi ksas ve had davalarna rastlanld gibi, rf hukuka gre
karara balanm davalar da bulunmaktadr
156
.
Ehl-i rf-rey mnasebetleri Osmanl idare sisteminde hassas bir denge zerine
kurulmu ve devlet bu dengenin korunmas iin byk gayret sarfetmitir. Merkez
idarenin gl olduu, kurumlarn iyi iledii dnemlerde bu denge salanm, sonralar
ise bu denge bozulmutur. Ehl-i rf daima rey zerindeki nfuzunu geniletmek ve
onlardan daha ok vergi toplamak istemi, devlet ise bunu dizginlemek iin eitli
tedbirlere bavurmu, zellikle ehl-i er zmresinden olan ve hukuku temsil eden
kadlara geni yetkiler vermitir. XVI. yzyln sonlarndan itibaren Celal
hareketlerinin sosyal dzeni bozmas ve ehl-i rfn eitli isimler altnda yeni vergiler
toplamak istemesi karsnda halk kitleler halinde ikyetlerini Divn- Hmayuna
bildirmi, bunun zerine devlet o blgelerin kadlarna sk sk fermanlar gndererek ehl-
i ern, ehl-i rfe tabi olmadan ve tesiri altnda kalmadan yaplan hakszlklar
nlemesini ve reyy onlarn zulmnden korumasn istemitir. Bu fermanlarn
uygulanmasnda kadlarn dirayeti byk nem tayordu. Bu tr hkmlerin XVII.
yzyldan itibaren daha sk gnderildii dikkati ekmektedir. Mesel, Manisa kadsna
yollanan 1657 ylna ait bir fermanda; beylerbeyi, sancakbeyi, mtesellim ve dier ehl-i
rf tifesinin reynn aile halkyla birlikte barnd evlere konup karlksz yem,
yemek, arpa, saman, bal, ya, koyun, tavuk, odun, otluk, zhire istedikleri ve
verilmediin de zorla aldklar konusunda ehir halkndan Divn- Hmayuna
arzuhaller geldii belirtilerek bu kannsuzluklarn nlenmesi iin gereinin yaplmas
emredilmektedir. Ehl-i rfn reyya eziyeti, eli altnda hapiste bulunanlara ikence
etmesi kesinlikle yasaklanm, bunun dine ve rfe aykrl fetvalarda da ifade
edilmitir
157
.

156
Aydn, Ceza, s.478.
157
pirli, Ehl-i rf, s.520; s.241; Mcteba lgrel, Ekiya, TDVA, 11/463-466, s.468.
30

Dier taraftan ehl-i rf ile kad arasnda sk bir iblm ve yardmlama da sz
konusudur. eitli kannnmelerde reydan hi kimsenin yarglanmadan
cezalandrlmamas, yarg yetkisinin kadya, verilen hkmn infaz yetkisinin de ehl-i
rfe ait olduu nemle belirtilmitir. kannnmelerde, bir kimsenin hrszl sabit
olduu zaman kadnn ehl-i rfe bir hccetle durumu bildirecei, buna dayanlarak
suluya ceza uygulanaca bildirilmektedir. Cezalar beylerbeyi ve sancak beyi adna
yine ehl-i rften olan suba, voyvoda yahut zam tarafndan icra edilirdi
158
.
Kannmelerde rf ve adet gerei uygulanan maddeler bolca mevcuttur. rnek
olarak unlar verebiliriz;
Al-d-Devle Bey Kannunda; Bir kimesne gice ile bir eve girse girmesi
mahd del ise rfen ev shibi ursa ldrse sulu olmaya. Her kim zin eylese er ile
ya rf le subt bulsa ergen ise had olmaz ise on altun alna evl ise recm olmazsa
on be altun alna. Eer bir kimesne mahremini ecnebi ile mlabe ve mbaere
iderken grse anlar ldrse kanla deldr. rfen gnahlu old dey nesne
alnmaya
159
.
Bozok Kannnmesinde; Ve her kim mttehem or ise dyim ourlk iderse
bir nesne aczseler deye rfen. Bir kimesne bir eve girse gice ile girmesi mahud del
ise yani olagelni deil ise rfen ev ss vursa ldrse sulu olmaya
160
.
stanbul Haslar Kannunda; Ve kullarn bali olm oullarna iptida-i bulda
syir ortakc kullar gibi ylda yirmiser ake mukataa vaz olnub mukataa-i mezkreye
rflerinde harc tlak olnurm. Amm bir miktar mddet gedikden sonra ki ortakc
hizmetine kabiliyeti temam zhur bula mahll batna ile ift ve tohum bulnursa virilb
ortakc idilrmi. Ve illa ortakclktan bedel haline gre yzden yz yirmiden yz elliden
bazna ikiyzden mukataa vaz olmak kann- mamlmi. imdi gir emr-i mezkr
mukarrerdir. Vaki oldukca ki ortaklk hizmetine duhul myesser olmaya her birinin
haline gre mukataa vaz olnub sonra mahll olan iftle ortakc idile
161
.
amda; Ve vi1ayet i mezburda baz kurda sultani olan yerlerde balar ve
baeler idb birer mikdar harc vaz olunub sonra balarn ubuklar ve baelerin
aalar kuruyub yerlerin ziraat idb mlkmzdr diy yine ol vaz olunan harc

158
pirli, Ehl-i rf, s.520.
159
Barkan, Kannlar, s.121.
160
161
31

virmek isterlerse amel olunmayub karyelerin kasimleri her ne vechile olursa kannlar
zere kasim olunmak cri adetleridir
162
.
mrozda; Ve skender nm mevzide olanlar yerleri ok olman ekdklerinden
r virr ve zeytunden r virrler mukataa-i zemin virmezler ekdklerinden r
virrler. Aralarnda cr ve mamul olan stanbul kilesidir Mukaddema ol kile ile onda
bir kile ve harmandan harmana bir kile salriye virrken r alan kimesneler
sonradan kalbur diy bir muhalif l ile tair idb zerlerine bidat olmagn rey
rencide ve mteekkil olduklar ecilden ber mceb-i ferman- alin kalbur ile lmek
ref olunub evvelki adetleri zere kile ile lmek mukarrer olnd Ve mevzi-i mezbr
olanlar dahi temam ift dutanlar yetmier ake ve nm ift dutanlar otuz beer ake
resmi ift virrler. unlar ki pasbanlardr kadmden ylda on beer ake harc ve onar
ake ispene virrler. Ve unlar ki aseslerdir Onikier ake harc ve onar ake ispen
virrler. Ve unlar ki msellemlerdir onbeer ake harc ve on ikier ake ispene
virirler. Kadmden Ve unlar ki ketibanlardr on ikier ake harc ve onar ake ispen
virrler Ve zikrolan taife adet zere syir hukuk eryyeyi ve rsm- rf yyeyi ed
iderler. Ve adeti anm hususunda cezire-i mezkrenin havas mutedil olub ziyde
souk olmaman cemi zamanda kolarn koyunlarndan ayrmadklar ecilden
kuzular bir mevsime mahsus deldr. Resmi ganem cem oluadu vakitde anasn
emer bulunan kuzu saylmaz madas saylr. Her koyun bana bir ake resmi ganem
alnur. Her koyun bana bir ake resim ve aldan ala yirmi drder ake resmi at
viregeldkleri ecilden evvelki adetleri zere koyun bana bir ake resmi ganem ve her
aldan yirmi drder ake resmi al diy virmek zere defteri cedide kaydolund.
Adeti anm cem oluncak resmi al dahi bile alnub adeti anm ve resmi au
hassa-i hayun iin zabtolnur
163
.

3.2.1.Kannnmeler
Bir devlette yasama yetkisi bulunan makam tarafndan btn millet iin geerli
olmak zere konulan ve btn fertlerin uymakla ykml bulunduu meyyideli
kurallara kann ad verilir
164
. Osmanllarda, er hukukun yannda, idar, mal, ceza,
eitli hukuk alanlarna ait olmak zere, zamanla pdihlarn emir ve fermanlar ile

162
163
164
Halil nalck, Kann, TDVA, 24/323327, s.326.
32

vazedilmi olan kann ve nizmlar, aynen veya zet olarak bir araya toplamak
suretiyle tertip edilen mecmualara veya bu kannlardan belirli bir zmre veya sahaya ait
olanlardan birine de Kannnme ad verilir
165
. Her yeni vaziyet karsnda herhangi
bir meseleye hl ekli bulmu olmak iin verilen bir emir, ferman tarznda mnferit bir
kann mahiyetini arzetmitir. Anayasa, idare, ceza, vergi hukuku gibi kamu hukuku
alanlarnda da er ve rf hukuk yan yana bulunmakta ancak bu alanlarda rf hukukun
pay er hukuka nazaran daha fazladr.
Osmanl devlet adamlar devletin temel siyas atsn, merkez ve tara yapsn
olutururken, bir taraftan eski Trk devletlerinden tevars ettikleri gelenein, dier
taraftan Emevi, Abbasi, Seluklu, lhanl ve Memluklardan gelen slmi mrsn kendi
zamanlarna ve artlarna uygun bir sentezini ortaya koymay baarmlardr. Bunun
yapld yer kannnmelerdir
166
.
Osmanl Devletinde kannlarn hazrlanmas ve yrrle konulmasyla ilgili
prosedr u ekilde tanmlanabilir; Yasamay merulatran ve bu yasamann kaynan
meydana getiren ilke sultann yetkisi veya yasak anlamnda rf ilkesiydi. Bu
sebeple, her eit kann sultann bir hkm eklinde yaymlanm ve kann mer
edip buyurdum ki eklinde formle edilmitir
167
.
Kannameler karl ekillerine gre u ana balklar altnda
snflandrlmaktadr:
1- Pdih hkmleri eklindeki kannnmeler:
Bizzat padiah tarafndan karlan, valiler, kadlar vd. tarafndan uygulanmalar
istenen hkmleri ihtiva eder. Bunlar belirli idar, siyas, mal, asker meselelere ya da
ihtiyalara ynelik olabilir.
2. Sancak Kannnmeleri:
Her bir sancan zelliklerine gre, rey ile timar sahibi arasndaki hukuku
belirlemek, vergi sistemini tanzim etmek maksadyla karlan kannlardr. Umumiyetle
tahrir defterlerinde ilgili sancan yazm bana konulur. Sancak kannnmeleri resmi
nitelikte olup belirli bir tarihte yrrle girdikleri iin hkm formundaki
kannnmelerle benzerlik gstermektedir
168
.

165
Barkan, Kannnme, s.186.
166
Barkan, Kannnme, s.185186.
167
nalck, Kann, s.326.
168
Halil nalck, Dou Bat Makaleler I: Dou Bat, Dou Bat Yay., Ankara 2006, s.199.
33

3. Huss (zel) Kannnmeler:
Genellikle belirli bir yerde devlete hizmet eden rey gruplar iin karlmtr.
Bunlar prensip olarak yedek asker hizmeti yerine getiren gruplar olup, en nemlileri
yaya, msellem, canbaz, ekinci yrk, ekinci tatar ve eflaklardr
169
. Sancak ve husus
kannnmelerinin asl, Kann- Osman denilen genel kannnmelerdir. lgili blgenin
tahririni yapan defter eminleri ve vilyet ktipleri, tahrir ilemini bitirdikten sonra,
mufassal vey icmal defterin bana, o sancaktaki huss rf ve det kurallarn, er ve
rf vergilerin oran ve miktarlarn da dikkate alarak, Kann- Osmanyi o blgeye
adapte etmilerdir. Pek ok kannnmenin bandaki ber-muceb-i Kann- Osman
ifadesi de bunun yeni vazedilmediini, Kann- Osmannin o yerin sosyal ve iktisad
artlarna uydurulduunu belirtmektedir. Sadrazamn arz sonucu pdih tarafndan
tasdik edilmi ve nianc da turay ekmitir. Bylelikle defterin muhtevas ve
kannnme kesinlemitir.
4. Devlet tekilatlaryla ilgili kannnmeler:
Hkmetin yetki ekli ve yetki alanlarn, yetkililerin pdihla ilikilerini,
rtbeleri ve derecelerini, terfi, cret, emekliliklerini ve cezalarn ele alan
kannnmelerdir. Fatih, I. Selim kannnmeleri buna rnektir
170
.
5. Genel Kannnmeler:
Kann uzmanlar tarafndan hazrlanan ve pdihn onayn aldktan sonra
yrrle giren kann hkmleridir. Usul olarak nianc tarafndan pdih ferman
zere hazrlanr, Divn- hmayunda grlr, sadrazam tarafndan bir telhisle
padiaha arzedilir. Padiah telhis zerine kendi hatt ile buyruldu sunu yazar. Bylece
padiahn tasdikiyle btn herkesi balayan kann haline gelir
171172
.
3.2.2.Adletnmeler
Adlet devletin temel direidir. nk siyasl topluluun temeli haktr. Hak neyin
adletli olduuna karar vermenin ayracdr
173
. Buna gre; Hakka riayetkrlk, hak
tanrlk, hakllk, doruluk
174
anlamlarn karlayan adlet szc ferd ve
itima yapda dirlik dzenlii, hakkaniyet ve eitlik ilkelerine uygun yaamay salayan
ahlak erdem, davran ve hkmde doru olmak, hakka gre hkm vermek, eit

169
nalck, Kannnme, TDVA, 24/333337, s.335.
170
en, Agm, s.332.
171
nalck, Kannnme, s.335.
172
en, Agm, s.332; Mbahat Ktkolu, Ferman, TDVA, 12/401406, s.400.
173
Mete Tunay, Batda Siyasal Dnceler Tarihi-1, Teori Yay, Ankara 1985, s.164.
174
Develliolu, Age, s.9.
34

olmak, eit klmak manalarna gelen masdar bir isimdir
175
. slm devletlerinde gerek
Kurn gerekse peygamberinin hadisleri vastasyla herkese kar ayn ekil ve artlarda
uygulanmas arzu edilen adlet, nemli bir prensip hatta bir ibdet gibi telakki
edilmektedir. Zir bu sayede her trl hakszlk ortadan kalkacaktr
176
.
Osmanllarda Ve saltanatn beks adlet ve yarar asker iledir ve askern
tbi olmas istihkklarna gre dirlik virilmekledir. Devlet-i Aliyye asl ile kaimdir
ve ill zulm ile memlik vrn olmas mukarrerdir. Adlet bis-i kurb-i huddr,
Nitekim, zulm iden Hakdan cdadr

anlay vardr
177
.
Osmanl brokrat ve tarihisi Tursun Bey;Yanl akla dayanan hkmete sultan
yasak denir; bu dnya da ve brnde mutluluu salayacak ilkeler stne kurulan
hkmete ise ilah politika ya da erat denir. Peygamber erat telkin etmitir. Fakat bu
politikalar ancak bir hkmdarn iktidar kurumlatrabilir. Bir hkmdar yoksa
insanlar uyumlu yaayamaz ve topluca yok olup gidebilirler. Tanr bu iktidar yalnz bir
kiiye vermitir ve dzenin sreklilii iin, bu kiiye mutlak itaat gerekir
178
,
demektedir.
Osmanllar adlet zre olduklarn taa naketikleri szlerde gstermilerdir.
Nitekim, Topkap Sarayndaki bir manzum kitabede:
ehinah-i cihan Mahmud Han- mdalet pr
Mebbek revzeni zincir-i adlin bir adilidir
Adlet olmazsa olmaz sipihr-i khne p ber c
Adletgh- hakande feysal bulmayan dav
Bu nev-cayn veras kule-i kf- adletdir
179
ifadeleri yer almaktadr.
Bir yere ehl-i rf zmresinden bir ynetici tayin edilirken adlet zre tayin
yapldna dair kaytlar mevcuttur. Mesel, Topular Ktibi Abdlkdir (Kadr)
Efendi Tarihinde Eylet-i Eride Sinan Paay namdar, reayy adl zere.
tabiri kullanlmtr
180
.

175
Mustafa arc, Adlet, TDVA, 1/341344, s.341, Bir hukukuya gre adlet; dnya da hkim olmas gereken
ve en stn bir dzen fikridir. (Necip Bilge, Hukukun Balangc Hukukun Temel lkeleri, Turhan Kitabevi Yay.,
Ankara, 1983, s.169).
176
Kazc, slm Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, s.78.
177
Ycel, Age, s.21, 152, 176.
178
179
Ahmet imirgil, Taa Yazlan Tarih Topkap Saray, Tarih Dnce Kitaplar, 1. bs, stanbul 2005, s.49, 50
180
Topular Ktibi Abdlkdir (Kadr) Efendi Tarihi (Metin ve Tahll), (haz. Ziya Ylmazer), TTK Yay., Ankara,
2003, c.1, s.453.
35

Koibey Risalesinde Adlet, mrn uzunluuna sebeptir. Fukara ahvalinin
dzeni pdihlarn cennetlik olmasna sebep olur
181
ifadesi yer almaktadr.
Kemalpaazdeye gre; Osmanl sultanlar, Hz. Muhammed(S.A.V.)n nbetini
devr alm an yce pdihlardr. Onlar temiz ve yce soydan gelmi, slm
kubbesinin direkleridirler. Ve Hazret-i Risletin nevbet-i nbvveti gyamete-dek e-
ke-i heft iklimde b vakit urulsa gerekdir. Her zamanda bir sultan- adiml-mil
azim-n, bu cihan drnda nevbet-dri olur. kiyz elli yl vardr ki ol hizmet
seltin-i ali-kadr-i l-i Osmna ki adr-niin-i divn- hilafetdurular, degmidr.
det-i mezkre hne-dn mezbrede cri olur
182
.
Trk devlet geleneinin en nemli ilkelerinden birisi olan adletle hkmetme,
halka dildavranma prensibidir. Kutadgu Biligde bu anlay kuvvetli bir ekilde
vurgulanmtr; Devlet idaresi iin ordu gereklidir, ordu tekili iin Han zengin
olmaldr, Hann zenginlii halkn zengin olmasna baldr, halkn refah ve zengin
olmas da dilkannlarn varlna baldr. Bunlardan birisi yok olursa devlette yok
olur. Ve Beyliin temeli adlet yoludur (bu beglik kki ol knilik yol)
183
Yusuf Has
Hcpde, Karahanl hkmdarna u tavsiyede bulunur: "Kann koy, adletle i gr, hi
bir zaman zulmetme. Kt teaml kurma, iyi kann koy. Bylece mrn iyi geer, kut'un
kur balayarak ykselir. Ey kann yapan, iyi kann koy. Kt kann yapan kimse
daha hayatta iken lm demektir. Beylik ve ululuk ok iyi bir eydir, fakat daha iyi
olan kanndur. Ama, asl mhim olan da kannu eit tatbik etmek olmaldr"
184
. Bu
tavsiyeleri tutan hkmdar bu ileri nasl anlayp tatbik ettiini vezirine yle anlatr:
"te bak, ben de adlet ve kannum. Kannun vasflar bunlardr. Ben ileri adletle
hallederim. nsanlar bey veya kul olarak ayrmam. Elimdeki bu bak, kesen bir alettir.
Ben, ileri bak gibi keser atarm. Hak arayan kimsenin iini uzatmam. ekere gelince
o, benim kapma zulme urayarak gelen ve adleti bende bulan insan iindir. O insan
benden eker gibi tatl tatl ayrlr, sevinir ve yz gler. Bu ac Hint otunu ise zorbalar
ve adletten kaanlar ier. Zlimler karsnda atk kal ve ask suratl olurum. ster
olum, ister hsmm veya yaknim olsun; ister yolcu, geici ister misfir olsun kann
karsnda Benim iin bunlarn hepsi birdir. Hkm verirken aralarnda asl fark

181
Koibey, Age, s.6869.
182
Kemal Paa-zde, Age, s.53.
183
Akylmaz , Osmanl Devletinde Rey Kavram ve Devlet Rey likileri, s.47; Halil nalck, Osmanlda
Devlet, Hukuk ve Adlet, Eren Yay., stanbul 2000, s.16.
184
Yusuf Has Hacip, Kutadgu-Bilig, (trc. R. Rahmeti), Ankara 1959, beyitler: 2110, 2111 ve 2132, 2133.
36

gzetmem. Bu beyliin temeli adlettir. Beyler doru ve dil olursa dnya huzura
kavuur. Devletin temeli adlet zere kurulmutur. Devlet esas adlet yoludur. Bey dil
olur ve byle kann koyarsa, btn dileklerine kavuur"
185
.
Hezarfen Hseyin Efendi ise, Telhisl-Beyn F Kavnn-i l-i Osmn adl
eserinde; Gerek rey ve bery, gerek fukra ve aniy rahatla geinr Bir dahi
malm ola ki, pdihlarn devlet beksna esbb- evvel, siph ve rey ve ulem ve
sulehya kendy sevdirmekdir. Sniyen kil dn ve i-garaz itd zhir ve hveyda
ilm marifet ile mehr, din, alel-huss mansb sevdasndan mberr, lemin iyi veya
tatlusun tevrh ilmini gerei gibi ihta klm bir iki perhizkr mushible ulfet itmek,.
hi olmazsa bri haftada bir kerre anlar getirp syletmek, hussan kelm- Hakk
sylemelerine incinmeyp, ruhsat vermekle anlar hakknda eshb- arz iitmemek
leteayyn bulur Slisen, muttasl serhadler ahvli tecesss olunup, yoklamak ve doru
casslar kullanup, dmenin fikrinden agh olmakdr T ki, bir fitne zhir olmazdan
evvel tedriki grle ve ill serhadlerde ihtil1l zuhrundan sonra tedbiri mkl olur Ve
bil-cmle mdm ki, seltn adl dd koyup zulme myil olmayalar
186
ifadesi yer
verir.
slm tarihisi Taberi;Adletle ynetim olursa insanlar daha ok retim yapar,
vergi gelirleri ykselir, devletin zenginlii ve gc artar. Adlet gl bir devletin
temelini tekil eder
187
derken, ayrca Ssni kaynaklarndan aktard rivayette de
Kisr Pervzin; Can ve mal huzur iinde olmayan raiyyet, mal retip zenginleemez
ve fakir olan raiyyetin vergi verme kabiliyetide azalr. Buna karn hazineyi doldurmak
iin bir hkmdarn reyy yumuak ve dil bir idare altnda tutmas, zulm nlemesi
gerekir
188
ifadesine yer verir.
Kelle ve Dimne adl eserde yneticilere; Raiyyetin gvenlilii Pdiha ve
memleket iinin dzende olmas dindarla, akl ve sebata ve adle baldr
189
. Adletli
hkim iin gerekli olan ey, onun iyilik edenin fili ile ktlk edenin filini bilip ayrd
edmesidir ta ki iyilik yapan iyilii sebebiyle mkafatlandrsn, ktye de ktl ile

185
Kutadgu-Bilig, beyitler: 771, 772, 786-88, 789, 800 ve 822. Ayrca bk.; Reat Gen, "Karahanllarda nsan
Deerler ve Hukuk", Trklerde nsan Deerler ve nsan Haklar,Trk Kltrne Hizmet Vakf Neri, stanbul, 1992,
s.32628.
186
Hezarfen Hseyin Efendi, Age, s.185.
187
Akylmaz , Osmanl Devletinde Rey Kavram ve Devlet-Rey likileri, s.47.
188
nalck, Osmanlda Devlet, Hukuk ve Adlet, s.15.
189
nalck, Osmanlda Devlet, Hukuk ve Adlet, s.15.
37

mukalede etsin
190
tavsiyesinde bulunulur. Ayrca Kelle ve Dinmede;Drst
hkimler zan ile kesin hkm vermez ve onunla ne sekin, ne de avam tabakas
hakknda ilem yapamazlar, nk onlar bilirler ki zan haktan yana hibir eyden
mstani klmaz denmektedir
191
.
Pdih bata olmak zere asker snfn grevi ise, slm eriat ve rften oluan
Osmanl hukukunu uygulayarak lkede adletin hkm srmesini ve halkn refahn
salamaktr
192
. yleki, devletin ald iktisad kararlara gereke olarak ibadullahn
terfih-i ahvalleri yani sosyal refah gsterilmitir. Bu denge bozulduunda, bunalm
ortaya kmaktadr
193
.
Katip elebi Dustur-ul Amelde Mlk ve melik reysz, rey klsz, kl
malsz, mal raiyesiz, raiye adletsiz olmaz
194
derken, Karaelebizde Abdulaziz
Efendide benzer bir ekilde; Tebaasz melik olmaz, asker olmakszn tebaaa olmaz,
malsz da asker olmaz, elde lke olmadan mal bulunmaz., tebaaasz lke olmaz,
adletsiz tebaaa ayakta durmaz
195
ifadelerine yer verir.
Sistem adlet idealini hareket noktas olarak alr. Devlet hayatiyetini
srdrebilmesi iin gerekli olan gelirlerini arttrma politikas adlete dayanmaldr. Bu
yaklam antik randan beri nemli bir kltr unsurunu oluturan adlet dairesinin
esasdr
196
. Hakiki malkl mlk ve hakikatte hazine, asker ve reynn sahibi
olan Allahn buyruunun uygulaycs olan halife/pdihn ynetim ilkesi adlet
olmaldr. Nitekim, Knalzde Ali Efendi, Adldir mcib-i salh- cihan; bir badr
divr devlet; devletin nzm erattr; erata haris olamaz ill melik; melik
zapteylemez ill leker; lekeri cem edemez ill mal; mal cem eyleyen reydr;
reyy kul eder pdih- leme adl cmleleri ilebir adlet dairesi izmi ve
padiahn yerini belirlemitir
197
.
Naima ayn gr Hakkaniyet emberi olarak adlandrm ve asker olmadan
devlet ya da mlk (hkimiyet) olamaz, askere sahip olmak servete ihtiya gsterir,

190
Beydaba Abdullah B. El-Mukaffa, Kelile ve Dinme, Tercme ve Metin (trc. Hayreddin Karaman ve Bekir
Topalolu), Nesil Yay., stanbul 1990, s.37.
191
Beydaba Abdullah B. El-Mukaffa, Age, s.39.
192
ztrk, Agm, s.35.
193
Tabakolu, Osmanl tima Yapsnn Ana Hatlar, s.19; Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, s.132.
194
Katip elebi, Bozukluklarn Dzeltilmesinde Tutulacak Yollar (Dsturu'l-Amel li-slahi'l-halel), (haz. Ali Can),
Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 1982, s.124129.
195
Kara elebi-zde Abdlaziz Efendi, Age, s.217, 342.
196
Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, s.132.
197
Knalzde Ali, Devlet ve Aile Ahlak, Tercman Yay., stanbul, s.47; Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, s.132.
38

servet reydan toplanr, rey ancak adletle refaha kavuabilir, u halde devlet ve
mlkn temeli adlettir, demitir.
Tarihimizin slm ncesi ilk kaynaklarndan biri olan Orhun bidelerinde ve
slm'a girdiimiz ilk yazlan Kutadgu-Bilig 'de geni bir ekilde izh edilen Trk
Tresi de u drt ana prensibe dayanmakta idi: Knilik (Adlet), Tzlk (Eitlik), Uzluk
(iyilik-faydallk) ve Kiilik (insanlk ve hogr)
198
. Trk hkmdarlar ve devlet
adamlar, lkeyi ve insanlar Trk tresinin bu prensiplerine gre idre ederdi. Ayrca,
tre, Trk devlet adamlarna halkn emniyetini salama, onu doyurup giydirme
vazifesini veriyordu. Nitekim, Gktrk Kitabelerinde plak milleti elbiseli kldm,
fakir milleti zengin kldm. Az mileti ok kldm ifadeleri yer almtr. Trk hakan ve
sultanlar milletin babas olduu iin halk beslemek vazifeleri, cihann sahibi ve
efendisi olduklar iin de yabanc milletlere afkat ve adlet muameleleri bu eski anlay
ve inanlardan domu; slmn din ve hayr duygular ile de birleerek bir ok
messenin meydana gelmesine, Trk cemiyetinin vakf sayesinde tekilatlanarak ilim,
maarif, sihhat, nafia vs. hayr ve itim yardm ilerinin ifasna ve tarihi Trk
misfirperverliinin milli bir karakter olarak belirmesine sebep olmutur. Bu vasflar
cihan hkimiyeti uuru ile gelierek insani hasletlerde milli bir mahiyet almtr
199
.
Ynetimin dil olmas prensibine slm hukukunda nemle yer verilmitir. Zir
slm toplumunu ynetmek iin halife seilecek ahsta aranan en nemli zelliklerden
birisi adlet vasfdr ve eer halife zamanla dilolma zelliini yitirirse bu durum
grevden azl sebebidir. slamda Halk Allahn iyli olduundan, sultann da onlar
mutlu klmas, sevmesi, eit davranmas ve korumas lazmdr. Zamansz alnan vergiler
ve zulm ile onlar ezmek, zllullh olan sultana yaramaz
200
. Ak-Paazde tebaann
hayr dualar pdihlara hazinedir
201
. Hrzl-Mlukta da Pdiha ncelikle
lazm olan salh, adlet, felh ve diynet zre olmaktrPadiah hibir zaman adlet
ve insaf elden brakmamal.
202
denilmektedir. Trk devlet anlayna gre

198
brahim Kafesolu, "Kutadgu-Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri", TED, stanbul 1970, s.15.
"Yukarda mavi gk, aada yaz yer yaratldktan sonra bu iki arasnda kiiolu yaratlmtr. Kiioullar
zerine benim dedelerim Bumin Kaan ve stemi Kaan hkim olmulardr. Baa oturduktan sonra Trk
Milletinin Kannlarn (Tresini) tatbik etmilerdir" (Ergin, Orhun bideleri, s.4).
199
Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, s.110.
200
Uur, Age, s.118.
201
k Paaolu Tarihi, (haz. Nihal Atsz), MEB, stanbul 1992, s.160.
202
Ycel, Age, s.151.
39

hkmdarlarn millet ve tebaalarna kar, adlet, efkat ve himaye gstermeleri bu
babalk sfat ile alkaldr
203
.
Halifenin yrtme, yarg ve belirli lde yasama yetkilerini elinde bulundurmas,
ilk bakta onun mutlak bir iktidara sahip bir otokrat olduunu akla getirmekte ise de,
slm devletlerinde iktidar mutlak deil snrldr
204
. Bizzat kendisinin taraf olduu
davalarda herhangi bir kazai dokunulmazla sahip olmad gibi tahi hkim ilkesine
ters decek bir tarzda taraf olduu uyumazllarda kendisi iin zel bir mahkemenin
kurulmas da sz konusu deildir
205
. Osmanl politikasn belirlemekte kamuoyunun da,
nemli bir etkisi vardr. Osmanl sultanlarnn kamuoyunu kendilerinden yana ekme
zorunluluu, onlar dil dzen politikasn yenilemeye iten nemli bir faktrdr.
Hkmdar sevilmezse, halk arasnda, eraite sayg gstermedii, uygunsuz
davranlarda bulunduu sylentileri ortala kard
206
. Bu durum hkmdarn
meruiyetinin tartlmasna yol aard.
Osmanl hkmdarlarnn pek ok nvan yansra dil veya adletli
nvanlarn zellikle ald grlmektedir. Mesel Mustafa Sfnin Zbdett-
Tevrhinde ehn- adlet unvan veya Padih- Cem-ch ve ehin-h- hamet-
penh hazretlerinin adl dd ve rd sedd ve riayet-i cnib-i Hak ve himayet-i
hukk- halk bbnda ifadeleri yer alr
207
. Ahmed Vsf Efendinin Mehsinl-sr ve
Hakikl-Ahbrnda reyya sultanlarn reyya adletli davranmas gerektii ifade
edilmitir. Pdih Mlk-i pr-adel dd olarak tanmlanmtr
208
. Hasan
Beyzdede; Sultan III. Mehmed devrinden Memliki adlet bnyd hkkmna
ahkm- kadr-ihkm
209
olarak bahseder.
Kaynaklarmzda sultann kaza yetkilerinden ve davalar hakknda verdii karar ve
hkmlerden sk sk bahsedilmitir. Nitekim, Osmanl mverrihleri, devletin ilk
zamanlarndan itibaren Sultan adl dd etti veya Sultann adletine sndlar
eklinde bahsederler. rnek olarak, k Paa-zde, Osman Bey zaman iin adl-
dd ve adl insaf edildiinden bahseder. Osman Gazi, Yeniehire geldikten ve

203
Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, s.102.
204
Nicoara Beldiceanu, Osmanl mpratorluunun rgt (XIV-XV. Yzyllar), Osmanl mparatorluu Tarihi I,
(edt. Robert Mantran, trc. Server Tanilli), 1. bs., Adam Yay., stanbul 1999, s.147.
205
M. Akif Aydn, Anayasa, A, c. 3, stanbul 1991, s.153164, s.160.
206
207
Mustafa Sf, Zbdett-Tevrhi, C.I, (haz brahim Hakk uhadar), TTK Yay., Ankara 2003, s.9.
208
Ahmed Vsf Efendi, Age, s.5.
209
Hasan Bey-zde Ahmed Paa, Hasan Bey-zde Trh, Metin ve ndeks (10031045/ 15951535) , TTK Yay.,
Ankara 2004, c.3 s.435436.
40

civarn feth ettikten sonra adl insaf ile hareket etmitir. Rhi, I. Murad n adl
dd ndan bahseder
210
.
Sultann icraatlarndan biriside Yasak etmek dir. Ner, I. Murad ve Yldrm
Byezidin Bir kimse bir kimsenin bir habbesine ziyan etmemesi esasn, yasak olarak
koyduklarn belirtir. Hkmdarlar, kazai yetkilerini kullanrlar iken, Mslim veya gayr-
i mslim herkesin mutazarrr olmamalar iin baz kstaslar gznnde
bulunduruyorlard
211
. Osmanl tarih yazarlar adlet kavramn kullanmlardr.
212
.
Sultanlar, yeni fethedilen ehir ve blgelerin halkna ve mdafilerine
dokunmayacaklarna dair amannme verir ve yemin ederlerdi. Fatih Sultan Mehmed,
stanbulu fethi esnasnda Galata halkna ahidnme verdi ve bunu; Ben ulu pdih
Sultan Mehmed Han b. Sultan Murad Hanm. Yemin ederim yeri ve g yaratan
perverdigar hakk iin ve Hazret-i Resulaleyhissalt- vessalmn pk ve mnevver ve
mutahher ruhu iin ve yedi mushaf hakk iin Benim bam iin olancklarm ba iin
kuandm kl hakk iin
213
eklinde yeminle teyid etti.
Yeni feth ve teshir edilen blgelerin gayr-i mslim halk kendilerini Osmanl
pdihnn reys olarak gryorlard. Nitekim, Defterdar Sar Mehmet Paann
Zbde-i Vekayit adl eserinde belirtildii zere Lajdin Kalesinin kuatmas esnasnda
blge halk kendilerini; biz evketl ehinh cihnn reayas ve zk-i himye-i
merhametlerinde sde kuluyuz diye nitelendirmilerdir
214
.
Pdihlarn adletli olmalar gerektii muhtelif hadislere dayandrlmtr.
Sebatn yzllmllh f zllih yevme l zlle ill zllh immn dil n ve bbn
neee f ibdettillhive racln kalbh mte'allkun bimescidi (Yedi kimseyi Allah,
baka hibir glgenin bulunmad gnn glgesinde glgelendirir. Bunlar adletli
hkmdar, Allaha ibdet iinde yetien gen, kalbi mescide bal erkek). Bu ve benzeri
hadisler gerei Osmanl hkmdar hkmettiinde amme-i rey msterh olup huzur
ierisinde yayorlard
215
.

210
Taneri, Trk Devlet Gelenei; Dn Bugn Yarn, s.187
211
Taneri, Trk Devlet Gelenei; Dn Bugn Yarn, s.187.
212
Halil nalck, "Osmanl Tarihi En ok Saptrlm, Tek Yanl Yorumlanm Tarihtir", COGTO, Osmanl zel
Says, Yap Kredi Yay., No: 19 (Yaz 1999), stanbul, s.28; A. Altndal, "Genel Olarak eitli Dinlerde Hogr ve
Osmanl Anlay", Trklerde nsan Deerler ve nsan Haklar, stanbul, ts. (TKH Vakf), s.2930.
213
Taneri, Trk Devlet Gelenei; Dn Bugn Yarn, s.187.
214
Defterdar Sar Mehmet Paa, Zbde-i Vekayit, Tahll ve Metin, (1066-1116/1656-1704), (haz. Abdulkadir
zcan), TTK YAY., Ankara 1995, s.53.
215
Mustafa Sf, Age, s.26, 27, 28.
41

Keza Gelibolulu Mustafa li, u husus unutulmamas gerek eski sultanlar,
gerekse byk skender ayarndaki hakanlar, hatta lemin sna olan
padiahlarmzn yce ve ulu atalar ile gemi dnemlerin dindar ehriyarlar ve
masum hidivleri olan saygdeer halifeler, baz gzel adetler ve ho istekler ile
devletlerinin oca mumlarnn ttlar, zelliklede mutluluk gnelerinin adlet ve
mutluluk burcunda gzel kannlar ve yararl icatlarla ycelmesine gayret ettiler
216

demektedir.
Adletli olmayan devlet adamlar cezalandrlmtr. Mesel bn Kemalin bir
kaydnda Kanni Sultan Sleymann Gelibolu Valisi Kaptan Cafer Aay, halkn
maln mlkn elinden alm ve kan dkm olduundan haksz olarak ald mallar
eksiksiz geri alnarak, kendisi idam edildii ve bu mezalime son verildii anlatlr.
Keza, Kanni Sultan Sleyman raiyyete ve askere, belere yanndakilerini hak ve nazar
edip, mera ve fukaray gzetirdi
217
. Onun dneminde merann halka zulmetmesi
nlendi
218
. Defterdar Sar Mehmet Paada reyya kt davranan devlet adamlarnn
da reyya kt davrandnda katledildiini sylemitir
219
. Devletin adlet prensibine
byk nem vermesi ve reyya zulmedenleri lm cezasna kadar uzanan ar
cezalarla cezalandrmas ve bu cezalarn devletin merkezinde infaz edilmesi, reynn
dorudan doruya devletin himayesi altnda olduunun gstergesidir
220
.
Peevi brahim Efendi Tarihinde Yavuz Sultan Selim devrinde btn
grevliler adlet ve insaf ile hareket edip azledilmekten korkarlard eer sulu olarak
iimden alnrsam bir daha memuriyet yz gremem derlerdi. Bu sebeple her biri
kt dnceleri kafalarndan atarlard
221
.
fukara-i raiyyet ve zuafa-y memleket pr-
srr-u huzr old. Zulme myil olan zalemenin gl-
zarr- bahtlar ki, pr-hr- sahtd solub etrf u

216
Gelibolulu Mustafa l, Nshats-Seltinden, (haz. Mustafa sen), Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara
1988, s.106.
217
bn Keml, Tevrih-i li Osman: X. Defter, (haz. . Turan), Ankara 1991, s.37.
218
.onun dildavranlarnn tri yeryznn drt kesine yayld. nsanlar onun cmertliinin bu ho kokusunu
cierlerine ektiler, adillii herkesin dilindeydi.; reyy koruma kaygs ok akt (Christine Woodhead, Sleyman
zerine Grler, Kanuni ve a, Yeni ada Osmanl Dnyas, (Edt. Metin Kunt, Christine Woodhead), (trc.
Sermet Yaln), Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1992, s.166).
219
Defterdar Sar Mehmet Paa, Zbde-i Vekayit, s.201, 470.
220
Akylmaz , Osmanl Devletinde Rey Kavram ve Devlet-Rey likileri, s.48; phesiz Allah size emnetleri
ehil ve sahiplerine vermenizi, insanlar arasnda hkmettiiniz zaman adlet ile hkmetmenizi emreder. (Kuran, Nisa
4/58), Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, s.50, 57; her eyin olduu gibi yeryznn de sahibi ve hkimi Allah'tr
(el-Maide 5/18); Kemal, Seltin-nme, s.76, 77.
221
Peevi brahim Efendi, Peevi Tarihi I, (haz. Bekir Stk Baykal), Kltr Bakanl Yay., Ankara 1981, s.45.
42

eknfnda olan sipeh-salarlarn ve merz-banlarn dil
canlar sehm-i vehme nine olub, hirsn oldlar.
Fukara-y zelil-i b-itibar mera-y celll-kadril-
mikdrile tark- intisfda hem-vr olub, zd u kul
by- bhl bb- inf u intifda yeksn oldlar
222

ran pdihlarndan Nirrevn siyset zere yazanlarn ska and bir dil
hkmdar ve bir bilge konumundayd. Ateperest bir hkmdar olmasna karlk
Nirrevn Osmanl sultanlarna adleti ile rnek gsterilmitir
223
.
Neri eserinde Murad Han zamannda vilyet bidatden temizlendi; memleket
mmur oldu. Adlet kuruldu; lem bezendi demektedir
224
.
Bir halk masalnda Sar Saltuk devletin kurucusu Osman Gaziye u d
vermektedir: dil ve eit davran; yoksullarn bedduasn alma; tebaana kt
davranma. Gzn kadlarn ve valilerin (beylerbeyi, sancakbeyi) zerinden eksik
olmasn. Adletle hkmet ki iktidarda kalabilesin ve reynn sadakatini
salayabilesin
.
Tursun Bee gre de adletsiz lke ayakta kalamaz. Adlet snflar
arasnda dzenin temelidir
225
.
XVII. yzylda Katip elebi devlet iin ordu, ordu iin para, para iin zengin
rey, bunun iin de adlet dsturunu tekrarlar
226
. Hazinenin azl ve asker n
okluu ve masraflarn bykl ve reynn zaf dertlerini mmkn olduu mertebe
defetmenin ilcu udur ki, reydan hazine tahsiline mecal yoktur. Reynn zaf ilac
budur ki, zerlerinden baz vergiler bir miktar hafifletildikten sonra, mansplarndan
ake alnmayp tecrbeli ve doru adamlar mansplarnda uzun mddet tutup
zulmedenin hakkndan gelinmek ile bir iki senede rey kuvvet bulup Osmanl lkesi
gerei gibi mamur olur
227
.
XVIXVII. yzyllarda Avrupal gzlemcilere gre, Osmanl imparatorluunda
adlet kesinlikle ve drste uygulanmaktayd. Michele Baudier, bu konuda
gzlemlerini yle aklamt: Trklerin mparatorluunda refahn ve zenginliin

222
Keml Paa-zde, Tevrih-i li Osman, X. Defter, (haz.erafettin Severcan), TTK Yay., Ankara 1996, s.38.
223
Kemal, Seltin-nme, s.12; Gelibolulu Mustafa li, Tuhfetl-Uk, (haz. . Hakk Aksoyak), MEB, stanbul
2003, s.481; Cemal Kafadar, Osmanl Siyasal Dncesinin Kaynaklar zerine Gzlemler, Tanzimat ve
Merutiyetin Birikimi, letiim Yay., stanbul 2003, s.29.
224
Mehmed Neri, Neri Tarihi II, (haz. Mehmet Altay Kymen), Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1984,
s.127.
225
226
227
Orhan aik Gkyay, Ktip elebiden Semeler, Devlet Kitaplar, stanbul 1968, s.161.
43

olmasna Allahn izin vermesinin en mhim sebeplerinden biri, adletin yerine
getirilmesi olabilir
228
.
XVII. yzylda uzun yllar Suriyede ticar ve diplomatik grevlerde bulunmu
olan Chevalier d. Arvieux gzlemlerine gre bu hususu yle izah etmektedir: Trkler
adleti imparatorluun merkezinden ok uzak yerlere kadar uygularlar
229
.
Mhimme defterlerinde adletin uygulanmas ile ilgili nemli kaytlar mevcuttur.
Bunlardan bazlar unlardr;
Kbrus belerbeisine ve kdsna ve defterdrna hkm;
Kbrs Belerbeisine ve kdsna ve defterdrna hkm, Kbrsn eskiden
olduu gibi yeniden mamur hale gelmesi iin beylerbeyi, kad ve defterdar tarafndan
hukukun uygulanmasnda, mr hizmetlerde ve vergi vs. tahsilinde adlet zre olunmas,
tefrika kartacak ilerden kanlmas ve reynn refah ve gvenlii iin gerekli
gayretin gsterilmesi
230
.
Bender Beine Hkm;
Marmara Kadsna hkm; Karesi ve Biga sancaklarn tahrir etmekle
grevlendirilen Ktahya Kads Kemal hakknda dirlik tevzii esnasnda yolsuzluk
yapt yolunda ikyetler vuku bulmas zerine tahrir grevinin Marmara kadsna
verildii; ad geenin kalan yerleri tahrir etmesi ve sipahiler seferden dndkten sonra,
her sipahiden berat ve yaftalarn isteyip tevzii yeniden adletli bir ekilde yapmas
231
.
Kefe Beine ve Ker ve Taman kdlarna hkm ki:
Taman Kads Mevlana Mehmed bin fethullah hakknda vuku bulan ikyetler
zerine grevden alnarak tefti olunup zerine sabit olan haklarn alnp sahiplerine
verilmesi ve sonucun ayrntl olarak bildirilmesi
232
.
Edirne ve Hsky kadlarna;
Vilyet muharriri tarafndan Haskyde PalGazi Vakf toprandan sipahiye
timar verildii yolundaki ikyetin tefti edilmesi
233
.
Msr Belerbeisine ve nzrul-emvle;

228
Glgn el-Aybet, 16. ve 17. Yzyllarda Osmanl mparatorluunda Hukuk Messesesinin nemi, X. Trk
Tarih Kongresi, Ankara 2226 Eyll 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 1994, c.V, s.2154.
229
el-Aybet, 16. ve 17. Yzyllarda Osmanl mparatorluunda Hukuk Messesesinin nemi, s.2151.
230
BA, MD 12, hnr. 1215, s.268, tarih; F 23 Zil-hcce, sene: 979: 7 Mays 1572.
231
BA, MD 12, hnr. 347, s.230, tarih; F 7 Zil-hcce, sene; 978: 2 Mays 1571.
232
BA, MD 12, hnr. 109, s.109, tarih; F 29 Ramazn, sene: 978: 24 ubat 1571.
233
BA, MD 12, hnr. 121, s.104, tarih; 7 evvl, sene: 978: 4 Mart 1571.
44

Eflak voyvodasnn Niboluda Yerg ve Holonik voyvodalar ile Tuna
sahillerinde bulunan mena ve ummaln snrdan tecavz ederek Eflak snrn geip
Aflaka tabi kylerin mahsllarine mdahele ettikleri yolundaki ikyetlerinin
aratrlmas ve varsa hakszlklarn nlenmesi
234
.
Erzurum belerbeisine ve Pasin ve Olt kadlarna;
Oltu Sancakbeyi Mehmed hakkndaki ikyetlerin tefti edilip neticenin
bildirilmesi
235
.
znikmid kdsna ve Dergh- Muallm avularndan skender avua;
Akahisar kazas reysna salnan kerestenin kad tarafndan adilane
datlmad ikayet edildiinden bu konuda kimsenin himaye edilmemesi ve
hakszln nlenmesi
236
.
shklu kdsna Bolvadin ve uhud kazalarda klayacak elli katar deve iin
arpa ve saman satn almakla grevli hassa saralarnda brahim ve Ahmedin arpay
byk bir kile ile tevzi etmek suretiyle yolsuzluk yaptklar ve halktan kile hakk ad
altnda fazladan arpa aldklar ikyet edildiinden bu tr hakszlklarn nlenmesi ve
szkonusu byk ve kk kilelerin Sdde-i Saadete gnderilmesi
237
.
Diyarbekir belerbeisine ve mid kadsna;
Harput beyi ve kads hakknda vuku bulan ikaytler zerine her ikisinin de
grevlerinden azledildikleri; kendilerinin ve adamlarnn umumen tefti olunmas ve
zerlerine sabit olan haklarn alnp sahiplerine iade edilerek sret-i sicillerinin
gnderilmesi
238
.
Erzurum Belerbeisinene, Erzurum kadsnna;
Semedire Beyi Hasann voyvodalar ve sipahilerin halka zulmettikleri, mahkeme
kararna uymadklar, keyfi uygulamalar ile halka ilave vergi ykledikleri vemal ve
akelerini zorla adllar yolunda Belgrad, Koanya, Rudnik, Valpova ve Srebnie
kadlar tarafndan yaplan ikyetin tefti olunarak sonucunun Sdde-i Saadete
bildirilmesi
239
.
Biga sancan tahrr eyleyen Marmara Kds Mevln Ramazna;

234
BA, MD 12, hnr. 420, s.274, tarih; F 14 Zil-kade, sene: 978: 9 Nisan 1571
235
BA, MD 12, hnr. 962, s.137 tarih; F gurre-i Rebul-hr, sene: 979.
236
BA, MD 12, hnr. 453, s.294, tarih; 22 Za., sene: 978:17 Nisan 1571.
237
BA, MD 12, hnr. 443, s.290, tarih; 20 Za., sene: 978: 15 Nisan 1571.
238
BA, MD 12, hnr. 538, s.340, tarih; 20 Zil-hcce, sene: 978: 15 Mays 1571.
239
BA, MD 12, hnr. 887, s.99, tarih; f 27 Rebul-hr, sene. 979: 18 Eyll 1571.
45

Rohava halk tarafndan Kad Sleyman hakknda yaplan ikayetin tefti
edilerek sonucun bildirilmesi
240
.
Vize beine, orlu kadsna;
Sulha kazas havass- hmayun haslar Emini Hzr hakknda ikyette bulunan
zimmlerin iret ikavetleri sicil olunanlarn kree konulmak iin sdde-i Saadete
gnderilmesi
241
.
Ahyol kadsna;
Aydos kazasna tbi Musa ky ahlsi, Yenieri Byezdden bin drt yz ake
bor alp daha sonra borlarn eksiksiz olarak geri deyip huccet-i eryye adllar
halde, ad geen yenierinin kendilerinden krk bin ake daha istedii hususunda
ikayette bulunduklarnda, kyllerin elindeki huccet iddialarn ispata kfi ise
yenierinin bu konudaki davasnn grlmeyip, reynn rencide ettirilmemesi
242
.
Karahsr- Shb beine;
Budun ve serhadinde grevli neferlerin mevcibleri iin Vidin mukataandan
olunan hazinenin, zaman gelmeden tahsil edilmek istendii ve amil vereynn rencide
edildii ikyet olunduundan, zaman gelmeden tahsilt yaptrlmamas
243
.
Diyrbekir belerbeisine ve defterdrna;
Seferihisar kazasnda Rumeli beylerbeyinin hass olan ukurcuk ve Kk
Haymane haslar reys, bin yirmi alt senesinin det-i anm vs. resmlerini, nceki
beylerbeyi Vezir Davud Paann voyvodasna dedikleri halde, imdiki beylerbeyinin
voyvodas tarafndan tekrar tahsil edilmek istendiine dair ikayette
bulunduklarnadan, durum arzedildii gibi hakszln nlenmesi ve reynn bu
konuda rencide olunmamas
244
.
Badd belerbeisine;
Bihke Sanca Beyi Murat Bey olu Mehmet Beyin yolunu keserek adamlarn
katlettirip eya ve erzaklarn yamaladklar, Klis beyinin kethds ile bir olup iftlik
ve evlerine yaktklar, ahlden bir ok kimseyi katledip, yaralayp, esir ettikleri ve daha
nice zulmler iledikleri ikayet olunan sbk Krka Beyi Sefer Bey olu Mustafa ve

240
BA, MD 12, hnr. 969, s.141, tarih; F 21 Reul-evvel, sene: 979: 13 Austos 1571.
241
BA, MD 6, hnr. 812, s.60, tarih; Fi 9 Rebul-hr, sene. 979: 31 Austos 1571.
242
BA, MD 12, hnr. 25, s.20, tarih; F 13 Zil-kade, sene: 977: 19 Nisan 1570.
243
BA, MD 12, hnr. 29, s.22, tarih; F 13 Zil-kade, sene: 977: 19 Nisan 1570.
244
BA, MD 12, hnr. 83, s.85, tarih; 17 Za., sene:978:12 Nisan 1571.
46

adamlarnn ele geirilerek Bosna Divnnda tefti olunup zerlerine sbit olan haklar
alnp sahiplerine verildikten sonra haklarnda gelinmesi
245
.
Anabol kadsna;
Kendi hevasna bi baz ekyya nderlik yaparak grevlilerin ilerine kart,
teklf-i mrnin tahsiline engel olduu ve fesat kartt ikayet olunan Bilecik
kazasnn Yenice kyn sakinlerinden Kara Ahmede bu ekilde davranmap kendi
halinde olmas hususunda tenbihte bulunulmas; tenbihte uymayp yaptklarna devam
ederse hakkndan gelinmesi
246
.
Gmlcine kadsna;
Sancakbeyleri ve adamlarnn devre kmalar yasak olduu halde Talca
kazasnn drt hnelik Donla Lehke kyne yirmi-otuz atl ile gelen mr-liv
voyvodalarnn ahlnin yiyeceklerini ve sade ve poklon ad altnda paralarn aldkar
ve reyy rencide ettikleri ikayet olunduundan, grevlilerin, rey zerine devre
kmamalar, bedelini demeden yiyecek almamalar sade ve poklon ad altnda para
talep etmemeleri husussunda uyarlmalar ve emre uymayanlarn isimlerinin
bildirilmesi
247
.
Vilyet-i Erdel beine;
brahim Bey stanbulda bulunduundan davalarnn Asitane-i Saadette
grlmesi
248
.
ziden stanbula varna-ca yol zerinde vk olan kadlara;
Krm Han Mehmed Girayn Akkirman kazasndaki obruca haslar mahsl
ile eya ve hayvanlarnn tecavze uramamas iin grevlendirilen Vezir Hasan
Paann kapcbalarndan Mehmed hakknda rey tarafndan ikayette
bulunulduundan, kendisinden davac olanlarla davalarnn grlp neticenin
arzedilmesi
249
.
Kili Kalas Azebleri aasna;
Kilideki harcgzr reydan bazlarnn, bir yolunu bulup Kili Kalesine beli
ve azep yazlarak cizye vs. teklften kurtulduklar ikayet edildiinden, bundan sonra

245
BA, MD 12, hnr. 119, s.103, tarih; F 7 evvl, sene: 978: 4 Mart 1570.
246
BA, MD 12, hnr. 130, s.108, tarih; 13 evvl, sene. 978: 10 Mart 1570.
247
BA, MD 12, hnr. 176, s.103, tarih; 17 L., sene. 978: 14 Mart 1571.
248
BA, MD 12, hnr. 319, s.211, tarih; Ft-trhl-mezbur (f 22 Zil-kade, sene. 978): 17 Nisan 1571.
249
BA, MD 83, hnr. 12, s.10, tarih;f 26 Za., Sene 1036: 8 Austos 1627.
47

azep aasnn mahll gedikleri Mslmanlardan mstebk olanlara arzedip harcgzr
gayr-i mslim reyya arzetmemesi; aksi takdirde grevden alnaca
250
.
Bodan Voyvodasna;
brail, smail vs. Bodann Galas skelesi karsndaki kasaba ve kylerden baz
kimseleri birer bahne uydurarak srf kendi ileri iin Bodana geip kylerine konup
reynn karlksz olarak yiyeceklerini aldklar ve kadn ve ocuklarna tecavz
ettikleri bildirildiinden, sitane-i Sadetten elilik veya baak bir grevle
gnderilenlerin dnda kendi ileri iin Bodana geenlere karlksz yiyecek
aldrlmamas ve reyya zulmettirilmesi
251
.
Kdvetl-ulemil-muhakkn, umdetl-fudal-i-mdakkn, el-muhtassu bi-
mezdi nyetil Melkil-Mun Mostare Mftsi olan Mevln Aliyd-dn zdet
fazyilbya hkm;
Devr yasakland halde her ay devre kan Hersek sancakbeyi, kaymakam,
voyvodalar ve subalar ile bunlardan rvet alarak halkn ikayetlerini dinlemeyen
kadlarn uyarlmalar
252
.
B-takrr-i hazret-i efendi;
Bir ok fesat iledii, beylerbeyi yanna varp mr teklfin toplanmas iini
kesim ile stlenip ahlden haksz yere daha fazla para toplad, reynn yiyeceklerini
bedavadan ald ve oluk-ocuklarna tecavz ettii yoluyla skome (?) ve Pirkova (?)
kylleri tarafndan hakknda ikayette bulunulan Bosna sakinlerinden Hrrem
Defterdarolu Ahmet avu isimli zalimin, sz konusu iddialar doru ve bundan men
edilemiyorsa, zeametin Sdde-i Saadete arzedilip kendisinin Divn- Hmayun da
yarglanmak zere Asitane-i Saadete gnderilmesi
253
.
Sbk () belerbeisi olup hal Aydn veSaruhan ve Mentee sancaklarnda
Muhassl- Emvl olan () dme ikblhya hkm;
Aydn, Saruhan ve Mentee taraflarndan muhassl- emval olan ahsn, baz
zorbalar tarafndan zulme urayanlarn veya hakkn aramak iin dava amas
engellenenelerin davalarn toprak kadlarn marifetiyle grerek, ahlnin
maduriyetini giderip, suu sabit olanlar hakknda gerekeni yapmas
254
.

250
BA, MD 83, hnr. 30, s.23, tarih; f 12 L., sene: 1036: 26 Haziran 1627.
251
BA, MD 83, hnr. 61, s., 42 tarih; f 3 M., sene. 1037: Eyll 1627.
252
BA, MD 85, hnr. 202, s.122, tarih; f evst ., sene 1040, 15 Mart 1631.
253
BA, MD 85, hnr. 579, s.351, tarih; F 23 Za., sene: 1040: 23 Haziran 1631.
254
BA, MD 85, hnr. 697, s.421 tarih; f 19 ., sene: 1040: 23 Mart 1631.
48

3.2.3. stimaletnmeler
Szlkte gnl ekme, teselli etme, avutma, meylettirme, cezp etme, gnl
alma manalarna gelen istimlet, Osmanl kroniklerinde halk ve zellikle Gayr-i
mslim tebaay gzetme, onlara kar hogrl davranma, raiyyetperverlik
manasnda kullanlmtr. Fethedilen yerlerin halkna iyi davranma, onlar himaye etme,
d dmanlara kar can ve mal gvenlii salama, din konularda serbestiyet verme,
vergi hususunda kolaylk gsterme Osmanl istimletinin balca unsurlardr
255
.
stimalet siysetinin temel hedeflerinden biri, ynetilenlerin hayatlarna zarar vermeden
mevcut dzeni srdrmektir
256
.
Seluklular dneminde Hristiyanlarn can ve mal gvenlii yannda din
hrriyetleri de koruma altna alnm, baz Seluklu sultanlar bizzat Hristiyan
melliflerin ifadesine gre hmi, kurtarc olarak grlmtr. Bu devirde genellikle
kilise ve manastrlara dokunulmam, ibdetlerine karlmamtr.
Kurn da Bakara Suresi 256. ayette belirtilen dinde zorlama yoktur ilkesi
erevesinde Tevbe Suresi 60. ayette vurgulanan mellefeti gulbhm
257
eklinde
ifade edilen istimlet siyseti, Seluklulardan Osmanllara devretmi ve Osmanl
fetihlerini kolaylatran nemli bir ilke olarak benimsenmitir. slmdan aldklar
ilhamla Osmanllar, bu siyset Bitinya blgesindeki Bizans tekfrlaryla iyi geinme,
yerli halkn kalbini kazanma eklinde daha kurulu yllarnda uygulanm ve Mihalolu
gibi, Osmanl asker tarihinde nemli rol oynayan bir aknc ailesinin kazanlmas
rneinde grld zere, olumlu sonular vermitir
258
.
Osmanl fetihleri yalnz klla deil belki daha ok istimalet denilen uzlatrc
bir politika neticesinde gerekletirmek suretiyle gayr-i mslim ahlyi eitli vaadlerle
kazanmak, bylece hkimiyet sahasn geniletmek eklinde tarif olunabilir. Bu gayeyle
Osmanl idaresi faal bir propaganda yaparak; slm eriat hkmleri erevesinde Gayr-
i mslimler can ve mal gvenlii ile dinlerinde serbestiyet tanyor ve hussiyle kylleri
eski feodal ballklardan ve yklerden azad ediyordu. Gazilerin aknlar nnde

255
lgrel, stimlet, s.362, Keml, Seltin-nme, s.167.
256
Cemil Oktay, Bizans Siyas deolojisinden Osmanl Siyas deolojisine, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi,
letiim Yay., stanbul 2003, s.32.
257
et-Tevbe 9/60.
258
lgrel, stimlet, s.362.
49

dehete kaplarak hisarlara kaan ahl Osmanl hkimiyeti yerletikten sonra dzenli
bir devlet idaresinin koruyucu gvenliine kavumakta idi
259
.
Osmanl Beylii, fethettii yerlerdeki halkla kaynaarak onlarn din, rf ve
sosyal ilerine karmayarak vicdan hrriyetine sayg gstermi ve ar vergiler altnda
ezilmi bulunan Gayr-i mslim tebaasndan belli bir vergi (cizye) almakla yetinerek
mevcud kannlara aykr olarak keyfi hi bir muameleye msaade etmemitir. Bundan
dolay, Osmanllar sratle ilerlemi ve fethedilen blge halk, bu yeni idareyi kendi
idarelerine tercih etmitir
260
. Orhan Bey zamannda Bursa ve znikin fethinden sonra
buralardan hi esir alnmam, isteyenlerin bu ehirlerden ayrlabilecekleri bildirilmise
de halkn pek ou evini barkn terk etmemitir. Dul kalan kadnlarn kendilerine,
ocuklarna bakacak kimseleri olmadndan sz etmeleri zerine Orhan Bey,
askerlerinden isteyenlerin bu kadnlar nikhla alabileceklerini, bunlarla evlenenlerin
znikte muhafz olarak kalacaklarn bildirmitir
261
. Fatihte stanbulu fethettikten
sonra Rum, Ermeni, Sryani Patrikliklerine ve Yahudi hahambalna din hrriyeti
bahetmesi ile saklananlarn meydana kmasn, herkesin serbeste dolamasn,
kaanlarnda avdetini emir ve halkn din ve ananeleri gereince yaayabileceklerini ilan
etmesi zerine, gizlenen veya kaanlar yerlerine geri dnmlerdir. Ayrca, Latin ve
Ortodoks kilisesinin ittihadna muhalif olanlar ok iyi muamelede bulunmutur
262
.
Bu konuda ilk Osmanl kaynaklarnda istimalet politikas ve uygulan hakknda
nemli bilgiler bulunmaktadr. Bu bilgileri veren kaynaklardan biri Akpaa-zdedir.
Akpaa-zde zetle unlar anlatr; Herkesi yerli yerinde koydular. Kimsenin bir
pn aldrmadlar. Osman Gazi Yeniehire gelince etrafn kfirleri geldiler, onunla
uratlard. Osman Gazi hepsinin lkesini zaptetti. Adlet ve iyilikle mamur etti.
Gaziler ferah olduklar. Her birisine kyler verdi. Yerler verdi. zmiti olu Sleyman
Paaya vermiti. Onu Yenice, Gynk ve Mudurnuya havale etmiti. Bir oluda
Murad Han Gazidir. Bursa sancan ona verdi. Adn be sanca koydu. Karaca
Hisar amcas olu Gndze verdi. Orhan Gazi, kendisi de btn memleketi idare
eder oldu. Olu Sleyman Paay Tarak Yenicesine gnderdi. O memleketlerin hepsi
Orhan Gazinin adletini iitmiti. Her aldklar yerde adlet gsterdiler. Alnmayan
memleketler dahi onlarn nasl davrandklarn renmilerdi. Sleyman Paa, Tarakl

259
Halil nalck, Osmanllar, A, c.122/286308, s.291.
260
lgrel, stimlet, s.362; Yusuf Ouzolu, Osmanl Devlet Anlay, Eren Yay., 2.bs., stanbul 2005, s.143.
261
Nihat Engin, Kle, TDVA, 26/246248, s.246.
262
M.C. ehbeddin Tekinda, stanbul, A, 52/11991214, s.1200.
50

Yenierisine varnca hisar andlaarak verdiler. Gyn ve Mudurnuyu dahi ylece
aldlar. Sleyman Paa dahi o kadar adlet gsterdi ki btn o memleketlerin halk
derlerdi ki: Ne olurdu? Eski zamandan bunlar bize be olaydlar. ok kyler bu Trk
kavmini grdler. Mslman oldular. O memlekette ne kadar mlkler vardr ki hepsi
Sleyman Paann verdii karar zerine durur. Byezid han hepsini adletle fethetti.
Onun iindir ki evvelki beler halk zulmle incitmilerdi. Bayazd Han hangi ile
vardysa halk karlad. Onun adleti dolays ile baz beleri dahi itaat ettiler.
Yrdler. Bir gece Aya lonya derler bir hisar vard, onu dahi aldlar. Mslmanlar
elinde hisar iki oldu. Bunun halknn dahi gnln ho tuttular
263

Yeni fethedilen arazideki rey yerini yurdunu terk edip baka yerlere getse de
bulunabilenler tekrar eski yerlerine getirilip yerletiriliyor, Osmanl idaresine
sndrlmak maksadyla da eitli vergilerden muf tutulmak zere kendilerine
istimletnme veriliyordu. Nitekim, 1689 ylnda zvornik evresindeki ebe, Lugo,
Modova, Fethlislm, reve, Yeni Palanka, Gorgofa ve hram ve Gercinlik gibi
yerler fethedildiinde o havalide yaayan rey kadim yerlerine iskn ettirilmi, cemi
teklften muf tutulmu ve seneye dein harc alnmamak zere de kendilerine
istimletnme gnderilmitir
264
.
Osmanllar feodal yerli asker snfn imtiyazlarn ve feodal haklarn kaldrmakla
beraber onlar kendi asker sistemleri iine almakta idiler. Bylece kyly, kiliseyi ve
Osmanl ncesi asker snflar istimalet yoluyla kazanarak kendi fetihlerini
salamlatrmakta idiler
265
.
Osmanllar feth ettikleri memleketlerdeki rf ve adetler ile halkn alk olduu
vergi ekillerine uzun mddet riyeatkar kalmlar ve ancak lzum olduka ve yava
yava onlar tadl ve islah etmek suretiyle, btn memleket iin umumi ve mterek bir
nizma doru ykselmek imkann bulmulardr. Dou ve Gneydou Anadoluda Uzun
Hasan, Alad-devle ve Kaytbay kannlarnn bir mddet iin uygulanmas buna
rnektir
266
.
Aynaroz, Osmanl idaresinin slm din dndaki dier inanlara kar ne kadar
geni bir msamaha gsterdiinin en gzel rneidir. yleki; idareleri altndaki
Mslman olmayan halklarn inanlarna kaytsz kalan Trk Sultanlar, Aynarosun

263
Ak Paaolu Tarihi, Age, s.29, 33, 47, 60.
264
Anonim Osmanl Tarihi (10991116/16881704), (haz. Abdulkadir zcan), TTK Yay., Ankara 2000, s.7.
265
nalck, Osmanllar, s.291.
266
. Ltfi Barkan, Kannnme, s.185196.
51

eski bamszlk haklarn yalnz tanmakla kalmamlar, ayn zamanda onlara yeni
haklar da balamlardr
267
.
Osmanllar Seluklu geleneini srdrerek fethettikleri ehirlerin en byk
kilisesini cmiye evirmitir. Bu fethin sembol olarak alglanm ve bir gelenek haline
getirilmitir. Dierlerini Hristiyan nfusun ihtiyacn karlamak zere serbest
brakmlardr
268
. Osmanl idaresindeki ehir veya kylerde bulunan kiliselere
dokunulmamtr. Bunlarn tamir ve onarmlarna msaade edilmitir
269
. Fkhta hatt
zatnda Sava yoluyla ele geirilen ehirlerdeki mevcut kiliseler yklamaz ve tahrip
edilemez
270
. Yavuz Sultan Selimin Kudste cemaatlere ait Kiliselerdeki uygulamas
bunun en nemli gstergesidir
271
.Trklerin bu dil ve hogrl tutumlar bizzat Bizans
halknn da dikkatini ekmitir. Bu durum devrin Bizans kaynaklarnca da dorulanm
ve Trklerin bu iyi davranlar, "Bizans idresinde yaayan btn halklarn kendi
memleketlerini unutturmutu. Birok yerlerin halk muharebe olmadan Sultan'n
lkesine hareket etmilerdi ve bylece Rum ehirleri boalmt" eklinde dile
getirilmitir
272
.
taat eden yerleri tmar erlerine verdiler. Halkn koruyarak inandrdlar. O
yerlerde gnmze kadar asayi saland
273
.
Mhimme defterlerinde istimalet politikas ile alkal belgeler mevcuttur.
Bunlardan bazlar unlardr:
Kastamonu Beine, Sinob dizdarlarna;
el beyinin Kbrs halkna; Osmanl Devletine teveccb ettikleri takdirde,
fetihten sonra kendilerine dokunulamayaca, mallarna el konulamayaca, sadece
ziraat ettikleri yerlerin rn verecekleri yolunda istimalet verip aksi takdirde,
dmanla birlik olurlarsa kendilerine merhamet edilmeyecei eklinde tenbihte
bulunmas
274
.
Mrun-ileyhe hkm;
Erdel Voyvodas Batori Litvann vefat dolaysyla dostluk ve sadaketin
devamn ve himaye edilmelerini rica eden Erdele tabi Macar beylerinin isteiyle

267
Semavi Eyice, Aynaroz, TDVA, 4/268269, s.267.
268
Levent ztrk, Kilise, TDVA, 26/1416, s.15.
269
270
Mehmet Akman, Kilise, TDVA, 26/1618, s.17.
271
TSMA Katalou, Fasikl, 67.923/E.4312, s.7.
272
Osman Turan, Seluklular ve slmiyet, Naklar Yaynevi, stanbul, 1971, s.240.
273
Ak Paaolu Tarihi, Age, s.29.
274
BA, MD 7, hnr. 18, s.8, tarih; fi 10 Receb, sene: 976: 29 Aralk 1568.
52

voyvoda nasbedildii; ahlye istimalet verip Macar beyleri ile birlikte hareket ederek
memleketin dzeni ve muhafazasnn teminine gayret edilmesi, Budun ve Tmvar
Beylerbeyileri ile haberleerek gerektiinde onlardan da yardm isteyip dman
saldrlarn nlemesi
275
.
Edirne kadsna, ayrca baknz: BA, MD 85, hnr. 136, s.85, tarih; Fezzn(?) Bei
Seyyid Mustaf dme zzubya;
Yklmaya yz tuttuu gerekesiyle tamr talep edilen ve tamrne eran izin
verildii bildirilen Kravotova kazasnn Uylavca (?) ky Kilisesinde inceleme
yaplmas; ayet fetihten nce bina edilmise ve hlen ibdete aksa tamrne izin
verilmesi
276
.
Kefe beine;
Keferedeki mera-i erakise ve sipahilerin, kendilerinin vilyet katibi
tarafndan raiyyet kaydedilip r ve resm-i ift talep edilmesinden dolay taunu bahne
ederek yerlerini terk etmek zere olduklar bildirildiinden, bunlarn nne geilip
istimalet verilerek yerlerinde iskn edilmeleri; kar karlarsa Azak beyi ve Devlet
Giray ile haberleilerek haklarnda gelinmesi
277
.
Kilis Beine hkm;
Kilis sanca dhilinde Mslman olduktan sonra mallarn ve yaknlarn terk
edip darl-harbe giderek irtidd eden ahslarn geride braktklar aile ve oluk
ocuklarna dokunulmamas; ancak mal ve mlklerinin mr iin zaptedilmesi
278

275
BA, MD 12, hnr. 13, s.13, tarih; 10 Zilkade, sene: 977: 29 Aralk 1568.
276
BA, MD 85, hnr. 44, s.28, tarih; f 21 Ra., sene: 1040: 28 Ekim 1630.
277
BA, MD 12, hnr. 534, s.338, tarih; F 22 Zil-hcce sene: 978: 17 Mays 1571.
278
BA, MD 12, hnr. 585, s.365, tarih; ; 22 L., Sene: 978:19 Mart 1571.
53

BRNC BLM
1.EHRL REY
1.1.ehir ve ehir Hayat
1.1.1.ehir kavram
ehir kavramnn yerine daha nceleri balk, kent, ar gibi kelimeler
kullanlmtr. Bunlardan balk, ehir, kale, saray manalarnda kullanlm olan
Trke bir kelimedir
279
.Hkimiyet ve devlet manalarna gelen eski Farsa hasra
(karl Sanskrite katra)
280
meneli olup ilk devirlerde Ak-ar, Ala-ar
rneklerin de olduu gibi ar eklinde telaffuz edilmitir
281
. Orhun kitabelerinde
tara yozyur tiyin eidip balkdak takm, tadak inmi, tirilip er bolm (darya
yryor diye duyarak, ehirdekiler daa km ve dadakiler inmi)
282
ve Uygur
yaztlarnda ki kent tegreki budunu buykunu lrgeli alkp mana amt balk iine
kirgeli turur (ite (eytan) ehir etrafndaki halk ldrp bitirdikten sonra, imdi ehir
iine girmek zeredir) eklinde gemektedir
283
. Balk kelimesi Uygurlarn son
zamanlarna doru yerini Soda dan gelen kent ve Farsa ehir kelimelerine
brakmtr
284
.
Osmanl vesikalarnn diliyle ise ehir; bazar durur, cuma klnur yerlerdir
285
.
nk; Cmi yani Mescidl-Cumann nemli bir yeri olarak cuma ve bayram
gnlerinde ehir halknn bir araya gelip, kaynamasn temin eden yerlerdir
286
. Osmanl
ehir merkezi iin nefs tabiri kullanmtr
287
.

279
Rahmeti Arat, Balk, A, 2/275276, s.275.
280
Bchner, V.F., ehir, A, 11/ 391-392, s.391.
281
Gke, Age, s.58.
282
Ergin, Orhun bideleri, s.69.
283
Arat, Agm, s.275.
284
Abdulkadir Donuk, Balk, TDVA, 5/12, s.12; Arat, Agm, s.275.
285
Mehmet Karagz, Osmanlda ehir ve ehirli Mekn-nsan-Beeri mnasebetler (XV-XVIII Yzyl), Osmanl,
Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, c.4, s.105.
286
Turgut Cansever, Osmanl ehri, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.509-527, c.5, s.509.
287
Gerekte nefs, Manisa mislinde olduu gibi, Osmanl Tahrir Defterlerinde hem nfus ve hem de iktisdi
kapasitesi byk ehirler iin kullanld gibi, nfusu az, ziratle itigal edilen kk merkezler iin de
kullanlmaktadr. (Feridun Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, TTK Yay., Ankara 1999, s.46; Nejat Gyn, XVI.
Yzylda Mardin Sanca, TTK Yay., Ankara 1991, s.47), Mesel 13.000 aileyle Bursa, en byk ehirdi. (Faroqh,
Osmanlda Kentler ve Kentliler, s.12); A. Sinan Bilgili, Tarsus Sanca ve Trkmenleri (Sosyo-Ekonomik Tarih),
Kltr Bakanl Kltr Eserleri, Ankara 2001, s.61; Feridun Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, s.46; Nejat
Gyn, XVI. Yzylda Mardin Sanca, TTK Yay., Ankara 1991, s.56.
54

Osmanllarda ehir, zira kriterlerin yannda, baka istihsal faaliyetlerin de
grld, hukuk bakmdan belirli bir statye sahip toplanma merkezleridir
288
.
Nitekim, ehirlerde hemen hi ziraatla uraan kii, yani, ift diye tanmlanan kii
bulunmaz. ehirler ayrca hizmet sektrnde nemli yer tutar. ehri kyden ayran en
mhim fark, ya da ehri ehir yapan zellik, halkn tarm d rettii mal veya hizmeti
yakn ve geni bir evre iin pazarlamasdr. Tarm d faaliyetler iermesine ramen
ehir, evresinde yaplan tarm faaliyetleri ve bilhassa baclk ve bahecilik ehir
hayatnda nemli yer igal eder
289
.
Yerlemeler, bulunduu yere ve zamana gre eitlilik arz eder
290
. Genel olarak,
az nfuslu yerler ky, orta nfuslu yerler, kasaba ve kalabalk nfuslu yerler ehir
olarak adlandrlmtr
291
. Osmanl dneminde 150200 hnelik bir yerleim birimi ok
defa ehir kabul edilmitir. Yerleimleri snflandrmak gerekirse kategori ortaya
kmaktadr. Birinci kategori vergi mkellefi says 3.000, yani nfusu 10.000in
zerindeki kentler, ikinci kategori vergi mkellefi says 1.0001.500 yani nfusu
3.0005.000 aras, nc kategori ise yar krsal pazar yerleimleri olarak tabir edilen
400900 aras vergi mkellefi ieren yerleimlerdir. Ancak bir yerleimin kent ya da
kasaba olarak tanmlanabilmesi iin nfusun yan sra baz ilevsel zellikleri de
tamas gerekmektedir. Mesel idar adan bir sancak beyi ya da bir kad
bulunmaldr
292
.

1.1.2.ehir hayat
Sanayi ve ticaret faaliyetlerinin younluk kazand, siyas, idar, kazai, asker ve
din ilerin grld ve btn bu iler iin gerekli alt yapnn bulunduu, halkn buna
gre tekilatlandrld ehirlerde; yneticiler, tccar, esnaf, ii, din adamlar sanatkr
v.d. oluan halka ehirli denir
293
. mparatorluk ehir ve kasabalarnda yaayan ahali,
kr kesiminde yaayanlarla aralarndaki stat farkndan dolay ehirl lafzyla

288
Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, s.47; Doan Kuban, Anadolu-Trk ehri Tarihi Gelimesi: Sosyal ve Fiziki
zelikleri zerine Baz Gzlemler, VD.VII, Ankara 1968, s.54-55; Emine Erdoan, Tahrir Defterlerine Gre Ankara
ehri Yerlemeleri, s.250.
289
Tuncer Baykara, Osmanl Devleti ehirli Bir Devlet Midir?, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, c.5,
s.529.; M.Ali nal, XVI. Yzylda Harput Sanca (1518-1566), TTK Yay., Ankara 1999, s.57.
290
Mehmet Bayartan, Tarihi Corafya almalar Asndan ehir ve Osmanl ehri, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Corafya Blm Corafya Dergisi, Say: 13, stanbul 2005, s.86.
291
Suraya Faroqh, Osmanlda Kentler ve Kentliler, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1993, s.12.
292
Faroqh, Osmanlda Kentler ve Kentliler, s.12.
293
Yediyldz, Osmanl Toplumu, s.441.
55

anlmakta idi
294
. Osmanl beyliinin devlet haline geli srecinde, ilk yerleik
cemiyetin, idareciler, din liderler, ulema, esnaf gruplar dnda asl geni kitlesini yani
sessiz tabann ehirlerde retim faaliyetine katlan ehirliler ve ky denilen
ehirlerden ayr bir statye sahip olduu anlalan iskn birimlerindeki ifti-kyller
tekil etmekteydi
295
.
ehirde yaayan ahali, Mslim-Gayr-i mslim, iveren-ii, yneten-ynetilen,
ayan-avam olmak zere eitli kategorilere ayrlabilir. ehrin en etkili gruplar ayan ve
erafdr. Gerek Osmanllardan nce, gerekse Osmanllar dneminde ehrin ileri
gelenleri iin ayan tabiri kullanlmtr. Klasik dnemde halk ile devlet arasndaki
ilerde arac ve i takipisi olarak faaliyet gsteren aynn bulunduu yerin ihtiyalarn
temin etmek, bilirkiilik yapmak, baz vergilerin tahsil edilme zamann belirlemek, kat
idarecilerin azledilmeleri yolunda ehir sakinlerinin isteklerini stanbula arzetmek gibi
fonksiyonlar vard
296
.
ehirlerde asker ve adl grevliler dnda imam, hatib, mezzin, eyh, dervi gibi
din zmre mensuplar, mtevelli, muhassl, mltezim gibi vergi toplayclar, mderris,
ases, suba gibi dier kamu grevlileri ileri gelen insanlardand. Sivil topluluk iinde
esnaf zmreleri, ticaret ehli, sosyal yapdaki kademelemede n sray almaktaydlar.
Talebeler de ilim tahsil eden zmreler olarak ehirlerde yer almlardr
297
. retici esnaf
hemen hemen btn ehirlerde, tekstil, dericilik, alet yapm, gda vs. retiminde
faaliyet gsteriyordu. ehir halknn bir blm kr kesimiyle dorudan ilgiliydi.
ehirde ikamet etmekle birlikte yakn kylerde toprak sahibi durumunda olanlar da
vard
298
.
ehirli stats reynn devlete kar olan mkellefiyetleri erevesinde
ekillenmiti. Osmanllarda ehir ve kasabalarda yaayanlar, kr iskn birimleri olan
kylerde geimlerini tarmla salayan ifti-kyllere gre devlet nazarnda farkl bir
statde bulunuyorlard. ehirli ile kyl arasnda ok kat bir ereve yoktu. Her ne
kadar ehir gelir kaynaklarnn devam, tmar sisteminin bekas asndan bir stat

294
Mehmet Tademir, XVI. Yzylda Adyaman; Behisni, Hsn- Mansur, Gerger, Khta: Sosyal ve ktisad Tarihi,
TTK Yay., Ankara 1998, s.93.
295
296
Ycel zkaya, Merkezi Devlet Yapsnn Zayflamas Sonular: Ayanlk Sistemi Ve Byk Hanedanlklar,
Osmanl, Ankara 1999, c.6, s.165; zcan Mert, yan, A, 4/195198, s.195.
297
Emecen, Osmanllarda Yerleik Hayat, ehirliler ve Kyller s.93; Zeki Mete, Muhassl, TDVA, 31/20-21,
s.20; Ycel zkaya-Ali Akyldz, Muhassl, TDVA, 31/18-20, s.20.
298
56

geiini salayc kannlar karlyorsa da, bu konu da kat bir uygulama
yaplmyordu
299
.
Osmanl mparatorluunda ky ve kasaba halk istedikleri gibi yerlerini terk
ederek baka memleketlere gidemezlerdi
300
. Yine de herhangi bir vesile ile iftini,
ubuunu, kyn terk edip, raiyyetlikten kp ehre g edenlere, hatta devlet grevi
alanlara, asker zmreye katlanlara rastlanmaktayd. Bu gibilerin ehirli saylmalar,
resmi ve kann bir vasf kazanabilmeleri iin ayn ehirde on-onbe yl kadar ikamet
prensibi getirilmiti. Bu sreyi dolduranlar kanun nazarnda ehirli saylyordu. Bunun
dnda kyllerin raiyyetlikten klarnn bir kanun yolu daha vard ki, bu, ilmi
gayelerle ehir ve kasabalara gidip oradaki medreselerde tahsil grme ve neticede ulema
arasna girmekti
301
.

1.2.Osmanl ehirlerinin Fizyonomik Yaps
ehirleme hareketleri, ekonomik, teknolojik, siyas, asker ve psiko-sosyal
etmenler altnda oluur. Gerekte, bu kentleme etmenlerini birbirinden ayrmak
mmkn deildir. Her biri dierinden etkilenen, birbirinin iinde olan etmenlerdir
302
.
Mesel, her bir blgede fizik faktrlerin yan sra sosyal ve ekonomik millerlerle
alakal faktrler ehirlemeyi etkilemitir
303
. ehirlemeyi etkileyen bir dier
karakteristik zellik olarak da ehirlerin, imalat rnlerini satmak iin kervan yollarnn
stnde kurulmu olduklar sylenebilir
304
.
Anadoluya gelen Trkler, tabii, corafi ve siyas nedenlerle yollarn, nehirlerin,
gllerin kenarlarna, yol kavaklarna, mmbit ovalara bir ekilde yerletiler. Anadolu,
eski Asya-Avrupa ticaret (ipek veya kral) yolunun olduu gibi Karadeniz ve Akdeniz
ticaret yollarnn da zerinde bulunmakta ve bu yollara kpr vazifesini grmekteydi
305
.
Anadolu ehirleri balangta kale eklinde kurulmu, zamanla kale ii ve
civarndaki yaplama ile byyp gelierek ehir halini almtr. Bu ehirlerin
kurulmas, yerleim alanlar ve ekillenmesini, toporafik artlar (dalar, ovalar,

299
300
Cengiz Orhonlu, ehir Mimarlar, Osmanl Aratrmalar, c.II, stanbul 1981, s.4.
301
302
A. Sinan Bilgili, Osmanl ran ve Azerbeycan I; 16 ve 18. Yzyllar Sosyal ve Ekonomik Tarih, Bozkr Yay.,
Erzurum 2004, s.105.
303
Necdet Tundilek, Trkiyenin Farkl ki Blgesinde Kr Yerlemesi ekilleri hakknda Mahadeler, stanbul
niversitesi Corafya Enstits Dergisi, c.7, Say:13, stanbul 1963, s.99.
304
Bilgili, Osmanl ran ve Azerbeycan I, s.105.
305
Tahsin Yahyaolu, Tarm Kentleri: Milliyeti Toplumcu Dzen, Milli lk Yay., Konya 1975, s.18.
57

yaylalar), hidrorafik zellikler (akarsu, gl), beeri faktrler(kale, savunma, yol)
etkileyen unsurlardr
306
. Dier bir syleyile Anadolu ehirleri, insan gcyle
deitirilmesinin anlamszln, mdrik olarak toporafyann realitesini gznnde
tutarak vcuda getirilmitir
307
.
lk alardan itibaren kurulmaya balanlan ehirler, ilk slm fatihlerinin imar ve
iskn politikalar ve gayretleriyle byme gstermitir. Bir da veya ufak bir tepe
zerinde ina edilen kaleler, kr kesiminde yaayan halkn gvenlik kaygs ile merkezi
toparlanma yaratmtr. Bylece, kale-kent olgusu, nfusun kmelemesini salamtr.
Osmanllar stratejik bakmdan ok byk nemi olan kaleler ina etmilerdir. Bunlarn
banda anakkale ve stanbul boazlar gelir. stanbul Boazndaki Anadoluhisar ve
Rumelihisar buradan geii kontrol altnda tutmak maksadyla yaplm ortaa
kaleleridir
308
.
Bunun yan sra Anadolu kentleri, zira, sna ve ticar yerlemelerdi. Halkn
balca geimini tarm, hayvanclk, sana ve ticaret salyordu. Tahrir defterlerinde ve
kannlarda, kent halknn zira faaliyetler ile urayor olmasna dair retim kaytlar,
devrin artlarna haiz sna tesislerine ait mukataa kaytlar ve ticar emtiadan alnan
vergileri bildiren hesap cetvelleri, blge ehirlerinin ok zellikli ynlerini ortaya
koymaktadr
309
.
Anadolu ehirleri birbirine benzeyen fizyonomik yap zellii gsterir. ehirlerin
gelimesi iin gereken tabi ve iktisad artlarn banda ziraata elverili bir arazi olmas
yerleme iin aranlan ilk zelliklerdendir. Anadolu corafyas, da, ova, akarsu, gl
toporafik artlar ierisinde, ziraat arazisi vadilerde olduu iin, ehirler genellikle
vadilerdeki nehir kylarnda kurulmutur. ehirlerin yerini tayin eden en nemli etken
su olmaldr. Zir hangi kente baklrsa baklsn, Aras, Kzlrmak, Yeilrmak, oruh,
Gediz, Menderes, Sakarya, Frat, Dicle ve kollar zerinde, ksaca mutlaka bir nehir
kysnda veya byk nehirlerin kollarnn getii arazide kurulduu grlr. Bunun
yzden Osmanl ehirleri iin nehir kysnda bulunmasnn karakteristik bir zellik
olduunu sylemek mmkndr
310
.

306
307
Cansever, Agm, s.512.
308
M. Streck, Kale, A, 67124125, s.124; Bilgili, Osmanl ran ve Azerbeycan I, s.105; Gke, Age, s.66; nal,
Harput Sanca, s.55; Semavi Eyice, Kale, TDVA, 24/234242, s.241.
309
310
58

ehirlerin ilk nvesini oluturan kaleler drt taraf evreleyen mahfz surlaryla
ehrin geliip bymesine byk bir mildir
311
. Topografyalar bakmndan vadi
ilerindeki kentlerin gelimesi, kalenin bulunduu, tepeden dzle (ovaya) bakan
tarafa dorudur. Bunun iindir ki, ehirler, ly-sfl veya bl-zir denilenve yukar
aa anlamlarna gelen mahallelere ayrlm, radial veya elips diyebileceimiz bir
yaylma gstermitir. Tahrir kaytlarnda ve seyyahlarn ifadelerinde, ehir merkezinden
varolara doru gittike genileyen ba ve bahelerle bezeli olduunu grdmz
ehirler stanbul, Bursa, Konya, Manisa, Amasya, Tokat, Samsun, Adana, Tarsus,
Tebriz, Revan, Edirne vesair ehirler domutur. Kalenin dnda eitli meskenler
yaplnca varo denilen mahaller olumu, bunlar da koruma zarureti domu, etraflar
surlarla evrilmitir. Surlar, stratejik dnce ve arazinin verdii imkn erevesinde
yaplmtr. Bylece, i kale ve d kale (sur) olmak zere iki blm olumutur. Baz
ehirlerde, corafyann msait olmamas nedeniyle sur ekilememi olmas, buralarn
korunmasn gletirmitir. ehir yaknndaki dier ehre balayan biri ana dieri tali
olan cihet ynnde ve kervan yollarnn geldii ynlere en az iki kap almtr. Kaplar
genellikle saa-sola doru almakla birlikte, randaki Urmye kale kaps gibi aadan
yukarya doru kaldrmal deiik bir teknik kullanlarak yaplan kaplar da
bulunmaktadr. Duvarlar umumiyetle dz yapl olup, kulelerle birbirine balanmt.
Kuleler, yuvarlak veya ok keli planlyd ve burlara top yerletirilmiti. Saldrganlar
surlara yaklatrmamak, piyade ve svari hcumlarn kale dibine ulatrmamak iin
hendek alm ve ierisine su doldurulmutu. Fakat ounlukla temizlenmediinden
zamanla bu hendekler toprakla dolmaya balam ve fonksiyonunu kaybetmitir.
ehirlerin en zayf yeri nehir kysndaki surlar ile ba ve bahe taraflardr. Kale
surlarnn ierisindeki i ehirde; idare binalar, evler, mabedler, surlarn dnda ise,
tarlalar, deirmenler, bostanlar, otlaklar, tahl ambarlar yer almtr. Zamanla ehirlerin
nfusu arttndan kale ierisine smaz olmu ve evlere kat ilave edilmitir. Ancak,
nfusun art devam ettiinden ehir dna tamalar olmutur. Kale surlarnn nezdinde
evler, ticarethneler, kervansaraylar, baz sosyal binalar ina edilmitir. Evler kmesi
mahalleleri yaratmtr. Bylece ehir, ar, resmi daireler, mahalleler ve sanayi olmak
zere blgelere ayrlmtr. Halkn barna olan evler, mimari adan umumiyetle tek

311
Hadi Selen, 16. ve 17. Yzyllarda Anadolunun Ky ve Kk ehir Hayat III, Tarih Kongresi (1520 Kasm
1943), Ankara 1948, s.596.
59

katl, toprak rtl ve kerpitendir
312
. Trk ehircilii manzara dikkate alnarak
olumutur. ou kmaz sokaklar
313
iinde bulunan evlerden cmiye ve arya
kolayca gidilirdi. Evlerin alt katnda sokaa bakan pek az pencere bulunduu halde st
katta pencereler ok ve mahallenin hi olmazsa bir ksmn grr ekilde yaplanmtr.
Gndelik hayat kmaz sokan tamamlad bu mimari ve kltrel meknlar da
gemitir
314
.
Kltr, din inanlar ve iklimsel faktrler evlerin fiziki yapsn dorudan
etkilemiti. Pencerelerin yksek oluu, dardan ierisinin grnmemesi iin d kap
nne konulan trh, haremlik-selamlk odalar kltrel ve dini tesirler sonucudur.
Kaps sokaa veya kk bir avluya bakan evler, kerpi ve ahap yap tekniiyle ina
edilmitir. Evlerin d amur veya balkla svanm, damlar ahap kiriler zerine
serilen toprakla kapatlmtr. Mimari zellik zengin evleri iin nemliydi. maret,
ticaret ve sanatla uraan tccarlar ve devlet idarecileri, konak, kk tr evlerde
yaarlard. Evliya elebinin birok yerde filan ehirde bu kadar irem bal, gayet
ssl, nakl ve sanatl kk, konak var diye yazmas bundandr. Orta halli ve
fakirlerin evleri ise, mimari olarak basit, lakin yaanabilirlik asndan kullanlyd. Tek
veya iki katl, birbirine bitiik halde sokaa sralanm veya kk bir bahe ierisindeki
bu evler, mutfak, yatak odas, konuk odas, oturma odas, tandr ba ve kiler gibi
blmlerden oluuyordu. ok fakirlerin evleri ise, mutfak ve bir-iki odadan ibretti.
Zengin-fakir ayn mahallede ikamet ederdi. Sadece zenginlerin oturduu ve sadece
fakirlerin yaad bir mahalle ayrm pek grlmemekle birlikte, istila ve saldrlardan
kaan, kyden kente gen insanlarn ehir evresine yerlemesi varolar yaratm,
tabiatyla bu insanlar merkezde ikamet edenlere gre, mal-mlk sahibi olmadklarndan
fakirdiler, Ayrca babanlara ait ba evleri vard. Sokak veya ke stndeki baz
evlerin bir odas dkkn haline getirilerek bakkal veya baka bir mal sat
yaplabiliyordu. Mslim ve gayr-i mslim evleri arasnda, kltrel yaknlktan dolay

312
313
Osmanlda kmaz sokak kltrnnde slm etkisindeki aile mahremiyeti ve msumiyeti ile kukusuz dorudan
bir ilikisi bulunmaktadr. Klsik dnemin nde gelen stanbul, Bursa, Halep, Kuds, am, Kahire gibi ehirlerde
byle bir ev tipi doal olarak ayn felsefeyi sokak ve mahalle kltrne de yanstmtr. Bu olgunun daha
karakteristik rneklerine sahip olan Osmanl dneminin Arap kentleri iin byle bir deerlendirme yaplmaktadr:
Herhangi bir Mslman kentinin havadan ekilmi bir fotoraf bir lbirenti andrr. nceden tasarlanm bir plana
uymak yerine, binalar, ulam yollarnn ya etraflarndan dolamasna ya da iyi kt aralarndan gemeye
uramalarna sebep olmulardr. Sonu, olaanst sayda kmaz sokak ve dz bir hat izlediklerinde ok ender
rastlanan sokak izgileridir. (smail Doan, Korumacln Kent Kltrnden karmas Gereken Dersler, Ankara
niversitesi Eitim Bilimleri Dergisi, Yl: 2002, Cilt: 35, Say: 1-2, s.15-23, s.17).
314
Selen, Agm, s.386.
60

ok fazla farkllk olmamakla birlikte, gayr-i mslimler umumiyetle ticaretle uratklar
iin daha varlklydlar. Varlkl olduklar iin de mimari sluplu evlere sahip olup,
dikdrtgen tatan ilemeli ve tezyinli evlerde yaamakla birlikte, baz yerlerde ayr
mahalleleri vard. ehirlerin sokaklar planszlktan dolay umumiyetle dar ve eri-
br, hatta bazen kmazd. Ara sokaklar genellikle toprak, ana kapdan ehir
meydanna ulaan yol genellikle ta demeliydi
315
. rnein Fransz Seyyah E. Bore
Kastamonu ehrinin dar ve kvrml sokaklarndan bahseder
316
. Anadolunun dousunda
Dou Anadolu ve Kafkasyada souk iklime gre biimlenmi bir ev tipi vardr. Scak
ve kurak Gneydou Anadoluda ise zellikle ran ve Irakn Ssnilere uzanan, ekli
zellikler tayan ve mkemmel bir yma ta iilii arzeden ev tipi grlr
317
.
ehirler en genel olarak, cmilerden, mescitlerden, hamamlardan oluur, onlarda
genellikle vakflara aittir
318
. Sultanlar, vezirler, emirler ve baka hayr sahipleri,
Osmanl ehirlerinde gerektiinden ok denilecek sayda cmi, medrese, okul, tekke,
eme, kpr, kaldrm ve hamam gibi hayr ve halk yararna yaplar yaptrmlardr.
Ayrca, ssz geitlerde ve gerekli yerlerde kaleler, hanlar, kervansaraylar yaptrp,
gidi-gelii kolaylatrp yollar gvence altna almlardr
319
.
Osmanl ehirlerinin geliiminde imaret gibi sosyal tesisler de nemli rol
oynamtr. maretler, ihtiya sahibi her inan ve milletten kimselerin faydaland
yerlerdir. stanbul, Edirne, Bursa, Konya, Saray Bosna gibi ehirler imaretlerin etrafnda
tekil edilmitir
320
. Byezid, Tokat ve Amasyada imaretler yaptrmtr
321
. Bunun yan
sra cmi, tekke, trbe, zaviye gibi dini, han, hamam, hastane gibi sosyal tesisler, ar,
frn, boyahne, salhne gibi ticarethneler, su yollar ve kanalizasyon gibi ihtiya
tesisleri de ehirlerin gelimesine etki etmitir. Mesel, Edirnenin su ihtiyacnn artmas
zerine 1703 ylnda ehre yeni sular getirilmitir
322
.
Osmanl ehri byk bir iktisad ve itima birliin merkeziydi
323
. ehirde ticaret
ve sanayi blgeleri; bedesten, hanlar, arlar ve pazarlardr. Kk boyuttaki

315
316
Besim Darkot, Kastamonu, TDVA, 6/399403, s.401.
317
Nur Akn, Ev, TDVA, 11/507512, s.509.
318
Cansever, Osmanl ehri, s.517.
319
Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, (Sadeletiren, Notlar ve
Aklamay Ekleyen: Neet aatay), TTK Yay., Ankara 1992, c.III-IV, s.20.
320
Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda ehircilik ve Ulam; zerine Aratrmalar, (Der. Salih zbaran),
Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., zmir 1984, s.3.
321
Keml, Seltin-nme, s.196.
322
Anonim Osmanl Tarihi, Age., s.219.
323
Orhonlu, ehir Mimarlar, s.3.
61

dkknlar, arasta (tek ve btn bir bina iinde ina edilmi paralel iki dkkn sras),
han (zanaatkrlar, tccarlar ve gezginlerin kulland hcrelerle evrelenmi revakl
avlu), bedesten (kaln duvarl, kolonlu dikdrtgen yap) genelde ahap pergola ve
saaklarla, seyrek olarak da rg duvar ile rlm olan dar sokaklar sekiz asr boyunca
Trk-Anadolu ticaret merkezinin deimez eleri olmulardr
324
. Ayrca mstakil
zelliklerinden dolay, debbahneler, tahmishneler, boyahneler, deirmenler ve
mumhneler, sna ve ticar zellikler gsteren yaplardr
325
.
ehrin en hareketli yeri ve ehirlilerin hayatnn getii yer pazar meydanyd.
Pazar meydan, ehrin siyas, idar, sosyal alm-satm ve i merkeziydi
326
. Pazarlar
yollarn getii ve ticar mbadelenin yaplabildii alanlarda kurulmular, bir blgenin
ticar ihtiyacnn giderilebildii en uygun yer olarak temayz etmilerdir. Bununla
beraber pazarlar bir kasabann i hayatna tesir eden bir mcadelenin bahas sonucu
ortaya kmlardr. nk pazaryerleri bir bakma ehir ile ziraat blgeler arasnda yer
alan mbadele yerleri olarak dikkati ekmektedir. Dier bir deyile aslnda ehir ile kr
topluluunu buluturan irtibat noktalar idirler
327
.
ehrin merkezindeki umumiyetle dzenli, dikdrtgen veya kare planl meydan,
ayn zamanda ehrin merkez mahallesini oluturuyordu. ehre gelen yollar meydana
ulard. Bir gelenek olarak pazar meydan Cuma mescidinin yannda olurdu. Cuma
mescidi haftada bir halkn topland bir mekn olmas sebebiyle, halk haftada en az bir
kez topluca meydana gelir, hkmetin emirlerini, din, siyas ve sosyal meseleleri
renir ve tartrd
328
. Cuma namazlar yalnz kasaba, ehir halkn deil, civar kyler
halkn da bir araya topluyordu
329
. Bey, ehir hkimi, kad, suba, muhtesip, daruga,
kelenter, mni gibi devlet grevlilerinin mahkeme ve idare binalar imaret, medrese,
mektep, han, kervansaray, dkkn, hamam, eme, hastaneler (Dar ifa) gibi eitim
ve sosyal kurumlar ile l-tart ilemleri ve ticar hayatn can damarlar bu meydann
etrafnda sralanmt
330
.

