T.C.

MLL E#TM BAKANLI#I

MEGEP
(MESLEK E#TM VE #RETM SSTEMNN
GLENDRLMES PROJES)





ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS





AC VE DC MAKNELER











ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl## taraf#ndan geli$tirilen modller;
Talim ve Terbiye Kurulu Ba$kanl##n#n 02.06.2006 tarih ve 269 say#l# Karar#
ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlar#nda kademeli
olarak yayg#nla$t#r#lan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlar#nda
amalanan mesleki yeterlikleri kazand#rmaya ynelik geli$tirilmi$ retim
materyalleridir (Ders Notlar#d#r).
Modller, bireylere mesleki yeterlik kazand#rmak ve bireysel renmeye
rehberlik etmek amac#yla renme materyali olarak haz#rlanm#$, denenmek
ve geli$tirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlar#nda
uygulanmaya ba$lanm#$t#r.
Modller teknolojik geli$melere paralel olarak, amalanan yeterlii
kazand#rmak ko$ulu ile eitim retim s#ras#nda geli$tirilebilir ve yap#lmas#
nerilen dei$iklikler Bakanl#kta ilgili birime bildirilir.
rgn ve yayg#n eitim kurumlar#, i$letmeler ve kendi kendine mesleki
yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden
ula$#labilirler.
Bas#lm#$ modller, eitim kurumlar#nda rencilere cretsiz olarak da#t#l#r.
Modller hibir $ekilde ticari amala kullan#lamaz ve cret kar$#l##nda
sat#lamaz.

i

AIKLAMALAR...............................................................................................................iv
G'R'* ..................................................................................................................................1
,RENME FAAL'YET'-1 .................................................................................................3
1. DC GENERATRLER VE MOTORLAR .......................................................................3
1.1. Doru Ak#m retim Esaslar# 3
1.2. 'ndklenmi$ Gerilimin G Etkileri 6
1.3. DC Generatrlerin al#$ma Esaslar# 7
1.4. Generatrlerde Komtasyon Kutbu ve Dengeleme Sarg#s#n#n Kullan#m# 8
1.5. DC Generatrlerin Yap#s# ve e$itleri 10
1.6. DC Generatrlerin al#$mas# 11
1.6.1. D#$ar#dan Uyart#ml# *nt Generatr .................................................................13
1.6.2. Kendinden Uyart#ml# *nt Generatr................................................................13
1.6.3. Kompunt Generatr..........................................................................................15
1.6.4. Seri Generatr ..................................................................................................16
1.6.5. DC Generatrlerde Gerilim ve Polarite Miktar#n#n Denetimi ............................16
1.6.6. DC Generatrlerde Ar#za Giderme ...................................................................16
1.7. DC Motor ve Paralar# 18
1.7.1. Endvi .............................................................................................................18
1.7.2. Gvde ..............................................................................................................18
1.7.3. F#ralar ve Donan#mlar#....................................................................................19
1.7.4. Motor Yan Kapaklar# .......................................................................................19
1.8. DC Motorun al#$ma Esaslar# 20
1.9. DC Motor e$itleri 21
1.9.1. Doal M#knat#sl# (Permanent-Magnet) Motorlar#n al#$mas# ............................21
1.9.2. Seri, Paralel ve Bile$ik Sarg#l# DC Motorlar#n al#$mas# ..................................21
1.9.3. F#ras#z DC Motorlar .......................................................................................22
1.10. DC Motorlar#n Mekanik zellikleri 23
1.11. DC Motorlar#n 'stenme (Seilme) Oran# ve Verimleri 23
1.12. DC Motorun Ynn Dei$tirme Basamaklar# 23
1.13. DC Motorun H#z Denetimi 24
1.14. DC Motor Kay#p e$itleri 25
1.14.1. Bak#r Kay#plar#...............................................................................................25
1.14.2. Demir Kay#plar# .............................................................................................25
1.14.3. Rzgar ve Srtnme Kay#plar#........................................................................25
UYGULAMA FAAL'YET' 26
LME ve DE,ERLEND'RME 28
PERFORMANS DE,ERLEND'RME 29
,RENME FAAL'YET'-2 ...............................................................................................31
2. ENDSTR'YEL DC MOTORLAR ...............................................................................31
2.1. Endstriyel Uygulamalarda Kullan#lan DC Motorlar#n al#$ma zellikleri ve
stnlkleri 31
2.2. DC Motorlarda Ar#za Tespiti 32
2.3. DC Motor Denetleyicilerinin al#$mas# 35
UYGULAMA FAAL'YET' 37
LME VE DE,ERLEND'RME 38
NDEKLER