324
Maurce M. Ceras, Osmanl Kenti: Osmanl mparatorluunda 18.ve 19. yzyllarda Kent Uygarl ve Mimarisi,
(trc: Asl Atav), YKY, stanbul 2001, s.121.
325
mer Demirel, XIX. Yzyl Osmanl ehir Ekonomisi (Sivas rnei), Osmanl, c.3, s.514.
326
327
Orhonlu, ehir Mimarlar, s.6.
328
329
Selen, Agm, s.595.
330
Glgn el-Aybet, Avrupal Seyyahlarn Gznden; Osmanl Dnyas ve nsanlar (1530-1699), letiim Yay.,
stanbul, 2003, s.473.
62

Sna tesisleri ise, ehrin merkezinden uzakta, suya yakn bir mahalde yer
alyordu. nk debba, boyac gibi sna kollar, hem suya duyulan ihtiya, hem de
ehrin temizlii asndan biraz darda kurulurdu.
Biraz kalburst kentlerin bir bedesteni (veya Kapalar) bulunurdu. Eski
tarihlerde kurulmu kentlerin ounun bedestenleri XVXVI. yzyllarda ina
edilmitir
331
. Bedestenin evresinde sralanan hanlar ticaret alannn belirleyicisiydi.
Bedestenden balayan genie bir cadde beldenin doal konumuna gre biimlenerek
uzard. Bu caddenin ad genelde Uzun aryd. Uzun arya alan sokaklarn her
birinde kendi ura dalnda mal ve hizmet reten sanatkrlar kmelenmiti. Deerli
mallarn saklanp satld yer de yine bedestenlerdi. Bedestenler tam yapl, zerleri
kaln kubbelerle rtl, drt taraf deniz kapl metin ve geceleri bekilerin nezareti
altnda bulunduundan emin ve mahfuz binalard. Gerek ar gerekse ehirdeki zengin
halk, para, mcevherat, altn ve gm eya gibi, her trl kymetli mallarn
bedestenlere getirerek, kk bir cret karlnda, oralarda saklatrlard. Osmanl
lkesinin Erzurum, Amasya, Ankara, Bayburt, Beyehir, Bursa, Edirne, Filibe, Isparta,
stanbul, Kahramanmara, Kastamonu, Kayseri, Konya, Manisa, Mardin, Merzifon,
Saraybosna, Selnik, Sofya, am, Tekirda, Tokat, Trabzon, Urfa, skp v.s. pek ok
ehrinde bedestenler vard
332
.

331
zer Ergen, Osmanl Klasik Dzeni zerine Baz Aklamalar, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999,
c.4, s 32; Faroqhi, Krizler ve Deiim 15901699, s.701.
332
Osman Ergin, Bedesten, A, 2/441-442, s.440; Semavi Eyice, Bedesten, A, 5/304311, s.304 ; Mehmet
pirli, Bezirgn , TDVA., 6/103-104, s.103.
63

Tablo 2 : Osmanl lkesinde Baz Pazar ve arlar
Satlan rn Satlan ehir
Tahl Ankara, Bergama, Kayseri(?), Larende
Balk Antalya, stanbul, Trabzon
Ahap Ankara, Antalya, Bergsms, Sivrihisar
Pirin Bergama, Tire, Tarsus
Meyve Karahisar- Sahib (Afyon), Kastamonu, Kayseri, Manisa,
Tire
Tuz Ankara, Karahisar- Sahib (Afyon)
ra Manisa, Tire
Kestane Tire
Pamuk Ankara, Manisa
Kei kl Nide
Hasr paspas Manisa
Sabun Manisa
At Akehir, Ankara, Konya, Tokat
Koyun Akehir, Ankara
H
A
M
M
A
D
D
E
,

H
A
Y
V
A
N

Sr Adana
Bakkal Akehir, Ankara, orum, Sivas, Larende (Karaman),
Sivrihisar, Tokat
Frn orum, Tokat
Breki Aksaray, orum
Eczane Bergama, Kayseri, Konya
Helvac orum, Ktahya
Kasap Ankara, Kayseri, Konya
Aevi Kayseri, Manisa
G
I
D
A

urupular Konya
Kee imalatlar Akehir, Konya, Malatya
Pamuk iilii Aksaray, Ankara, Tokat
Kei kl
dokumacl
Ankara, Bergama, Konya, Ktahya, Sivas
Boyaclar orum, Kayseri, Konya, Tire, Tokat
Keten iilii Kastamonu, Konya
p pazar Ankara, Kayseri, Konya, Tokat
Dokumaclar Tire, Uluborlu
Ham pamuk
temizleyicileri
Tokat
Keten kumalar
(bezzaz)
Aksaray, orum, Niksar, Tire, Tokat
pek kumalar Ankara, orum, Kastamonu, Ktahya, Tire
Taftaclar(?) Ktahya, Tokat
Angora yn
ileyenler
Ktahya
Kaba yn ileyenler Ktahya
Terziler Ankara, Tire, Tokat
Takke imalatlar Akehir, Beypazar, Bergama, orum, Konya, Sivrihisar,
Tire
T
E
K
S
T
L

T
C
A
R
E
T

Balk imalatlar Ankara, Konya, Mara, Sivrihisar
Gm (kazan)
imalatlar
Ankara, Aksaray, orum
Tabanca imalatlar Aksaray, Ankara, Kaharihasr,-Sahib (Afyon), Sivrihisar,
Tokat
Nalbantlar Antalya, orum
Kuyumcular Antalya, Bergama, orum, Konya, Tokat
Kl imalatlar Tire
M
E
T
A
L

T
C
A
R
E
T

ne imalatlar Tokat

64

Eer imalatlar Ankara, Antalya, orum, Karahisar- Sahip (Afyon),
Kayseri, Konya, Sivas, Sivrihisar, Tokat
Ayakkab
imalatlar
Ankara, Bergama, Bor, orum, Konya, Ktahya, Manisa,
Mara, Sivrihisar, Tokat
Pamaklar Kastamonu
Pabuular Manisa, Tire D
E
R
C
A
R
E
T

Tabakhne Ankara, Kayseri, Ktahya, Sivrihisar, Tire, Tokat,
Uluborlu, Zile
Tornaclar Konya, Tire
Mum imalatlar Konya
at ustalar Konya
Leen imalatlar Ankara, Konya
Ambarlar Tokat
Katrclar Tire
kinci el mallar Ankara, Tire, Tokat
Kilimci-halclar Tokat
krklar Ankara
Ta iilii Ankara
T
L
C
A
R
E
T

K
O
L
L
A
R
I

Kiri imalatlar Ankara
Kaynak: Faroqh, Osmanlda Kentler ve Kentliler, s.379380.
Kapal ars olmayan kentlerde genellikle, kervansaray ad da verilen bir iki han
bulunurdu. Anadoluda ou nemli yollar zerinde bulunan hanlarn gerek Seluklular
gerekse Osmanllar zamannda yaplm pek ok rnei vardr
333
. Bu binalardan kent
dnda olan ilek yollar zerinde olanlar, tccarlar iin gvenli geceleme yerleri
oluturur, bazen de askerlerin yerletirildii kaleler olarak kullanlrd. Kentlerdeki
hanlar ise, daha uzun sreli kullanm iindi. Kente gelen tccarlar burada kalr,
mallarn da ayn yerde saklarlard. Bu yzden baz hanlar belli bir maln ticaretine
ayrlr ve giderek o maln adyla anlmaya balanrd
334
.
Evliya elebi Osmanl mparatorluu snrlar iinde XVII. yzyl ortalarnda
yaklak 8500 han bulunduunu syler. Bunlarn 500 stanbulda, 360 Kahirede,
100 zmirde ve Halepte, 34 Ankarada, 57si amda, 44 Badad da idi. Bu
yaplara ina edildikleri yer ve zamana gre vekle, ukle, funduk, samsara, han ve
kervansaray gibi, deiik adlar verilmitir. ehirlerde yer alan bu yaplardan bazlar
kapan han, un kapan, pamuk han, pirin han, ipek han, koza han,
sabun han, muhtesip han ve gmrk han olarak adlandrlmaktayd. Kapan

333
Mesel; Konya ile Aksaray arasndaki Sultan Han, Bursada, Edirnede, stanbulda Vezir Han, Valide Han,
Srmake Han
334
Faroqh, Osmanlda Kentler ve Kentliler, s.33.
65

han, devletin ticar meta zerindeki kontroln kolaylatrdndan vergi kaann
nlenmesine de yardmc olmaktayd
335
.
Hanlar ekseriyetle byk bir avlu etrafnda iki katl olarak yaplm bulunan
binalardr. Hann sokak etrafndaki cephesinde byk bir kaps bulunur. Bu kapnn
etrafnda kahvehne, bir nalbant ve araba tamircisi vardr. Kapdan st ak bir avluya
girilir. Bu avlunun kar tarafnda ahrlar ve nnde arabalar koymak iin bir sundurma
ile denkleri ve eyay koymaya mahsus odalar ile yolcu odalar vardr
336
.
ehrin iskn blgesini tekil eden mahalleler umumiyetle bir mescidin etrafnda
eitli sayda evlerden meydana gelmitir. Mahalleler kentlerin dokusal hcresini
olutururlard. Klasik dnemde mahalleler, Osmanl toplumsal dzeninin de adeta bir
yansmasyd
337
. Hatta, ehir halk sosyal yaplamann gerei olarak bu iskn
nitelerine balydlar. Osmanl idaresinde mlk, beled ve adl tekiltn ilk
basaman oluturan mahalleler, ehrin yerleim birimi olarak genellikle bir din
yapnn ya da pazarn etrafnda gelimitir
338
. Mahalleler sosyal birlik asndan
idarecilerle halk arasndaki ilikilerde belirleyici rol oynuyordu. Osmanl ehirlerinde
mahallenin en nemli zellii temel ynetim birimi olmasdr. Vergi ykmls rey
tahrir defterlerinde ve dier vergi kaytlarna bulunduklar mahallelere gre ismen
yazlmtr. Mahalle halk birbirine kefildir, yani mahallelerinde meydana gelen bir
olayn aydnla kavuturulmasnda ve doan bir zararn karlanmasnda ortaklaa
sorumludur ve sosyal dayanma iindedir
339
.
Mahalle mescidinin imam, mahallenin temsilcisi olup, ahitlik, kefillik, vergi
meselelerinde mahalle halk ile kadlk arasnda nemli bir kpr vazifesi
grmekteydi
340
. Nitekim, imam kadnn arz ile padiah tarafndan tayin edilirdi
341
.
Gayr-i mslim mahallelerinin yneticisi ise haham veya papazd. Bunlar hahambal

335
Bozkurt Ersoy, Osmanl ehir i Hanlarnn levleri, EJOS, IV (2001) (=M. Kiel), N. Landman & Theunissen
(eds.), Proceeding of the 11th nternational Congress of Turkish Art, Utrech-The Netherlands, August 228, 1999),
No.16, s.2.
336
337
Doan, Osmanl Ailesinin Sosyolojik Evreleri, s.385.
338
Emecen, Osmanllarda Yerleik Hayat, ehirliler ve Kyller, s.93; Bilgili, Tarsus Sanca ve Trkmenleri,
s.64; Doan, Osmanl Ailesinin Sosyolojik Evreleri, s.385; Mustafa Demir, Osmanl Devletinin Kurulu
Dneminde Yerleim Yaps ve ehirleme, Osmanl, c.4, s.100.
339
zen TOK, Kad Sicilleri Inda Osmanl ehrindeki Mahalleden hra Kararlarnda Mahalle Ahalisinin Rol
(XVII. Ve XVIII. Yzyllarda Kayseri rnei), Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 18 Yl: 2005/1, s.156; Bilgili,
Tarsus Sanca ve Trkmenleri, s.64; Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, s.47; zer Ergen, Osmanl ehrinde
Esnaf rgtlerinin Fizik Yapya Etkileri, Birinci Uluslar aras Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (10711920)
Kongresi, (Edt. O.Okyar-nalck), Ankara 1980, s.105.
340
341
66

veya patrikliin temsilcisi durumundayd. Mahallede meydana gelen doum, lm,
evlenme gibi olaylar kaydetmek bu din adamlarnn greviydi
342
.
Mahallelerde, sosyo-ekonomik duruma, mezhep ve hatta din farkllna
baklmakszn kiiler ayn mahalde iie yaayabilirlerdi
343
. Bununla birlikte, farkl
mahallelerde meskn olabilirlerdi. stanbulda Fener, Balat, Samatya, Kumkap gibi
semtler gayrislimlerin oturduklar blgelerdi. ehirlerde kendi mahallelerinde, krsal
kesimde kendi kylerinde yaayan gayr-i mslimlerin Mslmanlarca kutsal saylan
baz blgelerde yerlemeleri ise fermanlarla yasaklanmt. Mesel 1581 tarihli bir
fermanla gayr-i mslimlerin stanbulda Eyp Sultan Trbesi civarnda oturmalar yasak
edilmiti. Ayn ekilde Ortaky Cmi civarnda meskn Yahudilerin o blgeden
kartlmasna dair fermanlar da vardr
344
.

342
A. Murat Yel, Mustafa Sabri Kkac, Mahalle, TDVA, 27/323326, s.325.
343
Bilgili, Tarsus Sanca ve Trkmenleri, s.64; Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayr-i mslimler, s.10.; Ayasofya
evkaf mtevellisi Ahmede hkm ki, Hliya galatakadsna mektub gnderb evkaf mezburenin mahmiyei Galata
dahilinde vaki olan camii erife muttasl olan baz evler ki Ayasofya evkafndan olub intifa olunmasndan kalmtr.
Zikrolunan harabelern baz beyi olunub ve biri dahi mukataaya virilmekle vakfa enfadr. Vak hali arz ediyoz
didikde cemaati mslimn ve ehli vukufdan mtemedaleyh kimesnelerile evlern zerine varlub grldkde
filhakika zikrolunan evler imdiye dek mir kfirler konlub anlar sakin olur imi. Camii erif kurbinde keferei fecere
olmak mnasib grlmiyb mir esirler camii erif krbinden ihrac olunub Tersanei mire yannda esirlere mesken
bina olunub hliy tersane kurbinde sakinlerdirfi 8 Rebilevvel 973 (1565), (Ahmet Refik, Onaltnc Asrda
stanbul Hayat (1153-1591), stanbul Devlet Basmevi, 2.bs., stanbul 1935, s.15
344
Glnihal Bozkurt, Alman ve ngiliz Belgelerinin ve Siyas Gelimelerin I Altnda Gayr-i mslim Osmanl
Vatandalarnn Hukuk Durumu, s.18.
67

Tablo 3: Baz Osmanl Kentlerinde ahs Ad Tayan Mahalleler
345

Manisa sanca
mahalleleri
Harput Sanca
Mahalleleri
Tarsus Sanca Lzikyye (Denizli
Kazas)
emigezek
sanca
Ali Aa
Attar Ece (Eyne
Gazi)
Bekta (=Cedd
bn Bekta)
Dnimend
Halil
Dvud Fakh
Eyne Ali
Hc lys-
kebr ve sagr (=
Hc lyaslar)
Hc vz Paa
(=Aynalc)
Hac Yahyaolu
bn Nz
(=Yavaolu)
s Fakh
Seydi Hoca
Tatar
ehbddin
(=bn engi)
Yavular
(=Bezci Eyne
Ali)
Hoca Hasan
Mahallesi
Breki Pr
Mehmed
Mahallesi
Hac Satlm
Mahallesi
Saray Hatun
Mahallesi
Molla Seydi
Ahmed Mahallesi
Mescid-i Ahi
Musa Mahallesi
Mescid-i
Mderris
Mahallesi
Mescid-i Ahmed
Bey Mahallesi
Hoca (Hasan)
Mahallesi
Mescid-i
Muzafferiddin
Mahallesi

Abd-i Halife
Boyac mer
Hasan Fakih
Mah Paa
Mustafa-olu
Yayla Hac
Zaviye-i eyh
Muhittin Cemaat-
Sufiyan- Halveti
eyh Muhitten
Aslbeg mahallesi
Ah-Dudu mahallesi
Gide-Mestan
mahallesi
ElhcByuk
(=HacAlamud)
Hoca Sinan
mahallesi
Kad-Emre
mahallesi

Mescid-i Veli Bey
Mescid-i Molla
Halil

Osmanl ehirlerinin geliiminde vakflarn rol: slm dininde yardmlama
prensibinin bir sonucu olarak ortaya kan vakflar, slm lkelerinin tamamnda pek
ok ve nemli hizmetler if etmilerdir. slm hukukunda vakf, hukuk bir ahittir.
Mmin Allaha yakn olmak iin menkl ve gayr- menkl mlk veya emlkini din,
hayr veya sosyal bir gaye iin tahsis etmektedir. slmda vakfedilen bir mlk ferd
mlk olmaktan kmakta, toplum hizmetine sunulmaktadr. Vakflar, banlerinin
koyduu artlara gre, vakfn ilerini yrten mtevelli denilen kiilerce
ynetilmekteydi. nemine binaen Osmanllar da kurulutan itibaren kendilerinden
nceki Trk slam devletlerini rnek alarak vakflar tesis etmiler, devraldklar
vakflar yaatmak maksadyla kimi zaman gelir kaynaklarn aynen muhafaza etmiler,
kimi zaman yeni gelir imknlar salamlardr. Nitekim, Tarsusta Osmanllar devrinde
grlen Abdullah Mencek, Bee eyh Zaviyeleri, Cmin-Nur, Baytemr Cmi gibi

345
Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, s.50; nal, XVI. Yzylda Harput Sanca, 198204, Bilgili, Tarsus Sanca
ve Trkmenleri, s.70, Gke, Lzikyye (Denizli Kazas), s.7585; Emine Erdoan, Tahrir Defterlerine Gre Ankara
ehri Yerlemeleri, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 6, Say:1, 2005, s.257, zer Ergen,
XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa, TTK Yay, Ankara 2006, s.4459.

68

vakflarn byk ksm, Osmanllardan evvel blgede hkm sren Memlukler tesis
edilmi, bu devrede ise hizmet ve gelir asndan byk inkiafa uramtr.
tima ve iktisad hayat zerinde derin tesisler yapm olan din-hukuk ve ticar
bir messese olan vakflar, ehirlerde mimar, kltr, sosyal hayat ve ticaretin
gelimesine etki etmitir. Elde edilen gelirlerin vakf abidelerinin bakm ve tamirat iin
kullanlmas, mimar adan ehrin harap olmasn engelledii gibi, mimarnin
gelimesinde de etkili olmutur. Cmi ve imaretlere yaplan vakflar, mahallelerin
kurulmasnda nemli bir faktrdr. Umumiyetle bir cmi etrafnda toplanan medrese,
yemekhne, hastahne, hamam ve kervansaray gibi din, kltr ve sosyal yardm
messeselerine devaml bir gelir salamak maksadyla ina edilen han ve arlar, frn,
deirmen, mumhne, boyahne, salhne, bahne, pazar yerleri gibi tesisler ticaretin
gelimesine ve ekonomik hayatn canlanmasna etki ettii gibi, yeni kurulacak bir ehrin
imar ve isknnda mahallelerin ekirdeini tekil etmektedir
346
. rnein Saraybosnann
douu ve geliiminde vakflar ok nemli bir rol oynamlardr. XV. yzyln ortasnda
shakolu sa Bey imar faaliyetleri ve tesis ettii vakflarla Saraybosnann kentsel
geliimi balamtr
347
. Ayrca Bosnada eitim, refah, ticaret ve transit geileri de
kapsayan vakflarda yine ehrin geliimini etkilemitir
348
.
slm dnyasnda vakflar eitlerine gre yle tasnif edilmilerdir.
a. Din saha ile ilgili vakflar: cmi, tekke, mescid ve namazgah,
b. Eitimle ilgili vakflar: mektep, medrese, ktphne, darul-hadis,
c. Sivil ve asker saha ile ilgili vakflar: kla, saray, tophne, bahe, silah evleri,
kale,
d. ktisad saha ile ilgili vakflar: ar, dkkn, bedesten, han, kapan,
e. Sosyal saha ile ilgili vakflar: hastahne, daru ifa, kervansaray, imret
349
,
darulaceze, ocuk emzirme evleri,
f. Su tesisleri ile ilgili vakflar. eme, sebil, suyollar, su bentleri, hamamlar,

346
Bilgili, Tarsus Sanca ve Trkmenleri, s.114115.
347
...ve nefs-i Sarayn yeri fil-asl Brocan nm karye keferelerinin yerleriymi, merhum sa Bey ehri bnyad
etmee layk grd sebebden mezbur kfirden alub ve Yamrani nm yeri kfirlere bedel vermi (Behiya Zlatar,
XVI. Yzylda Saraybosna, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., c.5, s.595).
348
Hatdza Car-Drnda, XVII. Yzyl Bosna Sancanda Vakf Messeseleri, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara
1999, c.5, s.63.
349
Vakflarn gelirlerinden imaretlerde alan tbbah, gird-i tbbah, eyh-i imret, hbbaz, vakil-harc, mhrdr-
imret, nkibi anbri, kilri, fodla ktibi, ktibi kiler, kse-kean, hamal, nakl, kantr-i imret, hme-iken, grbli,
vezzn, keyyl, nkkad, sirc, saka, gendm-kb, ferra, bevvb, yasak, meremmti, mezbele-ke gibi hizmetlilerin
cretleri denmektedir.(Yediyldz, XVIII. Yzylda Trkiyede Vakf Messesesi Bir Sosyal Tarih ncelemesi,
s.171).
69

g. Spor tesisleri ile ilgili vakflar: pehlivn ve kemanke tekkeleri, ok meydanlar
gibi tesisler
350
.
Deiik dnemlere ait vakflar zerinde yaplan aratrmalar, Osmanl iktisad
hayatnn ortalama %16sna vakflarn hkim olduunu gstermektedir. Kann Sultan
Sleyman'n saltanatnn ilk yllarnda yaplm olan byk nfs ve vergi saymlarnn
neticelerine ve 152728 (933934) yl btesinin verdii bilgilere gre, devletin vergi
gelirlerinin yekn 537.929.000 akedir. Bunun, %51'i Padiah haslar, %37'si timar,
zeamet ve has sahiplerinin, %12'si ise vakflarn tasarrufu altndadr
351
.
Anadolu Eyletinin 15301540 tarihleri arasndaki tahrirleri zerine yapt bir
aratrma da, bu eyletten salanan yllk gelirin %17sinin vakflarn elinde olduunu
anlalmaktadr. Ayn dnemde, genel btenin Rum Vilyetinde %15,7si, Halep ve
am Eyletinde %14, Zlkadiriyede %5i, Rumelinde %5,4nn vakflara ayrld
tespit edilmitir
352
.
Osmanl ehirlerinin geliiminde cmi ve mescidlerin rol: Sosyal kurumlarn
banda gelen cmiler hem ibdet yeri, hem cematin toplu bulunmas sebebiyle
memleket ve muhitlerine ait ileri grme mahalli hem de eitim kurumu olduu iin
ehemniyeti haizdi
353
. Osmanl ehrinin kurulu ve gelimesinde nemli bir rol bulunan
cmi ve mescidler, ehrin vazgeilmez unsurlar olup, mimar adan da din hviyetli
eserlerin banda gelmektedirler. Arapa cem' kknden treyen toplayan, bir araya
getiren anlamndaki cmi kelimesi balangta sadece cuma namaz klnan byk
mescidler iin kullanlmtr. Mescid ise, Arapa'da eilmek, tevazu ile aln yere koymak
manasna gelen scd kknden secde edilen yer anlamnda bir mekn ismidir
354
.
Mahallenin idar merkezi konumundaki bu meknlar, sosyal ve iktisad hayata, eitim ve
retime byk katklar salamaktadr. tima hayata, halk bnyesinde toplamas,
mahalleye ait ilerin grlmesi, hastahne, dar'-ifa, kervansaray, imaret gibi yan
teekklleriyle etki etmektedir. ktisad hayat ve ticarete, ticaret meknlarn etrafnda
toplamas neticesinde satn alma gcn kra dntrmekle katkda bulunmaktadr
355
.
Cminin etrafnda yer alan arlarda ayn dalda retim yapanlar ve satclar

350
351
. Ltf Barkan, Enver Merili, Hdavendigr Livs Tahrir Defterleri I, Ankara 1988, s.5.
352
ztrk, Agm, s.3738.
353
. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi II. Cilt; stanbulun Fethinden Kanuni Sultan Sleymann lmne Kadar,
TTK Yay., Ankara 1998, s.637.
354
Mehmet ener, "Cmi", TDVA, 7/4647.
355
Gnl Tankut, "Osmanl ehrinde Ticar Fonksiyonlarn Meknsal Dalm", VII.Trk Tarih Kongresi Bildirileri,
c.II, Ankara 1970, s.776-777.
70

bulunmaktadr. Esnaf arlar, din hizmetlerine ve nemlerine gre cmiden ehrin
kaplarna doru sralanmaktadr
356
. Eitim-retim messeseleri, yani medreseler ve
mektebler ile eitim hayatna byk katklar salamaktadr. Bunun yan sra cmi ve
mescidler, hutbe ve vaizler ile eitim ve retim faaliyetlerinin bizzat yrtld
yerlerdir
357
. Bu katklarn srekli olmasn salamak maksadyla bu tr meknlara vakflar
balanmak suretiyle bu canllk muhafaza edilmek istenmitir.
Evliya elebi gibi seyyahlarn eserlerinde her Osmanl ehrinde pek ok cmi ve
hemen her mahallede bir mescid olduu kaydedilmitir. ehirlerin en nemli ve ehrinde
en byk cmisi Ulu Cmi dir. Mesel Evliya elebi Malatya ehrinde 12 cmi 20
mescid ve Ulu Cmi bulunduunu yazar
358
. Keza, Bursadan bahsederken; Cmle bin
krk mihrbdr, Amm yz elli yedisi cmi-i seltin ve gayri vzer ve vkel ve ayn-
kibr cevmleridir. Evvel cmleden Ulu Cmi-i Kebirdir der
359
.
Osmanl ehirleri umumiyetle din meknlar merkez alarak gelimitir. nce bir
cmi veya mescid ina edilmi, ardndan bu meknn etrafna ina edilen evlerle zamanla
mahalle olumutur. ehirlerin fizik olarak geliecei yn de cmiler belirlemitir.
Mesel, Tarsus ehrinde yaplama din meknlar merkez alm, douda Cmi-i Atik,
batda Cmin-nur istikametlerine doru gelime gstermitir. Keza, Tebriz ehri, fizik
olarak Revvadlerin gelitirdii eski ehirden, din, eitim ve sosyal kurumlarn
bulunduu gneybatdaki enb-i Gazana doru bir yaylma gstermitir
360
.
Baz Osmanl ehirlerinden rnekler;
1. Manisa;
XVI. yzylda, kalesi, han-hamam, bedesten, kervansaray, pazaryeri, ars,
kk sanayi iletmeleri, idare binalar, ibdethneleri, mekteb ve medreseleri, bata
sancakbeyi ve kad olmak zere, asker-mlk idrecileri ile tam bir ehir hviyetini haiz
olan Manisada 1531de 37, 1575de 42 mahalle bulunmaktayd. XVII. yzylda ise,
49u Mslman, biri Yahudi, ikisi Ermeni ve biri Rum olmak zere 53 mahalleden
olumaktayd. Manisa ehrinin tahmini nfusu 1531 ylnda 6.496, 1575te ise 8.245
kiidir. ehrin nfusu 1671 de 20.000 kiiye kmtr
361
.

356
Ergen, "Osmanl ehrinde Esnaf rgtleri", s.105.
357
ener, "Cmi", s.5051.
358
Evliya elebi, Seyahatname, stanbul 1314, C.IV, s.10.
359
Evliya elebi, Seyahatname, stanbul 1314, C.II, s.9.
360
361
Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, s.47.
71

2. Samsun;
Samsun ehri 1485de 10 mahalleden ibretti. Bunlardan 9u Mslman Trk
Mahallesi, 1i de Rum mahallesi idi. 1520 ve 1576 tahrirlerine gre ise, mahalle says
13e ykselmitir. 1485 tahririnde grlen bir Trk Mahallesi kaybolmu, yerine 4 Trk
mahallesi kurularak, Trk mahallelerinin says 12ye kmtr
362
.
3. Harput;
Harputta 1518de Harput ehrinde 13 mahalle bulunuyordu. Bunlardan 9u
Mslim, 4 ise gayr-i mslim mahalleleri idi. 1523te ise Mslim mahallesi says 14e
km, gayr-i mslim mahalle says deimemitir
363
.

1.3.Osmanl ehirlerinin Demografik Yaps
Osmanl ehirlerinde yaayan halk demografik adan incelendiinde, iki
kategoriye ayrabilecek nfus kitlesi olduu grlr. Bu kategorilerden birisi vergi
mkellefi ve vergilerden muf tutulan nfustur.
Bilindii gibi Osmanl lkesinde eitli dinlere mensup topluluklar yaamaktadr.
Mslman, Hristiyan, Yahudi, Nastur, Asur topluluklar lkenin eitli eyletlerine
dalmtr. Mesel, Kanni Sultan Sleyman dneminde baz eyletlerdeki dini
zmrelerin nfus dalm syledir;

Tablo 4: I.Sleyman Devrindeki Saymlara Gre 15201530 Yllar Arasnda Baz
Eyletlerde Din Nfus Dalm
Eyletler Mslman

Hristiyan

Yahudi
Hne
Toplam
Hne
Tahmini Nfus
(5xhne says)
Anadolu 540. 963 4. 471 - 45. 434 2. 272. 170
Karaman 143. 254 2.448 - 45. 702 728. 510
Zlkadriye 66. 776 2. 687 - 9. 463 347. 315
Diyarbekir 72.675 11.979 - 31.843 659.215
Rum 118.683 5.237 - 73.920 869.600
Arap 131.399 444 - 31.843 659.215
Rumeli 211.783 824.613 4.061 .040.457 5.202.285
stanbul (Tahmini
Nfus)
400.000
Toplam 1.285.533 901.879 4.061 .191.473 11.357.365
Oran % 58.6 41.1 0.18 100
Kaynak: Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, s.151.

362
M.Emin Yolalc, XIX. Yzylda Canik (Samsun) Sancann Sosyal ve Ekonomik Yaps, TTK Yay., Ankara
1998, s.23.
363
nal, XVI. Yzylda Harput Sanca, s.198.
72

Tablo 5: XV-XVII. Yzylda Baz Osmanl ehirlerinin Nfusu
ehirler Yl Nfus
stanbul 1477 185.000
Edirne 157180 27.400
Selnik 1478 9.500
Serez 1465 4.900
Saray-Bosna 1571-80 21.350
Ankara 1607 23.000
Manisa 1531 6.500
Manisa 1660 18.000
Manisa 1671 20.000
Nide 1642 2.800
Kayseri 1500 9.300
Tokat 1455 14.400
Tokat 1641 19.000
Bayburt 1640 3.500
Sivas 1455 2.800
Haleb 1519 56.000
Hama 1645 5.800
Tarblus-am 1645 8.000
Kaynak: Halaolu,; XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, s.104

Barkana gre Trkiye nfusu XVI. yy. balarndan sonlarna kadar yaklak % 40
art gsterdiini devlet nfusunun 30-35 milyon olduunu sylemektedir. Braudel ise
XVI.yy sonlarnda, Osmanl nfusunun 20-22 milyon civarnda olduunu belirtir
364
.
Yukardaki tablolarda grld zere Osmanl lkesinin en kalabalk nfuslu
kenti bakent stanbuldu. Bizansn son yllarnda 100 bine yaklaan ehir nfusu,
fetihten sonra 40-50 binlere dmtr. Fatih Sultan Mehmed, ehri enlendirmek ve
mamur hale getirmek iin Anadolunun muhtelif kesimlerinden nitelikli meslek
erbablar getirterek ehre yerletirdi. Bylece XV. yy. sonlarnda stanbulun nfusunun
bete Trk olmak zere tekrar 100 bine yaklamtr. XVI. yy. sonlarna doru ise
ehrin nfusu yarm milyona yaklaan bir nfusa ulalmtr. XVI. yy. ikinci yarsndan
itibaren kyden ehre g olgusu stanbulu olduka etkilemi ve bu yzden eitli
tedbirler alnmak zorunda kalnmtr. Bu tedbirlerin en nemlisi 1567de stanbula g
edip yerleme yasa konulmasdr
365
.

364
365
73

Tablo 6: 1550-1600 Yllar Arasnda Baz Anadolu ehirlerinin Nfusu
ehir Vergi Mkellefi Tahmini Nfus
Bursa 12,900 64,000-65,000
Kayseri 8,251 30,000-33,000
Ankara 5,344 25,000 kadar
Tokat 3,868 13,000-15,000
Konya 3,764 13,000-15,000
Sivas 3,386 15,000-16,000
Kastamonu 3,209 9,000-11,000
Mara 3,054 13.000-14,000
orum 2,984 6,000-8,000
Amasya 2,835 8,000-10,000
Nide 2,636 10,000-12,000
Aksaray 2,564 8,000-10,000
Bergama 2,444 7,000-9,000
Tire 2,374 7,000-9,000
Balkesir 2,170 7,000-9,000
Bor 2,119 5,000-7,000
Afyon Karahisar 2,107 7,000-8,000
Larende(Karaman) 2,048 7,000-8,000
Manisa 1,995 7,000-8,000
Beypazan 1,984 5,000-7,000
Malatya 1,946 8,000-9,000
Ktahya 1,885 7,000-9,000
Merzifon 1,783 5,000-6,000
Akehir 1,754 6,000-7,000
Sivrihisar 1,556 3,000-5,000
Sinop 1,662 3,000-5,000
Uluborlu 1,589 3,000-5,000
Kre 1,334 3,000-5,000
Krehir 1,274 4,000-6,000
Ermenek 1,254 4,000-6,000
Lazkiye (Denizli) 1,228 4,000-6,000
Tosya 1,201 3,000-5,000
Gm 1,176 3,000-4,000
Seydiehir 1,152 4,000-6,000
Urla 1,135 3,000-5,000
skilip 1,133 3,000-4,000
Niksar 1,127 3,000-4,000
Ereli 1,109 3,000-4,000
Zile 1,046 3,000-5,000
Demirci 1,026 3,000-4,000
Adana 1,017 3,000-4,000
Kaynak: Faroqh, Osmanlda Kentler ve Kentliler, Tarih vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1993.

Anadolu ehirleri nfuslarna gre; birinci derecedeki ehirler ve orta
byklkteki ehirler olmak zere iki eittir. Faroqhi, 15501600 yllar arasnda
Anadolu ehirlerinin nfus younluunu tespit ederken, 10 bin il 65 bin kiilik nfusu
olan ehirleri birinci derecedeki ehirler olarak kabul etmitir. Yukarda rneklem
olarak alnan kentlerden nfuslar 5000den yukar olanlar birinci derecedeki
ehirlerdendir. XVI.yy.da Anadolunun nemli ehirlerinden Bursa, Erzurum,
74

Diyarbakr, Mardin, Ankara, Tokat, Konya, Sivas, Trabzon, Ktahya, Ayntab ve
Kayseri gibi ehirler byk ehirlerdendi.
Baz Anadolu ehirlerinin demografisi ehirlerin nfusu hakknda fikir verebilir.
Bunun iin Mardin, Tarsus, Manisa, Trabzon rneklem ehirler olarak alnmtr.
Mardin;
1518de 3.594, Mslman, 4.136 Hristiyan, 480 Yahudi, Toplam; 8.100
1526da 4.610, Mslman, 6.099 Hristiyan, 103 Yahudi, Toplam; 10.712
1540de 5.511, Mslman, 7.768 Hristiyan, 664 Yahudi, Toplam; 13.943
Tarsus;
1519da 2.037 Mslman, 65 Hristiyan, Toplam; 2.102
1536da 3.506 Mslman, 123 Hristiyan, Toplam; 3.629
Trabzon;
1486da 2025 Mslman, 5549 Hristiyan, Toplam; 7574
1520de 1720 Mslman, 6033 Hristiyan, Toplam; 7753
Manisa;
1531de Toplam; 6496
1575de Toplam; 8245
1660da Toplam; 18000
1671de Toplam; 20000
Yukardaki nfus verilerine gre XVI. yzyl boyunca Mardin nfusu 22 ylda %
72, Tarsus nfusu 17 ylda % 44, Manisa nfusu 44 ylda % 27, Trabzon nfusu 97
ylda % 45 art gstermitir. Braudel
366
, Akdeniz lkeleri ve Osmanl ehirleri iin
XVI.yy. boyunca % 100lk nfus art olduunu syler ki, yukardaki art oranlar
Braudelin bu grn desteklememektedir.

1.4.ehirlilerin Hukuk Stats
1.4.1.Ynetici-ehirli likisi
Bilindii gibi Osmanl ynetimi bir blgeye iki grevli tayin ederdi. Bunlardan
ilki ehl-i rf temsilen bey, dieri ise eri temsilen kad idi. zel bir statye sahip

366
Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, (ev.M.Ali Klbay), stanbul 1989, s.269-276.
75

olan stanbul hari, dier btn kentlerde bu idareciler bulunurdu. Osmanl ehirlerinde,
eylet merkezi ittihaz olunanlar Paa Sanca olmalar hasebiyle beyler-beyi, sancak
merkezlerinde sancak-beyi ve bunlar ayn zamanda kaza merkezleri olmalar sebebiyle
de mutlaka bir kad bulunurdu.
Eylet merkezinde ve snrlar iinde gvenliin salanmas, memur tayini, eylet
halknn sevk ve idaresi beylerbeyinin yetkisindeydi. ehir veya eylet halkndan zulme
veya hakszla urayan kimseler bizzat beylerbeyine veya eylet divnna mracat
edebilirdi
367
. Halkn mracatlar eylet divnnda grllebilir veya muhakeme
edilebilirdi.
Sancakbeyleri ise, kendi sancaklarndaki emniyet ve asayii salamak, kadnn
hkm verdii sulular cezalandrmak, tmarlar idare etmek, sipahi-kyl ilikisini
dzenlemek, emrindeki suba, alaybeyi, dizdar, eriba, sipahi gibi personelin uyum
iinde almas salamak, merkezi otoritenin kard kannlar uygulamak, nizm
korumak, denetim yapmak ve vergilerin toplanmansna yardmc olmak gibi grevleri
yrtmekteydiler
368
.
Yukarda belirtildii gibi sancakbeyinin en nemli yardmclarndan biri suba
idi. Subann ehirde tahakkuk edecek crm- cinyet, resm-i rusne vesir bd- hev
gibi vergileri toplarken dorudan doruya halkla ilikide bulunurdu. Suba ve asesler
ehirlinin hsn-i hlini ya da su-i hlini bile takip edebilmekteydi. Halk bunlar
vastasyla meselelerini mahkemeye de tayabiliyordu. Bu tr grevler vastasyla
Osmanl idaresi halk ile devlet arasnda iletiim kuruyor ve ulema-brokrat ile halk yine
halk arasnda bir denge salamaya alyordu.

1.4.2.ehirli mslmanlarn hukuk stats
Osmanl brokrasisini oluturan ilmiye, seyfiyye, kalemiyyeye dhil olabilmenin
temel art Mslman olmakt
369
. Osmanl Devletini kuran ve onu bir imparatorluk
haline getiren ana unsur hi phesiz Mslmanlardr. Bunun iinde Mslmanlar,
slm hukuku kurallar dna kmamak artyla bakalarndan daha rahat ve zgr
biimde yaayabilirlerdi. zellikle devlet hizmetine alnabilmenin yani asker snfna

367
pirli, Mehmet, Beylerbeyi, A, stanbul 1992, c.6, s.71.
368
Seluk Yalnda, l Sisteminin Glenmesi zm m?, ada Yerel Ynetimler Dergisi, c.5, Say:2, Mart
1996, s.3.
369
Kalemiyye snfnda Divan- Hmayun tercmanlar gibi gayr-i mslim vatandalarda bulunmakla birlikte
umumiyetle Mslman olduu iin byle bir genelleme yaplabilir.
76

girebilmenin ilk art Mslman olmakt. Buna karlk Mslmanlar din
deitiremezdi
370
. nceden Mslman olmayan bir kimse Mslmanl kabul ettii
andan itibaren, bir Mslmann yararland tm haklardan yararlanrd. slm devleti
bir Mslman vatandalktan karamazd. Mslman sadece dinden dnmekle
(irtidd) Mslman olmaktan kt gibi, darulharbe katlmas halinde de
vatandaln kaybederdi
371
.
ehirliler byk bir iktisad ve sosyal birliin merkezinde yaamalar dolaysyla
devlet tarafndan dier reyya nazaran farkl bir vergi hukukuna tabi tutulmutur. Zir
bunlar genellikle ticaret ve sanat yapan veya iverenin yannda alan iiler
durumundayd. Genelde esnaf-ii olarak adlandrlan ehirliler, devlet ekonomisine
pazarlarda sattklar mallar dolaysyla verdikleri vergilerle ve hmmddeyi mamul hale
getirerek toplum hayatna yaptklar katma deerle katkda bulunuyorlard. Esnaf ve
sanatkrlar kendi aralarnda kurduklar loncalar vastasyla aralarnda sosyal
yardmlama ve dayanma oluturduklar gibi devletin istedii mal standardyla da
tketiciyi korurlard. Buna karlk devlet esnaf ve esnaf gruplarn oluturan ehirlilere
zel bir hukuk verirdi. Bu zel hukuk vergi meselelerinde kendisini gstermektedir.

1.4.3.ehirli gayr-i mslimlerin hukuk stats
Osmanl ehirlerinde yaayan gayr-i mslimler; Hristiyan ve Yahudilerdi.
Hristiyanlk dininin; Katolik, Ortadoks, Gregoriyen, Protestan, Sryani, Yezid, Asur
ve Nastur, Yahudilik dininin shakiye, Yudganiye ve Karaim gibi mezheplerine
mensup pek ok kii Osmanl ehirlerinde yaarlard. Hristiyanlar; Rum, Ermeni, Srp,
Hrvat, Macar, Bulgar, talyan, Arnavut, Rus, Arap, Grc, Romen, ngiliz, Fransz,
Alman gibi eitli milletlere mensuptu. Bunlardan bazlar Osmanl vatandalna
gemi tccarlard.
Klasik slm hukukunda gayr-i mslimler, kendilerine uygulanacak hkmler esas
olmak zere inan farkllklar ve slm devletiyle olan siyas ve hukuk balar
asndan eitli gruplara ayrlmlardr
372
. Ancak inanlar bakmndan kendi iinde
paralara blnm olmalarna ramen, slm hukuku Mslmanlar tek grup,
Mslman olmayan topluluklar ise kendi iinde iki gruba ayrr. Bunlar ehl-i Kitap

370
371
Osmanaaolu, Age, s.8485.
372
Ahmet zel, Gayr-i mslim , TDVA, 13/418427, s.418.
77

olmayan mrikler (putperestler) ve ehl-i kitaplardr (Hristiyan, Musevi, Mecusi,
Sabi.)
373
. Osmanl Devletinde bu drt gruptan Mecusler hi olmam, Sabler ise, yok
denecek kadar az bulunmutur. Geri kalan iki gruptan sayca en kalabalk olanlar
Hristiyanlardr. Museviler sayca Hristiyanlardan az olmakla birlikte, ticaretle
uratklarndan etkinlikleri fazlayd
374
.
Kurn - Kerm, yaratln gayesini Allaha iman ve Onun iradesine uygun
yaama eklinde belirler
375
. Emnet olarak niteledii
376
beeri sorumluluu kabul veya
redde bal olarak insanlar inananlar ve inanmayanlar diye iki gruba ayrr
377
. Bu temel
ayrm dnda slmiyet insanlar arasnda renk, dil ve rk esasna dayal baka herhangi
bir fark gzetmez
378
.
Klasik slm hukukular slm devletinin tebaasn ifade etmek zere hem
Mslman hem de gayr-i mslimler (Zimm) iin drl-slm ehli tabirini
kullanrlar
379
. slm hukukunda gayr-i mslim ya da zimm tabiri slm devleti
tebaasnda olan ve harc veren Hristiyanlar ve Yahudiler iin kullanlrken, zimmet;
sahip kma, koruma zorunda kalma, ehl-i zimmet; bir slm devletinin himaye ve
tabiiyetinde (uyruunda) olan Mslman olmayan kimseler iin kullanlmtr
380
.
Zimmet akti de; slm devleti ile gayr-i mslim arasnda yaplan akittir
381
. Bu akitle
slm devleti, iten ve dtan gelebilecek her trl tehlikeye kar gayr-i mslimleri
korumay, onlarn can, mal, rz ve namuslar ile din hayatlarn ve mabetlerini emniyet
altna almay, Allah adna taahht etmektedir. Zimmler hr insanlar olarak kabul
edilmekte ve sava esiri veya kle muamelesine tabi tutulmamaktadrlar
382
. u halde
kendisiyle zimmet akti yaplm veya darul-harp vatandalarna cihat alarak
hkimiyet altna alnanlardan harc ve cizye demeyi kabul edenler gayr-i mslim

373
Yavuz Ercan, Osmanl Devletinde Mslman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi), Osmanl, Yeni Trkiye
Yay., Ankara 1999, c.4, s.198; S. Akin Somel, Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi (1839-1913),
Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, letiim Yay., stanbul 2003, s.89; Remzi Kaya, Ehl-i Kitap, TDVA, c.10,
s.517; Gler, Age, s.11.
374
Ercan, Osmanl Devletinde Mslman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi), s.198.
375
el-Bakara 2/21; ez-Zriyat 51/56; el-Mlk 67/2.
376
el-Ahzb 33/72.
377
el-Arf 7/87; el-Kefl 18/29; et-Tegbn 64/2.
378
zel, Agm, s.418.
379
zel, Agm, s.418.
380
Develliolu, Age, s.1187; Ahmet Bostanc, Kamu Hukuku Asndan Hz. Peygamberin Gayr-i mslimlerle
likileri, Rabet Yay., stanbul 2001, s.79; erafettin Argun, slm Hukukunda Drul-slm ve Drul-Harb
Kavramlar, Pamuk Ofset, stanbul 1989, s.37-38.
381
Osmanaaolu, Age, s.85; Bostanc, Age, s.79.
382
Adyeke, Age, s.208.
78

olurlar
383
. Gayr-i mslimlerin uymas gereken kural ksaca; Mslmanlarn leyhlerine
olan eyler zimmlerin leyhlerine, mslmanlarn aleyhlerine olan eyler de onlarn
aleyhlerinedir
384
eklinde ifade olunabilir. Zimm, slm lkesinin vatandaln
kazandnda dmana kar artk onu slm halifesi koruyacaktr
385
.
Gayr-i mslimlerin temel haklar bakmndan Mslmanlarla aralarnda pek fark
yoktur. Farkl olduklar taraf cizye vergisidir. Osmanl Devletiyle bar halinde olan
Hristiyan devlet vatandalarna mstemen denirdi. Bunlara herhangi bir Osmanl
tebaas tarafndan emn (vize) verilebilir ve devletin d ticarete verdii nemden dolay
lke topraklarnda vatandalk haklarndan yararlandrlrd
386
.
Gayr-i mslimlere er hkmler uygulanmayp farkl bir hukuka tbi idiler.
Kendi din inan ve geleneklerini srdrmekte serbest olduklar iin, zel hukuk
asndan kendi topluluklar iinde geerli olan din hukuklarna tbiydiler
387
.
Osmanllarn gsterdii hogr ve gelitirdii bu sistem sayesinde eitli dinlere,
mezheplere ve rklara mensup insanlar asrlarca her trl grnleriyle slm kltr ve
medeniyeti erevesi ierisinde varlklarn koruyabildiler, huzur ve gven iinde
yaadlar
388
.
Osmanl idaresi, vatanda bulunan gayr-i mslimlerin sadece din, gelenek, rf ve
eitim gibi sahalardaki hrriyetlerini salamakla kalmam, ayn zamanda onlarn
ekonomik bakmdan da mreffeh ve hayat seviyesi yksek bir yaantya sahip
olmalarn hedeflemiti. Hatta bu sebepledir ki Hristiyanlar almyor ve alveri
yapmyor diye pazar gnne tesadf eden semt pazarnn gnn Cumartesiye
getirmekle onlarn madur olmalarn nlemeye gayret ediyordu
389
.
Ceza hukuku; slm hukukuna gre, zimmnin haklarna dokunanlar sularna gre
cezalandrlrlard. slm ceza hukukunun belirlemi olduu hadd, ksas, diyet ve tazr
cezalar, ilenen sua gre uygulanr ve suluya bunun dnda baka bir ceza
verilmezdi
390
.
Osmanl imparatorluunda, ilenen bir sutan dolay verilen cezalar iki ana
grupta toplanabilir. Birincisi ekil ve miktarlar nceden belirlenmi olan siyset (hadd,

383
384
Kk, Agm, s.209.
385
386
387
388
Kk, Agm, s.210.
389
390
Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayr-i mslimler, s.186.
79

ksas, diyet) cezalar, ikincisi ise yargcn takdirine braklm olan tazr cezalardr.
Siyset, en genel anlamda ar sulardan dolay verilen cezadr. Bu, lm cezas
verilerek de lm cezas verilmeden de uygulanabilirdi. lm cezas verildii
durumlarda buna Siyseten katl denirdi ki, idam ve ksas bu tr cezalar arasnda idi.
Osmanl mparatorluunda siyseten katl konusunda Mslman halk ile gayr-i mslim
halk arasnda bir fark yoktu. Mslmanlar irtidd etmedike, gayr-i mslimlerin de
zimmet balar bozulmadka siyseten katlin normal hkmleri her iki topluma eit
olarak uygulanrd
391
.
Yargcn takdirine braklan tazr cezalarnn kannnmelerde ve fermanlarda
ekil ve miktarlar gsterilmemitir. zellikle kk sular iin verilen bu ceza, dayak
(falaka), tehir, azarlama ve hatta srgn cezalardr. Siyset cezalarnda olduu gibi
tazr cezalarnda da Mslim ve gayr-i mslim ayrm yaplmaz, herkese eit
davranlrd. Ancak ceza verilen kiinin maddi durumu ile ilgili farkllk vard. Mesel,
Fatih kannamesinin kann- mzevvec-i gebran bahsinde ve urub ba yarmak ve
kl, bak ve ziyan ve gayr nizalu nesnelerdenki kad katnda sabit ola, baylk ve
yohsullukda Mslmanlar kanluuna nazar oluna, ann nsf hkm ola, ta ki
harcgzrlar zay olmaya kaydyla bu farkllk ortaya konulmutur. Keza, Yeni-il
Kannunda da benzer bir hkm vardr. ve amme-i memlik-i mahrusede cinyt
mukabelesinde vaz olunan cerim-i marfe kefereden sdr olsa her itibar ile
mslmandan alnanun nsf alnmak kann- mukannen iken deter-i sbkda meskt-n-
anh olmakla kefereden dahi mslmandan alnan kadar belki kfr sebebile muhn ve
makhur olub mdafaaya kadir olmad in daha ziyde alnmak dahi vkolur imi
Taife-i mezbre bu cihetden mzayaka beyn itmein bu bbda anlarn husslarnda
dahi syir memlik-i mahrsede cri olan kann icr olunmak vilyet-i mezbrenin
enlenmesine ve bdanlna sebeb mlhaza oldu bisden ol vehile takyid olnd ki
nsfdan ziydeye teaddi ve tecavz olnmaya
392

Hrszlk sularndan pek ounda gayr-i mslimlere verilen cezalar
Mslmanlara verilen cezalarla benzerlik gstermektedir. Kaz, tavuk, rdek, at, nacak
veya destar alan dini ne olursa olsun ayn cezaya arptrlr. Nitekim, Kanni
Kannamesinde bununla ilgili Eer yancuk veya destr ogurlasa elin kesmel olmaya
kad ta zir ura Aa bana bir Ake crm alna, Eer kaz ya da rdek ogurlasa kad

391
392
80

tazir ura iki agaca bir ake crm alna hkm yer alr. Bununla bereber yoldan
geerken ekmek ve yourt alan gayr-i mslim ayn suu ileyen Mslmann verdii
cezann yarsn vermekle mkellef tutulmutur. Eer yoldan geerken yogurt ve etmek
alsa kad dede tazir ide aa bana bir ake crm alna
393

Gayr-i mslimlere verilecek cezalarla ilgili olarak Mhimme defterlerinde pek
ok kayt bulunmaktadr. Mesel, 11 Cemaziyelevvel 973 (4 Aralk 1565) tarihinde
skp Beyine ve Pirlepe kadsna gnderilen bir hkmde; Yaptklar ktlklerden
dolay halkn ayaklanmasna sebep olan ve yakalanarak iledikleri sulara gre siyset
ya da krek cezas ile cezalandrlmalar emredilen ancak firar ettikleri iin
yakalanamayan ve daha sonra da Sancakbeyi veysin baka sancaa tayin
edilmesinden dolay cezalandrlamayan zmmilerin mutlaka yakalanarak iledikleri
sulara grev birkann siyset olunmas, birkann da kree konulmak zere
Dergh- muallya gnderilemesi denilmektedir
394
.
Mesel, Zimmlerin ceza hukukuyla ilgili olarak Mhimme Defterlerinde yzlerce
kayt vardr. Bunlar yukardan beri anlatlmaya allan esaslar iinde ortaya km
olaylardr. Bir fikir vermek zere bunlardan bir ka rnek gsterilebilir. Mesel siyset
cezas verilenler: Kiliseli kynden Mustafa nn atn alan Kosta olu Dimoya Edirne
kadsnn sicili zerine ve Ayasaa yaknlarnda olan bir dada Yaniyi haksz yere
ldrdn itiraf eden Manola, Haslar kadsnn sicili zerine siyset cezas
verilmitir. Tekirda kazasna bal deniz kenarnda olan dalyanlar, Andrga (Andrea?)
bin Filoka ve Yani bin Dimo adndaki gayr-i mslimler geceleyin basp, ieridekilerin
eyalarn alarak kendilerini dvp kamtr. Daha sonra sulular yakalanm ve siyset
olunmas iin Silivri kadsna hkm yazlmtr. stanbul haslarna bal ncirli, Soanl
ve Bilance kyleri arasnda ldrlen Zimmnin katillerinden birine siyset cezas
verilmitir Yine bir Mhimme kaydna gre Peygambere (Hz. Muhammed) sven bir
keiin siyseten katledilmesi iin Diyarbakr beylerbeyine ve kadsn hkm
yazlmtr
395
.
Siyset cezasnn en arlarndan olan kree konmak la ilgili sular da az
deildir. Mesel, hassa avularndan Mustafa, bir bostanda aka arap ien iki

393
Barkan Kannlar, s.389, 390.
394
BA, MD 5, hnr. 620, s.30
395
81

Zimmyi yakalayp mahkemeye getirmi ve sanklar sularn itiraf ettiklerinden
kendilerine krek cezas verilmitir
396
.

1.5.ehirli Halkn Ekonomik Faaliyetleri
1.5.1.ehirli Mslim halkn ekonomik faaliyetleri
ehirdeki ekonomik faaliyetler deerlendirildiinde, ticaret ve imalt
faaliyetlerinin n plana kt, bunlar ziraatn takip ettii grlmektedir. Blgesel
pazarn kurulduu ve eitli ticar faaliyetlerin yrtld yegne yer olmas
dolaysyla ticaret, ehrin gelirleri arasnda nemli yer tutmaktadr. Ziraat gelirleri arka
sralarda yer almakla birlikte, Karahisar rneinde olduu gibi kimi ehirler, zira-
ehir zellii gstermektedir. malat, ticaret ve sanayi faaliyetlerden elde edilen
gelirler dikkate deerdir.
Osmanl ehirlerinde imalat sektrnn olduka gelimi olduu grlmektedir.
Osmanl tahrir defterlerine kaydedilen imalat sektrnn bel kemiini oluturan
boyahneden emhneye kadar btn sanayi tesisleri; dokumaclk, boyaclk, frnclk,
tuzculuk, demircilik, mlekilik, dericilik, bennalk, aa iletmecilii, camclk,
deirmencilik, kasaplk gibi i kollar Osmanl ehirlerinin pek ounda grlr.
ehir halk bu tr tesislerde alan ve retim yapan kimselerdir.

1.5.2.ehirli gayr- mslim halkn ekonomik faaliyetleri
Osmanllarn devlet politikas Mslim, gayr-i mslim herkesi retime katk
yapmas ynndeydi. Bunun iin gayr-i mslimler herhangi bir kstlama olmakszn her
trl meslei icr edebilir, ekonomik faaliyette bulunabilirdi. Gayr-i mslimlerin en ok
rabet ettikleri meslekler; hekimlik, sarraflk, kuyumculuk, mimarlk, tccarlk ve dier
el sanatlaryla ilgili ilerdi. Hekimlikte daha ziyade Yahudiler, mimarlkta Rumlar daha
mahirdi. Yahudilerin hekimlik geleneine karlk Rumlarn da kukusuz Bizans
mimarlk gelenei vard. Fakat ne Rum mimarlar, ne de dier gayr-i mslim mimarlar
Osmanl mparatorluunun hibir dneminde Hassa Mimarlar rgtnde ounlukta
olmadklar gibi, Trk mimarlarnn dzeyine eriememiler ve Trk mimarlarnn
yaptklar eserlerle kyaslanabilecek deerde eserler ina edememilerdir
397
.

396
397
82

Gayr-i mslimlerin yapm olduklar en nemli mesleklerden biri de altn
ilemeciliidir. Her ne kadar altn ilemeceliinde ve satmnda Ermeniler n planda
kmlarsa da Rum ve Yahudi toplumu da bu meslee olduka rabet etmitir.
Osmanl dneminde gayr-i mslimlerin alt dier bir meslek grubu her trl
maln alm satmn yapld tccarlk, gmrklk ve mltezimliktir. Bu ilerde
Yahudiler dier gayr-i mslimlerden daha ileridir. Gayr-i mslimlerin bunlarn dnda
altklar mesleklerden dierleri; madencilik, meyhanecilik, duvarclk, terzilik,
ulhaclk, krklk, arabaclk, balklk, rgatlk, iftilik, hayvanclk, kazanclk,
celeplik, kasaplk, plk ve daha buna benzer gnlk yaamla ilgili ilerdir
398
.

1.6.ehirli Halkn Gndelik Hayat
1.6.1.ehirli Mslim halkn gndelik hayat
Osmanl Devletinde reynn gndelik yaamn ve tm fertlerini kuatm genel
bir sadelik ve arballk hakimdi
399
. Tccarlar hari nemli bir sebep olmadka
seyahat etmezlerdi. Askerlie ve dini kurallara olduka balydlar. Herkesin kaderinin
nceden alnna yazld inancndan hareketle, kanlmaz tehlikelere nclk ederlerdi.
Padiah ordusuyla savaa gitmise, btn halk evlerinde padiah ve askerleri iin dua
eder, oru tutard. Onlar atalarnn kahramanlk hikyelerini dhiyane bir ekilde ilhler
syleyerek ve dualarla anarlard. ehirlerde ve kylerde refah ve bolluk iinde
yaarlard. Konar-gerler ve yar yerleik kyller de olduu gibi baz ehirliler de
(Mesel Tarsus) yaylaya karlard
400
.
Evlenme ve Boanma; Osmanl Trkleri iin evlilik erefli ve yce bir anlam
tard. Evlilik ayn zamanda medeni ve hukuk bir antlama ve taraflarn bozabilecei
bir szlemeydi
401
. Evlilik szlemesi bir neri ve kabul (icab ve kabul) belirten bir ifade
ile gelinin en yakn velisinin (veliyy-i akreb) izni ile geerli olurdu. Ancak veli rza
gstermedike kadnlarn kendilerinden daha aada statdeki kiilerle
evlenemeyeceklerini ifade eden eitlik (kefet) kural vard
402
.

398
399
Erbay Arkboa, XIX. Yzyl stanbulunda Gndelik Hayattan Kesitler, stanbul: ehir ve
Medeniyet, (Haz..Kamil Akar), Klasik Yay., 1.bs., stanbul 2004, ss.273-282, s.275
400
el-Aybet, Glgn; Osmanl Dnyas ve nsanlar, s.118.
401
Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi, (edt. Stefanos Yerasimos), (ev.Ali Berktay), Kitap Yay.,
stanbul 2005, s.67.
402
Fatma ensoy, stanbul Hayatnda Kadnlar, stanbul: ehir ve Medeniyet, (Haz..Kamil Akar),
Klasik Yay., 1.bs., stanbul 2004, s.290.
83

Bir kzla geleneklere uygun ekilde evlenmek isteyen damat aday evlenmeden
nce evlenecei kz gremezdi. Bunun iin ailesine veya evli erkek arkadalarna
evlenmek istediini anlatr ve onlarn tavsiyesine gre kiminle evleneceini
kararlatrrd. Evlenme iin etkinlikler ve geleneklere gre usul erkein adna kendi
ailesindeki kadnlar tarafndan hazrlanrd. Genellikle onlar gelinin anne ve babasn
ziyaret ederler ve erkein evlenme isteini bildirirlerdi. Bundan sonra anne ve baba
damat adayn uygun grrlerse kzlarna durumu aarlar ve rzasn sorarlard. Kz
damat adayn grmek isterse onun grebilecei bir yere damat aday kzn ailesi
tarafndan artlrd
403
.
Dn kararn verildikten sonra dnden nce kad ve iki ahit nnde her iki
tarafn birbirlerine verdikleri evlilik szyle beraber kadna, kocas onu boadnda
veya kocasnn lmnde verilecek para miktar veya mlk yazlrd. Mehr denilen
para miktar iki bin akayla on iki bin aka arasnda veya bin altn veya be bin filori
arasndayd. Kanna gre yaplan bu yazl antlama srasnda evlenecek kzdan resm-i
arusane denilen evlenme vergisi alnrd. Bu vergi evlenecek kzn veya kadnn maddi
durumuna uygun olarak belirlenmiti
404
.
Dn gn gelin byk bir rt rtnerek ata biner, bir glgelik altnda, bir ok
kadnn ve kocann hali vaktine bal olarak birka esirin eliinde sokakler dolard.
Ard sra kadn ve erkek algclar trene elik ederdi. Dn alaynn peinde gelinin
eyizi tanrd. Tren ana, baba ve dostlar nnde yapldktan sonra btn gn enlik
iinde danslar edilir, kuklalar seyredilirdi
405
.
Bu meru evlenmelerden baka cariye veya halayk denilen satn alnm kle
kadnlar hr erkeklerle evlendirilirdi. Cariyeden doan ocukta dier evliliklerden
doan ocuklar gibi meru kabul edilir ve yasal haklara sahip olurdu. Osmanl
toplumunda erkekler, kannen birden fazla kadnla evlenmeye izin verilmi olmalarna
ramen genellikle bir kadnla evlenirler veya en fazla iki zevce alrlard
406
.
Osmanl toplumunda koca mahkemeye bavurmadan karsn boamak hakkna
sahipti. Byle olmakla beraber genellikle kadn ve erkek arasnda anlamazlk ve
geimsizlik varsa kad nnde boanmann sebepleri sylenir ve kaydedilirdi. Kadnn

403
lber Ortayl, Anadoluda XVI. Yzylda Evlilik likileri zerine Gzlemler, Osmanl Aratrmalar I, (Edt:
Halil nalck, Nejat Gyn), stanbul 1980, s.38.
404
Ortayl, Anadoluda XVI. Yzylda Evlilik likileri zerine Gzlemler, s.38.
405
Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi, s.68
406
84

bu durumda boanmas ancak kocasnn rzasyla mmkn olabilirdi. Koca rza
gstermezse kadn boanm saylmazd. Byle bir boanmada kadn mehr-i
muaccelden vazgeerdi, Sadece bedel-i hul denilen bir miktar para veya mlk
kocas tarafndan kadna verilirdi. Boanan kadn ay sonra yeniden evlenebilirdi. Bu
ay bekleme sresince koca karsna nafaka derdi. Doan ocuk genellikle babaya
verilirdi. Boanmada ocuklar annede kalyorsa koca ocuklar iin de nafaka derdi.
Nafakann miktar mahkemede tayin edilirdi. Belgelere gre tayin edilen nafaka gnlk
iki akayla yirmi aka arasndayd
407
. Nafaka srf boanma halinde deil, ein evi terk
etmesi veya masraflar karlamamas halinde zevcenin mahkemeye mracat zerine
balanmaktayd. Koca, karsn boadktan sonra onunla yeniden evlenebilirdi. Kanna
gre, ilk evlenmede olduu gibi nikah vergisini demekle ykmlyd
408
. Boanma
durumunda eer kocann hakl nedenleri varsa nafaka demez ancak hakl deilse
nafakay demek ve ocuklar beslemek zorundadr
409
.
lm durumunda ise taraflardan koca lrse kadndlar yalnzca nafaka
alabilirlerdi. Anneleri len ocuklar babalarnn nafaklarn demek zorunda
brakabilirlerdi.
Erkek-Kadn likileri: Ailede kadnlar kocalarna sayg gsterirler ve gnlk
yaamlarnda buna gre hareket ederlerdi. Kadnlar pek seyrek sokaa kmakla beraber
birka gnlgne akraba ve ailelerini ziyarete gidebilirlerdi. Ancak Perembe gecesine
kadar evlerine dnmeleri adetti. Osmanl toplumunda hafta sonu tatili perembe
gecesinden cuma gecesine kadar srdnden kadn hafta sonu evinde bulunmalyd.
Kadn ailesinin ziyaretine gidemedii zaman, kadnn anne ve babas cuma gn
kzlarn grmeye gelirlerdi. Damat istemese de anne ve babann her cuma kzlarn
grmeye haklar vard. Evli kadnlar aile ziyaretinden baka yakn ky ve kasabalara
veya bir mahalleye gezintiye gidebilirlerdi. Hac iin kadna kocas refakat edemiyorsa
kadn ailesinden veya yakn akrabasndan bir erkein refakatinde hacca gidebilirdi.
Kadnlar sokaa ktklar zaman uzun ve kapal giysiler giyerler ve yzlerini siyah veya
beyaz bir peeyle gz hizasna kadar rterlerdi. Kadnlara kocalarndan ve babalarndan
ve aile iindeki erkeklerden bakasna gzelliklerini kapamalar dinen emredilmi
olduundan on iki yandan yukar gen kzlar da ayn ekilde rtnrler, babalarndan

407
el-Aybet, Glgn; Osmanl Dnyas ve nsanlar, s.122, 124, 125.
408
409
Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi, s.69

85

ve erkek kardelerinden baka bir erkee grnmezlerdi. Genellikle ehirli kadnlarn
halka ak yerlerde almas grlmemitir. Ancak, evlerindeki atlye veya
tezghlarnda alarak (hal, kilim, yn) retime katkda bulunuyorlard. Kyl ve
konar-ger kadn ise ehirli kadndan farkldr
410
.
Giyim ve Kuam; Mslmanlar uzun elbise giyerlerdi. Payitahtta olsun tarada
olsun elbiselerin biim ve renkleri daima farklyd. Bu farkllk muhtelif konumdaki
insanlar ayrmak iin konan kaidelerden ileri geliyordu. Mesel baa taklan sark
bilhassa resmi memurlar arasnda bu kaidelerin meydana getirdii fark iyice tebarz
ettiriyordu. Askerlerle normal vatandalar arasndaki kyafet ayrl Orhan Gazi
zamannda balamtr. Nitekim, Orhan Gazi 1329 ylnda btn askerlerine niforma ve
beyaz balklar giydirdi. Kanun Sultan Sleymanda devlet memurlarnn ayr bir elbise
ve sark giymelerini usuln devam ettirdi. Bu kurallar sadece msliman ve gayr-i
mslimler arasnda deil lkenin eitli snflar arasnda da farkllamalar meydan
getirmitir. stanbullular ve Avrupa eyletlerinde oturanlarn sar daima mslindendir.
Araplar, Msrllar, Suriyeliler ve ranllar alacal yahut tek renkli bezler kullanlrd.
Kuzey Afrikallar altn tellerle ssl ipek kuma kullanmay tecih ederlerdi. Krm
Tartarlar ise mutlaka astragan bordrl yeil uhadan yaplma balk giyerlerdi. Gayr-i
mslimler ise siyah koyun derisinden bir balk veya koyu renkli kumatan yaplm bir
balk giymek zorundaydlar. Msr, Suriye ve Asya eyletleinde kuma balk yaygnd.
Ege sahilerinde ve adalarnda krmz veya beyaz kumatan balk giyerlerdi
411
.
Trkler ayakkablarnn rengiyle de dier milletlerden ayrlrd. Ulemann dnda
herkes sar deriden yaplma ayakkab giyerdi. Ulemann pabucu koyu mavi asker
snfn krmz, gayr-i mslimlerin ise siyaht
412
.
Mslman halkn stanbulda ve Avrupa eyaletlerinde yaayanlarn sar daima
mslindendir. Araplar, Msrllar, Suriyeliler ve Asyada alacal yada tek renkli bez
kullanrlar. Gayri Mslim halkn ise balklar siyah koyun krknden kalpak denen
bir balk veya koyu renkli kumatan yaplma bir balk giyerlerdi
413
. Mslim
erkeklerin krep, muslin veya ok ince pamukludan yaplan gmlekleri yakaszd ve ayak
bileklerine kadar uzun olan donun zerine derdi. Yine ayak bileklerine kadar uzun
krmz veya meneke rengi kumatan akr denilen bir pantolon ve i gmleginin

410
el-Aybet, Glgn; Osmanl Dnyas ve nsanlar, s.122, 124, 125.
411
412
DOhsson, 18. Yzyl Trkiyesinde rf ve Adetler, (trc. Zerhan Yksel), Tercman 1001 Temel Eser 3, s.79-87.
413
DOhsson, Age, s.83
86

zerine topuklara kadar uzun bir elbise giyilirdi. Bu elbisenin kollar dard ve kol
azlar elin zerini rtecek ekilde yarm oval biimde olurdu. Elbisenin kollar bilekte
dmeyle iliklenir, yakas st ste katlanr ve sol tarafta dmeyle iliklenirdi. Ayrca
bazen bu elbisenin altna ve gmlein zerine, ince ipek astarl, kolsuz, kalaya kadar
uzun, bir yan dier yann zerine katlanarak soldan iliklenen bir yelek de giyilirdi.
Elbiseler, genellikle altn ve gm dokunmu kumalar (brokad), kadife ve satenden
yaplrd. Dolama denilen Selanik kuma kaftan veya cppe denilen elbisenin
yaplmasnda kullanlrd. Kn ounlukla pamuk astarl kapitone yaplm saten elbise
giyilirdi
414
.
Ankarann tiftik (Ankara keisi) ynnden dokunmu kumalar ancak mevki
sahibi kimseler iin uygundu. Pantolonun bel ksm zerine altn ve gm ilemeli ipek
bir kuak sarlrd. Kuan her iki yannda birer mendille bir ttn kesesi sallanrd.
Kuan i ksmna da para ve lzumlu eyler konulurdu. Kuakta genellikle iki haner
tanrd. Cppe denilen elbisenin kol azlaryla hanerleri altn, gm ve bazen de
kymetli talarla sslyd. Cbbe denilen elbisenin zerine ferace giyilirdi. Bunun
kollar ok geni ve uzundu. Sokaa klrken giyilen bu giysinin ii yazn taftayla kn
samur ve dier eitli krklerle astarlanrd. Siyah renkte makbul bir krk olan samurun
tyleri ok ince ve ok uzundu. Bunlar pahalydlar. Ermin, mavi sansar, Moskova
tilkisiyle astarlanm olanlar da giyilirdi. Geliri az olanlar feracelerini koyun krkyle
astarladklar olurdu. ounlukla giyilen renk mor meneke rengiydi. Osmanl
toplumunda ancak Peygamber soyundan geldii bilinen kimselerin yeil renkte giysiler
giydiklerini, hele bir Hristiyann yeil renkte bir giysiyle dolamasn katiyyen
affedilmezdi. Altn ve gm ilemeli kumatan cppe ve feraceler ancak nemli
gnlerde, dnlerde ve resmi trenlerde giyilirdi. Devletin ileri gelenleri dahi nemli
gnler dnda sade kumalardan dikilmi elbiseler giyerlerdi. Bunun nedeni Ebussuud
Efendi fetvalarnda yazdna gre; altn ve gm ilemeli kumalar ve ipein
erkeklere dinen yasak olmasyd
415
.
Mslman erkeklerin gayr-i mslim erkekleri gibi giyinmeleri sutu. Nitekim, 26
ubat 1556 tarihli bir hkmde, Mslman bir gece kfir suretine girip apka ve
kfr libasyla hrszlk yaparlarken kol gezen aa blkba Sleyman tarafndan

414
el-Aybet, Glgn; Osmanl Dnyas ve nsanlar, s.133135; Fatma ensoy, stanbul Hayatnda
Kadnlar, s.299.
415
87

yakalanm ve sulular Yenieri aasna teslim edilmi, daha sonra idam cezasyla
cezalandrlmlardr. Bu kayttaki kfir suretine girmek, apka ve kfir libas
giymek deyimlerinden, Mslmanlarn, gayr-i mslimlere zg giyim iinde
dolamalarnn su sayld anlalmaktadr
416
. Ayn ekilde Gayr- Mslimlerin slm
kyafetinde gezmeleri F 20 C 985 (1577)de stanbul kadsna gnderilen hkm de
grld zere yasak edilmitir. Hliya mahrusei mezburede sakin Yehudi ve nasr
tayifesi libaslarn ve dlbendlerin ve babularn kadimeden giyegeldikleri zre
giymeyb hazr libaslar giyb ve ince dlbendleri boyadub sarnub ve dlbendlerin
grde idb ve bamaklar dahi bazsnn beyaz ve bazsnn al renkde olub ehli islma
mabih envai etvar ve evzalar oldu ilm olundu. mdi bu husus mukaddema dahi
ferman erifle men ve ref olundu.mdi bu husus mukaddema dahi ferman erifle men
ve ref olmu imi. Hl dahi Yehudi ve kefere tayifesi vechi meruh zre libas giyb ve
dlbend sarnub ve bamak giydiklerine asla rzay erifim yokdur
417
.
Osmanl kadnlar ise giyim kuam bakmndan grkemliydiler. alvarlar
erkeklerine benzer, pantolon gibi topua kadar iner ve bunun altnda maroken patik
giyilirdi. alvarlra mevsime, kiilerin hali vaktine gre kuma, kadife, saten, brokar
veya kei klndan (sof) yada bez malzemedem yaplrd
418
. Gmlekleri genellikle ok
ince ipekten ve izgili olurdu. akrlar da pahal bir kumatand. Kaftan veya elbiseleri
ounlukla altn veya gm ilemeli brokardan yaplrd. Kaftan nde iri inci veya
elmas dmeyle iliklenirdi. Omuzlar tamamen rten bu giysi gste derin kesimliydi.
Vcuda ok sk oturan izgili veya iekli ince gmlek kaftann ak brakt gs
rter, bylelikle kaftann yaka evresinde gmlek ksmen grnrd. Belde ounlukla
deriden yaplm, kymetli talarla veya altn ve gm ilemeli bir kemer vard. Sokaa
ktklar zaman siyah, mor veya krmz bir ferace giyerlerdi.Devety, kadife veya
benzer bir kumatan yaplm bu giysinin kollar bileklere kadar uzun ve dard. Kn
ermin veya samurla astarlanmt. Hanmlar bu mantoyu kymetli bir krk olan kuzey
samuruyla astarlatrlard. stanbul kadnlar uzun ferace giyerler, balarna tlbentle
Selamiye diba denilen bir balk giyerlerdi
419
.
Kadnlarn evde balarna giydikleri ssl hotoz veya ensede toplanan bartleri
veya trbanlar giyimlerinin en muhteem yanyd. Evde hanmlar uzun sekiz paral

416
417
Refik, Onaltnc Asrda stanbul Hayat (1153-1591), s.51.
418
Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi, s.69.
419
el-Aybet, Osmanl Dnyas ve nsanlar, s.137-140.
88

uzun sekiz paral ular yuvarlak kesimli kadife veya brokardan ba saran bir rt
giyerlerdi. Kadnlar sokakta ayakkab olarak ayaklarna (burnu ve kesi) iyi
demirlenmi mavi, sar veya krmz renklerde potin giyerlerdi. Cornelius de Bruyn
1678de stanbullu hanmlarnn giyinilerindeki zerafet ve kla hayranln dile
getirmitir
420
.
Sofra; Osmanllar genellikle deriden, tahtadan veya bakrdan yaplm sofra denen
bir tepsi zerinde yemek yerlerdi. Tahta veya ahap siniler kullanrlard. Kapkacak
genellikle kalaylanm bakrdan oluurdu. Zengin olanlar bu bakr kaplardan gsterili
birka tanesini altnla kaplatr ve stlerine isimlerini yazdrrlard. Yemek ou zaman
ortadaki kaptan yenirdi. Kahve ise ayr iilirdi. Bunun iin madeni zarflar iindeki
fincanlar kullanlrd. Kahve fincanlar Ktahya inisinden yaplrd. in porselenini
tercih edilirdi
421

Yemekler; Osmanl halk sebze, meyve, et, hamur ileri ve st mamullerinden
bolca istifade ederlerdi. Hamur ilerinden brek, et, pilav, mkla, aur a, salata
422
en
ok sevilen balca yemeklerdi. Pilav, et suyu veya tavuk suyuyla olduu gibi tereya
ve sadece suyla da piirilirdi. Pilav zerine ounlukla yourt konur, renk vermesi iin
de safran ilave edilirdi. Bazen pekmez de konduu olurdu. Pilava tat vermesi iin
karabiber ekilir stne iyice pimi, tavuk eti veya birka kk para koyun eti
konurdu. Anadolunun batsnda sebze, dousunda ise et yemekleri yaygndr.
16751676 ylnda ngiliz seyyah George Wheler, Susurlukta bir Trk evinde
misfir kaldklarnda kendilerine akam yemeinde brek ve dolma ikram edildiini
yazar: Bu iki kat hamur iinde ince kylm et, ilik, eker ve ekmek ufayd. Dier
yemek dulma (dolma) kabak iine sosis gibi konulmu et, soan ve baharattan ibretti,
zerine sirkeyle servis yapld. Her iki yemek de pekiyiydi
423
.
Baharatlanm ve kurutulmu dana veya sr etinden yaplan pastrma (basturma)
ve kavurmada ok tketilen yiyeceklerdendi. Bunlar zellikle k iin hazrlanrd. Arap
mutfandan alnan kfte ve baklava Osmanl mutfana girmi ve tercih edilen
yemeklerden olmutur
424
.

420
el-Aybet, Osmanl Dnyas ve nsanlar, s.140.
421
Suraiya Faroqh, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1993, s.176.
422
Gelibolulu Mustafa li, Mevidn-Nefis f Kavidil-Meclis; 16.Yzyl Osmanl mparatorluunda
Gelenekler-Grnekler ve Sosyal Hayat, (ev. Cemil Yener), Hnkr Yay., stanbul 1975, s.126
423
424
89

1.6.2.ehirli gayr- mslim halkn gndelik hayat
Osmanllarn devlet politikas Mslim, gayr-i mslim herkesi retime katk
yapmas ynndeydi. Bunun iin gayr-i mslimler herhangi bir kstlama olmakszn her
trl meslei icr edebilir, ekonomik faaliyette bulunabilirdi. Gayr-i mslimlerin en ok
rabet ettikleri meslekler; hekimlik, sarraflk, kuyumculuk, mimarlk, tccarlk ve dier
el sanatlaryla ilgili ilerdi. Hekimlikte daha ziyade Yahudiler, mimarlkta Rumlar daha
mahirdi. Yahudilerin hekimlik geleneine karlk Rumlarn da kukusuz Bizans
mimarlk gelenei vard. Fakat ne Rum mimarlar, ne de dier gayr-i mslim mimarlar
Osmanl mparatorluunun hibir dneminde Hassa Mimarlar rgtnde ounlukta
olmadklar gibi, Trk mimarlarnn dzeyine eriememiler ve Trk mimarlarnn
yaptklar eserlerle kyaslanabilecek deerde eserler ina edememilerdir
425
.
Gayr-i mslimlerin yapm olduklar en nemli mesleklerden biri de altn
ilemeciliidir. Her ne kadar altn ilemeceliinde ve satmnda Ermeniler n planda
kmlarsa da Rum ve Yahudi toplumu da bu meslee olduka rabet etmitir.
Osmanl dneminde gayr-i mslimlerin alt dier bir meslek grubu her trl
maln alm satmn yapld tccarlk, gmrklk ve mltezimliktir. Bu ilerde
Yahudiler dier gayr-i mslimlerden daha ileridir. Gayr-i mslimlerin bunlarn dnda
altklar mesleklerden dierleri; madencilik, meyhanecilik, duvarclk, terzilik,
ulhaclk, krklk, arabaclk, balklk, rgatlk, iftilik, hayvanclk, kazanclk,
celeplik, kasaplk, plk ve daha buna benzer gnlk yaamla ilgili ilerdir
426
.

1.7.ehirli Muf Rey
Osmanl cemiyetinde teklf-i rfye, avrz veya er vergilerin bazlarn veya
tamamn demekle ykml tutulmayan gruba muf rey denilir. Bunlar esasen
reydan olmakla birlikte, yklendikleri grev itibariyle padiah beratyla reydan
ayrlmlardr. Ancak bu ayrlmalar bila-nihayet deil, grev yaptklar sredir. Beratn
sresi uzatlmad takdirde, grevleri sona erdiinde veya emekli olduklarnda, kisbe
kadir bir i yapmalar durumunda tekrar rey snfna dhil olurlard
427
.

425
426
427
Mirolu, Kemah Sanca ve Erzincan Kazas, s.125; nalck, Osmanllarda Raiyyet Rsmu, s.4954.
90

Osmanl Devletinde vergilerden mufiyette kademe vard; devlet evvela
avrzdan, sonra raiyyet rsmundan ve son olarak er vergilerden mufiyet hakk
verirdi. er vergilerden (r, harc, cizye v.s.) mufiyet fevkalde hallerde yaplrd.
Raiyyet rsmundan fiil asker bir hizmet yklenen rey, muf tutulurdu. En yaygn
mufiyet ise, avrz vergilerinden yaplrd. er vergilerden muf tutulanlar raiyyet
rsmundan ve avrzdan da muf tutulurdu.
Osmanl lkesinde her kentte muflara tesadf edilmektedir. Tahrir defterleri ve
kannnme kaytlarndan ehirlerde yaayan muf zmre mensuplar; imam, mezzin,
hatip, halife-i mcaz, muhasl, ama, malul, reis, mtevelli, trbedr, pirifan, kreki,
sdt, dervi, hddam, fertt, mecnn, abdal, eyh, gaib, mderris, muarrif, duac,
sleha, suf, muallim, k, divne, fakih, eyhzde, ehl-i ilm, fara, ktrm, kethd,
lal, nker, sancak-tarzde, sayyad, silahtarzde, zaviyedar, ahinci, doanc, mtekaid
v.s. olarak tespit edilmitir. rnein Manisa Sancanda bulunan muflarn eitli
tarihlerdeki saylar aadaki tabloda verilmitir.

Tablo 7: Manisa Sancanda Muf Zmreler
Muf zmreler 1531 1575
mm 37 40
Mezzin 10 -
Hatb 2 6
erf 2 7
Ehl-i t 51 29
Muf 20 22
Dervi 24 16
Muhassl 5 40
Sancakbeyi
hddm
2 -
Mall 2 1
Fertt 1 -
Mecnn 1 1
Abdal 1 -
Ama 2 4
Sil 1 1
Pr- fni 11 5
eyh - 1
Sipahi-zde 4 2
Gaib 2 -
Muallim - 1
Kad - 3
Yekn 177 186
Kaynak: Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, TTK, Ankara, 1999, s.57

91

1.8.Osmanl ehirlerinde ktisad Hayat ve Ticaret
1.8.1.Esnaf
Bilindii gibi Osmanl mparatorluunun genel ekonomik yaps tarm,
hayvanclk, ticaret ve sna retime dayaldr. Bu sebeple Osmanl lkesinin hemen her
ehrinde benzer zellikler tayan ekonomik yap grlr. Bu benzerliin olumasnda
ehirleri birbiri ile ilikilendiren yol sisteminin nemli bir rol vardr. Bu yollar
imparatorluun i corafyasn (Avrupa, Asya, Afrika) ve dier lkeler ile irtibatn
salyordu.
Osmanl mparatorluunda bu yollar stanbul merkez olmak zere Anadolu ve
Rumelide sa, sol ve orta kol eklinde ana kol halinde uzanmtr. Bunlar birbirine
tal yollarla balanmtr. Anadoluda sa kol, skdar-Gebze-Akehir-Konya-Adana-
Antakya yolu ile Halep ve am gzerghn takip eden Hac yolunu; Orta kol, skdar-
Gebze-znik-Bolu-Tosya-Merzifon-Tokat-Sivas-Hasan elebi-Malatya-Harput-
Diyarbekir-Nusaybin-Musul-Kerkk gzerghn takiben Badad-Basra yolunu; Sol
kol, orta kola Merzifona kadar ayn gzergh takip edip buradan Ldik-Niksar-
Karahisar- ark-Kelkit-Akale-Erzurum yoluyla Hasan-kaleden bir kol Kars, dier bir
kol ile Tebrize ulard. Rumeli cihetinde ise sa kol stanbuldan Vize-Krklareli-
Prevadi-Karasu-Babada-sak-Akkirman yolu ile zi ve Krma; Orta kol, stanbul-
Silivri-Edirne-Filibe-Sofya-Ni-Yagodina zerinden Belgrada; Sol kol ise, stanbul-
Tekirda-Malkara-Firecik-Dimetoka-Gmlcine-Pravie-Lankaza-Yeniehir (Larissa)-
zdin yolu ile stefe (Tebai)te ulamaktayd. Bu yollar zerinde gvenlii ve
haberlemeyi temin maksadyla 3 saatten 18 saat mesafeye kadar uzaklkta
menzilhneler, derbentler, kervanlar barndran hanlar ve kervansaraylar yaplmt
428
.
Bunlar muhafaza etmek iinde muhtelif blge ahalisini grevlendirmiler ve
teklfi riye ve teklfi kkadan muhaf tutmulardr. Hatta Klek boaz gibi ok
nemli geitlerde grev yapanlar er vergilerden dahi muf tutulmulardr. Nitekim,
1519da Klek Kalesinde grevli gayr-i mslimlerin cizyeden muf tutulduklar
grlmektedir
429
.
Esnaf; Erdoan Meril Trkiye Seluklularnda meslekleri u ekilde tasnif
etmitir;
Giyim-tekstil Sanayi:

428
Halaolu, Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, s.165166.
429
BA, TD 69, s.518; BA, TD 450, s.711.
92

Bezzz, derz, cme-bf, culhe, cllh, nessc, bfende, hulle-bf, duzende,
gzur, hayyt, kassr, kattn, kazzz, kettn, kirbs, kohne-dz, kohne-fur, klh-
dz, pre-dz, penbe-fur, rite-ke/blikci, sakta, sabb, yende, ync, zer-dz
Hayvanclk ve dericilik ile ilgili meslekler; baytar, cellb, oban, debb, mze-
dz, nalband, paln-ger, pstn-dz, ra, rikb-dr, samanc, serrc, seyis,
Gda ile ilgili meslekler; assr, apez, attr, babn, bakkl, balc, berzger, ehl-i
zer, el-zrr, muzari-a, fellh, siybn, biryan-ger, direvende, he-n, gendum-fur,
cev-fur, birinc-fur, habbz, nnb, nn-pez, nan-v, fukki, helva-ger, herrs, incir-
fur, kannd, krende, kassb, sellh, matbah, mve-fur, mcemmid, revvs, sakka,
semmn, ser-pez, sirke-fur, eker-rz, eker-fur, evv, tabbh, tere-fur, tuzcu,
Gnlk hayat-ev eyas ile ilgili meslekler; bgne-ger, yine-ger, yine-ger,
bevvb, billr, derbn, fahhr, ferr, gehvre-ger, hcib, hdim, hallc, hazzf, kze-
ger, fahhr, sebger, kze-fur, kaffl, kufl, kse-ger, ks-ger, lihf-dz, sekkk, seb-
ger, tabak-ger, zeccc, selle-bf, selle, tat-ger,
naat ileri ile ilgili meslekler; benn, mimar, mhendis, ressm, nakk, hattt,
haccr, marangoz, nahhti, demirci, acr, amele, muk, muzdr, gil-endayende, hit-
zen, kriz(kerhiz)ken.
Salk ve temizlik ile ilgili meslekler; yine-dr, fassd, hccm, rek-zen,
germbe-bn, hammm, klhanc, dellk, natur, sabn, hattn, ikeste-bend, kbile,
tabib, hekim, cerrah, dev-sz,
Elence hayat ile ilgili meslekler; canbz, gyende, hAmmr, kval, kasss,
lab, lubat-sz, mr-gr, mashara, mey-fur, muganni(ye), mutrib, shir, sayyd,
sayyd- mhi,
Ticaret hayat ile ilgili meslekler; sevvk, sarrf, telll, tz-pazar,
Silah yapmclar; kemsn-ger, seyyf, siper-ger, imir-ger, tr-tra, zrh-bf, zrh-
ger,
Tama ve ulam ile ilgili meslekler; haml, harbende, kayk, ketibn, mellh,
calc, srbn, uturbn,
Mteferrik meslekler; anbar, ases, erg, darrb, dye, dzd, tarrr, ehl-i nisbet,
fahhm, engit-ger, gassl, gavvs, ged, gr-ken, glb-ger, el-han, hris, nigehbn,
pasbn, harrt, hattb, hizum-ke, hizum-fur, har-ke, hayme-ger, hbr, kabbni,
kallb, keyyl, kan, kenns, kimyger, kimiyai, kuu-bzdr, meremmeti, muarbil,
93

musavvir, mnad, mneccim, nahhs, nahl-bend, nevhager, rehber-klavuz, resen-tb,
rger-ryger, saffr, sil, syy, saykal-saykal-ger, suzen-ger, alvar bend baf, ne-
ger, ie-ger, stad, verrk, zer-ger, zerkb
430

Yukarda bahsedilen esnaf birlikleri Anadolu Seluklular zamanndan balayarak
ftvvet ve ahilik felsefesiyle yorulup Osmanl dneminde birer lonca rgtlenmesi
haline gelmitir
431
. Loncalar hiyerarik bir yapya sahip olup bir kentte ayn meslek
mensuplarnn oluturduu irili ufakl ok sayda lonca bulunabiliyordu. Her loncann,
yelerinin kendi aralarndan setikleri bir kethds vard. Her lonca biriminin
kethdlarnn stnde ehir kethds yer alyordu. Kethdlarn yardmcs
yiitbalard. Bunlar yeleri arasnda hammdde datmn dzenlemekle
grevliydiler. nk temin edilen ham maddelerin lonca yeleri arasnda
dildatlmasna zen gsterilmekteydi. Bu nedenle bir esnafn retim ve servet
ynnden dier yelerden ok farkl bir konuma gelmesi ans yoktu. Yiitbalardan
ayr olarak, lonca ii denetimleri salamak zere gedikler vard
432
.
Osmanl ehirlerinde daha ziyde tarm ve hayvancla dayal bir ekonomik yap
kendini gstemektedir. ehirlerdeki sanayi iletmeleri ve tezghlar yine tarm ve
hayvanclk hammddelerinin ilenmesine yneliktir. Kr kesiminde retilen hammdde
ehre nakledilerek buradaki tezgh ve sanayi tesislerinde ilenmektedir. Mesel, kr
kesiminde beslenen hayvanlarn derileri ehre sevkedilerek debba, haffaf, kefger,
bamak, sara vd. gibi esnaf kollar tarafndan ilenerek mamul hale getirilmektedir.
Yine kr kesiminde retilen pamuk, hammdde halinde ehre sevkedilerek buradaki
tezghlarda nce iplik daha sonra da giyim-kuam ve demelik dokuma haline
getiriliyordu. Keza ereci, ullah, halla gibi meslek erbab tarafndan tezghlarda
ileniyordu. Bylece ehir ile kr kesimi arasnda bir ekonomik rabta kurulmutu.
Osmanllarda esnaf elsanatlar ile uraanlarla, geimlerini mal ve hizmet retimi, alm-
satm ile salayanlara deniyordu.
Seluklu dnemi esnaf birliklerinin devam olan ve genellikle ehir ve kasabalarda
bulunan Osmanl esnaf kurulular, rekabet prensibi yerine karlkl kontrol, ibirlii,

430
Erdoan Meril, Trkiye Seluklularnda Meslekler, TTK Yay., Ankara 2000, s.13-193.
431
Aslan Eren, Osmanl Ekonomisinde Kurumsal Gelimeler, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, c.3,
s.237; Yusuf Ekinci, Ahlik ve Meslek Eitimi, MEB, Ankara 1989, s.9.
432
Eren, Osmanl Ekonomisinde Kurumsal Gelimeler, s.238.
94

dayanma ve yardmlama esasna gre tekilatlanmlard
433
. Ayn meslek ve sanat
erbab bir arada alr ve birbirlerini denetlerdi. Hiyerarik yapda tekilatlanm olan
esnaf sisteminde esnaf eyhi, esnaf kethds, yiitba, usta, kalfa ve rak yer alyordu.
Bunlarn grev yetki, sorumluluk ve haklar geleneklere ve nizmnmelere gre
dzenlenmiti. Sanat renmek iin bir usta yanna rak olarak giren kiinin ustasna
tam anlamyla itaat etmesi ve girdii sanat kolunun geleneklerine uymas artt. raklar
bir tek ustaya bal deillerdi; ancak birliin izni olmadan altklar ustay
terkedemezlerdi. raklk dneminde ihtiyacna gre bir cret alan aday belli bir sre
altktan ve mesleinde ilerleyip kendini ispatladktan sonra kalfala ykseltilirdi.
Kalfal srasnda creti artar, ustasnn emrinde imalthanede retimde bulunur ve
raklara nezaret ederdi. Yine belirli bir sre alp mesleinin inceliklerini iyice
rendikten sonra trenle ustala geerdi. Birlikteki en iyi ustalara ihtiyr denirdi.
Bu srada yeni ustaya yiitbas tarafndan dualarla ed veya petemal kuatlr, usta
olacak kalfann yapt iler ustalara gsterilirdi. Bunlar, ustalar ve zengin esnaf
tarafndan satn alnr, toplanan paralar yeni usta iin bir sermaye olurdu
434
.
Osmanllarda esnaf denilen sanat ehli, devlete ait i ve iyerlerinde alanlarla
serbest alanlar eklinde iki ana ksma ayrlrd. Devlete ait i yerlerinde maa karl
alanlara ehl-i hiref-i hassa denirdi. Devletin bunlar zerinde dorudan, esnaf
teekkllerine ve loncalara bal zel teebbsler zerinde ise dolayl olarak bir kontrol
sistemi vard. Bylece btn esnaf kurulular hammdde temini, imalat, fiyat,
pazarlama gibi retim, fiyat koyma ve sat aamalarnda devletin denetimi altnda
bulunur ve ihtiya annda serbest meslek sahipleri de devlet hizmetine alnabilirdi. Buna
genellikle sava zamanlarnda gda temini, elbise, sava malzemesi yapm ve onarm
gibi ihtiyalarnn karlanmas amacyla bavurulurdu. htiya sebebiyle orduya katlan
ve devlete ait olan atlye ve i yerlerinde istihdam edilen esnafa orducu esnaf
denirdi
435
.
Esnaf birliinin madd ve idar ileriyle kethd urard. Kethdnn esnafn
yolsuzluklara karmasn nlemek, esnaf arasndaki anlamazlklar zm gerektiinde
bunlar kadya veya Divn- Hmayuna iletmek ve esnaf ynetme gibi grevleri vard.

433
Mehmet Gen, "Osmanl mparatorluu'nda Devlet ve Ekonomi", V. Milletler Aras Trkiye Sosyal ve ktisat
Tarihi Kongresi, Tebliler, Ankara 1990, s.72.
434
Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, Kltr ve Turizm Bakanl
Yay., Ankara 1985, s.63-64; Ahmet Kala, Esnaf, TDVA, 11/423-424, s.424.
435
Kala, Agm, s.423-424, Geni bilgi iin bk., Mbahat Ktkolu, Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli
Narh Defteri, Enderun Kitabevi, stanbul 1983.
95

Esnaf kethds, esnaf tarafndan seilir ve kad tarafndan sicile kaydedilirdi. Daha
sonralar bu grev iin hkmetten bert- erif alnmaya balanmtr
436
.
Osmanllarn kuruluundan itibaren ah tekilat ile esnaf tekilt arasnda bir
ilikinin mevcut olduu anlalmaktadr. Ah tekilt iinde yer alan ah baba ve eyh
gibi grevliler, XIX. yzyln ilk yarsna kadar baz esnaf birliklerinin mirleri olarak
mevcudiyetlerini korumulardr. Ancak mirlerin grevleri, nceki yzyllarda olduu
gibi birlikler st bir nitelik tamayp, mensubu olduklar esnaf birliiyle snrlyd.
Bununla birlikte ah baba denilen kii, belirli bir meknda tekilatlanm btn esnaf
birliklerinin stnde yer alyordu. Bu st mir esnaf birlikleri tarafndan seilmekte ve
kadnn ilam zerine devlet bu kiiye berat vermekteydi
437
.
Her esnaf birliinin idare heyeti ayr idi. Birlikten birlie deimekle beraber
eyh, kethd, yiitba, nakib, duac ve ihtiyar ustalarndan oluan heyetin ba eyh
unvanyla anlrd. ounlukla merasim ilerini ve esnaf resim ilerini yrten esnaf
eyhi, esnaf tekilatnn en st noktasnda bulunan kiiydi ve esnafn genel meseleleriyle
ilgileniyordu
438
.
Muhtelif i kollarnda tekilatlanan esnaf birliklerinin, devletle ve birlik iindeki
ilikilerini, retimle ilgili kurallarn belirleyen, geleneklerle, o birlii oluturanlarn
ortaklaa belirledikleri veya devletin koyduu kural ve nizmlard. Bu kural ve
nizmlar, gelenek ve greneklerle birlikte padiah fermanyla da olutulurdu. Nizmn
kideleri kad veya sadrazam tarafndan tespit edilerek padiaha sunulur ve padiahn
onay alndktan sonra buna dair ferman yaynlanrd. Bylece ilgili esnaf grubu bir
nizma tabi olurdu. Bir esnaf grubunun tekilatl bir esnaf birlii haline gelebilmesi iin
ataca ilk adm belirli bir nizma sahip olmakt. Bu da yukarda belirtilen fermanla
olurdu. Ancak yeni grubun retim faaliyetinde bulunabilmesi, faaliyet gsterdii
meknda ayn retimi yapan, ayn tekel haklarn daha nce elde etmi baka bir esnaf
birliinin olmamasna balyd
439
.