ii
,RENME FAAL'YET'-3 ...............................................................................................39
3. AC MOTORLAR...........................................................................................................39
3.1. Faz Gerilimin Karakteristikleri 39
3.2. Faz Motor Paralar# 40
3.2.1. Stator ...............................................................................................................40
3.2.2. Rotor................................................................................................................40
3.2.3. Motor Yan Kapaklar# .......................................................................................43
3.3. AC Endksiyon Motorunun al#$mas# 43
3.3.1. Rotorda 'ndklenen Ak#m................................................................................43
3.4. Motor Balant#lar# 43
3.4.1. Tork H#z# ve Beygir (Hp) Gc 'in .................................................................43
3.4.2. Dn$ Ynn Dei$tirmek 'in ......................................................................45
3.4.3. Gerilim Dei$imi 'in.......................................................................................45
3.4.4. H#z Dei$imi 'in.............................................................................................45
3.5. Motor Bilgi Levhalar# 46
3.6. Fazl# Senkron Motorlar 48
3.7. AC Tek Fazl# Motorlar 48
3.8. Tek Fazl# Motor Paralar# 49
3.8.1. Stator ...............................................................................................................49
3.8.2. Klemens (Terminal) Balant#s#.........................................................................49
3.8.3. Rotor ve Yan Kapaklar.....................................................................................49
3.8.4. Merkezka Anahtar# .........................................................................................49
3.8.5. A$#r# Ak#m Rlesi ............................................................................................49
3.9. Tek Fazl# Motorlar#n H#z#n# ve Gerilimini Dei$tirme 50
3.10. Tek Fazl# Motorun Ba$lang# Torkunu Art#rma 50
3.11. Kk (Kesirli) Gl Motorlar 50
3.11.1. Kk (Kesirli) Gl Motorlar#n al#$ma Karakteristikleri ...........................51
3.12. Yard#mc# Sarg#l# Bir Fazl# Motorlar 51
3.12.1. Z#t EMK (Elektromotor Kuvvet) ....................................................................52
3.12.2. Kullan#m Alanlar# (Uygulamalar) ...................................................................52
3.13. Yard#mc# Sarg#l# Kalk#$ Kondansatrl Bir Fazl# Motorlar 52
3.13.1. Elektrik Diyagram#.........................................................................................52
3.13.2. ift H#z veya ift Gerilim Kullan#m# 'in Motor Balant#s#............................53
3.13.3. Devir Yn Dei$tirme ..................................................................................53
3.13.4. Kullan#m Alanlar# (Uygulamalar) ...................................................................53
3.13.5. Ak#m Rlesinin al#$mas# ..............................................................................53
3.14. Yard#mc# Sarg#l# Kalk#$ ve Daimi Kondansatrl Bir Fazl# Motorlar 54
3.14.1. Potansiyel Rlesinin Kullan#m# ......................................................................54
3.15. Yard#mc# Sarg#l# Daimi Kondansatrl Bir Fazl# Motorlar 54
3.15.1. H#z Dei$tirme...............................................................................................55
3.15.2. Gerilim Dei$tirme.........................................................................................55
3.15.3. Devir Yn Dei$tirme ..................................................................................55
3.16. Glge (Ek) Kutuplu Motorlar 55
3.17. Replsiyon Motorlar 56
3.18. Fazl# ve Bir Fazl# Motorlarda Ar#za Giderme 58
3.18.1. Enerji Uyguland##nda Motorun Dnmemesi..................................................58
3.18.2. Enerji Uyguland##nda Rotorun Dnmemesi ('nilti)........................................58