436
.Ltfi Barkan, XV. Asrn Sonunda Baz Byk ehirlerde Eya ve Yiyecek Fiyatlarnn Tespit ve Tefti
Hususlarn Tanzim Eden Kannameler, Tarih Vesikalar Dergisi 1/5, (1942), II/7, s.15-40; Osmanllarda narh
messesi narhn tespit ve tatbiki iin bk. Ktkolu, Osmanllarda Narh Messessi ve 1640 tarihli Narh Defteri,
Enderun Kitabevi, stanbul 1983 ; Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants,
Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1985.
437
Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, s.72; Kala, Agm, s.424425.
438
Kala, Agm, s.424.
439
Kala, Agm, s.427.
96

retim ve alma hayatnn organizasyonuyla ilgili kurallarn belirlenmesi
konusunda esnaf birliklerine tannan bir otonomi vard
440
. Ancak bu erevede,
alanlarn ortaya koyduu kural ve nizmlarn genel hukuk ve zabta kurallarna ters
dmemesi gerekiyordu. Bununla birlikte esnafn zerkliine devlet dardan mdahale
edebiliyor ve hammdde temini, bunun mamul hale getirilmesinde uygulanacak
teknikler, retimin kalitesi ve mamuln sat aamalarnda belirleyici olabiliyordu.
Devlet mdahalesinin en nemli arac narh ve narhn tespitiyle, bunun uygulanmas
idi
441
.
Narhla ilgili olarak esnafa, devlet kontrolnde bir nevi serbestlik tannmtr.
Fakat narh ykseltmek iin esnafn geerli olan narh ihll yoluna gidebilmesi, narh
verilen btn mal ve hizmetler iin sz konusu deildi. Zaruri gda maddeleri olan
ekmek, et, her trl kat ve sv yalar, peynir, st, yourt ile bu maddelerin yapmnda
kullanlan rnler iin ktlk ve bolluk zamanlarnda malyet fiyatlarndaki art ve
azala gre narhlar yeniden belirleniyordu. Zir sna ve ticar mallara nisbetle fiyat
hareketlilii yksek olan bu tr gda maddelerinin ktl veya bolluu derhal o maln
fiyatn da etkilemekteydi. Zaruri gda maddelerinin fiyatlandrlmasnda gsterilen bu
hassasiyette gerekli rnn ehre akn temin ile ehirde rne verilen narhn tccar
iin cazip olmas gerekliliinin de pay bykt
442
.
Zaruri gda maddelerine verilen narh ihlal ederek yksek fiyatla mal satan esnaf
muhtekir olarak vasflandrlyor ve idamn da sz konusu olduu ar cezalara
arptrlyordu
443
. Mesel, stanbul Mercanda halka cari dirheme nazaran eksik
dirhemle ekmek satan frnn tezghtar frnn nnde idam edilmi, kaan frn
ustasnn da yakalanp ldrlmesi iin kadlara emir verilmiti
444
.
Gda maddeleri dndaki mal ve hizmetlerle ilgili narhlar ancak yaygn olarak
ihlal edilmeye balandktan sonra yeniden belirleniyordu. Mal ve hizmetin fiyat nce
piyasada oluuyor, daha sonra kad ve ehl-i vukuf toplanp, bu oluan fiyata yakn olan

440
Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, s.72.
441
Kala, Agm, s.424.
442
Kala, Agm, s.424.
443
Ziya Kazc, Osmanllarda htisb Messesesi, Kltr-Basn-Yayn Birlii Yay., stanbul, 1987; .Ltfi Barkan,
XV. Asrn sonunda baz byk ehirlerde eya ve yiyecek fiyatlarnn tespit ve tefti hususlarn tanzim eden
Kannameler, s.15-40; Ktkolu, Osmanllarda Narh Messessi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, 1983.
444
Kala, Agm, s.424.
97

yeni narh belirliyordu. Gda maddelerine verilen narh yl iinde genellikle ayn
kalmakla birlikte bazen deiebilirdi
445
.
mparatorluun bakentinde ve nemli kentlerinde eitli sayda esnaf gruplar
bulunuyordu. Bunlarn balcalar;
Attrlar, Abclar, Aaplar, dcler, Araknclar.
Bakkallar, Baclar, Paaclar, Pastrmaclar, Bezirciler, Berberler, Bezzazlar,
Bakrclar, Boyaclar, Basmaclar, Petemalclar, Pareciler, Bozaclar, Balmumcular,
Barutcular, Brekiler, Bakclar, Burgucular, Boasclar, Pabu Dikicileri.
Cerrah ukaclar, Cevahirciler, akrclar, iz meciler, adrclar, krklar,
iniciler, Camclar, amarclar, Cilhan iekciler.
Doramaclar,
Ekmekiler, iler, Arpaclar, Eyerciler, Otlukcular, Eskiciler, plikiler,
Eeciler, neciler, pekciler, Okular, Afyoncular.
Gazzazler, Gliye Miskciler, Grbalclar
Hasrclar, Helvaclar, Hnnac, Halllar
Kaftanclar, Kavuklar, Kuyumcular, Klkrlar, Kadifeciler, Kazganclar,
Kalieciler, Kantarclar, Kahve dgenler, Kutucular, Kaklar, Kahve-kblar,
Kalayclar, Koaclar, Kassblar, Kuruncular, Kalemtraclar, Kadclar, Kebabclar,
Ketenciler, Keserciler, Keeciler, Krekiler, Kmrcler, Keresteciler
Mcellidler, Mhrcler, Macuncular, Miskiler, Mrekkebiler, Mutafclar,
Mirclar.
Nakkalar, Nalburcular, Nalbandlar, Nalnclar.
Sandalclar, Sorgucular, Sanduklar, Srmakeler, Sahhaflar, Sarklar,
Sabuncular, Sarmsakclar, Saarclar, Simidciler, Sebzeciler, Saralar, Semerciler,
Serserciler, Satlar, Sepetiler, Sirkeciler, Sahtyanclar.
irganclar, erbetciler, ieciler.
Takyeciler, Tavukcular, Tfekiler, Turucular, Telciler, Tavukcular, Taraklar,
Tabibler, Taclar.
Vezneciler,

Yayclar, Yorganclar, Yourtular, Yemiiler, Yamumcular, Yalkclar
Zerreciler, Zihgirciler, Zerkblar
446
;

445
Kala, Agm, s.426.
98

Yukarda isimleri verilen esnaf gruplarnn tamamna yakn payiahtta
grlmektedir. Anadolunun ticar potansiyeli yksek ehirlerinde de pek ok esnaf
grubuna rastlanmaktadr. Mesel Tokatta u esnaf gruplarnn varl tespit edilmitir;
a.Dokumaclkla ilgili esnaf kollar; bezzaz, cullh, hall, hayt, kazzs,
kllahdz, keeci, sofu, ync.
b.Dericilikle ilgili esnaf kollar; debba, haffat, kemerci, knc, mesti, palanc,
postu, sara.
c.Yiyecekle ilgili esnaf kollar; arpac, bakkal, breki, habbz, ikenbeci, kasab,
kebeb, kfteci.
d.Alet imar ile ilgili esnaf kollar; bakrc, kiriii, bak, kalayc, ilingir,
klncc, anak, kreki, kak, eleki, kalburcu, tarak, ineci.
e.Bina-yap ustal ve fiziki gce dayal esnaf kollar; benna, ta, neccr,
nakka, tahtac, dlger.
f.Dier esnaf kollar; asiybi, atarlar, cerrah, hamamc, katip, pazarc, hanc,
muhtesip, kavl, tacir, pehlivn, kuu, vs. eklinde idi
447
.
Adyaman ehrinde de; Cllh, Hallc, Hayt, Takyeci, Mytb Boyac Debba
Sara, Pabuu, Bakkal, Altuncu, Bakc, Kalayc, ilingir, Tarakc, krkc, peki,
Kirii, Yayc, Atr, Ac, Habbz, Kassb, Kebabc, Bac, Brekci, Pekmezci, Bozac,
Helvac, Macuncu, Nalband, Benn, Neccr, Tac, mleki, Harrt, Hamamc,
Dellk, Delll, Kehhl gibi esnaf kollarna rastlanmaktadr
448
.
Esnaf kontrol etmek, i yeri ama ruhsat vermek, ihtisab toplamak, vergileri
toplamak, ihtisap gelirlerini datmak, mrur tezkirelerini vermek, kyafet dzenini
salamak ileri muhtesibin greviydi
449
. Bu nemli grevlerinden dolay Kitb-u
Mesalihde Muhtesiblik ziyde ulu mansbdur; muhesiplie blk halk olmaktan ise
mteferrikalarn eski ihtiyarlarndan hem ehl-i ilm ola, kat cahil olmaya
450
kayd
dlmtr.

446
Hezarfen Hseyin Efendi, Age, s.5354; Meril, Trkiye Seluklularnda Meslekler, s.197206.
447
lhan ahin, Feridun Emecen, XV. Asrn kinci Yarsnda Tokat Esnaf, Osmanl Aratrmalar: VII-VIII,
stanbul 1988, s.287308; Ahmet imirgil, Osmanl Tara Tekilatnda Tokat, stanbul 1991, s.263 (M..
Baslmam Dr. Tezi).
448
Tademir, Age, s.99.
449
Cevdet Sunay, Belediyeciliin Douu Srecinde Osmanl Mrs, Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Dergisi, (3) 2002/1: 113133, s.129, 130; M.Zeki Pakaln, Muhtesib, OTDTS, C.2, s.572; Kazc, Hisbe,
s.144.
450
Ycel, Age, s.114.
99

Merkezi otorite, loncalarn byk kentlerin ve ordunun ihtiyalarnn nemli
ksmn karlamas ve vergi kayna olmas nedeniyle, yaplanmalarna ve
denetimlerine olduka nem vermekteydi. Lonca yelerinin lonca ii ve d haksz
rekabete kar korunmasna zen gsterilmi ve lonca esnafnn hammdde bulmas ve
bedestende yer tutmas alarndan da devletin himayesi sz konusu olmutur
451
.
Lonca yelerininin ihtisaba uygun olmayan uygulamalar muhtesib ve kadlar
tarafndan iddetle cezalandrlmaktayd
452
. retilen rnlerin fiyat kadar kalitesi ile de
ilgilenilmekte ve bylece tketiciler de korunmaya allmakta idi. rnein, pabucu
esnafndan birisinin kaliteyi bozmas durumunda, kethd tarafndan o esnafn rettii
bir pabu, damna aslarak loncay terk etmesi cezas verilebiliyordu
453
.
Lonca organizasyonu ierisinde hem reticiler hem de tketiciler
denetlenmekteydi. Bylece, ihtiya duyulan maln retimi ve fiyat istikrar salanm
oluyordu. Sava, ktlk vs. nedenlerle meydana gelen skntlarda, devlet gerek elindeki
stoklar piyasaya srerek, gerekse baka ehirlerdeki/blgelerdeki ihtiya fazlasn resmi
kararla skntl blgeye ynlendirirdi. Ayn husus, retim fazlas olutuu durumlarda
da geerliydi. ayet potansiyel bir retim fazlas varsa, bu da, daimi olarak belli bir
yne kanalize edilirdi. Devlet, retim fazlasn, ihtiya hissedilen blgelere
gnderilmesini isteyerek veya depolama yntemini kullanarak deerlendirirdi
454
.

1.8.2.Sanayi tesisleri
Osmanl dneminde ehirlerin imalat sektrnde nemli bir gelime kaydedildii
grlmektedir. Osmanl tahrir defterlerinde hemen her ehirde boyahne, emhneye,
debbahne, kasaphne, sabunhne, tahmis, deirmen gibi sna tesislerine
rastlanmaktadr.
Bu sanayi tesislerinin birou Osmanl ncesi Trkiye Seluklular, Akkoyunlular
Memlukller ve Bizanstan etmitir. Osmanl dneminde bu tesisler gelitirilmi ve
yaygnlatrlmtr. Debbahneler lkenin nemli sanayi tesislerinden biridir. stanbul,
Edirne, Kayseri, Ankara, Bursa, Konya gibi ehirler bu konuda ncelie sahiptiler.
ehirde boazlanan veya kr kesiminden gelen hayvan derileri debbahnede
(tabakhne) bir takm kimyasal ilemlere tabi tutulduktan sonra, yaplacak eyann

451
452
453
454
Muhittin Tu, Osmanl ehirlerinin Ticari Potansiyelleri, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, c.3, s.484.
100

cinsine gre renk ve desen kazandrlarak ilenirdi. lenen deriler sahtiyan ve kseleye
evrilerek ilgili derici esnafna satlrd. Bunlarda halkn giydii ark, izme ve papu
gibi mhim eyalar ile hayvan koumlar, eer ve semer gibi pek ok eyi imal
ederlerdi.
lkedeki dier nemli bir sektr dokuma sna idi. Bursa, Ankara, Antep, Tokat,
Kayseri, Diyarbakr, Adana, Malatya gibi ehirler bu sektrde nemli yere sahipti.
Dokuma sanayinde keten, kenevir, pamuk gibi lif bitkilerini ilenir, ynl ve
ipekli kumalar retilirdi. Bursa ipekli ve kadife, Ankara
455
ynl dokuma sanayilerinde
ilerideydi. Lif bitkilerinin ilenmesi Anadolunun pek ok ehrinde yaygnd. Bat, Orta
ve Gneydou Anadolunun ve Suriyenin pamuklu dokumalar olduka tannmt.
stanbul ve Kastamonu evresinde gelimi bir keten dokuma sanayi vard. skdardan
Pendike kadar uzanan topraklarda geni bir keten tarm ve pazarlarda keten alverii
yaplmaktayd. Osmanl lkesine ipek byk lde randan gelmekteydi
456
.
randan gelen ipek hammddesi XVI. yzylda bile nemlidir. XVI. yzyln
ikinci yars iinde Bursada ynl dokuma sanayide kurulmaya balamt.
Dokumaclk gibi boyaclkta da gelimitir. Bursada altn (srma) ve gm telli (sim)
kumalar dokunmaktayd.
Boyahaneler; Dokuma sanayinin yan kolu olan boyahnelerde hemen hemen her
ehirde mevcuttu. pliklerin renklendirilmesi ve kumalarn boyanmas burada
yaplmaktayd. Bir yerdeki boyahnene gelirlerinin durumu oradaki dokuma sanayinin
gelimilii hakknda da bir fikir vermektedir. Dokuma sanayinin i hacminin yksek
olduu yerlerde boyahne gelirlerinin yksek olduu grlmektedir. Mukataa usul ile
iletilen boyahnelerin geneli padiah haslarna tahsis edilmitir
457
.
Anadoluda gelir itibariyle en yksek boyahnelerden birisi Diyarbakrdadir. Bu
boyahnenin geliri 1568de 213,617 akedir. XVI. yzylda dier baz boyahnelerden
Mardinin 113,0000, Tokatn 83.334, Harputun 80.000, Erzincann 64.000,
Ankarann 53.000, Ayntabn 50.000, Kayserinin 45.000, Adana ve Malatyann
35.000, Arapkir, Mara ve orumun 25.000, Kemah ve Bayburdun 20.000, Tarsusun

455
Geni bilgi iin bk. M.Ali Klbay, ehirliler ve Kentler, mge Kitabevi, 2.bs., Ankara 2000, s.111-122
456
Geni bilgi iin bk. Ayn yazar Halil nalck, pek, TDVA, 22/363-365, s.363; nalck, Osmanl mparatorluu
Toplum ve Ekonomi, s.203-222.
457
emigezek gibi baz yerlerde sancak beyi haslar ierisinde gsterilmitir. (M. Ali nal, XVII. Yzylda
emigezek Sanca, TTK, Ankara 1999, s.126).
101

15.000, Hsn- Mansurun 19.000, Sisin 18.0000, Nidenin 16.000, Trabzonun 7.000
ake gelirleri bulunmaktayd
458
.
ehirlerin hemen yaknndaki ve kr kesimindeki kk iletmelerin en mhimi
deirmenlerdir. Tahrir defterlerindeki kaytlar iledikleri mahsle ve faaliyet eitlerine
gre deirmenlerin ding, tahun ve masara gibi gruplara ayrldklarn gstermektedir.
Bu deirmenler, su, yel, hayvan veya insan gcyle ilemektedir. Ding; umumiyetle
eltiin kabuundan ayrlmas, masara; zmn ra haline getirilmesi ve susam
yann karlmas, tahun ise; umumiyetle tahln tlmesi gibi ilerde kullanlrd
459
.
Devlet bu deirmenlerden resmi siyb ad altnda bir vergi alrd.
emhne, kasaphne, sabunhne gibi sanayi tesisleri de Osmanl lkesinde
yaygn bir ekilde bulunmaktadr. Srmakehne ve simkehne tesisleri yalnz stanbul,
Bursa ve Selanikte bulunuyordu.
1.9.ehirli Halkn Eitimi
Eitim ve retime byk nem veren Trk-slam devletleri, Seluklularla
birlikte eitimi kurumsallatrm ve bir gelenek yaratmtr. Bu kurumsal dzen
Osmanllarda da devam etmitir. Bu sreklilik slam dnyasnda yaygn bir ilm
sirklasyon olmasndan kaynaklanmaktadr. Buhra vey Semerkandl bir ilim adam,
Tebriz, Badad, am, Halep, Khire, Bursa, Konya ve stanbul gibi ilim beldelerine
gidebiliyordu. Bu beldelerde ilim evrelerinden ve ynetici snftan ok abuk hsn-i
kabl gryordu. Birok ilim adamnn hkmdar veya yneticilerin yannda
bulunmas, onlara eserler takdim etmeleri bundandr. simleri evrede duyulduunda
etraflarnda bir ilim halkas oluturuyordu. Bulunduklar ehrin nemli medreselerinde
ders veriyorlard. Bunun yan sra, ayn hareketlilik, bunun tersi iin de
szkonusudur
460
. Bu iletiim slm dnyasnn eitim-retim hayatn, yntemini,
kaynaklarn, fikir ve ilim anlayn birbirine yaklatrmtr. slm lkelerinin byk
bir ksmnda eitimde kullanlan klsik kaynaklarn birbirine benzemesi bunun
sonucudur.
slamiyetin eitime verdii nem erevesinde Osmanllar da balangtan
itibaren halkn eitimine byk nem vermilerdir. Osmanllarn eitimden

458
459
460
W. Bardhold, slm Medeniyeti Tarihi [zahlar ksm, M. Fuad Kprlye it], TTK Yay., Ankara 1973, s.32-
33.
102

beklentilerini iki kategoride toplamak mmkndr. Bunlardan birincisi, devlet
ideolojisini benimsemi ve Sultana sadakatle hizmet edecek ynetici zmreyi
yetitirmektir. Bu i, yksek okul olan medreselerde yaplrd. kincisi de dini
inanlarn yaayacak kadar bilgi sahibi ve devlet ve padiaha hizmeti mukaddes bilecek
bir halk kitlesi yaratmaktadr. Bu ikincisinin fiiliyatta devlet ve hanedann mukaddeslii
inancn katiyetle yerletirdii ve gnmzde de devam eden bir gelenek yaratt
aikrdr. Bu eitim mektep, cmi ve tekkelerde yaplrd.
Devlet bu beklentilerini gerekletirmede ok fazla zorlanmamtr. Zir gerek
devlet eliyle, gerek devlet adamlar tarafndan, gerekse gnll hayrseverlerin
oluturduu eitim kurumlar, bu ii yapmada olduka baarl oldular. Yukardaki
lnn oluturduu; medrese, mektep, cmi ve tekke (zaviye) gibi eitim kurumlar
yzyllar boyu eitim faaliyetlerini yrtt. Medreseler daha ziyde ynetici zmreyi
yetitirirken, mektep cmi ve tekke gibi eitim kurumlar salad. Medreseler
umumiyetle ehirler de olup, dierleri her blgeye yaylmt.

1.9.1.lkretim ve mektepler
slm eitim geleneine gre, ocuk eitimi evde balard. ocuk konumaya
baladnda ebeveyn tarafndan kelime-i ehadet retilir, Allahn birlii,
peygamberin kim olduu gibi slamn bir takm temel bilgileri verilirdi. ocuk alt
yana geldiinde dini vecibelerini yerine getirmesi ve gerekli bilgileri almas iin okula
ya da rgn eitime balard.
Osmanllarda ilkretim, ehirde veya kyde bulunan mescid iinde veya mescid
yanndaki bir binada zel yahud genel olmak zere iki tip mektepte yaplyordu.
Bunlardan birisi geimini eitim-retim faaliyetinden kazanmak isteyen muallimler
tarafndan alan zel nitelikli ilkokullard. Burada retmenlik yapanlar, hizmetlerine
karlk ocuklarn okutanlardan belirli bir cret alrlard
461
. kincisi ise cmi iindeki
veya hemen yanndaki genel mekteplerdi. Bu cmi-mektepler sultanlar, devlet adamlar,
varlkl kiiler veya elbirlii yapan halk tarafndan srf Allah rzas iin ina ettirilir,
btn ihtiyalar devlet, bu eserlerin sahiplerince yaplan vakflar veya halk tarafndan

461
Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, Alfa Yay., 8.bs., stanbul 2001, s.78.
103

karlanrd. Bu mekteplere sbyan mektebi, darut-talim, ta mektep, mekteb-i
ibtidaiye veya mahalle mektebi denirdi
462
.
lkretim Program: lkretimden hedeflenen, ocuklarn en uygun usulle iyi
bir ekilde yetimelerini salamak ve onlar faydal birer insan olmaya hazrlamakt. Bu
maksatla edep ve grg kaideleri zerinde hassasiyetle durulur, ocuklara anne-
babalarna itaat etmeleri, iyi alkanlklar edinmeleri ve ktlklerden uzak durmalar
tavsiye edilirdi. Bu okullarn retim program, ilk adm okuma kitab olarak elifba ve
Kuran- Kerim metni zerine toplanmtr. Elifbadan okuma rendikten sonra yazma
geliyordu. Bununla birlikte slamn art, imann art, 32 farz, abdest ve gusl gibi
temel konular retilirdi. Ayrca, peygamberlerle ilgili kssalar ve basit aritmetik
kaideleri renirlerdi. Mektepte ilerleyenler Kurana kar, Kuran- Kerimi
okumaya balard. Bu seviyedekilere ileri seviyede ilmihal bilgileri verilmeye
balanrd. Btn retim program boyunca hafzaya bilhassa nem veriliyordu.
Kz rencilerin durumu: Kz renciler ilkretim safhasnda kendileri iin
gerekli grlen eitime tabi tutuluyorlard. Okuma-yazma ve dini ilmihal bilgiler
veriliyordu. Ancak medrese gibi daha ileri seviyede eitim pek dnlmemitir. Ancak
Sultanlarn kzlar Topkap Saraynda hkmdar hocalar, ileri devlet adamlarnn veya
varlkl ailelerin kzlar da kendi konaklarnda zel mrebbiyelerden yksek derecede
eitim almlardr.
lkokul retmenleri: lkokullarda muallim veya ald ilahiyat tahsili
dolaysyla fakh adyla vazife gren retmenlerde, gzel ahlak sahibi, ilim ve amel
bakmndan ehil kimseler olmalar artlar aranrd. Memluk sahasnn nemli bilim
adamlarndan bnl-Uhuvve bu artlar hakknda yle demektedir; Muallimin ehl-i
salah kiilerden, gvenilir, iffet sahibi, hafz- Kuran, gzel yaz yazan ve hesab iyi
bilen biri olmas art koulurdu. Onun evli olmas tercih edilir, gzel ahlak ve
dindarlyla tannm, ok yal olanlar hari, bekrlarn ocuklar okutmak iin
mektep amasna izin verilmezdi. Bununla birlikte, muallimlik izni, ancak ehliyetinin
kesin olarak bilinmesi ve gvenilir kimselerin tezkiyesi artyla verilirdi Muallimlerde
bulunmas gereken bu artlar ou kere mektepler iin hazrlanan vakfiyelerde de yer

462
Fatma ensoy, stanbul Hayatnda Kadnlar, stanbul: ehir ve Medeniyet, (Haz..Kamil Akar),
Klasik Yay., 1.bs., stanbul 2004, s.283
104

alrd. Mekteplerde alan dier grevliler iin de gzel ahlak sahibi olma artlar
aranrd
463
.
Fatih Sultan Mehmed, sbyan mektebi muallimi olmak isteyenler iin Eyp ve
Ayasofya medreslerinde farkl program uygulatmtr. Muallim adaylarna; Arapa, sarf
ve nahiv, edebiyat, mantk, adab- mubahase, usul-i tedris, mnakaal akaid (ilm-i
kelam), riyaziyat (hendese ve heyet), corafya ve tarih dersleri verilmitir
464
.
Eitime balama ya ve sresi: Zorunlu olmayan mekteplere balama ya yedi
olmakla birlikte, ailelerin pek ou 5-6 yalarndaki kz ve erkek ocuklarn da
gnderirlerdi. Baz okullara sadece erkek renciler alnyordu. Mesel, II.Byezide ait
bir vakfiyede otuz nefer olanck ifadesinden yanlzca erkek ocuklarn alnd
anlalmaktadr. retim sresi, ocuun kabiliyetine gre deimekle beraber ergenlik
yana ulaanlarn iliii kesilirdi. Ancak, hafzlklarn tamamlamak gibi zel bir
durumu olanlara bir sre daha devam izni verilirdi. Ayrca her mektebe devam edecek
rencilerin azami says vakfiyelere yazlrd.
Mektep al, halk arasnda min alay denilen ve hoca ve mektep
ocuklarnn katld ilahiler sylenerek yaplan bir yryle yaplrd. Baz
mekteplerde altan sonra ocuklara elbise ve yiyecek verilirdi. Ayrca, bayramlarda
rencilere okuma isteklerinin artmas iin vakf gelirlerinden giyecek, para kesesi
ve hediye verilirdi
465
.
Eitim saatleri, tatil ve mezuniyet: Mekteplerde gnlk program gnein
domasndan itibaren balar ve ikindiye kadar devam ederdi. Cuma gnleriyle dini
bayramlardan nce ve sonra birka gn resmi tatil olurdu. Mekteplerde hafzln
tamamlayanlar iin grkemli Hatim merasimleri yaplr, gzel bir ekilde giydirilen
hafzlar, en gzel ekilde sslenmi atlara bindirilerek ehrin caddelerinde dolatrlrd.
Bu mektepleri baaryla tamamlayanlarn nemli bir ksm, st seviyedeki eitim-
retim kurumlar olan medreselere devam ederdi.

463
smail Yiit, Memlkler Dnemi (1250-1517) lm Hareketine Genel Bir Bak, Trkler, Ankara 2002, Yeni
Trkiye Yay., c.5, s.749.
464
Akyz, Age, s.82.
465
Akyz, Agm, s.79.
105

1.9.2.Yksek retim ve medreseler
Osmanl medreseleri, slm eitim tarihi iinde mstesna bir yeri olan orta ve
yksek tahsili gerekletiren messeselerdi
466
. lkretim gren veya o seviyede zel
eitim grm olan kimseler, medreselere giderek muayyen hocalardan bir program
dhilinde belirlenmi dersleri alrlard. Osmanl medreseleri, devletin ideolojisini ve
snni karakteri gelitiren, devletin ihtiya duyduu elemanlar yetitiren ve lkenin din
karakterli kltrn yaratan bir eitim ve retim kuruluuydu.
Osmanl medreseleri, Seluklu, Eyyub ve Memlk gibi Trk-slam devletlerinin
medrese geleneinin devamdr. Bu gelenein temeli, bata fkh ilmi olmak zere din
ilimler ve Arap dili retimine dayanyordu. Osmanllar iin fkh birinci derecede
nemliydi. nk, II. Byezid devrinden itibaren bagsteren Safevi tehdidine kar
ehl-i snnet dncesini (fkhn) savunmak ve yaymak iin medreselere zel bir grev
yklenmiti. I.Selim ve I.Sleyman devirlerinde tehdidin iddetine gre medreselerin
fonksiyonu daha da artrlm ve Safevi Devletinin tarih sahnesinden silindii XVIII.
asr ortalarna kadar bu sre devam etmitir. Osmanllarn hkim olduu corafyann
zelliine gre snni mezhepleri temsil eden medreselere arlk verilmitir.
mparatorluun Rumeli, Anadolu, Kuzey Karadeniz corafyasnda Hanef, Suriye ve
Msr ile dier Afrika lkelerinde drt mezhep zerine medreseler alm veya
Seluklular, Zengiler, Eyybiler ve Memlklerden devralnan am, Halep, Badat,
Kahire gibi medreseler devam ettirilmitir. stanbul, Edirne, Bursa, Konya, Erzurum
medreselerinde genellikle Hanefi, bununla birlikte dier mezheplere, am ve Kahirede
de afi, Malik, Hanef ve Hanbel mezheplere mensup medreseler bulunuyordu.
Medreseler mahalli veya blgesel nitelikli olup, sadece kendi evrelerinde
muhtelif kasaba, kaza ve dier ehirlerden gelenlere eitim renim vermemi, ayn
zamanda henz yerleik ehir yaamna tam olarak gememi olan blgelerindeki
muhtelif airetlerin bugn heteredoks slm temsil ettii dnlen Trkmen boy ve
kabilelerine de eitimretim imkn salamtr
467
.
Medreselerin inas ve vakflar: Osmanl medreselerinde eitimin bir snf ve
zmre imtiyaz haline gelmemesi ve toplumda sosyal adletin, fertler arasnda frsat ve
imkn eitliinin salamak iin, parasz eitim yaplrd. renci ve hocalarn

466
Geni bilgi iin bk. Ziya Kazc, Osmanl Eitim ve retim Sisteminde Genel Medreseler, Osmanl, Yeni
Trkiye Yay., Ankara 1999, c.5, s.164.
467
Ahmet Cihan, Osmanl Medreselerinde Sosyal Hayat, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, c.5, s.176;
Mehmet pirli, Mderris, TDVA, 31/468, 468-470.
106

masraflarn vakflar veya hayrsever zenginler karlard. Bylece eitim ve retimin
finansman iinde devletin yk mmkn mertebe hafif tutulmu olurdu.
slm dnyasnn genelinde grlen mutad usul gerei Osmanl medreseleri de
varlkl hayrsever ahslar tarafndan tesis edilmi ve yaamas iin vakflar
kurulmutur. Bunda en etkin isimler tabi olarak sultanlar olmutur. Osmanllarn ilk
medresesi 1330da znikin fethini mteakip Orhan Gazi tarafndan burada almtr.
Bu medreseyi mteakip, I.Murad, I.Byezid, I.Mehmed ve II.Murad Bursa ve Edirnede
medreseler yaptrmlardr. Osmanllarn en mehur medreseleri, II.Mehmedin Sahn-
Seman ve I.Sleymann Sahn- Sleymaniye medreseleriydi. Sultanlarn yan sra Lala
ahin Paa, andarl Ali Paa, Gliek Hatun, Eyne Bey, Hac vaz Paa, Merzifonlu
Mustafa Paa, Kprl Mehmed Paa, Atik Valide Sultan, Turhan Sultan gibi devlet
adamlar, padiah anneleri ve hayrseverler de medreseler yaptrmlardr. Daha sonraki
dnemlerde de lkenin muhtelif blgelerinde pek ok medrese ina edilmitir
468
.
Medrese yaptran Sultan veya hayrsever, medreseye tahsis ettii gelirleri
vakfiyesinde belirler ve vakfn idaresi mtevelliye verilirdi. II. Mahmud dneminde
vakflarn idaresi Evkf- Hmyn Nezaretine brakld. Mderrislerin medrese ve
cmi vakflarndan mhim miktarda gelirleri vard. Bunlara bayramlarda, ramazan
aynda ve sair mbarek gecelerde Sultan tarafndan hediye ve yiyecek gibi eyler
verilirdi.
Medrese hocalar ve rencileri: Osmanl medreselerinde retmenlik
makamnda mderris denilen retici bulunurdu. Mderrisin yannda mfid
(Doent; derece itibariyle muidden yksek olan mfid, mderrisin okuttuu derste
ehemmiyetli bir bahis veya mesele varsa, o konuyu mderristen sonra talebeye
aklard) ve mud (Asistan; mderrisin yardmcs ve verdii dersi rencilere tekrar
ettiriciydi. Bir mderris herhangi bir sebeple medreseden ayrld zaman, beratl
muidleri mderris namzedi olarak deftere kayt olunurlard
469
.
Osmanl medreselerinde eitim gren renciler ise; mntehi, "danimend",
"suhte" veya "talebe" adlaryla anlrd. Bunlardan mntehi; medrese talabeleri arasnda

468
Yediyldz, XVIII. Yzylda Trkiyede Vakf Messesesi Bir Sosyal Tarih ncelemesi, s.210211; Kazc,
Osmanl Eitim ve retim Sisteminde Genel Medreseler, s.162; lyas elebi, Osmanl Medreselerinin
Kuruluu, Ykseli ve k Nedenleri, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, c.5, s.170; pirli,
Medrese, s.327; Esin Kahya, On Beinci Yzylda Osmanllarda Bilimsel Faaliyetlerin Ksa Bir
Deerlendirilmesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 14 Yl: 2003/1 (ss.11-19.), s.12; Murat Belge,
Osmanlda Kurumlar ve Kltr, stanbul Bilgi niversitesi Yay., 1.bs., stanbul, 2005, s.215
469
Uzunarl, lmiye, s.78.
107

liyakatli olanlara denirdi. Bunlar kendilerinden aa talebelere okutulan konuyu
tarttrr ve onlar mnazaraya altrrlard. Mntehi veya danimendler arasndan en
liyakatl olanlar mderris tarafndan muid olarak seilirdi
470
.
Medreselerde okutulan dersler, aratrmalar ve zel ihtisas alanlar: Osmanl
medreselerinde; tefsir, hadis, fkh, nahiv, lugat, kelam, edebiyat- Arabiyye, matematik,
mantk, astronomi ve tp zerine tedrisat yaplrd. Yukarda da belirtildii gibi halkn ve
corafyann zelliine gre medreselerin ekseriyeti Snni mezheplerden birine ait fkh
dersi verirdi. Baz medreselerde ise iki, , hatta drt mezhebin fkh birlikte
okutuluyordu. zellikle Suriye ve Msrda grlen bu tip medreselere fkh medreseleri
de denilebilir. Fkh medreseleri yannda stanbulda olduu gibi Darul-Hadis ad
verilen Hadis ilimlerine mahsus ihtisas medreseleri mevcuttu.
Bunlarla birlikte tp medreseleri de vard. Bunlardan dhiliye, gz ve di
doktoruyla eczaclar yetiirdi. Nitekim, Sahn- Sleymaniye ierisinde darut-tb adl bir
medrese vard. Burada hekimbala aday olabilecek derecede ihtisas sahibi olanlarn
mderrislik yapmas art vard
471
. Kanuni dneminde zmitli hekim saolu Ahmed
elebi mderrislik yapyordu.
Snni slmn muhafzln yapmaya alan Osmanl medreselerinde kelam,
akide, ilahiyat, astronomi ve tp gibi konularda nemli eserler kaleme alnmtr.
Mesel, Molla Fenarinin akli ilimlere dair Uveysatl-efkar, Ali Kuunun
astronomiye dair Risale fil-heye ve Risale fil-hisab, Akemdeddinin tp zerine
Kitab- tb ve Maddetl-hayat, Ebusuud Efendinin radl-aklis-selim adl eserleri
zikredilebilir.
Osmanl medreselerinde sosyal bilimler alanlarnda da almalar yaplmtr.
Bunlar iinde en bata gelen almalar biyografi, tarih ve corafya eserlerinde
grlmtr. bn Kemal, Takprzde Ahmed, Knalzde Ali, Celalzde Salih bu
alanlarda eser veren baz Osmanl bilginleridir.

470
Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, s.8.
471
Ekmeleddin hsanolu, Osmanl Medeniyeti Tarihi, stanbul 1999, Feza Gazetecilik A.., c.1, s.255-257.
108

KNC BLM
2. KYL REY
2.1 Ky ve Kyl
2.1.1.Ky kavram
Ky; Farsa ky ve k kkenli olup mahalle, semt, civar, etraf, sokak, yol
tabirleri ile Trke de meskn yerlerin en kne verilmi bir isimdir
472
. Tarihi
srete ve gnmzde ehir isknndan farkl olarak sadece, toprak mahslleri
yetitiren, yani ziraatle megul olan ve bununla geinen, zerinde yaad toprak
parasyla organik bir vahdet tekil eden kr isknna ky ad verilmektedir
473
.
Osmanl tahrir defterlerinde ky kelimesi yerine umumiyetle karye tabiri
kullanlmtr
474
. Demografik olarak bir yerleim merkezinin ky saylabilmesi iin alt
limit bulunmamaktadr. Birka vergi mkellefinin mevcudiyeti bir yerin ky
saylabilmesi iin yeterli olmaktadr.
Osmanl mpratorluunun hkim olduu saha ilk insan yerlemelerinin olduu
yerlerdir. Mezopotamya, Msr, Suriye, Irak, Anadolu corafyas bu nevi yerlerdir.
Bunlar ierisinde Anadolu zel bir yere ve neme haizdir. Anadoluda ky yerlemeleri
ilkalardan itibaren balamtr. Roma-Bizans dneminde byk gelime gstermekle
birlikte, asl inkiaf Trklerin Anadoluya hkim olmasyla gereklemitir. lk Anadolu
glerinin ardndan byk lde iktisad sebeplere dayal olarak yaylak-klak
hareketini balatan konar-gerler, Anadolu Trk yerleme tarihi iinde zellikle kr
yerleme dzenini yakndan etkilemiler ve bir takm kr yerleme nitelerinin
domasna sebep olmulardr. Bu nitelerin en belirgin tipleri mezraa, kom, iftlik, oba,
al, divn, ba evi, dam, yaylak ve klak ve ky yerlemeleridir
475
. Hatt zatnda
Seluklularn ilk zamanlarndan itibaren Trk boylarna yaylak ve klaklar verilmek
suretiyle ksmen de olsa yerleik hayata geirilmeye allmtr
476
. Zir Trklerin
nemli bir ksm konar-ger hayat tarzna sahip olduklarndan Anadoluya g eden
Trkmen airetler hayat tarzlarn devam ettirebilmek iin ya mevcut kylere
yerlemiler, ya da yeni kyler kurmulardr. Bugn hal Anadoluda birok kyn oba
ve oymak isimleriyle anlyor olmasnn sebebi budur. Obalar; bir atadan gelen, kan

472
R. Rahmeti Arat, Ky, A, 6/924, s.924.
473
474
Aydn, Age, s.223.
475
Necdet Tundilek; Trkiye skn Corafyas (Kr skn). ..Yay.No: 1283. stanbul , 1967, s..98; Cengiz
Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn, Eren Yay., stanbul, 1987, s.35.
476
Vahid abuk, Yrkler, A, 13/430-435 s.432.
109

bayla birbirine bal akrabalar btn olup, geni aile yapsndadr. Zamanla
blnerek yeni birimler (kyler) oluturmulardr. Gerek konar-ger hayatn
mecburiyeti olarak klak yerlemeleri, gerekse bu hayat terk ederek yerleik hayata
geilmesi Trk kyn meydana kartan bir faktrdr. Ky kltrn oluturan temel
unsur da aile rgtlenmesidir
477
.
Topografik yap, gvenlik ve iktisat kylerin kurulu ve gelimesini etkilemitir.
Ky topografyalarna bakldnda genellikle su kenarlarndaki vadilerde, yol
zerlerinde veya dalarn alt yamalarnda kurulduklar grlmektedir. Orman
kenarlarnda ve ky eritlerinde de (deniz) kyler kurulmutur. Vadilerde kurulan
kylerde tarla ziraat orman kenarlarnda kurulan kylerde ormanclk ky eritlerinde
olan kylerde balklk, da yamalarnda kurulan kylerde hayvanclk faaliyetlerinin
yaygnl ky yerlemeleri ile iktisad faktrlerin birbirini etkiledii sonucunu
karmaktadr. Ky yerleimlerinden bazlar bir cmi/mescid, baz yerlerde tekke ve
zaviyeler yerlemenin ekirdeini oluturmutur
478
.
Ky ynetimi;
Kyde idar temsilci ky kethds olup Mslman kylerde imam ve ihtiyar
heyeti, hristiyan kylerde ky melii ve kocaba yardmc olarak bulunuyordu
479
.
Kyn dini liderleri olan imam ve papazlar hkmet ile halk arasnda kpr vazifesi
grr ve ilikilerin dzenlenmesinde rol alrlard. mama karlk gelen papazlar ve dini
liderler de hkmet-halk ilikilerinin dzenlenmesinde etkin rol oynard
480
.
Ky idaresi, ilgili sancan kadsna bal olarak tekilatlanmtr. Ky
kethdsnn bakanlnda kyde hiyerarik bir tekilat bulunmaktadr. Bu tekilatta
yiitbalar, ky sbalar yeralr. Kyn gvenlik ilerinden ky sbann
ynetimindeki sekbanlar sorumludur
481
. eitli ky kethdlar da bir ilbana baldr.
Kydeki sipahi, ky kethds, imam ve papaz gibi ileri gelenlerinin, ky halknn
karlarn korumak iin kadya ve sultana arzuhal sunma hakk vard
482
.

477
478
479
Aydn, Age, s.223.
480
Yksel Katan, Tanzimattan Cumhuriyete Demokratikleme: Safranbolu rnei, Mart 2004 Cilt:12 No:1,
Kastamonu Eitim Dergisi 271284, S.272; Musa adrc, Trkiyede Muhtarlk Tekilatnn Kurulmas zerine
Bir nceleme, Belleten, c. XXXIV/135, TTTK Yay., Ankara, 1970, s.409420.
481
482
110

Kyn arazisi;
Kylerde tarlalar genellikle tahl retimine veya nisbeten ucuz dier baz rn
gelirlerine hasledildiinden esasl evirme ve itleme nlemleri gerekmiyordu. Ak
tarla sistemi, Osmanl krsal alanlarnn ehresine damgasn vurmutur. Mahsl
babo gezinen hayvanlardan da, gerlerin srlerinden de korumak, ky halk iin
ok nemliydi. Her kyn, masraflar elbirliiyle karlanan bir kr bekisi veya
detibani vard. leri devlet adamlarna ait otlaklar, sebze ve meyva bahelerinin etraf
ise zarar verilmemesi iin ta duvarlarla evrilirdi. Nitekim, Akemseddinin duvarlarla
evrili otlana bir obann srsn sokmasna kzmtr. Sipahi, hayvanlarna gz
kulak olmayp bakalarnn mahslnn zarar grmesine yol aanlardan zel bir para
cezas toplard
483
. Bu husus kannamelerde okca yer almaktadr. Mesel, Fatih
kannamesinde Ve bir kimesnenin at ya kz ya ksra ekine girse, davar bana
be ake crm alub be omak; buzau girse bir ake bir omak; koyun girse iki koyu
bir ake alub bir omak uralar. Amm evvel hccet edeler. Hccet etdiklerinden sonra
eslemeyb davarlarna tmar eylemezlerse ki ekin iinde buluna ve ekine ziyan eylemi
ola, bu resme gre crm omak ralar ve ziyann dedeler; tehdid oluna, davarlarna
timr edeler, ekine ziyan etdirmeyeler
.
Ve eer bir kiinin al ve ksra ve kzi bir
ekine girse, davar bana be ake crmleyb davar bana be omak unla. nek girse
drt omak unlub drt ake alna ve buzau veya koyun girse, ekine bir ake vere ve bir
omak uralar. Karacanavar girse iki ake crm alalar ve iki omak uralar; evvel hccet
edeler; hccet etdiklerinden sonra eselemeyb davarlarna tmar etmezlerse ki tahl ve
terike iinde bulalar ve terike ziyan etmi olalar, bu vechile crm edeler ve olan ziyan
dedeler ve her kii bir davarna timar ideler mslmanlarn ve kfirlerin terikesi ve
ekini harb olmaya
484
.
Kylerin enlendirilmesi;
Osmanl devleti ekonomisinin esas ziraata dayal olduu iin topran ekilmesi ve
retim yaplmas byk nem tayordu. Bu sebeple yeni fethedilen topraklarda
ilenmeyen yerler, g nedeniyle boalan topraklar tahrirler vastasyla tespit edilirdi.
Bu tr topraklar da retim faaliyeti iin enlendirme siyseti uygulanrd. Mesel,

483
484
zcan, Abdulkadir; "Fatih'in Tekilt Knunnmesi ve Nizm- lem in Karde Katli Meselesi", Tarih Dergisi,
33, stanbul, 1892, s.1214.
111

Kemah blgesi fethedildiinde viran kyler ber-vech-i tahmin yazlp enlendirmek
art ile sipahiye tevcih edilmitir
485
.
Kyleri enlendirmenin dier bir sebebi, ehirleraras veya transit tamaclk
yapan kervanlar korumak ve yollarda emniyeti salamaktr. Zir bo kalan kyler,
yollarn sszlamasna yol am ve ekynn saldrlarna ak bir durum yaratmtr.
Bunun iin devlet Mardinin Sere-han ky rneinde olduu gibi buralar
enlendirme siyseti uygulamtr
486
.

2.1.2.Kyl
Tarmsal ve hayvansal faaliyetleri ile temel ekonomik birim olarak gelenek ve
greneklerinden neet eden kendine has kltr, teknolojik adan iptida, geni aile
tipine sahip kesime kyl denir. Osmanl literatrnde, krsal alanda rakabesi devlete ait
olan mr arazi zerinde retim yapan ve vergi deyen bir retici
487
, bir ift kz ve
onun ileyebilecei topra olan veya tapu rejimi kurallar erevesinde toprak ileyen
zira rejimin ana nitesini kyl ailesi oluturmaktadr. Kyl vergi mkellefi nfusun
nemli bir ksmn
488
ve imparatorluun ana vergi kaynan tekil etmektedir.
Vergilendirmede esas ift-hne sistemidir.
Anadolu ve Rumeliye g eden konar-gerler, Osmanl Devletinin
balangcndan itibaren gvenlik, enlendirme ve blgelerin Trkletirme ve
slmlatrlmalar asndan yeni fethedilen yerlere nakledilmiler ve buralarda kyler
tesis etmilerdir.
Kyl aileler, genellikle bir avlu etrafnda kk kerpi evlerde yaamaktadrlar.
Ayn kazandan yiyen ve topra ortak ileyen bu evler hep birlikte bir hne tekil
ederler. adrlarda yaayan bu birim, Trkmenler de aile anlamna gelen aul (avlu-
al) ismini tayordu
489
.

485
Mirolu, Kemah Sanca ve Erzincan Kazas, s.36.
486
9 zilkde 957(23 Kasm 1550) tarihli bir hkmde; Diyarbekir Beylerbeyisi Ayas Paa mektub gnderp
Mardinden aaa bir yerde Pazar nm mezralar hric ez defter hl ve harbe mezralar olup mahf ve muhtara
olman enlenmesi lzm olan on drt bin akalk timara mutasarrf olan Zeynelbidin tahminen alt bin aka ile
timar zeamete yetitirilmek zere mmur edp yende ve revendenin cnna ve mline zarar eridirmeyp ol yerleri
hfz ve hrset etmei uhdesine alup hfz ve hrseti emr olunup memelekete ihyasna ve mlin izdiydna sebebtir
deyu arz etmein vech-i merh zre timar zemet olmak buyuruldu denilmektedir. (Nejat Gyn, XVI. Yzylda
Mardin Sanca, TTK Yay., Ankara 1991, s.81).
487
488
Budin Kanunamesi, s.3233.
489
112

2.2.Ortak Kullar ve erik Rey
Ortaklk sistemi Anadolu Seluklular dneminde balamtr. Osmanllar da bu
sistemi ok ksm de olsa devam ettirmiler ve pdih haslarnda alan iftilere
ortak rey, topranda ve sahib-i arzlara ibirlii yapan iftilere ortak demilerdir
490
.
Ortaklara stanbul Haslar Kazas, Karaman, el, Teke, Hamid, Aydn, Saruhan,
Ktahya, Ankara, Bolu, Sultann ve Hdavendigr vilyetlerinde rastlanmaktadr.
Rum, Kayseri, Trabzon ve Dou Anadolunun dier vilyetlerinde ise mevcud
deildirler
491
. Mesel, Sultann sancann Bilecik kazasnda 444, nn kazasnda
108, Eskiehir kazasnda 265 nefer ortakya rastlanmaktadr. Bunlarn tamam Padiah
hass reysdr
492
.
Ortaklar iledikleri topraklarn hukuk statsne gre; rey topra zerinde
alanlar, timar erlerinin hassa iftlikleri zerinde alanlar ve pdih haslarnda
alanlar olmak zere gruba ayrlrlar
493
.
Ortak belirli bir miktar tohum ekmek zorunda idi. Tohumun yarsn mir
yarsn kendisi salard. r bir vakfa tayin ve tahsisi edilmise harman vaktinde nce
r sonra tohum karlr geri kalan mahsl ikiye blnrd. Bir hisseyi mr dierini
ortak alrd. Ortaklarn ziraat ettikleri topraklar ou zaman sulanabilen
topraklard
494
. stanbul Haslar Kannuna gre, ortak ekilen tohumun kararlatrlm
olan bir md budayla bir md alef veya buuk md arpa buuk md alefdir. Ortak
olanlar ad geen hububttan ne ziraat ederlerse kendilerinin olup has iin rleri
alnr
495
. Ekmeleri mecburi olan tohumdan fazlasn ekerlerse, o fazla ektikleri
hububttan r ve salarlk verirlerdi. Rey gibi mahsl ky snr haricine iletmek
mecburiyeti yoktu. ou zaman yar buday yar arpa ekerler, ayrca kz yemlii
retirlerdi. Baz blgelerde kz yemliinden ayrca r alnrd
496
.

490
Kemal iek, Kastamonu Sanca ve Naiyelerinde erik [-Hane] Rey, Osmanl Aratmalar XIII, stanbul,
1993, s.60.
491
rene Beldiceanu-Steinherr XV. ve XVI. Asrlarda Anadoluda Ortaklar VIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara
1115 Ekim 1996 Kongreye Sunulan Bildiriler II. Cilt TTK. Ankara 1981, 1321.
492
438 Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri, II, s.3234.
493
Beldiceanu-Steinherr XV. ve XVI. Asrlarda Anadoluda Ortaklar, s.1321.
494
Beldiceanu-Steinherr XV. ve XVI. Asrlarda Anadoluda Ortaklar, s.1321, 1325.
495
Mezkur haslarda olan ortakc kullarn ve haricden gelb hassa criye almak ile ortak hizmetine dhul idenlern
kadmden tohumlar birer md budayla buuar md arpa buuar md alef imi ki ziraat idilb haslndan tohmu
mezkur ihrac olundukdan sonra madasnn nsf has in zabtolunub nsf aharn ortakc mutasarrf imi Amm
sonra baz mevazide arpa olmamagla arpa tohumu alefe mbeddel olub birer md alef ekilr olmala bu rf arpa
hasl olur mevdda dahi siryet idb arpa ekilmez olmu. imdi emr olundu ki arpa hasl olur kurda ber karar evvel
tohumun buuk mdd arpa ola (Barkan, Kannlar, stanbul Haslar Kannu, s.90).
496
113

Ortaklarn durumu vilyet gre deiirdi. Karaman vilyetinin baz blgelerinde
ortaklar ift resminden muf iken Aydn ve el vilyetlerinde 30 ake ift resmi
verirlerdi. Aydn vilyetinde eltikilere gelince, bunlarn tohumu kendi yanlarndan
verirlerdi
497
.
Baz blgelerde bunlara erik rey da denilmektedir. erik reynn nemli bir
yer tuttuu ankrya ait tahrir defterinde bunlar hakknda kaytlar mevcuttur;
Mukaddema vilyet-i mezbure muharrirleri btn ift ve nm-ift yere mutasassrf
reynn hin-i tahrirde tasarruflarnda bulunan yerlerin kann zere kendi zerlerine
kayt eylemeyp bennk resmi ziyde olmaa sai oldklar sebeple btn ift yere iki
nefer kimesne mterek olsa btn ifti bir raiyyet zerine kayd eylemeyb nsfna
mutasarrf olan caba bennk kayd iderlermi. Mutasarrflarn biri fevt olub hissesi
oullarna mntekil olmak ve ol kalmayanlarn yeri tapu ile ahara virilmek sebebi ile
iftlik paralen drt belki be alt ata evlad ellerine db her biri mterek
tasarruf itdikleri yerin hisselerine gre resmi eda eyediklerinden sonra karnda
olmayanlar her ferd baka baka caba bennk resimlerinin dahi siperlerine eda
ederlermi. Bu defa tahrir-i cedide vech-i meruh zere parelenmi iftlii mutasarrf
bulunanlar ka nefer ise ihzar olunup ol karyenin mutemedleri kavilleri ile erikleri
tayin olunub nfs- ift erikleri ile bir raiyyet zerine ve nsf ahar dahi sair
mterekleri ile bir raiyyet zerine dahi kayd olunub tashih ve temyiz klnmtr.
yleki rey birbirine yardm ve takviyet in hin i tahrirde kendi hazr olmayan
raiyyetin irketle tasarrufunda olan yerin ahar raiyyet zerine mstekil yazdurup eriki
olduun izhar itmemek sebebi ile bir raiyyetin yeri ahar raiyyet zerine mstekil
yazulmak yahud ol raiyyet hazr olub mareka kayd olunmamatr deyu erikinin
tasarrufunun te addi etmek isteyenleri hkim l-vakt olanlar men ve def idp
temessk ve tasarrufu mu cebince kemakn yerin sahibine zabt ve tasaruf itdreler
Mcerred defterde Benim zerime kayd olmudr didikleri kavil memu olmaya
498
.
Yukardaki kayda gre;
1.eriklerin mterek tasarruf ettikleri araziler gerek babadan oula
geebilmekte, gerekse baka reyya devredilmektedir.

497
498
iek, Agm, s.54.
114

2.erik sisteminin uyguland ift miktar araziler ok fazla blnmekte, ancak
kyller ift, caba ve bennk resimlerini sipahiye demeye devam ettikleri iin zarara
uramaktadr.
3.Bir ift araziyi ortak ileyen iki kii ayr ayr erik olarak kaydedilmitir.
Bylece mterek arazi tasarruf edenler maa reka kayd altnda birbirlerinin
hisselerine tecavz etmeleri nlenmitir.
4.Mrs alnan hisseler sebebiyle bir ift araziye birden fazla erik tasarruf
edebilmektedir.
5.Bir ift miktar yer en az iki ortak arasnda nm olarak paylalmaktadr
499
.
2.3.Kylnn zerinde yaad Topran Hukuk Stats
Osmanl Devletinde topran hukuk stats ve tasarruf ekli bakmndan
imparatorluun her tarafna amil tek bir sistem uygulanmamtr. Osmanl idarecileri,
umumiyetle fetih yoluyla imparatorlua katlan geni lkelerde eskiden beri tatbik
edilegelen rf ve detleri, hukuk ve fiili durumlar gz nne alarak her blgenin kendi
zelliine gre ekillenen istikrarl bir yap oluturmaya almlardr
500
.
Osmanl Devleti, slm hukukunu btn messeseleri ve hkmleriyle resmen
uygulayan en byk ve en uzun mrl devlettir. slam hukukunun arazi rejimini de
Hnef mezhebi erevesinde, baz ynlerini zamann icap ve ihtiyalarna gre
uyarlayarak tatbik etmitir. Daha nce fkh kitaplarnda ifadesini bulan ve bn Kemal
ile Osmanl arazi rejiminin mimari olan Ebussuud tarafndan gelitirilen tasnife gre
Osmanl topraklar hukuk durumu bakmndan be eittir
501
.

2.3.1.Arzi-i memlke
zel mlkiyete tabi arazidir. Yani kiinin sahip olduu ve tek bana tasarrufta
bulunduu ky ve kasaba dhilinde bulunan arazidir. Bunlar kadim ky ve ehirler
ierisinde miktarlar ne olursa olsun arsalar ile bu tr ky ve kasabalarn kenarnda
bulunan kuyu kazmak, araba ekmek, odun koymak gibi intifalara yarayan yerlerdir.
ri veya harcci denilen topraklar mr araziden ifraz olunarak artlarna uygun olarak
temlik veya mevad topraklardan ihy edilen yerler de kurulan ky ve ehirlerdeki

499
iek, Agm, s.5457.
500
nal, XVII. Yzylda emigezek Sanca, s.87; Bilgehan Pamuk, XVII. Yzylda Bir enlendirme (hy)
Uygulamas: Mormoc Kynn mar (Kelkit), Bilig, K/2006, Say 36: 227241, s.227.
501
Cin, Arazi, s.345.
115

arazide mlk arazidir. Malkleri bu eit arazi zerinde her trl tasarrufta bulunabilir
ve sahih olarak vakf da yapabilirler
502
.

2.3.2.Arz-i mrye
Bu eit arazi rakabesi beytlmle ait bulunan ve tasarruf hakk devlet
tarafndan mutasarrflara ihale ve tefviz edilen arazidir
503
.
Mr arazi btn tarm topraklarn kapsamamaktadr. Mr arazi yalnz hububt
ziraati yaplan, tarla olarak kullanlan arazidir. Balar ve baheler bunun dnda kalr.
nk byk kitlelerin geimi, ordunun, kylnn ve ehirlerin iaesi, hububt
ekimine(buday, arpa) baldr. Devlet bu yzdendir ki, tarla ziraatn ve hububt
ekimini kontrol altnda tutmak zorunluluu duymutur. Nitekim, Osmanl
kannnmelerinde kesin bir ifade vardr, Tarla, ba ve bahe haline getirilemez
504
.
Mr arazi daim ve rs, bir nevi kiraclk szlemesiyle, ileyecek olan kyllere
braklmtr. Kyl kiracs bulunduu bu topraklar ileyerek elde ettii mahslden
devlete veya devletin tayin ettii siphiye r denilen ve nisbeti blgelere gre 1/10 ila
1/2 arasnda deien bir vergiyi demekle mkelleftir
505
. Bylece devlet kendi mlk
olan bir iftlik yerlik arazinin tasarruf hakkn, bu denen tapu resmi mukabilinde
iftiye satm olurdu
506
.
Osmanl uygulamasnda bir yer fethedildiinde devlet oraya tahrir emini veya il
yazcs gndererek araziyi kaydettirirdi. Mr topraklar verimliine gre lleri
deien (genel olarak 50 ile 150 dnm; (1 dnm enine ve boyuna 40 adm
507
)
iftlikler halinde gruplandrlyordu
508
; yani mr arazide retim, kk kyl iletmeleri
eklinde dzenlenmiti.
Mr arazi mutasarrf geni bir tasarruf hakkna sahiptir; diledii hububt
ekebilir, bakasna kiralayabilir veya riyet olarak verebilir, tasarruf hakkn ivazl veya

502
M. Macit Kenanolu, Mlk, TDVA, 31/157160, s.540, Hsn Aldemir, Nazif Kaak, Mera Yaylak ve Klak
Davalar (Hukuk ve Ceza), Adlet Yaynevi, Ankara 1999, s.78; Cin, Arazi, s.344345.
503
Cin, Arazi, s.344345.
504
nalck, Ky, Kyl ve mparatorluk, stanbul 1996, s.3.
505
nal, XVII. Yzylda emigezek Sanca, s.87.
506
Mirolu, Kemah Sanca ve Erzincan Kazas, s.154; Tapu resmi Harput sancanda 1518 tahririnde zikredildii
halde 1566 tarihinde bd- hevdan ayrlarak det-i detbn ile birlikte mstakil bir gelir kalemi haline gelmitir
(nal, XVI. Yzylda Harput Sanca, s.151).
507
Osmanllar dneminde kullanlan bir arazi lm birimi olan dnm; XV-XVI. yzyl Osmanl sancak
Kannamelerinde hatavt- mterife ile 40 hat ve yerdir tlen ve arzan veya yrmek, admyla eni ve uzunu
krkar adm yer eklinde tarif edilir. (Feridun Emecen, Dnm, TDVA, 9/521 s.521).
508
Mirolu, Kemah Sanca ve Erzincan Kazas, s.154; Abdul Mesud Kkkalay , Osmanl Toprak Sistemi-Mr
Rejim, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, c.3, s.54; Emecen, Dnm, s.521.
116

ivazsz ekilde devredebilirdi. Mutasarrf bunlarn dndaki dier baz tasarruflar da
sipahinin veya ilgili memurun izniyle yapabilirdi. Mr arazi zerine aa dikilmesi,
bina yaplmas bu trdendir. nk mr araziye dikilen aalarn ve yaplan binalarn
mlkiyeti mutasarrfa aittir
509
.
Has, zeamet ve timarlara ayrlan mr arazi rejiminin hukuk mimari Ebssud
Efendidir. Ebssud Efendinin mr arazi hakkndaki gr yledir; Bir ksm daha
vardr ki ne riyedir ne de akland ekilde harciyedir. Ona arz- memleket derler.
Asl harciyedir. Lkin sahiplerine temlik olunduu takdir de lnce mrslarna
taksim mecburiyeti doacak ve her birine bir czi para dp taksimden sonra her
birinin hissesine gre harclarn tevzii ve tayini zor, hatta belki de imknsz olacaktr.
Bu sebeple arazinin rekabesi Mslmanlarn beytlmal iin alkonulup reyya riyet
yoluyla verilip onlar iletirler. r adyla harc- mukasemesini verirler. Mlkleri
deildir. Bu arazi-i mir demekle mruftur. Sevd- Irakn arazisi, baz eimme-i dn
mezheplerinde bu kabildendir
510
.
Kyl elindeki mr topra iletme karlnda devlete veya onun belirledii
kiilere birtakm vergileri demekle mkellef bulunduu gibi, devletin de kylye kar
bir takm sorumluluklar vard. Mesel tapu resmini alp da tasarrufunu devrettii
iftiden istedii zaman geri alamazd. Eer kirac topra yl sreyle sebepsiz yere
boz brakrsa ancak o zaman devlet byle bir yeri geri alarak, baka birine tapu resmi
karlnda vermeye hak kazanm olurdu. Boz braklma yldan az ise, devlet veya
onun dirlik sahibi mahsln rn alamamaktan gelen zarara kar, kylden ift
bozan akesi alrd
511
.
Mr arazi rejimine byk nem veren devlet, sistemin korunmas iin srekli
tedbir alrd. Bu maksatla, karlan pek ok hkm bulunmaktadr. Bunlardan bazlar
unlardr;
1. Eskiden beri sakin olduklar Eflak kylerinden kalkarak, Vidinden Tolcaya
kadar Tuna yallarnda bulunan kasaba ve kyler ile mteferrika, avu, sipah ve
yenieri iftliklerinde yerlemeleri sebebiyle Voyvoda lyonun mahslne ve mal

509
M. Macit Kenanolu, Mr Arzi, TDVA, 30/157160, s.158.
510
Cin, Arazi, A, s.345.
511
akar, Age, s.224.
117

mrye zarar verdikleri bildirilen Eflak reysnn eski topraklarna geri
gnderilmeleri
512
.
Be kralna;
Kethd Ka Cemtinin, Teke sancanda Ka nahiyesinin Karayid
mezrasn sahiplenip mirden tapuya almak isteyenleri tehdit edip mni olduklar
yolunda Teke nzr emvli tarafndan arzedilen hususun buna benzer arza dier
hususlarla birlikte defter olunup daha sonra arzedilmesi
513
.
Bara Belerbeisine ve Basrada nzr-emval olana hkm;
Basrann havas- hmayuna tbi Cenb, iml ve Ar nahiyelerinde
Muhammed bin Osman zamanndaki karklkta yerlerini yurtlarn terk eden veya lp
mrss kalmayanlarn braktklar ba, bahe gibi yerlerin ayet sahibi veya
alkadar yok ise mir iin satlan ve satlan yer miktar ile elde edilen gelirin
miktarnn bildirilmesi; ancak bu yaplrken sahipli yerlere dokunulmamas
514
.
Edirne kadsna hkm;
Rodosta zimmetindeki mal- mrnin tahsilinden sonra kald diyerek reyy
rencide eden Bakrolu isimli milin Cezayire srld; ayet ayn gereke ile hkm
alp getirip reyy rencide ederse davasnn grlmesi
515
.
m defterdarna hkm;
Selhad sancak olduu zaman harap ve gelir getirmez diye mirlivya verilen yz
bin akelik hslarn harap olmayp verimli yerler olduu bildirildiinden, bu hususun
aratrlarak buralarn harap olmayp verimli yerler olduu anlalrsa tekrar tekrar
havas- hmayuna kaydedilmesi
516
.
Kestel Kds olup Hudvendigr sancanun tahrri fermn olunan Pr Ahmede
hkm;
Gnderdii mektupta; arazi-i mrye ve yaya iftliklerinden fuzul tasarruf edilen
baz yerlerin taliplerine satlmasn ve defterde kaytl olmamasna ramen sipahilerin
reydan aldklar yaylak, klak vs. resmlerin mirye zaptolunmasn teklif eden
Hdavendigr sanca muharririnin bu gibi ilere karmayp tahrir hizmetini

512
BA, MD 85, hnr. 584, s.354, tarih; Yev ms-Sls, f 24 Za., sene.1040: 24 Haziran 1631.
513
BA, MD 7, hnr. 2766, s.407, tarih; F 18 Cumdel-hr, sene: 976: 8 Aralk 1568.
514
BA, MD 7, hnr. 376, s.190, tarih; f 11 Ca., sene: 975: 13 Kasm 1567.
515
BA, MD 7, hnr. 1658, s.119, tarih; ml-sneyn, f 19 Zil-kade, sene: 975: 16 Mays 1568.
516
BA, MD 7, hnr. 2286, s.154 tarih; F 27 Reb ul-hr, sene. 976: 19 Ekim 1568.
118

emredildii ekilde yerine getirip anlamazlklar toprak kadlar marifetiyle halletmesi
ve fazla yer zuhur ederse hasln ona gre balayp Sdde-i Saadete arzetmesi
517
.
Diyarbekir yeniden tahrir eden Akehir Beyi Musa Bey ve Katip Arife;
Muktaa eklinde tasarruf olunmakta iken yeni tahrirde muktaalklar
kaldrlan ky ve mezralarn zevaid olarak mr adna zaptolunan mahslatnn
szkonusu kylerden mltezimlerin alageldikleri muktaa resmi kadarnn
mltezimlerinin borlarna mahsus edilip zevaid ile szkonusu ky ve mezraalarn
Havas- Hmayun adna zaptedilmesi
518
.
Badd belebeisine hkm;
zmir taraflarndaki baz mr mukataalar ile eminlerin ve reynn ilerine
kararak eziyet ettikleri bildirilen Vezir lyas Paann adamlarna engel olunup,
Vilyet haricine kartlmalar
519
.

2.3.3.Arzi-i mevkfe (Vakf Arz)
Vakf arazi demektir. Bu da iki ksmdr. Birincisi mlk olup mlikleri tarafndan
vakfedilen arazidir ki, arazi-i mevkfe-i sahha adn alr. kincisi ise devlet reisi
yahut yetkili kld bir makamn beytlmle ait mr araziden bir ksmnn gelirini
beytlmalden istihkak bulunan bir hayr cihetine tahsis etmesidir ki buna da arzi-i
mevkufe-i gayr-i sahha veya tahsisat kabilinden vakf arazi denir
520
. Bu arazi
zerinde yaayan rey, vergilerini ait olduu vakfa der.

2.3.4.Arzi-i metrke
Mera, yaylak ve klak gibi kasaba ve ky halknn hepsine ve btn insanlara
terk ve tahsis olunan topraklardr. ki eidi vardr; 1-Arazi-i mirfakaa: Umum yollar,
pazar ve harman yerleri, meydanlar, namazghlar mezarlklar gibi yerlere denilir. 2-
Arazi-i mahmiyye veya hm: Rakabesi beytlmlee veya bir topluma ait olan ve bir
kimseye temlik edilemeyen, umumun yararlanmas iin terk ve tahsis edilen koru,
mera, umumi yol ve pazar yeri gibi mahallerdir
521
.

517
BA, MD 7, hnr. 2306, s s.166, tarih; F 28 Reul ahr, sene. 976: 19 Ekim 1568.
518
BA, MD 5, hnr. 13, s.4, tarih; 2 Muharrem 973: 30 Temmuz 1565.
519
BA, MD 12, hnr. 596, s.370, tarih; 20 Za., sene:978: 15 Nisan 1571.
520
Cin, Arazi, A, s.344345; Ali afak, slam Arazi Hukuku ve Tatbikat(lk Devirler), Trdav, stanbul 1977,
s.95.
521
Ali afak, Osmanllarda Arazi Hukuku Kurallarna Ksa bir Bak (Teori ve Pratik), Osmanl, Yeni Trkiye
Yay., Ankara 1999, c.6, s.364.
119

Bu arazi rejimine tabi yerlerden mesel harman yerleri; bir blgenin btn halkna
eskiden beri terk ve tahsis olunan, alnp satlamayan, ihy suretiyle asl maksadnn
dnda kullanlamayan yerlerdir. zel tasarrufta bulunan olursa ahali, o kiiyi men eder.
Harman yerleri arazi-i metrkenin mirfaka ksmna girer
522
.

2.3.5.Arzi-i mevt
Hibir ie yaramayan arazidir. zellikle talk, l, sulanamayan araziler bu
nevidendir. Ancak reydan bir kimse araziyi ihy eder ve tarm arazisi haline getirir ise
o kiinin tasarrufuna braklr. hya edilen arazi mr arazi statsne girer.
2.4.Malikne-Divn Sistemi
Mlkne; Arapa mlk sahibi anlamndaki mlik kelimesiyle, Farsa ne
ekinden tretilmi bir kelimedir
523
.
Osmanllar Suriyeye hkim olduktan sonra Memlklarn Halep ve evresinde
uygulanmakta olan toprak rejimini byk lde benimsemilerdir. Bunlardan birisi
gelirin devlet ve malkane sahipleri (vakf veya mlk) arasnda blld malkne-
divn sistemidir
524
. Kural olarak Osmanl sultanlar, nceki slm hkmdarlarnca
yaplan toprak temliklerini geerli saydklar gibi, kendilerini de Balkanlarda
Hristiyanlardan fethedilen araziden temlik vermeye yetkili saymaktaydlar.
Osmanllardan nce Mslman egemenliine geen lkelerde, temlik, sat veya mrs
yoluyla mlk edinilmi tarm arazisi olduka yaygnd. Buna bal olarak Orta
Anadoluda ve Arap eyletlerinde Osmanl Devleti, eski toprak sahibi ailelerin irsi
mlkiyet haklarn onaylamak zorunda kalmt. Ama ayn zamanda devlet, bu gibi
topraklarn balangta fethedilmi harc arazi kategorisine girdii; bu topraklar
ileyen rey zerinde devredilmez egemenlik haklarna sahip olan devletin, devlet
vergileri zerinde de tek ve mutlak hak sahibi olmas gerektii iddiasyla hareket
etmitir
525
.
Bu sistemin balca uygulama alan corafi olarak Anadolunun belli baz
sancaklaryla snrl kalmtr. Bu sancaklar; orum. Amasya, Tokat, Sivas, Konya,
Karaman, Kayseri, Malatya, Diyarbekir ile Halepin kuzey blgesinden ibrettir. Bu

522
afak, Osmanllarda Arazi Hukuku Kurallarna Ksa bir Bak, s.364.
523
Mehmet Gen, Mlikne, TDVA, 27/153-164, s.516.
524
akar, Age, s.225.
525
120

sancaklarn dnda Anadoluda douya doru gidildike azalmakta, bat blgeleriyle
Rumeli yakasnda ve adalarda ise hi rastlanmamaktadr
526
.
En youn ekilde uygulama alan bulduu baz sancaklarda 1520li yllarda
toplam vergi gelirleri iinde mlkne hisselerine ait blmn orumda % 29,54,
Amasyada % 27, Sivasta % 26 ve Tokatta % 19.7 oranlarna ulam olmas sistemin
Osmanl ml bnyesi bakmndan tad nemi ortaya koymaya yeterlidir. Osmanl
mlyesinde bu derece nemli paya sahip bulunan mlkne-divni sistemi Osmanl
ynetiminin getirdii, yerletirdii ve gelitirdii deil, Osmanl ncesi Trk-slm
rejimlerinden devrald mktesep haklara riayet ve mevcut dengeleri bozmama
teaml ile Osmanl dzenine uymayan zelliklerine ramen srdrmek zorunda kald
bir sistemdir. Nitekim, Mslman olmayan ynetimlerden devralnan blgelerde,
mesel Bat Anadoluda ve Rumelide benzeri bir sistemin kurulmasna hibir ekilde
teebbs edilmemi olmas bu zorunluluun bir gstergesidir
527
.
Mlkne-divni sistemine sektr olarak sadece krsal kesimde yer alan ky ve
mezraalarda rastlanmakta, ehir ve kasabalardaki vergi birimlerinde r sz konusu
olduu hallerde dahi hemen hi grlmemektedir. Bu sisteme gre, vakf veya mlk
olan ey, topraktan ve toprak zerinde yaayan kylden alnan her trl vergiler
olmayp, sadece topran kuru bir mlkiyet hakkdr. Bu itibarla vakf veya mlk
sahipleri mlkiyeti kendilerine ait olan bu topraklar ileyen kylden yalnz bir toprak
kiras istemek hak ve selahiyetini haiz bulunmaktadr. Bunun haricinde topran ve
toprak zerinde bulunan kyllerin devlete vermeye mecbur olduklar btn dier hak
ve resimler, divni ad altnda dorudan doruya devlete, yani orada devleti temsil eden
sipahi veya amile ait bulunmaktadr. Bu haklar arasnda rf ve adetlere ve topran
verim ve kaabiliyetine gre deien ve mahsln onda birinden yarsna kadar
ykselebilen toprak harcyla, ift, bennk, caba, gerdek, tapu, anm resimleri vb. er
ve rf btn vergiler de mevcuttu. Bu durumda her kyn biri malkane hissesi olarak
toprak sahibine verdii gibi, ayrca onda bir veya bete bir de divni hissesi olarak
sipahiye veriyordu
528
. Mlkne sahiplerinin topraklar zerinde haiz olduklar bu
mlkiyet hakk, satmak ve hibe veya vakfetmek, varisler arasnda dier menkul mlkler
gibi ve er hukuk kurallarna gre taksim edilmek hususlarnda mutlak bir mlkiyetin

526
Mehmet, Gen, Mlikne-Divan, .A, 518519, s.518.
527
Gen, Mlikne-Divan, s.518.
528
akar, Age, s.225.
121

btn artlarna sahiptiler. Bu bakmdan Rumelideki toprak mlkleri ile mlkne
arasnda hibir fark yoktu. Fakat, buradaki mlkiyet hakk tamamen mutlak deildi.
nk mlkne sahipleri mlkiyeti kendilerine ait bulunan bu topraklarn hukuk-
tasarrufiyesine sahip bulunmadklar gibi, bu topraklar kylye istedikleri artlarla
kiralamak hususunda da serbest gzkmemektedirler. Bu konuda her ey rf ve
kannlarla tayin edilmi bulunmakta ve toprak sahipleri ile kyl arasndaki
mnasebetler, genellikle mr topraklar zerindekine benzer bir ekilde yani daimi ve
irsi kiraclk mnasebetleri tarznda cereyan etmektedir
529
.
Sistemin uyguland blgelerde hububt vb. rnlerden alnan rn nisbeti
genellikle %20 yani iki kat r halindedir
530
. Bu durumda mlkne ve divni hisseleri
r genellikle birbirinde eit oranda bllr. r nisbetinin sadece %10 olduu
nadir hallerde bazen yine eit olarak paylalr. Fakat ok defa tamam mlkne
hissesine ait olur. Bu takdirde divni hissesi olarak re eklenen %2,5 salriyye ile
yetinilir. Ar kovanlarndan r bedeli olarak alnan resimlerle deirmenlerden alnan
resimler ise sistemin uyguland her yerde eit oranlarda paylalr. Sistemin
uyguland blgelerde genel ve yaygn bir oran olarak rn %50sini malkne hisse
sahipleri alr. rn kalan %50si rf denilen vergilerde (tapu resmi, ift bennk, caba,
ars, bd-i hev resimleri, adet-i anm, ispene vb.) divni hissesi olarak tmar veya
mukataaa ekillerinde hazine adna tahsil edilir
531
.
Kannnmelerde malkane sisteminden bahseden baz maddeler unlardr;
Mardinde;
Ve kurdan mlkne alunmalu olsa vilyetn gallevatn bede bir hazr idb
dahi ol hazrn drtte birin hisse-i mlikne hisab idb vakf hisse-i mlikneden alnsa
gerekdir vakf in bu zere alalar
532
.
Erzincanda;
Ve Vilyet i Erzincann vakfolan kursndan an kadmin onda alnugelb
ikisi divn ve birisi malkne ki vakf in alnur imi. Gir evvel zere onda iki divn

529
akar, Age, s.225.
530
Liv-i mezburda vki olan ekseriy kur ve mezri ve kta-i erzide hisse-i mlikne ve divn dey ziraat ve
hraset ile hami olan galltn bete birisi kub iki defa r alnmak beyn-en-ns adet-i kadimeleri olmudr. Mesel
klliyen ziraat olunan yerlerde tasarruf arz mlkne ile tabir olunur ki bil-haseb-i-er-i erif mlk ve vakf
ittkleri ol tasarruf- arzdr Ve manet-i arz divn dey tahrir olnur ki beytlmli mslimne ayid olacakdr
(Barkan, Kannlar, Malatya Livs Kannu, s.115).
531
Gen, Mlikne-Divan, s.518.
532
122

ve birisi vakf in kayd olub divnsi timar olub ve vakfiyesi mescid ve medris
mlzimine tayin olub yerl yerine kayd olundu
533

Malatyada;
Pes her kur ve mezri ve erazde ki mlkne ve divn dey iaret olunur bil-
haseb-i er mlkiyeti ve vakfyeti sbit olanlara hi mlkneden istihkak her ne ise
tayin olnur stihkaklarndan zayit mlikneden hisse kalursa ol zid kalan hisseyi
mlkne ile cnibi divnisinin bz hassa-i hmayuna ve baz timara kayd
olnmdr
534
.
II. Byezid Kannnmesinde;
Ve Vilyeti Karamanda Aksaray ve rgb kadlklarnda ve Andu
nhiyesinde galltdan mlikne ve divni dey iki r alnur; bir r verir kurda hi
vardr. Ereli kadlnda bir r vakfa ve nsf- r divn kayd olunmutur. Ve
Konya kadlnda iki karyeden ve nefs-i ehir snurunda ekilen galltdan su basar dey
iki r alnur. Gayri kursndan r ve salarlk alnur
535
.
2.5.Kyllerin Hukuk Stats ve Sipahi-Kyl likisi
Kyl-sipahi ilikisi u balklar altnda incelenebilir;
1. Kylnn gvenliinin salanmas;
Genellikle ky topluluklar, ak arazide yalnz ve her trl apulcunun saldrp
yamalamasna kar savunmasz bir durumdayd. Bu nazik konum kylnn etkili bir
koruma altna alnmasn, krsal toplumun temel artlarndan biri haline getiriyordu.
Merkez bir imparatorluk himayesinin gzle grlr, elle tutulur arac olan sipahi kyde
yaard. Kyn dardan saldrya uramas halinde, sipahinin derhal alaybeyi, suba
veya zaime haber vermesi, onlarn da yrenin btn asker kuvvetini toplayp yardma
komas gerekiyordu. Sefer zamannda sipahilerin bir blm, bir koruma nlemi olarak
kylerinde braklrd
536
. Kural olarak reynn silah bulundurmas ve kullanmas
yasakt. Bu yzden kylnn koruma ii sipahi ve besledii cebeller tarafndan
yaplrd.

533
534
535
Osmanl Vergi Mevzuat, s.37.
536
123

2. Kylnn rn toplamas ve verginin denmesi vakti;
Zira retim, bata iklim ve toprak zellikleri olmak zere corafi faktrlerin
etkisi altndadr. Bu sebeple ok geni bir alana yaylan imparatorlukta rn toplama
zaman blgelere gre farkllklar gsterir. Mesel, avdar, arpa, yulaf, buday gibi
hububt rnleri Dou Anadoluda Austosun ilk yarsnda, Ege ve ukurovada Mays
sonunda, Orta Anadolu ve Rumelide Haziran banda toplanr. Toplanan rnn
deerlendirilmesi, nakt vergilerin denmesi iin pazarda satlmas gibi durumlar
dikkate alndnda, tm kylden o yl iinde ayn tarihte vergi alnmas olduka g
olduu anlalmaktadr. Bunun iin Osmanl Devleti, vergi tahsilini bir yl sonraya
brakmtr. Kannnmelerde Mesel Diyarbakrda, verginin reydan alnmasnn
mevsimi nevruzda imi kaydnda olduu gibi nevruz da olduu belirtilmitir
537
.
Bununla birlikte Adana Kannnmesinde geen nsf- nevruz- sultande ve nsf-
ahar son gz aynn evvelinde alna kaydnda olduu gibi vergi iki dnemde
alnabilmektedir
538
.
3-ifte Vergilendirme:
Sipahilerin keyfi hareketleri arasnda en yaygn ve nemlisi, ifte
vergilendirmeydi. ifte vergilendirme, kann koyucunun birbirinin alternatifi olarak
gznnde bulundurduu demelerin, birlikte ve ayn anda uygulanmasna yol aan
belirsizliklerden, iptal ve ilga edilmi bir detin tekrar ya da bizatih kann metnindeki
karklklardan kaynaklanabiliyordu. rnein bir kyl, hizmet ykmll
erevesinde bir araba odun ve bir araba samann getirip teslim ettii halde, sipahi bir
de bu hizmetlerin nakd karl olan paray ayrca isteyebiliyordu. Merkez ynetim
keyfi ve yasad zorlamalar ve usulsz almlar (zulm ve teaddi) konusunda pek duyarl
olduundan, kyller sk sk kadnn hatta payitahtn mdahelesine snyorlard.
Merkez brokrasinin etkinliini olduu dnemlerde ikyet sistemi yrmtr. Bu gibi
kiisel veya kollektif ikyet dilekeleriyle baedebilmek iin, XVII. yzylda bakentte
zel bir kalem ve defteri ihdas edilmiti
539
. Atik ikyet defterleri bu nevidendir. Bu

537
538
TKGM KKA, TTD 114; Geni bilgi iib bk.Ylmaz Kurt, 1572 Taihli Adana Mufassal Tahrir Defterine Gre
Adanann Sosyo-Ekonomik Tarihi zerine Bir Aratrma, Belleten, TTK Yay., Ankara 1990, C.LIV, Sa.209,
ss.179-209.
539
124

defterlerde kylnn toprak anlamazlklar sipahinin vergiyi toplayamamas veya
kylden fazla vegi almas gibi hususlar ieren kaytlar mevcuttur
540
.
4-Kylnn ektii topran dnm:
Klasik tmar sisteminde her kyl ailesinin ilettii toprak paras bir veya yarm
iftlik olarak kylnn demekle ykml olduu ift resminin matrahn tekil
ediyordu. Yukarda da belirtildii gibi iftliin alan verimliliine gre 50150 dnm
arasnda deiiyordu. Osmanllar, iftlik arazisini topran verimine gre drt
kategoriye ayrmt. Has yerde 5060, al yerde 7080, evsatta 100120, ednda 150
dnm bir iftlik itibar ediliyordu. Bir dnm, boyu ve genilii 40ar adm olan bir
araziydi. Gnmzde dnm ortalama 1000 m
2
dir
541
.
5-Kylnn topra terketmesi:
Kylnn topran, yani retimi terk etmesi yasakt. Bununla birlikte topran
brakp baka bir i tutan kylnn sipahiye iftbozan resmi ad altnda bir senelik
mahsln karln demesi kanndu. Topran terk eden bir kyl 10 yl iinde
yakalanrsa kad tarafndan yarglanp eski topraklarna dnme mecburiyeti
getiriliyordu
542
.
6-Kylnn topra ekmemesi:
Topran yl stste bo brakan kylnn elinden bu toprak mahkeme
kararyla alnr ve bir bakasna verilirdi. Yine kyl topran bir bakasna devretmek
isterse sipahi devletin temsilcisi olarak yeni durumunu onaylar ve topran sahibine
tapusu mukabili bakasna verirdi.
7-Kylnn rn saklamas ve satmas:
Her tmar biriminin yani dirliin sipahiye denecek ayn verginin muhafaza
edilecei bir anbar bulunmalyd. Bu da bir defa ina edilir ve sipahinin deimesiyle,
tamir hari, yeniden yaplamazd. Yine kylnn sipahiye denen ayn vergiyi en yakn
pazara gtrp satma mkellefiyeti vard. Mahsl burada, bir gn iinde satlamazsa
ikinci gn bir baka pazara gtrmeye zorlanamazd
543
.
8-ift-hne sisteminin korunmas
Her sancan kannnmesi, kylnn vermesi gereken vergi ve hizmetleri tek tek
saymtr. Sipah bunlara yenilerini ekleyemezdi. Devlet buna o kadar nem verirdi ki,

540
Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, Devlet Arivleri Genel Mdrl Yay., Ankara 1992, s.61-68.
541
542
Eren, Age, s.248.
543
125

gerekte Kannnmelerin balca maddeleri, sipahyle rey arasndaki ilikileri
dzenleyen maddelerden olumutur. Kurallara aykr hareket eden sipah, tmarn
yitirebilirdi. Bu bakmdan rey, hi kukusuz, ortaa Avrupasnn serflerinden
tamamamen farklyd. Bu farkllk Osmanl kylsnn merkez bir hukuk sisteminin
korumas altnda yaamasndandr. Ancak, XV. yzyl gibi erken bir dnemde reynn
durumuyla ilgili sultan fermanlar, sipahlerle beylerin ayrcalklarn ktye
kullandklarn gstermektedir. Kannsuzluklarn temel nedenlerinden biri, sipahlerin
eski feodal gelenekleri srdrme abalaryd. Kyller sultana, yasad, angarya ve
gereksiz para cezalarndan yaknm, devlet grevlilerinin asayi ve phelileri takip
bahnesiyle evlerinde kalmalarndan, maiyetleri ve hayvanlarn herhangi bir cret
demeden beslemeye zorlamalar hususlarnda ikayet arzuhalleri gndermilerdir.
Ayrca, sipahilerin kanna aykr vergiler icat ederek para toplamalarndan ve r, ayn
yerine nakd istemelerinden yaknmlardr. Kanni Sultan Sleyman bu tr
uygulamalar yasaklayan birok ferman yaynlamtr
544
. Bununla birlikte kad
sicillerinde de, sipahi-kyl ilikileri hakknda pek ok kayt bulunmaktadr. Padiah
fermanlar ve kad kaytlar devleti ift hne sistemini korumak ve devaml suretle
kontrol etmek amacnda olduunu gstermektedir
545
.
9- Kylnn fera:
Mrs olarak braklan topraklar arasnda varislerce paylalan yalnz bahe ve
balardr. Bununla birlikte, Osmanl arazi hukuku, bir raiyyete, tarlasn veya iftliini
ferag (tranfer) hakk tanmaktadr. Ferag ancak sipahinin izni ile olabilirdi. htiyar bir
kyl kendi hayatnda yetikin oullarna veya bir yabancya tapulu topran ferag
edebilirdi. Bu ferag ilemi, kad sicillerine, bay u ird tabiri ile gemitir. Ferag
ileminde kyl, verdii tapu resmine karlk bir miktar para alrd. Sipahi de izin
verdii iin, kannda olmasa bile, bir para kabul ederdi. Bylece, mr iftlikte bu yolla
geni lde bir al-veri olduu anlalmaktadr. Nitekim, kad sicillerinde pek ok
ferag-sat ilemi bulunmaktadr. Ayrca kad sicillerinde u olay da sk sk
grlmektedir: Sipahiler, tapulu topraklar kylnn elinden almak iin genel bir eilim
iindedir. Bunun nedeni, topra baka birisinin tasarrufuna tapuyla vererek onlardan
yeniden tapu resmi almak suretiyle gelir kayna salamak istemesidir. Kad sicillerden

544
545
nalck, Ky Kyl ve mparatorluk, s.13.
126

yetim ocuklarn veya hisse sahiplerinin bu yzden haklarn kaybettiklerini ve kad
mahkemelerine bavurduklar grlmektedir
546
.
2.6.Kr Kesiminde Halk Eitimi
Osmanllar balangta konar-ger bir hayat tarzna sahiptiler. Bu sebeple, slm
dnyasnn yerleik devletlerinin kurduu gibi geleneksel bir eitim sistemi
oluturamamlard. Ancak znik ve ardndan Bursann alnarak bakent yaplmasndan
sonra, ehre gelen ve yerleik hayata geen Osmanl ailesi iin geleneksel eitim sistemi
uygulamalar balatlmtr. Onlarla birlikte ehirlere yerleen Trkmen airetlerine
mensup kiiler, medreselerin almasyla zamanla medrese kltr ve inan dairesine
girmi ve eitimlerini buralarda srdrmlerdir. Kr kesiminde kalan airet mensuplar
ise, konar-ger hayat tarzna uygun eitim kltr yaratmtr. Bu eitim kltrnn
temel eitim kurumlar cmi, zaviye, tekke ve derghlar olmutur.
slm leminde eitim-retim mahalleri balangtan itibaren ekseriyetle cmiler
olmutur. Cmiler, henz kttb ve medrese gibi mstakil ilim ve eitim
messeselerinin kurulmad dnemde ocuk ve yetikin eitimi salayan kurumlard.
Cmilerin bu fonksiyonu medreselerin kurulmasndan sonra da kyde olsun, ehirde
olsun devam etmitir. Cmilerde eitim hatip veya imamlar tarafndan Cuma ve bayram
namazlar ncesi hatip, vaiz veya hutbede imam, yine sair gnlerde hatipler tarafndan
halka bilgiler verilirdi.
Zaviyeler ncelikle din-tasavvuf terbiye ve eitim kurumu olarak halk kltr ve
halkn eitimi zerinde nemli bir role sahiptir. Seluklu dneminden itibaren
medreselerin nfuz edemedii kr kesimi ve konar-ger airet mensuplarnn
eitiminde, bu ilevi zaviye ve derghlar stlenmitir. Bu kurumlarn mistik bir hava
ierisinde verdii eitim, halkn kltr seviyesine uygun olduu iin halk tarafndan
daha ok tercih edilmitir. Derghlarda takip edilen eitim yntemi, eyh veya
grevlendirdii vekilinin mritlere, ocuklara ve yetikinlere verdikleri vaazlar ve
nasihatlar eklindedir. eyhler sade bir dil ve uslupla kaleme alnan Ahmediye,
Muhammediye gibi eserleri okurlar ve Hz.Ali, Halid b. Velid ile evliyalarn
menkbelerini anlatrlard. Mridlere eriat, tarikat, hakikat konularyla, tefsir, hadis,
fkh, Arapa, Farsa, Trke ve siyer-i nebi gibi dersler verilirdi. Bu ynyle yazl ve
szl kltrn kr kesimindeki temsilciliini yaparlard. Bu eitimden ama; tasavvuf

546
nalck, Ky Kyl ve mparatorluk, s.13, 14.
127

dncesi, tasavvuf terbiyesi, iyilik, gzellik, ilahi ak, ahlk, peygamberler ve bilgin ve
meayihler sevgisi gibi deerler vermekti
547
.
Tekke ve zaviyelerin eitim rol, konar-ger airetlere din bilgilerin verilmesi
ve devlet ideolojisinin ulatrlmasnda, ynetim rgt ile halk arasndaki din ve kltr
birliinin tesisinde ok nemli grlmekteydi. Bu neme binaen devlet, tekke ve
zaviyelere vakflar araclyla eitli gelir kaynaklar balamt. Bylece bu
kurumlarn devamll ve muhafazas salanm, din-tasavvuf eitim kanalyla
toplumun eitim seviyesi artrlmaya allmtr.
slm kltr tarihinde nemli yer olan tekkeler (tekye), zaviye, hankah ve dergh
gibi isimler de verilmektedir. Tasavvuf dncesinin, anlay ve terbiyesinin ilendii,
derinletirildii ve halka takdim edildii
548
zaviye iinde herhangi bir trkata mensup
dervilerin bir eyhin idaresinde topluca yaad ve gelip geen yolculara bedava
yiyecek ve yatacak yer salanan yerleme merkezlerinde veya yol zerinde bulunana
bina yahut binalar topluluudur
549
. imari yap olarak samahne, trbe, ilehne, dervi
odalar, selamlk, harem, matbah ve kiler, kahve oca gibi ksmlardan teekkl
etmekteydiler
550
.
Zaviye ana kurumu kapsyordu.
1.Herhangi bir tarikata ait olup iinde dervilerin yaad ve yolcularn misfir
edildii yerler. XVI. yzylda kenttekiler imaret adn ald. Krsal kesimdekiler zaviye
adn srdrd.
2.ehirlerde mescid, medrese, hamam gibi mimari nitelerin bir araya gelmesiyle
oluan klliyelere zaviye ad veriliyordu.
3.Geitlerde, derbentlerde ve yol zerinde yolculara bir snak niteliinde olup
yiyecek ve yatacak yer salayan ayn zamanda koruyuculuk grevi yapan yerlere zaviye
deniyordu
551
.
Genellikle eyh iin bir meskenden, beki, a gibi dier grevliler iin bir ka
odadan, bir mescid, mutfak ve bir yemek salondan mteekkil olan tekkeler, farkl
trkatlara aitti. Halkn din hayat zerinde ok byk bir tesir icr etmitir. Zaviyelerde
bestelenen musiki paralar ibdete dhil ettikleri raksiar ve halk dilinde kaleme

547
hsanolu, Osmanl Medeniyeti Tarihi, s.253; A.Yaar Ocak, Suraya Farki, Zviye, A, 13/ 468476, s.476.
548
549
Halime Doru, XV. ve XVI. Yzyllarda Sivrihisar Nahiyesi, TTK, Ankara 1997, s.47.
550
551
Doru, Age, s.4748.
128

aldklar edebi ve tasavvufi eserler sayesinde geni kitlelerin din duygularn
besliyorlard. Tekkelerinin kapsn herkese ak tutmalar, yolcular kabul etmeleri ve
onlar bedava olarak barndrmalar sa sosyal ve ticar hayatn gelimesine yardmc
olmutur
552
.
Zaviyeler kltr, edebiyat, mzik, eitim-retim faaliyetlerinin yan sra bir
takm siyas roller de oynamlardr. yle ki, siyas, yahut itim mhiyetteki
ayaklanmalarda baz zaviyeler organizatr, bazlarnn da propagandac durumunda
olduu dikkati ekmektedir
553
.
Zaviyeler Osmanl fthatn kolaylaran amillerden biri olarak da dikkati eker.
Bunun yansra bo arazilerin enlendirilmesi, ehir ve kylerin fizik gelimesinde
katkda bulunmulardr
554
.
zellikle devlet tarafndan yolculuk iin tehlikeli yerlerde tesis edilen tekkeler
asker sevk ve idareyi kolaylatrma, ticarete engel olabilecek eky vs. kimselere engel
olmak iin birer jandarma karakolu grevi de grmledir. Otoritenin zaaf gsterdii
yerlerde kan ve kabilecek isyanlara terbiye edici eliyle ortadan kaldrmtr. Temel
inan ve kltrn, halk arasnda birlik ve shhatli bir haberlemenin salanmasnda, ruh
ve sinir hastalklarnn tedavi edilmesinde hizmetlerini srdrmlerdir
555
.
Dier taraftan, mahallelerin kurulup-gelimesinde mhim rolleri olduu bilinen
zviyelerin baz mahallelerin teekklne messir olduu anlalmaktadr. Mesel,
Manisada Eyne Ali Baba Mahallesi, kolonizatr dervilerin nfus ekmekteki rollerine
gzel bir misal tekil etmektedir. Bu mahalle, XV. asrn ikinci yarsnda kurulduu
anlalan zviyelerin hemen etrfnda teekkl etmi olup, XVI. yzylda bile, burada
kalabalk bir dervi grubunun bulunduu dikkati ekmektedir
556
.
Zaviye, tekke, dergh, medrese, cmi gibi eitim kurumlar, sadece din ve fenn
ilimleri retmekle kalmam, ruh ve beden terbiyesini birlikte yrtmlerdir. Bu
sebeple eitim esnasnda gre, kou, ok atma, cirit oyunu, ata binme gibi sporlara da
yer verilmitir. Bunlardan baka yine; hsn-i hat, tezyinat, hitabet ve kitabet olmak
zere eitli bedi (estetik) faaliyetler de yer almtr. Trk kltr ve medeniyet tarihnin
nemli hattat, nakka, mimar ve hatipleri bu eitim kurumlarndan yetimilerdir.