iii
UYGULAMA FAAL'YET' 59
LME VE DE,ERLEND'RME 61
PERFORMANS DE,ERLEND'RME 62
,RENME FAL'YET'-4..................................................................................................64
4. AC GENERATRLER..................................................................................................64
4.1. AC Generatrlerin al#$mas# 64
4.2. Statordaki AC Gerilim 68
4.3. Faz Gerilim retme 68
4.4. Generatrlerin Bak#m# ve Ar#za Giderme 71
UYGULAMA FAAL'YET' 74
LME VE DE,ERLEND'RME 77
MODL DE,ERLEND'RME...........................................................................................78
CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................80
KAYNAKLAR..................................................................................................................81


iv

AIKLAMALAR

KOD 523EO0070
ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi
DAL/MESLEK Endstriyel Bak&m Onar&m
MODLN ADI AC ve DC Makineler
MODLN TANIMI
AC ve DC makinelerin al#$mas#n#, devre balant#s#n# ve ar#za
tespitini anlatan bir renme materyalidir.
SRE 40/32
N KO'UL
Doru Ak#m Esaslar#, Alternatif Ak#m Esaslar# ve Kumanda
Devre Elemanlar# modllerinden ba$ar#l# olmak.
YETERLK
AC ve DC makinelerin balant#s#n# yapabilmek, ar#zalar#n#
tespit edip onarabilmek.
MODLN AMACI
Genel Ama
Bu modl ile gerekli ortam saland##nda, AC ve DC
makinelerin balant#s#n# yapabilecek, ar#zalar#n# tespit ederek
onarabileceksiniz.
Amalar
1. DC generatrleri (dinamo) ve motorlar# al#$t#rabilecek,
ar#zalar#n# tespit edebilecek ve onarabileceksiniz.
2. Endstriyel DC motorlar# al#$t#rabilecek, ar#zalar#n#
tespit edebilecek ve onarabileceksiniz.
3. AC motorlar# al#$t#rabilecek, ar#zalar#n# tespit
edebilecek ve onarabileceksiniz.
4. AC generatrleri (alternatr) al#$t#rabilecek, ar#zalar#n#
tespit edebilecek ve onarabileceksiniz.
E#TM #RETM
ORTAMLARI ve
DONANIMLARI
Ortam: Atlye ortam# ve i$letmeler
Donan#mlar: AC ve DC makineler ve deney setleri
LME ve
DE#ERLENDRME
Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen
lme aralar#yla kazand##n#z bilgileri lerek kendi
kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen, modl sonunda size lme arac# (oktan
semeli, doru-yanl#$ vb.) uygulayarak modl uygulamalar#
ile kazand##n#z bilgileri lerek deerlendirecektir.

AIKLAMALAR

1

GR'

Sevgili *renci,

'nsan ya$am#nda kimi hayati davran#$lar mevcuttur. Nefes al#p vermek, yemek imek,
grmek konu$mak gibi. Ama hi kimse detayl# d$nmedike bunlar#n varl##n# ve hayati
deerini alg#layamaz. Eer nefes al#p veremiyorsak havadaki iyi kt kokular#n ne anlam#
olabilir. Grp konu$am#yorsak ses ve grntnn ne anlam# olabilir. Hi fark#na
varmad##m#z ama srekli kullanmak zorunda olduumuz ya$am kaynaklar#m#z olmasa,
hayattaki gzelliklerin ne anlam# olur?

Elektriin olmad## bir dnyada, zaman#ndan daha h#zl# ilerleyen teknolojinin
hayat#m#zda hangi deere sahip olabileceini, elektrik makinelerinin kullan#lamad## bir
dnyada teknolojiden nas#l bahsedeceimizi hi d$nmeyiz.

Eer bir teknolojiden bahsedilebiliyorsa bu, elektrik-elektronik geli$melerin varl##
sayesindedir. Hem kendi hem de dier btn mesleklerin geli$imi iin al#$an elektrik
elektronik teknolojisinin uzuvlar#ndan olan AC-DC makineler, tm hareketli sistemlerin ana
unsurudur. Kalbi olmayan bir insan nas#l ya$ayamaz ise, elektrik makinesinden yoksun bir
sistemden de hareket beklenemez.