552
553
Solak-zde, Tarih, stanbul, 1298; Ocak, Farki, Zviye, s.468.
554
Car-Drnda, XVII. Yzyl Bosna Sancanda Vakf Messeseleri, s.67.
555
556
129

NC BLM
3.KONAR-GER REY
3.1.Konar-Gerler
Osmanl Devletinde konar-gerler, Yrk veya Trkmen tesmiye edilmitir.
Anadoluya gelen Trkmenler, Osmanl dneminde Trkmen adnn yansra
Yrk veya Yrk umumi adyla da bilinmekteydiler. Yrk tabiri, yrmek
fiilinden ve yr veya yr nn sonuna gelen k ekiyle tretilmi bir kelimedir.
Osmanl ariv kaynaklarnda Trkmen adnn daha ok Anadolunun orta ve dou
blgesinde, Yrk adnn ise ounlukla Bat Anadolu ve Rumelideki konar-gerler
ve gerler iin kullanld grlmektedir. Bunun yan sra Trkmen ve Yrk
kavramlarnn birlikte kullanld bakidir. Nitekim, Kayseri havalisinde bulunan
gerler iin Etrak Yrkn tabiri kullanlmtr. Bununla birlikte corafi saha
itibariyle bu iki tabiri birbirinden kesin izgileriyle ayrmak gtr. Zir bu tabirler, ayn
blgede ayn gebe grubunu ifade etmek iin zaman zaman birbirinin yerine
kullanlmaktayd. Bunun yannda yaadklar hayat tarznn bir ifadesi olarak Konar-
ger, Ger-evli, Ger ve Gebe gibi tabirler de kullanlmaktayd
557
.
Genel manada Trkmen tabiri daha ok Akkoyunlu, Karakoyunlu, Dulkadiroullar,
Karamanolu gibi beylik veya devletlerin etnik kimliini tanmlamakta, sonralar ise ad
geen devletlerin Osmanl Devletinin hkimiyetine girmi olan halknn sadece konar-
ger gruplarn ifade etmek iin kullanlmtr.
Trkmenler umumiyetle Dou, Gneydou, Orta Anadolu, Kuzey Suriye ve
ukurova blgelerinde yaamaktadrlar. Ayrca buralarda Bat ve Kuzey Anadoluda da
konar-ger topluluklar bulunmaktadr. Bunlar bir boy tekilat iinde ounlukla
birbirine akraba cemaatlerden olumaktadr. Yrkler ise, daha ok Bat Anadoluda ve
Rumelide yaamaktadrlar. Umumiyetle bir sancak veya kazaya bal bulunurlar ve dar
alanda yaylak klak hayat srdrrlerdi
558
.
Yrkler genel olarak topraklarnda konup gtkleri sancak veya kazann ismini
almtr. Mesel Kastamonu havalisinde bulunanlar Kastamonu Yrkleri, el
blgesindekiler el Yrkleri, Teke (Antalya) blgesindekiler de Teke Yrkleri olarak
adlandrlmtr. Ancak bu isimler sadece belli bir blgedeki konar-gerler tanmlamak
iin kullanldndan airetler, Sa Karal, Honaml, Horzumlu, Bozkoyunlu, Sar

557
Tufan Gndz, XVII. ve XVIII. Yzyllarda Danimendli Trkmenleri, Yeditepe Yay, stanbul 2005, s.1819.
558
Gndz, Danimendli Trkmenleri, s.1823.
130

Keili, Bahili gibi isimlerle birbirlerinden ayrlmlardr. Keza, Rumelideki Yrkler
de Yrk ortak adnn altnda Naldken Yrkleri, Tanrda Yrkleri, Ofabolu
Yrkleri gibi daha ok bulunduklar corafyaya gre adlandrlmakla birlikte airetler
kendi isimlerini tamaya devam etmilerdir. Ayrca, baz Trkmen gruplar vergi
statlerine gre yahut temel meguliyetlerine nazaran Ync, Ellici, Darc, Yzdeci
gibi isimlerle anlmtr
559
.
1071 Malazgirt zaferini mteakiben Anadoluya Kay, Avar (Afar), Knk,
Eymir, Karkn, Bayndr, Salur, Yregir, epni, dr, Bayat, Alayuntlu, Kzk, Yazr,
Dodurga, Begdilli, Bdz, avuldur, Yva, Dger, Karaevli, Peenek Ouz boylar
g etmitir. Bu boylar imparatorluk ierisinde muhtelif blgelerde siyas, asker, idar,
mal birlikler oluturmulardr
560
.
Osmanl devrinde Trkmen veya Yrk adyla bilinen konar-ger airetler, toplu
olarak bulunduklar yerlerde ise; Halep Trkmenleri, Yeni-il Trkmenleri,
Bozulus, Ateken (Esbkean), Dulkadrl (Zlkadirli) Yrkleri, fraz-
Zlkadriyye Yrkleri, Ramazanlu ulusu, Hama Yrkleri, Danimendli
Trkmenleri, Ankara Yrkleri, Bolu Yrkleri, Teke Yrkleri, St
Yrkleri, Turhal Yrkleri, Cemele Kalesi Yrkleri gibi muhtelif adlarla
bilinmekteydiler. Rumelidekiler ise Naldken, Tanrda (Karagz), Selanik,
Ofabolu, Vize ve Kocack Yrkleri v.b. adlar almlardr
561
.
Bu byk teekkller arasnda yer alan Halep Trkmenleri ile Hama, Ankara,
Bolu, Teke, St ve Turhal Yrkleri, hi phesiz, corafi saha olarak bulunduklar
eylet, sancak, kaza veya nahiyenin adn; Danimendli Trkmenleri, Dulkadirli
Yrkleri ve Ramazanlu ulusu Anadoluda siyas bir hviyete sahip olan
Danimendliler (10711177) ile Dulkadiroullar Beylii (13391521) ve
Ramazanoullar Beylii (1352-1608)nin bakiyyesi olduundan ad geen beyliklerin
adlarn; Cemele Kalesi Yrkleri ise bugn Krehirin 10 km. kuzey batsnda harabe
bir halde bulunan Cemele Kalesi mstahfzlarnn timar reys olduundan bu kalenin
adn almlardr. Konyann ova blgesinde yaayan ve idar bakmdan Eski-il, Bayburd
ve Turgud adl kazaya ayrlan Ateken oymaklarnn, iyi cins at yetitirmekle hret
bulmasndan ve devlete vermekle mkellef olduklar vergilerini at vergisi olarak

559
Gndz, XVII. ve XV III: Yzyllarda Danimendli Trkmenleri, s.2223.
560
Orhonlu, Airetlerin skn, s.106.
561
lhan ahin, Konar-gerler, Eren Yay, stanbul, 2006, s.115.
131

vermelerinden dolay Ateken adn ald, Saruhan (Manisa) blgesinde bulunan Ellici
Yrklerinin, her elli hneden bir ekinci karmas sebebiyle bu adla anld,
Zlkadriyye Yrklerinin, aslnda Dulkadrl (Zlkadirli) Yrklerine mensup
olmakla beraber idar ve mal bakmdan zamanla onlarn iinden ayrlm olduu iin bu
ismi tad, muhtelif blgelerde Yzdeciyan adyla bilinen konar-ger teekkllerin
ise her yz koyundan bir koyun anm vergisi vermesinin bu ad almalarnda amil
olduu anlalmaktadr
562
.
Ger ile konar-ger fark; Konar-gerlik, gerlikten farkl bir hayat tarzdr.
Zir gerlikte belirli bir meskn yer bulunmamaktadr. Buna karlk konar-gerlikte
gerek klak gerekse yaylak olarak kullanlan meskn mahaller vardr. Bu hayat tarzna
sahip olan bir airet boy veya oba hayvanlarn otlatmak amacyla Mart-Nisan gibi
srlerini yksek da yamalarna kararak burada otlatrlard. Yaylak olarak
nitelendirilen bu yerlerde yaayabilmek iin ya adr kurarlar ya da derme atma evler
yaparlard. Eyll-Ekim gibi ova, vadi veya deniz kylarndaki asl yaadklar meskn
kylerine veya yurtlarna dnerlerdi. Buradaki evleri daha derli-toplu olup, bal-
baheli, ziraata elverili yerlerdi. Bunlarn gerek yaylaklar gerekse klaklar resm
kayda girmi, yani devlete tannm, hukuken timar veya vakf yerlerdi
563
.
Konar-gerler her ne kadar hayat tarzlar ynnden ayn karakterde iseler de,
yap itibariyle deiik topluluklar olarak gze arpmaktadrlar. Bir snflandrmaya tabi
tutulacak olurlarsa:
1-Bir boydan ibret olan, -tek bana- mstakil bir teekkl halinde bulunanlar,
2-Bir boydan ayrlm ve zamanla oalarak saylar drtden onaltya, yahud daha
fazla olan oymaklar grubu ki, bunlar umumiyetle reislerinin ismiyle adlandrlmlardr,
3-Federasyon ekli gsteren teekkller; bunlar ana kurulularndan ayrlm olan
muhtelif oymaklarn birlemesinden meydana gelmilerdir. Ayrca kk gruplarn
(mesel kethdlk) birlemesinden de meydana geldikleri grlmektedir. rnek: Yeni-
il, Bozulus, Varsak
564
.
Konar-ger hayat yaayan airetlerin yaylak ve klaklarna gidip gelirlerken bir
yerde durmamalar, oturmak lazm gelince, oralarda gnden fazla oturmamalar ve

562
ahin, Konar-gerler, s.116.
563
Yusuf Halaolu, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyseti ve Airetlerinin Yerletirilmesi, TTK
Yay., Ankara , 1988, s.1719.
564
Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.17-19.
132

kimseye zarar vermemeleri, bir kimseye zarar verdikleri zaman yaptklarn tazmin
etmeleri kannnmelerde kaydedilmitir
565
.
Osmanllar, ilk zamanlardan itibaren Anadoluya gelen Trk boylarna, yaylak ve
klaklar vermek suretiyle ksmen de olsa yerleik hayata geirilmeye allmtr
566
.
Konar-gerler, Anadoluya Trk yerlemesini, zellikle kr yerleme dzenini
yakndan etkilemilerdir. Mezraa, kom, iftlik, oba, al, divn, ba evi, dam, yaylak ve
klak yerleme niteleri oluturmulardr
567
. Yaylakta hayvanclk, klakta ise basit
iftilik yapan, konar-ger airetler bu iktisad hareketlilikte zamanla paralara
ayrlarak genellikle 1015 hnelik ya da daha kk olan aile birlikleri eklinde uygun
bulduklar yerlere yerlemilerdir. Yerleme esnasnda baz yerlerde civarlarna
konduklar kasaba ve kale harabelerinden de faydalanmlardr. Mesel ukurovada
yaayan Varsak Trkmenleri, Klek ve Namrun Kalelerinin hemen yaknndaki yayla
sahalarna yerlemilerdir. Burada balangta hayvanclk yaparken daha sonra zira
faaliyetler ierisine de girmilerdir. Tahrir defterlerinde tarada mtemekkinlerdir
kaydnda kale civarnn devaml yerleme haline geldiini gstermektedir
568
. Konar-
ger airetler yaylalara yerleirken ncelikle barnabilecekleri ev, adr kurmular,
ardndan bir takm din meknlar da ina etmilerdir. yle ki, XVI. yzylda,
Anadolunun en cra krsal alanlarnda bile Cuma namaz klnabilecek cmiler ina
edilmitir. Bu yaplanmadan yoksun kalan blgeler kuru topraklarn ve ziraatin
yaplmad yerlerdi. Bu blgelerin bir ksm yerlemeye ve ziraate ak olmasna
ramen hayvanclk iin tercih edilmiti
569
. Nitekim, 13 Mart 1681 tarihli bir niandan
anlald zere, Ula nahiyesinde Boz Depe isimli yaylakta bir mescid ina edilmitir.
Ancak, bu mescidde, Cuma ve bayram namaz klnamadndan stanbula arz ile
cmiye evrilmesi iin izin istenmi, gerekli izin de verilmitir
570
.

565
Ve yrkleri evvelden yrye geldikleri yerde yryeler Amm kimesnenin ekinine ve biinine zarar itmeyeler
derlerse hkim-l-vakt olanlar eran efti idib tazmin itdire Ve ill eslemeyb gir zarar ve ziyan iderse men idb
yrtmeyeler (Barkan, Kannlar, stanbul Haslar Kannu, s.103).
566
abuk, Agm, s.432.
567
Tundilek, Trkiye skn Corafyas, s.98; Orhonlu, Airetlerin skn, s.35.
568
569
Suraiya Faroqhi, A Map of Anatolian Friday Mosques (15201535), Osmanl Aratrmalar IV, stanbul 1984,
s.171.
570
133

3.2.Osmanllarn Airet Politikas ve Airetlerin Yerletirilmesi
Osmanl mparatorluunu XVII. ve XVIII. yzyllarda uratran en byk
meselelerden biri de reynn yerini yurdunu terk etmesi ve airetlerin iskn
meselesidir. Osmanl mparatorluu, kurulu, genileme, duraklama ve gerileme
devrelerinde siyas, iktisad ve itima vaziyetin deimesine bal olarak, iskn
politikasnda farkl bir ekilde hareket etmitir.
1. Konar-ger airetlerin yeni topraklara yerletirilmesi,
2. XVIII. yzyl sonlarna doru kaybedilen topraklardan kaan ahalinin iskn
meselesi yerleik ahaliyi korumak maksadyla gebe gruplar zerindeki devlet basks
konar-gerlerin kendiliinden yerlemelerini salamtr
571
. Osmanl
mparatorluunda konar-gerler yalnz devlet basks ile deil, kendi istekleriyle de
yerlemilerdir. Zir yerleik hayatn kendilerine cazip gelmesi sebebiyle baz konar-
gerlerin bazlarn, iktisad hayatn ksr oluu ge zorlamtr. Hayat artlar iyi olan
topraklar bulduklarnda yerleik hayat gemilerdir. Yalnz konar-gerlerin
yerletikleri blgeler genellikle yaylak ve klak olarak kullanlabilecek yerlerdir.
Yaylaklarda hayvanclk klaklarda ise, basit iftilik yapan konar-gerler bu
mahallere evler in ederek yerlemilerdir. Fakat bu yerlemede yaylak-klak
hareketlerine tabi olmulardr.
ehir hayatnn canll konar-geri ehirlere de ekmitir. Fakat bu yerleme
byk lde olmam, dank ve ayr ayr kimselerin teebbsleriyle yaplmtr.
ehirlere yerleme ayn zamanda idr makamlarn msaadesine balyd. Baz
oymaklar, ehirlerde kalabalk gruplar tekil etmilerdir. zellikle Suriyede Halep
ehrinin d taraflarnda yerlemi ziraat ve kervanlarda deve srcl yapan
kimselerden meydan gelmi bir Trk-Halep ehri etrafnda toplanan airetler o blgenin
corafi mekn tesiri altnda kalarak Trkman- Halep adn almlardr.
Konar-gerler Anadoluda, zellikle el, ukurova, Hatay ve dou
blgelerinde
572
mnferid yerleme yerleri tekil etmilerdir. Bu yerler ok sayda boy
tarafndan yaylak-klak olarak kullanlmtr. Bazen bir oymaktan ayrlan kk bir
ksm baka bir yere giderek uygun grd toprak zerinde yurt tutup, iftilik ile

571
Halaolu, Airetlerinin Yerletirilmesi, s.2.
572
Orhonlu, Airetlerin skn, s.121
134

itigal etmitir. Dulkadirli Yrklerinde bir ksmnn Suriyeye yerleerek ziraat
yapmalar buna rnektir.
Osmanl Devleti, ekavet hareketlerine kar yollarn emniyetini salamak
amacyla, derbend tesislerini yeniden imar ettirerek evrelerini bir kasaba veya ky
eklinde bir iskn mahalli olarak kullanmtr
573
. Derbendler, devletin kulland iskn
ve yerletirme usullerinden birini tekil etmilerdir. Bu amala iskn meselesi
zmleniyor, yurtsuz kiiler toprak sahibi yaplyor, bo araziler ziraata alyordu.
Derbendler bir emniyet zinciri idiler. Baka yrelerden getirilip, topraa balanan
derbenti olan kiiler muf derbendilerden (teklif-i divniye ve teklf-i rf ye
demeyenler) daha iyi grev yapyorlard. skn blgeleri dnda olan baz derbendler
ky ya da iskn noktalar kurmak suretiyle enlendirilmekteydiler. zellikle konar-
gerlere mensup airetler buralara srlerek iskn ettirildiler
574
.
Suriyeye Trk Airetlerinin skn Teebbsleri: Osmanl lkesindeki airetler
ve kabilelerin iskn meselesi yzyllar boyunca imparatorluu uratran bir meseledir.
Bu airetler Sivasta Rivan, Mardi, Modanl, bu yrelerde Bozulus Trkmenleri,
Tabanl, Abazl, Akakoyunlu, Ktahyada Karaba, Afar, Kozu, Grenli, Selmanl-
kebir, Selmanl Sair, Kak, Karalu, Bozulusta l Eminl, Cerid, Karahisar- Sahipte
Musacab, ankrda Canikli, Malatyada Reyhanl, Karamanda Recebl Afar, Mill,
Kayseride Recepl, Likvanik, Tacirli, Karagndz. Afar, Cerid, Yeni-ilde Boynu
Younlu, Ankarada Tabanl, Selmanl, Kseler, Kne, Kara Halill, Danimendl,
Haclu, Armutlu ve bakalar olup bunlar btn Orta Anadolu ve gney anadoluda
srekli yer deitirmekteydiler. Devlet bunlar Rakka, am, Halep ve bu civarlara
yerletirmek iin byk aba harcamakta, ama bunlar kap, gruplar halinde Anadoluya
gelmekte ve bir trl iskn olunmalar emredilen yerlerde oturmamaktaydlar
575
.
Orta, dou ve gney-Anadoluda srekli yer deitiren ve ekavette bulunan
airetlerin Suriyede Rakka, Hama, Humus, am ve Halep civarlarna yerleirilmesi iin
teebbslerde bulunulmutur. Bu cmleden olarak gney-dou Anadolu ve Dou
Anadolu blgelerinde sakin bulunan airetlerden Cihanbeyli airetiyle Keli-corlu
cemati ve yine amakulu airetlerinden 300 kadar atl eky, yollar kesip evredeki
ahaliye zarar verecek, pek ok kiiyi katletmilerdi. Bunun zerine devlet, Rakka

573
574
Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, Kltr ve Turizm Bakanl
Yay., Ankara 1985, s.162.
575
BA, Cevdet Tasnifi, Dhiliye. nu.206 (bk. zkaya, Osmanl Toplum Yaants, s.166).
135

valisine, Mara Beylerbeyisine Diyarbekir mtesellimine Malatya sanca
mutasarrfna, Arapkir sanca beyine ve Divrii voyvodasna 1701 tarihinde birer emir
gndererek ekylarn cezalandrlarak Rakkaya srlmelerini istemitir
576
. Yine, 1704
ylnda Yeni-l haslarna tabi Musacalu tifesinin zerine tecavzlerde bulunan Beydili
cemati, devaml ekavetleri dolaysyla ve ilerindeki ekynn cezalandrlarak
cematin nezre balanmas ve Rakkaya isknlar iin emir verilmitir
577
. Bir baka
iskn teebbs de Mara eyletine bal Samsat Nahiyesinde sakin bulunan Beyzeki
cematinden Salarl, Mustanl ve Temranl kabilelerinden 13 kiinin ahaliye zarar
vermesi, zerlerine tayin olunan memurlar kabul etmemesi ve asker tayin olunacak
olurlarsa yerlerini terk edip firar edeceklerini bildirmesi zerine Hamaya isknlar iin
1710da Rakka ve Diyarbekir valilerine emir gnderilmitir. Fakat bu kabilelerin
itaatsizlikte srar etmeleri zerine 1715de Rakka ve Haleb valilerine ve kadlarna
Hamaya isknlar iin yeni emirler gnderilmitir
578
.
Trkmenlerin bir ksmnn Rakka, Hama ve Humus blgelerine yerletirildikleri,
ancak ounun yerlerini terk ettikleri dikkat ekmektedir. Bunda corafi artlarn uygun
olmamas kadar Arab airetlerinin basklar da rol oynamtr. Bu airetler Arab
airetlerinin sktrmas ile etrafa dalp, Haleb, am ve Trablus-ama yerletiler.
Mesel, Hama, Humus, Maaretnnuman kasabasnda, gerek kasaba ahalisi ve gerekse
ky ahalileri, urban ekysnn mazarratlarndan kurtulmak iin Halep, Kilis, Azas,
Edlib, ugur, Anik, Antakya ve Karamort gibi yerlere kaarak dalmlardr
579
.
Buradaki iskn nizmnn kontrol edilerek aksaklklarn giderilmesi iin 1720 ve 1733
yllarnda Hama ve Humus sancak beylerine emirler gnderilmitir. Ayrca am
eyletinde yeni iskn yerleri tespit edilerek Arab airetlerinin basksna kar yeni
emniyet noktalar meydana getirilmitir
580
.
Konar-ger hayata alm airetlerin birden yerleik hayata uyamadklar,
genellikle orta scaklk derecesine altklar iin yeni yerleri istemedikleri bu yzdende
1697de Rakkaya ssz yer kabul ettikleri, bu sebeple terk ettiklerini, idarecilerin iskn
iine gerekli ehemmiyeti gstermedikleri yznden airetlerin isknn bir trl tam
manasyla mmkn olmamtr.

576
BA, MAD, nu. 8458, s.190 (bk. Halaolu, Airetlerinin Yerletirilmesi, s.46).
577
BA, MAD, nu.8458, s.184 (bk. Halaolu, Airetlerinin Yerletirilmesi, s.290).
578
BA, MAD, nu.8458, s.280 (bk.Halaolu, Airetlerinin Yerletirilmesi, s.52).
579
BA, MAD, nu.8458, s.8 (bk.Halaolu, Airetlerinin Yerletirilmesi, s.52).
580
BA, MAD, nu.8458, s.7; BA, MD, 139, s.356; BA, Cevdet Tasnifi, Dhiliye, nu. 4804 (bk. Orhonlu, Airelerin
skn, s.96).
136

Yerlerini terk eden airetlerin bazlar, kendilerini vakf reys gibi gstererek
yeniden iskn yerine gitmiyorlard. Bazlar da baka airetlerin arasna girip, izlerini
kaybettiriyorlard. Bu hareketlere kar olaanst ve sk tedbirler alm, bunlarn etrafa
yaylaca geit ve yollar tutulmutur. zellikle Rakka blgesinin zellii sebebiyle
yneticiler sefer sralarnda bile srekli olarak denetim altnda tuttular. Ayrca kap
gitmemeleri iin Anadolu yakasndaki kad ve dier grevliler uyarlmtr. Ekyla
cesaret edenler cezalandrld gibi, geride kalanlardan, bu tip hareketlerde bulunanlar
iin sz verdikleri kefalet paralar da alnyordu. Yerlerine uyamayan oymaklarn da
yerleri deitiriliyordu. Ama XVIII. yzyln ilk yarsnda zellikle, Acurlu, merl,
Sencan, Recepli, Afar, Tacirli oymaklarn Rakkaya isknlar zerinde yazlar yazlp
duruldu. 1711 ylnda da Hama ve Humusa yerleen oymaklar yerlerini terk
etmilerdir. Bunun zerine 1720de iskn dzeni yeniden kontrol edildi. Ancak yine de
1730lu yllarda airetlerin etrafa dalmalarna engel olunamad. Bu sebeplerden dolay
Reyhanl aireti de Halebe iskn olunamamtr
581
. Devleti en ok uratran airet
Recepl airetidir. Bu airet ekavetinin nlenmesi sonucunda ilgili makamlara pek ok
fermanlar gnderilmitir
582
.
Mesel bu fermanlardan biri, Karaman mutasarrfna hitaben yazlm olup,
Trkmen zmresinden olan ve ekylyla tannm bu airetin Rakkaya iskn
olunduktan sonra, emr-i aliana aykr hareket ederek yerlerinden ayrlarak Zamant
toprana yayldklar ve Rakkaya geri dnmeleri iin faaliyette bulunulmas
hususundadr. Yine 1724te Kayseri mutasarrfna ve 1729 ylnda Anadolu ve Sivas
eyletlerine, Recebl Afarnn ekavetinin sona erdirilmesi ve Rakkaya iskn
olunmas hususunda fermanlar gnderilmitir. Recebl Afarna tabi cematler 1703
ylndan itibaren Belih nehri ve Rakka dolaylarna iskn edilmilerdir. Ancak bir
mddet sonra iskn nizmlar bozularak etrafa dalmaya balamlardr. ekavetlerinin
nlenmesi hususunda Anadolu mfettii Recebl Afar vesair tifelerin isknna
memur, vezir Ahmed Paaya gnderilen 1732 tarihli bir hkmle, Recebl Afarnn
Rakkaya iskn, tabi cematlerin ise Rakkaya veya Kbrsa srgn edilmeleri
emrolunmutur.

581
Orhonlu, Airetlerin skn, s.9498.
582
Mesel bunlardan bazlar: Kayseri r. sc.120121122, s.54, 154, 219; Konya r. sc.51, s.262, 265, 274; BA,
MAD, nu.701, s.5; nu.7126, s.103; BA, MD, 131, s.103; BA, Cevdet Tasnifi Dhiliye, nu.14799, 16856 (Ahmed
Refik Anadoluda Trk Airetleri, stanbul 1930, vs.nu.237, s.209210).
137

Osmanl devleti, Suriyede zellikle Rakka blgesini bir srgn mahalli olarak
kullanlmtr. Bunun yan sra, Hama, Humus, Belih nehri havalisi, Haleb ve Menbic
blgeleri sistemli bir iskn siysetine sahne olmutur. XVII. ve XVIII. yzyllarda
ekavet haraketlerinin artmas, devletin bozulmu olan ekonomisini dzeltme abalar,
konar-gerlerin yerletirilmelerini gerekli klmtr. Fakat sistemli bir ekilde hareket
edilmemesi yznden airetlerin iskndan kamalar, devletin emirlerine kar gelmek
olduundan sk bir takibe maruz kalmlardr. Bu sebeple zaman zaman eky ile i
birlii yaparak asayisizliin olumsuz ynde artmasna vesile oldular. Bu ekilde devlet
onlar, bir mahrumiyet blgesi olarak setii Rakka veya Kbrs adasna srerek
cezalandrmak istemitir
583
.
Grld zere XVII. ve XVIII. yzyllarda hem Bat-Anadoluda, hem
Gney-Dou Anadoluda, hem de Orta Anadoluda airetleri iskn meselesi devleti
uratran bir mesele olarak bulunmakta ve bir trl istenilen iskn gereklememekte
ve Suriyeye iskn emredilmi airetler buraya gitmek istemedikleri gibi gidenler de
geri dnmekte ve yerlerini terk etmekte, yerleik halka zulmler yapmaktaydlar.
Suriyeye yaplan isknlarn gayesi ekavet unsurlarn ortadan kaldrmak olduu kadar,
Arab airetlerine kar bir set etmek dncesi de olmutur. Ancak yaplan iskn
almalarnda ou defa corafi alanlarn iyi seilmemesi.
Yeni konar-gerlerin hayvanlarna gerekli otun ve suyun salanmamas, Ayrca
ziraat iin yerletirilenlere tahsis edilen arazinin verimsiz olmas, onlarn yeniden konar-
ger hayata balamalarna veya baka bir mahalleye firar etmelerine sebeb olmutur.
Btn bu meselelere ramen, yaplan icraat btnyle olmasa bile, baarl saylabilir.
Nitekim, o zaman kurulan beldeler, bugn bile ehemmiyetini muhafaza eden iskn
merkezleridir.
Rakka ve Haleb Eyletlerine iskn: 20 Rebil-ahr 1102 (21 Ocak 1691)
tarihinde Rakka Beylerbeyi Kad-zde Hseyin Paa ile birlikte Rakka eyletinde
bulunan kadlara ve buraya iskna memur olan skdar evi Trkmenlerine bal boy
beyleri ve oymak kethdlarna hitaben gnderilen bir ferman ile Frat nehrine karan
Belih nehri kenarnda bulunan Aka-kale, Ayn- Rzden Rakkaya kadar olan yerlere,
byk Trkmen oymaklarndan skdardaki Valide Sultan vekaf hassna tbi olan

583

138

Beydili ile dier oymaklar ile beraber Boz-ulus Trkmenlerinin yerletirilmesi
isteniyordu
584
. Bu hkmler gereince buralara iskna memur olan oymaklar unlardr;
a) Halep Trkmenleri grubundan; Kara eyhl ene, Kara eyhl Hamdanlu,
Kara eyhl Yadigr, Kara eyhl Durabeyli, Dimlekl, Karkn Haclar, Dimleklye
tbi Pir Budak-olu, Bedilliye bal eyhl, Bemil, Bemilye bal Arabl
Musa ve Arabli brahim, Boz-koyunlu ve ona bal Balabanl, Boz-koyunlu Ta, Boz-
koyunluya tabi Firuz kethuda, Bayndr Rstem kethd, Bayndr Hac Ahmed
kethd, Bayndr Ramazan, Kadirl, Sencen tbi-i Pir Ahmed, Mir Haca tabi Sencen,
Kuba, Adill, Dger, Dger-i Seyfi Toalu ve eyhl oymaklardr
585
. Bu oymaklarn
toplam 30 ve 2400 nefer iskn iin memur edilmilerdir.
b) Yeni-il haslarna bal olan oymaklardan iskna memur olanlar; Musacalu tbi-
i sa kethd, Elvend Sultan Kethdya tabi Musacalu, mer Kethdya tabi
Musacalu, Tayfur kethdya tabi Musacalu, Ali kethdya tabi Musacalu, Byezid
kethdya tabi Musacalu, Avar torunlar, Kabaglu Tokuzu, eel, Kera eel,
Barak, Gne, itaklu, Cumalu, Sencen, Veli Alil, Kara Kocalu ve Manil
oymaklardr
586
. Bu oymaklarn toplam 18dir.
c) Lekvanik mukataasna bal; Lekvanik ve tevbi, Haclar, Akba, Kzl-
koyunlu, Cirintil oymaklardr
587
. Bu oymaklarn toplam 5dir.
d) Boz-ulus bakiyesi Trkmenlere bal; zzeddin, Kekl, Avar, nallu,
Anterl, merl, p, Karaca Arabl, arganlu ereflisi ve merl oymaklardr.
Bu oymaklarn toplam 9 ve 800 neferden ibaredir.
e) Keskin ilinde sakin Boz-ulusa bal, Cerid, Kekli, Baltun, Tacirl,
Harbendel, epni, Acurlu, ve Kara-Arablu oymaklardr. Bu oymaklar 18 Mart 1692
tarihli bir ferman ile iskna memur edilmi olub
588
toplam 8dir.
f) Evvelce Ergani nahiyesinde oturan Badll airetinin ankr ve Ankara
sancaklarnda klayan oymaklarndan, Aruvanlu, strganlu, imkanlu Azmanlu,
Hac Krl, Kurdikanlu, Mamavi, Mudanlu ve Osmanl oymaklar Harran nahiyesine
yerletirilmilerdir
589
. Bu oymaklarn toplam 10dur.

584
MAD ts, nu.534, s.10, 11/1;TD ts, nu.835, s.6 (bk. Orhonlu, Airetleri skn, s.58 ve dp.11).
585
MAD ts. nu. 8458, s.6364, 148149; nu.534, s.89; TD, nu.835, s.4 (bk. Orhonlu, Airetleri skn, s.5859).
586
MAD ts. nu. 8458, s.62, 146; nu. 534, s.9; TD, nu.835, s.5(bk. Orhonlu, Airetleri skn, s.59).
587
Orhonlu, Airetleri skn, s.59.
588
BA, MAD, nu. 8458, s.127; nu.534, s.4243; TD, nu.835, s.36 (bk.Orhonlu, Airetleri skn, s.58-59).
589
BA, MAD, nu.8458, s.126, 184, 187; nu.534, s.89, 32; TD, nu.835, s.5, 36.(bk. Orhonlu, Airetleri skn, s.59).
139

Umumiyetle ekavet hareketlerinde bulunan cemat ve airetlerin yerletirildii ve
devlet tarafndan bir srgn mahalli olarak seilen bu blge, ayrca, Arab airetlerinin
basklarna kar bir set alan olarak da kullanlmtr
590
.
Rakka blgesine, XVIII. yzyl balarndan itibaren de, eitli cemat ve
teekkller sevk edilmitir. Mesel, 1700 ylndan itibaren Malatya sancann Genger
ve Kahta kazalarnda sakin olan Zorganl torunlar, Diyabakr blgesinde bulunan Ulus
tifesinden Cihanbeyl ile amakll airetleri ve Gll-corlu cematinden bir ksm
ekavetlerinden dolay, l-beyli aireti ile Afar cemati oyma ve buna bal Bab-
Altun, eel, Dokuz ve Silspr vesairleri Rakkada muhtelif sahalarda iskn edildiler.
1704 ylna kadar, Musacalu tifesi zerine musallat olan Beydili Trklerinin de
Rakkaya iskn edilmek zere sevk edildii ve bu yolla emr-i erif verildii
grlmektedir.1706 ylnda Valide Sultan hassna dhil Rvan airetinden bir grup
ahalinin bask yapmalar sebebiyle Rakkaya iskn edilmeleri iin teebbste
bulunmutur. Ayrca Cihanbeyl Japoval ile beraber Becengnl, Dregnl ve Koyun-
oular cematlerinin de iskn kararlatrlmtr. fraz cematlerinden olan ve Ayas,
Berendi ve Knka yerletirilen Tacirl cematinin de isyan zre olmas, 1707 ylnda
Rakkaya srlmesi iin karar alnmasna sebeb olmutur.
ekavetlerinden dolay Zorgnl oymandan bir ksm hne 1709 ylnda
Rakkada Valide Sultan iftliine yerletirilmitir
591
. Diyarbekir Vilyetinde sakin Milli
tifesinden Bamran, Ddegn, Senedg ve mergn cematlerinin ekavetlerinden
dolay, 1711de Rakkaya yerletirimelerine karar verilmitir. Ancak 1718e kadar iskn
mahallesine gitmeyenbu grubun sevki iin sk tedbirler alnmtr
592
. 1712de
Danimendl Trkmenlerinden erefl cematine bal hne ile, 1713de nfaz-
Zlkadriye tifelerinden Cerid airetine bal Tatarl ve Azizli cematleri Rakkaya
srlmtr. Humusta iskn olunan -il Trkmenlerinden Eymre tbi Sincarlu,
Osman kethd, Karagzl, ark, Kaar, Tosun, Kayal, Dndarl, Kara-Avarl ve
Gencel Afar cematleri urban basklarn nlemek ve yollar korumak maksadyla
1713'de Murad Paa kprs civarlarnda iskn etmilerdir. Yine ekavetlerinden dolay

590
Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.136.
591
BA, MAD, nu.8458, s.100, 104, 181, 184, 190, 201, 290.(bk.Halaolu, Airetlerinin Yerletirilmesi, s.52).
592
BA, Cevdet Tasnifi Dhiliye ks. nu.6866, MAD, nu.8458, s.263.(bk.Halaolu, Airetlerinin Yerletirilmesi, s.50.
140

Malatya kazasnn oba nahiyesinde oturan zoli aireti de 1719'da Rakka'ya sevk
edilmitir
593
.
Recepl Afar cematleri de ekavet hareketleri sebebiyle Rakka'ya iskn
edilmitir
594
. 1729'da yaplan bir tahrire gre
595
, mezkr airete tabi Sleymanl ve Kara
eyhli cematleri ile Sar-Seydili, Hoval, Aka-Ali, Saruhanlu, Hedili, Burkalemli,
Sar-Fakihl, Tal ua, Kara-Budakl, Yeni-Tekeli, Sofular, Tohmadanan, Parekende-
i Mara ve Recep Safi-uaklarna ait olmak zere toplam 648 han tespit edilmitir.
Bunlarn yan sra yine 1729'da Rakka'ya iskn edildikleri halde,iskn mahallelerini terk
ederek Ankara civarna gaen Batulu ve Cemkanlu cematlerinden 170 hnenin, ayrca
Karahisar- sahip sancanda Barn kazas Anadolu Vilyeti tarafnda oturan 400
hnenin yaniden Rakka'ya yerletirlmesine karar verilmitir
596
.
1779 ylndan itibaren de Haleb eyleti dhilinde Amik ovasnda 3000 civarnda
hneye sahib Reyhanl airetinin isknna teebbs edilmi ve bu cemat Amik ovasna
evler ina etmek zere iskn kabul etmilerdir
597
.
Menbi Nahiyesine skn: Halep eyletine tabi Menbi nahiyesi de, dier
blgelerde olduu gibi, XVII. yzyl sonlarndan itibaren iskn hareketlerine sahne
olmutur
598
. Nitekim, ekavet hareketlerinde bulunan Levanik airetiyle, Aka, Kzl-
koyunlu, Haclar ve Nureler cematlerinin, 1707de Menbi nahiyesinde bo ve harabe
kylere yerletirilmesi iin teebbse geilmitir
599
. Ancak Levanik airetinden pek
aznn yerletirilebildii, kalanlarnda dalarak Pehlivnl torunlar, Boz-ulustan
Tabanl, Danimendl ve Keti-olu ile Salurlu-i Kebr ve sar cematleri yanna
yerletikleri grlmektedir
600
. 1693 ylnda Menbi nahiyesine yerletirilen l-beyli
Trkmenlerine bal teekkllerinde Karatal, Tarkli ve l-beyli cematlerinden 32
hne, 1729da, yerlerini terk ederek, Mara, Antakya, Adana, Lazkye ve Trablus-ama
giderek orada yerlemilerdir
601
.

593
BA, MAD, nu.8458, s.15, 268, 297. (bk.Halaolu, Airetlerinin Yerletirilmesi, s.140).
594
BA, MAD, nu.131, s.103, sene 1713. (bk.Halaolu, Airetlerinin Yerletirilmesi, s.139).
595
BA, MAD, nu.7126, s.417. bk.Halaolu, Airetlerinin Yerletirilmesi, s.139).
596
Refik, Anadolu'da Trk Airetleri, vs.nu.221, s.185.
597
BA, Cevdet Tasnifi, Dahiliye ks.nu.7622 ve 2891(bk. Halaolu, Airetlerinin Yerletirilmesi, s.137-138 ve
dp.980-1002).
598
Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn Teebbs, stanbul, 1963, s.61, 62.
599
BA, MAD, nu.8458 s.203204, 210. (bk.Halaolu, Airetlerinin Yerletirilmesi, s.143).
600
Refik, Anadoluda Trk Airetleri, vs.nu.195, s.145146, sene:1124. (bk.Halaolu, Airetlerinin Yerletirilmesi,
s.132).
601
BA, MAD, nu.8458 s.117 (Halaolu, Airetlerinin Yerletirilmesi, s.141).
141

Belih Nehri Blgesine Yaplan skn: Belih nehrinin batsnda bulunan 12 nehir
boyuna eitli Trkmen cematleri iskn edilmitir. Bu nehir blgesine iskn edilen
cematler ve iskn edildikleri yerler unlardr: Hiyabendi ile Sehlan nehirleri arasna;
Boz-koyunluya bal Kl-Beli ve Ali-Beli oymaklar, Hia ve Uskurla
nehirleri blgesine; Beydilliye tabi Bemil ile Cumalu oymaklar, Ebu Rakka nehri
civarna; ehl, Dgerli ve Sencen oymaklardr. Tel-Semin nehri civarna; Dger ile
Kara-Kocalu, El-As civarna Bedilliye bal Kadrili oyma, Dahbe nehri civarna;
Kazl oyma, Hreyme, Salihiyye, Yeknib ve Remman nehirleri civarna; Barak,
Arabl ve arganl oymaklar 1800 ift ve toplam 1300 bulan efrad halinde
yerletirildiler
602
.
Belih nehrinin dousunda bulunan dokuz nehir boyuna ise; Hamam nehri boyuna;
Dimlekl oyma, Hunezye nehri boyuna; Musacalu, Cedid nehri boyuna civarna;
eel, Debs ile Atiyk nehirleri arasna; Bayndr, Kabasakal ve San ehri nehri
civarna; Kabal Dokuzu ve eel, yine an nehri civarlarna ve Tel-Ammr ile
Tel-Zivan nehirleri havalisine; Avar oyma ve torunlar ve Sarkam kyne; Gne
oyma Trkmenleri yerletirildi
603
. Bunlarn toplam 1800 ift ile 1231 neferdir.
1702 ylndan itibaren Belih nehri ve Aka-kale mevkilerine Yeni-il haslarna tbi
Tif Afar grubundan Ali Cemati ile Fettahlu Dokuzuna mensup Hac Avad-olu
brahim kethd cemati btn tekliflerden muf tutulmak suretiyle havalindeki
ekylara kar yerletirilmilerdi
604
. Ayrca, yine blgeyi muhafaza amacyla Aka-
kale, Ayn- Rz, Maarre ve Rakkaya kadar olan saha iinde Boz-ulus Trkmenleri
cematleri, Keskin-ili sakini Boz-ulus Trkmenleri cematleri, Haleb Trkmenlerinden
Yeni-ile mensup olan cematler, Diyarbekir voyvodalna tbi Batnlu airetlerinden
olan cematleri ile Recepl Afar, Cihanbeyl airetlerinden Ulus tabir edilen Japoval,
Yareknlu, Dirijanlu ve Bedilli cematlerinden birer grup iskn edildiler. Cerid
cemati de bunlardan Recebl Afar cematiyle birlikte yerletirildi
605
.
Hama ve Humus Sancaklarnda skn: 24 Cemaziyl-ahr 1102 (25 Ocak 1691)
tarihli Trablusam eyletinde grev yapan mahalli memurlara, sancak beyleri, kadlar ve
mbairlere gnderilen bir emirle
606
, Hama ve Humus sancaklar arasnda bulunan bo

602
BA, MAD.nu.534, s.1627; TD, nu.835, s.1820 (bk. Orhonlu, Airetlerin skn, s.60).
603
BA, MAD, nu.534, s.2735; TD, nu.835, s.2026. (bk. Orhonlu, Airetlerin skn, s.61).
604
BA, MAD, nu.8458, s.205 (bk. Halaolu, skn Siyseti, s.140).
605
BA, MAD, nu.8458, s.181, 202 sene 1115.(Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.143).
606
BA, MAD ts, nu.8458, s.42 (bk. Orhonlu, Airetlerin skn, s.6465).
142

ve harap yerlere konar-gerlerin yerletirilmesi iin harekete geilmesi isteniyordu. Bu
emir gereince buralara yerletirilmek istenilen oymaklar unlardr:
a) Halep Trkmenlerine bal; Kse-olu, arkl, Kara Avar, nallu, Dger
olan, Hama dgeri Mustafa Kethd, Hama dgeri tabi-i Dervi kethd, am
Bemils, Hccetl, Kapuuak, Eymir-i Dndarlu, Bozlu erkez-oullar, dris
kethdya tabi oluu, Tokuzhan Harbendels, Kara Tohtemrl, Kse kethdya bal
erifli, Uak obas, Beir-oullar obas, Eymir-i Affan, Bozlu, Ebu Deryaya bal olan
Bozlu, Kzl Ali Tohtemrls, Salur Trkmenleri, Din-da olu smail ve ona bal
olanlar, Bozulusa bal olan Genceli Avar, Danimendlye tabi Kara Halil oymaklar
olmak zere 30 oymaktr
607
.
b)Yeni-il Trkmenlerine bal; Kayal, Eli-i Ramazan, Abdallu, erefli Sultan
Kethd, Saurlu elisi, Esbl elisi, Tululu eliisi, lhanlu elisi, Kll ekrd, Emir
Hac elilerinden olmak zere 10 oymaktr
608
.
Her iki trkman grubu toplam 40 oyma ihtiva eder.
Yine, mezbr emir gereince Hama ve Humus sancana yerletirilen oymaklarn
iskn edildikleri yerler unlardr:
a) Humus sancana dhil olan yerlere yerletirilen oymaklar;
Abdallu oyma; Kefr Begi ve Kefr Kan kylerine, Abalu oyma; Kefr Aya,
Deariye, Kegr-i Bidas kylerine, mml-Ahmud ile Ekmm mezrasna, Hardendel
oyma; Deyr-i mer, Kefercili ve Mesra kylerine, Eymir-i Kara-gzl oyma; Kefr-i
Abdi ve Deyr-i Malile Kema mezrasna Eymir oyma, Meskene, Sumakiye,
Kuseyrl-Hama oymaklar ile Abbasiye mezrasna, nallu oyma, Tel-Cuburin ky
Ayn- Cdeyr kylerine, Eymir-i Kaar oyma; Zemimr ky ile Tell, Man, Hassad,
Deyr-i Baalba ve Haribetl-Far mezralarna, Eymir-i Sincarlu oyma; Nukeyre ve
Mubarekiyye, Abl kyleri ile Miruce mezrasna, Kara Avar oyma; Orula-Uralky
ili Heykel mezras, Hsnl-Ekrd kazasnda bulunan Darl-kebr kyne, Eymir-i
Dndarlu ve Eymir-i Affan oymaklar, Dveyr ile Badaris kylerine Kseolu erefli
oyma; Timar kylerinden olan Durdu Kethd idaresinde Salur oyma; Haman,
Resml-Kayyar kyleri ile Cusiyyetl-Atik mezrasna, Sarl elisi; Timar
kylerinden olan Bettil ve Tel Cder kylerine, Kzl Tohtemrl oyma; Erceze
kyne, Genceli Avar oyma; Kefr-i Abdi, amsin ve umerriye kyleri ile Tel

607
BA, MAD ts, nu.8458, s.41, 189, 199; BA, MD, 104, s.112; (Refik, Anadoluda Trk Airetleri, s.103, 108).
608
BA, MAD ts, nu.8458, s.41; BA, MD, 104, s.112 (bk. Orhonlu, Airetlerin skn, s.66).
143

Hanus mezrasna Kara Tohtemrl oyma; Maar Taab kyne; Kayalu oyma,
imakiyye kyne, Eymir-i Tosun oyma; yine imakiyye kyne Uak oyma;
Yugrl-asi kyne yerletirildiler. Bu Humus sanca dhilindeki kylere yerletirilen
aile adedi 1066 ve ortalama olarak 50005500 arasnda bir nfustur. Bu nfus 36 ky ve
17 mezraaya yerletirilmitir
609
.
b)Hama sanca dhilinde olan yerlere yerletirilen oymaklar:
Hama Bayad oyma: Barin nahiyesinde Deviya, Diblos kyleri l Tel-ark
ve Garb mezralarna, Hama Dgeri oyma; Barin nahiyesinde Kurtman ky ile Nsaf
mezraasna, Kara Halil oyma; Barin nahiyesinde Akrep ve Rubah kyleri Saguna
mezraasna, Dger oyma. Barin nahiyesinde Kefr-i Hatme ve Cerdin ky ile Tel
Kays mezraasna, lu Han elisi ve Eli-i Ramazan oymaklar; Barin nahiyesinde Knk
ve Kevalcir kylerine yerletirildiler. Hama sanca dhilindeki kylere yerletirilen aile
deti 1532 ve ortalama olarak 7500 kiilik bir nfustur. Bu nfus 28 ky ve 14
mezraaya yerletirilmitir. Bu iskn genelde Barin nahiyesinde yaplmtr
610
.
Osmanl iskn siyseti usullerinden biri olan, oymaklarnn tamamnn bir blgeye
veya kye deil eitli kylere yerletirilmesi ve bir kye eitli oymak mensuplarnn
iskn edilmesi usul Hama ve Humus blgesinde de uygulanmtr. Bu suretle, bu
oymaklarnn birliini ve nfusunu paralayarak devlete kar ekavet hareketlerine ve
isyana kalkmamasna gayret edilmitir. Burada da bir oymak mensuplar iki ksma
ayrlarak, bir ksm Hama ve bir ksm Humus blgelerine yerletirilmilerdir. Mesel:
Abal oymann bir ksm Humusta yerletirildii halde dier bir ksm da Hamada;
Tel-Kartal ve Burak gibi kylere yerletirildiler. Keza, Knk oyma; Hamada Barin
nahiyesine ve erefl Sultan Kethd oyma; yine Barin nahiyesinin Abgurul-Havle
ky ve Beemes mezrasna Kcllu oyma; Dahi kyne ve Akakir, Kalkumiyye ve
Nasryetl-Kbbliyye mezralarna, Kll oymaklar ile Eli-i Tululu oymaklar; yine
Hamada Barin nahiyesinin Bulos kyne yerletirilmilerdir
611
.
Hama ve Humus blgelerinin iskna memur edilen oymaklardan bazlar bu
ykmllkleri yerine getirmemilerdir. Bu sebeble bu oymaklarn yerletirilmesi iin
eitli emirler karlm ve ilgili yerlere gnderilmitir. Mesel, 1693 ylnda Salur ve
Karakoyunlu oymaklar iskn edilecekleri yerlere henz gelmemilerdi.(Bunlarn

609
MAD. ts. nu.9484, s.26, 28, 30, 31, 32, 34, 36, 37, 38 (bk. Orhonlu, Airetlerin skn, s.67 ve dp. 46-63).
610
MAD ts, nu. 9484, s.10-21, 26 (bk. C.Orhonlu, Airetlerin skn, s.68 ve dp.; 65-73).
611
MAD ts. nu. 9484 s.5-13, 17-18 (bk. Orhonlu, Airetlerin skn, s.69 ve dp., 74-79).
144

yerlerine gelmeleri iin am, Trablus-am valilerine ve kadlarna hkmler
gnderildi
612
) Ancak bir mddet sonra 1694te Hama ve Humus kadlar ile iskn
mbairlerinin yapm olduklar tefti sonucunda, bunlarn iskn edilecekleri blgelere
geldikleri, evler ina ettikleri ve toprakla uratklar tespit edilerek bir rapor halinde
bildirilmitir.
Yine, Hama ve Humus blgelerine iskn edilen oymaklardan bazlar Arab
airetlerinin saldr ve basks sonucu iskn yerlerini terk ederek Halep, am ve Trablus-
am civarlarnda yerlemeye balamlar, bunun sonucu olarak da bo braktklar yerler
eky yuvas haline gelmitir. Bu durum karnda, oymaklarn iskn blgelerine
dnmeleri iin 24 Zilkade 1132 (27 Eyll 1720) tarihinde emirler gnderilmitir
613
.
XVII. yzylda Hama ve Humus sancaklar dhilinde bulunan ziraata elverili bo
harap yerlere yaplan iskn teebbsleri XVIII. yzylda da devam etmitir. Bu suretle
Hama ve Humus taraflarna, Halep Trkmenleri reysndan Hamza Kethdya tabi
Sphanlu Durudu Kethdya tabi Kse-olu erefl, Hamdi Kethdya tbi, Kara
Afarl oymaklar 1713de Murat Paa kprs mevkiine, Mustafa Kethdya tabi
Dger-olan, erkes-oullarna tabi Budullu, Mehmet Kethdya tabi Kapu-sa, Dervi
Kethdya tabi nallu, Sleyman Kethdya tabi Eymr Dndarl
614
, Abdullah Aaya
tabi am Behil, Dervi Kethdya tabi Hama Dgeri, Muharrem Kethdya tbi
Karalu Huzurlu, Kse Kethdya tabi Karalu Huzurlu, Kara Huzurlu Erdodu, Murat
Kethdya tabi Dokuz Harbendels, Abalu Fakih Kethd, Abalu dris Kethd ve
tabileri Beir-oullar mahallesi ile Ayntab mahallesi, Eymr-i Sincarlu, Eymr-i ark,
Aliire tabi Eymr-i Tosun, Eymr-i Kara gz, Eymr-i Osman Kethd, Halil nm
kiiye tabi Borlu, Ebud-Deryaya tabi Borlu, Halil Kethdya tabi Kzl Alili
Samurlusu, Trablus-ama Saluriye Trkmenleri, yine Trablus-ama tabi Dnde-olu
smail ve Tevabii, Bozoka tabi Genceli Avar oymaklar Murat Paa kprs ve
Saylak mevkiine ve Danmedlye tabi Kara Halill cematleri olmak zere 30 cemat
iskn edilmidir. Yine ayn blgeye Yeni-l Trkmenleri reysndan Abdallu Hac
Mehmed, Esenl-alcs, Kulular-alcs, Ayuhanl-alcs, Ekrd- Kllu, erefl Sultan
Kethd ve Dede Kethdya tabi
615
Emir Hac Bayram cematleri olmak zere toplam

612
bnl-Emin ts., Dahiliye ks.nu.1291 (bk. Orhonlu, Airelerin skn, s.70).
613
MAD ts, nu.8458, s.7, nu.9484, s.55 (bk. Orhonlu, Airelerin skn, s.70).
614
MAD ts. nu.8458, s.58, (bk. Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.138 ve dp. 10031011).
615
MAD ts, nu.8458, s.59 (bk. Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.139 ve dp., 1005-1011).
145

10 adet cemat iskn olmutur. Bylece Halep Trkmenleri reysndan Hamaya 40
cemat iskn olmutur
616
.
1710 ylnda, Arap kabilelerinin reyya yaptklar basklar nlemek ve Arab
airetlerine kar muvazeneyi temin etmek amac ile Hama, Humus ve Maaretnnman
kazalarna yeni isknlar yaplmtr. Bu kabilden olmak zere, Mecilli Trkmenlerinden
Sleymanl, Bykl, Balkcll, rdek Haclu, Dubah, Sarl, Hamatl ve Kalal
mahalleleri; fraz Trkmenlerinden Sakall Ceridi ile Hacl Dokuzu; Danimedlden
Kne, Kpekli ve tevabii cematlerinin bu blgelere yerletirmesi iin emir
gnderilmi ve bir mddet sonra da iskn olunarak mallar Hama iltizamna kayt
olunmutur
617
.
Nevehirin ina Faaliyetleri: Nevehirin inasna H.1133/M.1720 baland ve
10 yl kadar devam etti. Bu ina faaliyetleri srasnda buraya bir cmi bir medrese, bir
imaret, bir mektep, bir han, bir hamam ve hayr eserlerinin istihkakn salamak
gayesiyle 3040 kadar dkkn ve Nevehirin etrafn eviren bir sur in edildi.
Nevehirin kurulmasnda ba mimar Kayserili Mehmed Aa olmutur. Nevehirin
kuruluu srasnda burada alacak amelenin blge mahalline emniyetle
nakledilmelerini temin etmek iin civar kazalara ve Nevehire emirler
gnderilmitir
618
.
Nevehire gelecek tccarlarn ilerini kolaylatrmak, rahatlarn, gece
konaklamalarn, eyalarn muhafaza etmelerini salamak maksadyla ayrca buraya
birde han in edilmitir
619
. Daha nceleri byk bir kale eklinde yaplmas dnlen
kasabann etrafna 1725 ylnda gnderilen bir hkmle kk krgir bir sur yaplmas
emredildii, ikisi byk, ikisi kk olmak zere yaplmas emredilen drt kap yerine
iki kap ina edilerek, birinin byk, birinin ise kk olmas emredilmitir
620
.
H.1140/M.1727de buraya in edilen kaleye malzeme ve cephne cmi iin de
mhimmat nakledilmek zere Cebeciba Mustafa avu memur tayin edilmitir.
Ayrca Nevehirde inat bitip ahali yerletirildikten sonra in edilen kaleyi muhafaza

616
MAD ts, nu.8448, s.58, 59 (bk. Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.139 ve dp., 1012).
617
MAD ts, nu.8458, s.6, 7 (bk. Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.139).
618
BA, MD, 133, s.439 (bk. Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.142).
619
BA, MD, 134, s.183, sene 1140, (bk. Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.143).
620
BA, MD, 134, s.24, 48, 61, 62, 153(bk. Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.143).
146

iin ise, Nide kalesi muhafzlarndan 52 ve Karahisar nahiyesi kalesinden 33 nefer
getirilerek yerletirilmitir
621
.
Nevehir ve Civarnda Yerletirilen balca Oymaklar; Nevehirin imarn
mtekb, karaman eyletine bal, Aksaray, Kayseri, Krehir ve Nide sancana bal
Uluaa, Zemzem ve Orhanl kyleri ve Nevehirde tamir eilen cmi-i erif evkaf
kylerinden olan Eski zle, Araplu, Gynk, Genezin, Avanos, Meliky ve Gre gibi
blgelerden bir takm Ouz boylana bal oymaklar
622
Nevehir ve kylerine iskn
ettirilmilerdir. ncelenen Evkaf defterine
623
gre Nevehir ve kylerine iskn edilen
balca oymaklar unlardr;
a)ayan (yahut apan); Evkaf Defterinde
624
bu oymak Bozulus boyuna bal
olarak gsterilmektedir. Fakat, XVI. yzylda (1540) Bozulus zerine cdzenlenen bir
toprak yazm defterine bakldnda ayan adna rastlanmamaktadr. Bunlarn
Bozulusa daha sonralar baka bir boydan ayrlarak katldklar dnlebilir
625
. Bu
oymak evvelce Abuluda oturduu ve 120 hne olduklar evkaf defterinde kaytldr
626
.
Ancak Nevehirin neresine ve ne kadar iskn edildikleri hakknda bir kayt mevcut
deildir.
b)Karahaclu; Bu oymak Bozdoanl cematinin
627
Varsak ulusuna
628
bal ve 18
hneyi gemeyen bir teekkldr
629
. H.1154/M.1741 tarihli bir fermana gre
630

Karahaclular asl el ve Adana yresinde klamakta, Kayseri sancandaki Erci ve
Big danda yaylamakta ve Teke oyma ile birlikte yaylak ve klak bahnesiyle Nide
ve Aksaray taraflarna gelip apul hareketlerinde bulunarak bura halkn tedirgin
etmekteydiler. Bu durum Aksaray ve Nide kadlar tarafndan stanbula ikyete yol
am ve 1145/1732 tarihli bir fermanla Karahaclular Aydn sancandaki bo ve harap
yerlerde yerletirilmeleri emr olunmutur. Fakat bu emre itaat etmeyerek yine apul
hareketlerine girimilerdir. Bundan sonra bir grup Karacahaclu oyma mensubu

621
BA, MD, 134, s.24, 48. (bk. Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.143).
622
Zeynep Korkmaz, Nevehir ve Yresi Azlar, 1. Cilt: Ses Bilgisi (Phonetique), A. DTCF yay., Ankara 1963,
s.9, 11.
623
TKGM KKA Nevehir Evkaf Defteri 2135, s.8 (1140 tarihli Nevehir Evkaf Defteri Defter-i Evkaf merhum
Damad brahim Paa der Nevehir).
624
Nevehir Evkaf Defteri, s.8.
625
BA, MD, 200.
626
Korkmaz, Age, s.12.
627
628
Faruk Smer, Dgerlere Dair, TM, X, stanbul 1953, s.143.
629
630
Refik, Anadoluda Trk Airetleri, s.207.
147

zaman zaman yaylak veklak deitirecek Orta Anadolu blgesinin Nevehir, Nide,
Aksaray ve Kayseri blmlerine gelmiler ve buralara iskn edilmilerdir
631
.
c)nallu; bu boy hakknda evkaf defterinde
632
dank gebe teekkllerden
olduu ve bir blnn Nevehir kylerinden birinde yurt tutmu olduu kaytldr.
Saylar 43 hne olan bu boy etnik yap itibariyle Ouzlarn Bozok koluna, idr
bakmdan Halep Trkmenlerine baldrlar
633
. Bunlar XV. ve XV. yzyllarda Suriye ve
Gneydouda yaayan en byk Trkmen teekkllerinden biridir. XVI. yzylda
nallularn baz oymaklar Bozulus yannda yer alm ve Bozulusun kntye
urayarak g etmesi sonucu Orta Anadolu blgesine dalmlardr. Bozulusa bal
nallu boyunun Orat Anadoluya yaylm bir bl XVIII. yzyln ilk yarsnda
Nevehirin batsnda yer alan ve kendi adlarn vermi olduklar merkeze bal nallu
kyne yerletirilmitir
634
.
) Eski-il Trkmenleri: Eski-il oymandan ayrlan bir blk Nevehire Aksaray
taraflrandan gelmi, 65 hne olarak Nevehir kalesinin gney-dou kesimine iskn
edilmitir. Oyman ad da oturduu mahalleye verilmitir.
d) Karcaaraplu: 1131/1719 tarihli bir fermana gre
635
apulculuk yapan bu
cemat Rakkada iskn edilmi, fakat bir ksm buradan Alaehir ve Aksaray
yrelerinden Nevehire gelerek buraya yerlemilerdir. Bu oymak Aksaray ovasnda
karakei klndan yaplmi adrlarda oturur ve mevsime gre otlak deitiridi. Evkaf
defterinde
636
elli yldan veri gebe olduklar ve saylarnn ancak 6 hne olduu
hakkdna bir kayt mevcuttur.
e) Dumanlu; Atekenler tifesine bal olarak gsterilen bu oymak Erta
yaylasnn kuzey taraflarna yerletirilmi ve bugn Nevehirin Kozakl ilesine bal
bulunan Balca kyn meydana getirmitir. Evkaf defterindeki saylar 138
hnedir
637
. Bir fermanda
638
bunlarn boynu incel cematine bal oymaklardan
olduklar zikredilmitir.

631
A.Rza Yalgn, Cenupta Cenupta Trkmen Oymaklar III, Ankara 1933, s.20, 23.
632
633
Faruk Smer, Osmanl Devrinde Anadoluda Yaayan Baz oklu Ouz Boylarna Mensup Teekkller ,
stanbul ni. FM, 60, C: XI, 1952, s.469473, s.466.
634
Korkmaz, Age, s.12.
635
Altnay, Age, s.155, vesika nu: 201.
636
Nevehir Evkaf defteri, s.12.
637
638
BA, MD, 134, s.383.(Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.143
148

f) Kzlkoyunlu: Evkaf defterinde
639
Likvanik Krtlerine
640
bal olduu kay edilen
ve 65 hne olarak gsterilen bu oyman Nevehirin neresine yerletirildii hakknda
bilgi mevcut deildir.
g) Danimendl: Evkaf defterine gre, bunlar Kak oymann Danimendl
cemati diye adlandrlrlar. Uzun zaman Aksaray sancann Alibeyli kynde
oturmulardr. Bunlarn ou dirlik sahibi ve savaa katlm sipahiler ya da sipahi
oullardr. Bunlardan Karalar kynde 25 hne yerletirilmitir. Bunlarn 18 hnelik
kk bir blde bir takm vergilerden muf tutularak yeni evkaf defterine Nevehir-i
Dilarnn imret-i miresinin Hatapken (odun ekici) olarak kaydedilmilerdir.
Ayrca bir de Nevehirin iine yerletirilmi Danimenller vardr ki bunlar Harbandalu
mahallesini kurmulardr
641
.
) Musahaclu: Ariv belgelerinde bu oyman Helep Trkmenleri ve Yeni-il
haslarndan
642
olduu ve Bozulusa bal bulunduu
643
hakknda kaytlar mevcuttur.
Saylar 35 hae olup, gebe ve vergileri Haremeyn tarafndan alnd da evkaf
defterinde kaytldr
644
.
h) erefl: Bu oymak Rakka mukataasna baldr ve yaylak klak bahnesiyle
zaman zaman Sivas ve Orta Anadolu blgelerine yaylmlardr
645
. Bu yaylma srasnda
bir ksm Boynuincel cematine karmtr ki Nevehire gelenlerde bunlardr. Evkaf
defterinde saylar 85 hne ve 236 kii olarak grevlendirilmitir. ehirde Sadkl
mahallesini kurmulardr
646
.
I) Bekdik: Kohisardan gelen bu oymak 79 hne olarak Nevehir kalesinin
arkasnda kalan kahveci dann bat yamacnda iskn edilmilerdir
647
.
i) Karacakrt: Boynuincel mukataasna bal olan bu oymak esasnda
Bozulustan olup Nevehire XVIII.yzyl ortalarnda Krehirden 59 hne olarak gelip
kendi isimlerini verdikleri mahalleye yerlemiledir
648
.

639
640
Ekrad- Likvanik 1124 senesinden nceleri Rakkaya iskn edilmi olan Recepl Afarlarna baldrlar.
641
Nevehir Evkaf Defteri, s.16, 73.
642
Altnay, Age, s.69; vesika nu.124.
643
Toprak Vergi Yazm Defteri, nu. 561, s.125b, 126a.
644
645
Altnay, Age, s.166, vesika nu: 208.
646
Nevehir Evkaf Defteri, s.50; Mahalle-i Oymak- Sadklu
647
Korkmaz, Age, s.23.
648
149

k) Herikl: Avanostan gelen bu Trkmen oyma 107 hne olarak kendi
isimlerini verdikleri mahallede yerlemilerdir. Bunlar da Boynuincelye mensup olup,
ayrcaq bir ksm da Avanos ve Glehir ilelerinin baz kylerine dalmlardr
649
.
l) Tahtimrlu: karacakurt kynde oturan bu oymak 6 hneden ibrettir
650
.
m) Saman: Bozulusa bal bir oymak olup, Abulu blgesinde
oturmaktaydlar
651
.
n) Eymr: Hama ve Humusun dank oymaklarndan olan Kaar Eymrne
bal olup 40 yl gebe aadktan sonra Araplu kyne yerlemilerdir
652
.
o) H.1148/M. 1735 ylnda Seyyid Mehmet Paa, brahim Paann Nevehiri
imarn misal alarak, Arapsunda cmi, imaret, mektep, hamam ve eme gibi binalar
yaptrarak etraftaki Sarular Trkmen oyman da Arapsuna yerletirerek buray bir
kasaba haline getirmitir. Adn da Glehir olarak deitiri vakfiyesine
kaydettirmitir
653
.
) Boynuincel: Ariv vesikalarnda
654
en geni bilgi bu oymak hakknda
verilmilerdir. H.11411142 yllarnda Nevehire gnderilen fermanlarn ou bu
oymakla ilgilidir. Vesikalarda Boynuincel Trkmenleri diye kayd edilmitir. Bunlar
nceleri Aksaray sancann Eybili ilesinde oturmakta ve umur- eriyeleri
bakmndan Danimendl kadlna bal bulunmakta idiler. Bunlar Nevehire 800
hne gibi byk bir topluluk olarak, gelmiler, ehirde tatan evler yapmlar ve bylece
ehrin imarnda byk aba harcamlardr. Bunlarn bir ksm da Nevehir dnda
kalan otlu ve sulak yerlere iskn edilmilerdir. Bu oymak dier oymaklar gibi vergilerin
bir ksmndan muf tutulmutur.

3.3.dar Tekilat
Osmanl Devleti bnyesindeki konar-gerler, il ve ulus ad altnda bir boy
tekilatna sahipti. Konar-gerleri boy tekilat itibariyle eitli tasniflere ayrmak
mmkndr. Bu tasniflerde muhtelif blgelerde benzerlikler gstermekle birlikte bazen
farkllklarda olmaktayd. Nitekim, F. Smer boy (kabile), (oba), (cemaat), C. Orhunlu,
boy(airet) , oymak(cemaat), oba(mahalle), Y. Halaolu, boy (kabile), airet, cemaat,

649
C.Hakk Tarm, Krehir Tarih ve Corafya Lugat, s.53.
650
651
652
653
BA, Cevdet Tasnifi, Maarif Vesikalar, nu.637.
654
BA, MD, 134, s.263; BA, MD, 134, s.383, BA, MD, 135, s.11, s.143.(bk. Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi).
150

oymak, mahalle, oba (aile), .ahin, tife, kabile, boy/airet, cemaat, mahalle, oba,
A.Sinan Bilgili, boy, tife, cemaat, oba eklinde blmlere ayrmlardr
655
.
Konar-gerlerde en st birim boydu. Obalarn birlemesinden cemaatler,
cemaatlerin birlemesinden tifeler(airet), airetlerin birlemesinden boy teekkl
ediyordu. Konar-gerlerde idr ileri her boyun banda "boy beyi" ad verilen bir bey,
airetlerde "mir-airet" denilen airet beyleri, Arap airetlerinde "eyh" yrtrd. Boy
tekilat ierisinde beyin idar-hukuk stats eski Trk devletlerinde tre ile
belirlenmiti. Osmanl ynetimi de boyun hkim ve temsilci olarak beyin hukukunu
tanmaktayd. Resm yazmalarda boy beyine hitap etmek suretiyle, devlet-airet
mnasebetlerini dzenlemede boy beyine sorumluluk veriyordu
656
.
Boylarn idar yaplanmas Osmanl brokrasisindeki piramide benzer bir piramit
hiyerarisi zerine olumutur. Pramitin tepesinde umumiyetle rsi olarak ailenin en
by olan bey bulunurdu. Blgedeki beylerin beyine de Ulu Bey denirdi. Boy beyi
seilirken boy beyi olacak kiinin airet ihtiyarlar, kethdlar ve voyvodalarn beylik
vazifesini yerine getirmeye muktedir olduu yolundaki kanaatlerini merkez hkmete
bildirmeleri gerekiyordu. Bu bildirimden sonra ahsn beylii onaylanr ve ona padiah
beylik berat verirdi
657
. Ancak bu ilemin yaplmad teekkllerde boy aristokrasisi
(kethd-ihtiyar heyeti) istedikleri ahs bey olarak seebilirlerdi
658
. Merkez, ayn
zamanda bey aristokrasinin gelimesini engellemeye ynelik bir tedbir olarak, beyi
tayin ettii gibi, layk ve mstahak olmayan grevden de alabilirdi
659
.
Beyin ynetimi altnda aile fertlerinden ve yardmclarndan oluan ekirdek bir
kadro vard. Boyun bymesiyle ortaya kan otlak sorunu beyin oullarnn ana
gruptan ayrlarak ounlukla kendi adlarn tayan yeni cemaatler oluturmasna sebep
olurdu. Bu cemaatler yeni otlak alanlar aarak piramide yandan dhil olurlar ve kendi
ilerinde de yeni bir pramid olutururlard. Bu ekildeki oluumlardan birinde, XVI.
yzyl kaytlarna gre, boylarn youn yaad Toroslar blgesinde yaayan Trkmen
gruplarnda
660
, ana gruptan ayrlarak kendi adlarna cemaat oluturan bey oullarnn

655
Smer, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilt-Destanlar, stanbul 1980, s.202; Orhonlu, Airetlerin skn,
s.14; Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.16, ahin, Yeni-l, s.153, Bilgili, Tarsus Sanca ve Trkmenleri, s.16.
656
Tufan Gndz. Anadoluda Trkmen Airetleri, Bozulus Trkmenleri 15401640, Bilge Yay., Ankara, 1997,
s.113.
657
Gndz, Bozulus Trkmenleri, s.112.
658
BA, MAD 2931, s.334; BA, MAD 8458, s.352; BA, MD, 120, s.224 (Orhonlu, Airetlerin skn, s.1415);
Bahaeddin Yediyldz, Klasik Dnem Osmanl Toplumuna Genel Bir Bak, Trkler, Ankara 2002, c.10, s.204.
659
660
BA, TTD 69, s.497; BA, TTD 450, s.693; BA, TTD 969, s.621; TKGM KKA, TTD 134, vrk.149/a .
151

tekilatlarnn bana bey ve ailesi, hatunun evresi, ocuklar, uaklar, nkerler,
kapclar, kadn hizmetiler, hekimler, obanlar, komutanlar ve yiitlerden oluan geni
apl bir oba karlnda
661
ordu (orda) kelimesi getirilmitir. Mesel, Ordu-y Hasan
Beg bin Kk bin Kusun gibi
662
.
Ayrca bey tekilatnda resmi vesikalarn begler kullar olarak nitelendirdii
kethd ve nker gibi kiiler vard. dar bakmdan bir airet genellikle bir kethd
tarafndan temsil edilirdi. Liyakat usulne gre grev alan ve bylece devletin muhatap
ald kethdya
663
, oymak ahalisinin kefil olmas ve kannen tayin edilmi vergilerini
Has (Trkmen) voyvodalarna vermeyi taahht etmeleri artt. Cemaatin ileri gelenleri
ve ahalinin setii kethd, mahallin kads tarafndan tescil edilir ve stanbula arz
olunurdu. artlara uygun kethd aday hkmet tarafndan onaylanr ve ona bir berat
verilirdi. Baz yrelerde kethdlk babadan oula veya kardee intikal ederdi.
Airetlerin birou da kethdlarnn isimleriyle anlrd
664
. Bunlarn grevleri, devlet
tarafndan belirlenen timar arazisinde vergi toplamak, himayesinde bulunan airetleri
idare etmek; kontrol altnda tutmak, nizmn salamak, anlamazlklar zmek,
topraa balamak ve tahrir yaplaca zamanlarda devletin grevlendirdii tahrir
eminine yardmc olmakt. Bu grevleri yerine getiremeyenler, kad, has voyvodas,
dier kethdlar veya halkn istei olduu takdirde azledilip yerine bakas seilirdi
665
.
Bey ocuklarnn altnda nker yer alrd. Nker, beylerin ve bey ocuklarnn
hi bir zaman yanlarndan ayrlmayan ve onlara sadakatle hizmet eden yolda kimselere
denilmekteydi
666
. Devlet, bunlar da gerektiinde hizmete arrd
667
. Nkerlik
yapanlardan bazlarna hizmetlerine karlk timar verildii de olmutur
668
. Savata ve
barta beyin yannda bulunan nkerlere, boylarn yaad blgelerde sk rastlanmaktadr.
Mesel, ukurovada yaayan Kusun ve Ula boylarna bal gruplarda. Kusun Bey'in

661
gel, c.I, s.87; Smer, Ouzlar, s.290.
662
BA, TTD 69, s.497; BA, TTD 450, s.693; BA, TTD 969, s.621; TKGM KKA, TTD 134, vrk.149/a .
663
Smer, Anadoluda -Oklu Ouz boylar, s.460461; lhan ahin, XVI. Asrda Halep Trkmenleri, Tarih
Enstits Dergisi, XII, (stanbul 1982), s.689.
664
Misalleri olduka oktur. Bk. ahin, Halep Trkmenleri, s.689690; Erhan Afyoncu, Ulu Yrk (14851574)
ve enol elik, XVI. Yzylda el Yrkleri Hakknda Baz Deerlendirmeler, Anadoluda ve Rumelide Yrkler
ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Yr-Trk Vakf, Ankara, 2000, s.4, 9091.
665
BA, MAD 7534, s.693; BA, MAD 6565, s.82; BA, MAD 7533, s.1251; BA, MD 122, s.10 (Geni bilgi iin bk.
Orhonlu, Airetlerin skn, s.15); lhan ahin, Gebeler, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, c.4, s.137;
666
Nker kelimesinin .Hakk Uzunarl (Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1984, s.291) Uygurca,
Moolca olduunu syler. (Smer, Ouzlar, s.402).
667
Sultan Hseyin Bege hkm ki, bundan akdem sana hkm-i erifm gnderilp eyletne mteallk olan
agalarun ve nkerlern ile daima hazr olup... (BA, MD 3, hnr.392, 1066, tarih; 967/1559).
668
BA, MD 3, hnr.1073 (tarih; 967/1559)e gre harap blgeleri mamur hale getirmeleri karlnda.
152

ailesinden Alp, Han ve Hasan beylerin ordular ile Ula boyunun Esenl-yi Bozca
Dodurga ordusunda, boy beylerinin bir takm ilerini yrten kimselere bu unvan
verilmitir
669
.
Osmanl idaresinin airetleri iskn politikas, zamanla boy tekilatnn
zayflamasna ve boybeylerinin g kaybetmesine sebebiyet vermitir. Mesel,
Osmanllarn Toroslar ve ukurovay hkimiyet sahasna katmasndan itibaren, boy
beylerinin eski nfuzlar tedricen azalmaya balamtr. Zir devlet, Trkmen politikas
erevesinde Varsak boy beylerinden oluan aristokrat zmreye alaybeyilii, seraskerlik
ve sipahilik gibi grevler vermek suretiyle airetlerin devletin ballklarn salam,
siyas ve asker glerini tedricen azaltmtr. Nitekim, XVI. yzylda genellikle Tarsus
alaybeyilii ve baz zamanlar Nide alaybeyilii Varsaklar ierisinde nemli bir
mevkiye sahip olan Kusun ailesine, Tarsus seraskerlii Ula ailesine mensup kiilere
verilmitir Bylece merkezi hkmet, tara brokrasisine ald Kusun ve Ulalar
sayesinde hem bu airetleri devlet hizmetlisi haline getirmi, hem de onlar sayesinde
Trkmenleri kontrol altnda tutarak, isyan, asayisizlik ve ekavet hareketlerini
nlemitir. te yandan yine Kusun, Ula, Kutemr. Elvan, Esenl gibi itibarl ailelerin
bey ocuklarna zeamet ve timarlar tahsis edilerek alt tabakadaki Trkmenlerin daha
rantabl retim yapmalar salanmtr. Bu durum bir taraftan devletin vergi gelirlerini
artnrken, dier taraftan da Osmanl ordusu iin de kaynak salanmtr. Aristokrat snfi
oluturan boy beylerinin altnda da sosyal ve idar bakmdan onlara tabi kethd ve
nkerler bulunuyordu. Kethdlar genellikle arete isim veren beyin oullarndan
birisiydi. Mesel, Esenl boyuna bal Hac Bel cemaatinin kethds Hseyin bin
Hac Bey idi Nker ise, boy beyelerine sadakatle hizmet eden ve boy ierisindeki bir
takm ileri yrten kimselerdi. Esenl-yi Bozca Dodurga boyuna bal Alp Bey
ordusunda olduu gibi aristokrat ailelerin sadece ordu hviyetindeki airetlerinde
bulunuyordu
670
.
Baz Trkmen teekklleri ise idr ve mal bakmdan kaza stats ile has, timar,
zeamet veya bir vakf reys olarak kabul edilmitir. Mesel, Halep, Bozulus,
ukurova, Ateken, Karacakoyunlu Trkmenleri has, Dlkadir ve Bozok Trkmenleri

669
Alp Bey ordusunda, 1523'de 12, 1526'da 11, 1536'da 6 nker bulunmaktayd. 1523'de Kutlu Hamza v. Yusuf, Hasan
Bey ordusunun, 1526'da Ali v. Ahi Esenl-yi Bozca Dodurga ordusunun beyi Paa Bey'in nkeriydi (BA, TTD 450, s.693,
713; BA, TTD 969, s.475, 618; BA, TTD 1067, s.140).
670
A. Sinan Bilgili, Tarsus Trkmenleri, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu
Bildirileri, Yr-Trk Vakf, Ankara, 2000, s.37.
153

timar, Yeni-il Trkmenleri vakf reys idi
671
. Bu tr yaplarda idr birim kaza olarak
nitelendirilirdi. Ve Trkmen kazasnn resmi yneticisi kad idi. Kad,

adl ve idar
ilere bakar ve airetlerin yaylakta veya klakta bulunduu zamanlarda bu mahallere en
yakn ehir merkezinde otururdu. Ancak, airetler adli meselelerini mutlaka kendi
kadlar ile zmek mecburiyetinde deillerdi. Bulunduklar blgeye en yakn kaza
merkezinde de mahkemeye mracaatta bulunabiliyorlard. Kadlar, ou zaman
yerlerine naibler grevlendirirlerdi. Naib, bazen herhangi bir airetin iinden tayin
edilebilirdi
672
. Konar-gerler ayr gruplar halinde bulunmalarna ramen, toplu bir
halde yaayan ve birbirlerinden baz ahvalde, bulunduklar yerler ile ayrt edilen
gruplarnn kaza ihtiyalar iin, mstakil kadlarn da tayin edildikleri grlmektedir.
Kadlar, bal bulunduklar oymaklar ile beraber ehirden ehire gezmekte olup,
muayyen bir yerleri yoktu. Konar-ger gruplardan tekil edilmi birok kaza ve nahiye
tespit edilmitir
673
.
Trkmenlerin vergisini toplama ve bunu merkeze ulatrma grevini yrtenlere
Trkmen Aas veya Trkmen Voyvodas denilirdi. Voyvodalar, kendilerine bal
bulunan airetlerin bir derbendde grevlendirilmeleri halinde de, derbend aas
olurlard. Derbend Aas, maiyyetinde bulunanlara zulmettii ve idarede cizlik
gsterdikleri zaman, hkmet tarafindan azledilirdi. Voyvodalklardan bazsnn bir
kiinin uhdesinde topland da grlmektedir
674
. Voyvodalk baz yerlerde senede bir
defa olmak zere deitirilip bir bakasna da verilebilirdi. Voyvodalarn vazifesi,
hayvan bana verilecek vergi miktarn evvelden tespit iin saym yapmak ve
vergilerini muntazaman toplamakt.

3.4.Konar-Gerlerin Corafi Dal
Osmanl lkesinde hayat sren Trkmen airet ve oymaklar, Akdeniz, Bat
Anadolu, Dou Anadolu, Karadeniz, Orta Anadolu, Rumeli ve Suriye olmak zere yedi
blgeye ayrlarak incelenmitir.

671
ahin, Osmanl mparatorluunda Konar-Ger Airetlerin Hukuk Nizmlar, Trk Kltr, XX/227, Ankara
1982, ss.285- 295; Ayn yazar, Halep Trkmenleri, s.692; Abdullah Saydam, XIX. Yzyln lk Yarsnda
Airetlerin sknna Dair Gzlemler,Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri,
Yr-Trk Vakf, s.219.
672
Gndz, Danimendli Trkmenleri, s.23, 24.
673
674
154

1.Akdeniz blgesi; Mara-Antalya hattnca uzanan Akdeniz blgesi, konar-ger
airet hayatnn youn bir ekilde yaand blgedir. Bu blgede Bozdoan, Dulkadirli,
Teke ve Varsak gibi nemli Trkmen gruplarna rastlanr. Mara, Adana, Tarsus,
Silifke, Antalya havalisi bu konar-gerlerin youn yaad yerlerdir.
Akdeniz blgesinin mhim konar-ger gruplarndan biri Bozdoanllardr.
Bunlar, Kad Burhneddin, Eretna, Karakoyunlu devletleri ve Karaman beylii
ierisinde mhim rol oynamlardr. smini Bozdoan adl bir beyden alan teekkl
nceleri Musul-Mardin arasnda yaar iken, Osmanl dneminde el-Aydn (Orta ve
Bat Toroslar) blgelerine yaylmlardr. Youn olarak yaadklar blge Silifke ve
civardr. XVI. yzylda ayrca Glnar ve Mutta rastlanan baz cemaatleri tedricen
yerleik hayata gemilerdir. 15121584 tahrirlerinde Bozdoana bal cemaatlerin
balcalar; Ahad, Ali Hoca, Avclar, Bancarc, Beil, Burhanlar (Burhan), Bakiyan
(=Een); Kara Fakihler, Bak; lhan, Cabir, Civanlar, Ecalar, Evliya avu, Gnkl,
Hac Saidl, Kara merl, Karkun (=Karagucak), Kse (Kseler, Gedik), Haclu,
Kk Akl, Kulakl, Nalclar, Nalc Hasan, Sendil, ncirci, Kara Bozdoan olarak
tespit edilmitir
675
.
Akdeniz blgesinde yaayan en nemli Trkmen airetlerinden biri de Dulkadirli
(Zlkadirli) Trkmenleridir. Osmanl ncesinde Mara-Elbistan yresine hakim olan
Dulkadirli Beyliinin (13371522) bakiyyesi olan bu Trkmenler Avar, Eymr,
Bayad, Beydilli gibi Ouz boylarndan mteekkildir. Dulkadirliler Mara-Elbistan
haricinde Ayntab, Diyarbekir, Bozok, Sivas, Krehir, Nideye kadar geni bir
yaylmlar ve gittikleri baz blgelerde dier Trkmen gruplarna katlmlardr.
Mesel, Diyarbekir blgesine geden Dulkadirli airetleri 1540 tarihli Bozulus
Kannunda zikredildii zere Bozulusa ilhak olunmutur
676
.
Dulkadirlilere mensup airetler, Tamirl, Gndel, Anamaslu (Karacalu), Dokuz,
Kreciyan, Bertiz, Cerid, Peenek, Kavurgal, Alc, Dngelel, Kne, Eymir, imel,
Kzllu ve Alibeyl, Demrek, argan gibi adlar tamaktaydlar. 1530larda toplam

675
Smer, Ouzlar, s.243, 316; ler Bulduk, Bozdoan Yrkleri ve Yaylak-Klak Sahalar , Anadoluda ve
Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Yr-Trk Vakf, Ankara, 2000, s.7273; Alparslan
Demir, Bozdoan Teekkllerinin Tarihi Geliimi, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu
Bildirileri, Ankara, 2000, s.103104.
676
taife-i Bozulus ve Zlkadiriye haliya emr-i hmayunla Bozulusa ilhak olund (Barkan, Kannlar, s.143)
155

757 cemaatin Dulkadirlilere bal olduu tespit edilmitir. Bunlarn toplam vergi hnesi
ise 21.733 (yaklak 100.0000120.0000 kii) idi
677
.
Dulkadirlilerin yurt tututuu nemli yerlerden biri Yozgat blgesidir.
Dulkadirliler Ouzlarn Bozok koluna mensup oluraya Bozok denilmi ve Osmanl
idareci tekilatnda Bozok Sanca adyla yer almtr. Dulkadirlilerin blgedeki
nemine binaen de Bozok kannunda isimleri sksk zikredilmi ve nceden elde
ettikleri bir takm imtiyazlar Osmanllarn airet politikas erevesinde tedricen geri
alnmtr. 971 tarihli Mara kannunda Dulkadirli beyliinin Osmanllara ilhak
esnasnda Kann- Zlkadiriye nam altnda tannan imtiyazlarn Bozok kannunda
ref oldunduu grlmektedir. Mesel, Dulkadirli aiesinden bir kimse bir nahiyeye bey
atandnda her devletli kiini srsnden selamlk ad altnda bir koyun alnrken bu
usul kaldrlmtr
678
.
Bozok blgesinde Dulkadirllardan Kzlkocalu, Selmanlu, Aalu, iekl,
Eymir, Gndel, Kne, Avar, Kzllu, Zakirl, Mesudlu, Aakoyunlu, Kavurgal,
Demircil, am Bayad, Sklen ve Hisarbeyl gibi airetler yaamaktayd. Bu airetlere
mensup cemaatlerin Bozok Sanca dhilindeki Gedk, ubuk, Akda, Boazlyan,
lisu, Sorkun nahiyelerine kadar yaylmlar ve byk bir ksmnn timar reys
olmutur.
Dulkadrl Trkmenlerinin yayld bir dier blge Kars (Kadirli)dir. Kadirli
blgesinde bu Trkmenlere mensup Zakirl, Kavurgal, Karklalu, Karamanlu,
Demircil, Selmanlu tifeleri ie obanlu, Hatablu, Mesudlu, Keelik, Kemallu gibi
cemaatler vard. 1530larda tife ve cemaatlerin toplam 8000 nefer civarnda bir vergi
nfusu mevcuttu
679
.
Akdeniz blgesinin dier nemli Trkmen grubu Varsaklardr. Varsak (Farsak)
Trkmenleri Bayndr, Salur, dir, Eymir, Peenek, Beydilli, Kargn ve Dodurga gibi
Ouz boylarna bal airetlerin birlemesinden olumutur. Varsaklar nceleri
Tarsusun kuzey-bat ve Silifkenin kuzey-dousundaki dalk blgede (Bolkar dalar)
ve Taininde yaamakta iken, XVI.yy.da Orta Anadolu (Ereli, Nide, Eski-il, Krehir
ve Kayseri), Antalya, Mara ve Hamide (Isparta) kadar yaylmlardr. Ancak, asl
ktlesi Tarsus Sancanda kalmtr. Tarsus Varsaklar; Kosun, Ula, Kutemr,

677
678
679
156

Eseml, Gkel, Elvanlu, Orhanbeyl, Ozan ve Gurbet adl dokuz boydan
olumaktadr. XVI. yzyln balarnda 291, yzyl sonlarna doru 329 cemaati vard.
Bunlar, konar-ger hayat tarzna sahip olup ukurova klarlar, Toroslarn eteklerinde
yaylalard. Klaklarnda ziraat, yaylalarnda hayvanclk arlkta olmakla birlikte azda
olsa ziraatle de urarlard. Kei ve kzl koyun cinsi koyun besicilii yaygnd.
zellikle Kosun ve Karaisal boylarnn rettikleri koyunlar stanbul yolu zerindeki
ehirlerin et ihtiyacn karlamada kullanlrd. XVI. yzyl balarnda Tarsusta
yaklak 35.000, yzyln ortalarnda 65.000, yzyln ortalarnda 80.000, Antalyada
yzyln ortalarna doru 5.000, Mara blgesinde 700, Kars- Zlkadriyede yzyln
ortalarnda 5.000 kiilik nfusa sahip Varsak yaard
680
.
Akdeniz blgesinin konup gtkleri sancan adyla anlan gruplarndan birisi
Antalya blgesinde yaayan Teke Yrkleridir. Esasen Teke blgesi kadim zamanlarda
youn bir konar-ger hayata sahip iken blgedeki Trkmenlerin Safevi devletinin
kuruluu ile birlikte rana g etmesi blgedeki konar-ger zmrelerin azalmasna
sebebiyet vermitir. Teke sancandaki yrk gruplar daha ziyde Antalya, Karahisar,
Kurt, dr, Muslu, stanos, Elmalu ve Mkerrem Ky kazalarnda bulunmaktadr.
XVI. yzylda Karahisarda 272 hne dr, Antalyada 9 hne Yreir, 53 hne Yazr,
Musluda 16 hne Eymr, 21 hne Dodurga, stanosta 31 hne avundur, Elmaluda
10 hne Salur, 46 hne Eymr, Kurtte 72 hne Yreir, drda 163 hne dr,
stanosta 21 hne dr, Musluda 113 hne dr, Kata 64 hne dr, Mkerrem
Kynde 40 hne Bdz, Kalkanluda 61 hne Knk, Kata 27 hne Knk
yaamaktayd. Ayrca, stanos ve Mkerrem Kynde Yreir ve Karkn airetlerine
rastlanmaktadr
681
.Yine Antalyada 1530da 914 hne Varsak yaamaktayd
682
.
Kzlcakeil, Mahmadlar, Ivacalu gibi adlar tayan baz Teke Yrklerinin 20 ila 22
hne arasnda deien vergi nfuslar vard. obansa adl grubun ise 85 hne, 6
mcerred nfusu bulunuyordu. Ayrca 21 cemaatlik Ulu yrkten 21 cemaat ve
Karahisar nahiyesinde Serik Yrklerinden 14 cemaat Teke blgesinde hayat
sryordu
683
.
1530 ylnda Trkmenlerin asl yurdu diyebileceimiz -il Sancanda 218
konar-ger airete tesadf edilmektedir. Bunlarn tamam timar reys olup ksmen

680
Bilgili, Tarsus Trkmenleri, s.3335.
681
Smer, Ouzlar, s.267, 308326.
682
Bilgili, Tarsus Trkmenleri, s.35.
683
157

topraa yerleik bir hayat sryorlard
684
. Anamur, Glnar, Karata, Ermenek, Selendi
ve Silifke yrelerinde Bahi, Beydili, Bozdoan, Bozkrl, apar, drl, Konur,
Menteeli, Ouzhanlu, Yiva, amlu, Mukaddem, Teke, Turgud ve Tokuzlu adlarn
tayan pek ok konar-ger cemaat yaamaktayd
685
.
2.Bat Anadolu blgesi; XVI. yzylda Bat Anadolu blgesinde Aydn, Mentee,
Karesi, Biga, Saruhan, Hamit, Hdavendigr, Ktahya ve Denizli sancaklarnda konar-
ger teekklere rastlanmaktadr. Esasen bu blge Osmanllardan nce Saruhan,
Mentee, Hamit, Karesi, Aydn, Germiyan ve nan gibi Trkmen beyliklerinin
kurulduu blgeler olmas hasebiyle youn bir konar-ger boy ve oymaklarn yaad
yerdi. Hatt zatnda, Osmanllarda bu blgede (St-Domani), hayat srm konar-
ger airetlerden biriydi. Karakeili airetinden olan Osmanllar beylii kruduktan
sonra tedricen yerleik hayata gemi ve konar-gerlii terk etmilerdir. Bununla
birlikte Osmanllarn mensup olduklar Kay boyunun Karakeili aireti Anadolu ve
Rumeli de muhtelif blgelerde kitleler halinde yaamaya devam etmitir.
Karakeililerin en kalabalk yaad yerler;
1.Gneydou Anadolu Blgesinde. anlurfa, Diyarbakr, Siirt, Siverek, Birecik,
Suru,
2. Dou Anadolu Blgesi, Erzurum, Kars civar,
3. Anadolu Blgesi, Ankara, Yozgat, ankr, Eskiehir, Krehir ve Sivas,
4. Karadeniz Blgesi, Tokat, orum, Amasya ve Samsun,
5. Akdeniz Blgesi, Adana ve Mersin,
6. Ege Blgesi, Ktahya, Aydn, zmir, Afyon, Manisa, Uak,
7. Marmara Blgesi, Bursa, Adapazar, Kocaeli, Balkesir,
8. Ortadouda, Halep, am, Trablus, Rakka,
9. Balkanlarda, Selanik ve civardr
686
.
Saruhanllarn merkezi olan Manisa kazasnda yaayan konar-ger teekkller
pdih ve ehzde haslarna dhil yrklerdi. Bunlar, vergi durumlarna ve mkellef
bulunduklar hizmet ekillerine gre, birtakm iktisd ve idar niteler hlinde; Ellici
Yrkler, Mukataa Yrkleri, Buurcu Yrkleri, Karaca Yrkleri eklinde gruplara
ayrlmt. Ayrca vakf ve tmar reys olan Yrkler de bulunmaktayd. Bunlardan

684
387 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Karaman I, s.335.
685
Geni bilgi iin bk. enol elik, XVI. Yzylda el Yrkleri, s.83-101.
686
Faruk Smer, Karakeili, TDVA, 24/427428.
158

Ellici yrkleri madencilik iinde istihdam edilmilerdir. 1575te Ellici yrkleri 1145
hne 1203 mcerred, mukataa yrkleri 1183 hne 764 mcerred, Karaca yrkler 355
hne 284 mcerred, Buurcu yrkleri 29 hne 16 mcerred, vakf raiyyeti yrkleri 65
hne, 12 mcerred, timar raiyyeti mcerrredleri 80 hne 47 mcerred nfusa
sahiptiler
687
.
Aydn sancandaki en nemli yrk grubu, Bayramlu Karacakoyunlusu adyla
bilinmekteydi. Aydna bal Tire kazas dhilinde bulunan bu grup toplam 56 cemaate
sahipti. Bunlarn nemli bir nfusunun olmas, kendilerine mstakil bir kaza stats
verilmesine sebep olmutu. zmirdeki bir cemaat, Manavgadiyan adn tayordu.
Gzelhisar kazasnda ise iki yrk grubunun varl dikkati ekmektedir. Bunlardan biri
Tahtacyan (Tahtaclar)dr. Bu grub Ayasulug Kalesine her yl 300 adet tahta vermekle
mkellef olup, bunun karlnda avrz vergisinden muf tutulmulard. Dier grup ise
Alaiyeli idi. Geldikleri yere istinaden bu ad almlard. Alaehir kazasnda nemli bir
nfus younluuna sahip olan Yahi adl yrk grubunun nemli bir ksm ise
perakende bir halde bulunmaktayd Bozdoan kazasnda toplam 17 cemaat vard. Ancak
bunlarn pek ou Ayasulug kazas dhilinde yerleik bir hale gemilerdi. Yeniehir
kazasnda toplam 24 cemaatten ibret olan yrk grubu da kaza dhilindeki muhtelif
yerlerde perakendeydi. Bu grup yazn yaylaa kar kn ise Yeniehirde klard
688
.
Mentee oullarnn adn tayan Mentee sancanda da muhtelif yrk
gruplarna rastlanmaktadr. Kay, Yaylack, Oturak Barza, skender Bey, Kay,
Kzlcakeil, Horzum, Bahi Bey, Kzlca Balk, Divne Ali ve Karacakoyunlu
blgedeki konar-gerlerin balcalardr. Bunlar Mula, Mekri, Milas, ine, Bozyk,
Balat, Tavas, Ayasulug, Tire, izmir ve emeye kadar yaylmlardr Bu blgedeki
konar-gerlerin pek ou XVI. yzylda yerleik hayata gemi bulunuyordu
689
.
Balkesir sancann merkez kazas dhilinde mukataa yrkleri denilen bir grup
yayordu. Bunlara Mukataa Yrkleri denilmesinin sebebi, vergilerini belli bir rakam
zerinden vermelerinden dolay brokratik yazmalarda bu isimle anlmalarndandr.
Bunlardan 1450 hne, 485 mcerred vergi nfusu olan Emir Gazi, 460 hne, 182
mcerred vergi nfusu olan ise Medine vakfinn reys idiler.

687
Geni bilgi iin bk.Emecen, Manisa Kazas, s.127142.
688
689
159

Balkesire bal Bigadiin Sndrg blgesinde burann adyla anlan Sndrg
Yrkleri, vrindi kazasnda zeamet topraklarda yaamalar dolaysyla vrindi zeameti
yrkleri, an kazasnda St blgesinden gtklerinden dolay Stl isimlerini
tayan yrk gruplar yaamaktadr. Ayrca vrindi kazasna bal Giresin ile Ayazment
blgelerinde ve Manyas kazasnda baz yrk gruplarna tesadf edilmektedir
690
.
Hdavendigr (Bursa) blgesinde en youn yrk gruplarnn bulunduu yerlerin
banda St gelmekteydi. Osmanllarn tarih sahnesine kt bu yredeki yrkler,
1530larda iki grup halinde bulunmaktaydlar. Sultan Murad vakf reys olarak
kaydedilen bu gruplardan biri 556 hne, 83 mcerred, dieri 12 hne, 12 mcerred vergi
nfusuna sahipti. Bunun yannda Bergamada 356 hne, 6 mcerred vergi nfusu olan
Bergama Yrkleri ile 333 hne, 120 mcerred vergi nfusuyla Karacalar blgenin
nemli yrk gruplaryd. Karacalarn bir grubuda, Somada yaamaktayd. Ktahyann
eyhl kazasnda Palamut yaylasnda yaayan Bursa yrkleri adl bir grup vard.
Anadolu beylerbeyliinin merkezi olan Ktahyada 1530larda drt byk yrk
grubu bulunuyordu. Bunlardan biri Ta-ilinden (Selendi) gelen ve burada perakende
olarak yaayan gruplardan biri Hassa yrkleri adn tayordu. Ayrca 42er cemaate
sahip Bozgu ve 42 cemaati olan Klcan ile 40 cemaati olan Akkeil airetleri
blgedeki dier gruplard. Mesel bunlardan Bozguun 4687 hne, 1256 mcerred,
Akkeilnn 2242 hne, 735 mcerred

nfusu vard
691
.
Ktahya Sancann Denizli (Lazkiye) Kazasnda da 1530 ylnda Kay, Seyyid
Vefa ve obanlar adyla bilinen nemli yrk grubu vard. Bunlardan Kaylarn
meskn olduu 27 ky ve 8 cemaati, mensuplar arasnda dervilerin de bulunduu
Seyyid Vefa Yrklerinin 193 hne, 10 mcerred nfusu, obanlarn Alaehirde 8
cemaati vard
692
.
1530 ylnda Ktahya Sancann eyhl Kazasnda Bazdaran, Uak Kazasnda
Akkoyunlu, Kula Kazasnda Kzlca Musalu yrk tifelerine rastlanmaktadr
693
.
1530 ylnda Karahisar- Sahib Sancann Karahisar Kazasnda 1, Sandklu
Kazasnda 8, Bolvadin Kazasnda 4 yrk cemaati yaamakta idi. Karahisardakileri

690
691
438 Numaral Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri (937/1530) I, Dizin ve Tpk Basm, Devlet Arivleri Genel
Mdrl Yayn, Ankara 1993, s.17-20; Feridun Emecen, Bat Anadoluda Yrkler, lk Osmanllar ve Bat
Anadolu Beylikleri Dnyas, Kitabevi Yay., stanbul 2001, s.81; ahin, Konar-gerler, s.63-66, 998 Numaral
Muhsebe-i Vilyet-i Diyr-i Bekr ve Arab ve Zl-Kdiriyye Defteri (937/1530) II, (1998), Babakanlk Devlet
Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn, Ankara.
692
438 Numaral Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri, s.49, 53; ahin, Konar-gerler, s.64.
693
438 Numaral Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri, II, s.57, 64, 91.
160

10 hne timar reys, Sandkludakileri 285 hnesi mr-liv hass reys, 334 hnesi
timar reys, Bolvadindekiler 345 hne 1 mcerred, 1 kethd, 388 hne 1 mcerred
timar reys olarak kaydedilmitir
694
.
1530 ylnda Hamid Sancann Glhisar Kazasnda 20, rle Kazasnda 5,
Uluborluda 7 (65 hne, 15 mcerred), Eirdr Kazasnda 24 (4011 nefer), Yalva
Kazasnda 4 (72 hne, 6 mcerred), Kiiborlu Kazasnda 2, sparta Kazasnda 1,
Alasun Kazasnda 4 (411 neferen, 132 mcerred), Karaaa Kazasnda 1 (55 hne)
yrk cemaati yayordu. Bunlardan Eirdrdekiler Padiah Hass reys dierleri ise
timar reys idiler
695
.
3.Dou Anadolu blgesi; Karakoyunlu ve Akkoyunlu dneminde Anadoluda
Trkmen gruplarnn en youn yaad blge Dou Anadolu blgesiydi. Gerek
Karakoyunlularn gerekse Akakoyunlularn merkezlerini Tebrize tamalar sebebiyle
Dou Anadoludaki pek ok Trkmen aireti rana g etmitir. Bunlar mteakiben
1502de Tebrizde Safevi Devletinin kuruluuyla Anadolunun pek blgesinden olduu
gibi Dou Anadoludan da konar-ger airetler rana gitmilerdir. Mesel Diyarbekir
blgesinde yaayan konar-gerlerden mhim bir ksm 1514te Ustal Muhammed
Bey tarafndan rana gtrlmtr
696
. Bu gler nedeniyle Dou Anadoludaki konar-
ger nfusunda bir azalma meydana gelmitir
697
.
Buna ramen Anadolunun en nemli Trkmen grubu olan Bozulus konar-
gerlerinin yaylak ve klaklar Dou Anadolu blgesindeydi. Akkoyunlularn
bakiyyesi olan Bozulus Trkmenleri, corafi bakmdan Bat, Orta, Dou ve Gneydou
Anadolu ve hatta Rumeliye kadar yaylmlardr
698
. Bozulus nemine binaen devlet
tarafndan bir kannnme ile hukuk, iktisad ve mal, denetim altna alnma gerei
duyulmutur
699
.
Bozulus, Avar, Bayat, Beydilli, epni, Dodurga, Dger, Eymr, Karkn, Yiva,
Bayndr gibi Ouz boylarna mensup airetlerin birlemesinden olumutur. En nemli

694
438 Numaral Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri, I, s.196197; II, s.28-30. 998 Numaral Muhsebe-i
Vilyet-i Diyr-i Bekr ve Arab ve Zl-Kdiriyye Defteri (937/1530) I, (1998), Babakanlk Devlet Arivleri Genel
Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn, Ankara.
695
438 Numaral Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri, I, s.256, 262, 271, 296, 321; II, s.3541.
696
drs-i Bidlis, Selim ah-nme, (haz; Hicabi Krlang), Ankara 2001, s.162, Anadoluda rana g eden airetler
hakknda geni bilgi iin bk. A.Sinan Bilgili, Azerbeycan Trkmenleri Tarihi, Trkler, Yeni Trkiye Yay.,c.7.
697
Smer, Ouzlar, s.147
698
Bozulus Hakknda geni bilgi iin bk.Tufan Gndz, Anadoluda Trkmen Airetleri, Bozulus Trkmenleri
(15401640), Bilge Yay., Ankara 1997; Ayn yazar, Bozulus Ne idi?, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve
Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 2000, s.125135.
699
bk.Barkan, Kannlar, s.140144.
161

airetleri; nallu, Araplu, Cerid, avundur, Danimentl, Harbendel, Gndzl,
lbel, zzeddin Haclu, Lek, Musullu, Oulbeyl, eyhl, Karakoyunlu, Karamanlu,
Tekel ve Prnektir. Bozulusun tahmini nfusu 1540da 38.000, II. Selim dneminde
63.000 civarndadr. Bozulus airetlerinin XVI. yzyl balarndaki kla Urfa-Mardin
geninde bulunan Berriye blgesi idi. Yine ayn dnemde yaylamak zere Bingl-
Erzurum-Kars blgelerine giderlerdi. Bu yaylalar Bozulusa hccet ve tapu ile
kaydolunmutu. Bundan dolay airetler sadece adlarna kaytl yaylalarna kabiliyor,
baka yerlede yaylayamyorlard. Bu durum merkezi hkmetin Bozulus airetlerini
denetim altnda tutmasn salyordu. XVI. yzyl sonlarnda ortaya kan byk mal
glkler ve bunu takip eden celali isyanlar sebebiyle Bozulus airetlerinin nemli bir
ksm Orta Anadoluya g ederek Karaman, Ankara, Keskin hattna yerletiler. 1673
ylnda mal basklara dayanamayarak yeniden dalmlar ve bulunduklar blgelerde
yeni bir idr dzenlemeye gidilmitir. Bu suretle Aydn, Karaman, Ankara ve Rum
Vilyeti merkezli drt gruba ayrlmlardr. Keskin ve Diyarbekir havalisinde olanlar
ise iskna tabi tutulmutur. Bu dnemde Bozulusun kaza stats devam etmi, mal
hukuk asndan has reys statleri muhafaza edilmitir
700
.
Dou Anadolunun Erzurum-Pasin arasnda yaayan Mukaddemler, Van
havalisinde yaayan Gresenliler, Diyarbekirda yaayan Bayatlar nemli gruplardan
bazlaryd
701
.
4. Karadeniz blgesi; XVXVI. yzyllarda Karadenize sahili bulunan Trabzon,
Canik, Kastamonu, Bolu ve Kocaeli sancaklarnda arlkl olarak epnilere bal
olmak zere Yreir, Alayundlu, Dger, avuldur, Salur, Kay, Avar, dr, Dodurga,
Eymr, Karaevli, Yiva, Aaeri, Bayndr, Knk, Bedilli, Bdz gibi Ouz boylarna
mensup konar-gerlere rastlanmaktadr.
Yrklerin Anadolunun Bat Karadeniz blgesine doru en kesif olarak
yaadklar yerlerin banda Bolu Sanca gelmekteydi. Nitekim, Bolu Sancann
kazalarndan birisi Ouz boylarndan birisi olan Dodurga adn tayordu
702
. Bu
sancakta XVI. yzylda Bolu sanca yrkleri olarak nitelendirilen 22 konar-ger
cemaat bulunmaktayd. Bunlar; Yolbegiler ( cemaat) Saslar, Yundlular, Sazaklar,
Efteni, Tarakclu, Turgullu (ki cemaat), Sebenl, Mustafa Afarlu, Zeynel Fak, vaz

700
Gndz, Anadoluda Trkmen Airetleri, s.137149, ayn yazar, Danimentli Trkmenleri, s.19.
701
Bilgili, Azerbeycan Trkmenleri Tarihi, s.24.
702
438 Numaral Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri, II. Cilt, s.549.
162

Fak cemaatleri ile Kozaac Yrkleri, Genl Yrkleri, Koyunlu Yrkleri,
Kiibegl Yrkleri, Srl Yrkleri, Horasanlu Yrkleri(iki cemaat) ve
Horasanlulara bal Hseyinlilerdir. Mesel, Kozaac cemaatinin 20, Tarakclunun 58
hne, Koyunlunun 58 hne, 11 mcerred, Genlinn 138 hne, 8 mcerred,
Kiibelnn 75 hne, 10 mcerred, Hseyinllerin 33 hne, 1 mcerred nfusu vard.
Bu cemaatler, 1519da 1526 hne, 94 mcerred, 1530da 1150 hne, 89 mcerred,
1568de 2055 hne nfusa sahiptiler
703
.
Yukarda behsedilen cemaatlerin bazlarnn klak mahalleri, Tefenni, Ereli,
Ulus ile Taraklborlu (Safranbolu)nun gneyindeki Viranehir blgesiydi. Bazlar ise
Dzce blgesini iine alan Konurpa ile Devrek ve Mengen arasndaki Hzrbeyilinde
yerleik bir hale gemilerdi. Bolu blgesindeki yrklerin nemli bir nfus kesafetine
sahip olmas, onlarn XVI. yzyl sonlarna doru idar bakmdan bir kaza haline
getirilmesini icap ettirmi ve frz- Yrkn- Bolu ile Yrkn- Tarakl eklinde
tekilatlandrlmtr. Kazaya Tarakl Yrkleri adnn verilmesi, Tarakclu cemaati
mensuplarnn, kazann asl nvesini tekil etmesi sebebiyledir.
XVI. yzylda Bolu kazasnda; Alpagud, Avar, Dodurga, Salur, Yiva, Dger,
Eymr, Karaevl, Bedilli, Kay, Kzk, Kargn, Bayndr, epni, Alayundlu, Bgdz
ve Knk boylarnn adn tayan Ouz teekklerine rastlanmaktadr.
XV. ve XVI. yzyl kaytlarnda Canik blgesinde temeli epnilere dayanan
konar-ger gruplar yaamaktayd. epniler bu blgede Osmanllardan nce Hac
Emiroullar ve Tacedinoullar beyliklerinin halkn oluturuyordu. Hac Emioullar,
nye, Fatsa, Ordu ve Giresun yrelerinde, Taceddinoullarda aramba ve Terme
yrelerinde hkimdi. Osmanllarn blgeyi ele geiriinden sonra epnilerin arl
yine devam etmitir. Bununla beraber blgede epni, Avar, Dger, Eymr, Karkn,
Alayundlu, Bayad, Bayndr ve dir gibi Ouz boylarna mensup airetlerde
yaamaktayd. Canik blgesinde XV. yzylda 456 nefer XV. yzylda 693 nefer,
XVI.yzylda 1478 nefer airet mensubu yaad tespit edilmitir.
Trabzon sancanda arlkl olarak epniler olmakla zere Yreir, Alayundlu ve
Dger boylarna mensup konar-gerlere rastlanmaktadr. epniler Trabzon sancann
batsnda yer alan Giresun ve Krtn blgesinin fethinde ve isknnda nemli rol
oynamlar ve blgenin epni Vilyeti adyla anlmasn salamlardr. Blgede

703
438 numaral Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri, II. Cilt, s.421; M. HanefBostan, XVI. Asrlarda Trabzon
Sancanda Sosyal ve ktisad Hayat, TTK Yay., Ankara 2002, s.62-63.
163

Yreir, Alayundlu ve Dger adl boylarna da rastlanmaktadr. epniler Trabzon
sancandaki etkileri Trabzon ehri ile Rize-Batum hattnda da grlmektedir. 1486da
epni Vilyetinde 73, 1583de 202 kyn epnilerce iskn olunduu tespit edilmitir.
Zikredilen blgede 1486da yaklak 60000, 1583de yaklak 45.000 kii
yaamaktayd. epni Vilyetindeki konar-gerlerin XV. yzyl sonlarna doru
yerleik hayat gemilerdir.
Karadeniz blgesinde Osmanl ncesinde obanoullar ve Candaroullar
beyliinin bakiyesi olan Kay ve Alayundlu boylarna bal airetlerin youn yaad
blgelerden biriside Kastamonu Sancanda yaamaktayd. Bu yzden 1513 tarihli bir
defterde Kastamonu sancana bal kazalardan birinin ad Yrk kazas tabiri
kullanlmtr. 1530da Kastamonu sancanda 60 cemaat tespit edilmitir. Bunlardan 58
tanesi padiah hass reys olup kendilene tahsis edilen drt yaylakta yaylamakta
idiler
704
.
5.Orta Anadolu blgesi; Orta Anadolu blgesi, Anadolunun en byk Trkmen
ve Yrk gruplarnn yaad yerdi. Ulu Yrk, Yeni-il ve Ateken bunlarn
balcalaryd.
Ulu Yrk cemaatleri Sivas, Tokat, Amasya, orum, Yozgat, Ankara, Krehir,
Sultann ve Sivrihisara kadar yaylmtr. XVI. yzylda Ulu Yrk, Orta-pare, arki-
pare ve Yzde-pare olmak zere ksma ayrlmt. Kara Keil, zli, Kuru Gll,
Turgutlu, Aca Koyunlu v.s. Yzde-pare, Ekizl, abanlu ve ungar Orta-pareyi
oluturuyordu. Ulu Yrk, XVI. yzylda 150.000 kiilik nfusuyla nemli bir yere
sahipti. 1574de Rum eyletinde 590 Ulu Yrk cemaati bulunmaktayd. Bunlarn
20.137 hne, 18.019 mcerred nfusu vard
705
.
Fatih dneminde 14761481 yllar arasnda Karaman Eyletinde bulunan bir
ksm konar-ger Trkmene Atekenlik stats verilmitir. At-eken (Esb-kean)
grubu dier Trkmen teekkllerinden farkl olarak at yetitiricilii ile meguldler ve
At Akesi adyla bir vergi dyorlard. Atekenlerin yaadklar corafya genel
olarak, dou-bat dorultusunda Aksaray-Akehir, kuzey-gney dorultusunda Ankara-
Konya, Karaman arasnda kalan ve kapal bir havza olan Konya bozkrlardr. Bu

704
438 numaral Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri, II. Cilt, s.591695; Bostan, Age, s.5169.
705
Afyoncu, Ulu Yrk, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Yr-Trk
Vakf, Ankara, 2000, ss.17.
164

topraklarda hayvan srlerini rahatlkla yayma frsatna sahip olan Atekenler, XVI.
asrn ortalarnda yerleik hayata geinceye dek konar-ger olarak yaamlardr
706
.
Kendi yurdunda yaptklar kk apl zira faaliyetlerden dolay r, ift,
bennk ve caba; ayrca ba, kovan v.s. vergilerden muftrlar. Bundan baka, kreki,
nzul gibi vesair rey ykmllklerinden sorumlu deillerdir. 1500 ylnda da avrz
vergisinden de muf tutulmulardr
707
.
Atekenlerin nemli bir nfus kesafetine sahip olmas ve geni bir corafi alana
yaylmas, Osmanl dneminde onlarn bir nizm altna alnmalarn icap ettirmi ve
younlatklar blgeler gz nne alnarak, XVI. yzyl balarnda Konya sancana
bal kaza tekil edilmitir. Bu kazalar Eski-il, Turgud ve Bayburdtur. 1591 ylnda
ise kaza says yediye karlmtr (Mahmutlar, nsuyu, Turgud Kureyz ve Bayburt
Kureyz) Eski-il kazasndaki Atekenlerin toplam 44 cemaat ve 3473 nefer vergi
nfusu, Turguddakilerin 84 cemaat ve 4435 nefer vergi nfusu, Bayburddakilerin ise
21 cemaat ve 2594 nefer vergi nfusu vard
708
.
Orta Anadolunun en nemli Trkmen gruplarndan birisi de Yeni l
Trkmenleridir. Avar, Bayad, Knk ve Yivalu gibi Ouz boylarna mensup
airetlerden oluan Yeni-il Trkmenleri, devlet tarafndan idr ve mal bir
organsizasyona tabi tutularak kaza statsne getirilmitir. Yeni-il, Sivasn gneyinde
bulunan Divrii, arkla, Kangal ve Grn blgesini kapsamaktadr. Yeni-il
Trkmenleri bnyesinde Halep ve Dulkadirli Trkmenleri de yeralmaktadr. Bu
Trkmenler zelikle koyun yetitirmekle mehur olduklarndan anm, yaylak, klak,
al vergilerini derlerdi. Yeni-ilin gelirleri 1548de Kanninin kz Mihrmah
Sultann skdarda yaptrd cmi ve imarete vakfedilmiti. Bir mddet sonra bu
gelirler III. Muradn annesi Nurbanu Sultann (Atik Valide Sultan) skdarda
yaptrd cmi ve imarete vakfedildi.1548de Yeni-il Kazasnn 13.000 civarnda bir
nfusu vard. Bu nfusun 6.800 Dulkadirli Trkmenleri ile Haleb blgesinden
yaylamak iin gelen konar-gerlere aitti. 1583de Yeni-ilin nfusu yaklak 69.000e

706
H. Basri Karadeniz, Atekenlik ve Ateken Yrkleri, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler
Sempozyumu Bildirileri, Yr-Trk Vakf, ss.183193, s.183; Smer, Ouzlar, s.147; Gndz, Danimendli
Trkmenleri, s.19; R.Paul Lindner, Ortaa Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar, (trc. Mfit Gnay), mge
Kitabevi, Ankara 2000, s.121159.
707
Karadeniz, Agm, s.187.
708
Geni bilgi iin bk. BA, TD nr.1061; nr.636; BA, MD, 125; TKGM KKGA nr.1103; nr.1135; Karadeniz, Agm,
s.187; ahin, Konar-gerler, s.72
165

kmtr. Bu nfusun % 73lk ksmn Dulkadirli ve Halep Trkmenleri meydana
getirmekteydi
709
.
Orta Andolunun Sivas, Ankara, ankr, Kayseri ve Nide blgelerinde de byk
teekkllerin haricinde konar-ger gruplar yaamaktayd. Nitekim, Sivas kazasnda
1530da Etrk- Sivas adyla 5 cemaat bulunmaktayd. Bunlar Demrcil, Yahi
Babalu, sa Kethd, Celallu ve Karacalu, isimlerini tayordu. Bunlarn 124 hne, 41
mcerred nfusu vard
710
. Ankara blgede 1530 ylnda; Kasaba, Haymana,
Aydnbegl, Karalar, Taceddinl ve Ulu Yrk gruplarna rastlanr. Bunlardan Kasaba
yrkleri 55 cemaate ayrlmt. Tifenin 900 hne 570 mcerred 18 imam 10 muhassl,
3 sipahizdegn nfusu vard. Haymana tifesi ve Aydnbegl kabilesinin birlikte 325
cemaatten mteekkil olup, 28 mezraay da kullanyorlard. Tifenin 6182 hne, 4644
mcerred 62 imam, 24 muhassl, 68 sipahizde, 2 hatip nfusu vard
711
. Haymana grubu
Bc, Sandkl, Karahisar ve Sultannne kadar yaylmt
712
. Karalar tifesi 5
cemaatten mteekkil olup 156 hne, 36 mcerred nfusu vard
713
.
Ankara Sancann Bc Kazasnda 1530da Taceddinl adl 5 cemaatten oluan
bir tife yayordu. Bunlarn 235 hne, 152 mcerred nfusu vard. Yine ayn kazada
mr miran haslarna dhil 81 cemaatten oluan Uluyrk tifesi yayordu.
Uluyrklerin 2014 hne, 1181 mcerred, 9 imam, 36 sipahizde, 17 muhassl nfusu
vard
714
.
Kangr (ankr) blgesinde yrk olarak tanmlanan konar-gerler
bulnmaktayd. Bunlardan bir ksmna Kangr yrkleri (14 cemaat), bir ksmna
Mahmutlar yrkleri (8 blk) denirdi.1530 ylnda Kangr Yrklerinin 438 hne 160
mcerred nfusu vard
715
. 1578 tarihli Kangr kannunda; Ve liv i mezburda baz
yrk tifesi huzr ve tavattun ihtiyr idb otuz krk yldan ziyde mtemekkin olub
kladklar mezrealalar ziraat ve hraset eyledikleri ecilden ferman erif zere
zerlerine rsm raiyyet vaz olnub r ve salri ve resm-i ift kayd olund
denilmektedir
716
.

709
Geni bilgi iin bk. lhan ahin, Yeni-il Kazas ve Yeni-il Trkmenleri (15481653), (EF, Baslmam Doktora
Tezi), stanbul 1980; Ayn yazar, ahin, Konar-gerler, s.155, 164; Gndz, Danimendi Trkmenleri, s.19.
710
387 Numaral Muhasebe-i Vilyet-i Karaman I, s.513.
711
438 Numaral Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri, I, s.343354.
712
Gndz, Danimendli Trkmenleri, s.19.
713
714
715
438 Numaral Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri, II, s.707.
716
Barkan Kannlar, s.37.
166

Kayseri Sancanda Kenar- Irmak nahiyesinde Yahyalu ve slmlu, Malya
nahiyesinde Kstere adl yrk gruplarna rastlanmaktadr. Yahyalu aireti gnmzde
Kayserinin ilesi olan Yahyaluya adn vermitir. Yahyalularn 17 cemaati ve 432
hne nfusu, slamlularn 13 cemaat, 329 hne nfusu vard
717
. Kayserinin Karata
nahiyesinde 22, Bozatlu nahiyesinde 4, Kenar- Irmak nahiyesinde 9 cemaate tesadf
edilmektedir
718
.
Karaman blgesi, konar-ger unsurlarn en youn yaad blgelerdendir.
Buradaki airetlerin pek ou Karamanoullar beyliinden Osmanllara intikal etmitir.
Blgedeki komar-gerler Nide, Beyehri ve Aksaray taraflarnda yayalar, ovalk
kesimde klarlard
719
.1530 tarihli tahrir defterinde Karaman eyletinin Konya
Sancanda 149 cemaat padiah hass, 3 cemaat mr miran hass, 13 cemaat mr-liv
hass (2si Konya mr-livs, 11i -il mr-livs), 57 cemaat tmar, 11 timar reys
olarak kaydedilmitir. Beyehri kazasnda 1 cemaat mr-liv, 5 cemaat timar, Akehir
kazasnda 19 cemaat mr-liv, Aksaray kazasnda 190 cemaat (78 padiah hass, 112
timar reys ), Nide kazasnda 181 cemaat (30 cemaat padiah hass, 9 cemaat mr
miran hass, 2 cemaat mr-liv hass, 140 cemaat timar reys), Kayseri kazasnda 110
cemaat (6 cemaat mr miran hass, 104 cemaat timar reys) kaydedilmitir
720
.
Nidede Bulgarlu, Dndarlu ve Yahyalu ile Haymana adl gebe gruplarna
tesadf edilmektedir. Bulgarlu ve Dndarlu merkez nahiyede, Yahyalu ve Haymana
Karahisar- Develde yayordu
721
.
6.Balkan blgesi; Orhan Gazi ile birlikte Balkan topraklar fethedildike
fethedilen yeni yerlere Anadoluda airetler g ettirilerek iskn edilmeye balanmtr.
Bu sre Orhan Beyden sonra gelen hkmdarlar zamannda da devam etmitir.
Nitekim, Sultan I. Byezid dneminde Balkanlara gn devam ettii grlmektedir.
Hatta Byezid Rumeliye g eden beylere, mnbit topraklar yokluk veya timar vererek
onlara eitli imtiyazlar tanmtr
722
. Rumelide yrklerin saysnn artmas zere
Osmanl Devleti bu yrklerden istifade etmek iin onlar iin ayr bir kann ve
nizmname yaplmtr. Yrklerle ilgili tespit edilebilen ilk kanni dzenleme Fatih

717
387 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Karaman I, s.207, 209.
718
719
720
721
722
167

Kannamesinde yer almaktadr
723
. Mteakiben Kanun dneminde yrklern hukuk
stats, asker ve mli mkellefiyetleri hakknda, Yrkn Kannu , Kocack
Yrkleri Kannu gibi kannlar kartlmtr
724
. Bu kannlara gre yrkler asker
statye tabi tutulmulardr. Kanun dnemine ait bir kannda ve yre toprak
olmaz, her kande olursa gezer, gezende olmala kannlarnda hari nesne
alnmya
725
ifadesinde topraa bal olmamakla birlikte zel kannlar gereince
muameleye tabi tutulduklar anlalmaktadr.
Rumeli yrkleri tahrir defterlerinde Naldken, Tanrda, Selanik, Kocack,
Ofabolu ve Vize yrkleri adlaryla kaydedilmitir. 1544te bunlardan Naldken
yrkleri, 196 Ocak, 5240 nefer nfusa, Tanrda yrkleri 328 Ocak, 1625 nefer
nfusa, Selanik yrkleri 492 Ocak, 12832 nefer nfusa, Kocack yrkleri 132 Ocak,
3342 nefer nfusa, Ofabolu yrkleri 94 Ocak, 2352 nefer nfusa, Vize yrkleri 105
Ocak, 2942 nefer nfusa sahiptiler. Zikredilen ylda yaklak 170.000180.0000 kiilik
bir nfuslar olduu tahmin edilmektedir. Bu Yrk gruplarnn grevleri; Bo arazileri
enlendirerek iskna amak, Bulunduklar blgede asayiin salanmas, cmi ve
mescidlerin tamr, derbendcili hizmeti, kale ve hisar muhafzl, kalelerin bakm ve
tamr, madenlerin iletilmesi, menzillerde zhire toplanmas, ordu iin at yetitirilmesi
ve eitimi, pirin yetitirilmesi, sahillere yerletirilip gemi malzemelerinin temini be
gemi yapmdr
726
.
7-Suriye blgesi; Halep blgesi kadim zamanlardan beri youn bir Trkmen
kitlesinin yaad yerdir. Bedilli, Bayad, Avar (Kpekli Avar, Gndzl Avar,
nallu, Beylikl), Dger, Alayundlu, epni, Kargn, Yval, Peenek, Harbendel,
ahmelekl, Oyratlu-Osmanlu, Ksecel, Toktemrl gibi boy veya tifelere bal
airetler Halep Vilyeti dhilinde yaadklarndan onlara Halep Trkmenleri ad
verilmitir. Halep Trkmenleri XVI. yzylda Yeni-l ve Bozulus Trkmenlerinin
yaadklar blgelere kadar bununla birlikte am, Ayntab, Birecik, Azaz,

Hama, Suru,
Ravend Menbic, Rumkale, Gndzl, Bagras, Behisni ve Knk ile Malatyaya kadar
yaylmlardr. Halepteki Trkmen varl nemine binaen Halep Vilyeti ierisinde

723
zcan, Abdulkadir; "Fatih'in Tekilt Knunnmesi ve Nizm- lem in Karde Katli Meselesi", s.6
724
bk.Barkan, Kannlar, s.260264.
725
726
Geni bilgi iin bk.. Mehmet nba, Rumeli Yrkleri (1544-1675), Atatrk nivesitesi Yay., Erzurum 2000;
Ayn yazar, Rumeli Yrkleri, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Ankara,
2000, s.145-182.
168

Trkman- Halep adyla bir sancak tekil edilmi
727
ve 1570 tarihli Halep
kannundan da anlalaca zere, zel bir statye tabi tutulmulardr
728
. Bu erevede,
XVI. yzylda padiah hass reys olarak kaydedilmekle birlikte, Trkman- Halep
Sanca nceleri saliyane ile idare edilirken daha sonra bu usul ref olunarak iltizama
verilmitir. Halep Trkmenlerinin tahmini nfusu XVI. yzyl balarnda 40.000
civarnda iken asrn sonlarna doru 60.000 civarna ulamtr
729
.
Suriye blgesinde Trkmenlerin youn bir biimde yaadklar yerlerden biriside
Trablus am eyletidir. Bu eyletten daha ok Salur boyuna bal cemaatler ile Avar
ve Salur boyuna mensup teekkllere rastlanmaktadr. Trablusam Sancanda 1519da
11 Trkmen cemaatine (nfusu 235 hne, 5 mcerred) rastlanmaktadr. Kanun
zamannda da Kratorya ve okunya ad ile zikredilen bu Trkmenlerin nfuslar 539
hneye kmtr
730
. Bunlar Tedmr vadisinde klamakta, Trablus-am ve Hama
dalarnda yaylamaktaydlar
731
. Trablus am eyletinin Humus Sancanda 15701571
tarihinde 121 hne, 23 mcerred nfusa sahip bir Trkmen grubu yaamaktayd.
Trablus-am eyletinde Trkmen nfusun en youn olarak grld sancak Hamadr.
Bu sancakta yaayan Trkmenler Kanni Sultan Sleyman dneminde yaayan
Trkmenler Taife-i Trkmenn- Selluriye (Salur) adyla anlyorlard. Salurlara;
lbasanlu, Bayramlu, sa Haclu, Emirl, Karacalar, Kara Koca, Sleymanlu ve Kara
Ahmedl gibi bal airetler Hamada yaamaktayd. Bu airetlerin Kanun dneminde
1748 hne, 553 mcerred nfusu vard
732
.

3.5.Konar-gerlerde Sosyal Hayat
Konar-gerlik ve gebelik bir hayat tarzdr. Bu hayat tarznn zn klak-
yaylak arasnda gidip-gelmeler, kyllere gre retim farkllklar, kltr ve gelenek-
grenekler oluturur. Konar-ger hayatn gerei olarak yaplan yaylak-klak hareketi,
temeli ekonomik ehemmiyete haiz bir kltr olup, bir takm gelenek ve greneklere

727
Ayn- Ali Efendi, Kavnin-i Al-i Osman, Der-Hlas-i Mezmin-i Defter-i Divn, (Ner. M.Tayyib Gkbilgin),
stanbul, 1979, s.26.
728
729
Geni bilgi iin bk. lhan ahin, XVI. Asrda Halep Trkmenleri, Tarih Enstits Dergisi, stanbul 1982, Say
12, s.687712.
730
BA, TD 372.
731
Ersin Glsoy, XVI. Yzylda Trablus-am, Hama veve Humus Trkmenleri, Anadoluda ve Rumelide Yrkler
ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Yr-Trk Vakf, Ankara, 2000, s.122.
732
Glsoy, XVI. Yzylda Trablus-am, Hama ve Humus Trkmenleri, s.124.
169

dayanr. Orta Asya Trk kltrnn XI. yzyldan itibaren Anadolu ve hatta
Balkanlarda yaatlmas bu kltr ve hayat tarznn etkinliinin sonucudur.
Konar-gerlerin, hayvanlarn otlatmak amacyla yaz mevsiminde srlerini da
srtlarndaki yama ve dzlklerde barndrp otlatmas, k mevsiminde de ky, ova
veya vadi ilerine inmeleri, yaylak ve klak tabirlerinin domasna sebep olmutur
733
.
Hun andan itibaren Trkler da yamalar, ovalar ve su (deniz, rmak) kenarlarn
klak, yksek dzlkler ve dalar ise yaylak olarak kullanmlardr
734
. K, iklimi
yumuak alanlarda geirilen Trkler, yazn hayvanlarn beslemek maksadyla yksek
yerlere kmlardr
735
. Nitekim, Akdeniz blgesi konar-gerleri Toros Dalarndaki
yaylalara karlard
736
. Boz-Ulus, Halep ve Dulkadirli konar-gerler hari, dierleri
umumiyetle ksa mesafeli yaylaklara g ederlerdi. Mesel, birbirine yakn yaylak ve
klarlar arasnda dolamak ukurova Trkmenlerinin bir zelliidir
737
. Topra ve
iklimi uygun olan yaylalarda ziraat yapld da olmutur. Yaylaklarda ve klaklarda
yrtlen zira faaliyetler nemine binaen Osmanl kannnmelerine dahi girmitir
738
.
ktisad adan yaylak-klak hareketi, birbirini tamamlayan iki ynl ekonomik
bir sistem meydana getirmitir. Senenin yaklak 6-8 ay yaylakta, geri kalan sre
klakta gemektedir
739
. Klakta ziraatla, yaylaklarda hayvanclk arlkl olmakla
birlikte az da olsa ziraat de yaplmaktadr
740
. Blgelere gre deimekle birlikte
klaklardan yaylalara kma vakti Mart ay sonlar olup, bu hareket Kasm aynda son
buluyordu
741
. Klak ve yaylaklardaki faaliyetler neticesinde elde edilen hayvan rnleri
(yourt, ya, peynir, deri yn v.b.) ve zira mahsuller konduklar yere yakn veya kr
kesiminde devaml kurulan bir pazarda sata sunulur yahut mbadele usul ile (Mesel,

733
T.H., Yayla, A, 13/360, , s.360.
734
Geni bilgi iin bk.. Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1991, c.I; Ayn
Yazar, Trk Kltrnn Gelime alar I, MEB Yay.: 2170, stanbul 1992.
735
Halil nalck, "The Yrks, Their Origins, Expansion and Economik Role", Oriental Carpet and Textile Studies I,
(Edt. R.Pinner-W. Denny), (London 1986), s.49.
736
Faroqhi, Osmanl'da Kentler ve Kentliler, s.329; nalck, The Yrks, s.48.
737
Tarsus ve Adana yresi Trkmenlerinde ksa mesafeli gler yaptklar tespit edilmitir (Bk. Bilgili, Tarsus
Trkmenleri, s.38; Mustafa Sosyal, Die Siedlungs und Landschaftsentwicklung der ukurova, Mit besonderer
Berchsichtigungder Yregir-Ebene, Erlanger, Geographische Arbeiten, Erlangen 1976, s.38-47.
738
Bu Kannlar iin bk. Barkan, Kannlar, s.36, 41, 53, 75 v.s.
739
nalck, The Yrks, s.49; Orhonlu, Airetlerin skn, s.36.
740
Nitekim, birok yrenin tahrir defterlerinde yaylak ve mezraa olarak kaydedilen mahallerde hububt tarmnn
yapldna dair kaytlar mevcuttur. Ayrca bk.. nalck, The Yrks, s.49.
741
992/1584 tarihli -il sanca Kannnmesinde geen ... eyyam- itada sevahile inb ve eyyam- sayfda yaylaa
kub... (bk. Barkan, Kannlar, -l Livs Kannu, s.52-53) kaydndan burada yaayan Trkmenlerin yaz ay
balarnda yaylaya ktklar, k ay balarnda ise sahildeki klaklarna indikleri anlalmaktadr. Dalk kesimde
yaayan Trkmenler ise, Eyll aynda Tarsus ve Adana ovalarna inmekte ve Mays aynda yurtlarna geri
dnmektedirler (Paul Dumont, 1865 Tarihinde Gney-Dou Anadolunun slah, TED, (trc.B.Yediyldz), 10-11,
stanbul 1981, s.378.
170

ham deri verip, yerine hayvan koumlar alrlard) deerlendirilirdi
742
. Toros Dalar
zerindeki kapl yaylas (Nide geidi zerinde) buna en gzel rnektir. Buraya
Halep, am, Bursa, Aydn, Kayseri ve Adanadan eya getirilerek satlr veya
deitirilirdi
743
.
Hun ve Gktrk anda yaylak ve klak hayat treyle dzenlenmiti. Her boyun
nerede yaylayp-klayaca treyle belirlenmiti
744
. Osmanl iktidarnn balangcnda
da konar-gerlerin hayvanlarn otlayacaklar yerler treye gre belirlenmiti. Devlet
dzeninin olumasndan sonra kadlar treyle tespit edilen otlak mahallelerini resmiyete
sokarak snrlarn tayin etmilerdir
745
. Nitekim, kannnmelerde yaylak ile klan
ahkm, sair arzi gibidir ifadesi yer almaktadr
746
. Devlet, gerek yaylak-klak
hareketinin ekonomik cephesi ve gerekse sosyal sebeplerle bu hareketin yaplmasna ve
konar-ger airetlerin bu ekilde yer deitirmesine fevkalde bir durum ortaya
kmad mddete mani olmamtr. Bilakis her rey yerine ve yurduna dnmesi,
yani ekip-bitii topra boz brakmamas kaydyla bu hareketin yaplmasna yardmc
dahi olmutur. Nitekim, Tarsus tahrir defterlerinde ve Boz-ulus Kannnmesi gibi
kannnmelerde yer alan hkmlere gre konar-ger reynn gvenlik ierisinde ve
bask olmakszn bu hareketi gerekletirmesi istenmitir. Mesel, ...ve Bozalan ve Gl
Pnar ve Subaran Kilise ve Mesud ini yaylaklar olub klaklarna ve yaylaklarna
kimesne man olmya veya Zikrolan Ali Kocalu ve Hac Hseyinl ve Yayclu ve
Hsameddinl, nm cemaatler yaylayu geldikleri yerlerde yuylayub kimesne
dfiolmya kaytlar vardr
747
. Bozulus Kannnmesinde zikredilen ... yazn kangi
yoldan giderlerse ki defter-i cedid-i hakan mucebince getkleri yerde gemi rsm
virb k eyyam irib yerine gider olduklarnda kangi yoldan giderlerse vechen
minel-vch kimesne dahl ve taaruz itmeyb bir ake ve bir habbelerin almayanlar...
kaydnda Bozulus Trkmenlerinden yaylak mahallelerine giderken ve gelirken tespit
edilen mahallelerde resimlerini dedikten sonra yollardan bir daha rsm alnmamas

742
Suraiya Faroghi, "16.Yzylda Bat ve Gney Sancaklarnda Belirli Aralklarla Kurulan Pazarlar (el, Hamid,
Karahisar- Sahib, Ktahya, Aydn ve Mentee)", (trc. M.Eilmez), ODT, Gelime Dergisi, (Ankara 1978), s.44-45;
Orhonlu, Airetlerin skn, s.22-23.
743
A. Rza Yalman (Yalgn), Cenupta Cenupta Trkmen Oymaklar, Ankara 1993, Kltr Bakanl Yay. II/20.
744
gel, Kltr Tarihine Giri, c.I, s.1.
745
nalck, The Yrks, s.49; Gndz, s.41.
746
gel, Kltr Tarihine Giri, c.I, s.1.
747
171

emredilmitir
748
. Ancak, fevkalde durumlarda baz gruplarn yaylaya kmasna
msaade edilmemitir. Mesel, 25 Mart 1568 tarihinde Adana kadsna gnderilen bir
hkmde baz gruplarn yaylaya gnderilmemesi emredilmitir. Keza baz blgelerde
ehirlilerin de yaylaya kmalar yasak edilmitir
749
.
adr; Konar-gerler umumiyetle drt trl adra sahiptiler. Bunlar;
1-Kei klndan yaplm esnaf ii, el istarnda dokunmu ve birbirine dikilerek
meydana getirilmi adrlar,
2-Koyun klndan dgerek yaplan ve adna Alak veya Alayk denilen kee
adr,
3-Yalnz Bekdiklerin pamuktan dokunmu veya keeden yaplm yuvarlak
(Derimevi) adrlar. Bunlara Bekdik adr denir.
4-Geici ve ereti adrlar. Bunlara engir denirdi.
Eski Trklerin adrlar, umumiyetle ak, nker ve cariyelerinki kara,
beylerinkilerin bazlar al veya krmz renkteydi. Anadolu konar-gerlerininki ise
genelde ak veya kara renkteydi. adrlarda ev eyas olarak; kazan, tencere, sahan,
hamur tahtas, sa, oklava, su bakr (helke), sofra altl (itei), kak, al sprge,
kahve takm, ilte, uval, sacaya, sofra bezi, kl bkmeye yarayan irge, kl
dokumaya yarayan istar tezgh, iplik dokumaya yarayan ulha tezgh bulunurdu.
Tedricen yerleik hayata geen konar-gerler, adr ve adrda kullandklar eyalarn
da deitirmilerdir. adrda elbiselerin konduu uvaln yerini sandk, yer minderinin
yerini oturak, peynirin konulduu tuluun ve suyun konulduu tulumun (her ikisi de
deridendir ) yerini tahta ve bakr kaplar almtr.
Dokumaclk; Konar-gerlerde dokumaclk en temel ilerden birdir. Her kadn i
g bittikten sonra starnn ve ulhasnn
750
bana geer ve ailesi iin gerekli olan
eyalar dokurdu. El istarnda ul, uval, i amar gibi istarlk dokumalar dokunurdu.
Gmlek, bez, mintanlk ve alvarlklar ulhalk dokumalardand. Yrk dokumalar
Harda, Menikli, Argal, Saratkl, Armutlu eitli isimler alrd. Mesel, dorudan
ssleriyle birlikte dokunan uval, kilim ve benzerlerine Harda, noktal, renkli ve

748
Barkan, Kannlar, s.141142; Bilgili, Tarsus Sanca ve Trkmenleri, s.366; Gndz, Anadoluda Trkmen
Airetleri, s.140141.
749
BA, MD 7, s.393, hkm nr. 1127; MD 23, s.207, hkm nr. 438 (Bk..Bilgili, Tarsus Sanca ve Trkmenleri,
s.366).
750
El istar yatay iki direk, ular yere akl ve st ayr bir pervazla balanm dikdrtgen eklinde erevedir.
plikler arasnda kl denilen bir denek vardr (Geni bilgi iin bk.. Yalman, Cenupta Cenupta Trkmen Oymaklar,
I/200).
172

benekli dokumalara Menikli denirdi. Tecirli oymaklar da dokumalara Nacak, Kk
k, Byk k, Bir el, Bir Saray, Zincir, Samen, Oyuklama, Semerka gibi
isimler vermilerdi
751
.
Kyafetler; Konar-gerlerin baca giyecekleri gmlek, don, aket, ksa alvar,
etek entari, takke ve ayakkab (edik) idi. Bu kyafetlerin ou kadnlar tarafndan
dokunurdu. Ancak edik dardan alnrd. Blgelere gre kadn ve erkeklerin giydikleri
kyafetlerde farkllama vard. Nitekim, Tecirli kzlar balarna fes ve boncuktan
yaplm pskll bir balk takar, bu baln zerine krmz renkte bir yalk
balarlard. zerlerine etekli zbn giyerler ve entarinin zerine gk bezden yaplm
Dolama denen bir de eteklik geirirlerdi. Ayaklarna kll eftali isminde nariei
renginde edik giyerlerdi. Nianl kzlar nian treni esnasnda bellerine gmten
saakl tas kemer takarlar ve alnlarna altn takarlard
752
. Avar kadnlar da
kendilerinin eirdii pamuk ipiyle dokuduklar beyaz bezden diktikleri entari, onun
altna da ayn bezden don giyerlerdi. Entarinin yakas ve etekleri gayet gzel, renkli,
naklarla sslenirdi. Entarinin stne belden yukarsna, gs ksmlar renkli ine ii
naklarla sslenmi ve skca iliklenmi belden entere denen yelek giyilirdi. Belden
aa ksmna ne nakl pekir, arkaya da saakl al kuanlrd. Balarna yallar
krmz, zel kadn fesi, fesin stne de eki denen krmz sark ve onun zerine de iki
kat ayr renkte yazma balard. Fesin aln ksmna bir dizi altn balanrd. Gen kzlar
balarna fes ve sark yerine zerine ska kk altnlar dizilmi (mangr) kasnak
biiminde balk koyar, onun zerine pullu, oyal yemeni balarlard
753
. Farsak kadnlar
ise elde dokunmu, klar alttan alaca denilen pamuktan rlm renkli don, onun
zerine topuklara kadar uzanan ssl ve ilemeli etek, onun zerine de srmal aba
denilen ipekle ilenmi ve kuann seviyesine kadar inen bir giysi giyerlerdi. Balarna
fes takarlar, onun zerine de renkli bezler sararlard. En ste ise kefiye denen pekimsi
bir bezi yukardan aaya doru sararlar ve enenin altnda balarlard. Salarna belik
rer ve ularna belik ba denen siyah ynden rlm ince rg ve bunlarn ularna
boncuk takarlard
754
.
Yiyecekler; Orta Anadolu ve Toros Dalarnda yaayan konar-gerler yufka
ekmei, yumurta, kelek, st, ya, peynir, yourt, kaymak, bal, et gibi genellikle

751
Yalman, Cenupta Trkmen Oymaklar, II/225.
752
753
Muharrem Eren, Kocaavar Ky ve Tarihte Avarlar, MEB Yay., stanbul 1992, s.152-153.
754
Ahmet Gkbel, Anadolu Varsaklarnda nan ve Adetler, Atatrk Kltr Merkezi Yay., Ankara 1998, s.151.
173

hayvansal rnlerle beslenirlerdi. Byk koyun srlerine sahip Bozulusun balca
beslenme kayna da hayvansal rnlerdi. Ba ve bahelik yerlerde ve ovalarda
yaayanlar biraz daha fazla bitkisel rn tketirlerdi. Bulgur pilav, tarhana orbas,
umma, bazlamba, ball yufka balca yemeklerdi.
Avclk; Yrkler keklik, tura, bldrcn, tavan, yaban keisi, tilki gibi hayvanlar
avlanrd. Tilki krk iin, dierleri yemek iin avlanrd. Yrkler av aletlerinin
bazlarna Ala derlerdi
755
. Trkmenler de keklik, geyik, tavan, sansar, tilki ve kurt
gibi hayvanlar avlamay severdi. Toros Varsaklar sansar, tilki ve kurdun derisinden
faydalanrlar ve ticaretini yaparlard. Keklik ve geyii eti iin avlarlard. Ayrca ba ve
bahelere zarar vermemesi iin yaban domuzlar da avlanrd. Ancak bunlardan
herhangi bir ekilde istafade edilmezdi
756
.
Konar-gerlerde Kadnn Yeri; Konar-gerler hayatta kadn ok nemli bir
ilevi yklenmi olup, ocuun yetimesinde, adrn ynetiminde, obaya gelen
konuun arlanmasnda, hayvann samnda, hayvansal rnlerin yapmnda alrd.
Besledikleri hayvana gre koyun ve keilerden krklan yn eirerek ip haline getirip,
kk boya ile boyadktan sonra ailenin ihtiya duyduu eyalar dokurdu. Kendi adrnn
kilimi ve dier ihtiya duyulan eyalar kadn dokurdu
757
. htiya fazlas dokunan kilim,
kee, heybe gibi eyalar ise pazarlarda satlrd. ocuklarn, erkeklerin ve kendilerinin
kyafetlerini de kadn dikerdi. Kilimlere yaptklar motifler, konar-ger kadnlarnn
yaratclk ve sanatkrlklarnn rndr. Kilimler zerindeki ss ve motiflere gre;
Yelen (Blbudak, Kerpili, Ylanl Yeleni), Yldz (Dmeli, Klafi Yldz), Top (iek
topu) gibi isimler alr
758
.
nanlar; Malazgirt zaferini mteakip Anadoluya ilk gelen konar-gerler,
henz medrese-slm anlay dairesine girmemi kimselerdir. Bu zellikleri XVI. ve
hatta 17. asra kadar devam etmitir. Osmanl Devleti iskn siyseti erevesinde konar-
gerlerin yerleik hayata girmesi ve retim yapmas kadar, medrese kltr dairesine
girmelerini istemitir. zelikle Safev tehdidinin ortaya kmas bu istei daha da
artrmtr. Gnmz Osmanl tarih literatrne heterodoks olarak giren bu din inan
ve anlay, eski Trk inanlarnn slm erevesinde muhafazasn ifade eder. Bir baka

755
Yalman, Cenupta Trkmen Oymaklar, I/200, 254-262.
756
Gkbel, Anadolu Varsaklar, s.152.
757
Pakize Ayta, Yrklerde Aile ve Kadn, Yrk ve Trkmenlerde Gnlk Hayat Sempozyum Bildirileri (17-18
Mays 2002), Yrtrk Vakf Yay., Ankara 2002.
758
174

deyile, tabiat kltleri, Gk Tanr inanc, amanizm, atalar klt, da, tepe, ta kltleri,
ate, su ve aa kltleri gibi eski Trk inanlarnn izleri grlmektedir. Bu yap, slm
yeni kabul etmi Trkmenlerin eski inanlarnn tesiri altnda Snnilie uymayan bir
zellik arz ediyordu
759
. Bu erevede bir sosyal hayat srdren konar-gerlerin
medrese kltrne girmeleri ve Snnilemeleri devleti en nemli sorunuydu. XVI-XVII.
yzyllarda vuku bulan i isyanlarda (Celal) genellikle bu inan sahiplerinin rol almas,
devletin konar-ger inanca niin mdahale etmek istediini en iyi ekilde
gstermektedir.
Pratik hayatta konar-gerlerin gnmzde de batl olarak nitelendirilen;
bayku, karga, horoz tmeleri, kpek havlamas, yolda, ylan, kedi, tilki gibi hayvanlar
grmeleri
760
, cin ve peri gibi olaanst yaratklar, tabiattan kaynaklanan korkular,
ryalar, dn treni, cenaze kaldrma, amar ykama, temizlik, ev ileri gibi beeri
ihtiyalarla ilgili inanlar vardr. Kurun dkme, kabir ziyareti, aput balama, kilit
atrma, bir yaknn lmnde sa rglerini kesmek, uzun sre ykanmamak, muska
yapmak v.s. inanlara sahiptirler. Bat Anadolu, Akdeniz ve Orta Anadolu blgelerinde
yaayan Abdal, Afar, Arkl, Barak, Koca Yusuflu, Cerit, Dndarl, Farsak, Kaar,
Kara Hacl, Kara Keili, Karamanl, Tekeli, Sar Keili gibi eitli konar-gerlerde
yukarda bahsedilen inanlar bulunmaktadr.

759
A.Yaar Ocak, Babailik, TDVA, c.4, s.373.
760
.Tekin Kaftan, Gnler ve Hayvanlarla lgili Olarak Srdrlen Batl nanlar, Yrk ve Trkmenlerde Gnlk
Hayat Sempozyum Bildirileri (17-18 Mays 2002), Ankara 2002, s.137-157.
175

DRDNC BLM
4.REYNIN DED VERGLER
kta zerinde 1050 kuzey enlemleriyle 10-60 dou boylamlar arasnda
uzanan Osmanl lkesi tropik iklim kuandan balyor, geni lleri de kapsayan
kua katettikten sonra, subtropik mntkay arak ve mutedil kuan ortalarna kadar
uzanyordu. Bu iklim kuaklarnda yamur ve s miktar, bitki rts, hayvan
yetitirme artlar ve sahalar birbirinden farkllk arzetmekteydi. Bu farkllklar
Osmanl mparatorluunun herhangi bir kesinin istihkak ve istihll maddeleri, ithalat
ve ihracat ok kere taban tabana zt durum oluturmaktayd. Doal olarak, otuz milleti
bir araya toplam olan Osmanl mparatorluunda, tm bu faktrlere bal olarak farkl
oranlarda ve trlerde vergi sistemi oluturmutur
761
.
Bata Byk Seluklu mparatorluu olmak zere birok slam ve Hristiyan
lkelerinin vergi usulleri Osmanl vergi sistemini etkilemitir.
Osmanl Devletinde kiilerden vergi alnmasna cevaz veren hukuk dayanak
eriattr. Ancak er vergilerin yeterli olmad hallerde er esaslarla atmayan ve
zamana gre deiebilme imkn bulunan rf vergiler de alnmtr. er vergilerin
banda btn slm lkelerinde ayn adlarla tahsil olunan zekt, harc, r ve cizye
gelmektedir. rf vergiler; lkede ba gsteren mal skntlar nedeniyle hkmdarlarn
iradeleri ile alnmaya balanm, ancak skntlarn devam etmesi yznden devaml
vergiler kapsamna girmilerdir. Osmanl imparatorluunda rf vergiler iki ana gruba
ayrlabilir. Devletin idare ve yarg organlarn ifa ettikleri hizmetler karlnda halktan
alnan vergilere rsmu rfye; bata sava giderleri olmak zere devletin ani ve
byk giderlerini karlamak iin konulan vergilere de teklf-i divniye
denilmektedir
762
.
Osmanl Devleti XV. yzyln balarndan itibaren fetihlerle srekli genilemesine
bal olarak devletin hukuk, asker, mal ve sosyal yapsnda da devaml gelime ve
deimeler vuku bulmutur. Bundan dolay imparatorluun her tarafna amil tek bir
vergi dzeni konulamam, fethedilen her blgenin corafi artlar ile din ve kltrel
zellikleri ile sosyal ve ekonomik yaps dikkate alnarak ayr ayr dzenlemeler

761
inasi Altunda, Osmanl mparatorluunun Vergi Sistemi Hakknda Ksa Bir Aratrma, DTCFD, V/5, Ankara
1947, s.187.
762
Osmanl Vergi Mevzuat, Maliye Bakanl Aratrma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Bakanl Yay., No:
1998/348, Ankara 1999, s.3.
176

yapmak yoluna gidilmitir Ayrca fethedilen bir lkedeki ekonomik ve sosyal istikrarn
bozulmas endiesi de Osmanl idarecilerini pragmatik davranmaya ve her mahallin
yukarda saylan hussyetlerini gz nne alarak bir vergi sistemi yerletirmeye sevk
etmitir
763
.
Bu sebeple her vilyet ve her sancak iin vergi sisteminin esaslarn vazeden,
vergi mkellefleri ile siphi veya devlet ilikilerinin nasl olmas gerektiini dzenleyen
ayr ayr kannnmeler tertip edilmitir. Hatta baz hallerde bir sancak ierisinde
farkllk gsteren corafi bir blge veya topluluk iin dahi ayrca kannnmeler tanzim
edilmitir. Bu kannnme vergi mkellefi reyann hak ve sorumluluklar, hangi
rnleri yetitirecekleri ve bunlardan hangi nisbette ve ne zaman vergi deyecekleri gibi
hususlarla, sna ve ticar faaliyetlerin nasl vergilendirilecekleri tek tek aklanmtr.
te yandan devlet grevi ifa eden ehl-i rfn uymas gereken kaideler ile reynn
riayet etmesi gereken mevzular da kannnmelerde yer almtr. Vergi tahakkuk
ettirmek ve bu tahakkuk eden vergiyi toparlamak tarih boyunca kurulan btn devletler
iin daima byk bir mesele olmutur. nk adil, verimli ve basit bir vergi dzeni tesis
etmek kolay bir ey deildir. Osmanl imparatorluu devletin kuruluunda itibaren bu
konuda nceki Trk devletlerinde uygulanan vergi sistemini esas alarak vergi
kaynaklarn tespit etmek iin tahrir usuln benimsemitir. Her fethedilen lkede
vergi kaynaklarnn tespiti iin tahrirler yaplm ve devletin umumi vaziyetindeki
gelime ve deimelere paralel olarak tahrirler yenilemitir. Tahrir srasnda vergi
kaynaklarnn gzden kamamas hususunda azami dikkat sarf edilmi, muhtelif
sebeplerle vergilendirilemeyen kaynaklar sk sk teftilerle vergi sistemine alnmaya
allmtr. Vergi tahakkuk ettirdikten, yani kimlerden ne miktarda vergi alnaca
belirledikten sonra, belki tahakkuktan daha zor olan ilem de tahakkuk eden verginin
devlet hazinesine girmesidir. Bu da, eski ve yeni btn devletler iin mhim bir mesele
olmutur. Osmanl idarecileri bu konuda zamann artlarn dikkate alarak Seluklular
ve onlardan nce uygulanan bir usul kabul etmilerdir. O dnemde bugnk anlamda
devlet gelirlerinden tek bir merkezde toplanp sonra devlet harcamalarnn buradan
yaplmas eklinde modern bir bte anlayndan sz edilemez. nk, para
ekonomisinin ulam vastalarnn bugnk llerde gelimedii bir zamanda
imparatorluun merkezden binlerce kilometre uzaktaki blgelerinde vergiyi madeni

763
nal, XVII. Yzylda emigezek Sanca s.96.
177

para olarak toplayp sonra toplanan bu paray tekrar sipahi, yenieri vs. asker ve
memurlara datmak ve dier devlet harcamalarn yapmak ulam, haberleme ve
gvenli imkanszd
764
.
Ayrca birok verginin nakit olarak deil de ayn olarak alnd dnlrse
vergileri dorudan merkeze almann gl anlalabilir. Bundan dolay Osmanl
idarecileri de Seluklulardan aldklar timar dzeni denilen sistemi gelitirmiler ve
devlet gelirlerinin bir harcama biimi olarak benimsemilerdir. Bunun tbii sonucu
olarak devlet, zamann tekilat ve malye sisteminin icaplarna uyarak, vergi toplamak
hakkn devleti savunmas iin dirlik sahiplerine ve sosyal devlet ilkesini
gerekletirmek iin vakflara brakmtr. te yandan yeni fethedilen bir blge Osmanl
idar tekilatna dahil edilirken btn imparatorlua amil tek bir idar sistemi empoze
etmek yerine, O blgenin corafi, sosyal ve ekonomik artlarna gre dzenlemeye
gitmek eklindeki yaklam vergi sistemi iin de geerli klnmtr. mparatorlua yeni
katlan mahallelerde devletin vergi timar ve benzeri konulardan hukuk standard demek
olan Kann- Osman yi uygulamak yerine, o blgede daha nceki hkimler Memluk
ve Akkoyunlu sahalarnda olduu gibi, tarafndan konulmu olan vergi dzenini ve
mevzuat bir mddet daha devam ettirmek ve bu arada Osmanl hakimiyeti pekitikten
ve halk Osmanl idaresine iyice altktan sonra tedricen kann- Osmanye gemek
eklinde bir siyset takip edilmitir
765
.
Osmanllarda reydan alnan vergileri u balklar altnda toplamak mmkndr.
4.1.er vergiler
4.2. Resm-i ift ve bal vergiler
4.3. Avrz tr vergiler
4.4. Bd-i hev tr vergiler
4.5.rler
4.6. Hayvanlardan alnan vergiler
4.7. Ticar vergiler
4.7.Dier vergiler

764
nal, XVII. Yzylda emigezek Sanca , s.97.
765
178

4.1.er Vergiler
Zekt: Mal ibdet olduu gibi sosyal hayat dzenleyen ve sosyal adlet ilkesini
gerekletirmeye yardmc olan bir vergidir. Zekt, zenginlerin senede mallarnn krkta
birisini fakirlere vermesinden ibrettir. Farz ve vacip olmak zere iki nevidir. Farz olan
zekt zektl-mal (maln zekt), vacip olan zekt da zektt-res (ban
zekt)dr. Bu ikincisi sadaka-i ftr niteliindedir
766
.
r: eitli toprak mahsllerinden ve hubbatdan itim yardm maksadyla
mahsl olarak alnan ve onda bir manasna gelen (=ayn) bir vergidir
767
. Osmanl
mparatorluunda er r fkh kitaplarnda sadaka veya zekt manasnda tefsir
edilmitir. Osmanl mparatorluunda r nam altnda alnan vergilerin nisbeti,
topran verimlilik derecesine, mahalli rf ve adetlere ve blgelere gre, mahsln
yars ile onda biri arasnda deimektedir
768
. Mesel kannamelerde kazalara ve
kylere gre; Ktahyada hububttan r-i er ile yemlik alnmakta ve bu suretle
verginin yeknu sekizde biri bulmaktadr. Aydnda; r ile salriyyenin yeknu
yirmi kilede iki buuk kile olarak hesaplanmaktadr. Rumelide de rn mahalle
nisbeti salriyye ile birlikte sekizde bire ykselmektedir. Kayseriyede zikrolunan iki
r alndktan sonra ahnelik, yemlik ve harman arpas olarak bir miktar galle alnr.
Kannnme-i Osmanye gre; buday, dar, arpa, alef, avdar vesair mahslden
r ile salriyye alnr, sekiz kileden her md
769
de iki buuk kile olur ve salriyye
alndktan sonra sipahi ve amil yemlik diye nesne alamaz. Zir salriyye yemlik
mukabelesindedir ve her bki hububtdan nohut, mercimek, bakla, penbe ve ketenden
onda bir r alnr, salarlk alnmaz. Keten tohumundan r alnmaz, keteninden alnr.
Zir rey keten sipahiye yumad vermek hidmet deildir. Keten tohumunun r
mukabelesinde rey keteni sipahiye verir. Kenevirin r on demede bir demettir. Kuru
zmde ve ide de onda bir r alnr. Pekmezden on bede bir r alnr. Aada biten
fevkihte vakti gelince emin ve mutemedi kiilerden kymete tutub r alnr. Ba ve
bahe arasnda ot biter satlrsa, on akede bir ake alnr. Harimlerde ve hadaiklarda
vaki olan sebzeden ve otdan, zaferandan ve glden r alnr, salarlk alnmaz. Badan
ve baeden r alnmas ere muvafktr, ama reyya itibar olunmutur ki, ba

766
M. Zeki Pakaln, Zekat OTDTS, stanbul 1993, III, s.650.
767
A. Grohmann, r, A, 9/482485, s.482.
768
smet Mirolu, Kemah Sanca ve Erzincan Kazas, s.188
769
ounlukla hububt ve bakliyat gibi kuru besinlerin lmnde kullanlan lee md ad verilir. Osmanllarda
ayrca md ekilebilir alanlarn ls olarak kullanlmtr. (Cengiz Kallek, Md, TDVA, 31/457459, s.458).
179

dnmyle her dnmden baz vilyetde beer ake, baz vilyetde on ake ve baz
vilyetde ake alna gelmitir ve hadaikden ve harimden rlerine gre resm
alnr
770
.
Vizede; gelembeden, ayrdan, biilen otlukdan ve bostandan r
kaydolunmudr ve r alnr. Yrkden, yacdan, kreciden, tatardan ve canbazdan
ise salriyye kaydolunmudr
771
.
Hdevandigarda; Hububtdan ki hnta, ar, alef ve gversten r ve salrlk
alnr. Cmlesi sekiz md gallede bir md olup, her bir mdde iki buuk kile olur. Ve
bki hububtdan nohud, mercimek, bakla, penbe, ketenden r ve salrlk
alnagelmitir
772
.
Divrikide; Liv-i mezburda vaki olan ekseriy kur ve mezari ve kta-i
erazide hisse i mlikne ve divn deyu ziraat ve hraset ile hasl olan galltn bede
biri kub iki defa r alnmak beyn-en-ns det-i kadimeleri olmdr. Mesel
klliyen ziraat olunan yerlerde tasarruf- arz mlikane ile tabir olnur ki bi-haseb i-
er-i erif mlk ve vakf itdkleri ol tasarruf- arzdr ve menet-i arz divn dey tahrir
olnur ki beyt-l ml mslimine ait olacakdr
773
.
Malatyada; Bede bir hasldan gayri sabka krk kilede bir kile salriye dey
alnurm. Mukaddem Vilyet kitabet olndukda bidatdr dey ref olnm. Vka
salriye yalnz r alnan yerlerde lzm olub liv-i mezburda ziraat olnan gallt
bete bir kasim olnmala salriye zulm olman gir merfu kayd olnmdr, reyya
asl salriyye teklif olnmaya. Reynn harmanlar lldkde rlerin zerlerinde
koyub zaman gerb sonra narh- rz den ziyde akelerin alurlar imi, zulm-i
sarihdir. Amm reyya kend rleri girecek mikdar kylerinde anbar yapmas
lzmdr, kann zere anbarlarn yapub heman terekeleri lldkde anbara iledb ve
furuht zamannda akreb bazara iledb sipahisi her neye satarsa satub reydan bedel-i
r nakid ake taleb olunmaya. Ve galle len kimesne lclk ve yazclk ve
anbrdarlk ve emr alurluk dey her biri ab bana birer ake alurlar imi. Bidat
oldu sebebden ref olund. Heman olgeldi zere ikiba rlerin alduklarndan

770
Yaar Ycel, Selami Pulaha, I.Selim Kannnmeleri (15121520), TTK, Ankara 1995, s.45.
771
772
773
180

sonra artuk bir ake ve bir habbe dahi almayalar Ve rlerin dahi rey zerinde
koyub ake almayalar heman kesdkleri gibi anbarlarna dkeler
774
.
Aydnda; Bodayda ve arpada ve alefde ve daruda ve milasda (?)ve avdarda
ve kaslda rle salriye alnur. Her mdden iki buuk kile olur. Ve salriye
alndkdan sonra sipahi ve eer mil yemlik dey, mslmanlardan her harman bana
bir nice lek tahla alurlar imi. Salriye hod yemlik mukabelesindedir. Yemlik
alnmak reydan hayfdr. Liv-i Aydnn bir vukyyesi yz dirhemdir. Ve burakdan
ve mercmekden ve nohuddan ve susamdan ve brlceden ve bakladan ve soan ve
sarmsakdan ve rekotndan ve madan ve yoncadan onda bir r alnr. Ve ketenden
dahi onda bir r alnur. Ve keten tohumndan r alnmaz. Zir rencber keteni
sipahiye birivirmek keten tohum ri mukabelesinde vki olmdr. Rey keteni
sipahiye birvirr ve sipahi dahi keten tohumndan r almaz, kann- mukarrerdir.
Ve pekmezden onbede bir alnur. Zir pekmezde odun harc vardr. Ve rey
dahi sipahiye elbetde ire al dey teklif eylemeye. Zir ki ire almalu olcak sipahi
zabtedemeyb timarlara ziyde taksirt vki olur. Ve zerdl ve bdem ve zeytun ve
emrud ve incirden ve nrenciyeden ve enrdan ve eflaludan ve bunlarn emskli
aada biten fevkihden vakti gelicek emn kiiler zerine varub kymete varub rn
alalar. Ve ba ve bae arasnda ot bitb satlr olsa on akede bir akedir. Ve
harmlerde ve had hedikde vak olan sebzevtdan rlerine gre bir mikdar kesim
alnur. Ve irugan ya ameldir ve zeyt ya amel deildir
775
.
I. Sleyman Kannunda; Budaydan ve arpadan ve darudan ve alefden ve
avdardan ve hasldan salriyye ile r alnur. Sekiz mdd galleden her mdde iki
buuk kile olur. Ve salariyye aldukdan sonra sipahi ve eer mil yemlik dey
mslmanlardan nesne almayalar; zir salriyye yemlik mukabelesindedr. Ve baki
hububtda nohud ve mercimek ve bakla ve penbede salariyye alnmaz ve keten
tohumundan r alnmaz. Zir reaya ketan sipahiye bede vermek lazmdr. Ve
kendirin dahi on demedinde bir demed r alnur. Ve dahi aada biten fevakihden
vakit gelicek emin kiiler zerine gelb kymete dutub rin tayin edeler ki sonradan
alna. Ve ba ve bahe arasnda ot bitb satlur olsa, on akede bir ake r alalar. Ve

774
Barkan, Kannlar, s.113, 114, 115.
775
Barkan, Kannlar, s.10, 11.
181

harimlerde ve hadaikde vaki olan sebzevatn rn alalar. Ve zaferandan ve gnlden
r adalar
776
.
-ilde; Ve ketenden ve kendrden r alnr, salriye alnmaz. r ve
salriye kendm ve air ve mahlt ve avdar ve alef cinsine mahsusdur, keten ve
kendir ana kyas olunmaya ve penbe ve hahadan fakat r olunur salriye alnmak
mutad deildir
777
.
Midillide; Dnmleri iinde olan ecar- zeytun ve incir ve syir ecarlarndan
ve gayrdan r alnmaz
778
.
Harc: Osmanl uygulamasnda harc, hem harc araziden hem de Mslman
olmayan ahslardan kii bana alnan vergidir Harc- rus (harc- ba) cizye
vermekle mkellef kiilerden, harc- arz (ba harc), araziden alnan vergi
demektir
779
. Harc ayn zamanda topraklarn mlkiyetinden dolay sahibinden maktu
olarak alnan para veya rnden alnan paydr. Mslmanlardan alnan r, resmi
dnm (veya ift akesi) vergisinin karldr
780
.
Harc; harc- muvazzafa, harc- mukseme ve harc- muktaa olmak zere
ekilde alnr. Harc- muvazzafa (harc- misha); Mslmanlardan alnan ift
akesinin karl olarak gayr-i mslimlerden alnan vergidir. Hesab topran
geniliine gre dnm, cerib veya baka bir yzey ls birimi zerinden llr.
Harc- mukseme; Mslmanlardan r karl olarak rnden alnan hissedir.
Gayr-i mslim rey topran iki kere ekerse harc- mukaseme de iki kere alnr. Bu
pay onda bir il ikide bir arasnda deiir. Fakat hibir zaman yardan fazla alnamaz.
Harc- mukta; ekseriyetle snr blgelerinde belirli bir blge halk zerinden maktu
olarak alnr. Harc- muvazzafa ve mukaseme, imparatorluk genelinde
Mslmanlardan ve gayr-i mslimlerden eit miktarda alnrd
781
.
Halepte; Zeytun- islm nin ve ceviz ve incir aacndan gayri syir meyvaya
gelmi fevkih-i muhtelifenin her yz aacna krkar ake harc alnur. Ve meyvaya
gelmi ceviz aacna iki ake ve incir aacnn drdne bir ake, ve bagatn her bin
ubuuna krkar e harc tayin olund. Ziyde alnmaya
782
.

776
777
778
779
DA, Hara, TDVA, 16/89-90.
780
Barkan, Kannlar, Kann- Reyy- Cezire-i mroz, s.239.
781
782
182

stanbul Haslar Kannunda; Ve kullarn bali olm oullarna iptid-i bulda
syir ortakc kullar gibi ylda yirmiser ake mukataa vaz olnub mukataa-i mezkreye
rflerinde harc tlk olnurm. Amm bir miktar mddet gedikden sonra ki ortakc
hizmetine kabiliyeti temam zhur bula mahll batna ile ift ve tohum bulnursa virilb
ortakc idilrmi. Ve ill ortakclktan bedel haline gre yzden yz yirmiden yz elliden
bazna ikiyzden mukataa vaz olmak kann- mamlmi. imdi gir emr-i mezkr
mukarrerdir. Vaki oldukca ki ortaklk hizmetine duhl myesser olmaya her birinin
haline gre mukataa vaz olnub sonra mahll olan iftle ortakc idile
783
.
Arapgirde; Ve balarndan dahi ba harc diy nakid akeye kesb bede bir
hisab zere alnur imi. Bunun alnmasnun mevsimi ira ve zm vaktindedir
784
.
Halepte; Ve harc- ecr eer hasdr ve eer vakfdr tedenni ve terakk
itmeyb yukarda zikrolundu zere muayyen kanni olub bu makule tamamen vakf ve
mlk olan kur ve mezri de vak olan ecarn harcn cem olunub dahi be blk
olub bln sahib-i vakf alub ve iki bln sahib-i r almak zere kayd
olunmudr ki gll kasim olundu zere ola sahibi r onda bir alub badehu sahib-i
vakf yedide ve sekizde bir kasim eyledikleri hisaba muvafk olur. Ve ecr olann harc
ecr cem olunub ne hasl olursa blk olub iki blne sahib-i vakf mutasarrf
olub ve bir bln sahib-i r almak zere defter i atikde mukayyed olman veh-i
meruh zere defteri cedd-i sultaniye dahi kayd olund
785
.
Trablus'ta; Ve Liv-i mezbrda vk olan kylerin zeytun tar olunub trk-i
tar rubdan ve slsden ve nsfdan ve humsden olub her karyenin tahtnda zeytun
yazuldu yerde tark- tar zikr olunmdr. Anunla amel oluna. Ve amm mezriin
zeytun ki ruman ola klliyyen sahib-i mezreann olub andan reayaya nesne virilmez.
Mademki hizemet itmeye, raiyyet hizmet itdge vakit nsfa mustahak olur. Ve baz
nevhide ki harc-i ecar yazlmtr, mesel her yz ba ubuuna be ake ve fevkih-
i muhtelifenin her drt aana bir ake ve zeytun islm ki defterde harc kayd olnm
ola, her iki aacna bir ake ve iki tut aacna bir ake ve bir koz aacna iki ake
alnub ziyde alnmaya. Ve zeytun kemlin bulub kesilmee (silkilmee) mstahak
oldu zamanda kimin tahviline derse hak ann ola, ve fevkih-i muhtelife aacnda
kemlin buldu zaman ve zm dahi yetib kabil-i eki oldu vakit kimin tahviline

783
784
785
183

derse hak ann olub ve tut yapra dahi kemlin buldu zamana itibar olunub
harclar ana gre alnur
786
.
Kudste; Kuds-i erif ve Halil-r-rahman nahiyelerinde olan krmn her
devli klli hasla mtehammil olman her on devliye tedlen bir Osman harc
kayd olunub ve cmle-i mtehassl diy r mukayyed olan mahaller gllden an
cmle-i mtahassl ve harcdan an ml-il vakf r alnur. Ve kadmden harc
viregelmeyb kasim viregeldkleri mahalden ki sonra kirem nasb olunm olub ve
defterde dhi kadmler zere kasim kayd olunub harc kayd alunmam ola, ol makule
mahallerden yine defter-i cedide cmle-i mtehassldan r olunmak zere kayd
olunmdr, diy defteri atikde mukayyed olman defteri cedide dahi kayd olund. Ve
liv i mezburde vk olan zeytun- rumnnn ki nsf mahsl sahib-i arzn ve nsf-
har fellh timar eyledi mukabelede tasarruf ider diy kayd olunmdr. Baz
mahallerde sahib-i arz olanlarn nsf mahsli almayub belki her zeytun- rumniye bir
Osman harc algelmilerdir. Anlar her yl zeytunn ikbli ve imhlinde birer ake
alurlar. Amm ake almayub ikblde zeytun kasim alanlar imhlde birer ake harc
alamayub ancak ikblde kasim zere kaydolunmdr. Ve zeytun- islm dah kezlik ol
mabalden ki kadmden zeyt kasim olub ve defterde dahi smn-i zeyt kayd olunmdr, ol
makule mahalden ikblde zeyt kasim alnub imhalde harc alnmaz. Ve harc kayd
olunan mahalden ki kadmden harc viregelmilerdir, anlar ikbal ve imhalde harc
virmek zere kayd olunmdr
787
.
mrozda; Ve syir rey dahi neviyle defter hakanide sebt olundular Alalar
krkar ake harc ve yirmibeer ake ispen virrler. Ve mutavasstl-hl olanlar otuz
beer ake harc ve yirmi beer ake ispen virrler, ve edn olanlar otuzar ake,
harc ve onbeer ae ispen virrler ve mcerred olanlarn beer ake harc ve onar
ake ispen virrler
788
.
Voynuganda; Voynuun harc ve ispencesi ve batinesinde ekb bidinin
r ve r-i kovan ve resm i hnzr ve koyun varsa yz koyuna dein resmi mafvdr.
Amm yz koyundan ziyde olsa ziydesinin iki koyuna bir ake resim alna. Ve
batinesinden ziyde gayri yerde ve sipahi timarlarn da ziraat eyleyecek olursa ve ba
dikerse kann zere rn ve salriyesin virr ve avrz- divniyeden muaf ve

786
Barkan, Kannlar, s.214-215.
787
788
184

msellemlerdir. Ve mezkrn voynuklarn evldlar atalarile olursa harcdan gayri
heman yirmibeer ake ispence vire. Ve eer mzevvec olub atalariyle olur ise
yirmibeer ake ispence ve oniki ake giyah ve hime ve otuz ake resmi nn vireler. Ve
eer mzevvec olub zraat baka olursa resm-i nn elli ake vire. Ve kovan varsa rn
vire. Ve canavar olursa ikisine bir ake hisab zere rsm vire. Ve atalar zerine
yazlan batineden zid eer balar var ise kann zere rn vire. Ve eer voynukdr,
ve zevyid-i voynukdr yabandan fu ile hamir getirb satsalar voynuk olucak olursa
eribana onbe ake resmi fu vire, Ve eer evld olursa eer has iin tefrik olandan
ise fu resmi has iin zabtoluna Timara tayin olunmu ise timar sahib(i)
zabteyleye
789
.
Cizye: slm literatrnde gayr-i mslimlerin dedikleri can ve mal gvenliine
kavuturulmalarna karlk, dedikleri vatandalk veya ba vergisidir
790
. Cizye
kelimesi hem Kurn- Kermde hem de hadislerde gemektedir. Mesel, Kendilerine
kitap verilmi olanlardan, Allaha ve ahiret gnne inanmayanlar ile ahsen inkiyad
edip, cizye verinceye kadar harb edin
791
ayeti nemlidir. Fkh bu ayete istinaden,
cizyeyi, gayr-i mslimler tarafndan denmek zere ferd bana tarh edilmi ahsi bir
vergi olarak telakki eder
792
.
Gayr-i mslimler Mslmanlarn zimmetinde olup, devletin egemenliini kabul
ettikleri srece canlar, mallar, rz ve namuslarnn korumasna karlk devlete cizye ve
harc derlerdi
793
. 14-75 yalar arasnda olan, hasta, sakat veya isiz olmayan gayr-i
mslim her vatanda cizye demekle mkellefti
794
. Cizye mkellefi, Mslman olduu
takdirde cizye kalkard.
Devletin korumas altnda olan ve kamu hizmetinden yararlanan gayr-i mslimler
askerlik hizmetinden muf tutulmulardr. Ancak, cizye mkellefleri bu vergiyi
deyemeyecek durumda ise cizye kaldrlr. Bu durumdaki mkellef, eziyet veya hapisle
cezalandrlamaz. Kadn, ocuk, akl hastas, ihtiyar, fakir ve din adamlarndan cizye
alnmaz
795
. rnein rahipler, ergin olmayanlar, devlet hizmetinde bulunan aileler,

789
790
Mehmet Erkal, Cizye, TDVA, 8/42-45, s.42.
791
et-Tevbe 9/29.
792
C.H. Becker, Cizye, A, 3/ 199-201, s.199; Budin Kannnmesi ve Toprak Meselesi, s.85.
793
Kk, Agm, s.206.
794
795
185

ihtiyarlar, i yapamaz durumda olanlar cizyeden muftlar
796
. Vilyet kannlarna gre,
gayr-i mslimden cizye alnabilmesi iin evinden, bandan ve evindeki rt dek
eyasndan ayr olarak koyun, kei, hububt, arap gibi mahsllerinden 300 aka
tutarnda mala sahip olmas gereklidir. 300 akaya gc yetmeyenlerden bir ey
alnmaz
797
.
Devletin grevlendirdii, zel olarak cizye toplamakla grevli olan mltezimlere
cizyedr denirdi. Ayrca silahtarlar, dier cizye brosu memurlar ve muhassllar da
cizye toplamakla grevlendirilebilirdi
798
.
Fethedilen topraklar bir Osmanl eyleti haline getirildiinde cizye vermekle
mkellef durumda olanlarn tahriri o blgenin kads tarafndan yaplarak Defter-i
cizye-i gebrn adl bir defter hazrlanrd. Asl defter iki kopya halinde olmak suretiyle,
biri hazineye gider, dieri ise beylerbeyilik merkezinde saklanrd
799
.
Mhimme defterlerinde cizye ile ilgili u kaytlara rastlanmaktadr:
Der-Edirne Erzurum belerbeisine;
Havass- hmayundan alnp beylerbeyi hslarna ilhak olunan katos adas
ahalisi, cizyelerini eskiden olduu gibi kendileri getirip teslim etmek iin mracaatta
bulunduklarndan, cizyenin ada halk tarafndan getirilip teslim edilmesi; beylerbeyinin
tahsilat iin voyvoda vs. gnderip halk rahatsz ettirmemesi
800
.
Anatol belerbeisine hkm;
Kk Kanda kynden olup cizyelerini demedikleri gibi Le ve skenderiye
skeleleride gelip tccar ve reyya da zarar veren kiilerin toprak kads marifetiyle
haklarndan gelinmesi
801
.
Badd belerbeisine ve kadsna ve defterdarna hkm;
Yeniehir, Fener, Trhala, atalca, Serfice, Ermiye, Girenye, Velesin ve
Platamone kazalarndan cizye, celeb koyunu akesi, peksimed tab, avrz, nzl ve
ekinci akesi toplamak vs. hizmetlere memur olanlarn reydan fazla miktarda ake
aldklar ve fukaraya zulmettikleri
802
.

796
Ahmet Tabakolu, Osmanl Mal Yapsnn Ana Hatlar, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, c.3, s.128.
797
798
Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayr-i mslimler, Kurulutan Tanzimata kadar Sosyal Ekonomik ve Hukuk
Durumlar, s.255.
799
Halil nalck, Cizye, TDVA, 8/45-48, 45-46.
800
BA, MD 7, hnr. 569, s.276, tarih; fi 18 Cumdel-ahr, sene, 975: 20 Aralk 1567.
801
BA, MD 7, hnr. 1526, s.168, tarih; F 6 Zil-hcce sene; 975: 2 Haziran 1568.
802
BA, MD 12, hnr. 141, s.113, tarih; 13 evvl, sene, 978: 10 Mart 1571.
186

brayil kadsna hkm;
brail reyasndan, cizye vs. teklf toplanmas gerektiinde, zenginlerle fakirlerin
eit tutulduu bildirildiinden, herkesin kudretine gre teklf vermesi salanarak
fukarann rencide ettirilmemesi
803
.
4.2.Resm-i ift ve Buna Bal Vergiler
Resm-i ift: ift, ift srlen ve ziraat yaplan, muayyen byklkteki toprak
paralar veya trl hussyetler arzeden zira iletme ekilleridir
804
. ift resmi ise;
Osmanl mparatorluunda mr arazi sisteminin tatbik edildii blgelerde ift tbir
edilen muayyen byklkteki araziyi tasarruf eden raiyyetin dedii vergidir.
Umumiyetle miktar 50 akedir
805
. Kannnmelerde bu hususta u kaytlar mevcuttur;
stanbul Haslar Kannunda;Ve haslar iinde hricden gelb ziraat eder
kimesnelerden olugelmi adet zere ift resmi yirmi ikier ake alna dey kannda
mukayyed bulunduu ve imdiyeden resmi mezkr baz reaya mslim alnub bazndan
alnmad ve anlardan gayri age koyunludan ve sipahilerden ve yenierilerden kat
alnugelmedigi arz olunub m ve hs alelumm cemine resmi mezkr mukarrer
kayd olunsun dey emr olunub bermcebi me alel deftere sebt olundu
806
.
Silistrede; Ve kynde mtemekkin olan reynn ve gayrnn ziraat
idegeldkleri tarlalarna hneden kimler ekerse anlarn dahi rlerin ol ky sipahisi
ala. Ve kyde mtemekkin olanlar mezkr snurda her kande ekerler ise rlerin yine
kendi sipahileri ala. Amm hneden ekenlerin rlerin kadm snur sahibi ala
807
.
Malatyada; Ve reydan kann zere resmi iftlerin alduklarndan sonra su
balar ve syir sipahiler yol akesi dey altar ake alurlar imi. Ve koyun sayldkda
kann zere iki koyuna bir ake resimlerin aldukdan sonra ubuk akesi dey her
srden ya birer koyun veya birer mikdar ake alurlar imi. Bidat oldu sebebden ref
o1undu. Kann zere haklarn alduklarndan sonra ziyade bir ake ve bir habbe
alnmaya. Ve resmi ift Malatya kazasnda temam ift yazlan reydan ellier ake ve

803
BA, MD 83, hnr. 22, s.17, tarih; f 17 Z., sene, 1036.
804
Feridun Emecen, ift Resmi, A, TDVA, 8/309-310, s.309...beynen-n mehr ve marf olan iftlik oldur ki,
bir iftlik nadasna ve ekinine vefa ede, ahali-i kur ekinciler dahi ana bir iftlik dirler, mikdarda Bursa mddile on iki
mdlk yer dir, Konya mddile sekiz mdlk olur, bil-fiil maml olan kile ile alt mdlk yer olur (Mirolu,
Kemah Sanca ve Erzincan Kazas, s.178).
805
806
807
187

nm ift yazlan reydan yirmi beer ake ve yeri nm iftden eksk olub czi ziraati
olan reyya ekinl bennak dirler
808
.
Bozok Kannnmesinde; Ve dahi her iftden on ikier ake resmi ift alnur
imi. Memalik-i osmanide yrk taifesinden resmi ift alnmamakla mezkrlardandahi
resmi ift ref olund
809
.
Diyarbakrda; Temam ift yazlan mslmandan elli ake resmi ift alnub ve
nm ift yazlandan yirmi beer ake alna. Ve resmi bennak on iki ake alna. Ve resmi
mcerred alt ake alna. Ve bir hneye gn rgadiye balanmdr ve her gn ikier
ake takdir olunmdr ki her hneye alt ake olur. Gerekse sipahiler gn rgadlk i
gerekse akesin alalar radlk iletirlerse akeleri alnmaya. Ve Kefere tayifesine resmi
ift balanmayub her harcgzr yirmi beer ake ispen ve evlsnden altar ake
rgadiye kaydolunmudr. Mcerred olanndan rgadiye taleb olunmaya
810

det-i Irgdiye: Irgadiye hizmet ykmlldr. Bu ykmllk hizmettir
ve paraya evrilebilmektedir. Kyl siphiye kar fiili hizmetle ykmldr ve hizmet
edecei her gn iin belli bir mebla deyerek bunu yerine getirebilecei
vurgulanmaktadr
811
. Kannnamelerde bu hususta u kaytlar yer almaktadr.
Diyarbakrda; Temam ift yazlan mslmandan elli ake resmi ift alnub ve
nm ift yazlandan yirmi beer ake alna. Ve resmi bennk on iki ake alna. Ve resmi
mcerred alt ake alna. Ve bir hneye gn rgadiye balanmdr ve her gn ikier
ake takdir olunmdr ki her hneye alt ake olur. Gerekse sipahilerine gn rgadlk
ileyb gerekse akesin alalar radlk iletirlerse akeleri alnmaya. Ve Kefere
tyifesine resmi ift balanmayub her harcgzr yirmi beer ake ispen ve
evlsnden altar ake rgadiye kaydolunmudr. Mcerred olanndan rgadiye taleb
olunmaya. Airet taifesinin kllsi raiyyet gibi bede bir yazlmayub riayet olnub baz
altda bir ve baz yedide bir kaydolnub yerl yerinde iaret olnmdr. Ve rgadiyeden
dahi muaf kaydolnmlardr. Ve rgadiye in nahiyei i mezburda vk olan eltk
arklarna ve ziraatine er gn hidmet iderlermi gir kemkn mukarrer klnd
812
.
Erganide; Ve her hneden (ve her hneden) ylda birer gn irgadiye dahi alnr
imi. Ve her nefer bana on ikier rgadiye dahi alurlar imi ki her gni in bir tenge

808
809
810
811
nal, XVI. Yzylda Harput Sanca, s.134, 136.
812
Barkan, Kannlar, s.132, 135, 138, 148.
188

alnr imi ki yiirmi drt Osman akesi olur. Amm iledrler imi artun alurlar
imi. Gir ol zere mukarrer klnd. Alnmasnun mevsimi nsf evvel bahar ekin
vaktindedr ve nsf dahi orak vaktindedr ol vakit alna
813
.
Urfa ve Siverekte; Ve resmi irgadiye her hneye er gn ve her gni er
akeden dokuzar ake alnur imi. Anun dahi alnmasnun mevsimi nsf evvel bahar
ekin vaktnda ve nsf dahi orak vaktnda
814
.
irmikte; Ve her hneden er gn rgadiye dahi alnur imi her gn birer
tenge ki iki Osman akesi olur, Anun dahi alnmasnun mevsimi nsf evvel bahar ekin
vaktinde ve nsf dahi orak andadr
.
. Ve resmi rgadiye her neferden on gn rgatlk
alnur imi ki her ikier Osmanden yigirmi ake olur. Anun dahi alnmasnn mevsimi
mslmanlar gibi nsf zeredir. Ve gir her hneden yk odun dahi alnur imi ki
ikier akeden alt Osman akesi olur. Ve iki part otluk dahi alnur imi her parti ikier
Osman akesinden drt ake olur. Bunlarun dahi alnmasnun mevsimi mslmanlar
vird vakitdedir ki yukar zikr olubdur
815
.
Musulda; Tamam ift yazlan mslmanlardan elli ake resmi ift alnur ve nm
ift olandan yirmi be ake alinur. Ve her hneye gn rgadiye balanmdr. Ve her
gn ikier ake takdir olunmudur ki altar ake olur. Gerekse gn rgadlik
itdirsn gerekse akesin alsun. ehirl tifesinden resmi irgadiye alnmayub her
mzevve hneden on iki ake resmi bennk ve her mcerredden alt ake resmi
mcerred alnur
816
.
iftbozan Resmi: iftini ve ubuunu bozub, arazisini ekmeyip, ziraat etmekte
olduu araziyi terk eden reydan ceza nisbetinde alnan bir resimdir. Bu cezann
nisbeti genel olarak tam ift iin 300, nm ift iin 150, daha az arazi iin 75 akedir
817
.
Bir rey tasarruf ettii araziyi terkedip; baka bir sipahinin toprana giderek iftlik
tutarsa, kendi sipahisi bunu geri yerine getirmekle mkelleftir. Ancak rey oraya gideli
10 seneden fazla olmusa, reydan ift bozan resmi alnr
818
.
Grcistanda bu hususta u aklama vardr; Defterde yazl olan rey
perakende olsa grp yerlerine getirmek kannen uygun deildir. On yl ve daha

813
814
815
816
817
Abdurrahman Vefik Sayn, Teklif Kavaidi (Osmanl Vergi Sistemi), Malye Bakanl APK Koordinasyon Kurulu
Bakanl, Ankara 1999, s.37.
818
Neet aatay, Osmanl mparatorluunda Reydan Alnan Vergi ve Resimler, DTCFD, V/5, Ankara 1947,
s.501.
189

fazla olmu, gtnde kalan yerleri bozkomayp sahib-i arz ile bakasna vermi ise,
grlmez. Bulunduu yerde resimleri alnr. Raiyyet ziraate salih kendi yerlerini
ziraat etmeyip baka sipahi topranda da yer ziraat etmesi durumunda iki r alnr.
Ama kendi topranda ziraat ettikten sonra baka sipahi topranda da ziraat ederse iki
r alnmaz. Bir haric raiyyet tapu ile mutasarrf olduu yerleri elinden alnp dhil
raiyyete vermek yasaktr. Yeter ki boz koymaya
819
. Hdavendigrda ve Kitab-
Kavanin-i rfye-i Osmanlda; da ve kr yerler ya da su basp her yl ziraate kabil
olmayp boz kalsa baka kimseye vermek yasaktr. Raiyyetin ift kzn dirlii ve
harman yeri iin bir ka dnm yeri boz koyup mera edinmek yasak deildir
820
.
Baka memleketlere kazanmaa veya bir sanata giren, tasarrufundaki iftlii
veya arazisini hizmetkrna veya ocuklarna iletir, resim ve rn verirse
bylelerinden ift bozan resmi alnmaz
821
. Nitekim, Vizede; bir raiyyet yerini koyup
baka bir yere giderse ve gittii yerde ift srerse terk edip giden raiyyetten yirmi iki
ake ift resmi alnr, baka resim alnmaz
822
, hkm yer almaktadr. Rey kynde
olduu halde iftlii terk edip leventlik eder, kazanclk, bezirganlk, arabclk gibi
sanatlarla itigal ederse, yine ift bozan resmi verir
823
. Trabzonda; bir raiyyet ziraat
itmeyb sanat ilede veya ziraatden sipahisine yetmi be ake miktar mahsl vermese
kusuru eda idb yetmi be akeyi tekmil eyliye, Ve ol raiyyet ki kazganclk veya
bezirgnlk itmek iin ahar vilyete gidb ylda bir veya iki ylda bir evine gelb kll
kr etmi ola, ann gibilerden yz elli ake levendiye alna
824
, kayd vardr. Fakat byle
terkedilen araziyi sipahi bakasna tapuya verir veya ziraat ettirir, mahsl elde ederse,
bu arazi sahibinden ift bozan resmi alnmaz. Bennk resmi ve rgadiye alnr
825
.
Rey herhangi bir tabi afet neticesinde fakir dp ifte kadir olmazsa ift bozan
resmi alnmayp bennk resmi ve rgadiye alnr. Hatta bylelerinin arazisi sene
bakasna tapu ile verilemez. Ancak sene zarfnda, tasarrufundaki araziyi ziraat
edecek hale gelmezse, bakasna verilir
826
. Bu hususta Yeni-ilde; Amm kadri
hcetden ziyde boz kosa ziydesi tapuya virile, Musul ve Diyarbakrda; fak-ru-fka

819
Barkan, Kannlar, s.197, Ayrca bk.. Mirolu, Kemah Sanca ve Erzincan Kazas (1520-1566), s.158.
820
Barkan, Kannlar s.15, Osmanl Vergi Mevzuat , s.47.
821
aatay, Age, s.502.
822
823
aatay, Age, s.501
824
825
aatay, Age, s.502.
826
aatay, Age, s.502; Barkan, Kannlar, s.14, 78, 88, 277; Ycel-Pulaha, I.Selim Kannnmeleri, s.42, Osmanl
Vergi Mevzuat, s.47; .Ltf Barkan, Osmanl mparatorluunda ifti Snflarn Hukuk Stats, lk, c. IX-X
(1937) [Trkiyede Toprak Meselesi, stanbul, 1980, ss. 725-788.
190

galebe idb veya fet-i semav irib veya talana urayub fakir-l-hl ve muhta halk
olub ifte kadir olmayub ifti bozulmu ola ann gibilerden resmi ift ve boz behre taleb
olunmaya, heman resmi bennk ve rgadiye alnub yl getikden sonra ki ziraate
kadir olmaya sahib-i timar olan yerin kime dilerse virb ziraat itdre. Ancak resmi
bennk ve rgadiye alnan sahib-i arz yerini kime dilerse vire
827
, hkmleri nemlidir.
Hdavendigr, Erzurum ve Grcistanda avret tasarruf ettii yeri boz komayp,
rn ve rsmn ed etse elinden almak kanna aykrdr. Bolu ve Aydnda; ancak bir
yer mahll olsa bir hatun kii bakasnn verdii tapuyu ben veririm dese, avrete yer
verilmesi kannda yoktur
828
.
Yrklerde; ifti olmayan evli yrkler oturduklar karye sipahisine timar
snrnda bir mddet oturup ziraat ettikten sonra gp, baka yere gitmesi halinde,
timar sahibi bunlar yerine getirmeye zorlayamaz veya ift bozan resmi isteyemez.
Yrk, yac, kreci ve msellemlerin ellerinde huss beratlar vardr. Bunlar nereye
giderlerse orada vergilerini derler. Sipahi kylye gp baka yere gitmek
istediklerinde mani olamaz. Fakat ellerinde temessk yoksa det ve resimlerini evvel
alan sipahi alr
829
. Kocack Yrkleri Kannunda bu hususta;Ve ifti olmayan
mzevvec yrkler oturduklar karye sipahisine tmarnda baz mddet tevattun idb
ziraat eylediklerinden sonra gb gayri yere vardkda sahib-i timar syir reaya gibi
cebr (yer)ine getrmeyeler, (altar ake resmi duhan vireler. Ve zikrolan tife timar
snurnda baz mddet tavattun idb ziraat eyledklerinden sonra gb gayri yere
vardukda sahibi timar syir rey gibi cebri yerine gtrmeyeler veya ift bozan resmi
diy nesnesin almayalar. Zir yrk l mekan olman bunlarn gibi tekliftdan
berlerdir
830
, hkm yer alr.
Benzer hkmlerde mhimme defterlerinde vardr;
Receb Sbk skenderiye Kapudn olup Hinde giden Donanma-i Hmyna
serdr tayn olunan Hzr Bee hkm;
Budunda tahrir esnasnda her hneye er penez bedel-i resm-i em
kaydedilmesi, arazisini ekmeyen reydan ift bozan resmi alnmas rey balarndan
r-i ra ve dnm resmi kaydedilmesi; geride varis brakmadan lenlerin
metruklarnn berat sahibi ise beytl-mal- hassaya, deil ise beytl-mal-i ammeye

827
828
Barkan, Kannlar, s.3, 7, 16, 65, 197.
829
aatay, Age, s.502.
830
191

zaptettirilmesi ve yerlerini terkedenlerden geri dnmek isteyenlere engel
olunmamas
831
.
Yemen Belerbeisi Hasan Paaya hkm;
Eflak reysndan bazlarnn yerlerini terk edip Tuna yallarnda yerletikleri,
bazlarnn da hrsz ve haramilere yataklk ettikleri bildirildiinden, yerlerini terk eden
rey Defter-i cedide raiyyet yazlmamalar ise eski yerlerine grlmeleri; fesat
kartanlarnda yakalanp tefti olunarak suu sabit olanlarn haklarndan
gelinmesi
832
.
Dnm Resmi (resm-i zemin): Topraksz kylnn, yani kara (mcerred) ve
caba-bennklerin sipahi elinde olup, tapu ile bakasnn tasarrufu altna verilmemi
topraklar ileyebilmeleri ve buna mukabil dnm bana dedikleri paraya dnm-
resmi denir. ift resmi gibi daha ziyde topraa bal bir raiyyet-resmidir
833
. Bunlar nm
iftden az olan arazilerdir. Genel olarak rey iledii arazilerden dolay her iki dnme
1 aka resim demek zorundadr. Dnm resmi deyerek yer tasarruf eden bennklere
ekinl bennk denilir. Mesel Harputta; ekinl bennkn dedii dnm resmi,
bennk resmi olan 12 akay getii takdirde artk bennk resmi alnmayarak resm-i
zemn(dnm resmi) alnr
834
.
Kannnmelerde dnm; yrmek adm ile eni ve uzunu krk adm yer

olarak
tanmlanmtr
835
. Fakat uygulamada, dnm belirlemek iin herkesin yrmesi ve
adm olmayacandan tahrirler srasnda ve eitli arazi ihtilaflar vukuunda, uzunluu
devlet tarafndan tespit edilmi iki ucu mhrl mr urgan kullanlmtr. Resmi tanma
gre; bir ift(lik) arazi bulunduu mahalle ve topran yetitirme kabiliyetine bal
olarak deimek zere al (verimli) yerden 6080, evsat (orta halli) yerden 80100 ve
edn (kra) yerden 100150 dnm aras olarak tespit edilmitir
836
. Sancaklara gre
rnek vermek gerekirse; Serimde; bir iftlik yer has yerden ola 60 dnmdr. Al
yerden 7080, evsat yerden 100110, edn yerden 150 dnmdr. Mora da al yerden
80, evsat yerden 100120, edn yerden 150 dnm bir iftlik yerdir. Elli dnme bir ift

831
BA, MD 7, hnr. 658, s.322, tarih; f 22 Receb Sbk : 22 Ocak 1568.
832
BA, MD 7, hnr. 699, s.342, tarih; f 14 Receb, sene: 975: 14 Ocak 1568.
833
nalck, Osmanllarda Raiyyet Rsmu, s.46, 57.
834
835
Barkan, Kannlar, Kannme-i Vilyet-i Mora, s.327; Musul Livs Kannu, s.173; Diyarbekir Vilyeti Kannu,
s.131, stanbul Haslar Kannu, s.100; Mesel Musulda bir iftlik yz dnmdr ve dnmn eni ve uzunu yrmek
admyle krk adm hisab zerinden yz dnm denilen yer evsat-ul-ahvaldir. Ve ol yer ki su basar al ve yl ekilir
ola seksen dnm bir iftliktir. Ve edn olan yerin yz elli dnm bir iftliktir bu tafsl ekilir yerdedir.(Barkan,
Kannlar, Musul Livs Kannu, s.173.
836
192

itibar edilir, 20-30 dnme bir ift denir. Diyarbakrda su basar ve her yl ekilir al
yerlerden 80 dnm yere, evsat-ul-ahvl olan yerlerde 100 dnm yere, edn yerlerden
150 dnm yere bir iftlik denir
837
. Silistrede; bir iftlik yer ala yerden 7080, evsat
yerden 100110, edn yerden 130-140 nihayet 150 dnmdr
838
. Musulda evsat-l hal
bir iftlik 100 dnmdr. Al ve yl ekilir durumda ise bir iftlik 80 dnm, edn olan
yer ise 150 dnmdr
839
.
Dnm (zemin) resminin alnma zaman, ekseriyetle ift resminin alnma zaman
olan mart iptidasdr
840
.
Dnm resminin mikdar; muhtelif blgelerde ve verime gre deimektedir.
Tarla olarak kullanlan arazide en iyi topraklardan 2 dnmne, orta vasfta
topraklardan 3 dnmne, aa vasfta topraklardan 2 dnmne bir aka olarak tespit
olunmutur
841
. emikezek, Musul, Harput, irmik, Erzincan, Bolu, Malatya gibi
yerlerde iki dnme bir aka
842
, Bitlis, irmik, Musul, Diyarbakrda; ala yerden iki
dnme bir ake ve edn yerden dnme bir ake
843
, Silistrede; resm-i dnm r-i
ireye balanmtr. Burada Mslmanlarn balarndan dnm bana drder ake
alnr
844
, Trhalada; kurlarda yer alan bostanlardan drder ake dnm resmi alnr
845
.
Budun, Estergon, Hatvan ve Novigrad ve Uyvarda; dnm bana drder ake resmi
dnm alnr
846
. Tazinde; tahir-i cedide mamur olduu takdirde dnm bana krkar
ake tayin olunur
847
.
Ba, bahe ve bostanlarda miktar farkl deerler iermektedir. rnein:
Kannnme-i Cedide gre: ba ahvali defterde resm-i dnm yazlm ise, dnm
resmi alnr. Ba lsnn ipi vardr. Terzi arnyla elli be, zir ki bina arnyla krk
be aatr. Resm-i dnm l ile alnr. Ancak balar maktu ise re mudilmaktu
alnr. Eer maktu kayd olmayp r alnrsa, defterde r-i ire alnr. Bu balar

837
838
839
840
aatay, Age, s.504-505.
841
nalck, Osmanllarda Raiyyet Rsmu, s.47.
842
Barkan, Kannlar, s.30, 116, 165, 169, 170,175, 181,188, 193, 193, 281.
843
844
845
846
847
193

mslman elinde girse r-i ire vermez. Hasl olan zmlerinden r verir. ayrdan
dahi r alnr
848
.
Gencede; bostan tarlasnn dnmne altmar ake, ba dnmne yirmi drder
akedir
849
. Grcistanda; dnm, hatvt- mtearefe ile tlen ve arzen krk hatvenir
ziyde ve noksan alnmaz
850
. mrozda; balarndan dnmden dnme sekizer ake
resmi dnm alnr. Nigeboluda; Mslmanlarn balarndan dnmden dnme drt
ake alnr. Silistrede; kefere balarnda ve snrda olan kiraz ve syir aalarndan
r alnr. Resmi dnm ri ireye balanmtr. Ancak Mslmanlarn balarndan
bedel-i r-i ire olmadndan dnm bana drder ake alnr, meyvelerinden nesne
alnmaz. Trhalada; bostan dnmnn zerine kethdlar r alr ve eer sebzevat,
hurdvt bostanlarndan ve kralarda olan bostanlardan her dnmnden drder ake
alnr ve hasldan nesne alnmaz, bostann her dnmnden drder ake alnr(atalca),
Arbozda; mtemekkin olan mslmanlarn ve hisar erlerinin balarndan dnmden
dnme resim drder akedir, stanbul Haslar Kannunda; Gazlata nn daireleri ki
erazi-i mezkrede yerinde hadis olan ba kadmden olan balarndan her kim ba
dikerse mil olana dnm bana onar ake kazk resmi verir, yla dein ban
hasl yetiince gayri nesne alnmaz
851
.
spen Resmi: Gayr-i mslim reydan Mslmanlarn ift resmine mukabil
alnan ispen resmi;blu ana ermi, ehirli, kyl ve gebe; evli veya bekr,
toprakl veya topraksz her gayr-i mslim erkekten alnan rf bir ba vergisidir
852
.
Genel olarak 25 akedir. ounlukla Rumeli vilyetinde uygulanmtr. Evlisinden,
bekrndan, topraklsndan, toprakszndan ales-seviye ahz olunmutur
853
.
Bulga ermi her gayr-i mslim ispence demekle mkelleftir
854
. Bir gayr-i
mslim in iftliini (batinasn) tasarrufu
855
altna geiren bir Mslman, asker dahi
olsa, harcla beraber ispenceyi demek mecburiyetindedir. Mslman olan gayr-i

848
Ycel-Pulaha, I. Selim Kannnmesi, s.72.
849
850
Barkan, Kannlar, s.198, ayrca bk. Ycel-Pulaha, 1. Selim Kannnmesi, s.79.
851
Barkan, Kannlar, s.101, 239, 270, 284, 290, 342.
852
853
Sayn, Age, s.41.
854
Fakat Avlonyada 16. asr sonlarna doru yahudilerin ispenceden muf tutulduklarn grmekteyiz. Buna
mukabil 1716da Morada onlar, hristiyanlardan be misli fazla, 125 aka ispence demekte idiler. (nalck,
Osmanllarda Raiyyet Rsmu, s.57).
855
Manyas nahiyesinde baz karyelerde kefere zerine resm-i ift yazlmtr. Tasarruf ettikleri yerin ispencesini
kendi sipahisine verir. (Barkan, Kannlar, Kannnme-i Liv-i Karesi, s.23).
194

mslim ise ispence yerine bennk resmi demekle mkellef klnr
856
. spen resmi
alnd zaman, birok yerlerde rey ayrca birer tavuk ve birer boae alnrken, bu
adet sonradan kaldrlmtr
857
.
Fatih Kannnamesinde ispene hakknda u kaytlar mevcuttur; Her mzevvec
kfir ispence in suvarna yirmibe aka vere, ve hraca yarar olanna dahi tamam
ispence ve duldan ki ifti olmaya, ylda alt aka, ve suvari evinde kullanmaya ve iplik
iiritmeye, meger ki cretiyle ilede. Ve svari[ye] hasl yazlm belik ba varsa
raiyyetleri ol belik baa ylda gn ilede. Ve derziden ve cullahdan ve krekciden
ve pupuccudan ve at-iledenden ve gayr sanat-ehli kfirden yirmibe aka ispence
aldktan sonra bunlar sanat ehlidir deyb nesnelerin almayalar, zerlerine i gc
brakmayalar, meerki kendler il narhna raz olalar, ol vakit ileyeler
858
.
spen resmi Nigeboluda olduu gibi, bir defa ve mart iptidasnda, Siste
nevruzda
859
, Uyvarda nsf ruz-u hzrda, nsf ruz-u kasmda alnrd. Uyvarda ellier
ake alnmas gibi ylda iki defada alnd olurdu
860
.
spen resminin miktar; Harput, Mardin, Musul, Diyarbakr, Ergani, Erzincan,
mroz, Voynugan ve Grcistanda dul kadnlardan alt aka olmak zere, erkeklerden en
az 10, en ok 50 akadr. Birok yerde reynn mal durumuna gre al, mtevassit-l-
hl, edn olarak alnr. Ancak, ispen resmi genel olarak her harc gzr nefer bana
yiirmi beer akedir
861
.
Sancaklara gre deerlendirmek gerekirse; mrozda; pasbnlar kadmden ylda
on beer ake harc ve onar ake ispen, asesler onikier ake harc ve onar ake
ispen, msellemler onbeer ake harc ve on ikier ake ispen, ketbnlar on ikier
ake harc ve onar ake ispen verirler. Alalar krkar ake harc ve yirmibeer ake
ispen, mutavasstl-hl olanlar otuz beer ake harc ve yirmi beer ake ispen, edn
olanlar otuzar harc ve onbeer ispen verirler. Harclar hassa-i hmayun iin zabt
olunur, ispenleri ise sahib-i tmarndr. Sofyada, derbendi olan kefere derbend deti
zere her nefer bedel-i ispen onar ake, biveler altar ake ispence, her
mzevvecinden o yerin kilesi ile birer kile buday ve birer kile arpa ve her fdan
onbeer ake ve ykden ikier ake bc-i hamir ve nsf crm ve cinayet ve temam

856
857
aatay, Age, s.508.
858
859
Barkan, Kannlar, s.132, 154, 201, 238, 253, 269, 272.
860
861
Barkan, Kannlar, s.132, 154, 158, 165, 175, 181, 197, 238, 266.
195

resmi ars alnmtr. Diyarbakrda, harcgzr yirmi beer ake ispen ve evlisinden
altar ake rgadiye kaydolunmutur. Mcerred olanndan rgadiye taleb olunmamtr.
Silistrede; ispen mevsiminde kefereden bir tavuk ve bir boaa alnmtr. Erganide;
ehirli tifesinin islmiye mteehhillinden on iki ake ve mcerredlerine altar ake
kaydolunmu, keferlerinin her harcgzrarna yirmi beer ake ispen kaydolunup
rgdiyeleri ref olunmutur. Siste; ehirde mtemekkin olan kfirlerden nevruz-
sultande her her mcerredden ve mezevveden Haleb akesiyle ellier ake ispen
alnmtr
862
. Mardin, Erzincan ve Harputta; kefere tifesinden bu zikrolan rsm
alnmam harcgzr nefer bana yirmi beer ake ispen alnmtr
863
. Kerkkte;
keferenin evlisinden yirmi beer ake ispen ve alt ake rgadiye alnp ve mcerred
olub kisbe kara kadir olandan yirmibeer ake ispen alnr, mezkr nahiyede vk olan
kefereye ve yahudilere yirmi beer ake ispen vaz olunmutur. mrozda
mtakaddemden harc ve ispen vermezlerdi. Taozda; ekseriya harc otuzar akedir.
Tayin olunan harclarndan gayri yirmibeer ake ispen verilirdi. Rumelide; hisarlara
ve hidmete msellem diye ellerinde hkm hmayunlar olan ingeneler harc verirler,
ancak avrz- divniye ve ispen vesyir rsm rf ye vermezlerdi. Ohride; derbend
kylerinde yazlan reynn mzevvec ya da mcerred, fakirden dahi onar ake ispene
alnrd. Ancak rey derbend de olmayp baka bir karyede mtemekkin olsa
yirmibeer ake ispene vesair hukuk ve rsmu tam olarak alnr. Gence eyletinde ise
ispence yz yirmi akedir
864
.
Bennk Resmi: Bennk, -il ve Karamanda da tanmland zere iftlii
olmayan raiyyete
865
veya ifti olup nm iftlikten eksik yeri olan evliye
denilmektedir
866
. Bennk resmi, evli hne reisinin temsil ettii hne ye gre teekkl
etmitir. Mcerredler evlendii takdirdebennk olarak mkellef olduklar vergileri
derlerdi
867
.
Kannnmelerde bennk resmi, bc- bennk, ekinli bennk ve caba
bennk olarak eitlenmitir
868
. Bennk resmi resm-i raiyyet olarakta gemektedir
869
.
Ekinl bennk otuz dnmden daha az toprak bulunanlar ifade etmektedir. Fakat bu

862
863
864
Barkan, Kannlar, s.193, 195, 196, 236, 240, 250.
865
866
867
Feridun Emecen, Bennk, TDVA, 5/458-459, s.458.
868
869
aatay, Age, s.491.
196

uygulama topraklar verimli veya nfusa gre ilenecek topra fazla olan baz
sancaklarda yaplmaktayd
870
. Koca li Livs Kannunda; bir raiyyetin iki akeden
on iki akeye varnca yeri olana ekinl bennk denir
871
, ifadesi yer almaktadr.
Caba bennk ifti, tapu ile tasarruf edilmi hi topra olmayan babas yannda
kisb ve kara mcerred olan bali kimselere denilmitir
872
. Bu hususta; Karaman
Kannamesinde; caba mcerred olan fukara-i reyya ve babas ile olub mustakil
kisb eden mcerrede derler, mstekil kisbi olmayana mcerred derler
873
, tanm
yaplmtr. Caba-bennkler umumiyetle bakalarnn tapu topraklarnda ii olarak
alr ya da sipahiden tapusuz olarak toprak alp iletir, bunun iin dnm-resmi
derlerdi. Bazen be on dnm yer ileyen caba-bennkler kendi istekleriyle yeni
tahrirde, resm-i dnmle tapusuz tuttuklar araziyi tapulu arazileri haline getirmek
istediklerinden ekinl-bennk yazlmlardr. Mcerred evlenirse caba-bennk resmi
der, boanrsa tekrar mcerred resmine tabi olur. Gayr-i mslim, Mslman olursa
ispence yerine bennk resmi derdi. Baz yerlerde gebeler de bennk-resmine
tabiydirler
874
. len bir raiyyetin ise, bennk ve mcerred olan ocuklar mtereken
tasarruf ettikleri ata-ifliinin ift-resmini mtereken dedikleri gibi, her biri ayrca
ahslarna ait bennk ve mcerred resimleri derlerdi
875
. Kannnme-i Osmande; Ve
dahi raiyyet fevt olsa be alt nefer olanlar kalsa cmlesi veya baz mcerred veya
baz evl olsa mcerred olan dahi kisbe kadir olmasa kann budr ki atalar iftligine
ma ve mterek taarruf ideler ve dahi bir raiyyet fevt olub iki sagir olu olsa iftligi
bahs idb ikisine taksim ideler ve baki kalan olanlarn bennk kayd idb kisbe kadir
olan mcerredlerinden altar ake alalar ve rsmlarn virmekte bennk kayd olunan
bennk resmin ve kara kayd olunan kara resmin vire ve dahi bir raiyyet fevt olsa
mteaddid olu olsa atalar yerlerini mac ve mterek tasarruf iderken cmlesinden
birihadi fevt olsa ve fevt olann olan kalsa hissesi olanna nakli der, Amm olu
kalmasa karda karda intikal etmez meger il virdgini kardalar yazlm olsa ol
kimesnenin virdgin virseler dahi fevt olsa ve fevt olann dahi olan kalsa hissesi
oglanna nakl ider, Amm olu kalmasa karda kardaa intikal itmez meger gayriye
virmeyeler meger ki bunlar rabet itmeyeler ol vakt sipahi kime dilerse vire. Ve dahi

870
Emecen, Bennk, s.458.
871
872
873
874
875
197

raiyyet defterde bennk kayd olsa ve dahi sonra ifte kadir olub bir raiyyetin iftliini
tapuya alsa hem banak resmin hem ol yerin resmin vire bennk yazldm heman resmin
virrin dimeye ve dahi bir raiyyet banak akyd olsa dahi fevt olsa vir nice kisbe kadir
olanlar olsa altar eke resm-i kara vireler evlendkten sonra bennk resmin vireler,
defterde mcerred yazldm dimek faide etmez, dahi birka karda atalar yerini ma
tasarruf iderken biri fevt olsa altar eke resm-i kara vireler evlendkten sonra
bennk resmin vireler defterde mcerrred yazldm dimek faide itmez ve dahi birka
karda atalar yerini ma tasarruf iderken biri fevt olsa sipahi karndalarndan tapu
talep idemez ama ksmet olunub hissesi mteayyin olduktan fevt olsa sipahi
karndalarnda anun hissesi iin tapu taleb itmek caiz deildir
876
aklamas vardr.
Musulda, Rey zerine yazlan zemni kadir iken terk eder boz brakrsa o yer
tapuya verilirse terk eden kimseden herhangi bir vergi alnmaz. Ancak resmi bennk ve
rgadiye alnur
877
.
Bennk resminin alnma zaman genellikle mart evvelindedir
878
.
Bennk resminin miktar; irmik, Diyarbakr, Malatya, Kannnme-i Osman,
Harput ve Kannnme-i Sultan Selim Handa belirtildii zere genel olarak oniki
akedir
879
. Vizede; resmi mcerred ylda alt akedir. Mcerred iftlik tuttuu takdirde
det zere yirmi ikier ake tamam ift resmin verir. Malatya kazasnda, makule
reydan on sekiz ake ve ziraati olmayan bennkden on ikier ake ve mcerredden
altar ake alnr. Karker, Khta ve ve Behisni kazalarnda, mtemekkin olan reynn
yerleri kalil olmala ekinl bennkden on altar ake ve ziraati olmayan bennkden on
ikier ake ve mcerredden altar ake alnr, ziyde alnmaz. Mardinde ve Harputta;
evvel kurda vk olan rey ki mslmanlar ifti olmaya veya bir hnede tekrar
mzevvic olursa on ikier ake resmi bennk alrlar. Mcerred olanlarn atalarna
hizmet deilde kendilerine hizmet edenler kendi hesaplarna alyorlar ise, altar
Osman akesi resmi caba bennk alnr, kefere tyifesinden bu zikr olan rsm
alnmaz. Ancak her harc-gzr nefer bana yiirmi be ake ispen alnr. ifti
olamayp bennk adnda olan kimselerin birer mikdar ziraatleri olsa ziraatna gre hesap
edilip iki dnmne bir Osman akesi alnr, ehirli tifesinin ziraatlerinden ba, bahe
ve bostan ve penbe ve meyvelerinden yedide bir alnr ve resmi bennk alnmaz. Ancak

876
877
878
Barkan, Kannlar, s.48; Ycel-Pulaha, 1. Selim Kannnmesi, s.69; Osmanl Vergi Mevzuat, s.48.
879
Barkan, Kannlar, s.116, 132, 165, 170; Osmanl Vergi Mevzuat, s.39, 65.
198

keferesi her harcgzr bana yiirmi beer ake ispen verir. irmik Kannuna gre;
islmiyenin bennklerinde on iki ake resmi bennk ve alt ake rgadiye kaydolundu,
ifadesi yer alr. Diyarbakrda ve Musul da; bennkden ve mcerredden ift srmee
kadir olan kimse eer aasndan iftlik veyahut nm iftlik zemin tapuya alp ziraat
eylese kann zere resmi ift verir, bennk resmi alnmaz. Sipahiden tapuya yer
tutmayp geici olarak orda burda ziraat edenlerden resmi bennk ve resmi mcerred
alnr ancak resmi zemin alnmaz. Bennk resminden halas olmak iin bir miktar zemin
ziraat ederse resmi bennkten eksik olursa resmi bennk alnr resmi zemin alnmaz.
Resmi zemini resmi bennkden ziyde olursa resmi zemin alnr. Bir raiyyetin zerinde
kaydolunmu yerde ziraat ederse yer sahibi o yerin resmi iftini verdiinden ayrca
sipahiler ondan resmi zemin talep edemezler. Resmi zemin eksik olursa bennk ve
mcerred ve rgadiye resmi alnr. Mardinde, ve Erzincanda, Evvel kurda vk olan
mslman olan reydan ifti olmayan veya bir hnede tekrar mzevvic olanlardan on
ikier ake resmi bennk alnr. Mcerred olanlardan atalarna deilde kendilerine
hizmet edenlerden altar Osman akesi resmi caba bennk alnr. Mardinde; kefere
tyifesinden bennk alnmaz. Ancak her harc-gzr nefer bana yiirmi be ake
ispen alnr, ifti olmayp bennk adnda olan kimselerin birer mikdar ziraatleri olsa
ziraatna gre hesap edip her iki dnmne bir ake-i Osman alnr. ehirli tifesinin
ise ziraatlerinden ba, bahe, bostan ve penbe ve meyvelerinden yedide bir resmi
bennk alnr. Hdavendigrda; ekinl bennkden resim on iki ake, caba bennkten
dokuz akedir. Aydnda; bennkden on iki ake ve karadan altar ake alnr.
Kareside; hi yeri olmayan evli olanlardan resmi bennk on iki ake ve kara ve kisbe
kadir ergenlerden resmi mcerred altar eke alnur. Boluda; defterde bc i bennk ad
altnda kayd olan kimselerden iftli bennk on iki, caba bennk ise alt akedir.
Mcerred kaydolnan kimselerden resim kaydolunmamtr. Ankarada; bennkden
dokuz ake erbab- tmar alr, denmektedir. Kengride; Defter-i atkde be on dnm
mikdar czi yere mutasarrf caba bennkler kendi ekinl kayd olnub hayatda
olanlarndan on sekizer ake alnr. Karamanda; bennk, on iki ake ve resmi caba
alt akedir
880
. Fatih Kannnmesinde; bennkden veyahud alt veya dokuz ake
alnr
881
. Caba bennk Hdavendigrda dokuz ve Karamanda alt akedir
882
. Yeni-il-

880
Barkan, Kannlar, s.1, 2, 29, 34, 35, 47, 116, 132, 158, 165, 170, 181, 234.
881
zcan, "Fatih'in Tekilt Knunnmesi ve Nizm- lem in Karde Katli Meselesi", s.6.
882
199

Rumda; ekinl bennkden on sekizer ake ve caba kaydolunanlardan dahi reyya
himayet emri mstahsen olman on er ake ve hali an-ir-rsum kaydolunan
mcerredlerden teehhl etmediklerince nesne alnamazm
883
, hkm vardr.
Boyunduruk Resmi: Her iftlikten Hizmet-i rey olarak, bir araba odun,
yarm araba saman, bir araba ot ve iki aka eklinde alnm vergidir. Bu hasln
satlmad aymetine, saman ise, dgen hizmetine karlk gelmektedir. Dgen hizmeti,
yarm araba samandr; para olarak karl da yedi akadr. Boyunduruk hizmeti,
kylnn hayvan ve sapan ile yapt hizmettir. Fatih Kannnmesine, yedi angarya
hepsi 22 akalk bir vergi ile karlanmaktadr
884
.
Boyunduruk resminin yedi hizmet veya kulluu ve para olarak karlklarn
yledir:
3 gn ahs hizmet veya 3 aka,
Orak, yani bir araba ot veya karl 7 aka,
Dgen, yani yarm araba saman veya karl 7 aka,
Bir araba (kan) odun veya 3 aka,
Boyunduruk (araba ile hizmet) veya 2 aka
885
.
Msellem, yac, kreci, canbaz, yrk gibi asker tifeden saylan kimseler,
bulunduklar yerin sipahisinden (timar sahibinden) bir iftlik arazi tapulayup tasarruf
ederlerse, ift resmi verirler, fakat tam veya nm iftlik arazi tasarruf etmeyip, bir miktar
arazi tasarruf edip, ekip bierlerse, buna mukabil boyunduruk resmi veya boyunduruk
hakk derler. Bu resim, Geliboluda on bir aka, Ktahya livsnda on iki aka olarak
alnmaktadr
886
. Mesel, Vize Kannuna gre; msellem ve yamak veya ve kreci ve
canbaz veya yrk ve bunlarn emsali tife olduu yerde hizmetleri avrz
mukabelesindendir. O tifeden raiyyet iftliin tutanlar yirmi ikier ake ift resmi
verirler. Bu tifeden tamam iftlik tutmayp ifti olup ziraat eden kimseler boyunduruk
hakk olarak on birer ake verirler
887
.
Boyunduruk resminin alnma zaman da, ift resminin alnma zaman olan mart
evvelidir
888
.

883
884
nalck, Osmanl Hukukuna Giri, s.334.
885
886
aatay, Age, s.493.
887
888
Neet aatay, Age, s.493.
200

Batina: Osmanllarda genellikle Balkanlardaki gayr-i mslim halkn ellinde
bulunan byk iftliklere batina ad veilmitir. Slavca olan kelime, mrs
anlamna gelmektedir
889
. Trkede ise, gayr-i mslimlere verilen mlk toprak anlam
tayan iftlik yerine kullanlmtr
890
.
Batina kavram tasarruf bakmndan raiyyet batinas ve asker hizmet snflarna
ait batinalar olarak iki trl arazi parasn ifade etmitir. Gayr-i mslim raiyyetin
elindeki iftliklerden bir fark olmayan batinalara harcl batina ad da
verilmitir
891
. Mslmanlarn ellerindeki iftliklere benzer ekilde tarif edilen bu
topraklar babadan oula geerse sipahi ondan tapu resmi almazd. Ancak len batina
sahibinin olu yoksa kz ya da baka bir akrabas bu topraklardan hak iddia edemezdi.
Sipahi bu ekilde boalan batinay bir bakasna tapu ile verirdi. Topra zerindeki
deirmen ba, bahe ve ev ise varisleri olan akrabalarna kalrd
892
. Ancak kz veya
akrabas araziyi herhangi bir ekilde ele geirip bo brakmam vergilerini muntazaman
demi ise sipahi bunlara mdahale edemezdi. Babasndan intikal eden oul topra
bakasna satamazd. Devlet topraklarn bu ekilde paralanmasn ve asl ekli ile
korunmasn benimsemiti. Paralanma olduu takdirde devlet bunlar birletirir ve
btn olarak sipahiye verirdi
893
. Osmanl arazi, rejimi kz ocuklarna tarla mrs
tanmamaktadr. Bu suretle bir ahs erkek evlat brakmadan lrse, kz evlad bulunsa
dahi tarlalar verilmeyerek mzayedeye karlr ve tasarruf hakk muayen bir para
mukabilinde kyden baka birisine devrolunurdu. Ancak, eer kz evlad babasndan
kalan tarlalar kendisi almak isterse bu arttrmada bakalarnn vermeye raz olduu
miktar demek artyla bu arazi tercihen kz evlada braklyordu. Yine dedenin yeri
torununa intikal edemezdi. Fakat torun tapu resmi verdii takdirde dedesinin yerini
tercihen alabilirdi
894
.
Bosnadaki bu araziler
895
, mutlak mlk statsnde olduundan sahibi tarafndan
satlabilir, terk veya fera olunabilirdi. Ayrca bu topraklar tasarruf edenler Voynugan
rneinde olduu gibi btn angarya ve vergilerden muftlar
896
. Asker statdeki

889
Feridun Emecen, Batina, TDVA, 16/135-136, s.135.
890
Yavuz Ercan, Osmanl mparatorluunda Bulgarlar ve Voynuklar, Trk tarih Kurumu, Ankara, 1986, s.84.
891
Emecen, Batina, s.136.
892
Ercan, Osmanl mparatorluunda Bulgarlar ve Voynuklar, s.85.
893
Emecen, Batina, s.136 .
894
akar, Age, s.217.
895
lk tekili srasnda Bosna, Hersek, Kilis, Pojega, Orahovie (Rahovie), Krka, zvornik sancaklarndan meydana
geliyordu. (Feridun Emecen, Bosna Eyleti, TDVA, 6/296, s.296).
896
201

voynuk, doanc, yuvac, martolos gibi zmrelerin ellerinde bulunan batinalar rey
batinalarnda farkl zellikler gstermekteydi. Bunlardan voynuklar batinalarn
mahsl ile geinirler ve hizmetleri karl r ve rsm vermezlerdi. Bosna
fethedildiinde burada nemli miktarlara ulaan batinalar timar sistemi iine alnarak
sahiplerinin ellerinde braklm ve reyya ektikleri mahsln vergilerini vermekle
ykml braklmlard
897
.
Sofya rneini ele alrsak; rey kendi iftini koyub bir baka bir yerde ziraat
ettiinde sipahi onlarn batinelerini alp baka bir tifeye verirdi. Ziraat ettirip rn ve
rsmunu alrd. Mslmanlarda ve kfirlerde vk olan mezra ve batinelerin baz
tarlalar ziraat edilebilir olmas iin iki yl gelembe konulur ve bekletilir nc ylda
ziraat olunurdu. Eer sahipleri nc yl ziraat etmezse sipahi ellerinden alp ziraat
ettirtmek zere baka kiiye tapu ile verirdi. Eer Mslmanlardan olup tamam ift
tutarsa det zere tam resmi ift alnrd. Eer nsf ift tutarsa onbir ake alnrd. ifti
olmayp gayri ugul ve kr zere olup evliler olursa dokuz ake ve ergen olursa altar
ake resmi bennk alnrd. Vilyet-i Sofyada; her batine bana onar eke resmi giyah
alnrd. Bundan baka her batine bana ikier ake resmi bostan ve ikier ake resmi
kenevir ve hanzirin, srsnden iki hnzir bana bir ake bidat-i hanzir
verdiklerinden hari her batne bana birer ake resmi bojik ve baz batnesi olmayan
yerlerde hangi evde canavar yakalanrsa birer ake alnrd. Her batine zere adet olan
resmi bostandan ve resmi kenevirden gayri tarlayla ekilen lahana ve hyar, soan ve
sarmsak bostanndan ve kenevir ve ketenden r-i ersi alnrd. iftlik olsun batine
olsun, tarlalar yerliden bakasna verilip yerinden tanmas, iftliin datlmas,
bozulmas kesin olarak caiz grlmemitir. Batinelerden veya iftliklerden baz tarlalar
ve gelembeler konulduunda ziraat olmadan ayr olmalar yararl olan ve su basar yer
durumu tayan sazlk veya ayr olmalar yarar grlmtr. Emsali ayrlarda su
basma durumu dikkate alnarak ayr tahsis edilmesi uygundur. Bunlarn tapusu,
veraneti ve hibesi uygun olmayp hassaten sipahi tasarruflarnda tutulmutur. Sipahiler
buralar ya tapuya vermi, ya rn alm ya da kendileri elinde tutmutur. Sofya ve
ehirky kadlklar budaynn kilesi on bir ake ve kar beer ake, iresinin her
metresi beer ake, Berkofa kazas budaynn kilesi sekizer ake ve kar drder
ake, ehirky nahiyesinin ve Sofya kazalarnn ire her metresi beer ake, Berkofa

897
Emecen, Batina, s.136.
202

kazasnn iresinin her metresi drder ake hesab zere narh verilmitir
898
.
Bulgaristandaki Voynuk batinalar ile Srp batinalar arasnda byk farklar
yoktur
899
.
4.3. Avrz Tr Vergiler
Olaand durumlarda alnan avrz; Teklif-i rfye, avrz- divniye adlar
altnda zikredilir. Avrz balangta sava harcamalarn finanse etmek iin konulmu
ve XVI. yzyln sonlarndan itibaren olaan vergiler haline gelmitir. Avrz
ykmllkleri nzl, srsat ve itira olarak ayn ve nakd vergilerdir. Fakat ayn
ykmllkler de, nzl, srsat ve itira bedeli olarak gelirleri mevkufat kalemi
denetiminde olarak zamanla nakdye dnmtr.
900
. Bu vergi kapsamnda ehir halk,
kad tarafndan yaplan zengin, orta halli veya fakir tespitine gre kad sicillere
kaydedilmitir
901
.
Osmanl tahrir deftelerinde nfus, avrz hnesi ve hne-i gayr ez avrz
olarak ikiye ayrlr. Avrzhneleri vergilendirilebilir yahut fiilen vergilendirilmi olan
hneleri gsterir, dieri ise derbendcilik, tuzculuk, madencilik, celeplik, ahincilik gibi
belirli bir hizmette ykml olanlar; kad, nib, sipahi, muhassl, mderris gibi resm
grevlileri: imam, hatip, mezzin, zviyedr, eyh, seyyid gibi din adamlarnn, krlk,
delilik, dknlk gibi bedeni sakatlklar olan kimseleri iine alp vergilerin
tamamndan veya birksmndan mufiyeti ifade ederdi
902
. Ulatrma ve ticaret
gvenliini salayan derbent tekilatna giren kyler; kprlerin ve su yollarnn
korunma ve onarm hizmetini grenler, posta tekilatna, menzillere, tuzlalara ve maden
ocaklarna ii ve eitli girdi salamakla ykml olanlar da toplu olarak avrzdan
muf idiler
903
. Keza, -ilde; Mud kazasnda vk olan nehirlerin eltikileri resmi ift,
ganem ve avrz vermezlerdi
904
. Mesel, Rumeli, Gelibolu ve Kocack Yrkleri

898
899
Ercan, Osmanl mparatorluunda Bulgarlar ve Voynuklar, s.90.
900
Tabakolu, Osmanl Mal Yapsnn Ana Hatlar, s.128.
901
Nitekim, Manisa Kazasnda sicillerde mevcd bu kabil bir listeye nazaran, 954/1547 tarihinde, hane bana 40
aka alnmas kararlatrlm, Manisa halk bir tasnife tabi tutulup agniy olanlar tespit edilerek, deftere ismen
kaydedilmilerdir. Bu tespite nazaran mezkur tarihte bu kabil 27 ahsn ismine tesadf olunmaktadr. Keza, 957/1550
tarihli bir dier listede ise, 14 ala agny 27 de vasat agniy tespit edilmitir Anlalaca gibi, bu kaydedilenler,
ehrin en zengin ahslardr ve avrz salgnnda bunlara tahsis olunan pay biraz daha fazladr. Bu zengin zmrenin
bazlarnn, sabuncu, bakkal, boyac, brnckc, sara, dkmeci, pirini, pamak, dellak, a, debba ve helvac
hatta sipahi gibi mesleklere mensb olduklar dikkati ekmektedir (Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, s.72)
902
Halil Sahilliolu, Avrz, TDVA, 4/108109, s.108.
903
904
203

kannlarnda grld zere, msellem, yamak, kreci, canbaz, yrk ve bunlarn
emsali tife olduu yerde hizmetleri avrz mukabelesindendi
905
.
Rumeli, ukur Abad ve Siste olduu zere, avrz vergileri, avrz hnesi denen
birimler zerine tarhedilip, ykmlleri toplu bir ekilde sorumlu tutard. Bir avrz
hnesi genel olarak 310 gerek hne arasnda deimektedir. Avrz hnesini oluturan
nfus ise, deme yerinde bir mlk kullanan faal nfustur
906
. Avrz gelirlerinin toplam
bte gelirlerine oran ise genel olarak %1020 arasndadr
907
.

4.4. Bd-i hev Tr Vergiler
Bd- Hev: Osmanllarda Tanzimata kadar zuhurata bal olarak alnan
vergilerin genel ad olan bd- hev ne zaman tahakkuk edip tahsil edilecei belli
olmayan (zuhurata bal) baz resimleri ifade etmek iin kullanlmtr. Ayrca tahrir
defterlerinde Arapa tayyrt kelimesiyle birlikte de gemektedir. Bd- hev
resimlerin kayna rftr. Ancak verasetle ilgili vergiler bunlarn iine katldnda er
vergi vasfn da kazanr. Kannnmelerde bu terim birka eit resim iin kullanlan
genel bir addr
908
. Morada; Resm-i ars ve crm cinyet ve ev tapusu ve hriten
gelip klar olsa ttn resmi ve detibni, bu cmlesine bd-i hev derler eklinde bir
tarif edilmitir
909
. emikezek, Malatya, Tarablus, Halep ve Kocack Yrkleri
Kannlarnda belirtildii zere; bad- hev vergilerin tahsili kannnmelere dayanarak
alnmtr, fazlas alnamaz. Bd-i hevlar mriliv mr iin veya vakf iin
zabtolunmutur ve kendi subalarnndr
910
.
Crm- Cinyet: Ksaca cerme de denilen crm- cinayet; svme ile adam
ldrme arasnda, ceza kannnmelerinde belirtilen eitleri iin, bir af durumunda
gsterilen miktarda paraya evrilebilen sulardr. Aidiyetlerini suluyu yakalayan kimse
ve sulunun yakaland topran hukuk stats belirler. Has topraklarda serbest, vakf,
zemet ve timarlarda bd- hev, toprak ve vakf sahibinindir; buna suba ve sancak
beyi karamaz. Vakf toprak yannda toprak da varsa bu defa bd- hev devlet adna

905
906
907
908
Halil Sahilliolu, Bd- Hev, 4/416-418, s.417.
909
Sahilliolu, Bd- Hev, s.417; Bd-i hev dey, defterde kayd olunan resm-i ars ve crm cinyet ve iftlik
tapus ve ev yeri tapus ve haricden klayanlarun dtn resmidir. Serbest olmayan tmarlarn nsf sahib-i raiyyetin
ve nsf haricden dahl eden sancakbelerinin veyahud haneden dahl eden subalarnndr. kisi bile dahl etdi yerde
her birisi rubu tasarruf ederler (Osmanl Vergi Mevzuat, s.40).
910
Barkan, Kannlar, s.117, 190, 209, 216, 263.
204

tahsil edilir. Serbest olmayan timarlarda ise yars timarerinin, yars da sancak
beyinindir
911
.
Sulular iledikleri suun derecesine ve mal kudretlerine gre para cezas
demeye mahkm edilirlerdi. Mesel Fatih Kannnmesine gre, adam ldren bir
kii, ayet ksas istenmiyorsa zengin olduu takdirde 400, orta halli ise 200 aka cerme
demek zorundayd. Zin halinde yakalanan evli erkeklerden, at hrszlarndan ve dier
baz eyleri almaktan dolay, mahkemece mahkum edilenler, muayyen miktarlarda
para cezas demek zorundaydlar. Fakat bir kimseden byle bir cezann alnabilmesi
iin mutlaka kadnn riyasetinde er mahkemede yarglanmas ve suunun sabit olmas
gerekliydi. Kad tarafndan hkm verildikten sonra timar, sahipleri kendi zerlerine
kaytl reydan resim alabilirlerdi. Ayrca para cezasnn dnda sulular takip, tevkif
ve cezalarn tatbiki de serbest olan timarlarda dirlik sahibinin yetkisi dhilindeydi
912
.
Diyarbakr kannunda; Ve crm ve cinyet hususlarnda Kann- Osmanye
kannameleri esas alnr. Haslar reysnn crm ve cinayetlerine cz-i ve kll
bdihevlarna beylerbeyi ve beyler subalar siyset bizimdr diye dahl ve tearruz
itmeyeler. Ve haslar reysndan bir kimesne crm-i galz eyleyb kat-i uzuv ve yahud
saib olunmas lzmgelirse bi haseb-i-er-i erif sbit olub hkm olndkdan sonra
men subalara teslim eyleyb vk oldu mahalde siyset olnub bedel-i siyset diy
bir ake ve bir habbe alnmaya Hkm-l-vakt olanlar men ve def eyleyeler
913
,
aklamas yer almaktadr.
Vize kannuna gre; crm ve cinayet hususunda yaya ve msellem kylerinden
serbest olmayan timarlardan vk olan crmn nsf sancakbeyinin, nsf sahibi
timarndr
914
. Ekrd tifesinin crm ve cinayetleri beylerine mtealliktir
915
. Crm-
cinayet bd-i hev topraa tabidir. Gerek defterli reys ve gerekse hari rey olsun,
cmlesinden alnr
916
. Kannnme-i Cedidte; cmalli zeametlerden serbest crm-i
cinayet vesair bd-i hevlar, zeamet olmayan tmarlar ve mstahfiz tmarlarnn crm-
cinayet ve bd-i hevlar defterde yazlm ise snnniden resmi raiyyet ve bd-i hevlar
deftede yazlm ise snniden resm-i raiyyet almaz, suhte ve danimed tifesinden

911
Sahilliolu, Bd- Hev, s.417.
912
913
914
915
916
Ycel-Pulaha, 1. Selim Kannnmesi, s.69.
205

kasabalarda ug zre oldukta resm-i raiyyet taleb olunmaz ve bir tapu zre tapu olmaz
itibar mukaddemedir tayyarat makulesidir
917
.
Kopan ve amanturnada ceryim ksmdr; ala, evsat, edn. Bynden
yz ake, evsatndan iki yz ake ve yz akeye kadir olmayanndan yz ake alnr,
fazlas alnmaz
918
.
Serim ve Hatvanda; Ba yarndan 100 ake, kara bereden 50 ake, akelerin
alp salvermekten ziyde ihtiyat ve ihtiraz edilmesi ngrlmtr
919
.
stanbul haslar kannunda; Hassa kullardan hilf- kann crm ve hedy ve
at yemi alnub ve belie mteallik her ne hizmet derse apulamak in ve ift virmek
ve mrde ihrac etmekin ve criye virilr olsa, resmi arslarndan gayri arlk dey
akeleri alnurm. imdi emr olnd ki, minbaad kat husust- mezkrede bir
habbeleri alnmaya. Cinyeti zhir olan kullarn ve criyelerin keyfiyet-i ahvli dergh-
muallaya arz olnub emr olndu mucebince siyset idile. Amm kullardan gayrnn
kann- kadm mucebince kad marifetile siysete mstahak olan siyset idilb crm
alnacakdan crm alnub beylik in zabt olna
920
kaytlar gemektedir.
Malatyada Ve bdiheva ve crm ve cinayet hususlarnda kanni Osmanye
mracaat olunub ziyde alnmaya hkim-l-vakt olanlar men ve def eyleyeler
921

uyars vardr.
Bozok Kannnmesinde yer alan u hkm crm- cinyet hususunu detayl bir
ekilde aklamaktadr: Ve eer barmak ssa veya ban yarsa ta ile veya aala ya
bir kat nesne ile drt altun alna. Amm eliyle vursa kanatsa ya trnagla ya yzn
trmalasa ya yakasn yrtsa ve sa ve sakal yolsa otuz ake alna. Bata kara bere ve
syrk ki ta ile veya aa ile ya bunun gibi nesne ile ola yaruk hkmi gibidir. Eer
bunlar el ile veya trnak ile olsa bunlar burn kanamak gibidir Ve eer kol veya ayak
ssa veya bir uzv sndrsa dee dse kazancndan ka gn kalsa ol kadar rgadln
alvireler on drt altun crm alna. Ve eer hata ile ise be altun alna Ve gz karan
dahi diyetin sahibine virb kasd ile ise on drd altun alna ve kasd ile del ise be
altun alna. Eer kulan vurub ta ile ve aa ile sar iderse ya boynun keserse hkmi
gz gibi eran diyetin aldkdan sonra kasd ile ise on drt altun alna hata ile ise be

917
918
919
920
921
206

altun alna. Ve eer bir kat nesne ile urub kara bere iderse bir altun alna. Eer klnc
ile bak ile ve ok ile urub yaralasa sekiz altun alna. Eer kln ile bak ile ok ile ursa
yaralamasa hemen yaralam gibidir. Eer ldrmek veya yaralamak kasdna kovsa
kurtulmasa(?) dnse ani paralasa (berelese) ya kolun ssa veya ayan hi nesne
yokdur. Eer kl ya bak karsa ya ok kezlese almak kasdna ya almasa iki yz
ake alna ve eer alsa kl ile ve bak ile ya ok ile vursa dee drse on iki altun
alna. Eer alsa kesmese hemen paralam gibidir on altun alna. Eer savaa sebeb
olan yaralansa eran lazm olan diyetin yarsn alalar
922
.
Gerdek Resmi: Kannnmelerde resm-i arsi (gelin resmi), arsiyye,
adlaryle geer. Bu resm bir kz veya dul kadn evlenirken kadya verilen nikah
resminden ayr olarak timar sahibine veya sancak beyine verilen resimdir
923
. Bir yerli
rey kz evlense gerdek resmini, kzn babasnn, timarnda oturduu sipahi alr, dul
(seyyibe, bive, ermel) kadn evlendiinde ise, ars resmini, kendisinin evlendii srada
bulunduu yerin sipahisi alr.d. Yrk veya yzdecinin kz evlense, srekli olarak bir
yerde durmadklarndan, kz olsun dul olsun, kadnn veya kzn babasnn kaytl
bulunduu timarn veya yerin sahibi alrd
924
.
Zaimler, tmar sahipleri, avclar, kale erleri ve azeplerin kzlar evlendiinde yine
gerdek resmi alnrd. Bunlarn kzlarndan alnan gerdek resimlerini; sancak beyleri,
baz yerlerde hassa eminleri, defterde kimin zerine yazlmsa o alrd
925
.
Bir kimse karsn boayp tekrar almas durumunda gerdek resmi alnmazd.
Ancak ikinci kez nikh resmi alnrd. Bir adam bir kars varken, bir bakasn daha
alsa, gerdek resmi kadn zerine olduundan, bu ikinci gelen kadndan gerdek resmi
alnr; fakat bu kadn bakasndan boanp bu adama gelmise evvelce gerdek resmi
vermi olduundan bir daha tekrar olarak gerdek resmi vermezdi
926
.
Gerdek resminin miktar evlenenin, kz-dul, Mslman-gayr-i mslim olmasna
ve muhtelif mntakalara gre deiirdi. Gerdek resmi olarak baz yerlerde aka yerine
koyun vesaire alnmaktayd. Ayrca zengin, ortahalli, fakir durumuna gre ayrca tefrik

922
923
aatay, Age, s.506; Bostan, Age, s.474.
924
aatay, Age, s.506.
925
aatay, Age, s.506.
926
aatay, Age, s.506.
207

yaplmaktayd. Osmanl mparatorluunda mslmanlarda, gerdek resmi olarak, kz
olan kzdan 60 aka, dul kadndan, 30 aka olarak olarak alnmtr
927
.
Miktar hususunda ukur Abadda; resmi arsiye bkireden krk sekiz ake ve
biveden nsf sahib-i cemaat alr. Mardinde, Semendirede ve Kannu Yrkanda;
resmi arsiye kz olandan altm ve dul avretden otuz ake, Grcistanda; mriliv,
zuama ve serbest olan timarlardan, bkire kzlardan altmar ake ve seyyibe
avretlerden otuzar ake alnr. Ve syir erbab timarn arsiye resmi nsf kaydolunan
yerlerden sipahiler ve nsf ahari mriliv kaydolunan yerlerin zabitleri alrd. Bkire
kzn arsiyesi her ne yerden grrse ve atas kimin raiyyeti ise ona verirdi. Seyyibe
avret her kimin topranda vk olursa resmi arsiyesini sahibi timara verirdi. Yrk ve
yzdeci tifesinin mekn- muayeneleri olmad sebebden atasna tabi olmakta ve
bkire ile seyyibe beraberdi. Siste; kzdan yz yirmi ve biveden altm Haleb ake
alnrd. Erganide; Ve resmi arsiye iin dahi her arsiyeden bir izme bahs diy
ad virmiler, ol alnr imi.,nihayet otuz ake olur. Ve resmi arusiyeleri iin dahi on
ahruki alnr, altm Osman akesi olur. Ve kur Eraminesinin dahi ziraatlerinden
bede bir alnr, hkm yer alr. Diyarbekirde resmi arsiye her arsdan birer koyun
alnr. Harputta; her arsiyeden altm ake alnr. Kim kz olan olursa nikh ne yerde
vk olursa atas ne yerde mukayyed ise ondan alnr. Ancak dul avret her ne yerde
nikh olursa ondan alnr. irmikte ve Siverekte resmi arsiye her arsiyeden bir
davar alnr. Arapgirde; resmi arsiye her teehhl eden kimselerden birer koyun alnr.
Musulda; kz olan ere verilse altm ake arsiyesi alnr, nsf erbb timara ve nsf-
baka sancak beyine diye kayd olunur. Dul avret ere verilse otuz ake alnr. Nsf
sancak beyine ve nsf sipahiye kaydolunur. Arsiye kza mteallikdir. Atas kimin
raiyyeti ise, resim onundur. Kz olan her ne yerde nikh olursa olsun, raiyyet
sahibinindir. Dul avret kimin topranda nikh olursa onundur. Erzincanda; resmi
arsiye kz olandan altm ve dul avretten otuz ake resmi arsiye alnr. Kz olan
her ne yerde nikh olur ise olsun atas ne yerin raiyeti ise onun sipahisi alr. Dul avret
her ne yerde nikh olsa resmi arsiyesi ondan alnr. Bozok Kannnmesinde; Ve
seyyibe avret bkire kz gibidir. Ama resmi arus bakire resminin nsf alnr. Seferi
hmayuna een msellem taifesinin kz rey kz hkmndedir. Cemaatnn resmi
arusu kime kaydolundu ise, msellem dahi rey gibi resmi arusu verir.

927
aatay, Age, s.506.
208

Diyarbakrda, Kz olan ere varsa altm ake arsiye alnr. Nsf erbb- tmara ve
nsf- ahar sancak beyine balanmdr. Ve dul avretden otuz ake alnr. Nsf erbb-
timarn nsf ahar sancak beyinindir. Ve kz olan her ne yerde nikh olursa olsun,
atas kimin raiyyeti ise arsiye onundur. Ve dul avret kimin topranda nikh olunursa
onundr. Ruha (Urfa)da; Ve resmi arusiye her arusiyeden nm Erefi alnr
928
.
Kannnme-i Osmande, Cihazl kzdan altm ve avretden krk ake alnr.
Baz yerde avretden otuz bakireden altm ake alnr, fakir avretden nsf- resm-i adet
alnr. Ve mutavasst-l-hl olandan beyne beynedir ve bakire kzn resm-i arusanesi
babasna tabidir, yani babasnn sipahisi alr. Ne makamda karsa ksn ama avretde
toprak muteberdir. Kimin timarnda nikah olursa resm onundur ve yrk tifesi
lamekan olduu sebebden atasna tabidir. Eger bakire ve eger seyyibedir ve eger sipahi
tifesinin kz ksa arusanesi subalkda ise su bann olur ve eger sancak begi yedi
altnda ise sancakbegi olur ve sancakbegi kz ksa resm beglerbeginindir ve
beglerbegi kz ksa resm hzane-i amireye alnr ve dahi piyade ve msellem tifesinin
resm-i arusanesi iftlikleri zerinde olsun ve rey yerin de olsun sancak beginin resm-i
arusanesi iftlikleri zerinde olsun ve rey yerinde olsun sancak beginindir ve eger
seyyibe olursa rey gibi topraa tabidir, eer kendisi yayalk iftlii zerinde olursa
sancakbeginindir ve sahib-i arzndr ve Hdavendigr evi olan yrkler hzane-i
amireye alnr ve da bir kimesne avretine talak virb yine nikahlansa resm-i nikah alnr
resm-i gerdek alnmaz, ve bir kimesne cariyesini abdna nikah itse resm-i nikah ve resmi
gerdek alnmaz ve bir kimse cariyesini azadl kimseye nikah etse bakire ise nf-i resmi
hrre-i bakire ve eger seyyibe ise nsf-i resm-i hrre-i eyyibe alnr. Hdavendigrda;
resmi nikh dahi als dinar ve edns on iki akedir. Ve mutavasst-l hl nkihle
menkha hllerine gre alnr. Bir kimse avretine yine nikh etse resmi nikh alnr.
Ancak resmi gerdek alnmamak rf marufdr
929
. Hdavendigrda; resmi nikh als
dinar ve edns on iki akedir. Mutavasst-l hl nkihle menkha hllerine gre alnr.
Ve bir kimse ki avretin tatlik idb yine nikh itse resmi nikh alnr. Amm resmi
gerdek alnmamak rf marufdr. Aydnda; bir raiyyetin kz ksa resmi gerdek kz
olandan altm ake ve seyyibeden otuz ake alnr. Ve bir defa zerinden nikh
gedikden sonra hatun kii hangi toprakda nikh olunursa gerdek resmin nikh
olunduu toprakda sahib-i arz alr. Tife-i yrn topra yokdur. Yrk tifesinin

928
Barkan, Kannlar, s.129, 133, 150, 151, 156, 158 165, 169, 171, 173, 174, 181,199, 201, 205, 322, 393.
929
209

vki olan resmi arsnesini her ne yerde nikah olursa sahib-i raiyyet alr. Eer
kzolan ve eer seyyibe toprak sipahisi topramda nikah olmutur. Sipahilerin kz
ksa gerdek resmi sancak beinindir
930
. Ktahyada; gerdek resmi mcehhece kzdan
altm ake avretden krk ake fakirlerden nsf- m-alel-ganiyyedir, mutavasst-l
hlden beyne beynedir. Yerlide arvatn resmi nikhnda toprak muteberdir. Yrk
lmekn olduu sebebden atasna tbi olmakda seyyibe ile bkire birdir. Kuzt
tasarrufunda olan resmi nikh dahi on iki akeden yirmi drde varnca al ve edn ve
mutavasst l-hlden hallerine gre alnr
931
. Kannnme-i Cedid ve Mslman
defterl reysnn resm-i arsleri sipahileri bkire kzlarndan ise, altm ake resm-i
gerdek sipahiye verilir ve seyyibelerinden otuz ake, gayr-i mslimlerinden ise resm-i
ars otuz ake er cnibinden alnr ve yavalarndan on be ake alnr
932
. Fatih
Kannnmesinde; svarinin raiyyetinden hasl olan knln yars suba ve yars
svari alr. Ama gerdek deeri tamamen svari alr. Svarinin kz ksa, gerdek
deerini tamam suba alr. Ve gerdek deeri mslmanlarn gyet bayndan altm
ake alnr. Hudvendih azam harc grenlerinden nsf ola. Gyetda baynn atas
vlidesi Tbe Serhm zamanndan ber Otuz akedir. Andan aas yiirmi ake ve
andan aaa ki fakir ola on akedir
933
. Yavuz Sultan Selimin Umum
Kannnmesinde; Resm-i arusne, cihazl kzdan altm ake ve avretden krk ake
alma ve fakirden nsf- resm-i ganiyye alnr ve mutavasstul-halden beyne-beynedir.
Ve bakire kzdan resm-i arsanesi, babasna tabidir, yani babas sipahisinindir. Amm
avretde toprak muteberdir; kimin tmarnda nikahlansa, onundur. Ve yrk taifesi la-
mekan olduu sebebden atasna tabidir. Bakire kz ile seyyibe birdir. Ve sipahi
taifesinin kz ksa, resm-i arsanesi subalkda ise subanndr. Eer sancak bei
elinde ise, sancak bei alr. Ve sancak beinin kz ksa, beler bei alur ve beler
beinin kz ksa, Hazine-i Amireye alnr. Ve piyade taifesinin resmi arusanesi,
itlikleri zerinde olsun ve rey yerinde olsun, sancak belerinindir. Eer seyyibe
olursa, topraa tabidir. Eer kend piyade iftlii zerinde olursa, yine sancak
beinindir. Ve Hdavendigr olan Yrkler hazine-i amireye varlr
934
. Erzurumda;
Arusane dahi hassa-i hmayundan ve mr-liv haslarndan altm ve seyyibe

930
931
932
Ycel-Pulaha, 1. Selim Kannnmesi, s.69
933
zcan, Abdulkadir; "Fatih'in Tekilt Knunnmesi ve Nizm- lem in Karde Katli Meselesi", s.13.
934
210

avretlerden otuz ake mezkurunu olub ve sair erbab tmarn nsf arusanesin aalar
alr ve nsf ahar sancaa kaydolunan sancak zabitleri zeamet zabitleri alrlar. Ve
bakire kzn arusiyesini toprak aasna vermek kannu mukarrerdir. Yrk ve yzdeci
taifesinin mekan muayyenleri olmad sebebden atasna tabi olmakla bakire il seyyibe
beraberdir. Zuama ve erbab tmarn kzlarnn resmi arusaneleri sancaa kaydolunan
sancaa ve hassai hmayuna kaydolunan hassa-i hmayuna alnr
935
.
II. Beyazidin Umum Osmanl Kannnmesinde; Ve resm-i arusane, cihazlu
kzdan altm ve avretden krk ake; fakirelerden nsf- resm-i ganiyye ve mutavasstul-
halden beyne beynedir. Avretin nikhnda ve resm-i arsanesinde toprak muteberdir.
Gerdek resmi bakire kzdan raiyyet sahibinindir. Ve eer suvarinin kz ksa, gerdek
deerini suba alr, subalk eli altnda ise ve illa sancakbei alur. Yrkde la-mekn
olduu sebebden atasna tabi olmakda bakire ile seyyibe birdir. Ve resm-i nikhn dahi
alas bir dinar ve edns on iki akedir ve mutavvasstul-hal nakihle menkuha
hallerine gre alnr. Ve bir kimse kendi mutallakasn nikah etse, resm-i nikah alnr;
Amm resm-i-gerdek alnmak kanna muhalifdir
936
. Haza Kann- Sultan ve Ayin-i
Resm-i Osmande; Ve dahi bir kimesne cariyesini abdna nikah iderse resm-i nikah ve
resm-i gerdek alnmaz. Ve bir kimse cariyesini azadlu kimseye nikh ederse bakire ise
nsf resm-i hre-i bakire alnr. Ve eger eyyibe ise nsf resm-i seyyibe alr
937
.
Karamanda; Resmi gerdek alas altm ve evsat krk ve edns yirmi akedir.
Hatvanda; bkireden altmar bivelerinden otuzar ake ve martolos vesair rey
keferesi bkirelerinden otuzar bivelerinden on be ake resmi arsane alnr. Uyvarda;
bkireden krkar ve seyyibe avretten yirmier ake alnr. Serimde; cihazl kzdan
altm ve avretden otuz ake alnrken fakire avretten nsf resim alnr, kz hangi
makamda karda ksn hakkn babasnn sipahisi alr. Kopan ve amanturnada;
mslmanlarn bkiresinden altm ake gayr-i mslimlerin bkiresinden otuz ake,
mslmanlarn bivesinden otuz ake gayr-i mslimlerin bivesinden on be akedir
938
.
Tapu Resmi: Mlkiyeti devlete ait araziden ift(lik) tasarruf eden reynn bir
defaya mahsus olmak zere siphiye dedii vergiye tapu resmi denir
939
. Tapu resmi,
araziyi kullanma, ekme ve dikme karlnda devlet adna, ilgili memuru tarafndan ahz

935
936
937
Ycel-Pulaha, 1. Selim Kannnmesi, s.40, 177.
938
Barkan, Kannlar, s.309, 314, 317, 321.
939
211

ve istifa olunur
940
. Genel olarak miktar ake olarak 50 lasndan, 40 evsatndan, 30
ednsndan eklinde oranlanmtr
941
.
Tapu resmini deyen raiyyet lnceye kadar iftlii tasarruf eder ve oluna da
intikal ettirir. Bu durumda siphi yeniden tapu resmi alamaz. Fakat, olu olmad
takdirde sipahi iftlii ncelikle len raiyyetin kardeine verir. Fakat bu defa tapu
resmi alr. Ancak raiyyetin kardei o srada kyde bulunmak ya da kardeinin
lmnn zerinden uzun bir zaman gemeden iftlii tapulamak iin siphiye
bavurmak zorundadr. Raiyyet ldnde olu ve kardei kalmazsa kz veya karsna
ya da amcalarna iftlik intikal etmemektedir
942
. Reynn ocuklarna intikal eden
topraklar, ocuklar ergenlik ana gelene kadar bakalarna verilir
943
. ocuklar kk
olup bydklerinde erginlik andan itibaren on yl iinde arazilerini alabilirlerdi.
Erginlik andan on yl getikten sonra herhangi bir hak talep edemezlerdi
944
.
Atasndan kald iin kszden tapu alnmazd
945
. Raiyyet lse ve oullar yok ise
sipahi tasarrufunda olan yerleri ve tarlalar kann zere akrabalarndan hak kimin ise
ona resmi tapu ile verirdi. Akrabas da yok ise sipahi dilediine verirdi
946
.
Silistrede grld zere; sipahiler tapu resmi almak iin tapulu topraklar bir
baka kylye devretme yoluna ok sk bavururlard. Bunun iin dayandklar temel
nokta, iftinin topran st ste yl ekmemesi durumunda, bir bakasna sz konusu
topra verebilme hakknn kannnmelerle kendilerine tannm olmasyd
947
.
ocuklar, baba bir erkek kardei, kz kardei, anas ve babas olmayan bir kimse
lrse yerlerini ortaklar almak isterlerse onlara verilir, bakalarna verilmezdi. Ortaklar
bu yerleri be yl iinde alabilirlerdi. Be yl getikten sonra isteseler de ortaklara
verilmezdi. Tapu vergisini vermeyip bu mddet iinde ses karmazlarsa bu haklarndan
vazgemi saylrlard. Ortaklardan biri lse veya yerini bakasna vermek istese, dier
orta bu yeri bakasna verdirmeyip be seneye kadar isteyip alabilirdi
948
.

940
afak, Osmanllarda Arazi Hukuku Kurallarna Ksa Bir Bak, s.363.
941
Sayn, Age, s.37.
942
Barkan, Kannlar, s.189; nal, XVII. Yzylda emigezek Sanca, s.130, Ve reydan biri fevt olsa topra
oluna intikal ider mlk-i mevrs gibidir. Mteveffnn olu olmasa kz kalsa il virdii tapu ile kzna virilr. Kz
olmadu takdirce il virdi tapu ile mtevefnn karndana virilr. Dedesi yeri oul oluna intikal eylemez.
Bgaraz mslmanlar takdir itdi tapu ile alur. (Barkan, Kannlar, Grcistan Kannnmesi, s.197).
943
Barkan, Kannlar, s.3, 78; Osmanl Vergi Mevzuat, s.46.
944
Budin Kannnmesi, s.89.
945
946
Barkan, Kannlar, Silistre Livs Kannu, s.286, emikezek Livs Kannu, s.189.
947
948
Budin Kannnmesi, s.91, 93.
212

Vizede; verasetsiz vefat eden bir kimsenin topraklar nce kynden topraa
ihtiyac olana verilirdi
949
. Budin Kannnmesine gre; sipahi istese de bu topraklar
baka kyden birine veremezdi. Eer talip kmazsa o takdirde istedii ekilde hareket
ederdi. Yalnz sipahi bu topraklar bizzat kendisi tasarruf etmek veya oluna tapuya
vermek hakkna sahip deildi. Bu durum ise topran kullanlma hakknn halka
intikalini icabettiriyordu. len adamn kk ocuuna intikal eden topraklar
iletilmediinden yldan fazla bo ve kendi halinde kalsa, sipahi bakasna tapuya
verebilirdi. Fakat ocuk erginlik ana gelince babasndan intikal eden araziyi kimde
ve ne ekilde olursa olsun geri alabilirdi. len babann topraklarn babann lmnden
itibaren on yl iinde kz, daha evvel lse bile, erginlik andan itibaren on yl iinde
erkek ocuk alr. Yani erkek ocuun babasnn topraklarn almas mddeti babann
lmnden itibaren deil kendi erginlik andan itibaren on yl iinde bu topraklar geri
atabilirdi
950
.
emikezek ve Grcistanda grld zere, tapu resmini deyen raiyyet
lnceye kadar iftlii tasarruf eder ve oluna da intikal ettirir. Bu durumda siphi
yeniden tapu resmi alamaz. Fakat, olu olmad takdirde sipahi iftlii ncelikle len
raiyyetin kardeine verir. Fakat bu defa tapu resmi alr. Ancak raiyyetin kardei o
srada kyde bulunmak ya da kardeinin lmnn zerinden uzun bir zaman gemeden
iftlii tapulamak iin siphiye bavurmak zorundadr. Raiyyet ldnde olu ve
kardei kalmazsa kz veya karsna ya da amcalarna iftlik intikal etmemektedir
951
.
Hdavendigr, Yeni-il ve II. Byezid Kannamelerinde de reynn ocuklarna intikal
eden topraklar, ocuklar ergenlik ana gelene kadar bakalarna verilir, maddesi
vardr
952
.
Budinde reynn ocuklar kk olup bydklerinde erginlik andan
itibaren on yl iinde arazilerini geri alabilirlerdi. Erginlik andan on yl getikten
sonra herhangi bir hak talep edemezlerdi
953
. kszden tapu alnmazd. nk atasndan
kalmtr
954
. Silistre ve emikezekte; raiyyet lse ve oullar yok ise, sipahi

949
950
951
952
Barkan, Kannlar, s.3, 78; Osmanl Vergi Mevzuat, s.46.
953
954
Osmanl Vergi Mevzuat, s.46
213

tasarrufunda olan yerleri ve tarlalar kann zere akrabalarndan hak kim ise ona resmi
tapu ile verir. Akrabas da yok ise sipahi dilediine verir
955
.
Detbni Resmi (det-i Detbni): Det-bn; Farsada kr bekisi manasna
gelmektedir. Sahib-i arz sfatyla gelirini mahslnden salayan timar sahibinin, ekinine
hayvan salan veya hayvann bakasnn ekinine sokan kimseden zarar tazmin
maksadyla tahsil ettii para cezasdr
956
.
Silistrede; her kyn detbnl sipahinindir. emikezekte ve Musulda; resmi
detbani dahi tarlaya at ve sr girip ziyan verse her at ve sr bana beer ake cerme
alnp ve ekin sahibinin ziyanl tazmin ettirilir. Ekine davar girip ziyanlk etmezse
kiracdan bir ake ve bir habbe alnmaz. Diyarbakrda bir kimsenin davar bir kimsenin
ekinine girip ziyan verirse ziyanln tazmin ettirdikten sonra davar sahibine be aa
vurulur ve be akesi cerme alnr
957
.
Kengrde; baz kadlklarn detbanisi mtakil sancak beine hasl yazlmakla
klli taaadi olduundan karyenin detbnsi rsmlar ile karye sipahisine hasl
yazlmtr
958
.
Kannnme-i Cedidde; davarlarn ziyan her ne ekle olursa olsun ziyanlk veren
davarn sahibi bulunur ve makul detbani resmi alnr
959
. Serimde resmi pollana
olarak kaydedilmitir. Bir kiinin kz ve katr ekine girse sahibine davar bana beer
aa vurulur, beer ake crm alnr. nek girse drt aa vurulur, drt ake crm
alnr. Dana buza girse bir aa vurulup bir ake alnr. Koyun girse iki koyuna bir
aa vurulur ve bir ake crm alnr
960
. Fatih Kannnmesinde; Eer bir kiinin at,
ksra ve kz bir ekine girse, davar bana be ake crmleyp davar bana be
omak vurulur. nek girse drt omak vurulup drt ake alnr. Buza veya koyun girse,
ekine bir ake alnr ve bir omak vurulur. Karacanavar girse iki ake crm alnr ve iki
omak vurulur. Bir kimsenin at, kz veya ksra ekine girse, davar bana be ake
crm alnp be omak; buza girse bir ake bir omak; koyun girse iki koyu bir ake
alnp bir omak vurulur. Ancak nce hccet edilir. Hccet etdiklerinden sonra
eslemeyb davarlarna tmar eylemezlerse ki ekin iinde bulunur ve ekine ziyan etmise,

955
956
Sahilliolu, Bd- Hev, s.417; zcan, "Fatih'in Tekilt Knunnmesi ve Nizm- lem in Karde Katli
Meselesi", s.14.
957
958
959
960
214

bu resme gre crm omak vurulur ve ziyan detilir; tehdid olunur, davarlarna timr
edilir, ekine ziyan ettirilmez
961
. Bir kimesenin terekesine at, katr, merkeb veya kz
girip zarar ve ziyan eylese tavat bana sahibine be aac vurulur, be ake cerme alnr.
Eer inek girerse drt aa vurulur, drt ake cerme alnr. Eer buza girse bir omak
vurulur. Bir ake cerme alnr. Eer koyun girse bir omak vurulup, iki koyuna bir ake
alnr, karacamus girse iki omak vurulup iki ake cerme alnmak kanndur
962
. Her
kiinin at veya katr veya kz ekine girse davar bana be aa vurup be ake crm
alnr. Eer inek girse drt aga (vurup) drt ake crm alnr, dana ve buza girse bir
aac ve bir ake crm alnr, koyun girse iki koyuna bir ake crm alnr. Ekine davar
girince ldrmek ve kuyruunu kesmek yoktur. Olan ziyan davar sahibine tazmin
ettirilir. Eer tenbih ettim davarn zabt etmedi diye ldrse veya vurup sakat etse ya da
bir yerini katt etse eren ne gerekirse kymet ve eer noksan tazmin ettirilir. Ekine
zarar davar sahibine tazmin ettirilir
963
.
Ceryim-i hayvnt; Bir kimsenin hayvannn bakasnn ekili arzisine girerek
zarar vermesi halinde genellikle 5 ake ceza babnda alnan bir vergidir. Bu hususta
kannnmelerden u hkmler rnek verilebilir;
Grcistanda; ceryim-i hayvnt dahi reynn at veya sr ve bilcmle
hrp cinsi birbirinin ekinlerine ziyn itse, zararlar tazmin itdirildikten sonra davar
sahibine be denek urulub davar bana be ake shib-i timar cermesinin
alkoruyub tutulan davarlardan zikrolundu zere alnub resmi defbni diy her
hneden maktu idb nesne alnmya
964
.
Mardinde; ceryim-i hayvant in dahi ya at veya sr ekine girb ziyanlk
eylese her sr veya at bana beer ake crmn alalar. Ve ekin sahibinn ziyanln
dahi hayvnt sahibinden dedeler. Ve her davar bana beer aa dahi urarlar. Bu
hususda her hneden maktu ake almayalar meerkim hsn rzayla ola
965

Harputta; ceryim-i hayvant in dahi ya at veya sr ekine girb ziyanlk
eylese, her sr veya at bana beer ake crmn alalar ve beer aa dahi uralar

961
zcan, Fatihin Tekilt Knunnmesi ve Nizm- lem in Karde Katli Meselesi, s.12.
962
963
964
965
215

ziyanlk iden hayvant sahibine ziyaln dahi dedeler ve bu hususda maktu ake
almayalar
966
.
Erzincanda; ceryim-i hayvant in dahi ya at veya sr ekine girb ziyanlk
eylese her davar bana beer ake crmn alalar. Ve ekin sahibinin ziyanln dahi
hayvant sahibinden dedeler. Ve her davar bana siyset in sahibine beer aa
dehi uralar Bu husus in herhneden maktu ake almayalar
967
.
Tazr (Szle Tekdr): Osmanl ceza hukukunun en nemli blmlerinden birini
tekil eden tazr sular, ksas ve had sular dndaki geni bir alann dzenlenmesi,
tazr ad altnda devlet bakanna braklmtr. Tazr
968
sular slm devletlerinde
umumiyetle her mnferit suta uygulanacak cezann ilgili mahkeme tarafndan takdir
edilmesi eklinde dzenlenmitir. Ancak, bu ekilde mnferit dzenleme snrl sayda
ki sular iin ngrlmtr. Nitekim, kannnmelerde ba ve baheye giren
hayvanlarn sahiplerinin, zorla kz karp nikh eden namaz klmayan ve oru tutmayan
kimselerin kad tarafndan tazr sularnn nemli bir ksm ve bunlara verilecek cezalar
kannnmelerde belirlenmitir
969
. Had ve ksas grubuna girdii halde unsurlarnda ve
ispat artlarndaki bir eksiklikten dolay tazr grubu iinde ele alnan sularn yan sra
kalpazanlk, sahte ferman ve berat tanzimi, kz ve kadn karma, rza geme, kadn
satma, yankesicilik, meskene tecavz, kundaklk, grevi ktye kullanma, vazifesini
gerektii gibi yapmama, bulunmu mal alma tazr sularnn banda gelmektedir
970
.
Tazr cezalar arasnda siyset cezasnn zel bir yeri vardr. Bu ceza esas
itibariyle, padiah ve sadrazam tarafndan takdir edilen ve genellikle ar cezalardr.
Mesel, esir alan, kle veya cariyeyi kandrp karan, birka defa hrszl sabit olan
kimselerin cezas aslmaktr. Ayrca grevlerinde ihmal grlen devlet hizmet illeri de
siyseten katle cezalandrlabilirmitir
971
.
Mhimme defterlerinde bu konuda bulunan hkmlerden bazlar unlardr;

966
967
968
slm hukukunda tzir cezalar arasnda cezay nakd vardr, ancak sonradan zalimlerin halkn maln haksz olarak
almalarna vesile olmasn diye mal alma ile tzir kaldrlmtr. (Sulhi Dnmezer, Sahir Erman, Nazar ve Tatbik
Ceza Hukuku; Genel Ksm Cilt II, Beta Basm, Yaym Datm, 9. bs, stanbul 1996, s.722).
969
Mehmet Akif Aydn, Ceza, A, 7/478-482, s.470.
970
Aydn, Ceza, s.480.
971
Aydn, Ceza, s.480.
216

Dergah- ali kullarndan Mahmudun znikmidde Hazma Baiyi ar cerh
etmekle beraber boduunu itiraf eylemesinden dolay hakknda siyset icrasna dair
buyruldu
972
.
Yenieri suretine girp brk giyerek gezerken hapsedilen kimse hakknda siyset
icrasna dair buyruldu
973
.
Mbarek adl bir Hindliyi elindeki miskleri almak iin boduunu itiraf eden
Yakut bin Abdullah Hakknda stanbul kadsnn sicili zerine siyset icrasna dair
buyruldu
974
.
Mzevver hkmler yazan ve tura taklid eden Mustafa hakknda stanbul
kadsnn sicil sureti siyset icrasna dair buyruldu
975
.
Kilis Sanca (Hersek) Kel Kalesi kullarndan Nasuh olu Hseyinin esir
satmak, adam kllamak, Mslmanlarn sakallarn yolarak, hakaret etmek gibi
hareketleri sancak beyi Malko Bey tarafndan arzedilmesi ile siyset icrasna
buyruldu
976
.
Adana, Sis ve Kars taraflarnda ekylk eden ve Kars Voyvodas Hsrev ve
skender tarafndan tutulup hapsedilen Pir Ahmed ile bende haklarnda siyset icrasna
dair buyruldu
977
.
Biga Sancanda ele geen Harami ba Yank Hasan iin bil-fiil mahsusu
siyseti yaplmas hakknda buyruldu
978
.
Silistrede zuhur eden Celalinin Yenieri aasna siyset icrasna dair
buyruldu
979
.
Ahmed elebi bin Muhiddini katle tasassi eden Mutaki Rstem bin Abdullahn
Turgut Beye teslim edilmesi ve tlak olunmamas hakknda buyruldu
980
.
Hrszlk: slam hukukundan esasn alan hrszlk sularna uygulanan had cezas,
Osmanl hukukunda eitli ekillerde uygulanmtr. Bu sular iin had sularnn
unsurlar dikkate alnarak esas itibariyle slm hukukunda ngrlen cezalar verilmitir.
Kann karl had deilse bir tazr suu sz konusu olmu ve bu durumda ou defa

972
BA, MD 2, hnr. 271, s.30, t. 20, Rebillahir 963; 3 Mart 1556.
973
BA, MD 2, hnr. 68, s.8, t. 7 Rebilevvel 963; 20 Ocak 1556.
974
BA, MD 2, hnr. 6, s.1, t. 20 Rebillevvel 963; 2 ubat 1556.
975
BA, MD 2, hnr. 141, s.15, t. 20, Rebilevvel 963; 2 ubat 1556.
976
BA, MD 2, hnr. 15, s.2, t.Gurre-i Rebillevvel 963; 1 ubat 1556.
977
BA, MD 2, hnr. 119, s.13, t. 14, Rebillevvel 963; 27 Ocak 1556.
978
BA, MD 2, hnr. 10, s.1, t. Gurre-i Rebillevvel 963; 1 ubat 1556.
979
980
217

para cezas verilmitir. Sabit olmayan yani rf ile sabit olan hrszlk sulular
siysetnme gerei cezalandrlmtr
981
.
Kannamelerde hrszlk sular ile ilgili hkmlerden bazlar unlardr;
Hzih Sret-i kann- padiahde; Eer kaz ya rdek ogurlasa kad tazir ura
iki agaca bir ake crm, eer koyun veya kovan ogurlasa crm on be ake alna. Eer
yancuk veya destar ogurlasa elin kesmel olmaya kad tazir ura. Aa bana bir ake
crm alna. E sr ogurlasa elin kesmeyeler gani olub bin akeye dahi ziydeye gci
yeterse crm yz ake evsat-ul-ha. olursa elli ake fakir olursa krk ya otuz ake alna.
Eer at ogurlasa elin keseler kesmezlerse iki yz ake crm alma. Eer biraginin tahln
ve akesin ogurlasa gani olsa crm krk ake orta hall olursa yiirmi ake fakir-l-hl
olursa on ake alna. Ogul atasndan ve ata olundan karda kardandan ya er
avratndan ya avrat erinden ogurlasa kad tazir ura Aa bana bir ake crm
alna
982
.
Bozok Kannnmesinde; Ve her kim at ogrlasa ye katr ourlasa eli
kesilmezse on sekiz altun alna. Ve deve ourlasa eli kesilmezse yirmi altun alna. Ve
sr ourlasa on iki altun alna. Ve koyun ourlasa drt altun alna. Ve bu mezkrlere
erik olub iki kii ya kii ogurlasa her birinden temam crm alna. Ve eer bir kii
iki at ye iki deve ye iki sr ye iki koyun yahud ikisinden artuk bir defa ya iki defa
ourlasa her bir davar bana temam crmi ne ise alalar den artuk ourlasa bir
defakine davar crm alna. Ve her kim ev yarsa kat- yed olmazsa yirmi altun
alna ve kapu yarsa on drt altun alna. Gice ile dlbend kapsa veya kaftan veya gndz
pazardan veya evden bir nesne ourlasa on ake deer olsa on altn alna. Ve her kim
ogr ourlk iderken vursa ldrse sulu olmaya. Ve ogrulayb gitdikden sonra
ardndan yetise vursa ldrse yine sulu olmaya. Ve eer tavuk ve bostan yemii
ourlasa bahssn virb yirmi ake crm alna. Ve kaz orusndan otuz ake crm
alana
983
.
Al-d-Devle Bey Kannunda; Eer kl ya bak karsa ya ok gezlese almak
ve urmak kasdna alsa ikiyz ake alna. Eer alub klcla veya okla ya bakla

981
Aydn, Ceza, s.479.
982
983
218

dege drse on drt altun alna Eer alsa kesmese. olmu gibidr on drt altun
alna. Ve kaz orsndan otuz ake alna
984
.
Zin: Osmanl hukukunda zin cezas, kannnmelerde sulu ahslarn evli,
bekr, zengin veya fakir oluuna gre, farkl para cezalar ile uygulanmtr. Para
cezalar genel olarak suun slm hukukuna gre sabit olmad durumlar da
verilmitir
985
.
Hzih Sret-i kann- padiahde; Eer bir kii zin klsa eriat huzurunda
sabit olsa, ol zin klan evl olsa, dahi bay olursa ki, bin akeye gc yeterse dahi
ziyadeye gci yeterse crm yz ake alna. Evsat-l-hl olursa kim alt yz akeye
malk ola crm iki yz ake alna. Andan aaa gci yetse crm yz akeye alna Andan
dahi aaa halli olursa elli ake Andan aaa ki gayretde fakir-l-hl krk ake crm
alna. Eer zin klan ergen bin akeye dahi ziydeye dahi ziydeye gci yeterse crm
yz akeye gc yeterse elli ake crm alna. Andan aaa drt yze gci yeterse krk
ake gayet fakir olsa otuz ake crm alna. Eer avret zin kl eriat katnda sabit olsa
gani olsa erkanln vire. Orta hall yahud fakire olsa erenler gibi olur kanlun vire.
Eer avretin mal olsa eri kabul eylese kftehor kanlun yz ake vire yoksul olursa
elli ake gayet fakir olursa krk ya otuz ake crm alna. Eer avret pezevenklik eylese
kad tazir ura ne kadar ma yerahu aa bana bir ake crm alna. Eer zin iden kz
olursa onun crmi ergen gibi ola azlkda ve oklukda ana itibar ideler. Eer birakinin
evine girse zin kasdna olur(sa) evl crmin vire. Eer ergen ise ergen crmin vire. Ol
zin iden gibi yukaru tafsil zere ki beyan alund. Eer kul karava zin klsa hur ve
hurre crmnin nsfn vire. Adet cihetince bayaglayn baylkda ve yoksullukda. Eer
birakinin avretin pse yahud dilese yalud yapsa, kad tazir ura. Aga bana bir
ake crm alna. Eer avret veya kz bana zin kldun dise, er inkar eylese bu
mezkurlarn szlerine itibar olunmaya. Ere and vireler avrete kad tazir ura. ki
aaca bir ake crm alna. Eer avrate er ben sana zin kldm dise avret mnkire
olsa avrat and ie. Ere kad tazir ura. ki aaca bir ake crm alna. Eer bir kii
ziny bilse gelb kazya dimese crm yok. Amm orulu besle (bilse) gelp dimese on
be ake crm alna
986
.

984
985
Aydn, Ceza, s.479.
986
219

Al-d-Devle Bey Kannunda; Eer muhsan ya mhsane bhtn itse zin
gibidr. Seksen aa veya seksen ake alna. Eer bu hyanetler bli olmadan ki on
be yandan aaada ola nesne yok. Lkin tahvif idb tazir ideler. Her kim ki eve girse
zin kasdna yahud yapsa pse ol plenin rzas olsa zin cermesi alna. Eer gcile
ile girdgi ya pdgi veya yapdu be altun alna. Eer kz pdiyise andan zin
crmi alna. Eer kz rza ile pdrse atasndan ya kardandan on iki altun alna. Eer
gcile pdiyse atasndan ya kardandan nesne alnmaya. Amm evidir zin crm alna
iki canibden bile. Ve bir nie kii ev basub kz kapsalar her birinden varann on be
altun alna. Eer dem cerahat eyleseler eran diyeti alnub sahibine vireler. Ve eer
olan ekseler ardalar ve ill yirmi drt altun alna. Eer muhabbet bile ise iki tarafa
zin haddin uralar ve ill zin crmi her birinden alna
987
.
Bozok Kannamesinde; Her kim zin itse eran rfen isbat olsa, ergense on iki
altun alna, evli ise recm olmazsa on be altun alna. Ve her kim bireve girse zin
kasdna veyahud yapsa veya pse ol plenin rzas olmasa zin crm alna. Ve eer
rzayile ise girdi ve yaptug yirden be altun alna. Ve eer kz uydursa uydurana
virmeyeler, uydurandan zin crm alna. Ve eer kz rza ile uydu ise atasndan veya
karndandan on iki altun alna. Ve eer gcile uydursa kz atasndan almayalar
uydurandan iki cnibn crm alna
988
.
Abd-i bik ve Kenzek Mutuluu: Abd-i bik ve Kenzek Mutuluu, kaan
klenin yakaland sipahi topranda sahibi gelinceye kadar takdir edilen gnlk
nafakas olarak yakaland toprak statsne gre iade edilmesi durumunda alnan
resmdir. Genel olarak, kaan kleyi yakalayan kimse onu sipahisine teslim ettiinde 20
ake mutuluk alrd. Topranda kle yakalanan sipahiye kle sahibi, bunun bulunduu
yerden gn olarak ifade edilen uzakla gre 60 ile 100 ake olarak takdir edilen
mutuluk derdi. Sipahi yakalad kleyi sahibi gelinceye kadar ay saklar
989
ve
mahkeme bunun iin nafaka takdir ederdi. Sipahi bunu da kle sahibinden alrd. Bu
sre iinde sahibi gelmezse kle satlr ve sat bedeli emneten saklanrd
990
. Bu
hususta kanunamelerde u hkmler nem arzeder;
Grcistanda; Ve Vilyeti mezbrede tutulan abd-i bik ve kenizek ve ecns
devbdan her kim tutarsa getrb hassa-i hmayuna kaydolunan havass- hmayun

987
988
989
Mddet-i rfyye, kulda ve cariyede aydr ve hayvanda bir aydr. (Osmanl Vergi Mevzuat, s.103).
990
220

eminlerine ve sancak beyine kaydolunan sancak zabitlerinelerine kann zere
mjdegnesi alub teslim eyleye. Mddet-i rf yeleri tamam olduktan sonra Vilyet
kadlar marifetlerile bey-i men-yezd idb bahsn zabteyleyeler. Mddeti rf ye
dahi kulda ve cariyede ay saklamakdr. Ve hrpa cinsi bir ay saklamakdr ve syir
esbb ve kuma ve hal ve bunun emsli metalar bulsalar menya marifeti kad ile
teslim eyleyb saklamayalar. Eer saklarlar ise mcrim olalar
991
.
Nigeboluda; Ve cezire-i mezbrede den beyt-l-mli mme ve hassa ve ml-
i mevkud ve mjdegne-i abd-i bik varis-i maruf ve marufesi malum olmayub
mddet-i rfiyesi tamam oldukda izn-i hkim ile dokuz bin dokuz yz doksan dokuz
akeye dein beytl-mal-i mmedir. mennn muhasebelerine mahsub ve on bin
akeden ziyade olursa hassadr. Hazine-i mireye baka irsliye oluna. Badehu
veresesi zuhur ider ise bad-es-sbt rey-i hakime mevkuf olur Ve der-anbar olmayub
rey zimmetinde bki kalan mbeyn mahsuli dahi beyt-l-mal mme ve hassa
gibidir
992
.
Yava: mparatorluk snrlan iinde gayr-i mslim rey herhangi bir i iin
gittikleri yerlerde alt aydan fazla otururlarsa yave harc vermek zorunda idi.
993
.
Kannnmelerde;
Kannnme-i Osmande; Ve dahi bir yerde vaak ve kaplan dutulsa bunlar
sancak beinindir. Meer ki yava ve msellem duta, anlarun dahi kend sancak
belerinindir
994
.
Aydnda; Meer ki yaya ve msellem yayalk ve msellemlik yerde dutalar Ol
vkit yaya dutdu yaya beinin ve msellem dutdu msellem beinindir
995
.
Al-d-Devle Bey Kannunda; Ve kul ve at ve deve ve katr yavas vaki olsa
Zlkadir beler i tasarrufndadr
996
, hkmleri gemektedir.
Beytlml Ml-i Gib ve Ml-i Mefkd: Bunlar mrs hukuku ile ilgilidir.
Mrss bilinmeyen tereke beytlmalden saylr; beytlmal mukataas mltezimleri,
varis aya kadar ortaya kmazsa vaside tutulan mrsa hazine adna el koyar ve bunu
hazineye devrederdi. Ancak mrs, tereke beytlmlci veya hazinede de olsa
mrsln ispatlad takdirde bunu almaya hak kazanrd. Mrs lke iinde ise

991
992
Barkan, Kannlar, s.270
993
Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayr-i Mslimler, s.178.
994
995
996
221

tereke mal-i gib, mrs baka lkede olup yeri bilinmezse mal-i mefkd hkmne
girerdi. Tereke beytlmalciye bir sene bekletildikten sonra verilirdi. Bunlar hakknda
ilemler, bulunduu yere ve tutarnn 10.000 akeden az veya ok olmasna gre
yaplrd
997
. Mesel, Humus sancanda terekenin miktar ne olursa olsun bu gelir
pdih haslarna aitti
998
. Ml-i gib, suistimale yol aacak bir mana tadndan
kannnmelerde, evinden ayrlarak sefere giden bir kimsenin mal anlamna gelmedii
aka belirtilmitir. Ayrca mal-i mefkdun da maln emnet koyup daha sonra
kendisinden haber alnamayan kimsenin mal olmad belirtilmektedir
999
. Bu hususta u
kaytlar mevcuttur:
Yaclar Kannunda; Ve yaclarn kzlarndan bikir ve seyyibeye mteaalik
olan nikahlarn cem rsm ve beytlml ml-i gaib ve ml i mefkud ve bdiheva ve
crm ve cinyat ve ellerinde bulunan yava ve kakunlar vakf iin zaptolunup
1000
.
Silistrede; Msellem iftlii ile muhtelit olan karyeler hu cri olan kann budr
ki vilyet mceddeden tahrir olundukda msellemlerin iftliinden ziya da yerleri
olman sipahiye hasl kaydolnmdr Zir msellemlerin bervech i itirk mutasarrf
olduklar kann- kadmden ancak bir iftlik yerdir ki ala yerden yetmi seksen dnm
evsat yerden yzon ve yz yiirmi dnm ve edn yerden yzotuz yzkrk nihayet yzelli
dnmdir Bundan gayriye msellem dahi idemez Emr-i erifle misahat olnub vech-i
merh zere msellem iftlii tayin olundukda sipahi topranda ziraat idenler kann
zere yiirmi iki ake resm-i iftlerin ve altar ake resm-i mcerredlerin ve r ve
salriyelerin ve syir rsmlarn bittamam sipahiye vireler Amm msellem iftliinde
ziraat idenler mselleme rlerin virb syir rsmlarn ve resmi mcerredlerini
kang sipabinin defterinde isimleri mukayyetler ise ana vireler Zir oturduklar yerde
sipahiye raiyet kaydolunmdr Ve sipahi timarlariyle muhtelit olmayub mstekil olan
msellem iftliklerinde mtemekkin olan reayann vilyet tahrr olundkda reiyet
yazlmamak in isimlerin deftere yazdrmayub ann gibilerin resmi mzevvecleri ve
resmi mcerredleri ve resmi arsne ve crm vecinayetleri ve yaya ve kakun ve
beytlml ve ml-i gaib ml-i mefkudlar mrye aitdir
1001
.

997
998
999
1000
1001
222

Silistrede; Ve bir sipahiye hasl balanan klann ve deirmenin ve syenin ve
bostann iinde duran haymana kfirin ispencesi kendnindir Amm akrc ve ahinci
ve atmacac vesir doancnn resmi mcerredleri sipahiye hasl balanmamtr Zir
bunlarn resmi mcerredleri resmi arusne ve crm ve cinyet ve resmi ganemlerini
ve yava ve kakun ve beytlml ve ml-i gayib ve ml-i mefkudlarn ve sipahi toplarn
emr-i erifle der-i devletletden gelen kullar mr iin cem iderler. Bunlar defterde
mstakil yazlmlardr. Sipahiye heman r ve salriye ve resmi ift virrler
1002
.
4.5.rler
Ba Resmi: Osmanl ehirlerinin ve kylerinin ou balarla ve meyve aalar
ile bezenmiti. Bu balar, ber-vech-i maktu zere tasarruf ediliyordu
1003
. Trkler,
mlkiyetlerinde olan ba ve bahelerin rn ve salriyyesini vermeleri kann
gereiydi
1004
. Mesel Siverek Livs balarnda r zere mukarrer klnmtr.
Grcistan ve Erzurumda balarn r ve rsm sahib-i timara mteallktir
1005
.
Kannnme-i Osmande; Ve dahi arazi-i vakfdan ve emirane yerden sipahi
tapuya virse ba itmek in ve dahi ol kimesne an bee eylese aaclar birbirine ne
yakn olub aras ziraata kabil deil olmasa bae hkmnde ve eger arasna ift girb
ziraata kabil olursa meyvenin rn vireler ve eger bae hkmnde olursa mddeti az
ve ok olsun sipahi ben bunu iftlige zamm iderinagaclarn katt demek caiz degildir ya
icara vaz itmek gerek r bedeli ve yahud meyvesinin rn almak gerekdir ve vakfa
enfa kanks ise anun ile oluna ba dehu zerine zaman gemek ile aaclar kalsa
sipahi bozub yine iftlige zamm ide mez meger ki sahibi icarasn vermege kadir
olmayub feraat ide sipahi ol vakit dilerse yine bae itmek in bir kimesneye vire
dilerse ziraat idb ekin ekmege vire ve-1-hasl kank enfa olursa an ide ve kadimi koz
aaciar ki recayann iftlii iinde olmasa niza yok sahib-i tmarndr ve ol koz
aalar ki reynn baesi ve ilemesi ola yahud iftlii iinde ola veya atasnn ve
dedesinin ilemesi ola heman r alna ve ol kanri koz aalar ki reysnn
iftliinden ve yahud hududunda ola dahi ekinine ziyan ola ve reaiyyet an zabt idb

1002
1003
1004
1005
223

hasl eyleye sipahiyle iki leeler ve taglarda ve yahud sahralarda bitmi ola hdayi
kestane aalar belik olur sipahinindir haricden kimesne dahl itmeye
1006
.
Fatih Kannnmesinde; Belik ba varsa, raiyyetleri ol belik baa ylda
gn ilede. Ve ba olursa ra hasl yerde, eer ehirlerde ve eer kyde, suba ve
eer svari iki ay menpol yer duta. Sci sata narhdan. Gle kfirler zerine dkmeye.
Suba veya svari scisin satarken hibir kfir scisin satmaya ve amaya. Fusn ve
kplerin mhrleyeler ve bunlarn iresi satlmaynca hi kimsenin iresini satmayalar.
Bu iki ay in menapolye yhn her kan ayn ihtiyar ederse dutsun, ol kfrden aldu
onda ol aylarda satalar. Eer subann ve eer svarinin bu iki ayda scisi artsa, kfir
zerine gle dkmeye. Meer kim kfir narhna raz ola, ol vakit dke. Ve irede eer
ehirde ve eer kyde yz medrede on medre onda medre salrlk alna. Ve kfir
fusn aub scisin satsa, Edirne medresiyle elli medrede bir medre alna. Ve taradan
satlmak in sciden fu bana onbe ake alna
1007
. Anadoluda ba resminin
alnmasnda esas, mahsln rdr. Daha sonralar baz yerlerde harc
balanmtr
1008
.
Peoyda; Mslman balarndan, sahibi, arap yapmayp da turu ve pekmez
yapyorsa, r alnmayp dnm bana alt ake ba resmi alnr, arap yaparsa
kefereden alnd miktarda r alnrd. Fakat bu uygulama, mslmann babasndan
intikal eden ba iindi. Kendi diktii balardan resmi dnm alnrd. Bir Mslman
bir kfirden ba satn ald takdirde, ban, kfirde iken verilen rn yine vermeye
devam ederdi
1009
. Budun, Estergon, Hatvan ve Novigradda Mslmanlarn bandan
r alnmazd
1010
.
Balardan vergi alnma zaman alnan resmi fevake ierisinde yer alan ba resmi
mevsim-i hasad zmlerin eriip, kesilip kfe ve sepetlere girdii zamandr
1011
. Ba
bozumu ise zmn yana girdii eyll sonlardr. Mesel Urfa, irmik, Diyarbakr,
Ergani ve Arapgir kannamelerinde; alnmasnn mevsimi zm vaktindedir, ifadesi
yer almaktadr
1012
.

1006
1007
1008
aatay, Age, s.488.
1009
aatay, Age, s.488.
1010
1011
Sayn, Age, s.39.
1012
Barkan, Kannlar, s.148, 150, 156, 167, 171.
224

Ba resminin alnma miktar; Serimde ba her yz devekden ikier Osman
akesi alnr. irmikde de balarndan her yz devekden iki Osman akesi alnr. Her
yz devekden bir tenge ile bir sepet zm alnr ki, tengeleri iki Osman akedir.
Diyarbakrda balarndan her yk devekten bir buuk tenge alnr ki Osman
akesidir, resmi ba her yz devekle bir buuk tenge alnr ki Osman akesidir.
Kerker, Kihte ve Behisnide vaki olan balardan defter-i tikde her yz ubua ikier
ake harc kaydolunmutur. Syir vilyet-i Araba tabi olan yerde yz ubua onar ve
sekizer ve altar, nihayet drder ake alnp drder akeden eksik alnamayp ve
bunlardan ikier ake alnmas beytlml- msliminden her yz ubua er ake
alnr. Karamanda Konya balarnn her dnmne otuz ake alnr
1013
. Ergani
cemaatinin Mslmanlarndan balar drt bin karaca ake maktu verirler ki ki bu yz
otuz ake-i Osmandir
1014
. Ohride; balar olandan kefereden resmi tekne diye ikier
ake alnagelmitir. Mardinde; ehirli tyifesinin ziraatlerinden ve ba ve bostan ve
penbe ve meyvelerinden yedide bir alnr. Arapgirde; balarndan ba harc olarak
nakid akeye kesilip bede bir hesab zere alnr. Hdavendigrda; ba dnm ile her
bir dnmden bz vilyetde on ake ve baz vilyetde be ake ve baz vilyetde
ake alnagelmitir. Rodos ve stankyde; Mslmanlarn mlk balarndan, yani
kendileri yetitirdikleri balardan dnmne drder aka resim verirler. Eer
Mslmanlar kfirden ba satn alsa, evvelce kfirlerden alnan harc alnr, ki haslnn
rdr
1015
. Kemahta; hassa iftlie ba dikildiinde mahsln drtte birini sahibi arz
alr
1016
. Trhalada; ba dnmne ikier ake alnr. Ktahyada; ba dnm ile
dnmden dnme als on edns be akedir. Halepte; ba resmi ba ubuu
adedine gre hesab edilmekte ve her bin ubuktan krkar ake harc alnmaktadr.
emigezek balarnn Mslmanlarndan her yz tefek bana be ake ve keferenin
her yz tefek bana altar ake alnr. Aydnda; balar harc evvelden dnmne
altar ake alnrken Mehmet Paa Aydn ilini tasarruf ederken r almak isteyince
mslmanlar rzalaryle her dnme on birer ake vaz itmitir. O zamandan sonra nefs-
i Tirede her dnme on birer ake alnmtr. Karamanda Konya balar her dnmden
birer ake ve harmandan birer kile galle almlardr. Serimde; ba bozumunda resmi
sepet olarak her badan ikier ake, Gencede; ba dnmne yirmi drder akedir.

1013
Barkan, Kannlar, s.42, 116, 148, 156, 167.
1014
aatay, Age, s.488.
1015
Barkan, Kannlar, s.21, 42, 46, 116, 158, 171, 333, 339.
1016
aatay, Age, s.489.
225

stanbul Haslarnda; balar bozulup ziraat edilse ya da ba dikilse rleri hassa intikal
eder
1017
.
Resm-i Bahe ve Resmi Bostan: Bazen r-i meyve ad altnda, bazen r-i
bostan, ve bazen de r-i piyaz ve sebze, r-i bezelye ve hatta bazen r-i
ceviz ad altnda defterlerde muayyen bir resim alnmtr. Halkn ihtiyacndan fazla
yetitiri ve ekonomik bir deer ifade eden hasldan alnmtr
1018
.
Bae resmi, ekseri yerlerde, bae haslnn r olarak alnr. Baede meyve
aalar varsa, meyve r nam altnda meyvesinin r alnr
1019
.
Bae resminin alnmasnda baz yerlerde kasabal ve kyl farkl muamele grr.
Mesel Trhalada; kavun ve karpuz tarlalarndan kylden dnmnden drder ake,
sebze tarlalar haslndan r alnd halde, kasabaldan nesne alnmayaca tasrih
edilmektedir. Nitekim, Peoy Kannnmesinde ise bu husus; evi yannda bahesi olsa
yemek iin iinde ektii maydanos, tarhun ve sair sebzevat ki satuluu olmaya ann gibi
baeden nesne alnmaya Amm zikrolunan sebzevattan bazara iletp satsa r alna
ve bostandan ki satluu ola r alma satuluu olmayandan dnm bana drt aka
alna eklinde ifade edilmektedir
1020
. Malatyada ise;baz kurda ve mezrde r
mukabelesinde bir mikdar mukataa kaydolunub ol mukataa alndkdan sonra baz
hli yerlerine ve aa aralarna sebzevat ekildikde r dahi alurlar imi yle ki ol
ziraat olunan eer bostan ve eer soan ve eer syir sebzevatdr ekseler anlarun
gibilerden nesne alnmaya
1021
, eklinde ifade edilmitir. Budun, Estergon, Hatvan ve
Novigradda evi yannda yer alan bahesinden satlacak meblada maydonoz, tarhun
vesyir sebzevt resm alnmaz. Ancak pazara gtrr satarsa r alnr
1022
.
Resm-i bahe meyve bahelerinden alnan resim olup mevsim-i hasad meyvelerin
eriib kemalni bulduu ve devirmek derecesine geldii zaman alnr
1023
. Mesel bostan
ve sebze baheleri resmi bu mahsllerinin yetitii ve satlmaa baland mevsimdir.
Zeytin aalarnn ve sair meyve aalarnn r veya harc, zeytin aacnn
silkilecei zaman dier aalarn da, meyvelerinin topland zamandr
1024
. Midilli
Ceziresi Kannuna gre; ba, bahe ve bostanlardan harc- mukataa olarak

1017
Barkan, Kannlar, s.12, 25, 42, 102, 189, 195, 290, 293, 308, 488.
1018
1019
aatay, Age, s.489; Sofya Kannu, s.253.
1020
aatay, Age, s.489.
1021
1022
1023
Sayn, Age, s.38.
1024
aatay, Age, s.489.
226

kaydolunan haric tadd ve tahrir olunan ecr- zeytun bir sene mahsl verir bir sene
vermedii iin iki senede bir eklinde hesap edilmitir. ki yl bir olarak tahvil
olunur
1025
. Halep mntkasndaki zeytinliklerin bir ksm romani, yani gayr-i
mslimlerden kalma, bir ksm Mslmanlarn tasarrufundadr. Romani olanlarn zeytin
ve sair meyve aalarndan her yz aacndan krkar aka harc alnr
1026
. Haleb
Livsnda zeytun- islminin ve ceviz ve incir aacndan gayri syir meyvaya gelmi
fevkih i muhtelifenin her yz aacna krkar ake harc alnr. Meyvaya gelmi ceviz
aacna iki ake ve incir aacnn drdne bir akedir. Bagatn her bin ubuuna krkar
e harc tayin olunmutur
1027
.
Trablusta mezriin zeytun ki ruman ola klliyyen sahib-i mezreann olub
andan reayaya nesne virilmez Mademki hizemet itmeye raiyyet hizmet itdge vakit
nsfa mustahak olur. Ve baz nevahide ki harc-i ecar yazlmtr mesel her yz ba
ubuuna be ake ve fevakih-i muhtelifenin her drt aana bir ake ve zeytun isIami
ki defterde harc kayd olnm ola her iki aacna bir ake ve iki tut aacna bir ake ve
bir koz aacna iki ake alnub ziyde alnmaya. Ve zeytun kemlin bulub kesilmee
(silkilmee) mstahak oldu zamanda kimin tahviline derse hak ann ola ve fevkih
muhtelife aacnda kemlin buldu zaman ve zm dahi yetib kabil-i eki oldu vakit
kimin tahviline derse hak ann olub ve tut yapra dahi kemlin buldu zamana
itibar olunub harclar ana gre alnur. Kudste; Ve Liv i mezburde vak olan
zeytun- rumnnn ki nsf mahsl sahib-i arzn ve nsf- har fellh timar eyledi
mukabelede tasarruf eder ekilde kayd olmutur. Baz mahallerde sahib-i arz olanlarn
nsf mahsl alnp belki her zeytun- rumniye bir Osman harc algelmilerdir
Onlar her yl zeytinin ikbli ve imhlinde birer ake alrlar. Ancak ake alnmyp
ikblde zeytun kasim alanlar imhlde birer ake harc alamayb ancak ikblde kasim
zere kaydolunmlardr. amda; Koz aac ki yetimi tamam aa olursa iki ake,
kklerine birer ake harc alnr. Tm meyve aalarnn be aacna bir ake, drt
tut aacna bir ake dimos (deymus) olmayan kurs ve mezriindir. Dimosdan baka
nesne taleb olunmaz. Siste fevakih ksmndan onda bir tair olunmutur. Musul da
ehir halknn bostanlar r zere ve aa meyvalar yedide bir ve zmn ki
mslmanlarn yzde drt ake ve kfirden altar ake alnr, sebzavatdan r

1025
1026
aatay, Age, s.489.
1027
227

alnr
1028
. Diyarbakr, Mardin, Harput, irmik, Arapgir, Musul, Erzincan, Kerkk,
Halebde bostanlar r zere ve aa meyvelerin yedide bir kaydolunmutur
1029
.
Diyarbakrda ise resmi bostan alnmamtr. Ruha (Urfa)da Ve ehir bostanlarndan
resmi ahnegi diy iki bin yedi yz elli Osman akesi dahi alnur imi Bunun dahi
alnmasnun mevsimi tasnf-iaddan dstru zeredr ifadesi geer ve bostan r
zere alnr
1030
.
Ngeboluda; bahe r meyve aatan topland ve bostann bozulduu anda
hangi sipahi tmarna der ise ri bostan ve meyve ona hkmolunmutur. Malatyada;
Nefsi Malatyann etrafnda olan baz kur ve mezriin baeleri r defter-iatikde
maktu kayd olunub sl-be-sl bae rn berveh-i nakid viregelmilerdir. Sebebi
dahi budur ki meyve zmannda ekser rey evladiyle baelerne -kub mtemekkin
olmala r-i meyve hak zre zaptolunmaa kabil olmayub ol ecilden berveh-i nakid
yazlm. Hliya dahi mtehammil oldu zere bz gir bervehi nakid kaydolunup ve
baz adet ve kann zere harc kaydolnub her birisi kur ve mezrinin mahslt
iinde mahalline kaydolnmutr ana gre amel olna. Erzurumda; Badan ve
baeden behre alnmak kanna ve era mutabkdr. Amm reynn telhisi rde
muzayaka ekb defi muzayaka iin r mikdarna bedel tahmin olunub harc itibar
olunmudur
1031
.
Resm-i bostan; kavun, karpuz, hyar ve sire gibi bostan mahslatndan alnan
resm olup hasad ekseriyetle bunlarn kemale geldii vakittir
1032
. Budun, Estergon,
Hatvan ve Novigrad resmi bostan ikier ake alnr. Gencede bostan tarlasnn
dnmne altmar akedir
1033
.
nozda sarmsak ve pyaz bostanndan r alnr ancak evleri baelerinde olan
sarmsak ve gayrdan baeden baeye dahi r alnmak er zere vakfa enfa
olman r alna
1034
.
Aydnda ehir civarnda ekilen bostanlardan bc alnmaz. Pazarda bahaya tutulup
krk akede bir ake alnr. Bostanda retilen sebzevattan karpuzdan vs. meyveden
kannca belirlenen nesneler alnr. Her binde bir ake muhtesip ihtisabiye alr
1035
.

1028
Barkan, Kannlar, s.173, 200, 215, 217, 218, 220.
1029
Barkan, Kannlar, s.131, 158, 159, 165, 169, 170, 171, 173, 175, 181, 194, 210.
1030
1031
1032
Sayn, Age, s.39.
1033
1034
228

Malatyada kurda ve mezrada r mukabelesinde bir miktar mukataa
kaydolunup mukataa alndktan sonra baz yerlere ve aa ararlna sebzevat ekildiinde
r alnr. Ancak buralara ziraat olunarak bostan vs. sebzevat ekilirse nesne alnmaz.
Diyarbakrda bostanlar r zere ve meyveleri ile yedide bir alnr. Bosatinden her
bostan bana drder kavun alnr ikisi belik ve ikisi ahneliktir. Urfada ehir
bostanlarndan resmi ahnegi iki bin yedi yz elli Osman akesi alnr. Bunun dahi
alnmasnn mevsimi tasnf-iaddan dstru zeredir. Mardinde ehirli tyifesinin
ziraatlerinden ve ba ve bostan ve penbe ve meyvelerinden yedide bir alnr. irmik
Livsnda baz bdr zeminerinden ki bostan ve penbe ziraat olunur imi r zere
alnur imi
1036
. Sakz Ceziresinde de bostan rleri kaydolunmutur
1037
.
skb ve Selanikte beytlmal-i mslimin iin ba, bahe ve bostan edip hasl
olandan harc- mukaseme ve harc- muvazzaf alnr. Bostandan r alnr.
Mslmanlardan resmi bostan ikier ake resmi dnm alnr. Uyvar hududunda guzat-
slm tasarruflarnda olan bahe ve bostanlarndan r alnmaz, beher dnm bana
drder ake resim alnr. Rados ve stankyde balar gibi bostanlar da mamur olsa
hassa olur. Silistrede, bostann iinde olan haymana kfirin ispencesi sipahinindir.
Kopan ve amanturnada bostandan satl olanndan r alnr, satl olmayanndan
dnm bana drt ake alnr. Midilli Ceziresinda bahe ve bostanlarn her bir ceribine
altmar ake kaydolmu, bahelerine ise seksener ake kaydolunmutur
1038
.
Aku Resmi: Osmanl Devletinde baka bir kyde ba olan kylnnn, kydeki
ban bozmaya gittiinde verdii resime aku resmi denir. Genellikle bu resm sekiz
kile arpadr. Peoy da; bu kabil balardan 4 il 6 ar eper ra alnmtr. Ba sahibi
bu arpay verir ve ba rn de ayrca verir
1039
.
Resm-i Fevkih : Resm-i fevkih balardan maada mahallerde husle gelen her
nevi yemiten alnan resimdir. Mevsim-i hasad fkihenin kemle gelip topland
vakittir
1040
.
Aydnda; Zerdali, badem, zeytin, armut, incir, narenciye, nar ve eftali ve
bunlarn emsali aalarda biren fevkih ten vakti gelince r alnr. Erzurumda ise;

1035
1036
1037
Barkan, Kannlar, s.112, 131, 147, 156, 158, 165, 347.
1038
Barkan, Kannlar, s.270, 280, 299, 301, 301, 314, 320, 334, 339.
1039
aatay, s.487488.
1040
Sayn, Teklif Kavaidi (Osmanl Vergi Sistemi), s.39.
229

ehirde muhtesipler ehirden haric karyelerden kp gezerek fevkih -i mtenevviadan
kannca belirtilen nesneleri alr
1041
.
Yeni-ilde; at ve katr yk ise ykde bir ake, deve yk ise iki ake alnr.
Musulda fevkih ksmndan at, katr ve merkeb yknden bir ake ve bir mankur
alnr, bir menkur gemi harc iin ve bir mankuru fellh (mellah)dr, iki mankur
ahnedar alnr, maadas mr iin alnr, kavun ve karpuzdan nesne alnmaz
1042
.
Halebde; zeytun- islminin ve ceviz ve incir aacndan gayri syir meyvaya
gelmi fevkih -i muhtelifenin aacna krkar ake ve incir aacnn drdne bir ake.
Ve baatn her bin ubuuna krkar ake harc tayinolmutur
1043
.
Trablusta; fevkih -i muhtelifenin her drt aacna bir ake ve Zeytun- slmi ki
defterde harc kayd olunmutur. Her iki aacna bir ake ve iki tut aacna bir ake ve
bir koz aacna iki ake alnr. Zeytin olgunlap kesilmee mstahak olduu
zamanlarda kimin tahviline derse hakk o alr. Fevkih -i muhtelife aacnda kemlin
bulduu zaman derse hakk o alr. Dut yaprada ayn ekilde harclar alnr
1044
.
amda; fevkih -i muhtelifenin be aacna bir ake alnr. Drt dut aacna bir
ake alnr. Koz aacna yetimi ise iki ake harc alnr. Bu harc dimos (doymus)
olamayan kur ve mezaridir. Kur ve mezari dimozlarn verirler. zerde; fevkih ten
onda bir r tair olunur. Safedde; fevkih -i muhtelifenin her be aacna ikier
ake, ecar, zeytun-i slami olursa iki aacna bir ake, ecar- cezvin tamam yetimi
olan mismir aacna her birine iki ake, kklerine mismir deilse bir ake, hurma
aacna ve dut aacna iki ake resim alnr. Geliboluda; fevkihten onda bir r
verirler. mrozda fevkih ten kanna gre r alnr
1045
.
Resm-i Penbe: Resm-i penbe: pamuktan alnan resimdir. Kannamelerde
mevsim-i hasad kozalarn azlar alp pamuk meydana kt zamandr
1046
. Mesel,
Halepte; penbe yetiip kozak kararn bulub kemalne eritiinde toplanr
1047
.
Aydnda; penbeden on vukiyyede bir vukiyye, yknden iki ake alnr.
Kareside; penbenin vukiyyesi oniki akedir
1048
. Nefs-i aadada; penbe yknden
birer ake, Karamanda; iki ake, -lde; penbede batmanda bir kae resmi kantar

1041
1042
1043
1044
1045
Barkan, Kannlar, s.211, 220, 228, 229, 235, 239.
1046
Sayn, Age, s.39
1047
1048
230

alnr
1049
. Malatyada; penbeden krk akede bir ake alnr. Behisnide penbeden
salriyye alnmaz. Amidde; rugan penbede sadede sadede her batmandan, Ergani ve
Siverek topran basp gele, rubu ake alnr. Diyarbakrda; bc alnmaz. Ancak
kapucu ve ases hakk alnr. Her ykden bir karaca ake asesiye ve bir karaca ake
resmi bevvabi alnmtr. Penbe satlrsa her ykden ikier tenge alnr ki drt Osman
olur. Ama geip gitse nesne alnmaz. Erganide; penbe ykne on iki karaca ake bc
alnr ki, drt Osman olur. Penbe satlrsa ykne drt ngi tamga alnr ki, her ngi iki
yz dirhemdir. Mardinde; ziraatlerinden mslman ve kefereden hums zere alnr.
Ama penbeden yedide bir alnr. ehirli tyifesinin ziraatlerinden ve ba ve bostan ve
penbe ve meyvelerinden yedide bir alp resmi bennk ve resmi ift ve resmi mcerred
alnmaz. Ama keferesi her harcgzr bana yiirmi beer ake ispen verir. Harputta;
ziraatlerinden eer Mslman ve keferedir hums zere alnr. Ancak, mslmanlarn
penbelerinden, bostanndan ve ba ve meyvelerinden yedide bir alalar ve dier
keferesinden hums zere alnr. Penbe bazarda satlsa her ngisinden rubu karaca ake
tamga alnr ki, alt ngiye bir Osman der. Ve dokunub bazara satlmaa gelen penbe
bezinden her topu ki yirmi arn tamga eder bir Hasan bei alnr ki, iki Osman akesi
olur
1050
.
irmikte; penbeleri sds zeredir. Penbeleri sds ve balarnn yz
deveklerine drt ake alnmak zere balanmtr. Penbe yknden geip gitse her
ykden er Osman akesi alnr. Eer satlrsa ngi penbe alnr. Musulda; ehir
halknn galleleri altda bir ve kur halknn hums zeredir. Penbe r altda birdir.
Erzincanda; mslmanlarn penbelerinden yedide bir alnr. Penbenin batmanna ki on
iki ngidir altm akedir. Adanaya, deve ile gelen penbe yknden dokuz ake ve at
ve katr yknden nsf alnr. Siste; penbeden onda bir tair olunur. ukur Abadda
penbeden sbu alnr. Silistrede penbeden r alnur salriyye alnmaz. Trhalada
reydan Arnavut ve Rum ve Eflak ki r-i gallt Defter-i sultande maktu
kaydolunmam olan cinsi hububtdan penbeden on bede iki alnr. Morada; penbeden
Mslmanlardan ve kefereden onda bir r alnmtr. Midillide; penbeden mslman
olanlardan yzde iki ake ve gayr-i mslimden drt ake ve harbiden gmrk alnr.
Agrbozda; penbe ki ekirdei ile ise on be teker iki teker r alnr. Teker vezinde
drt vukyyedir. Kemahta; penbe ve bez yknden ki ubur etse on ikier ake alnr.

1049
1050
Barkan, Kannlar, s.11, 16, 118, 137, 147, 148, 152, 154, 158.
231

Ve gelse ve gitse at yknden iki ake ve deve yknden drt ake ve satlsa nesne
alnmaz. Ama haric-i vilyetden ykle gelip satlandan yzde iki ake alnr. Penbe
ykle gelmeyip keleter gelip ve toplanp yk balanp alnp giderse bc at ykne iki
ake ve deve ykne drt ake alnp dahi ziyde nesne alnmaz. Ve at yknn
nsfndan bir ake ve deve yknn nsfndan iki ake alnp bundan akal olsa nesne
alnmaz. Bayburtta; penbe yknden her iki yz dirhem alnr. Gencede penbe
batmana yz yirmi ake vaz olunmutur
1051
.
Resmi ra; Resm-i ra; zm usresinden alnan resimdir ki, mevsim-i hasad
zmn tekneye girip skld vakittir
1052
.
stanbul Haslar knununda; hasssa kullardan ve kefere-i reydan sekiz mdre
reden bir mdre ire alnr. Mslmanlardan re edenin bir mucebi sabk iresi alnr,
zmn satarsa sekizde bir ake alnr. Ortaklarn elindeki balarn iresinden
mdrede bir mdre ire alnr. Amidde; irenin batman drde alnr, sekize satlr. Bee
alnrsa ona satlr. Erganide; ba olan her kefereden her hneden alt bardak ire
alnrki bardana birer tengedir. O da oniki Osman akesidir. irmikte; kfir
tifesinden ylda yz tenge maktu olarak (alt yz Osman akesi) alnr. ehir
tifesinden otuz iki batman ire maktu olarak alnr. Erzincanda; irenin batman beer
akedir. Geliboluda; balar olanlar ylda birer kabakulak dolu ra verirler. ukur
Abadda ireden sbu alnr. mrozun tm kylerinde satlan irelerden medre bana
birer ake alnr. Kylerde satlan hamirden yirmi medrede yz medreye ve fazlasna iki
medre ra alnr ve hazineye zaptolunur. Bndan hari olarak satlandan her medre
bana birer ake alnr ve mal-i padiah iin zaptolunur. Kyde yirmi ireden eksik
olup on onbe medre olduu takdirde ondokuz medreye ulanca bir medre alnr. Kaza-
i Berkofada sipahi-i ahar snrlarnda balar olasa hsl olan rann rn o balarn
olduu yerlerdeki sipahiye r verilir. Kendi sipahisi ise, her yz medrede medre ve
sls medre hayrebon alnr. Sofya ve ehirky kadlklarnda, irenin her metresi beer
ake hesap edilerek alnr. ehirky nahiyesinin ve Sofya kazasnn irenin her medresi
drder ake hesab zere narh verilir. Nigeboluda kfirlerin ralarndan r ve
salriyye alnr. Bu her yz medrede on medre r ve medre salriyye olarak alnr.
Silistrede r-i ire kefere balarndan baz yerlerde r ve abz yerde re bedel resmi
dnm vebaz yerde kadun kaydolunmutur. r balanna yerde otuz medrede

1051
Barkan, Kannlar, s.172, 173, 181, 182, 186, 187, 195, 200, 205, 276, 289, 328, 333, 341.
1052
Sayn, Age, s.39.
232

medre r ve bir medre salriyye alnr. Silistre kefere balarnda resmi dnm ri
ireye balanmtr. Mslmanlarn balarndan dnm bana drer ake alnr,
meyvelerinden alnmaz. nk r bedeli ire deildir. Trhalada r-i baat
kefereden on bete iki medre ra alnr. Ve irelerin flarna girdikten sonra resmi
kaz iki ake alnr, burada ri olan karyelerin rleri satlmak iin iki ay manoploiye
tutulmas kanndur. ki ay manopoliye tutulduktan sonra narh- rzden medresi ikier
ake satlr. (iki ay iinde rey iresi satlmak zorundadr). skenderiyede; ire iin
syir vilyetlerde iki ay on gn manopoliye tutulur. pek kazasna tabi nevhide ve
Pilova ve zlirikada irenin saburu otuz ikier akedir. Ohride de ireden r alnr.
Pojagada; manopoliye tutulut mr ire satlmazsa rey iresi de satlmaz. Serimde ise
manopoliye tutulmaktadr. Mr iralar satlmazsa rey iralarda satlmaz. ire
mevsiminde icazet akesi diye ikier, er ake alnr. Tereke ve ire olarak deil bedel-
i r nakid ake olarak alnr. ehir halknn ve kur ahalisinin imek iin balarndan
eve getirdikleri radan resm-i f alnmaz. Ancak fazlaln satarlarsa her f bana
on be ake bc alnr. F ile pazara gelen radan f bana on be ake bc alnr.
Satn alan kimse yine satar ise on iki ake bc alnr. Uyvarda reynn irelerinden on
pintede bir pinte r alnr ve pinte tabir eyledikleri bir buuk vukiyyedir. Rey tlip
olurlar ise pinte ireleridnen bedel-i r beer ake alnr. Kopan ve amanturnada
kefere tifesinin balarndan r-i ire alnr. Ancak mslman elinde olup hamir
yapmayp turu ve pekmez keferede olduu gibi ire deil dnm alnr. Ba diken
mslman dnm verir. Kfirden satn alnm ba ise r alnr. Arboz mea
Vilyet-i Mezburda kefere balarndan r-i ire alnmaz. Karyelerde olan baatlardan
r-i ire on be medrede iki medre r alnr. Cezire-i Kbrsta irenin her yk krk
akedir
1053
.
Resmi-i Harr: Resm-i harr; ipek bceklerinin vcuda getirdikleri harr
kozalarndan alnan resimdir ve mevsim-i hasad zmn tekneye girip skld
vakittir
1054
.
Amidde; yz akelik harr satlda bc-i harir be ake alnr.Kayseriyyede harir,
Osman batmandan elli akedir
1055
.

1053
Barkan, Kannlar, s.99, 138, 153, 168, 182, 205, 236, 237, 253, 254, 270, 283, 284, 289, 290, 291, 293, 305,
309, 312, 313, 322, 341, 350, 393.
1054
Sayn, Age, s.39.
1055
233

Ebvb- Erbaada harr yknden rubu Osman ehre gelenden ve gidenden alnr.
Diyarbekirde; bc-i harri olarak her batman Amidden krk sekiz karaca ake bc
alnr. Erganide; damgay harri her men-i Amididir ki beyz dirhem olur. O oniki
karaca ake bc alnr; drt Osman akesidir. Erganide, harr yk bur etse her ykde
noktaba olarak ikier ake alnr. Mardin livsnda harr yk geip gitse her ykden
gn Osman ake bc- br alnr. Her ykden resm-i kitabet olarak alt Osman
akesi alnr. Ve alt noktaba dihdarlk olarak alnr. Bazar- devabda harr ykgeip
gittii takdirde her ykden resmi bevabi iki Osman akesi alnr. Harputta bc harr
gelse gelen ipei batmana urup her menn-i Harpudide bin sekiz yz dirhemdir. Bu
doksan karaca ake bc alnr. Hesapta otuz Osman akesine tekaml eder. Her
batmanda drder ake tamgay siyah alnr
1056
.
Harr yk br etse at ve katr yknden yz ytmi ake ve deve yknden bir
buuk at yk hesabna gre alnr, bu da be yz altm iki akedir, merkeb yk br
etrse at ve katr yknn yars alnr ve harr satlsa her batman sekiz yz dirhemdir,
yedi Osman akesi olur. Erzincanda; harr yk olsa on batman hlis ibriimi olann
iki batmannn aa varp sekiz batmannn hesap edilerek bc alnr. Batman olan on
iki ngidir. Her ngi yz altm dirhemdir. Her batmanda bin dokuz yz yirmi, dirhem
olur. Bu hasan Padiah batmandr. Ve harri yknn her batmanna seksen bin
karaca ake bc alnr. On karaca akesini Kemah bc ve yetmi karaca akesini
Erzincan bc ka karaca ake bir Osmandir. Ve batmanda hak-kul-kalem bir karaca
ake ve resmi kabzane bir karaca ake alnr. Bayburt harr yknden geip Ruma
gitse yz yetmi ake alnr. Terkime kavminden yz elli alnr. Her mende sekiz ake
alnr. Halebde harr ile ilenen akmie yknden uburda yz elli altar ake alnr.
Gencenin harri iki nevi olub bir nevi kenar tabir olunur. Kaln harrdir alt
vakyyeden ibret olan beher hnkr batman sekiz gurudan on iki guruadek alnub
satlr. Ve bir nevi dahi erbal tabir olunur ince hrrdir beher batman on sekizer
gurudan yirmi sekizer guruadek alnub satlurimi. Ve Gence lkesinin galibi kenar
ipek olub Acem vaktinde dahi onar guru itibar itmeleriyle mufassalda mahsl-i harh
tahtna beher batmana bin ikiyz ake yazu vazolunmudr. Penbe tahtna kyasi kadm
zere batmana yz yirmi ake yazu vazolunmdr. Malatyada harr yknden onbeer
Osman alnr. Amidde yz akelik harr satlsa bc-i harr be ake alnr. Amidde;

1056
Barkan, Kannlar, s.138, 146, 151, 154, 161, 162, 166.

234

Ve harr ve akmie yknden rubu Osman ehre gelenden ve gidenden alnurm.
Mardinde harr yki geb gitse bir yki sekiz boa imi ve her boas drder
batman imi ve her batman bin beyz seksen dirhem imi bu asl ykin alt Kaytbei
Erefi bc var imi. Ve her Erefsi ellier akaeden yz Osman akesi olur. Ve
ddet-i hazinedir dahi bede bir Erefi alnr imi ki, her ykde altm Osman akesi
olur. Halebde harr ile ilenen akmie yknden ubur etdkde yz elli altar ake
alnurm. amda Mizanda gn-be gn vezn olunan harr drt batmandan noksan olur
ise her batmana on ikier para mteriden alnur. Ve eer drt batmandan ziyde olur
ise her batmana on altar para mteriden alnur. Ve bazirgann hrid itdi harr
divn hamle tabir olunan otuz iki batmana bali olur ise yk bana bazirg yirmi
ikier guru alnur. Evvelki hrid esnasnda batman bana virdikleri; ikier veyahud on
altar para harc mizan havaya mnkalile olub hisaba mahsb olmaz. Ve eer
divnyk tlak olunan harr otuz iki batmana irimeyb bir iki batman noksan olur ise
ol vakitde yk bana viregeldikleri yirmi iki guru hisab zere alnmayub batman
bana otuz ikier para alnur. Ve bunlar tarafndan dahi on batman harrde mizan
hademesiyn yetmi be dirhen vezninde bir gl ayn harr alnur. Ve bayiin fruht
itdgi yirmi batmana bali ise mteri olan bazirgan bayiden meccanen bir gl harr
alur. Ve katib-i mizan olanlar yk bana yirmi drder para cret i kitabet alur n
Acem dstr byle imi dstur kadm riayet olunmudr. Dimos olan akelerin ki iki
kst ola alnmas nsf harman vaktinde ve nsf- ahar bekmez vaktinde dettir Ve baz
yerlerde ki harr olur harr vaktinde alnmak kannlardr. Ve baz zeytun ziyde olur
zeytun vaktinde alnmak cr detleridir. Ve veya drt kst olanlarn kendler
beyninde malumdr. Hamidde; Bunun dahi kanni bu imi ki akmie ksmndan her
ne cins akmie satlsa yirmi akede bir ake alnurm. Ve ubr ider olsa Osman
batmandan elli ake alnurm yine ol slb zere mukarrer klnd. Amm uka ubr
ider olsa her Osman batmandan on ake-i Osman ve dlbend ve kelle ve alkava
her menn-i Osmande yirmi drt ake-i Osman ve Haleb kumandan ol akmie ki kutn
ve atlas ve skenderni ve cinsi harr ola Osman batmandan elli ake ve eer harrsz
alaca bez ve futa ve syir bunlarn emsli ola yknden yz ake Osman Ve ham
bezden elli ake ve bak ve ketan yknden iki yz Osman ve ak esirden elli ake Ve
kara esirden yirmi be ake alna Yadan ve baldan ve kzl boyadan ve abdan ve
katrandan ve ziftden ve kara sakizdan ve ak sakzdan ve rak yandan menn-i
235

Osmande nm ake i Osman alna Ve terencebin Osman batmanda on ake ve zafran
yirmide bir ake ve kepenek ve kebe yknden yz ake ve tryeden her menn i
Osmande buuk ve cam ve bakr yknden yirmi be ake-i Osmande alna Ve tutya
ve plad ve neft ve bulgar yknden alt Osman alna
1057
.

4.6.Hayvanlardan Alnan Vergiler
Al Resmi (Yatak Resmi) : Al resmi etraf evrili, genellikle st ak hayvan
barna manasna gelen aldan alnr. Bu vergi anm resmine bal olup
kannnmelerde yatak resmi, yatak hakk veya it paras olarak da geer.
Osmanl sancak kannnmelerinde bir sr 100 il 300 hayvandan meydana gelir ve bu
miktar al resminin tayininde esas kabul edilirdi
1058
.
Klatmak veya kuzulatmak iin koyun ve kei srleri herhangi bir tmar
sahibinin arazisine getirilir ve etraf evrilerek al yaplrsa. o yerin vergilerini toplayan
sipahi sr hesabna gre miktar kannnmelerde belirtilmi olan bir vergiyi sr
sahibinden isteme hakkna sahip olurdu
1059
.
Al resmi, koyun ve keiden alnan anm resmi, yaylak-klak, otlak gibi
vergilerle birlikte genellikle mart aynda toplanrd
1060
. Kannnmelerin bazlarnda
Abril aynn iptidasnda
1061
, bazlarnda da kuzu krkmnda
1062
, bazlarnda ise mevsimi
nevruzdadr
1063
.
Koyun ve keiye malk olan rey, koyun veya keiden alnan nm resminden
baka ayrca al hakk verirdi
1064
.
Ekinci tifesi, etikleri yln nm resmini vermedikleri halde, al resmini
vermektedirler. Resmi al defterde sipahiye hasl yazlm ise al resmi alnrd
1065
.
Osmanllar da al resminin miktar zamana ve blgelerin zelliklerine gre
deiiklik gstermektedir. Al resmi olarak brail ve Morada her 300 koyundan 5
aka alnd zikredilmektedir
1066
. Diyarbakrda; resmi yatak her srden bir koyun
alnr, sr ise yz ba koyundur. Ruha (Urfa)da; yatak ba her srden bir koyun

1057
Barkan, Kannlar, s.112, 136, 137, 138, 159, 177, 183, 188, 193, 193, 195, 196, 220.
1058
Feridun Emecen, Al Resmi, TDVA, 1/467-468, s.467.
1059
Emecen, Al Resmi, s.467.
1060
Barkan, Kannlar, s.208; Emecen, Al Resmi, s.467.
1061
1062
aatay, Age, s.485.
1063
1064
1065
1066
Barkan, Kannlar, Kanname -i Vilyet i Mora, s.327.
236

alnmtr
1067
. Ktahyada ve Yavuz Sultan Selim Kannnmesinde; ka koyundan al
resmi alnaca zikredilmeden, al resmi olarak 3 aka alnd kaydedilmektedir
1068
.
Erzurumda; ehl-i kurda olan sr cinsiyle otlaa giden keiden ve koyun cinsinden
er karaca ake, mrozda; evvelki adetleri zere her aldan yirmi drder ake resmi
al alnr. Siste; hariten gelen koyundan resmi yatak iyi srden bir koyun alnr.
ukur Abadda; taradan gelen koyundan ve keiden resmi yatak olarak her srden ki
yz ola bir koyun alnp artk veya eksik olmasna gre bu hesap zere alnr.
Hatvanda; sipahinin reys koyununu iletip baka bir sipahinin topranda klatsa
yahut kuzulatsa her srden yz res ganem, eksik olsa asl srden klatrsa bir ko
ve kuzulatra bir kuzu resmi al sahib-i arza verir. Serimde; on koyundan bir ake-yz
koyundan on ake alnrd
1069
.
Yrklerde resmi otlak ve yatak liv-i mezburda klayp kalan Trkmen
tyifesinden olagelen kann zere ylda bir kez Mart aynda her bir srden birer koyun
alnr ki aded-i sr yz koyun, fazla veya eksik olsa bu minvl zere hesap olunup
alnr. Gelip geen yrk tyifesinden otlak ve yatak hakk olarak veya selmlk sancak
subalar ve erbab- timar koyunlarn ve kuzularn taleb edip alamazlar. Tm
mezkrlarn olagelen kannlar zere olup mukayyet olunan kannlarn ziyde tecavz
olunup nesne alnamaz
1070
.
Dier taraftan baz sancaklarda sadece koyun ve kei iin deil, bal toplamak
amacyla baka bir blgeye gtrlen ar kovanlarnn durduu yerler iin alnan
vergiye de al resmi denirdi. Mesel Limni adasnda bu gibi yerlerden al resmi olarak
ikier ake alnrd
1071
.
Adet-i Anm: Kk ba hayvanlardan alnan bir vergi olan anm resmi,
Osmanl resmi kaytlarnda resm-i ganem
1072
, resm-i merai, det-i anm,
koyun resmi ekillerinde de geer. Anm koyun ve keilerden alnmaktadr
1073
.
er vergilerden saylan anm baz sancak ve kannnmelerinde det-i zekt olarak
da gemektedir
1074
.

1067
1068
Barkan, Kannlar, s.24; Osmanl Vergi Mevzuat, s.75.
1069
Barkan, Kannlar, s.146, 201, 206, 238, 316, 310.
1070
1071
Emecen, Al Resmi, s.467.
1072
Barkan, Kannlar, s.207, 269; Feridun Emecen, Anm Resmi, TDVA, 1/478-479, s.478; nal, XVI. Yzylda
Harput Sanca, s.135.
1073
1074
Barkan, Kannlar, s.207, 269; Emecen, Anm Resmi, s.478-479; nal, XVI. Yzylda Harput Sanca, s.135.
237

Anm, genellikle koyun yavruladktan sonra nisan veya mays aylarnda alnr,
kuzulu koyun kuzusu ile bir hesaplanr
1075
, olakl kei olaiyle beraber saylrd
1076
.
Koyunundan kuzusundan, olandan keisinden ayr ayr vergi alnmazd
1077
. Pazar
yerlerinde ve panayr mahallerinde anmn alm satmnda alnan bir resm olarak,
kymetlerinden kuruta bir para hesabyla alnrd
1078
. Adet anm sahibi timara
kaydolunmam ise mevkuf zabt ederdi
1079
. II. Byezid kannunda; Vilyet-i
Karamanda kadlar adem bile defter eyleyb koyun oban elinde bulunan koyun her
ne vechile beyan eylerse, elindeki koyunlar kimindir ve ka koyun kendnn ve ka
koyun gayrndr kad adem ana gre defter eder. Ama dahi ana gre resm alur
1080

ifadesi geer. Asker tifesinin ve sadatn yz elli koyunda adeti anm alnmazd
1081
.
Osmanl lkesinde be ksm anm vard;
1. Kvrck koyunlar
2. Karaman koyunlar
3. Dalg koyunlar
4. Tiftik keileri
5. Kl keileri
1082

Adet-i anm ufak tefek baz farkllklar dnda umumiyetle her Vilyet mslim
ve gayr-i mslim ayrdedilmeksizin 2 koyuna 1 aka olarak alnd grlr
1083
. Fatih
Kannnmesinde; koyuna bir ake alnr
1084
. Ancak bu miktar blgelerin zelliklerin
gre deiiyordu
1085
. Koyunlarn says 300 olduu zaman sr tabir edilir ve 5 aka
al resmi alnrd Baz yerlerde sr ala, evsat, edn durumuna gre konmutur
1086
.
Anm resmi, yeniden alnan, yrkten alnan, ekincilerden alnan ve yzdeciden
alnan olmak zere, birka cinstir ve herbirinden baka baka miktarda alnrd. Bazan
da yrkle yerliden ayn miktarda alnrd
1087
.

1075
Barkan, Kannlar, s.207, 269, 328; Emecen, Anm Resmi, s.478; nal, XVI. Yzylda Harput Sanca, s.135.
1076
Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.22; nal, XVII. Yzylda emigezek Sanca, s.109.
1077
1078
Sayn, Age, s.30.
1079
1080
1081
Ycel-Pulaha, I. Selim Kannnmesi, s.74.
1082
Sayn, Age, s.27.
1083
Barkan, Kannlar, s.22, 31, 68, 153, 158, 166, 170, 176, 181, 190, 198, 305, 310, 311, 313; nal, XVII. Yzylda
emigezek Sanca, s.109, Osmanl Vergi Mevzuat, s.99.
1084
zcan, Fatihin Tekilt Knunnmesi ve Nizm- lem in Karde Katli Meselesi, s.9; Barkan, Kannlar,
s.389, 393.
1085
Emecen, Anm Resmi, s.478
1086
Halaolu, Airetlerin Yerletirilmesi, s.22
1087
aatay, Age, s.486
238

Kanninin Umumi Kannnmesine gre; Ve koyunu olmayan yrkden resm i
kara diy on iki ake alnur ve dahi yrgn koyunu yigirmiden akall olsa ana dahi
kara derler koyun resmin almayalar heman on iki ake resm-i kara alnur
denilemektedir Koyunu olmayan resm-i kara diye on iki ake alnr
1088
.
ukur Abadda, Tarablusta; agnm iin her drt reisten bir para alnr. Harputta
her koyuna bir Haleb ake alnr. Malatyada adeti anm koyunu kuzuladktan sonra
kuzusile addolunub ikisine bir ake resim alnr, ubuk akesi diye tekrar resim taleb
olunmaz. Diyarbakrda; Ve addeti anm her st veren koyundan ve keiden baa
bir tenge alnrm ki her ba koyuna , rub olur imi ifadesi yer alr
1089
. irmikde
ve Musulda anm veren reydan oban bei alnmaz
1090
. Grcistanda; Ve al
resmi koyun kladu takdirce olgeldii kann zere her srden mtevasst-l-hl bir
koyun alnr srden ekal ise on koyuna bir ake alnub ziyde alnmaz. Ve srnn
alas yz koyun ve evsat iki yz ve edns yz ve yz ellidir. brail mntakasnda;
rey tifesinden iki koyuna bir aka, ekinciden koyundan 1 aka alnmakta ve
ekinciler sefere etikleri zaman, o yln nm resmini vermemektedirler
1091
.
Vidin sancanda
1092
ve Fatihin Kannnmesinde koyundan bir ake
1093
,
mroz ve Limni adalarnda ise kuzusuz koyun bana birer ake alnr. mrozda anasn
emen kuzu saylmaz, daha fazlasndan alnr. Her koyun bana bir ake resim ve
aldan ala yirmi drder ake resmi al verirler evvelki adetleri zere koyun bana
bir ake resmi ganem alnr. Diyarbakrda; sryle koyunu olan kimselerin resim her
yz koyunda bir ba koyun ve bir ahruki ki alt Osman akesi olur. ahruki alt
Osman akesidir. Al-d-Devle Bey Kannunda koyun bcn satandan ve alandan
birer Osman alnr. Ba Gerdek nahiyesinden her karyede iki koyuna bir ake anm
sipahi hasl yazlmdr
1094
.
Anm resmi baz blgelerde abril iptidasnda yani nisan balarnda baz
blgelerde de nevruzda yani mart sonlarnda alnmaktadr. Yeni lde Abril ncesinde
alnr. Siverekte bahar evvelinde nevrzdadr. Bozok Kannnmesinde; Maysda
koyun kuzaladktan sonra kuzusu ile bir saylb ikisine bir ake alnr. l Kannuna

1088
1089
Barkan, Kannlar, s.206, 216, 201, 116, 148, 148.
1090
1091
aatay, Age, s.198, 486.
1092
1093
1094
Barkan, Kannlar, s.22, 123, 146, 238.
239

gre; yz koyun bir sr itibar olunur be ake resmi al alnmak dahi kanndur.
Ktahya da; koyun bc ile yrk karas resminin, vakti ki imdiki halde abril asdr
evyilde krknda (krkmnda) alnur imi. Kuz dahi (bile) saylur
1095
. Karamanda,
II.Byezid, Kitab- Kavanin-i rfye-i Osmanlda mays ay iinde alnd ifade
edilmitir
1096
. Kudste; iki koyuna bir maza, bir Osman, kuzu srye yaradnda
saylp onlardan koyun hesab zere alnrd
1097
.
Ttn veya Duhan Resmi: Duhan resmi, kannnmelerde duhaniye resm-i
dud resm-i bca, ttn resmi, ttncek gibi muhtelif adlar altnda geer
1098
.
Dardan gelip de baka sipahinin timarnda veya mrye ait otlaklarda ve yaylaklarda
koyun/kei srlerini otlatan
1099
belli bir zaman iin umumiyetle klamak iin gelip
yerleen ancak ziraatla uramayan hari raiyyetten alnan resimdir
1100
. Bir sipahi
topranda iftlik tutup rn vermeden yerleen yrk veya baka bir raiyyet ylda
altar akeden ibret olarak resm der
1101
. Bu resim, daha ziyde yrk, yzdeci, yac,
kreci, tatar ve Trkmen tifesi gibi yerleik olarak bir yerde oturmayan, bir yerden bir
yere gezen ve evli olan, yani mstakil bir ev tttren kimselerden alnr
1102
. Erzurum ve
Diyarbakrda grld zere ttn-resmi, esas itibarile ahsa bal raiyyet-rsmu
arasna sokulmaldr. Ttn-resmi deyenler o yerde ikametlerini yl uzatrlarsa,
ondan sonra ttn-resmi yerine bennk-resmine tabi olurlar
1103
.
Baz timar sahipleri, kendi topraklarna gelip yerleen baka timarlarn reysn
ttn-resmine tama ederek gizleme suistimalne kar, her sipahinin kendi arazisine
gelen raiyyetin durumunu incelemesi ve bir sipahiye yazl raiyyet ise, yerine iade
etmesi hkm olunmutur
1104
.

1095
Barkan, Kannlar, s.24, 50, 77, 129, 170.
1096
Barkan, Kannlar, s.47; Osmanl Vergi Mevzuat, s.36.
1097
1098
aatay, Age, s.505; Yolalc, Age, s.147.
1099
Bilgili, Tarsus Sanca ve Trkmenleri, s.362; Yaylak ve Klak resimleri, hariten gelip konaklayan koyun
srlerinden alnmakta yerli halkn koyunlarndan alnmamaktadr. Diyarbekir vilyetinde 300 koyun bir sr kabul
edilmitir ve her srden al koyun yaylak ve klak resmi olarak alnmaktadr. Bunlarla beraber bir de resm-i kom
ve resm-i yatak adlar altnda da yine sr sahiplerinden vergi alnmaktadr. Bunlar mahiyet itibariyle ayn
vergilerdir. (nal, XVI. Yzylda Harput Sanca, s.137)
1100
Bir ahs vergisi olan resmi klak (duhan) resmi 1554te Trabzon kazasna tabi Akabd nhiyesinden resm-i
hne-i klak Torul kazasndan resm-i duhan adyla alnmaktadr. Akabd nhiyesindeki, klak resmini veren
haneler mslman olup, toplam 36 aka verdikleri grlmektedir. Torul kazasnda duhan vergisi veren reynn alt
ayr kyde kladklar ve toplam 169 aka resim verdikleri 288 numaral Tahrir Defterinde kaytldr. (Bostan, Age,
s.481).
1101
Sahilliolu, Bd- Hev, s.417; Barkan, Kannlar, Diyarbekir Vilyeti Kannu, s.134.
1102
aatay, Age, s.505; Yolalc, Age, s.147.
1103
Barkan, Kannlar,s.67, 134.
1104
240

ehirlerde oturanlardan duhan resmi alnmaz
1105
. Koyun sahibinin klad
tmarda badan ve baheden bir mikdar nesnesi olursa veya bir mikdar yer ziraat etse,
sipahiye r ve resm verse, resm-i klak alnmaz
1106
.
Srlerin baka timar sahibinin arazisinde otlatan veya mr yaylaklarnda
yaylatan sr sahiplerinden, gebe kabilelerden ve yrklerden alnan yaylak resmi
ylda bir defa olmak zere, adet-i oban-beyi, adet-i resm-i klak- berriye olarak her
100 koyundan yirmier aka alnmtr. Klak resmi ise, evli bir kimsenin bir sipahinin
timarnda klamas durumunda 6 aka klak resmi alnmtr. Klayan kimse ziraat
ederse, klak resmi yerine resm-i zemin verirdi. Ayrca klakc kimse yl bu yerde
kalrsa bu ylda klak resmi verir, yldan sonra ise resm-i bennk alnrd
1107
.
Kanunamelere gre Halebte resmi duhan, liv-i mezburda klayp kalan
Trkmen tifesinden ylda bir mart aynda her hneden onikier ake alnr.
Grcistanda bir kimse gelip sipahi topranda klarsa mzevvec olursa resmi duhan
alt ake alnr. Ve yer ziraat ederse resmi zemin verir, ancak resmi duhan vermez.
Klak olan kimseler yl resmi duhan verip yldan fazla kalrsa sipahisine on
sekizer ake resmi bennk verir. Hari rey sipahi topranda sakin olursa raiyyet
defterinde kime yazl ise resmi raiyyetini ona verir. Hangi sipahinin topran ziraat
ederse r ve salriyyesini ona verir ve elinde olan yerden sipahisine resim yazlm ise
resmi zemin verir. Defterde kimseye raiyyet yazlm ise resmi zemin verir. Kimseye
yazlmam ise resmi raiyyetini mefkufc alr
1108
.
Kannnme-i Osmanye gre, resmi duhan haricden rey tifesi bir karyeye
gelip yerleip r ve resmi vermeden bir sene getikten sonra sahib-i arz o makule
haricden karyesine gelip yerleik olup, r ve resim gibi nesne vermeyen reynn
evlilerinden resmi duhan alnr, mcerreddlerinden nesne talep olunmaz. Karyesinin
defterli reysnn evli olanlarndan resm-i mcerrredleri alnr. Gayr-i mslim
reysndan resm-i ispene alnr, bulua ermemi oullarndan alnmaz
1109
. Keza,
I.Selim Kanunnemesine gre; bir kimse baka bir sipahinin tmarna yerleip kzn
karsa resmi duhan ala yerden dokuz ake, mtevasst-l-hl olandan alt veya yedi
ake alnr. Fakirden haline gre alnr. Yrkde de ayn adet geerlidir. Piyade ve

1105
aatay, Age, s.505.
1106
1107
1108
1109
241

msellem kzlar sipahi tmarndan kt takdirde resmi duhan be ake alnr. Baka
tmardan bir kii gelip bir tmarda yerleip klarsa ba ve baesi yoksa tmar sahibine
r vermezse ake resm-i duhan alnr. Ve sahib-i tmara rden ve rsmdan kalil ve
kesir nesne verirse resm-i duhan alnmaz. Ve eer bir tmarda baka sipahi yerlese be
ake alnr. ehir halkndan bir kimse bir kyde sonradan yerlese ziraat etsin etmesin
resm-i duhan alnmaz. Ama kzn karsa resm-i duhan haline gre alnr. Ama kur
halknn ve yrkden ve gayriden bir kimse ehre gelip yerlese ve kzn karsa resm-i
duhan alnmak kanna aykrdr
1110
. Erganide her hneden ttncek diy altar tenge
alnr ki on iki Osman akesi olur her hneden ttncek diy sekizer tenge alnur ki on
alt Osman akesi olur. Ve ttncek diy gir her hneden bir ahruki dahi alnr imi
ki alt Osman akesi olur
1111
. 1569 tarihli Eribozda; resm-i duhan hariten bir
toprakta gelip klayup ziraat ve haraset etmeyp asla ol sipahiye nesne
vermeyenlerden alnmak kanndur, Amm gelp toprakta ziraat ve haraset edp r
verenlerden resm-i duhan alnmak kann olmamagn, denmektedir
1112
. emikezekte;
Ve resmi klak dahi bu Vilyetde kimedirler her yz davar bir davar vire kymeti
otuz ake ola ziyde ve eksk olsa ana gre hisab oluna
1113
, hkm vardr. Duhan
resminin alnma mevsimi Diyarbakr ve Erganide nevruz, Musulda zemheri, Halebte
ise mart aydr
1114
.
det-i Alef(Yem Vergisi) : Osmanl ncesinden intikal etmi olan bu vergi de,
reydan her yl bir yk otluk olarak alnmaktadr. Her yk 4 aka zerinden hesap
edilmitir. Bunun alnmasnn mevsimi ise ayr vaktindedir. Diyarbakrda; alef ve
eger gallevtdir reydan mevsimi harman vaktindedir resmi alef her ift bana yz
burma otluk dahi alnr imi ki, her yz burmasnn babas otuzar karaca akedir;
bir Osman akesi hesab zere on Osman olur. Bitliste her neferden altar ake,
Siste onda bir tair olunur, ukur Abadda alefden sbu alnr. Kbrsta alefin
kilesi er akeye ve bura altar akedir
1115
.
Resmi Canavar (Resm-i Hnzr/Resm-i Bojik): Bojik; domuz selhnesi veya
kasaphanesi demektir. Bojikte kesilen domuzlardan her domuzdan iki aka resim

1110
1111
Barkan, Kannlar, s.150151152, Osmanl Vergi Mevzuat, Kanninin Umum Kannnmesi(Kannnme-i
Osmn), s.51.
1112
aatay, Age, s.505
1113
1114
Barkan, Kannlar, s.134, 151, 175, 208.
1115
Barkan, Kannlar, s.135, 145, 192, 200, 205, 350.
242

alnmaktadr. Bundan baka, bir de ormanlarda ve ovalarda otlatlan ehli domuzlardan
resim alnr
1116
.
Kaytlardan bu resm bir ara Belgrad ve Alacahisar sancaklarnda bulunan
henazirin beher resinden senev drder para resm-i mr alnmak zere tarh olunmu,
fakat reynn istei zerine kaldrlmtr
1117
.
Fatihin Kannnmesinde; yabanda yryen ve sr ile gdlenden iki
domuzdan iki ake alnr. Evde kmeslerde kesmek iin beslenenden birine iki ake
alnr
1118
. Segedin ve Pojaga sancaklarnda bir hnzrdan ikier ake alnr. Serimde;
pazarda hnzr satlda alandan ve satandan birer ake bc alnr. Liv-i mezburda vk
olan dalarda resmi bellut kaydolmu olan hnzr baka sancaktan gelene mrye nfi
olan gibi hnzr bana iki ake alnp, gelip geceleyenden hnzr bana bire ake alnr,
Resmi al olarak her srnn alndan altar ake alnr, ancak alt aylktan aa olan
hanazilerin yavrularndan ve mezbr dalarn etrafnda yakn yerlerde olan kurdan
karak gndz bellut yiyip akam kylerine geri dnen hanzirden nesne alnmaz.
Kopan ve amanturnada; resmi hanzir zerine yl gemiinden iki ake alnr, yl
gemeyeninden nesne alnmaz. Kefere reys boazladklarndan resmi bujik ikier
ake verirler. Lipvede; resmi hanzir zerine yl gemiinden drder penez alnr ve
yl gemeyenden nesne alnmaz. Baz mahallerde hanzir bellutlk ad altnda kayd
olunmudur. Sofya da; hanzirin, srsnden iki hnzr bana bir ake alnr. Evde
kesdiklerinden bir hanzire bir ake alnr. kisine bir ake hesab zere rsm verir.
mrozda; bidat hanzir canavar bana ikier buuk ake verirler. Kici canavarn
nden bir canavar resmi alnr. Rados ve stankyde; canavardan ikisine bir ake
depeledii canavar bana birer ake alnr. Taozda; olan yerde bidat- hanzir canavar
bana bir ake alnr. Nigeboluda; iki canavara bir ake alnr. Beslenmi canavarn
birinden bir ake alnr. Resmi hanzir ve bojik iki canavara bir akedir ve harman
sonunda alnr. Resmi bojik gayr-i Mslimlerin bojikde tepeledikleri hnzrn her
birinden ikier ake alnr. Trhalada; resmi hnzr yabanda gdlen iki hnzrdan bir
ake alnr. Ve keferenin evlerinde beslediklerinden ve boazladklar hnzrdan birer
ake alnr. Ohride raiyyetin hnzr baka sipahi snrnda yrse resminin nsfn

1116
aatay, s.495.
1117
Sayn, Age, s.32.
1118
zcan, Fatihin Tekilt Knunnmesi ve Nizm- lem in Karde Katli Meselesi, s.12, Kann uYrkan,
s.393.
243

sahib-i raiyyet ve nsfn ise kimin yerinde yrrse o alr. Hatvanda hanzirden resmi
bellut diye sahib-i zemin olanlar hnzr bana birer ake alnr
1119
.
Kovan Resmi (r- Asel, Resm-i Kvvre): Kannnmelerde kovan resmi,,
resm-i kivare, zenbur resmi, r- asel ve r- petek diye geen bu resim,
rey elinde bulunan ar kovanlar mahslnden alnr. Bu, baz yerlerde bal olarak baz
yerlerde de para olarak tahsil edilirdi. Kovan, malk rey zerinde ise, resmin yarsn
malk sahibine, yarsn da yani divni hissesini, timar sahibine verirdi
1120
.
Kovan resminin alnma zaman mevsim-i hasad salsn salmasn kovanlarn
topland zamandr
1121
. Serimde, az ok farklarla harman vaktinde
1122
veya gzn
alnmaktadr, Mesel, Erzurumda eyyam bahurda, yani temmuzun ondokuzuncu
gn
1123
, Estergon, Budin, Hatvan
1124
, Novigradda harman vaktinde
1125
, Silistrede;
orak mevsiminde
1126
, Morada da gz mevsiminde
1127
alnd kaydedilmektedir.
Kannnmelerde genel olarak kovan resmi on kovandan bir kovan
1128
ya da her
kovana bir Osman resim alnd belirtilmitir
1129
. Hatvanda ve Serimde on kovandan
bir kovan be kovandan nsf kovan, be kovandan aa olsa bir kovandan iki ake
alnr. Lipvede on kovana yetmezse her kovandan drder peneziki ake hesab drt
penez, Kudste on kovan olmayandan kovan bana drder ake alnr. Ohride kovan
hakk olarak ondan eksik ise on ake de bir ake r alnr
1130
, kaytlar vardr.
Serimde; kovan durduu yere tabidir. Kimin topranda durur bal ederse r
onundur
1131
. Resmi kovan her ne alnrsa erbab timar mlk ve vakf sahibleri ile beraber
alnr. Malatyada da kovan bal neredeyse o yerin sipahi, vakf ve mlk sahibinindir
1132
.

1119
Barkan, Kannlar, s.238, 240, 253, 266, 270, 285, 290, 295, 308, 308, 311, 312, 316, 321, 339.
1120
aatay, Age, s.508.
1121
Sayn, Age, s.39.
1122
Barkan, Kannlar, ys.308.
1123
Barkan, Kannlar, s.68; Neet aatay, Age, s.508.
1124
1125
aatay, Age, s.508.
1126
1127
1128
Barkan, Kannlar, s.293, 305, 308, 316, 321,322; Ycel-Pulaha, 1. Selim Kannnmesi, s.74; zcan, Fatihin
Tekilt Knunnmesi ve Nizm- lem in Karde Katli Meselesi, s.11, 12.
1129
Barkan, Kannlar, Kannnme-i Liv-i Kuds, s.218; Kann- Reyy- Cezire-i mroz, s.238; Haleb Livs
Kanni, s.207; Kannnme-i Vilyet-i ukur Abad, s.206; Bozok Kannnmesi, s.125; Malatya Livs Kannu,
s.113; Bolu Livs Kannu, s.31, Kannnme-i skele-i Tarablus, s.216; Ycel-Pulaha, 1. Selim Kannnmesi, s.175;
Osmanl Vergi Mevzuat, Kanninin Umum Kannnmesi(Kannnme-i Osmn), s.40.
1130
Barkan, Kannlar, s.293, 308, 313, 316, 322, 339, 541.
1131
Barkan, Kannlar, s.308, Osmanl Vergi Mevzuat, Kanninin Umum Kannnmesi(Kannnme-i Osmn),
s.100.
1132
244

II. Byezid kannuna gre; Amm r-i aselden bedel her kovandan ake ve
baz vilyetde iki kovandan bir ake alnub ve bazndan kovan bana ake ve baz
vilyetde bir raiyyetin ahar sipahi yerinde kovan olsa, sahib-i ar iki ve kovana bir
ake vere ve sahib-i raiyyete iki kovana bir ake verir
1133
.
Malatyada; resmi kvvre kovan bana birer ake alnr. Bir raiyyet petein
baka sipahi toprana gtrse nsfn sahib-i arz ve nsfn sahib-i raiyyet alr. ki resim
talep edilemez
1134
. Mardinde; resmi asel hasl olan baldan r zere alnr
1135
.
irmikte; resmi asel her petekden bir ngi
1136
bal alnr ki ngisi iki yz dirhem olur,
her asel peteine iki ake kaydolunmutur
1137
. Arapgirde; her petekden bal olan yerden
bir ngi-i Arabgiri bal alnr. Hdvendigrda; resmi asel her petekden bir tenge
alnr ki iki Osman akesi olur. Raiyyetden ri asel bu sancakda sahib-i raiyyet
zerine kayd olunmutur. ri aselden bedel her bir kovandan bi-haseb-i1-hasl baz
vilyetde iki ake ve baz vilyetde bir ake alnr. Ktahyada; ri asel erle arza
tbidir. Bu sancakta kovan toprakta nadir olduundan ri asel sahib-i raiyyete
yazlmtr. Burada kovan kymetli olduundan yirmibeer akeye satlr, bedel-i r
kovandan kovana ikier ake kaydolmutur ve otluk resmi drt kovana bir akedir.
Karamanda; asel kovannda er erif muktezas zere r her kovan ikier ake resmi
kvvre alnr. Reynn bazs kvvrelerin olduu mahalden baka snra ve yaylaa
gittiinde bir akesini sahib-i raiyyete ve bir akesini kovann hasl olduu arz sahibine
verir. Kudste; kimse kovann baka bir kimsenin toprana iletse sahib-i arzla sahib-i
raiyyet rsmu ber-vech-i tasnif edip leirler. Uyvarda; mslmanlarn varoda ve
evleri yannda ve mayor ve baelerinde olanda kovanlarnda r alnmaz kovan
bana ikier ake alnr. Diyarbakrda; her petee ikier ake alnr. Ve bir raiyyet
petein baka sipahi toprana ile tirse nsfn sahib-i araz ve nsfn sahib-i raiyyet
alr
1138
. Aydnda; bir kovana iki ake resim balanmdr. Bir raiyyet hangi toprakta
raiyyet kaydolmusa kovan resmini yazld yerdeki kyn sipahisine verir. Aydnn
reys ekseriya kovanlarn asl yazldklar yerlerden kaldrp bir baka sipahinin
timarnda koyub kovan hangi toprakda bal yaparsa resim onda verilmek itibar zere
bal yapt yerde drt kovana bir ake verir. Asl raiyyet yazld yerde sipahi

1133
1134
1135
1136
Bir ngi, 200 dirhemlik arlk lsdr.
1137
1138
Barkan, Kannlar, s.16, 22, 51, 133, 171, 218, 313.
245

reysndan kovan resmin talebine karlk kovan bana iki ake resim balanr, bir
akesini sahibi raiyyet alr ve bir kovan bal yapt arzn sahibi alr. Sahib-i arz bir
kovan bana bir ake alr, ziydesini talep edemez. Ve kovan olan raiyyet kovan
grmeyip raiyyet yazld yerde baln alrsa kovan bana ikier akeyi yazld
timar sahibine verir. Erzincanda; resmi kvvre r aselden al kovandan iki ake ve
ednsndan bir ake alnr
1139
.
Silistrede; kovan rinden sahib-i raiyyet kovanda bir kovan vard yer
sahibine resmi otlak verir. Grcistanda; r-i aselden bedel her kovandan ikier
akedir
1140
. Hamid, Hdavendigr ve Ankarada; kovan r sahib-i raiyyet zerine
kayd olunmutur. Ve baz yerde bir raiyyet baka sipahi yerinde kovan olsa sahib-i arza
iki veya kovana bir ake ve sahib-i raiyyete iki kovana bir ake verilir ve Bolu
sancanda evailde kovan hakk yere haliyen raiyyete tabidir. Hkm-i hmayun erzani
klmdr. Koyun resmi gibidir, klad yerde kla hakk virrler. Ancak Hamidde
otlak resmi diy kovana resmi otlak diy bir ake alrlar
1141
.
Morada; gz vaktinde dala dolub kesilmee salih olduu vakitte her kovandan
beer ake alnr. Vizede; bir raiyyet otlak maslahatiyn kovann yerinden grb
baka yere gtrse rn raiyyet sahibi alr ve ald r kovandan kovandan
birkovan vard yer sahibine verir. Ancak otlak resmini vard yere mteallik
olduundan otlak resmini oras alr. Bozok Kannnmesinde kovan ake deer olsa
drt altn, Al-d-Devle Bey Kannunda be altn alnr. Nigeboluda kovann iyi veya
yaramaz olmasna karn nlem olarak bu sancakta deer bildirilmitir. yle ki, halk
mteeki olmamalar iin on kovandan bir ake alnr. Kovan ondan eksil olursa
bahaya tutulur ve on akede bir ake alnr
1142
. Kannnme-i Cedidde saa altnda
olan sekiz dokuz adet kovanlarndan resm-i kuvare alnmaz. Hamidde, Hdavendigr
ve Ankarada kovan ri sahib-i raiyyet zerine kayd olunmudur. Dalarda baclar
olub aa deliinden bulduklar ve henz vaki olmu kaya kovuunda bulduklar, sayd
kabilindendir
1143
. Kanninin Umumi Kannnmesinde; bir kimsenenin baka sipahi

1139
1140
1141
1142
Barkan, Kannlar, s.120, 125, 233, 269, 329.
1143
Ycel-Pulaha, 1. Selim Kannnmesi, s.74, 175.
246

yerinde kovan dursa, sahib-i arza kovana bir ake veya iki kovana bir ake veya
reyya iki kovana bir ake verirler
1144
.
Resmi Mevai: Davar (koyun, kei) ve mal (kz, inek) gibi hayvanlardan alnan
vergidir.
Erganide resmi mevi her at, eek ve sr bana birer tenge alnr, iki Osman
akesidir. Alnma mevsimi evvel bahar nevruzdadr
1145
.
Diyarbakrda; resmi mevi her yunddan ve salur inekden bir tenge alnr iki
Osmandir. Nevruzda alnr. Bu zikr olan eer alef ve eer gallevtdir reydan alnma
mevsimi harman, otlan ayr vaktindedir. Resm meva her inekden alt karaca ake
alnr ki bir hesab zere iki Osman akesi olur
1146
.
Kerkkte her inekden be ake alnr. Her iki deden be ake alnr. Koulan
kzden ve tosundan nesne alnmaz. Her dii eekden iki buuk ake, dii koyundan bir
ake alnr
1147
.
Arapgir Kannunun da, resmi mevi her inek bana er Osman akesi alnr.
Alnma mevsimi nevrzdur
1148
.
Yaylak Resmi (Otlak): Kannnmelerde yaylak resmi, otlak resmi, veya
yatak resmi olarak geer
1149
.
Yaylak resmi, baz yerlerde 300 koyun bir sr hesap edilip, bir srden bir
koyun alnmtr. Bazlarnda ise srler mutavasst, edn olarak snflandrlmtr
1150
.
Kannnme-i Osmanye gre resm-i otlak dhil olan yerlerde adet kadim zre her
srden bir orta koyundur ve haricden sancaa gelen koyundan resm-i otlak mr-livdar
iin veyahud sahib-i tmar iin al srden bir koyun ki bahas yigirmi ake ola,
mutavasst srden bir koyun ki bahas on ake alnr ve edndan kezalik ve hasl
yiirmiden fazlas kanna muhalifdir alnmaz
1151
. Resm-i otlak koyun yrd yere
gre olur, sahibi oturduu yere gre deildir ve bir timarda sipahi yerleik olup koyunu
olsa veya piyade ve msellem tifesinin anm olsa onlardan sahib-i tmar resm-i otlak
taleb edemez. Eer ki zerine hasl balanmsa ve dahi yrk tifesinden bir kimse bir
timarda yer ziraat itse ve ba ve baesi olsa sahib-i tmara resm-i otlak verir. Ama

1144
1145
1146
1147
1148
1149
aatay, Age, s.509.
1150
1151
Osmanl Vergi Mevzuat, s.43, 99.
247

klak resmin vermez. Haricden reydan bir kimse bir tmarda koyun kosa ve yrtse
veya ortaa verse otlak (resmi) taleb olunmaz
1152
.
Kadimden korunub otla resmi alnagelmi yaylaklarn rf-i Sultanye muvafk
defterde yine resm-i otlak kayd olundu ise o alnr. Onlarn madas ayrlardan ve
krlardan ki, baz meviz haymne tifesine yurd ve baz ehirliye hassa ve baz- ahar
sipahilere tmar kayd olunmudur ve baz hal ve haric-i defterdir ki, onlarun gibi
yerlerden umml ve sipahiler otlak resmin alrlar. Kanna muhalif ve Defter-i atkden
hne olduu sebebden resm-i otlak kayd olunmamtr, alnmaz. Koyun resmi alndktan
sonra nesne taleb olunmaz
1153
.
Bosnada otluk r baz yerlerde hneden hneye beer ake alnr. Burada otluk
timara hasl balanm deildir, nesne alnmaz. Serimde haric sancaktan gelen
koyundan resmi otlak yeri iin ala srden bir koyun behs yiirmi ake, evst
srden bir koyun behs on be ake al edn srden bir toklu behas on akedir.
Resmi otlak iki hnzrdan bir akedir. Uyvarda; bellut iin ahar kurdan gelen
hanzirlerin her birinden birer ake resmi otlak alnr. Nigeboluda; otluk resmi ayra
orak girdii gn hangi sipahi tahviline derse kad ona resmi aldrr. Divriki ve
Malatyada; sancakbeyleri ve sipahi raiyyetleri ot bimek bahnesiyle gtrp ilerini
engelleme durum ortaya kmtr, bu durumda kannnmede kendi akeleri ile renber
tutup ot bitirmeleri emr olunmu ve reyy incitmeleri engellenmitir. Halebde, resmi
otlak ve yatak liv-i mezburda klayub kalan Trkman tyifesinden ylda bir mart
aynda her bir srden birer koyun alnr ki aded i sr yz koyundur. Fazla veya
eksik olamaz. Gelip geen yrk tyifesinden otlak hakk olarak, sancak subalar ve
erbab- timar koyunlarn ve kuzularn taleb edip alamaz. Hdavendigrda resmi otlak
kaydolunan yerlerden koyun srsnden resmi otlak alnp kaydolunmayan yerlerde
resim alnmaz. Bir vilyetden kp bir yerde kla olan koyun srsnden miktarnca
resmi klak alnr. Ktahyada baka sancakdan gelen koyundan otlak resmi mr liv
iin orta srden vasat koyundr ki behas on be ake ola dan on ake kymetl bir
tokludir alsndan yiirmi ake kymetl bir koyundr. Yirmiden ziyde alnmak era
ve rfe muhlif hayfdr. Sancak iinde olan srden otlak resmi alnmaz. Eer ki
resmi otlak (deftere) kaydolanm yerlerde ola yrye Ahur Da gibi beler iin
avclardan korunan dada mcerred koyub (koyun) yaymak memnu deildir. Al

1152
Osmanl Vergi Mevzuat, s.48, Ycel-Pulaha, 1. Selim Kannnmesi, s.172.
1153
248

yrklerin gelip getii yollar civarnda olur. Karamanda ve liv i -il reys kn
sahile inip yazn yaylaklarna karlard. Kadimden korunup otla resmi alna gelmi
yaylaklar ki defter i kadimde yazlmtr onlardan ma da ki baz haymana yrr ve baz
aharn timardr onlardan mutasarrflar ve sipahi resmi otlak iki koyuna bir ake alnr.
Resmi otlak kadimden otlak iin korunugelmi resmi otlak alnagelmi yerlerden
srden bir koyun alnr. Bir tmara koyun gelip klasa srden bir iek resmi klak
alnr alak srden alt ake alnr. -ilde; reys eyyam ifada sevhile ve eyyam
safda yaylaklara kar imi Kadimden korunub otla resmi alnm yaylaklarda ve
zerlerine resmi otlak mukayyed olan yerlerden maadas ki baz haymana yurdudur. Ve
baz aharn timardr. Anlarn umml ve sipahisi resmi otlak dey iki koyuna bir ake
alnr imi. Kudste; resmi otlak baka bir yerden gelip klayan her yz koyuna bir
koyun veya bahs alnr. Resmi otlak iin gelip klayan al edinip koyununu
kuzulatrsa her yz koyuna bir koyun veya bahas alnr. Mardin, Diyarbakr, Erzincan
resmi yaylak her yaylak olan kimesnelerin ki eharpas ola her hneden bir ngi ya
alalar ki iki yz dirhem ola. emikezekte; resmi yaylak dahi yz koyuna bir koyun
alnp ve yahud bahas iin otuz ake alnr. Erzurum ve Pasin sancaklarnda resmi
yaylak dey kzlba tifesi yz koyuna bir koyun ve obanbei hakk dey yz koyuna
bir koyun alub fukaraya ziyde teaddi iderlermi. Mezkur sancaklarda yaylaa
kanlarn ekseri Diyarbakr ulusu olub oban beisin ve resmi klan Berriyyede
virb yaylaa kduklarnda her sancakdan mstekil resmi yaylak taleb itmekle rey
ziyde rencide olup nicesi terki diyar eyleyb mukaddema Vilyeti Diyarbakr kitabet
olunub mezkr tifenn zulm paye i serin alaya arzolund kladan dnb yaylaa
giderken Murad suyu zerinde her yz koyuna bir koyun resmi yaylaklar alnub
andan gayru her ne yaylaa varub yaylarsa havass hmayunun eminleri ve sancak
beileri subalar kat kimesne bu taifeden resmi yaylak taleb ittirmeyeler dey
ferman ounub nezkur taifenin eline mufassal Kannnme ve hkm hmayun
virilmein hususu mezkur haliya arzolundukta ferman hmayun bu minval zere cari
olman emriali zere zikrolunan sancaklardaresmi yaylak kaydolunmayb Berriyede
klayan taifenin Murad suyu zerinde yz koyuna bir koyun resmi yaylaklarn
Diayrbekir ulusu eminleri cem eyleyb ve hunda klayan koyun her kimin topranda
klarsa toprak sahibine resmi klan virb andan gayri mena ve sancak subalar
249

ve gayr resmi klan virb andan gayr mena ve sancak subalar ve gayr resmi
yaylak ve klak taleb itmeyelr hakim l-vakt olanlar men ve def eyleyeler
1154
.
Kann-name-i Cedidte; Ve yaylak ehl-i kariyenindir resm-i yaylak defterde
sipahiye hasl olmakdr. Amm resmi yayla tahammllerine gre alur koyun ve sair
tavalar varub yaylayub otndan ve suyundan intifaidenlerden ve klak kezalik
koyunlarna klak zamanda varub tavarlar klayub otndan ve suyundan
intifaidenlerden klak resmi tahammllerine gre alnur ve ehl-i kariyenin merasna
sahib-i arz alaka idemez dahi mahsusu ve mstakil ehl-i kairuyenindir mera alnmak ve
satilmak ve tapu ile virlmek hilaf- kanndur cebr ziraat olunsa dahi mera
mukaddemdir ve meradan sipahi bir nesne almaa kadir olmaz.ve rey kariye
topranda tasarruflarnda olan yaylak klaklarna ahar kimesnenin koyunlarn
gtrb rai itdrlerse ol kimesneden rey resm ve cret namda bir nesne almaa
kadir olmaz reynn yaylak ve klak ve otlak resimleri alakas yokdur cmlesi sahib-i
arzndr ve resm-i otlak ana virrlerse otlak zamanda haricden baz kimesneler
koyunlarn sahib-i arz topranda gtrb koyunlar otndan ve suyundan intifa
idenlerden kann zre otlak hakkn alur ise otlak hakk alnur kariye topranda yerler
ziraat ve haraset idb r veresm gibi nesne virdklerinden sonra otlak hakk alnmaz
otlak hakk krk gn getikden sonra alndur her koyunlarn bir sr ad idb
alsrden bir koyun evsat srde vir ve iek edn srde bir toklu otlak hakk
alnmak kanndur
1155
.
4.7.Ticar Vergiler
Bc: Osmanl ncesinde n Asya ve Anadoluda kurulan Trk-slm
devletlerinden beri uygulanagelmitir. Gmrk resmi anlamna gelen Pazar vergisidir.
Bc, Osmanl kannanamelerinde sancaa hariten gelen fakat orada satlmayarak
transit geen ticaret mallarndan alnmtr. Tamga ise, pazarda satlan ticar mallardan
alnan bir vergidir
1156
. Bc vergisini toplayana ise, bc kre denilmitir
1157
.
Bc vergisinin kayna rf hukuktur. Akpaazde bu kayna u vaka ile
aklamaktadr; Kad konuld. Ve sba konuld. Ve bazar durd. Ve hutbe okund. Bu
halk kann ister oldular. Germiyan'dan bir kii geldi. Eyidr : "bu bazarn bcn bana

1154
Barkan, Kannlar, s.26, 40, 47, 52, 67, 116, 118, 134 , 158, 181, 190, 208, 218, 269, 308, 310, 313, 397.
1155
Ycel-Pulaha, I.Selim Kannnmeleri, Kannnme-i Cedid, s.70-71.
1156
nal, emigezek Sanca, s.131.
1157
Cell Yenieri, Bc, TDVA, 4/411-413, s.411.
250

satun". Bu kavm eyitdi : "Hana var" dediler. Ol kii hana vard. Szini syledi . Osman
Gazi eyidr "bc nedir"? Ol kii eyidr : "Bazara her ne kim gelse ben andan aka
alurn". Osman Gazi eyidr : "Senn bu bazar ehlinde almun m var kim aka
istersin"?. Ol kii eyidr: "Hanum bu tredir. Cemi Vilyetlerde vardr kim pdih
olanlar alur". Osman Gazi eyidr "Tanr m buyurdu veya beyler kendleri mi etdi".
Yine bu kii eyidr: "Tredir hanm! Ezelden kalmdur". Osman Gazi gayet kakd.
Eyidr: "bir kii kim kazana, gayrnun m olur? Kendinn mlki olur. Ben anun
malnda ne kodum ki bana aka ver deyem. Bire kii var git. Artuk bu szi bana syleme
kim sana ziyanim deer". Ve bu kavm eyitdiler kim : "Hanum bu, bazar bekleyenlere
detdr, kim bir nesnecik vereler". Osman Gazi eyidr : "mdi n ki siz eyle dersiz, her
kii kim bir yk getre, satan iki aka versn; her kim satmasa hi nesne vermesn. Ve
her kii kim bu kannumu boza, Allah anun dinn ve dnyasn bozsun. Ve dahi her kime
kim bir tmar verem, anun elinden sebepsiz almayalar. Ve hem ol ld vakit olna
vereler. Ve her kck dahi olur ise vereler. Hizmetkarlar sefer vakt olcak sefere
varalar, ta ol sefere yaraynca...
1158
.
ehirlerde alnp satlan her eit maldan, dokunan kumalardan ve kesilen
hayvanlardan alnan damga vergisine ise bc- tamga denmektedir
1159
.
Gmrk resminin ad bc- bzrgdr (byk bc). Pazara getirilip satlan bir iki
istisna dnda hemen her eit maldan alnan bu verginin miktarna ve baz durumlarda
satan kimsenin yerli veya tara olmasna gre deimektedir
1160
.
Arsa, ev, dkkn, deirmen gibi mlklerden bc alnmayp, bu pazarlarda ve
arlarda satlan mallardan alnm, kylerde ise, her ne satlrsa satlsn, bc
alnmamtr
1161
.
Diyarbakrda Ve bc ve tamga dahi kannu kadm zere akmie ksmndan ve
gayridan ol nesne kim bey olsa yzde be Osman ake tamga alunur imi. Ve ol meta
kim Yezd akmiedr gelse an mizna urub dahi her mid batmannda ki bin beyz
seksen dirhem olur her batmanna doksan alt karaca ake bc alurlar imi i bir
Osman hisab zere otuz iki Osman akesi olur Andan geb gider imi, bu bc-
bzrk imi. Amm nefsi ehr-i mid tccarnun nsf tamgay- siyah ve nsf bc-
bzrk ini. Amm syir memlikden gelen tccar tyiflerinn akmielerinn klliyen

1158
Akpaazde, Tevarih-i Al-i Osman, (nr. N. Atsz), Osmanl Tarihleri, stanbul 1949, Trkiye Yay., s.104.
1159
Yenieri, Bc, s.411; M.Fuad Kprl, Bc, A, 2/187-190, s.412.
1160
Yenieri, Bc, s.411; Kprl, Bc, s.412.
1161
Kprl, Bc, s.189.
251

bc bzrk in zabt olunur imi. Bu aksmdan bey olunsa yzde be alna mukarrer
olub batman bc virilmez imi. Geb gitse satlmasa batman bcn alrlar imi. Ve
bc- harr diy her batman Amidden krk sekizer karaca ake bc alnur imi. Ve bey
olsa (yzdesin) bir Osman hisab zere on alt ake olur. Ve hem batmanda Ergani
bc diy on iki karaca ake dahi alnur imi ki i bir hisab zere drt Osman akesi
olur. Ve krbn gelb mide uramayub geb gitse gir bu dstur anlarun dahi bc
alnur imi. Ve Haleb kuma dahi gelb satlsa be ake-i Osman tamga alnur imi .
Amm satlmasa geb gitse vezne urub her mid batmanndan yiirmi yedi karaca
ake ba alnur imi i bir hisab zere her mende dokuzar Osman akesi olur. Ve
skenderan akmie ve telli (?) ve dlbend ve culfak bunlar dahi ipek bc dstr zere
alnur imi. Ve zencebil batmanna yiirmidrt karaca ake alunur imi. Ve zafarandan
yirmide bir ve kepenek yknden drt yz karaca ake bc alnur imi. Amm zikr olan
skenderan akmie Yezd akmie dstruna bc alnur imi. Ve tr ksmndan satlsa
yzde be tamga alnur imi. Ve geb gitse her men-i midde
1162
dokuzar buuk
karaca ake bc alunur imi ki Osman ake olur. Ve mrdebr ksm olandan satlsa
her deve yknden yz yiirmi alt karaca tamga alnur imi. Ve at yknden bu
zikrolann nsf alnur imi. Ve ge gitse deve yknden krk sekiz karaca aka bc
alnuru imi ki on Osman akesi olur. Ve demr yknden geb gitse her ykne on
sekiz karaca ake bc alnur imi ki alt Osman akesi olur Ve cam ve bakr yki geb
gitse her ykine yetmi be karaca ake bc alunur imi ki yiirmi be Osman akesi
olur. Ve tutya yki ve pld yki ve neft ve bulgar ykine yz elli karaca akesi bc
alunur imi. Ve bak yki ve ketan yknden alt yz karaca ake bc alunur imi ki
hisabda iki yz aka olur. Ve ak esir geb gitse yz yiirmi elli karaca ake bc alunur
imi. Ve kara esir geb gitse her yknden alt yz karaca ake bc alunur imi ki iki
yz aka olur. Ve ak esir geb gitse yz elli karaca ake bc alunur imi. Ve kara esir
geb gitse yz yiirmi karaca ake bc alunur imi, bir Osman hisab zere. Ve
badan ve baldan ve kzlboyadan ve abdan ve katrandan ve kara sakzdan ve ak
sakzdan ve ara yandan her mid batmanndan bir karaca ake ba alnr imi ki
batman bir Osman akesi hisabdr. Ve ya yemiden ve tuzdan her ykden satandan
altar karaca ake alnur imi ki iki Osman akesi hisabdr. Ve enr kabndan ve
sogandan ve birinden ve mehlc penbeden ve emrud kakndan ve kr(e)kden (?) ve

1162

252

lmekden ve kmrden ve odundan bc alnmaz imi. Amm kapucu ve ases hakk var
imi an alurlar imi. Her ykden bir karaca ake asesiye ve bir karaca ake resmi
bevvabi alnur imi. Ve o yl bosatninden her bostan bana eger ok ve ger azdur
drder kavun alunur imi ikisi belik ve ikisi ahnelik imi. Ve o yldan hasl olan
gallevtdan her mid mdd galleden bir kile-i Amid galle alunur imi r alnmaz
imi. Ve bir tarla penbeden bir nem ekirdeklii penbe alunur imi. Ve her ba on sekiz
karaca ake ahnelik alunur imi hisabda alt Osman akesi olur. Ve resmi, bevvbi
diy her yk kim ehre gire eger tccardur ve ger gayrdur her ykden birer karaca
ake alnur imi. Amm nevah i mid kursndan gelen gallevt yknden nesne
alnmaz imi. Zir anlarun her ift bana drder kile galle rsm vardr an virmeyile
bu teklif zerlerinden skt olur imi. Ve kavun ve karpuz yknden her ykden birer
dne kavun ve ger karpuzdan alunur imi. Ve odun yknden birer aa ve kam ve
otluk yknden birer ba alnur imi. Ve eltk madrablarndan dahi her bir
madrabdan birer mid mdd eltk resmi bevvb alnur imi. Ve Liv-i mid
ekrdlarndan Mardin kapusnda her hneden birer ngi ya alnur imi. Ve anlarun
bazara gelen yourtlarndan ve penirlerinden nesne alnmaz imi. Heman ol ya
virrler imi. Ve tamgay- agnm ehre gelen her iki ba koyuna bir karaca ake alnur
imi ki alt ba koyuna bir Osman akesi der. Ve satlmayub gir dnb gitse nesne
alnmaz imi. Ve ehirlerden kub gayri yire yk gitse yk bana birer karaca ake
alnur imi. Amm ehre gir girdii kapudan kub gitse nesne alnmaz imi. Ve
kirihne in ehirde bogazlanan koyunun ve keinn bagrsan mil alub iler imi.
Ve resmi kttb dahi her ykde rubu kile i mid galle alnur imi. Ve ehir ve kur
halk klliyen kala in be kireden bir yk kire getrmek kannlar imi. Anun
kiras in her hneden otuz altar karaca ake nakid alurlar imi ki on iki Osman
akesi olur. Ve ekrad cemaat dahi her hneden birer yk kire ve birer yk kum ve
birer yk odun getrrler imi kannlar imi. Ve ahham in dahi ehirde
bogazlanan koyunun ve keinin brei yan alurlar imi. Ve babane in dahi
ehirde baazlanan koyunun ve keinn ba ve ayan alurlar imi ve postun dahi
tabakhne in alurlar imi
1163
.
Erganide; Ve bc hususu dahi damgay- harir her men-i midide ki beyz
seksen dirhem olur, on iki karaca ake bc alnr imi ki drt Osman akesi olur. Ve

1163
253

Yezd akmienn her meninden yiirmi drt karaca ake alnr imi ki sekiz Osman
akesi olur. Ve Rum ve Haleb ve am ve Msr kuma gep gitse bunlar dahi herir
dustr zere ki her meninde on iki karaca ake alnurm. Ve Rum cnibinden Freng
akmie ve atma ve fig ve syir bu asl aksm meta geb gitse ol dahi bez kuma
itibr zere imi her meninde yiirmi drt karaca ake alnur imi ki sekiz Osman
olur. Ve skker ve ivid ve syir bunlara nisbet tr ksm gep gitse her meninden bir
bucuk karaca ake bc alnur imi ki nm Osman akesi olur. Ve sabun ve hnna ve
penbe ve nal ve bunlara mabet nekim vardr ki mrdebr ksmdr gep gitse her
ykne on iki karaca ake hac alnur imi drt Osman olur. Ve keten yk geb gitse
her ykne yz karaca ake bc alnur imi ki otuz Osman akesidr. Ve satlsa iki
yz karaca ake tama alnr imi ki altm alt Osman ake olur. Ve penbe ve sabun ve
hnna satlsa her ykne drder ngi tama alnur imi ki her ni ikiyz dirhemdir. Ve
ya yemi gelb satlsa andan dahi her ykne drt ngi alnr imi. Ve mazu yk
geb gitse her ykne bir ahruki hac alnr imi ki alt Osman akesi olur. Ve Ergayi
reys balarndan hasl itdkleri arablarn ykledb satmaa alub gitse at ve katr
yknden iki Hasanbei ve eek yknden bir Hasanbei bc alnr imi ki her
Hasanbei iki Osman olur. Ve at ve katr ve yir bunlara nisbet dev ksm satlsa
Erefide bir Hasanbei bc alnur imi yzde drt ake hisabdr
1164
.
Ruhada; Ve bc ve tamga husus dahi akmie cinsinden gelb satlsa yiirmide
bir tamga alunur imi. Ve geb gitse her deve yknden iki Kaytbei Eref ki yz
Osman akesi olur. Ve at ve katr yknden bir eref ki elli Osman akesi olur. Ve
Halebden ve gayri yerlerden ehre gelb satlan sabun ve hnna ve hurma ve mazu ve
fndk ve bdem ve zeytya ve rugan- sde ve asel ve pekmez ve kuru zm ve kuru
incir ve erk ve zerdal ve dahi bunlara nisbet ne kim vardr satlsa yzde be Osman
ake alunur imi. Ve ubr itse bunlarun her bir yknden altar tenge alunur imi ki
on iki Osman akesi olur. Ve taradan gelb satlan tuzun bir deve yknden tenge
alunur imi ki alt Osman akesidr. Ve at yknden iki tenge ve merkeb yknden bir
tenge alnur imi. Ve ubr itse bu zikr olann nsf alunur imi. Ve biber ve zencebil ve
karanfl ve kalay ve niadur ve dahi bunlara benzer ne var ise bir deve (yknden) bir
buuk Eref ve at yknden bir Eref alunur imi
1165
.

1164
1165
254

Yol Vergisi (Bc- Rh): Bc- rh, gelip geen kervan ve konar-ger tifeden
alnan bir vergidir. Yollardan geecek olan kfileden ve konar gerden her trl
ihtiyalarnn karlanmas ve emniyetlerini temini karlnda alnmaktadr. Mesel,
Behisni kazasnda Polad ve Srg kylerinden bc- rah alnmtr
1166
.
Siste; Zikrolan kala yolunn bc sbk yerde alnub yende ve revende
ziyde taaddi olunub kul ve criye gese her nerelere altar Haleb ake ve akmie ve
meklt ve gayr yk gese her nefere altar Haleb ake ve akmie ve mekl ve
gayri yk gese her deve altar ve alt ykne drder ve merkep ykne ikier Haleb
ake alnur imi. Hliy Kosunlu ve Karasalu bclar bilklliye ref olunub mcerred
kala-i Gvlek yolunn bc alnmak emr olnub kut ve criyeden her ferde drder ake
ve kuma ve me klat ykne deve yknden Haleb akesiyle drt ake at yknden iki
ake ve merkeb yknden bir ake alnmak emroluman defteri cedide veh-i merh
zere kaydolund Ve bc- mezkr kala-i mezburdan, Ak kpr kurbinde yollar
ayruldu mahalde allna Ref olunan yollardan minbad bc alnmaya. Ve satlmak
ecliyn deve ve at gese deveden drt ake ve atdan iki ake bc alna
1167
, hkm yer
almatadr.
Bc- br: Osmanl Devletinde bir blgeye giren fakat orada satlmayarak,
transit geen kervanlardan alnan vergiler bc- bur ad altnda alnan vergilerdir
1168
.
Mesel, Harputta alnan bu vergi, eyann cinsine gre deimektedir. Harr
1169
yk
geldiinde, llp (batmana urub) her menn-i Harpuri diye iin 90 karaca aka (30
Osmanl akas) bc alnmaktadr. Mese; Diyr- Rmdan pastav ile uka gelse, yine
llp (vezne urub) her menni iin 45 karaca aka, yani 15 Osmanl akas bc
alnmtr. Ayrca geip gider olsa, keten yknden 1 m Erefi yani 40 Osmanl
akas,dier baz bez ksmndan ise 1 altun alnmas kararlatrlmtr. Bunlardan baka
hnn (kna) sabun, demir vb. mallar tayan kervanlar br itse (geip gitse) tad
mal her ne ise, yarm batmannn kymeti nisbetinde bc alnmas hkme
balanmtr
1170
.

1166
Tademir, Age, s.150.
1167
1168
1169
Yani ipekten maml eya nceleri in ve Hindistandan Osmanl lkesine gelir, pek ok para da o taraflara
giderdi. Sonralar ipek mahslnn Osmanl lkesinde de yetitirilmesi gayretlerine giriildi. Hkmete halka bu
konuda pek ok teviklerde bulunuldu. pek bcekilii yapan ve dutluk yetitirenlere baz mufiyetler ve kolaylklara
getirilmesiyle Osmanl lkesinde de ipekbcekilii yaygnlat. ( Yolalc, Age, s.147)
1170
255

Kayseriyede; Bunun dahi kanni bu imi ki akmie ksmndan her ne cins
akmie satlsa yirmi akede bir ake alnurm. Ve ubr ider olsa; Osman batmandan
elli ake alnurm yine ol slb zere mukarrer kilndi Amm uka ubr ider olsa her
Osman batmandan on ake i Osman ve dlbend ve kelle ve alkava her menn-i
Osmande yirmi drt ake-i Osman ve Haleb kumandan ol akmie ki kutni ve atlas ve
skenderni ve cinsi harr ola Osman batmandan elli ake ve eer harrsz alaca bez
ve futa ve syir bunlarn emsli ola yknden yz ake Osman Ve ham bezden elli ake
ve bak ve ketan yknden iki yz Osman ve ak esirden elli ake Ve kara esirden yirmi
be ake alna Yadan ve baldan ve kzl boyadan ve abdan ve katrandan ve ziftden ve
kara sakzdan ve ak sakzdan ve rak yandan menn-i Osmande nm ake i Osman
alna Ve terencebin Osman batmanda on ake ve zafran yirmide bir ake ve kepenek
ve kebe yknden yz ake ve triyeden her menn i Osmande buuk ve cam ve bakr
yknden yirmi be ake-i Osman buuk alna. Ve tutya ve plad ve neft ve bulgar
yknden alt Osman alna
1171
.
Hamidde; Bunun dahi kanna buymu ki meyve-i hukden ve terden ve
dabdan her ykde getrenden bir buuk ake tmga hamil alnub. Ve satuldu
hnde alandan yirmi akede bir ake resmi kapan alnub. Ve rugan- sade ve asel ve
kzl boya ve emi asel ve rugan- era ve badem ve abdan ve mrdesenkden
getrenden her batmanda tamga hamil rubu ake alnub ve satldu hnde alan
kimesneden yirmi akede bir ake resmi kapan alnurm. Ve nil ve eker ve kalay ve
zencefir ve esbb- trdan tamga-i hamil alnmayub bc- ubur diy her mende
alandan drt buuk ake alnurm. Ve eer satar olsa resmi kapan diy yirmi akede
bir ake alnub. Ve pembe ehirde satlsa nesne alnmayub, amm ubr itse her deve
ykne on iki ake ve at ykne sekiz ake ve syir demr ykne ve nal ve mrdesenk
ve neft cinsi olsa satldkda yirmi akede bir ake alnub. Ve nemekden her deve ykne
bir buuk ake alnurm. Yine ol minvl zere mukarrer klnd
1172
.
Musulda; Bir kelle nl ubr itse iki bin ake olsa altm ake alnurm. Ve eer
drt bin ake olsa yz yiirmi ake alnur imi ki yz ake olur. Ve eer satlur olsa
ann zf alnurm ki yzde at ake olur. Ve Yezdi ve eer Ki yki geIse ve eger yki
amayub geb gider olsa her at ve katr ykinden yetmi be Osman ake
alnurm. Ve satlur olsa yzde alt ake alnurm Ve Freng ve Bursa akmiesi dahi

1171
1172
256

bu slb zere alnurm. Ve uka yki ubr itse at ve katr yknden ikiyz ake
alnurm. Ve ketan ile at ve katr yki br itse yine ol zere Ve bu mezkrndan deve
yki ubr itse yine ol minvl zere alnurm. At ve katr ykinin bir bucu alnurm.
Ve merkeb yki ubr itse at ve katir ykinin nisf alnurm. Ve harr yki ubr itlse at
ve katr ykinden yz yetmi be ake ve deve ykinden bir buuk at yki hisabnca
alnurmu ki be yz altm iki ake olur ve merkeb yki ubr itse at ve katr ykinin
nsf alnur imi ve harr satlur olsa bir batman ki sekiz yz dirhemdir yedi Osman
akesi alnurm. Ve rengin elvan ibriim ubur itse yzde ake bc alnurm Ve
satlsa yzde alt ake tamga alnurm. Ve eker yki ubur itse at ve katr yknden
Osman akesiyle yz elli ake alnurm. Ve deve ykinden ikiyz yiirmi be ake ki
bir buuk at yki hisab olur. Ve merkep ykinden at ve katr ykinn nsl alnurmu.
Ve Hasankeyf abaysi ubr itse her abay bana yarm ake bc ubr alnurm. Ve
satlsa bir ake ve bir pul alnurm. Ve Mardin ve Hasankeyf abaysi ubr itse her sof
bana rubu bc alnurm. Ve satlsa her sofdan bir buuk ake bc alnurm. Ve
Msr abayisi ubr itse yzde ake bc alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga
alnurm. Mardin muhayyeri ubur itse her birinden bir ake bc alnurm ve satlsa
iki ake tamga alnurm. Ve attara mteallik olan tr ksmndan ubur itse at ve katr
ykinden yz ake ve merkeb ykinden ann nsf ve deve ykinden yz elli ake
alnurm. Ve satulsa yzde alt ake tamga alnurm. Ve kalay ve niadr ve srb ve
tunc ve bak ve plad ve tutya ve laden ve bunlara nisbet nekim vardr ubr itse
kymete tutulub yzde ake bc alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnrm.
Ve bulgar ubr itse her danesinden bir buuk ake bc alnurm ve satlsa her
danesinden ake tamga alnurm. Ve demr ve sabun ve hnna ubr itse at ve katr
ykinden yiirmi be ake bc alnurm ve deve yknden otuz yedi buuk ake
alnurm ve mertek yknden on iki buuk ake aInurm ve satlsa yzde elli ake
alnurm. Ve nal ve mh ubr itse yzde ake bc alnurm. Ve satlsa yzde alt
ake alnurm. Ve kepkebi Kepenek) ubr itse bin dane rubu bc alnurm satlsa
her bininden bir buuk tamga alnurm. Flfl ve zencebil ceviz ve karanfil ve darcn
ve anzarut ubr itse kymete tutulub yzde ake bc- ubr alnurmu ve satlsa
yzde alt ake tamga alnurm ve kalem gelse at yknden ki her yk yirmi drt bin
adet ola elli ake bc- ubr alnurm ve deve yknden yetmi be ake ve merkeb
yknden yirmi be ake alnurm ve satlsa yine bu slb zere alnurm. Ve Badat
257

inisi ubur itse krk inide bir ini alnurm ve satlsa yiirmide bir ini alnurm Ya
ve bal ve peynir ve emi asel ve bekmez ve badem ve meviz ve summak ve nrdenk ve
koz ve muhalleb yemi ve birin ve hurma ve bunlara nisbet nekim vardr ubur itse
yzde ake bc alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm. Ve bu mezkurn
kelek ile geldi mahalde satlsa ve eer geer olsa hac alnmayub yzde alt ake
tamga alnurm. Ve ugan ve nemek ubur itse yiirmide bir ake tamga alnurm ve
satlsa krkda bir ake tamga alnurm. Ve hriden ya yemi gelb satlsa on drtde
bir ake alnurm. Ve ehre kavun ve karpuz gelr olsa bevvbi diy bir karpuz ve
kapandri bir karpuz ve muhtesibi dahi bir mikdar ake alup ve tamgac dahi ondrtde
iki ake alurm. Ve hakk cerb diy sancak beyleri dahi iki evlek bostandan bir ake
alurm ve bu cmle bidat olduu sebepden ref olunub tamgaya balanub kavun
ykinden bir kavun ve karpuz ykinden bir karpuz tamga iin tayin olundu. Ve
bostanclardan r zere beherleri sahib-i arza tayin olundu Ve hyar ve teruzi
ykinden nesne alnmaya Ve sebzevt ksmndan yiirmede bir tamga alna kz ve
rgatla kuyudan su ekip ziraat itdkleri sebepden
1173
, hkmleri yer almaktadr.
htisb: htisab messesesi, Osmanl Devletinde ticaret dzeninin ve piyasa
kontrolnn salanmas maksadyla dzenlenmi ve bu vergi ar ve pazarlarda
perakende olarak satlan mallara konulan narhdan fazla fiyata satld veya narha
uyulmad takdirde ceza bbndan ehre satlmak zere gelen emtiadan, kad tarafndan
narh verildikten sonra maln cinsine gre alnmtr
1174
. htisab, ehir ve kasabalardaki
pazar ve panayr yerlerinden alnrd
1175
. htisab toplamakla grevli kimse de
muhtesibdir.
Muhtesibin grevleri: ar ve pazarlarda satlan btn maddelere narh vermek,
yani fiyatlarn tespit etmek ve buna uyulmasn salamak, istifileri, ehrin
beslenmesine yarayan maddeleri darya karanlar izlemek ve cezalandrmak, bozuk,
kt nitelikli, eksik ll mal satan esnaf kontrol etmek ve cezalandrmaktr
1176
.
htisab aas ayda bir defa, kad ile birlikte her trl sanatkr ve esnaf tefti
ederdi. l aletlerini kontrol eder, satlan eyann kanni sat fiyatndan fazla
satlmamasn salard. Bu grevi, kul olanlar denilen memurlar ile yapard. Bu
memurlarn iaesini ve kendisinin bu grev iin dedii iltizam bedelini salamak iin

1173
1174
1175
Ziya Karamursal, Osmanl Mal Tarihi Hakknda Tetkikler, TTK Yay., Ankara 1989, s.184-186.
1176
zer Ergen, XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa, s.97.
258

bu vergiyi toplard. Verginin temeli Hz. Peygamber dnemine ve Kurn daki
ayetlere
1177
dayanmakla birlikte ihtisab vergisini toplayan kul olanlar, bazen deftere
uymayacak ekilde vergi almlardr. eitli isimlerle anlan bu vergilere halkn
ikayette bulunmas zerine iyidiyye, ramazaniyye, haftalk, aylk ve
msamaha gibi isimlerle anlan bu bidatlar kaldrlmtr
1178
.
Muhtesip zenaat ehlinin kile, arn vesair ller ile terazi ve kantarlar muayene
etmek, dzgn l kullanmayanlar ve hileli sat yapanlar men etmek ve
cezalandrmak yetkisine sahipti. Kadya tbi olan muhtesip, esas itibariyle kadya ait
olan bu grevleri onun adna yrtrd
1179
. Kazan vergisi olan ihtisap resmi ilk
zamanlarda 1/40 esas zerinden tahsil edilirken, sonralar nispetleri bozulmu ve her
yerde deiik miktarlarda uygulanmtr
1180
.
Harput kannunda ihtisap ile ilgili; Ve ihtisab husus dahi balda ve yada ve
kuru zmde ve syir buna nisbet hususda ykde iki ngi alnur imi. Ve bakkal
dkkanlarndan dahi ayda birer ake alurlar imi. Ve etmeki ve adan dahi ayda
haline gre er drder ake alurlar imi Ve bunlardan gayri eksklerin bulsalar
dirhem bana bir ake crmn alurlar imi
1181
.
Alad-devle kannunda; Ve ihtisb hususunda dkkanclardan bin iki yz pare
ve bist yayanlardan bin pre ve etmekcilerden yz pre ve brekilerden yz pre ve
alardan yz pre ve helvaclardan elli pre ve erbetcilerden elli pre ve
takyaclarden otuz pre ve bamakclardan yz pre ve tcirlerden ve erilerden iki
yz pre ve kasablardan yz pre ve penir ve yourt ve balk ve bunlarun gibi ki
pazara gele satla yz pre ve bir hamil hasr gelse bir hasr ve bir yk soandan bir
batman sogan alna
1182
, kaydna rastlanr.
Grcistanda; ehirlerde kann- ihtisabiye dahi eksk satldu vakitde dirhem
bana bir ake cerme alna. Ve narh virildikde marifet-i kad ile virilib ve dirhem ile
satlan nesneye onu on bir ake zere narh virb ziyde virilmeye
1183
, kaydna
rastlanr.

1177
Ali mran Suresi 104. Ayet ve Tevbe Suresi 71. ayet
1178
Karamursal, Age, s.184-186.
1179
nal, XVII. Yzylda emigezek Sanca, s.130, zer Ergen, XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa, s.151.
1180
Yolalc, Age, s.156.
1181
1182
1183
259

Diyarbakrda; Vilyeti Diyarrbekirde olan ehirlerde ve kasabatda ihtisab
hususnda ziyde bidatler olunm. Ve ihtisab nevahi diy defteri ati bir kalem otub
her nahiyeye birer mikdar hasl takdir o birer amil olub nahiyesinde kur ehalisine nice
drl bahne ile zulm ye hayf eylermi ihtisb- nevhi hi bir vilyetde olmayub
bidat ve ve zulm-i sarih olman ref olnub defteri cedide kimesneye hasl
kaydolunmad. Minbad ihtisab- nevhi diy reydan bir ake ve bir habbe alnmaya.
Ve ehirlerde ve kasabtda olan ihtisabn dahi bidat ref olnub kann- Osman zere
kymetdar olub dirhem ile satlan metadan eksk satandan dirhem bana bir ake
cerme alna. Ve her sale marifet-i kad ile nice defa narh virilrse bir mikdar
narhelik alnub ziyde nesne alnmaya. Ve dirhem ile satlmayub az kymetlden dahi
haline gre bir mikdar cerme alna. Ve ekmekcilern ve aclarun kabn ve kacan
temiz dutmayanlardan hallenine gre biner mikdar cermeleri alnur
1184
, kayd geer.
Kannnme-i Osmanye gre; Muhtesiblere lazm olan budur ki zikr olunur,
muhtesib olan kimesne kad marifeti ile narh vire etmei can tuta onun on drt
zerinbe narh vire ve koyun eti yz olcak kei eti yz elli ola ve kuzu iki yz ola ve
sr eti drt yz ola ve koyun eti iki yz oldukta kei iki yz elli ola ve sr yzola ve
dahi havice (havuca) ve isfahana ve keleme ve algama ve soana ve sarmsaa narh
vire balk gelse bala dahi narh vire. Ve taradan gelse ehli bazar varup almayalar ve
hem taradan gelen getrdiin def i satarsa narh olmaya. Amm andan alan alduna
gre onun on bir zerine nath vireler ve tavar olsa onun on ikiye ve aldu tavar kc
satlsa onun on drde narh vireler ve narh virdinden sonra muhaklefet olursa iki
dirheme bir ake cerme alna ve eer gayri nesnelerden olursa dirhemine bir ake
(crm) alna
1185
, kayd geer.
Erzurumda; Ve ehirde muhtesip olanlar ehirden haric karyelerde kub gezb
bostanda vak olan sebzevatdan ve kovandan ve karpuzdan ve syir favakih-i
mtenevviadan hilaf kann nesnelerin alub ve her kayra ki ka bin ake yazar her
binde bir ake ve he siybdan ikier ake ve her bezirhneden yirmier ake muhtesibi
ihtisabiye dey alur imi bu hususlar bidai marufeden olman bermucebi emri ali ref
olundu
1186
.

1184
1185
1186
260

Harputta Ve ihtisab husus dahi balda ve yada ve kuru zmde ve syir buna
nisbet hususda ykde iki ngi alnur imi. Ve bakkal dkkanlarndan dahi ayda birer
ake alurlar imi. Ve etmeki ve adan dahi ayda haline gre er drder ake alurlar
imi. Ve bunlardan gayri eksklerin bul salar dirhem bana bir ake crmn alurlar
imi
1187
.
Grcistanda; ehirlerde kann- ihtisabiye dahi eksk satldu vakitde dirhem
bana bir ake cerme alna. Ve narh virildikde marifet-i kad ile virilib ve dirhem ile
satlan nesneye onu on bir ake zere narh virb ziyde virilmeye
1188
.
nozda; Yel deirmenlerinin her birinden altar ake resmi ihtisab gayri ylda
elli birer ake resim alnur. Ve resmi ihtisab, diy her yz medrede yirmi ake alnur.
Ve deryadan hamir gelse gerek byk ve gerek kk olsun beher fu sekiz ake resmi
ihtisab alnur. Ve reayadan meyhne aub kend hamirlerinden satmak murad idinb
ibtida fu, adkda be ake resmi ihtisdb virrler eer ve drd gn meyhnesini
kapayub gir aa olvakt dahi yine be ake virr ve illa kapamayub muttasl satsa
gerek az ve gerek ok satsun heman ibtida adu vakit virr. Ve harice hamir
satduklar yakt vakf zabitlerinden medre alub ica medre diy her yz medrede be
ake alnur
1189
.
hzariye: Devletin gelir kalemleri arasnda saylan ihzariye vergisi;
mahkemelerde alan bor alp-verme icabet etmeyenlerden mahkemeye getirtilerek bu
hizmet karl alnan crete ihzriye, davallar mahkemeye getiren muhzrlara verilen
hisseye ise muhziriyye denilmektedir
1190
.
4.8. Dier Vergiler
siyb Resmi (Deirmen Resmi): siyb resmi su ile veya yel ile dnen un
deirmenlerinden alnan vergidir
1191
. Miktar muhtelif meknlar da deimekle birlikte
genellikle; bir yl ileyenden 60 ake, alt ay 30 ake, ay ileyenden 15 akedir
1192
.
Ancak, daha ok her ay iin 5 aka hesab zerinden nakid olarak alnmtr. Deirmen

1187
1188
Barkan, Kannlar, s 199.
1189
1190
1191
aatay, Age, s.503; nal, XVI. Yzylda Harput Sanca, s.140.
1192
Sayn, Teklif Kavaidi (Osmanl Vergi Sistemi), s.38; Ycel-Pulaha, 1. Selim Kannnmesi, s.51; Barkan,
Kannlar,Kanname-i Livs- Kengr, s.36, Ycel-Pulaha, 1. Selim Kannnmesi, s.69, 79; Barkan, Kannlar, s.198,
165, 134, 129, 116, 113, 47, 50; Osmanl Vergi Mevzuat, 37.
261

resminin miktar zaman ve mekna gre farkllk gstermektedir. Bazen deirmenin
durumuna gre hubbt olarak da resim alnd olmutur
1193
.
I. Selim kannuna gre; Bir kimsenin deirmeni harabe olsa sahib-i arzdan tamir
resmini vermesi iin tenbih olunur. Eer tamir etmez ve resmini vermezse sahib-i arz o
deirmen ocan diledii kimselere tapu ile verir
1194
.
Deirmen resmi, baz vilyetlerde harman vaktinde, temmuzun dokuzuncu gn
alnr, denmektedir
1195
.
Erganide; resmi siyb, her siybdan ylda on alt Amid kilesi galle alnr; nsf
buday ve nsh arpa ki yll elli alt Osman akedir. Bozok kannuna gre; resmi
siyb her siybdan ayda beer ake hisab zere alnr ki yll altmi akedir
1196
.
Fatih kannuna gre; dolab deirmeni, bir gzne Edirne mddiyle bir mdd tahl, yar
buday ve yar arpa alnr. Ve karaca deirmenin bir gzne yl tamam yryenden bir
mdd, alt ay yryenden buuk mdd, daha az yryenden bu hisab zre Edirne
mddiyle yar, buday ve yar arpa alnr. Yel deirmeni ylda buuk mdd tahl, yar
buday yar arpa alel-mn Edirne mddiyle verir
1197
. Boluda; ylda yryenden Bursa
mddiyle bir md buday ve bir mdd arpa alnr. Alt ay yriyenden nsf alnr
1198
.
Kayseriyede; deirmenin nsf resmi divniye nsf baka mlikneye alnr.
Deirmende yryenden altm ake ve alt ay yryen deirmenden otuz ake alnr.
Ayrca ondan aa her ayda be ake hisab alnr ve yeldeirmenlerinden drder ake
ve zeytin deirmenlerinden onar ake alnr. Pojaga kannunda; Tuna, Save, Yuka ve
Drova sularnn zerinde olan deirmen resmi iin 50 er ake, syir kk rmaklarda
ve sel sularnda olan deirmenlerden resmi tamam sleden 32er ake nm sleden
16ar ake alnr. Serimde nm sleden on ikier ake farkll vardr. Uyvar kanna
gre; Tuna nehri Vaga ve Nitre zerinde siyblarndan 60 ake kmil 36 ake, nm sle
18er ake alnr. Morada yl yryenden 120 ake, alt ay yryenden 30 ake, ipek
dolabndan ellier ake, rugan- zeyt degirmeninden elli ake alnr
1199
.
Deirmen resminin aynen alnd yerlerde, mesel Boluda; ylda bir Bursa
mdd arpa ve bir md buday veya bunlarn tutardr. Boz kaydolnan yerlerden ve

1193
1194
1195
aatay, Age, s.504.
1196
1197
zcan, Fatih'in Tekilt Knunnmesi ve Nizm- lem in Karde Katli Meselesi, s.12.
1198
1199
Barkan, Kannlar, s.11, 57, 301, 305, 308, 314, 329.
262

harab deirmenlerden deftere resim kaydolunmamtr. ukur Abadda siyb ka ay
yrr ise her ayda beer ake resim alnr. Sofya Kannunda; asyblar velvice yani
kebe dolablarndan ve samakov ve nal ve mh vignelerinden Defter-i ahde yazuldu
zere resim alnr. atal vignelerinden resim alnmayp r-i ahen diy her haftada bir
atal temr alna, hkm vardr. Siste; her bab siybdan ki, yl tamam yrrse;
Haleb akesi ile ylda yz yirmier ake alnr. Alt ay yryeninden altm Haleb ake
alnr
1200
. Kerkkte; her deirmenden krkar ake alnr. Diyarbakrda ve irmikte;
bostinden ve aselden ve siybdan resim alnmamdr. Arapgirde; resmi siyb yl
tamam yl dnen siybdan on alt Arabgir kilesiyle galle alnr ki, sekiz stanbul kilesi
olur, nsf buday ve nsf arpadr. Hatvanda; Gng deirmenlerinin bazlarnda er
yz ake, bazlarndan yzer ake resim alnr
1201
.

1200
Barkan, Kannlar, s.23, 31, 201, 205, 253.
1201
Barkan, Kannlar, s.146, 148, 168, 171, 195, 317.
263

SONU
XV-XVII. Yzyllarda Osmanl Devletinde Halk konulu bu aratrmada aadaki
sonular elde edilmitir;
Rey kavram; Osmanl Devletinin tbiyetini oluturan rey, Arapada
kelime anlam itibariyle sr manasna gelmekle birlikte, Osmanl Devletinde
hkmete itaat eden, bir takm vergileri vermekle mkellef ya da muaf, ehirli, kyl,
konar-ger ahaliden ve ynetilenlerden oluan halkn tamam olduu, slam hukukuna
dayanan Osmanl devlet anlaynda sosyal tabakalamay fonksiyonel snflar etnik
temel deil, dini telakkiye bal yap zerinde yneticiler (askerler) ve ynetilenler
(ehirliler, kyller, konar-gerler) olarak iki ksmdan olutuu ve bu meyanda
Osmanl halknn ok nemli bir ksmnn; tccar, sanatkr, zira retici ve hayvanclk
ile itigal edenlerden meydana geldii tespit edilmitir.
Devlet-rey likisi; Osmanl devlet anlaynda reynn, etnik unsurun
stnlne deil, slm olmalar esasna gre nem arz ettii, Osmanllarn slm
olmayan unsurlara biz ve dierleri balamnda ayrmclk ve dlama siyseti
uygulamad ve asl olann devlete ballk ile retici olmaya dayand grlmektedir.
Devlet asndan halkn sosyal tabakalamasnn meneinin Allahn iradesine
dayand, buna karlkta ayn toplumun fertleri arasndaki iktisad, itima veya siyas
farkllklarn kaynann toplumun iyi ileyii iin kendilerine den vazifeleri
yapmalar gayesiyle farkl yeteneklerle mcehhez yaratlm olmas anlaynda yatt
tespit edilmitir.
Hkmdar-rey ilikisi; Geleneksel slm inancndan doan sultann obanlk
grevi, sr anlamna gelen ve Allahn emaneti olan rey ile ilikisinde esas, eriata
uygun dil bir ynetimdir. Karlnda halkn meru zeminde artsz mutlak itaati
beklenir. Siyas, idar ve otoriter merkez; yasama, yrtme ve yarg erklerini bizzat
kendinde toplayan divn- hmayun kanalyla padiah ekseninde rgtlenme sistemi
iinde Osmanl sultanlarnn babalk vazifesi ile, reynn sultann hakimiyeti ve
korumas altnda olduu grlmtr. Bu dorultuda, reyya zulm etmenin yasak
olduu, zulmedenler hakknda Osmanl Devleti kannnmelerle her trl nlemin
alnd ve zalimlerin cezasy ileme tabi tutulduu tespit edilmitir.
Millet Sistemi; Osmanl Devletinde dini aidiyeti temsil eden millet kelimesi ile
dini, dili, rengi, rk, blgesi, ekli ne olursa olsun belli bir din benimsemi insanlar
264

topluluu ifade edilmitir. Bu erevede her milletin, kendi zmresi iinde kanunlara
uymak artyla zgrce yaad, erevesini devletin izdii, din, ananev ve
geleneksel faktrlerin oluturduu kendi i hukuklarna tabi olduu grlmtr.
Hukuk asndan rey; Osmanl reys, er hukuk erevesinde oluturulan
er-rf hukuk kurallaryla ynetilmi, Osmanl ceza hukukunda da er ve rf hukuk
trleri bir btn olarak uygulanmtr. Ehl-i rf-rey mnasebetleri Osmanl
ynetiminin zerinde durduu hassas bir denge olmutur. Adlet anlayna bal olarak
da ehl-i rfn reydan kannnmelerde belirtilenden fazla ve eitli isimler altnda
vergiler almas gibi hakszlklarn engellenmeye alld grlmtr.
Adlet; Osmanl Devletinin yzyllar boyunca hkimiyetini geni topraklarda
srdrebilmesinin kayna olan adlet ve adlete verilen deer Osmanl ilim ve devlet
adamlarnn eserlerine, kitabelere ve kannlara yansd aka grlmtr. zellikle
mhimme defteri kaytlarndan zalim devlet adamlarnn grevden azl ya da siyseten
katl ile cezalandrld ve mer ve fukarann daima gzetildii belirlenmitir.
stimlet; Osmanl Devleti istimlet siyseti ile hkimiyetine giren yerlerdeki
dini, dili, mezhebi farkl halklarla kaynaarak, onlarn din, rf ve sosyal ilerine
karmayarak vicdan hrriyetine sayg gsterdii ve ar vergiler altnda ezilmi
bulunan gayr-i mslim tebaasndan belli bir vergi (cizye) almakla yetinerek mevcut
kannlara aykr olarak keyfi hi bir muameleye msaade etmedii grlmtr.
ehir-ehirli; Osmanllarda bazar durur, cuma klnur eklinde tarif edilen
ehrin merkezi iin nefs tabiri kullanlmtr. ehirlerde ift ve dier zira faaliyetler,
baclk ve bahecilik dnda olmad, mamul madde retimi ve hizmet sektrnn
arlk tad grlmtr. dar-kaza ynetim rgtnde bir kad ve bey bulunmutur.
ehirde yaayan ahli, Mslim-gayr-i mslim, iveren-ii, yneten-ynetilen, ayan-
avam olmak zere eitli kategorilere ayrlmtr. Ayrca asker ve adl grevliler
dnda, imam, hatib, mezzin, eyh, dervi gibi din zmre mensuplar, mtevelli,
muhassl, mltezim gibi vergi toplayclar, mderris, ases, suba gibi dier kamu
grevlilerin alt grlmtr.
Ticaret; Anadolu kentleri, gvenlik, sna ve ticar yerlemeler olmutur. ehirde
ticar yerler; bedesten, hanlar, arlar ve pazarlar, sna ve ticar zellikler gsteren
yaplar; debbahneler, tahmishne, boyahaneler, deirmenler ve mumhanelerdir.
265

Genelde esnaf-ii olarak adlandrlan ehirliler, devlet ekonomisine vergilerle ve
hammadde ilemesi ile toplum hayatna katkda bulunduklar tespit edilmitir.
ehirlerin Fizyonomik Yaps; ehirler en genel olarak, cmiler, bedestenler,
imaretler etrafnda gelimitir. Osmanl sultanlar olduka ok sayda cmi, medrese,
okul, tekke, eme, kpr, kaldrm ve hamam yaptrarak ve bunlara vakflar balayarak
ehirlerin gelimesini salamlardr. Nitekim, stanbul, Edirne, Bursa, Bosna, skp
gibi ehirlerin vakflar ve imaretlerin etkisiyle gelitii anlalmtr.
ehir merkezinden krsala doru stanbul, Bursa, Konya, Manisa, Amasya, Tokat,
Samsun, Adana, Tarsus, Tebriz, Revan, Edirne gibi ehirler ba ve bahelerle bezenmi
olduu kaynaklarda belirtilmitir. Trk ehircilii manzara dikkate alnarak gelimi ve
bu geliimde, kltr, din inanlar ve iklim binalarn fiziki yapsn etkilemitir. ehirler
en kk dokusal hcreler olan mahallelerden olumutur. Mahalleler genellikle dini
meknlarn ya da nemli ahslarn adlar ile zikredilmilerdir.
ehirlerin Demografik Yaps; XVI. yzylda Osmanl Devletinin nfusu 30-35
milyon, bu nfus iinde en kalabalk ehrin stanbul olduu, Bursa, Erzurum,
Diyarbakr, Mardin, Ankara, Tokat, Konya, Sivas, Trabzon, Ktahya, Ayntab ve
Kayserinin nfus asndan byk ehir olduu grlmtr.
ehirlerde Sosyal Hayat; Osmanl toplumunda Mslmanlarn sosyal hayat
olduka sade olup, tccarlar hari nemli bir sebep olmadka seyahat etmemilerdir.
ehirli kadnlar tketici snf gibi grnmekle birlikte genellikle evlerindeki atlye veya
tezghlarda alarak (hal, kilim, yn) retime katkda da bulunmulardr. Kyl ve
konar-ger kadnlar ise daha fazla retici konumda ehirli kadnlarn yaptklarnn yan
sra hayvan beslemek, yn eirmek, ziraat yapmak gibi farkl faaliyetlerde
bulunmulardr.
Giyim-Kuam; Osmanl toplumunda ok kati snrlandrmalar olmamakla birlikte
klk-kyafet hususunda genel bir dzen ve intizam olmutur. Bu husus zellikle
Mslman ve Mslman olmayan, yneten ve ynetilen ve benzeri eitli snflar
arasnda grlmtr. Ayrca sadatn giyindii kendilerine zel bir kyafetleri vardr.
Mslman olmayan halkn byk lde giyini, mesken yapma ve davran zgrl
vardr. Ancak baz snrlamalar getirilmitir. Payitahtta olsun, tarada olsun muhtelif
konumdaki insanlar ayrmak iin konan kaidelerden dolay Mslmanlarla gayr-i
Mslimlerin elbiselerinin biim ve renklerinin farkl olduu tespit edilmitir.
266

Hukuk; Osmanl toplumu Osmanl hukuku denilen bir hukuk sisteminin
koruyuculuu altndayd. Temel haklar bakmndan, devlet yapsnn esasn tekil eden
slm cemaati (milleti) ile dier dini cemaatler arasnda cizye demek dnda pek
byk farklar yoktur. Gayr-i Mslimlere, zel hukuk asndan kendi topluluklar iinde
geerli olan din hukuklarna mracaat edebilecekleri gibi, kadya da mracaat hakk
verilmitir. slm hukuku gerei gayr-i Mslimlerin haklarna dokunanlar sularna gre
cezalandrlmlardr. slm ceza hukukunun belirlemi olduu hadd, ksas, diyet ve
tazr cezalar, ilenen sua gre uygulanm ve suluya bunun dnda baka bir ceza
verilmemitir.
Ekonomi; Osmanl ekonomik sistemi mdahaleci zellik gstermektedir. Yani
retimin balangcndan tketime kadar devletin belirledii kurallar uygulanr. Mslim
veya gayr-i Mslimler herhangi bir kstlama olmakszn her trl meslei icra
edebilmilerdir. Gayr-i Mslimlerin en ok rabet ettikleri meslekler; hekimlik,
sarraflk, kuyumculuk, mimarlk, tccarlk ve dier el sanatlaryla ilgili iler, hekimlikte
Yahudiler, mimarlkta Rumlar nde gelmitir.
Osmanl dneminde esnaflar, Seluklu dneminin ftvvet ve ahilik felsefesiyle
yorulup Osmanl dneminde birer lonca rgtlenmesi haline gelmitir. Bu sistem esnaf
eyhi, esnaf kethdas, yiitba, usta, kalfa ve rak eklinde hiyerarik bir yap
arzetmitir.
Osmanl ehirlerinde debba, haffaf, kefger, bamak, sara gibi pek ok meslek
kolu faaliyette bulunmutur. Bunlar debbahane, boyahane, deirmenler ve mumhne
gibi ehirlerin nemli sanayi tesisleridir. Mesela, Bursa, Ankara, Antep, Tokat, Kayseri,
Diyarbakr, Adana, Malatya gibi ehirlerde dokuma sanayi gelimitir.
Eitim; Osmanl Devletinde eitim medrese, mektep, cmi ve tekke (zaviye) gibi
eitim kurumlarnda yaplmtr. lkretim program, elifba ve Kuran- Kerim metni
zerine okuma-yazma, slamn art, imann art, 32 farz, abdest ve gusl gibi temel
konular, peygamberlerle ilgili kssalar ve basit aritmetik kaidelerinden olumutur. Kz
renciler ilkretim safhasnda kendileri iin gerekli grlen eitime tabi tutulmular,
okuma-yazma ve dini ilmihal bilgileri verilmitir. leri devlet adamlarnn veya varlkl
ailelerin kzlar yksek derecede eitim almlardr. Mekteplerde gnlk program
gnein domasndan itibaren balam ve ikindiye kadar devam etmitir. Cuma
gnleriyle dini bayramlardan nce ve sonra birka gn resmi tatil uygulanmtr.
267

Osmanl medreseleri Trkmen boy ve kabilelerine de eitimretim imkn
salamtr. Osmanl medreselerinde eitim parasz olup renci ve hocalarn
masraflarn vakflar veya hayrsever zenginler karlamtr. Medrese hocas mderris
ile yardmclar mfid ve mudadl, renciler ise; mntehi, danimend, suhte veya
talebe ad tard. Osmanl medreselerinde; tefsir, hadis, fkh, nahiv, lugat, kelam,
edebiyat- Arabiyye, matematik, mantk ve astronomi zerine tedrisat yaplmtr.
Hekim, di doktoru ve eczaclar yetitirmek zere tp eitimi de verilmitir. Pek ok
nl bilim adam medreselerde ders vermi veya tahsil grmtr.
Ky-kyl; Meskn yerlerin en k olan kyler (karye) genellikle su
kenarlarndaki vadilerde, yol zerlerinde veya dalarn alt yamalarnda grlmektedir.
dri tekilat ky kethdas, Mslman kylerde imam ve ihtiyar heyeti, Hristiyan
kylerde ky melii ve kocaba yardmcsdr. Osmanl Devletinde yeni fethedilen
topraklarda ilenmeyen yerler, g nedeniyle boalan topraklar, tahrirlerle tespit edilip
retim faaliyeti iin enlendirme siyseti uyguland grlmtr.
Osmanl kyls ounlukla ift-hane sistemine tabi tutulmutur. Padiah
haslarnda alan baz iftiler de ortak veya erik rey statsne tabi klnmtr.
Bunlara stanbul Haslar Kazas, Karaman, el, Teke, Hamid, Aydn, Saruhan, Ktahya,
Ankara, Bolu, Sultann ve Hdavendigr vilyetlerinde rastlanmaktadr. Ortaklk
ou zaman sulanabilen topraklarda, nce r sonra ekilecek tohum dldkten sonra
mahsuln ikiye blnerek paylalmas eklinde ilemitir.
Sipahi-rey ilikisi; Sipahinin reyy koruma, zira retim yaptrma, vergilerin
zamannda ve kanunnamelerdeki miktarda tahsili, topran ilenmesi gibi grevleri
vardr. Her sancan kanunnamesi, kylnn vermesi gereken vergi ve hizmetleri
belirlemitir. Topran herhangi bir sebeple brakan reydan iftbozan resmi alnm,
yl st ste bo brakan kylnn elinden toprak mahkeme kararyla alnm ve bir
bakasna verilmitir. Osmanl arzi hukuku, bir raiyyete, sipahinin izniyle tarlasn
veya iftliini ferag (transfer) hakk tanmtr.
Konar-gerler; Konar-gerlerin blgesel dalm itibariyle Dou, Gneydou,
Orta, Bat ve Kuzey Anadolu, Kuzey Suriye ve ukurova blgelerinde yaadklar tespit
edilmitir. Yrklerin genel olarak Kastamonu Yrkleri, el Yrkleri, Vize, Teke
Yrkleri gibi konup-gtkleri sancak veya kazann ismini almlardr. Mezra, kom,
268

iftlik, oba, al, divn, ba evi, dam, yaylak ve klak gibi yerleme niteleri
oluturmulardr.
skn; Osmanl Devleti bir dzen ve intizam devleti olarak ahalinin ba-bo
dolanmamas, retim yapmas, yerleik kylye zarar vermemesi, ssz yerlerin
enlendirilmesi gibi sebeplerle konar-gerleri iskn siyseti takip etmitir. Bu meyanda
Anadolu, Rumeli ve Suriyede (Rakka, Haleb, Hama, Humus) iskn teebbslerinde
bulunulmutur.
Konar-gerlerde Sosyal Hayat; adr, konar-gerlerin yaantsnda nemli bir
yere sahip olmutur. Konar-ger hayatta kadn, ocuun yetimesinde, adrn
ynetiminde, obaya gelen konuun arlanmasnda, hayvann samnda, hayvansal
rnlerin yapmnda ve kyafetlerin dokumas gibi ilerde ok nemli bir ilevi
yklendii tespit edilmitir. zel gdalarnn Orta Anadolu ve Toros Dalarnda
yaayan konar-gerlerde yufka ekmei, yumurta, kelek, st, ya, peynir, yourt,
kaymak, bal, et gibi genellikle hayvansal rnler olduu grlmtr. Yrklerin genel
olarak keklik, tura, bldrcn, tavan, yaban keisi, tilki gibi hayvanlar avlad
anlalmtr.
Reydan Alnan Vergiler; Osmanl Devletinde halktan er (cizye, hara, r,
zekt) ve rfi (rsm-u rfye, teklif-i divniye) kaynakl vergiler alnrd. Herkesin
yapt retimi cins ve niteliine, stat ve durumuna gre, kanunnamelerde bahsedilen
vergileri demekle mkellef tutulduu tespit edilmitir.

269

BBLOGRAFYA
I. ARV VESKALARI
1.Babakanlk Osmanl Arivi
a).Tahrir Defterleri
Nr.114, 69, 450, 969, 134, 1067, 834
387 Numaral Muhsebe-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri (937/1530)
I,(1996), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire
Bakanl Yay., Ankara.
387 Numaral Muhsebe-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri (937/1530)
II, (1997), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire
438 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri (937/1530) I,
(1993), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire
438 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri (937/1530) II,
(1993), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire
998 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Diyr-i Bekr ve Arab ve Zl-
Kdiriyye Defteri (937/1530) I, (1998), Babakanlk Devlet Arivleri Genel
Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yay., Ankara.
998 Numaral Muhsebe- Vilyet- Diyr- Bekr Ve Arab Ve Zl-
Kdiriyye Defteri (937/1530) II,(1999), Babakanlk Devlet Arivleri Genel
Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yay., Ankara.
b).Mhimme Defterleri
Nr. 2, 3, 5, 6, 7, 12, 62, 83, 85,120, 122, 125, 131,133, 134, 135, 139.
c).Maliyeden Mdevver Defterler
Nr.534, 701, 2931, 7534, 8458, 7126, 9484, 7534, 6565, 7533.
d).Cevdet Tasnifi
Evkaf, Nr. 206,637, 2891, 4804,6866, 7622, 8458, 14799, 16856.

270

II.YAYINLANMI VESKALAR
Ayn Ali Efendi. Kavnin- l-i Osman Der Hlas-i Mezmin-i Defter-i
Divn, (Nr. M.Tayyib Gkbilgin), stanbul, 1979.
Barkan, .Ltf. "XV.Asrn Sonunda Baz Byk ehirlerde Eya Ve
Yiyecek Fiatlarnn Tespit ve Tefti Hususlarn Tanzim Eden Kanunnameler",
Tarih Vesikalar Dergisi, I/5 (1942),ss.326-340, II/7,ss.15-40, II/9, ss.168-177.
, XV Ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira
Ekonominin Hukuk Ve Mal Esaslar, Kanunlar, stanbul, 1943.
Barkan, .Ltf-Merili, Enver. Hdavendigr Livs Tahrir Defterleri I,
Ankara, 1988.
Budin Kanunnamesi ve Toprak Meselesi, (haz. Sadk Albayrak),
Tercman 1001 eser.
I.Selim Kannnmeleri (15121520) TTK, (haz. Yaar Ycel, Selami
Pulaha), Ankara, 1995.
nalck, Halil. "Adletnmeler", Belgeler, II/3-4, (Ankara, 1967), ss.46-
145.
Knnnme-i Sultn ber Mceb-i rf-i Osmn. II. Mehmed ve
II.Byezid Devirlerine Ait yasaknme ve Knnnmeler, (haz.Robert Anhegger,
Halil nalck), TTK, Ankara 2000.
zcan, Abdulkadir. "Fatih'in Tekilt Knunnmesi ve Nizm- lem in
Karde Katli Meselesi", Tarih Dergisi, 33, (stanbul, 1892), ss.156.
Refik, Ahmed. Anadolu'da Trk Airetleri, (9661200), stanbul, 1989.
, Onaltnc Asrda stanbul Hayat (1153-1591), stanbul Devlet
Basmevi, 2.bs., stanbul 1935.

III.KAYNAK ESERLER
Abdurahman Paa Kanunnamesi. Milli Tetebbular Mecmuas, c.1, 1331.
Abdurrahman Vefik Sayn. Teklif Kavaidi (Osmanl Vergi Sistemi),
Malye Bakanl APK Koordinasyon Kurulu Bakanl, Ankara, 1999.
Ahmed Vsf Efendi. Mehsinl-sr ve Hakikl-Ahbr, (haz.
Mcteba lgrel), TTK Yay, Ankara, 1994.
271

Anonim Tevrih-i l-i Osman. (haz. Nihat Azamat, F.Giese Nr.),
stanbul, 1992.
Akpaa-zde. Tevrih-i l-i Osman, (Ne. Ali Bey), stanbul, 1332.
Beydaba Abdullah B. El-Mukaffa. Kelile ve Dinme, Tercme ve Metin,
(trc. Hayreddin Karaman, Bekir Topalolu), Nesil Yay., stanbul, 1990.
Defterdar Sar Mehmet Paa. Devlet Adamlarna tler, Osmanllarda
Devlet Dzeni: Nesayih'ul-Vzera V'el-mer veya Ktab- Gldeste Nizm-
Devlete Mteallik Risale, Te'lif- Muhammed Paa Eldefteri, (trc. Hseyin
Ragp Uural), TYK Yay., Ankara, 1969.
, Zbde-i Vekayit, Tahll ve Metin, (1066-1116/1656-1704),
(haz. Abdulkadir zcan), TTK Yay, Ankara, 1995.
Develliolu, Ferit, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn
Kitabevi, 20. bs, Ankara, 2003.
Evliya elebi. Seyahtname, stanbul, 1314, c.II.
, Seyahtname, stanbul, 1314, c.IV.
, Seyaht-nme, stanbul, 1314, C.IX.
Gelibolulu Mustafa l, (haz. Mustafa sen), Nshats-Selatinden,
Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara, 1988.
, Mevidn-Nefis f Kavidil-Meclis; 16.Yzyl Osmanl
mparatorluunda Gelenekler-Grnekler ve Sosyal Hayat, (ev. Cemil Yener),
Hnkr Yay., stanbul 1975
, Knh'l-Ahbr, stanbul, 1277, III.
,Tuhfetl-Uk, (haz. . Hakk Aksoyak), MEB, stanbul
2003.
Hammer, Joseph Von. Osmanl Tarihi, (trc. Mehmet Ata), (haz.
Abdulkadir Karahan), stanbul, 1991, c.1.
Hasan Bey-zde Ahmed Paa, Hasan Bey-zde Trh, Metin ve ndeks
(10031045/ 15951535) , TTK Yay., Ankara 2004, c.3.
Hezarfen Hseyin Efendi. Telhsl-Beyn F Kavnn-i l-i Osmn,
(haz. Sevim lgrel), TTK Yay, Ankara, 1998.
drs-i Bidlis. Selim ah-Nme, (haz. Hicabi Krlang), Ankara, 2001.
272

Kara elebi-zde Abdlaziz Efendi. Ravzatl-Ebrr Zeyli, (Tahll ve
Metin), 1732, (haz. Nevzat Kaya), TTK Yay, Ankara, 2003.
Kakarl Mahmud, Divn Lugat-it-Trk. (trc.Besim Atalay), Ankara,
1986, C.IV, (Dizin).
Katib elebi. Cihnnm, stanbul, 1145.
, Bozukluklarn Dzeltilmesinde Tutulacak Yollar (Dsturu'l-
Amel Li-Islahi'l-Halel), (haz. Ali Can), Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara,
1982.
Kemal Paa-zde. Tevarih-i l-i Osman, X. Defter, (haz. erafettin
Severcan), TTK Yay, Ankara, 1996.
Kemal. Seltn-Nme (12991490), (haz. Necdet ztrk), TTK Yay,
Ankara, 2000.
Knalzde Ali. Devlet ve Aile Ahlk , Tercman Yay., stanbul.
Koibey. Risale, (haz.Zuhuri Danman), Ankara, 1985.
Ltf Paa. Tevrih-i l-i Osman (Nr.Ali Bey), (Yay.M.S.Tayi),
Ustanbul, 1990.
Mehmed Neri. Kitb- Cihan-nm, Ner Tarihi, (Yaynlayanlar Faik
Reit Unat, Mehmet A.Kymen), TTK Yay., 3. bs, c.1., Ankara, 1995.
, Neri Tarihi II, (haz. Mehmet Altay Kymen), Kltr ve
Turizm Bakanl Yay., Ankara, 1984.
Mustafa Sf. Zbdett-Tevrhi, (haz brahim Hakk uhadar),
c.1,TTK Yay., Ankara, 2003.
Mustafa Nuri Paa. Netayic l-Vukuat, Kurumlar ve rgtleriyle
Osmanl Tarihi, (Sadeletiren, Notlar ve Aklamay Ekleyen: Neet aatay),
TTK Yay., Ankara 1992, c.III-IV.
Orhun Abideleri. (haz. Muharrem Ergin), Boazii Yay., stanbul, 1973.
Solak-Zde. Tarih, stanbul,1298.
emseddin Sami. Kamusi Trki, stanbul, 1317.
Topular Ktibi. Topular Ktibi Abdlkdir (Kadr) Efendi Tarihi
(Metin ve Tahll), (haz. Ziya Ylmazer), TTK Yay., Ankara, 2003, c.1.
Tursun Be. Tarih- Eb'l-Feth, (haz.Mertol Tolum), stanbul, 1977.
273

Yaar, Ycel. Osmanl Devlet Teiltna Dair Kaynaklar. Kitb-i
Mstetb-Kitabu Meslihil Mslimin ve Menfi il-Mminin-Hrzl-Mlk,
TTK Yay, Ankara, 1988.
Yusuf Has Hacip. Kutadgu-Bilig, (trc. R. Rahmeti), Ankara, 1959.

IV.ARATIRMA ESERLER
Acun, Fatma. "Osmanldan Trkiye Cumhuriyeti'ne: Deime ve
Sreklilik", Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Osmanl
Devleti'nin Kuruluunun 700. Yl zel Says (Ekim 1999), ss.155167.
Adyeke, Nuri. Islahat Ferman ncesinde Osmanl mparatorluunda
Millet Sistemi ve Gayrmslimlerin yaantlarna Dair, Osmanl, Yeni Trkiye
Yay., Ankara, 1999, c.4, ss.255-261.
Afyoncu, Erhan. Ulu Yrk, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve
Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Yr-Trk Vakf, ss.17.
Akda, Mustafa. "Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu ve nkiaf
Devrinde Trkiye'nin ktisad Vaziyeti", Belleten, XIII/51, Ankara, 1949, ss.497
568.
, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, Tekin Yay., 3. bs, c.II,
stanbul, 1979.
Akn, Nur. Ev, A, 11/ 507512.
Akman, Mehmet, Kilise, TDVA, 26/1618.
Akylmaz, S.Gl. Osmanl Devletinde Rey Kavram ve Devlet-Rey
likileri, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.4, ss. 4054.
, Osmanl Devletinde Ynetici Snf-Rey Ayrm, Gazi
niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Haziran-Aralk 2004, Cilt:VIII, Say:1-2,
s.200-223.
Akyz, Yahya. Trk Eitim Tarihi, Alfa Yay., 8.bs., stanbul 2001.
Aldemir, Hsn. Kaak, Nazif, Mera Yaylak ve Klak Davalar (Hukuk
ve Ceza), Adlet Yaynevi, Ankara, 1999.
Altnay, A.Refik. Anadoluda Trk Airetleri, stanbul 1930.
274

, "Genel Olarak eitli Dinlerde Hogr ve Osmanl
Anlay", Trklerde nsan Deerler ve nsan Haklar, Trk Kltrne Hizmet
Vakf Neri, I. Kitap, stanbul, 1992.
Altunda, inasi. Osmanl mparatorluunun Vergi Sistemi Hakknda
Ksa Bir Aratrma, DTCFD, V/5, Ankara, 1947.
Arat, Rahmeti. Balk, A, 2/.275-276.
, Ky, A 6/924.
Argun, erafettin,.slam Hukukunda Drul-slm ve Drul-Harb
Kavramlar, Pamuk Ofset, stanbul, 1989.
Arkan, Zeki. XV-XVI. Yzyllarda Hamit Sanca, Ege nv. Edb. Fak.
Yay. zmir,1988.
Arkboa, Erbay. XIX. Yzyl stanbulunda Gndelik Hayattan
Kesitler, stanbul: ehir ve Medeniyet, (Haz..Kamil Akar), Klasik Yay., 1.bs.,
stanbul, 2004, ss.273-282.
Avclar, Suna Baak. Osmanl Tabakalama Sistemine likin Grler
zerine Bir Deerlendirme, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., c.4, ss.55-68.
Aydn, Dndar. Erzurum Beylerbeyilii ve Tekilt; Kurulu ve
Genileme Devri (15351566), Ankara, 1998.
Aydn, M. Akif. Anayasa,TDVA, 3/153164.
, Ceza, TDVA, 7/478482.
Ayta, Pakize. Yrklerde Aile ve Kadn, Yrk ve Trkmenlerde
Gnlk Hayat Sempozyum Bildirileri (17-18 Mays 2002), Yrtrk Vakf Yay.,
Ankara, 2002.
Bardhold, W. slm Medeniyeti Tarihi [zahlar ksm], (M. Fuad
Kprlye it), TTK Yay., Ankara, 1973.
Barkan, .Ltfi. Osmanl mparatorluunda ifti Snflarn Hukuk
Stats, lk, c.IX-X (1937), Trkiyede Toprak Meselesi, stanbul, 1980,
ss.725788.
, "Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonozisyon
Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler, stila Devirlerinin Kolonizatr Trk
Dervileri ve Zaviyeler", Vakflar Dergisi, II, Ankara, 1942, ss. 293338.
275

, "Osmanl mparatorluu'nda Esnaf Cemiyetleri", ktisat
Fakltesi Mecmuas, (Ord.Prof.mer Ltfi Barkan'a Armaan), 41/1-4, (stanbul,
1985), ss.39-46.
, "Timar", A, 121/286333.
,"Trk-slm Toprak Hukuku Tatbikatnn Osmanl
mparatorluunda Ald ekiller I, Malikane-Divn Sistemi", Trk Hukuk ve
ktisat Tarihi Mecmuas, II, stanbul, 1939, ss.119185.
, "XV. Asrn Sonunda Baz Byk ehirlerde Eya ve Yiyecek
Fiatlarnn Tespit ve Tefti Hususlarn Tanzim Eden Kanunnameler", Tarih
Vesikalar Dergisi, I/5, (1942), ss.326340.
, Kann-nme, 6/185195.
Baar, Fahameddin. Osmanl Eylet Tevciht (1717-1730), TTK Yay.,
Ankara, 1997.
Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, Ankara, 1992.
Bayartan, Mehmet. Tarihi Corafya almalar Asndan ehir ve
Osmanl ehri, stanbul, niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Blm
Corafya Dergisi, Say 13, stanbul, 2005, ss.8592.
Baykara, Tuncer. Osmanl Devleti ehirli Bir Devlet Midir?, Osmanl,
Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.5, ss.528-535.
Becker, C.H., Cizye, A, 3/ 199-201.
Beldiceanu, Nicoara. Osmanl mparatorluunun rgt (XIV-XV.
Yzyllar), Osmanl mparatorluu Tarihi I, (edt. Robert Mantran), (trc.Server
Tanilli), Adam Yay., 1. bs., stanbul, 1999, ss.145-170.
Berki, Osman F.. Devletler Hususi Hukuku Cilt 1. Tbiyet ve Yabanclar
Hukuku, Gzel Sanatlar Matbaas, 6.bs, Ankara, 1970.
Belge, Murat. Osmanlda Kurumlar ve Kltr, stanbul Bilgi
niversitesi Yay.,1.bs., stanbul, 2005.
Bilge, Necip. Hukukun Balangc Hukukun Temel lkeleri, Turhan
Kitabevi Yay., Ankara, 1983.
Bilgili, A.Sinan. Tarsus Trkmenleri, Anadoluda ve Rumelide
Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Yr-Trk Vakf, Ankara,
2000, ss.949.
276

, Osmanl Dneminde Tarsus Sanca ve Trkmenleri (Sosyo-
Ekonomik Tarih) , Kltr Bakanl Kltr Eserleri, Ankara, 2001.
, Osmanl ran ve Azerbeycan I: 16 ve 18. Yzyllar Sosyal
Ekonomik Tarih, Bozkr Yay., Erzurum 2004.
, Azerbeycan Trkmenleri Tarihi, Trkler, Yeni Trkiye
Yay.,c.7, ss. 22-43.
Bostan, M. Hanef. XVI. Asrlarda Trabzon Sancanda Sosyal ve
ktisad Hayat, TTK Yay., Ankara, 2002.
Bostanc, Ahmet. Kamu Hukuku Asndan Hz. Peygamberin Gayr-i
mslimlerle likileri, Rabet Yay., stanbul, 2001.
Bozkurt, Glnihal. Atatrkn Hukuk Alannda Getirdikleri, Atatrk
Aratrma Merkezi Dergisi, Kasm 1991, Say: 22, c.VIII, ss.4553.
, Alman ve ngiliz Belgelerinin ve Siysi Gelimelerin I
Altnda Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu (18391914),
TTK Yay, Ankara, 1989.
Bchner, V.F.. ehir, A, 11/391-392.
Braudel, Fernand. Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, (ev.M.Ali Klbay),
stanbul 1989, s.269-276.
Cansever, Turgut. Osmanl ehri, Osmanl, Yeni Trkiye Yay.,
Ankara, 1999, c.5, ss. 509527.
Car-Drnda, Hatdza. XVII. Yzyl Bosna Sancanda Vakf
Messeseleri, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.5, ss.6371.
Cezar, Mustafa. "Osmanl Klasik Dnem mar Sistemi", IX. Trk Tarih
Kongresi Bildirileri, (2125 Eyll 1981), Ankara, 1989, c.III, ss.13911414.
Christine Woodhead, Sleyman zerine Grler, Kanuni ve a,
Yeni ada Osmanl Dnyas, (Edt. Metin Kunt, Christine Woodhead), (trc.
Sermet Yaln), Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1992, ss.165-192.
Cihan, Ahmet. Osmanl Medreselerinde Sosyal Hayat, Osmanl, Yeni
Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.5, ss.176-186.
Cin, Halil. Mr Arazi ve Bu Arazinin zel Mlkiyete Dnm, Seluk
niversitesi Yay., Konya 1987.
277

, Osmanl Toprak Dzeni ve Bu Dzenin Bozulmas, stanbul,
1985.
abuk, Vahid. "Yrkler", A, 13/432.
adrc, Musa. Trkiyede Muhtarlk Tekilatnn Kurulmas zerine
Bir nceleme, Belleten, c.XXXIV/135, TTK Yay., Ankara, 1970.
, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve
Ekonomik Yaplar, Ankara, 1991.
aatay, Neet. Osmanl mparatorluunda Reydan Alnan Vergi ve
Resimler, DTCFD, V/5, Ankara, 1947, ss. 483511.
arc, Mustafa. Adlet, TDVA, 1/341344
, Mverdde Siyset Ahlk, slmiyat, Sy. 1, Ankara, 2003,
c.VI.
akar, Enver. XVII. Yzylda Haleb Sanca (1516-1566), Frat
niversitesi Aratrma Merkezi Yay., Elaz 2003.
elebi, lyas. Osmanl Medreselerinin Kuruluu, Ykseli ve k
Nedenleri, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.5, ss.168-175.
plak, M. Necati. el Tarihi, Gzel Sanatlar Matbaas, 1. bs., Ankara,
1968.
iek, Kemal. Kastamonu Sanca ve Nahiyelerinde erik [-Hane]
Rey, Osmanl Aratrmalar XIII, stanbul, 1993, ss.4973.
ubuk, Vahid. Yrkler, A, 13/.430435.
DOhsson. 18. Yzyl Trkiyesinde rf ve Adetler, (trc. Zerhan Yksel),
Tercman 1001 Temel Eser 3.
Danimend, . Hami. zahl Osmanl Kronolojisi, Yamur Yaynevi, c.III.
, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul, 1972, c.2,5.
Darkot, Besim. Kastamonu, A, 6/399-403.
Demir, Mustafa. Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Yerleim
Yaps ve ehirleme, Osmanl, c.4, ss. 98-102.
Doan, smail. Korumacln Kent Kltrnden karmas Gereken
Dersler, Ankara, niversitesi Eitim Bilimleri Dergisi, Yl: 2002, Cilt: 35,
Say: 1-2, ss.15-23.
278

, Osmanl Ailesinin Sosyolojik Evreleri: Kurulu, Klasik ve
Yenileme Dnemleri, Osmanl. Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.5, ss.371-
396.
Doru, Halime, XV. ve XVI. Yzyllarda Sivrihisar Nahiyesi, TTK Yay.,
Ankara, 1997.
Donuk, Abdulkadir. Balk, TDVA, 5/12.
Dnmezer, Sulhi ve Erman, Sahir. Nazar ve Tatbik Ceza Hukuku.
Genel Ksm Cilt II, Beta Basm, Yaym Datm, 9. bs, stanbul, 1996.
Dumont, Paul. 1865 Tarihinde Gney-Dou Anadolunun slah, TED,
(Trc.B.Yediyldz), 10-11, (stanbul, 1981).
Dursun, Davut. Osmanl Devletinde Din-Devlet likileri zerine Baz
Notlar, Osmanl, Ankara, 1999, c.6, ss.6774.
Ebul Mardin. Kad, A, 6/42-46.
Ekinci, Yusuf. Ahlik ve Meslek Eitimi, MEB, Ankara, 1989.
Emecen, Feridun. XVI. Asrda Manisa Kazas, TTK, Ankara, 1999.
, Al Resmi, TDVA, 1/467468.
, Anm Resmi, TDVA, 1/478479.
, Batina, TDVA, 16/135136.
, Bat Anadoluda Yrkler, lk Osmanllar ve Bat Anadolu
Beylikleri Dnyas, Kitabevi Yay., stanbul, 2001.
, Bennk, TDVA, 5/458459.
, Bosna Eyaleti, TDVA, 6/296.
, ift Resmi, TDVA, 8/309310.
, Dnm, TDVA, 9/521.
, Osmanllarda Yerleik Hayat, ehirliler ve Kyller,
Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.4, ss.91-97.
Engin, Nihat. Kle, TDVA, 26/246248.
Ercan, Yavuz. Osmanl Devletinde Mslman Olmayan Topluluklar
(Millet Sistemi), Osmanl Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.4, ss.197-207.
, Osmanl mparatorluunda Bulgarlar ve Voynuklar, TTK,
Ankara, 1986.
279

, Osmanl Ynetiminde Gayri Mslimler; Kurulutan
Tanzimata kadar Sosyal Ekonomik ve Hukuki Durumlar, Turhan Kitabevi,
1.bs, Ankara, 2001.
Erdoan, Emine. Tahrir Defterlerine Gre Ankara, ehri Yerlemeleri,
Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Gazi niversitesi Krehir Eitim
Fakltesi Dergisi, Say 1, 2005, c.6, ss.249262.
Eren, Aslan. Osmanl Ekonomisinde Kurumsal Gelimeler, Osmanl,
Eren, Muharrem. Kocaavar Ky ve Tarihte Avarlar, MEB, stanbul,
1992.
Ergen, zer. "Osmanl ehrinde Esnaf rgtlerinin Fiziki Yapya
Etkileri", Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (10711920), (Edt. O.Okyar-
H.nalck), (Ankara,1980), ss.103109.
, XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa, TTK Yay., Ankara, 2006.
Ergin, Osman. Bedesten, A, 2/441442.
Erkal, Mehmet. Cizye, TDVA, 8/4245.
, "Beytlml", TDVA, 6/9094.
Erolu, Hamza. Devletler Umumi Hukuku, Turhan Kitabevi, 2. bs,
Ankara, 1984.
Ersoy, Bozkurt. Osmanl ehir i Hanlarnn levleri, EJOS, IV
(2001) (=M. Kiel), N. Landman & Theunissen (eds.), Proceeding of the 11th
nternational Congress of Turkish Art, Utrech-The Netherlands, August 228,
1999), No.16, 13.
Erylmaz, Bill. Osmanl Devletinde Farkllklara ve Hogryle
Kavramsal Bir Yaklam, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.4, ss.236241.
Eyice, Semavi. "Bedesten", TDVA, c.5, ss.302311.
, Aynaroz, A, 4/268-269.
, Bedesten, A, 5/303-311.
, Kale, TDVA, c24/ 234242.
Faroqh, Suraya. 16. Yzyl Sonlarnda Osmanl mparatorluunda
Siyset ve Sosyo Ekonomik Deiim, Kanuni ve a, Yeni ada Osmanl
280

Dnyas, (edt.Metin Kunt Christine Woodhead), Tarih Vakf Yurt Yay., (trc.
Sermet Yaln), stanbul, 2002, ss.92113.
, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, Tarih Vakf Yurt Yay.,
stanbul, 1993.
, Osmanlda Kentler ve Kentliler, Tarih vakf Yurt Yay.,
stanbul, 1993.
, Krizler ve Deiim 15901699, Osmanl mparatorluunun
Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (edt. Halil nalck, Donald Quataert), Cilt 2, 1600
1914, Eren Yaynclk, stanbul, 2004, ss.543757.
, A Map of Anatolian Friday Mosques (15201535), Osmanl
Aratrmalar IV, stanbul 1984.
Fendolu, H. Tahsin. Osmanlda Kadlk Kurumu ve Yargnn
Bamszl, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, 6/453-465.
Gen, Mehmet. "Osmanl mparatorluu'nda Devlet ve Ekonomi", V.
Milletler Aras Trkiye Sosyal Ve ktisat Tarihi Kongresi, Tebliler, Ankara,
1990, ss.1325.
, Mlikne-Divn, TDVA 27/518519.
Gen, Reat. "Karahanllarda nsan Deerler ve Hukuk", Trklerde
nsan Deerler ve nsan Haklar, I. Kitap, Trk Kltrne Hizmet Vakf Neri,
stanbul, 1992,ss.325339.
Gkbel, Ahmet. Anadolu Varsaklarnda nan ve Adetler, Atatrk Kltr
Merkezi Yay., Ankara, 1998.
Gkbilgin, M. Tayyib. Ulem, A,13/2327.
Gke, Turan. XVI. ve XVII. Yzyllarda Lzkyye (Denizli) Kazs,
TTK Yay., Ankara, 2000.
Gkyay, aik. Orhan, Ktip elebiden Semeler, Devlet Kitaplar,
stanbul, 1968.
Gyn, Nejat. XVI. Yzylda Mardin Sanca, TTK Yay, Ankara,
1991.
Gzbyk, eref. Hukuka Giri ve Hukukun Temel Kavramlar, Turhan
Kitabevi, 18. bs., Ankara, 2003.
Grohmann, A.. r, A, 9/482-485.
281

Gler, Ali. Osmanldan Cumhuriyete Aznlklar, Tamga Yaynclk,
Ankara, 2000.
Glsoy, Ersin. XVI. Yzylda Trablus-am, Hama ve Humus
Trkmenleri, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu
Bildirileri, Yr-Trk Vakf, ss.121124.
Gltepe, Necati. Osmanllarda Brokrasi: Merkezin Ynetimi,
Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.6, ss. 241255.
Gndz, Tufan. Anadoluda Trkmen Airetleri, Bozulus Trkmenleri
15401640, Bilge Yay., Ankara, 1997.
, XVII. ve XVIII. Yzyllarda Danimendli Trkmenleri,
Yeditepe Yay, stanbul, 2005.
Gven, Bozkurt. Cumhuriyet ve Kimlik: Konu, Sorun, Kapsam ve
Balam, 75 Ylda Tebaadan Halka Doru, Trkiye Bankas Kltr Yay.,
Tarih Vakf, stanbul 1998,
Halaolu, Yusuf. XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat
ve Sosyal Yap, TTK Yay., 5.bs, Ankara, 2003.
, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluu'nun skn Siyseti ve
Airetlerin Yerletirilmesi, TTK Yay., Ankara, 1988.
Imber, Colin. Osmanl mparatorluu 13001650: ktidarn Yaps, (trc.
iar Yaln), stanbul, Bilgi niversitesi Yay., stanbul, 2006.
hsanolu, Ekmeleddin. Osmanl Medeniyeti Tarihi, Feza Gazetecilik
A.., stanbul, 1999, c.1.
lgrel, Mcteba. Eky, TDVA, 11/463466.
, stimlet, TDVA, 23/362.
nalck, Halil. "Ky, Kyl ve mparatorluk", Osmanl mparatorluu,
Toplum ve Ekonomi, stanbul, 1993, ss.114.
, "Mahkeme", A, 7/146149.
, "Osmanl mparatorluu'nun Kurulu ve nkiaf Devrinde
Trkiye'nin ktisad Vaziyeti zerine Bir Tetkik Mnasebetiyle", Osmanl
mparatorluu, Toplum Ve Ekonomi, stanbul, 1993, ss.39186.
282

, "Osmanl Tarihi En ok Saptrlm, Tek Yanl Yorumlanm
Tarihtir", COGTO, Osmanl zel Says, Yap Kredi Yay., No: 19 (Yaz 1999),
stanbul.
, "Osmanllar'da Raiyyet Rsmu", Belleten, XXIII (Ankara,
1959), ss.575610.
, "rf", A, 9/480.
, "The Yrks,Their Origins,Expansion And Economik Role",
Oriental Carpet And Textile Studies I, (Edt.R.Pinner-W. Denny), (London 1986),
ss.39-65.
, Osmanllar, A, 122/286308.
, pek, TDVA, 22/363365.
, Kanun, TDVA, 24/323327.
, Mahkeme, TDVA, 24/149151.
, rf, A, 9/480.
, Padiah, A, 9/491195.
, Dou Bat: Makaleler I, Dou Bat Yay., Ankara, 2006.
, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), (trc.Ruen
Sezer), YKY, 5.bs, stanbul, 2004.
, Osmanl mparatorluunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi
13001600, Eren Yaynclk, c.1, stanbul, 2000.
, Osmanlda Devlet, Hukuk ve Adalet, Eren Yay., stanbul,
2000.
,Cizye, TDVA, 8/4548.
nba, Mehmet. Rumeli Yrkleri (1544-1675), Atatrk nivesitesi
Yay., Erzurum 2000.
pirli, Mehmet. "Beylerbeyi", TDVA, 6/6974.
, Bezirgn , TDVA, 6/103104.
, Ehl-i rf, TDVA, 10/519520.
, Kalemiye, TDVA, 24/248250.
,Mderris, TDVA, 31/468470.
Kafesolu, brahim. "Kutadgu-Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri",
TED, stanbul, 1970.
283

,Naib, TDVA, 32/312313.
Kaftan, . Tekin. Gnler ve Hayvanlarla lgili Olarak Srdrlen Batl
nanlar, Yrk ve Trkmenlerde Gnlk Hayat Sempozyum Bildiriler,i (17-18
Mays 2002), Ankara, 2002,ss.137-157.
Kahya, Esin. On Beinci Yzylda Osmanllarda Bilimsel Faaliyetlerin
Ksa Bir Deerlendirilmesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 14 Yl:
2003/1, ss.1119.
Kala, Ahmet. Esnaf, TDVA, 11/423424.
Kallek, Cengiz. Md, TDVA, 31/457459.
Karagz, Mehmet. Osmanlda ehir ve ehirli Mekan-nsan-Beeri
mnasebetler (XV-XVIII Yzyl), Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999,
c.4, ss.103-110.
Karaman, Hayreddin. Mukayeseli slam Hukuku, Nesil Yay., 5.Bs, c.1,
stanbul, 1996.
Karamursal, Ziya. Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, TTK Yay,
Ankara, 1989.
Karpat, Kemal H.. Tarihsel Sreklilik, Kimlik Deiimi ya da Yeniliki,
Mslman, Osmanl ve Trk Olmak Osmanl Gemii ve Bugnn Trkiyesi,
stanbul, Bilgi niversitesi Yay., stanbul 2004, ss.19-50.
Katan, Yksel. Tanzimattan Cumhuriyete Demokratikleme:
Safranbolu rnei, Mart 2004 Cilt:12 No:1, Kastamonu Eitim Dergisi, ss.
271284.
Kaya, Remzi. Ehl-i Kitap, A, 10/516519.
Kazc, Ziya. Osmanl Eitim ve retim Sisteminde Genel
Medreseler, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.5, ss.161167.
, slm Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, Marmara nv.
lhiyat Fakltesi Vakf Yay., 5. bs, stanbul, 2003.
, Osmanllarda htisb Messesesi, Kltr-Basn-Yayn Birlii
Yay., stanbul, 1987.
, Hisbe, 18/143145.
Kenanolu, M. Macit. Mr Arzi, TDVA, 30/157160.
, Mlk, TDVA, 31/157160
284

, stanbulda Birlikte Yaamann Hukuki Temeli (1453
1856), stanbul: ehir ve Medeniyet, (Haz..Kamil Akar), Klasik Yay., 1.bs.,
stanbul, 2004.
Khan, Arsh. Osmanl mparatorluu: ok kltrlln Doulu
Mimar, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.4, ss.229-241.
Klbay, M.Ali. ehirliler ve Kentler, mge Kitabevi, 2.bs., Ankara
2000.
Ko, Yunus. Osmanl mparatorluu nun Nfus Yaps (1300-1600),
Osmanl, Yeni Trkiye Yay., ss.535-550.
Korkmaz, Zeynep. Nevehir ve Yresi Azlar, 1. Cilt: Ses Bilgisi
(Phonetique), A. DTCF yay., Ankara, 1963.
Kprl, M.Fuad. Bc, A, 2/187190.
Kuban, Doan. Anadolu-Trk ehri, Tarihi Gelimesi, Sosyal ve Fiziki
zelikleri zerine Baz Gzlemler, VD.VII., Ankara, 1968, ss.5455.
Kunt, Metin. Devlet, Padih Kaps ve ehzde Kaplar, Osmanl,
Ankara, 1999,c.4, ss.3440.
, Sleyman Dnemine Kadar Devlet ve Sultan U Beyliinden
Dnya mparatorluuna, Kanuni ve a, Yeni ada Osmanl Dnyas, (edt.
Metin Kunt Christine Woodhead), (trc. Sermet Yaln), Tarih Vakf Yurt Yay.,
stanbul, 2002, ss.3-29.
Kunter, Nurullah. Muhakeme Hukuku Dal Olarak Ceza Muhakemesi
Hukuku, 6. Bs, ..Yay., Faklteler Matbaas, stanbul, 1978.
Kkkalay, Abdul Mesud. Osmanl Toprak Sistemi-Miri Rejim,
Ktkolu, Mbahat S.. Ferman, TDVA, 12/401-406.
, Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri,
Enderun Kitabevi, stanbul, 1983.
Lewis, Bernard. atan Kltrler-Keifler anda Hristiyanlar,
Mslmanlar, Yahudiler, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul,1997.
Lindner, R.Paul. Ortaa Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar, (trc.
Mfit Gnay), mge Kitabevi, Ankara, 2000.
Mardin, Ebu'l-l. "Beytlml", A, 2/591593.
285

,"Kad", A, 6/4246.
Mardin, erif. Yeni Osmanl Dncesinin Douu, (trc. Mmtazer
Trkne), letiim Yay., 3. bs, stanbul, 2002.
Maurce, M. Ceras. Osmanl Kenti: Osmanl mparatorluunda 18. ve
19.yzyllarda Kent Uygarl ve Mimarisi, (trc: Asl Atav), YKY, stanbul,
2001.
Mehmed, Nzhet. "Ramazanoullar", TOEM, 2.Sene, (stanbul, 1327),
ss.769-773.
Menage,V.L.. "Beglerbegi", El
2
, c.I, ss.1159-1160.
Meneke, mer. slm Dnce Tarihinde Devlet Anlay: Mverdi ve
Nizmlmlk rnei, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, V (2005),
Say: 3, ss.193211.
Meril, Erdoan. Trkiye Seluklularnda Meslekler, TTK Yay.,
Ankara, 2000.
Mert, zcan. yan, TDVA, 4/195198.
Mete, Zeki Muhassl, TDVA, 31/2021.
Mirolu, smet. Kemah Sanca ve Erzincan Kazas, TTK Yay, Ankara,
1990.
Mumcu, Ahmet. Osmanl Devletinde Siyseten Katl, Ankara,
niversitesi Hukuk Fakltesi Yay., Ankara, 1960.
Mutaf, Abdlmecit. Balkesir de skn Edilen Ermenilerin Ynetim ve
Mslman Halkla likileri, Sosyal Bilimler, Yl:2003 Cilt:1 Say.1 Celal Bayar
niversitesi S.B.E. Manisa, ss.7180.
Nalbant, Atilla. niter Devlet: Blgesellemeden Kresellemeye, YKY,
stanbul, 1997.
Nomer, Ergin. Devletler Husus Hukuku. Genel Prensipler-Uygulama-
Milletleraras Usul Hukuku, Beta Basm Yaym Datm A.., 4. bs, stanbul,
1986.
Ocak, A.Yaar. Babailik, TDVA, 4/373.
, Farki, Suraya, Zviye, A, 13/.68476.
Ouzolu, Yusuf. Osmanl Devlet Anlay, Eren Yay., 2.bs.,stanbul,
2005.
286

Oktay, Cemil. Bizans Siyas deolojisinden Osmanl Siyas
deolojisine, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, letiim Yay., 5. bs, stanbul,
2003, ss.29-36.
Orhonlu, Cengiz. ehir Mimarlar, Osmanl Aratrmalar, c.II,
(stanbul, 1981), ss.1-30.
, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn, Eren Yay.,
stanbul, 1987.
, Osmanl mparatorluu'nda Derbend Tekilt, Eren Yay,
stanbul, 1990.
, Osmanl mparatorluu'nda ehircilik ve Ulam zerine
Aratrmalar, (der. Salih zbaran), Ege niversitesi Fakltesi Yay. No:1, zmir,
1984.
, Osmanl mparatorluundan Airetlerin skn Teebbs,
..Edebiyat Fakltesi stanbul, 1963.
Ortayl, lber, Osmanl Bar, Ufuk Kitap, 2.bs, stanbul, 2004.
, Millet, TDVA, 30/6670.
, Osmanl Brokrasisinin zelliklerine Karlatrmal Bir
Yaklam Denemesi, Osmanl mparatorluunun ktisadi ve Sosyal Deiimi
Makaleler I, Turhan Kitabevi, 2. bs, Ankara, 2004, ss.19-35.
, Anadoluda XVI. Yzylda Evlilik likileri zerine
Gzlemler, Osmanl Aratrmalar I, stanbul, 1980, (Edt: Halil nalck, Nejat
Gyn), ss.3340.
, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad,
Turhan Kitabevi, Ankara, 1994.
Osmanl Vergi Mevzuat, Maliye Bakanl Aratrma, Planlama ve
Koordinasyon Kurulu Bakanl Yay., No: 1998/348, Ankara 1999
gel, Bahaeddin. Trk Kltrnn Gelime alar I, MEB Yay.: 2170,
stanbul, 1992.
, Trk Kltr Tarihine Giri 1, Kltr Bakanl Yay, Ankara,
1991, c.I.
mer Demirel. XIX. Yzyl Osmanl ehir Ekonomisi (Sivas rnei),
Osmanl, c.3, ss.504-521.
287

zcan, Abdlkadir. Asesba, TDVA, 3/464.
zdemir, Hikmet. Aznlklar iin bir Osmanl Trk Klasii: 1453
stanbul, Szlemesi, c.4, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, ss.223-228.
zel, Ahmet. Gayrimslim, TDVA, 13/418-427.
zen Tok. Kad Sicilleri Inda Osmanl ehrindeki Mahalleden hra
Kararlarnda Mahalle Ahalisinin Rol (XVII. Ve XVIII. Yzyllarda Kayseri
rnei), Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 18 Yl: 2005/1 (ss.155173).
zgr, Hseyin. Tanzimattan Cumhuriyete Temizlik ve Halk Sal
Hizmetleri, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.5, ss.16-128.
zkaya, Ycel. Merkezi Devlet Yapsnn Zayflamas
Sonular:Ayanlk Sistemi Ve Byk Hanedanlklar, Osmanl, Yeni Trkiye
Yay., Ankara, 1999, c.6, ss.165-173.
, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum
Yaants, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara, 1985.
, Ycel-Akyldz, Ali. Muhassl, TDVA, 31/18-20.
ztan, Bilge , ahsn Hukuku. Hakik ahslar, Turhan Kitabevi, Ankara,
1987, ss.34.
ztrk, Levent. Kilise, TDVA, 26/14-16.
ztrk, Nazif. Sosyal Siyset Asndan Osmanl Dnemi Vakflar,
Pakaln, M.Zeki. Muhtesib, OTDTS, c.2, ss.572.
, Zekat Osmanl Tarih Deyimleri veTerimleri Szl,
stanbul 1993, III
, Rey, OTDTS, stanbul 1993, c.III.
Pamuk, Bilgehan. XVII. Yzylda Bir enlendirme (hy) Uygulamas:
Mormoc Kynn mar (Kelkit), Bilig, K / 2006, say 36, ss.227241.
Sahilliolu, Halil. "Bd- Hev", TDVA, c.4/416418.
, "Zeamet", A, 13/477479.
, Avrz, TDVA, 4/108109.
, Bd- Hev, TDVA, 4/416418.
, Asker, TDVA, 3/488489.
288

Sayar, Sleyman. stanbul,daki Protestan Kiliseler, T.C.Uluda
niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: 10, Say: 2, 2001, ss. 285291.
Saydam, Abdullah. XIX. Yzyln lk Yarsnda Airetlerin sknna
Dair Gzlemler,Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler
Sempozyumu Bildirileri, Yr-Trk Vakf, ss. 217-230.
Schacht, Joseph. Mahkeme, A, 6/146149.
, erat, A, 11/429435.
Selen, Hadi. 16. ve 17. Yzyllarda Anadolunun Ky ve Kk ehir
Hayat, III. Tarih Kongresi (1520 Kasm 1943), Ankara, 1948, ss. 590598.
Sencer, Muzaffer. Osmanl Toplum yaps Eletirel Bir Yaklam, Sarmal
Yaynevi, 2. bs, stanbul, 1999.
Sezen, Ymni. Osmanlda Din-Devlet likilerinin Teorik ve Teolojik
Balaryla Uyumu, Osmanl, Ankara, 1999, c.6, ss.43-55.
Somel, S. Akin. Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi
(1839-1913), Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, letiim Yay., 5. bs, stanbul,
2003,ss. 88-116.
Soysal, Mustafa. Die Siedlungs und Landschaftsentwicklung der
ukurova, Mit besonderer Berchsichtigungder Yregir-Ebene, Erlanger,
Geographische Arbeiten, Erlangen 1976.
Streck, M..Kale, A, 6/124-125.
Sunay, Cevdet. Belediyeciliin Douu Srecinde Osmanl Miras,
Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, (3) 2002/1: 113133.
Smer, Faruk. "Anadolu'da Yaayan Baz oklu Ouz Boylarna Mensup
Teekkller", ktisat Fakltesi Mecmuas, XI/14, (stanbul, 19491950), ss.437-
505.
, Karakeili, TDVA, 24/427428.
, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilt-Destanlar,
stanbul, 1980.
afak, Ali. Osmanl Devletinde Dinin Yarg zerine Etkisi, Osmanl,
, slam Arazi Hukuku ve Tatbikat(lk Devirler), Trdav,
stanbul 1977
289

ahin, ., Emecen. F. M, XV.Asrn kinci Yarsnda Tokat Esnaf,
Osmanl Aratrmalar, VII-VIII, stanbul, 1988, ss.287-308.
ahin, lhan. Yeni-il Kazas ve Yeni-il Trkmenleri (15481653), (EF,
Baslmam Doktora Tezi), stanbul, 1980.
, XVI. Asrda Halep Trkmenleri, Tarih Enstits Dergisi
(stanbul, 1982), Say 12, ss.687712.
, Osmanl Dneminde Konar-gerler, Eren Yay, stanbul,
2006.
, Gebeler, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, c.4.
en, Murat. Osmanl Hukukunun Yaps, Osmanl, Yeni Trkiye Yay.,
Ankara, 1999,c.6, ss.327-339.
, Osmanl mparatorluunda Konar-Ger Airetlerin Hukuk
Nizmlar, Trk Kltr, XX/227, Ankara 1982, ss.285-295.
ener, Abdllatif. Osmanl Vergi Refomlar, 150. Ylnda Tanzimat,
ss.260276.
ener, Mehmet. "Cmi", TDVA, 7/4647.
enol elik, XVI. Yzylda el Yrkleri Hakknda Baz
Deerlendirmeler, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler
Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2000, ss.9091.
ensoy, Fatma. stanbul Hayatnda Kadnlar, stanbul: ehir ve
Medeniyet, (haz..Kamil Akar), Klasik Yay., 1.bs., stanbul 2004, ss.283-317.
imirgil, Ahmet. Osmanl Tara Tekilatnda Tokat, stanbul, 1991,
(M.. Baslmam Dr. Tezi).
, Taa Yazlan Tarih. Topkap Saray, Tarih Dnce Kitaplar,
1. Bs, stanbul, 2005.
T.H.. Yayla, A, 13/360-361.
Tabakolu, Ahmet. Osmanl tima Yapsnn Ana Hatlar, Osmanl,
, Osmanl Mali Yapsnn Ana Hatlar, Osmanl, Yeni
Trkiye Yay., Ankara 1999, c.3, ss.125135.
, Trk ktisat Tarihi, Dergh Yay., stanbul, 2000.
290

Tankut, Gnl. "Osmanl ehrinde Ticar Fonksiyonlarn Meknsal
Dalm", VII.Trk Tarih Kongresi Bildirileri, II, (Ankara, 1970),ss.773-777.
Tarm, C.Hakk. Krehir Tarih ve Corafya Lugat,1940.
Tademir, Mehmet. XVI. Yzylda Adyaman. Behisni, Hsn- Mansur,
Gerger, Khta: Sosyal ve ktisad Tarihi, TTK, Ankara, 1998.
Tekinda, M.C. ehbeddin. stanbul, A, 5-2/1199-1214.
, "II.Byezid Devrinde ukur-Ova'da Nfz Mcadelesi",
Belleten, XXX/ 123, Ankara, 1967, ss.345-373.
Toksari, Ali, Emanet. .A, 11/81-83.
Topalolu, Bekir ve Karaman, Hayreddin. Arapa Trke Yeni Kamus,
stanbul, 1980.
Toprak, Zafer. Osmanlda Toplumbilimin Douu, Tanzimat ve
Merutiyetin Birikimi, letiim Yay., 5. bs., stanbul, 2003, ss.310327.
Tournefort, Joseph de. Tournefort Seyahatnamesi, (edt. Stefanos
Yerasimos), (ev.Ali Berktay), Kitap Yay., stanbul, 2005.
TSMA Katalou, Fasikl, 67.923/E.4312.
Tunay, Mete. Batda Siyasal Dnceler Tarihi-1. Eski ve Orta alar
Seilmi Yazlar, Teori yay, 1. bs Ankara, 1985.
Tundilek, Necdet. Trkiyenin Farkl ki Blgesinde Kr Yerlemesi
ekilleri Hakknda Mahadeler, stanbul niversitesi Corafya Enstits
Dergisi, Say:13, stanbul, 1963, c.7, ss.99112.
, Trkiye skn Corafyas (Kr skn). ..Yay. No: 1283.
stanbul, 1967.
Turan, Osman. Seluklular ve slmiyet, Naklar Yaynevi, stanbul,
1971.
, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, Boazii Yay., 7.bs,
stanbul 1994, c.1.
Tu, Muhiddin. Osmanl ehirlerinin Ticari Potansiyelleri, Osmanl,
Trk Tarihi, Silahl Kuvvetleri ve Atatrklk, Genelkurmay Bakanl
50 nci Yl Yay., Ankara 1973.
Uur, Ahmet. Osmanl Siyset-nmeleri, MEB, stanbul, 2001.
291

Uzunarl, . Hakk. Osmanl Devletinin Saray Tekilat, TTK Yay, 3.
bs, Ankara, 1988.
, Osmanl Tarihi II. Cilt. stanbul,un Fethinden Kanuni Sultan
Sleymann lmne Kadar, TTK Yay, Ankara, 1998.
, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara, 1988.
el-Aybet, Glgn. 16. ve 17. Yzyllarda Osmanl mparatorluunda
Hukuk Messesesinin nemi, X. Trk Tarih Kongresi, Ankara, 22-26 Eyll
1986, Kongreye Sunulan Bildiriler, V. Cilt, Ankara, 1994, 2147-2154.
, Avrupal Seyyahlarn Gznden Osmanl Dnyas ve
nsanlar (1530-1699), letiim Yay., stanbul 2003.
ok, Cokun. Mumcu, Ahmet. Bozkurt, Glnihal. Trk Hukuk Tarihi,
8. bs, Sava Yay., Ankara, 1996.
nal, Mehmet A., XVI. Yzylda Harput Sanca(1518-1566), TTK Yay,
Ankara, 1999.
, XVII. Yzylda emigezek Sanca, TTK, Ankara 1999.
nsal, Artun. Kayp Kimliin Peinde Trkiye, 75 Ylda Tebaadan
Yurttaa Doru, Trkiye Bankas Kltr Yay., Tarih Vakf, stanbul, 1998,ss.
181-201
Yahyaolu, Tahsin. Tarm Kentleri. Milliyeti Toplumcu Dzen, Milli
lk Yay., 4.bs, Konya 1975.
Yalnda, Seluk. l Sisteminin Glenmesi zm m?, ada Yerel
Ynetimler Dergisi, Cilt:5, Say:2, Mart 1996.
Yalman (Yalgn), A. Rza. Cenupta Trkmen Oymaklar, Kltr
Bakanl Yay. II/20, Ankara, 1993.
, Ali Rza. Cenupta Trkmen Oymaklar, Kltr Bakanl
Yay. II/20, Ankara, 1977, c.I-II.
Yediyldz, Bahaeddin. Osmanl Toplumu: Osmanl Devleti ve
Medeniyet Tarihi (edt. Ekmeleddin hsanolu), Aratrma Merkezi, IRCICA,
Yay., stanbul, 1994, ss. 404499.
, Ordu Kazas Sosyal Tarihi (1455-1613), Kltr ve Turizm
Bakanl Yay., 1.bs, Ankara, 1985.
292

, XVIII. Yzylda Trkiyede Vakf Messesesi Bir Sosyal
Tarih ncelemesi, TTK Yay., Ankara, 2003.
Yein, Abdullah. Osmanlca-Trke, slm-lm-Edeb Yeni Lgat,
stanbul, 1992.
Yel, A. Murat. Mustafa Sabri Kka, Mahalle, TDVA, 27/323
326.
Yenieri, Cell. Bc, TDVA, 4/411413.
Yiit, smail. Memlkler Dnemi (1250-1517) lm Hareketine Genel
Bir Bak, Trkler, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 2002, c.5, ss.748-756.
Yolalc, M.Emin. XIX. Yzylda Canik (Samsun) Sancann Sosyal ve
Ekonomik Yaps, TTK Yay., Ankara, 1998.
Yumul, Ars. Ermeniler Millet-i Sadka m, Beinci Kol mu, Gemiin
Yadigarlar m?, Tarih Eitimi ve Tarihte teki Sorunu,Tarih Vakf Yay.,
stanbul, 1998, ss.85-93.
Zlatar, Behiya. XVI.Yzylda Saraybosna, Osmanl, Yeni Trkiye
Yay., Ankara, 1999, c.5, ss.595-600.

293

EKLER
Tablolar
Tablo 8: Ordu ve Yresinde 14551613 Tarihleri Arasnda Halktan Alnan Vergiler

Hsl Toplamlar (Ake Olarak)

Vergiler TD 13 % TD 37 % TD
387
% TD 255 % TD 169 %
1.ift ve Nm
2.Bennk
3.Caba
20960
36231
15,69 8201
26067
7687
14,14 113484
(1) 729
6,46 11927
71280
49504
3,30
4. Cizye (spene) 13150 3,60 6875 2,31 26936 2,32 - 17750 0,44
5. R. Dnm, zemin
6. R. Klak/Ttn
dud. Yatak, al
-
-
-
20
- -
460
0,02 6560
1960
0,21
7. B.Gendm
(buday)
8. Cev (Arpai sair)
9. B.Gavers
10. Fi
11.Mercimek
12. R.Burak
13. H. Gendm
(buday)
14. H. Cev (arpa)
107535
63850
-
-
-
-
24960
15720

58,18 53345
34890
-
-
-
-
13175
8880
37,18 233232
153261
261655
1834
215
29818
38,49 516605
572019
307686
5240
2344
800
22840
40,51
15. . Keten
16. R.Kendir
1661 0,45 405 0,13 2526
23098
1,45 14741
41939
1,41
17. . Asel (kovan,
kevare)
3873 1,06 7147 2,40 34569 1,95 1,29
18. .Girdek
(ceviz) ve meyve ve
gayrihi
19. .B (balar)
8515
_
2,33 4768
-
0,16 250
455
8060
0,49 504
4394
2970
0,19
20..Piyaz (soan)
21. .Bostan
22.R.Givah (ayr)
-
-
-
166
130
200

(1)
19840
1,12 137134 3,41
23. Detbani ve
tapu-y zemin
- - 1)19840 1,12 137134 3,41
24. Hasl- skele
25. R.Dalyan
26. R.ra
-
-
-
100
70
134
0,10 -
-
480
0,02 -
-
660
0,01
27. R.Ganem
(koyun)
28. adet-i anm-
(2)
6437 1,76 4668 1,57 38710 2,19 26905
10000
0,91
29. Nsf- bd-i
hev
30. B hev ve.. (14)
31. Bd-i hev

-
-
14211
3,89 -
-
14724
4,96 200
(5)
-
42235
2,40 -
(6) 1000
120315
3,02
32. siyb 2900 0,79 3824 1,28 13245 0,74 19900 0,49
294

33. Mukata
34. M.ebhne
35. M.Bae ve
zemin
36. M.Limon-i
derya me a nemek
38. M.Bazar- Ordu
ve yol bc
39. M.B Ulubeg ve
Kanlta ve yol bc
31,14 331
15000
-
2000
1200
6,24 -
-
120
12000
1300
1000
0,81 -
-
-
12000
2000
1000
0,37
40. Boyal der. Ordu
41. Bo. Bolaman
42. Bo. Milas
43. Bo. skefsir
44. Bo. emseddin
45. Bo. Ulube
46. Bo. Habsamana

600
-
--
-
-
-
-
0,16 600
-
-
-
-
-
-
-
0,20 3603
1000
-
900
400
500
500

0,39 4000
1500
1000
3500
2000
1300
500
0,34
47. Rugan- yaylak-
ViLiyet-i Canit
48. Mh Post- vaak
49. Mh. vs.
50. Mh. Gaib

3000
-
-
-

0,82 2000
-
-
-

0,67 -
1000
5000
5000
0,62 1300
1000
5000
-
0,18

51. . Arg- Ordu
K. Akyaz, Bucak-
.Kk ve
Civilsuvu
52. . Arg-
Akaova
6720
2400
3800
1100
520
-

14000
-

53. Sevinl
54. Geril
55. .
Karacamrl
56. .Karknlu
57. . Eblhayr
58. . Bozat
59. .emseddin
60. .eyhl
61. .
Deirmenderesi
62. . Bazarsuyu
63. Dibekhne
(Gerl)
-
-
-
-
-
-
-
-
-
5780
-
4,08 700
500
400
200
-
-
-
-
-
2890
25
3,24 -
-
400
600
500
3500
3500
878
5000
-
2000
0,84 600
-
3000
900
300
-
10000
5000
1000
5000
-

64. htisab- Nefs-i
Ordu
65. Mh. htisab ve
tamga ve bazar-
Kanlta
66. htisab haric ez
defter
-
-

-
-
150
0,05 500
-

0,14 500 0,01
295

67.Mh. Kreciyan-
Vilyet-i Canit-i
Bayramlu: hen
68.R. Orman ve
Kreciyan
69.Kreci
(emseddin)
70. Kreci
(Bazarsuyu)
71.Frn hissesi
72.Mh. Aiyanebaz.
ahin mea zaanoz
73.Mh. akr
Aiyane i Milas ve
Habsamana ve
Canik

10000
-
-
-
-
3000
-
3,97
600
-
-
-
200
3000
1600
4,14 91405
7 (a)
78,8
5
7124
350
150
300
-
3430

1480
0,72 7200
-
300
300
-
-
3500
0,28
N
Y
A
B
E
T

74. ift ve
bennk
75.R. Ganem
76.Sls-i
bd-i hev
(veya nsf)
77.Detbani
-
-
-
-
-
15225
4106

6554
8,72 38233
17236
(d)
22187
11718
5,04 (b)
400

M
A
L
K
A
N
E

78.Gendm
(buday)
79. Cev
(arpa)
80.r-i
Keten
81.r-i
hassa
82.r-i
piyaz
83. r-i
piyaz
84.R. siyb
-
-
-
-
-
-
-
7587
4320
304
2006
83
98
3,52
5,03 91934 7,93 100078 5,66 194537 4,84
85.
MSELLEMYE
- - 12624
9
10,8
9
232828 13,18 258676 6,43
86. Baz mezrea ve
iftliklerin detaylr
belli olmayan
hasllar toplam
- 17121 5,77 269817 15,27 1189105
GENEL TOPLAM 364476 296628 11591
76
1766401 4016970
Kaynak: Yediyldz, Ordu Kazas Sosyal Tarihi (1455-1613), s.107-112.
Ksaltmalar R.: Resmi B: Behrei.:H.: Hassa-i.: r-i..: M.: Mukata a-i..: Bo.: Bovahne Mh.: Mahsl..: . eltk-i.
1 Muafiyeden alnan resimdir.
Ksaltmalar: Mh.: Mahsul-i..; R.: Resm-i...
a) Belirtilen dier kalem haricindekilerin tamam.
b) Mahsl-i nsf-i bad- hev arsiye. adet-i anm
c) Sls-i bd-i hev
d) Nsf- bd-i hev

296

Nisbetleri(1519-1524-1530-1547-1560)

Behisni Kazas 1519 Yl 1524 Yl 1530 Yl 1547 Yl 1560 Yl
Ecar- ceviz ve
Badem
487 271 436 20 -
Mal- Sayfi
(Yaz meyvesi)
- - - 3750 -
r-i Bostan-
Meyve
3249 2803 3765 3004 5088
r-i Sebzevat 500 283 173 - -
r-i Soan
(Piyaz)
- - 100 1680 -
Toplam 4236 3357 4474 8454 5088
Kaynak: Tademir, XVI. Yzylda Adyaman; Behisni, Hsn- Mansur, Gerger, Khta: Sosyal ve ktisad Tarihi, s.152.

Tablo 10: Adyaman Kazas; Behisni Kazasnda Reyadan Alnan Vergiler ve
Birbirine Nisbetleri(1519-1524-1530-1547-1560)

Behisni
Kazas
1519 Yl 1524 Yl 1530 Yl 1547 Yl 1560 Yl
Vergilerin
Ad
Miktar % Miktar % Miktar % Miktar % Miktar %
Beytul mal
ve yava ve
kakun
2500 6.42 1500 4.02 2000 6.60 1000 0.01 1000 1.39
Crm-i
Cinayet
- - 1500 4.02 1000 3.30 2765 3.61 - -
Mevkufat 12050 30.96 - - - - - - - -
Resm-i
aiyanha-i
ahin
- - - - - - 250 0.32 250 0.34
Resm-i bad-
hava ve
Ars
2601 6.68 2473 6.62 3601 11.89 10235 13.38 12323 17.15
Resm-i
bennk
2990 5.88 5052 13.54 4488 14.82 7604 9.94 9156 12.74
Resm-i ayr - - 150 0.40 170 0.56 - - 150 0.20
Resm-i ift 14360 36.89 8432 22.59 11866 39.19 25704 33.62 22202 30.91
Resm-i
mcerred
1116 2.86 624 1.67 432 1.42 2754 3.60 5136 7.50
Resm-i nm
ift
2250 5.78 2890 7.74 2227 7.35 4180 5.46 11090 15.44
Resm-i
otlak-klak
yaylak
1050 2.69 2074 5.55 2470 8.15 12002 15.69 5600 7.79
Resm-i saz - - 35 0.09 - - - - - -
Resm-i tapu
ve detbani
- - - - 916 3.02 4157 5.43 2452 3.41
Resm-i
zemin
- - 12580 33.71 1101 3.63 4160 5.44 2452 3.43
Toplam 38917 100 37310 100 30271 100 76451 100 71826 100

297

Tablo 11: Hsn- Mansur Kazasnda Hububt-Bakliyattan Alnan Ayni r
Miktar(15191524):

1519 Yl

1524 Yl
Kasaba Kaza Yekn Kasaba Kaza Toplam
Hasn-
Mansur
Kazas
Kile % Kile % Kile % Kile % Kile % Kile %
Arpa 1280 27.02 12736 25.94 14016 26.04 1280 2666 12704 26.73 139841 26.72
Buday 2240 47.29 25120 5118 27360 50.83 2240 46.66 23552 49.56 257921 49.29
Burak 448 9.45 3136 6.38 3584 6.65 512 10.66 3016 6.34 3528 6.74
Dar 912 9.45 4480 9.12 49.28 9.15 448 9.33 4608 9.69 5056 9.66
Mercimek 2.55 9.45 1256 2.55 13.84 2.57 128 2.66 1304 2.74 1432 2.73
Nohut 192 2.70 2352 4.79 2544 4.72 192 4 2337 4.91 2529 4.39
Toplam 4736 100 49080 100 53816 100 4800 100 47521 100 52321 100

Tablo 12: Hsn- Mansur Kazas da Hububt-Bakliyattan Alnan Ayni r Miktar
(1540-1563)

1540 Yl

1563 Yl
Kasaba Kaza Yekn Kasaba Kaza Toplam
Hsn-
Mansur
Kazas
Kile % Kile % Kile % Kile % Kile % Kile %
Arpa - - 17761 9.34 17761 9.19 141 31.26 18445 36.59 18586 36.54
Buday 3000 100 168862 88.81 171862 88.99 214 47.45 31963 63.40 32177 63.26
Burak - - - - - - 20 4.43 - - 20 0.03
Dan - - 3500 1.84 3500 1.81 20 4.43 - - 20 0.03
912 - - - - - - 26 5.76 - - 26 0.05
Nohut - - - - - - 30 6.65 - - 30 0.05
Toplam 3000 100 90123 100 193123 100 451 100 50408 100 50589 100

Tablo 13: Hsn- Mansur Kazasnda Hububt-Bakliyattan Alnan Ayni r
Miktar(15311575)

Art : % 176, Hubbat ve Bakliytn istihsal yeknu, *iareti tayanlar, rn /o alnd mahsllerdi

1531 1575 Art

r yeknu
(kile)
stihsl
Yeknu
(kile)
Kg. yeknu
(kile)
r
yeknu
(kile)
stihsl
yeknu
(kile)
Kg. olarak
karl
%
Buday 12084 104672 7850400 16651 133208 9990600 27
Arpa 10996 87968 6592600 14506 116048 8703600 31
Yulaf 798 6384 478800 1185 9480 711000 48
Burak 726 7260 544 996 9960 747000 37
avdar 0,5 4 288 174 1400 105000 -
Mahlt - - - 456 3640 262080 -
Dar 42 336 25200 127 1016 76200 202
Nohut 197 1970 147750 344 3340 250500 69
Bakla 19 190 14250 43 430 32250 126
Mercimek 11 110 8250 22 220 16500 100
Brlce 52 520 39000 64 640 48000 23
Soan 198 1980 148500 239 2390 179250 20
298

Tablo 14: Tarsus Sanca: 1519'da Hububt ve Bakliyatn r, stihsal Yeknleri ve
Kg. Olarak Karl

HUBUBT VE BAKLIYATIN CNS
Buday Arpa Dar avdar

0Y IY Kg. OY IY Kg. OY IY Kg. OY IY Kg.
Tarsus 18.409 184.090 4.602.250 12569 125.690 2796603 1036 10.360 259.000 67 670 16750
Kusun 11.885 118.850 2.971.250 8.998 89985 2002166 80 800 20.000 - - -
Ula 10.472 104.720 2.618.000 4.403 44030 979668 617 6.170 154.250 - - -
Kutemr 5.742 57.420 1.435.500 4.742 47420 1055095 22 220 5.500 5 50 1.250
TOPLAM 46.508 465.080 11.627000 30712 307120 6833532 1755 17.550 438.750 72 720 18000

Kaynak; Bilgili, Osmanl Dneminde Tarsus Sanca ve Trkmenleri (Sosyo-Ekonomik Tarih) , s.417.

Tablo 15: Tarsusta 1519'da Hububt ve Bakliyatn r, stihsal Yeknleri ve Kg.
Olarak Karl

Mercimek Nohut Bakla

0Y IY Kg. OY IY Kg. OY IY Kg.
Tarsus 43 430 10.750 52 520 13.000 10 100 2.500
Kusun 35 350 8.750 75 750 18.750 - - -
Ula - - - - - - - - -
Kutemr 300 3.000 75.000 100 1.000 25.000 - - -
TOPLAM 378 3.780 94.500 227 2.270 56.750 10 100 2.500
Kaynak; Bilgili, Osmanl Dneminde Tarsus Sanca ve Trkmenleri (Sosyo-Ekonomik Tarih) , s.417

Tablo 16: Tarsusta 1523'de Hububt ve Bakliyatn r, stihsal Yeknleri ve Kg.
Karl

Nohud Mercimek Bakla Burak

0Y IY Kg. OY IY Kg. OY IY Kg. 0Y IY Kg.
Tarsus - - - - - - 1 10 250 - - -
Kusun 7 70 1.750 6 60 1.500 - - - 2 20 500
Ula - - - - - - - - - 33,5 335 8.375
Kutemr 7 70 1.750 - - - - - - - - -
TOPLAM 14 140 3.500 6 60 1.500 1 10 250 35,5 355 8,875
Kaynak; Bilgili, Osmanl Dneminde Tarsus Sanca ve Trkmenleri (Sosyo-Ekonomik Tarih) , s.418

Tablo 17: Tarsus Sanca, 1526'da Hububt ve Bakliyatn r ve stihsal Yeknleri ve
Kg. Karl

Buday Arpa Dar avdar

Tarsus 13.780 137.800 3.445.000 9.343 93.430 2.078818 1026 10260 256.500 40 400 10.000
Kusun 9.552 95.520 2.388.000 4.653 46.530 1.035293 80 800 20.000
Ula 4.650 46.500 1.162.500 2.726 27.260 606.535 345 3.450 86.250 10 100 2.500
Kutemr 4.780 47.800 1.195.000 3.700 37.000 823250 - - - 2 20 500
TOPLAM 32.762 327.620 8.190.500 20422 204220 4.543895 1451 14510 362.750 52 520 13.000
Kaynak;. Bilgili, Osmanl Dneminde Tarsus Sanca ve Trkmenleri (Sosyo-Ekonomik Tarih) , s.418

299

Tablo 18: Tarsus Sanca, 1526'da Hububt ve Bakliyatn r ve stihsal Yeknleri ve
Kg. Karl

Nohud Mercimek Soan

Tarsus 2 20 500 6 60 1.500 30 300 7.500
Kusun - - - 2 20 500 50 500 12.500
Ula - - - - - - - - -
Kutemr 7 70 1.750 20,5 205 5.125 - - -
TOPLAM 9 90 2.250 28, 5 285 7.125 800 80 20.000
Kaynak; Bilgili, Osmanl Dneminde Tarsus Sanca ve Trkmenleri (Sosyo-Ekonomik Tarih) ,, s.418

Tablo 19: Tarsus Sanca: 1526'da Hububt ve Bakliyatn r ve stihsal Yeknleri ve
Kg. Karl

Buday Arpa Dar

Tarsus 19.805 198.050 4.951.250 15631 156.310 3.477898 12 120 3.000
Kusun 14.820 148.200 3.705.000 11070 110.700 2.463075 20 200 5.000
Ula 7.217 72.170 1.804.250 5.362 53.620 1.193045 80 800 20.000
Kutemr 9.100 91.000 2.275.000 5.320 53.200 1.183700 - - -
TOPLAM 50.942 509.420 12.735500 37383 373830 8.317718 112 1120 28.000

Tablo 20: Tarsus Sanca; 1572'de Nahiyelere Gre Hububt ve Bakliyatn r ve
stihsal Yeknleri ve Kg. Karl

Buday Arpa Dar Nohud

Tarsus 20.759 207.590 5.189.750 22459 224.590 4.997128 - - - - - -
Kusun 13.053 130.530 3.263.250 12434 124.340 2.766565 - - - 5 50 1.250
Ula 10.369 103.690 2.592.250 7.165 71.650 1.594213 22,5 225 5.625 - - -
Kutemr 4.975 49.750 1.243.750 8.640 86.400 1.922400 - - - - - -
TOPLAM 49.156 491.560 12.289000 50698 506.980 11280306 22,5 225 5.625 5 50 1.250

Tablo 21: Tarsus Sanca, Mahsul r Bedellerinin (Ake Olarak) Yllara Gre
Dalm
YILLIK HASIL (AKE)
URN
CNS
1519 1526 1536 1523 1572 1543
Buday 218.876 180.979 393.152 604.579 800.696 884.402
Arpa 73.242 41.152 163.750 297.329 240.251 507.325
Dar 4.398 1.518 11.768 896 475 292
Nohud 1.992 56 108 - - 100
Mercmek 695 48 344 - - -
Piyaz - - 800 - - -

avdar 183 - 424 - - -
Burak - 142
Bakla 48 8
TOPLAM 299.436 223.903 570.346 902.804 1.392.119 1.041.422
Yzde - -25,2 +154,7 +58,2 +15,3 +33,6
Kaynak: Bilgili, Osmanl Dneminde Tarsus Sanca ve Trkmenleri (Sosyo-Ekonomik Tarih) , s.419.
300

Tablo 22: Kemah Kazas, Toprak Mahsullerinden alnan rn Yeknu ve Para
Cinsinden Kymeti

1516

1530

1568

1591
Kile f Bedeli Kile f bedeli Kile f bedeli Kile f bedeli

Buday

33,473
8

267,784

58,923

7

412,461

67,836

7

474,852

87,493

9

787,437

Arpa 20,375 6 122,250 36,545 5 182,725 42,181 5 210,995 60,673 7 474,711
Dar - - - 6,894 5 34,470 12,887 5 64,435 17,032 7 119,224
Bakla 7,5 10 75 76 7 532 146 7 1,022 192 9 1,728
Zerek 24 6 144 40 7 280 40 7 280 60 9 540
Orum - - - 32 7 224 42 7 294 60 9 540
Nohut - - - 30 7 210 101 7 704 105 9 945
Mercimek - - - 3 7 21 - - - - - -
Ceviz - - - 126 5 630 242 5 1,210 435 7 2,975

Kemah kazasnda eitli rnlerden alnan 1/5 nisbetinde alnan rn kile olarak yeknu ve bunun aka cinsinden
kymeti
Kaynak: Mirolu, Kemah Sanca ve Erzincan Kazas, s.191.

Tablo 23: Erzincan Kazas, Toprak Mahsullerinden alnan rn Yeknu ve Para
Cinsinden Kymeti

1516

1530

1591
Kile f bedeli Kile f bedeli Kile f bedeli

Buday
44,255 8 354,040 30,964 7 216,748 58,118 9 523,062
Arpa 26,375 6 158,250 17,834 5 89,170 39,355 7 275,485
Dar - - - 436 5 27,180 13,021 7 91,147
Bakla 110 10 1,100 122 7 854 4054 9 3,645
Zerek - - - 134 7 938 605 9 5,445
Orum - - - 108 7 856 653 9 5,877
Nohut - - - 42 7 294 225 9 2,025
Mercimek

- - - 20 7 140 272 9 2,448
Ceviz - - - 66 5 330 60 3,5 210
(1530 tarihine ait rakamlar, sadece Erzincann merkezi ile Gney Erzincan nahiyesiyle ilgilidir.)

301

Tablo 24: Muhtelif Tarihlerde Kemah Kazasna Reydan Alnan Vergilerin Miktar

Kemah kazas 1516 1530 1568 1591
ift resmi 6.550 8.975 13.750 12.600
Mcerred resmi 258
Caba resmi 1.620 10.128 12.168
Bennk resmi 456 2.574 14.058 23.796
Cizye resmi 65.000
spene resmi 41.578 72.239 125.100 133.322
Marhasiyye resmi 11 .000 6.000
Dnm resmi 1.014 973
Klak resmi 924 5.499 10.109
Otlak resmi 160 81
Yatak resmi 2.847 4.665
Yaylak resmi 8.000 4.500 5.000 6.200
Bad- hava, arsiyye ve ceryim
resmi
41.719 44.246 57.773 70.612
Detbani ve tapu-yi zemin resmi 45.487 63.978
Ba resmi 3.698 23.W50 11.962
Bostan ve meyve resmi 13.000 12.155 23.295 32.576
Bal (kovan) resmi 8.060 7.630 24.424 27.030
Kiyah 5.003 23.093 36.318
Koyun resmi 10.000 33.000 45.711 46.680
Deirmen Resmi 3.000 5.390 4.770 5.500
Beytl-mal, yava,abd-abk ve
kenizek
5.000 35.000 - -
Yekun (aka olarak) 213.621 242.952 425.259 498.570

Tablo 25: Muhtelif Tarihlerde Erzincan Kazalarnda reydan Alnan Vergilerin
Miktar:

Erzincan kazas, s. 187 1516 1530 1591
ift resmi 4.025 3.325 6.925
Mcerred resmi 324 - -
Caba resmi - 876 2.808
Bennk resmi 3.384 864 6.804
Cizye resmi 116.000 - -
spence resmi 72.295 69.300 201.783
Marhasiyye resmi - - 6.315
Dnm resmi - 667 3.076
Klak resmi - - 25
Otlak resmi - - 990
Yatak resmi 6.000 1.100 20.400
Yaylak resmi 57.039 37.625 66.095
Bad- hava, arsiyye ve ceryim resmi - - 91.349
Detbani ve tapu-yi zemin resmi - - 91.349
Ba resmi - 119 13.986
Bostan ve meyve resmi 32.716 25.234 59.435
Kiyah resmi 1.500 5.644 36.762
Kiyah resmi 15.000 5.644 36.762
Koyun resmi 15.000 1.400 19.016
Deirmen Resmi 15.000 3.415 5.517
Beytl-mal, yava, abd-abk ve kenizek 10.000 4.623 -
Bal resmi (asel) 2.684 4.924 23.848
Yekun (aka olarak) 344.217 166.166 565.134
Kaynak: Mirolu, Kemah Sanca ve Erzincan Kazas, s187.

302

Tablo 26: XV ve XVI. Asrlarda Trabzon Sancanda Reydan Alnan Vergiler ve
Birbirine Nisbetleri

1486 Yl 1515 yl 1520 yl 1554 yl 1583 yl Vergilerin
Adlar Mikdr % Mikdr % Mikdr % Mikdr % Mikdr %
Resm-i
ispene
600.316 %82.19 534.985 %55.63 842.366 %94.24 482.265 %50.01 535.265 %56.34
Resmi
Tapu-y
Zemin
- - - - - - - - 5434 %0.57
Resm-i
Bennk
8981 % 1.22 65.944 %6.85 - - 98.358 %10.20 105.422 %11.09
Resm-i
Caba
- - 12.499 % 1.29 - - 20.378 % 2.11 35.786 %3.76
Resm-i
Mcerred
- - - - - - - - 13.781 %1.45
r-i
zeminh
8172 %1.11 8804 %0.91 5100 %0.57 9380 %0.97 8118 %0.85
r-i
Batina
- - 36.361 %3.78 - - 29.126 %3.02 - -
Resm-i
Ceryim
29.850 % 4.08 77.406 % 8.04 7500 % 0.83 82.510 %8.55 - -
Resm-i
Arsiyye
11.396 % 1.56 50.144 %5.21 3400 %0.28 53.018 %5.49 - -
Bd-i
hev
- - - - - - 6760 %0.70 - -
Bd-
Hev ve
Arsiyye
- - - - - - - - 150.125 %15.80
det-i
Detbni
- - - - - - 152 %0.015 - -
Resm-i
Niybet
69.030 %9.45 128.929 %13.40 35.400 %3.96 176.153 %18.26 72.287 %7.60
Resmi-i
Bostan
- - 41.171 %4.28 - - - - - -
Resm
Yaylak
2650 %0.36 5426 %0.56 - - 5950 %0.61 23.700 %2.49
Resmi
Duhn
(hne-i
klak)
- - - - - - 205 %0.021 - -
TOPLAM 730.395 % 100 961.669 % 100 893.766 % 100 964.255 % 100 949.918 % 100
Kaynak: Bostan, XVI. Asrlarda Trabzon Sancanda Sosyal ve ktisad Hayat, s.485.

303

Tablo 27: Harput Sancandaki Vergi ve Resimler: 1518 1566

1518 1523 1566
Verginin Ad Vergi
Bedeli
(x)
%
Vergi
Bedel
(x)
%
TA
%
Vergi
Bedeli
(x)
%
TA
%
Ta
%
r-i Hnta (Buday) 517.960 33.6 1.228.454 33.6 137
r-i Arpa (ar) 66. 10 10.7 505.650 13.8 204
r-i Dar (Dhn) 52.920 3.4 5.136 0.1 109
r-i Mercimek
(Ades)
10.850 0.7
r-i Brlce 1.211 0.03
r-i Pamuk (Penbe) 84.174 5.4 309.456 8.4 267
r-i Meyve 10.316 o.6 21.004 0.5 1103
r-i Bostan 18.706 0.5
r-i ra 63.125 4.1
r-i Baat (Krm) 17.136 1.1 136.962 3.7 699
r-i Yonca 5.014 0.1
r-i Asel (Bal) 837 0.05 18.413 0.5 2099
TOPLAM 923.428 6o 2.250.006 6o.3 143
*Toplam sancak haslat ierisindeki nisbet, TA: Onceki tahrire gre art, TA: 1518 1566 toplam art.
Resm-i ift 26.200 1.7 41.625 1.1 58.8
Resm-i Bennk 1.644 0.1 40.908 1.1 2.388
Resm-i Mcerred 1.092 0.07 5.196 0.3 375 13.644 0.3 162 1.149
Resm-i spen 43.575 2.8 103.723 6 138 204.150 5.4 97 368
Cizye-i Gebran 150.000 9.7 178.710 10.3 19 354.703 9.5 98 134
Cizye-i
Murahhasayan
5.500 0.3 8.500 0.5 54
Adet-i Irgadiye 1.248 o.o8 67.068 1.7 5.274
Adet-i Hime 2.152 0.1
Adet-i Alef 1.055 o.o6
Resm-i diye 270 0.01
Resm-i Nayibcelik 600 0.03
Resm-i Mevai 678 0.04
TOPLAM 234.014 15.2 296.131 17.2 26.5 722.098 19.3 143 208.5
Toplam sancak haslat erisindeki nisbet, TA : nceki Tahrire gre art, TA : 1518 -1566 aras toplam art.
Kaynak: nal, XVI. Yzylda Harput Sanca, s.164-166.

304

Tablo 28: Mardin Sancandaki Ticari Mallar ve Bunlardan Alnan Vergiler:
Cins Adet Vergi 1518de 1526da 1540da
Esir 1 bc ubr

33 aka 50 aka: ak esir.
25 aka:
karas
50 aka:
ehirde sa tlsa: %5
tamga
%5 % 2.5 alan-
dan,1/2 satandan
% 2.5 alan-
dan,1/2
satandan
At, katr de
ve, sr
1 tamga %5
alandan
% 2.5 alan-
dan,1/2 satandan
% 2.5 alan-
dan,1/2
satandan
Koyun 12 Resm-i bevvabi 1 aka - -
8 Resm-i bevvabi
(satlrsa, postu
dabba-haneye, paras
ba-haneye gider)
- 1 aka -
Ipek (Harr) yk Bc- ubr 300 aka ayn ayn
adet-i hazinedari 60 aka ayn ayn
resm-i kitabet 6 aka ayn ayn
noktaba 6 aka ayn ayn
melikl
meralk
3.3aka ayn ayn
resm-i bevvabi 2 aka ayn ayn
Toplam: 377.3 aka ayni ayn
Yezdi ve
Frengi
akmie,
Rum
kumann
atmas,
benei,
zerbaft
atlas
yk Bc- ubur 450 aka ayn ayni
resm-i bevvabi 1.32aka ayn ayni
Resm-i hazinedari 0.1 aka
(tamgaya
gre)
ayn ayn
Halep,
am,
yk
Bc- bur 100 aka

ayn ayn
Msr ve
Rum
kuma
Resm-i hazinedari 0.1 aka
(tamgaya
gre)
ayn ayn
Halep, am,
Msr ve
Rum
kuma
yk melik
meralk

3.3 aka ayn ayn
resm-i bevvabi 1.32aka ayn ayn
Toplam: 104.62aka ayn ayn
Rengin ve
ham bez
yk Bc- bur 66 aka ayn ayn
Resm-i hazinedari 6.6 aka ayn ayn
Baalbeki
bez
yk Bc- ubr - - 8 aka (satlsa
/o5tamga)
batman Bc- bur 6 aka ayn -
Keten yk Bc- bur 100 aka ayn ayn
305

resm-i bevvabi (satilsa,
her parede)
4 aka ayn ayn
Penbe
(pamuk)
yk tamga-i siyah % 5 tamga
(alandan)
ayn ayn
Kepenek
(yamurluk)
eker yk Bc- bur 66 aka ayn ayn
Bal, ya,
hurma,
nardenk
(nar suyu),
limon ve
emsali
yk tamga-i kapan 8 aka ayn ayn
tamga-i kapan (satlsa)
tamga:
% 5 ayn ayn
Ak ve kara
sakz
yk tamga-i kapan 8 aka ayn ayn
tamga-i kapan (satlsa)
tamga:
% 5 ayn ayn
Un yk tamga-i kapan 1 aka
Kavun,
karpuz
yk tamga-i kapan 1 er
kavun,
karpuz
ayn ayn
resm-i bevvabi 1 er
kavun,
karpuz
ayn ayn
Soan, tuz,
nohut,
mercimek
yk tamga-i kapan 1 migrafa
(kepe)
ayn ayn
hakk- kapanc 1 migrafa ayn -
resm-i kitabet 1 migrafa - -
Pekmez,
kuru zm,
fndk ve
saire
yk ayn ayn
arap yk ahnalk 1 migrafa ayn ayn
resm-i asesiyye 2 batman - -
meliki meralk 1 migrafa - -
irecilik 1 batman - -
dizdarlk 2 migrafa - -
Kmr yk resm-i bevvabi 2 kmr 1 kmr -
resm-i asesiyye 1 kmr 1 kmr -
Odun yk resm-i bevvabi 1 aa ayn ayni
resm-i asesiyye 1 aa ayn ayni
tamga-i kapan 1 aka
resm-i mizan 1/2 aka
iken bu ta
rihte ref
olunmutur.
Oltuk yk resm-i bevvabi 1 burma ayn ayn
resm-i asesiyye 1 burma ayn ayn
Bakr yk Bc- bur 24 aka ayn ayn
(ilenmi) ayn ayn
306

16 aka
(kurs=levha)
Demir yk Bc- bur 8 aka ayn ayn
Kalay,
bak,
pulad
(elik)
Bc- bur 66 aka ayn ayn
Resm-i hazinedari 66 aka ayn ayn
Nal yk ahnalk 1 nal - -
resm-i bevvabi 1 epin
0.33 aka
- -
resm-i asesiyye 2nal - -
Mirahorluk 1 nal
1 epin
- -
Cam, neft,
tutya,
Kzl boya,
ap, katran,
zift, era
ya
yk Tamga ikapan 8 aka ayn ayn
satlsa tamga % 5 ayn

ayn
Itr yk Bc- bur 33 aka ayn ayn
ivit Yk Bc- bur 33 aka ayn
Kelle Bc- bur 33 aka
Mazu, gn,
sahtiyan
(satlsa:)tamga %5
Bulgari
(yumuak
deri,
telalin
Hnna

ahnalk 1 migrafa ayn ayn
Sabun yk Bc- bur 8 aka ayn ayn
tamga-i kapan 2 kalp 3 kalp(deve ve
at y-
knden) 1 kalp
(eek y-
knden)
3 kalp2 kalp
(at ve
katr
yknden)
1 kalp
(eek y
knden)
Resm-i bevvabi 1 aka ayn ayn
Kaynak: Gyn, XVI. Yzylda Mardin Sanca, s.127-133.
307

ZGEM
1974 Ylnda Antalya ilinde dodu. lk ve Orta renimini Eskiehirde, Lise
renimini Antalyada tamamlad. 1996 ylnda Abant zzet Baysal niversitesi Eitim
Fakltesi Snf retmenlii blmnden mezun oldu. Ayn yl Erzurum li Pasinler
lesi Kevenlik Ky lkokulunda snf retmeni olarak greve balad. 2001de
Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits lkretim Anabilim Dal Sosyal Bilgiler
retmenlii bilim dalnda Hayat Bilgisi retimi balkl yksek lisans tezini
tamamlad. Bekta ztakn, halen Erzurum Merkez 23 Temmuz lkretim Okulunda
mdr yardmcs olarak grevini srdrmektedir.

Osmanlı Halkı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanlı Halkı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

You might also like