Tm teknolojiler ve ya$ant#m#z iin ok byk bir neme sahip olan AC-DC
makineler modl ile; hareketin, elektrik enerjisine ve elektrik enerjisinin, harekete
evrilmesini reneceksiniz. Bu modl ba$ar# ile tamamlad##n#zda, AC-DC reten
makineleri ve AC-DC ile al#$an elektrik makinelerini ihtiya olan yerde devreye
balayabilecek ve ar#zalar#n# onarabileceksiniz.
GR'

2

3

#RENME FAALYET-1



Bu faaliyette verilen bilgiler sonucunda DC motorlar# devreye balayabilecek,
ar#zalar#n# tespit ederek onarabileceksiniz.




Doal m#knat#s ve elektrom#knat#slar ile manyetik alan elde ediniz. Manyetik
alan#n ynn ve davran#$#n# reniniz.
DC makinelerin yap#s# hakk#nda bilgi edininiz. Mmknse bir DC motoru
(rnein bir teyp motoru) ve DC reteci (rnein bisiklet dinamosu) skerek
yap#lar#n# ve nas#l al#$t#klar#n# inceleyiniz.

1. DC GENERATRLER VE MOTORLAR

1.1. Do*ru Ak&m retim Esaslar&

Bir iletkende gerilim olu$turabilmek endksiyon prensibine dayan#r. Endksiyon
prensibine gre; iletken ve manyetik alan#n birbirlerini etkileyecek $ekilde konumland#r#l#p,
en az birinin hareket ettirilmesi sonucunda iletkendeki ykler harekete geer. Bu olay
sonucunda iletkende bir gerilim meydana gelir. 'letkende meydana gelen ak#m#n yn sa el
kural#na gre bulunabilir. *ekil 1.1i inceleyiniz.


'ekil 1.1: Sa* el kural&
#RENME FAALYET1
AMA
ARA'TIRMA

4
Sa* el kural&: Birbirlerine dik tutulan; ba$, i$aret ve orta parmaklardan, ba$
parmak hareket ynn (V), i$aret parma# manyetik alan ynn (B)
gsterecek $ekilde tutulursa, orta parmak iletkenden geecek olan ak#m#n
ynn (I) gsterir.


'ekil 1.2: Sa* el kural&n&n uygulanmas&

*ekil 1.2de m#knat#s#n N-S kutuplar# aras#nda iletken 1,2,3 ve 4 ynlerinde ayr# ayr#
hareket ettirilmektedir. 'letkenin bu ynlerdeki hareketi sonucunda iletken zerinde sa el
kural#na uygun olarak ak#mlar meydana gelir. *ekil 1.3, 1.4 ve 1.5te bu ak#mlar#n olu$umu
grlmektedir.

5


'ekil 1.3: letken 1 ynnde hareket ediyor.


'ekil 1.4: letken 2 ynnde (sayfa dzleminden d&,ar&) hareket ediyor.


6


'ekil 1.5: letken 3 ve 4 ynlerinde hareket ediyor.

Dikkat edilirse *ekil 1.5te ak#m olu$mam#$t#r. Sa el kural#na gre de ak#m olu$mas#
mmkn deildir.
Manyetik alanda hareket ettirilen iletkende ak#m olu$abilmesi iin; iletkenin alan
kuvvet izgileriyle aras#nda bir kesi$me a#s# olmal#d#r. *ekil 1.5te iletken, alana paralel
hareket etmektedir.

1.2. ndklenmi, Gerilimin G Etkileri

Manyetik alan ierisinde hareket ettirilen bir iletkende indklenen (olu$an)
elektromotor kuvvetinin (EMK) deeri, birim zamanda kesilen kuvvet izgisi say#s# ile
orant#l#d#r. 'letkenin hareket ederken kuvvet izgileriyle yapt## a# kesilen kuvvet izgisi
say#s#n# etkiler.
8
10

= Sin v l B e

e: 'letkende indklenen elektromotor kuvvet.Volt
B: Birim yzeydeki manyetik kuvvet izgisi say#s#.............Gaus/cm
2

l: Manyetik alan ierisinde hareket eden iletkenin boyu.cm
.: 'letken ile manyetik kuvvet izgileri aras#ndaki a#Derece
10
-8
: Sonucun volt olarak bulunmas# iin gerekli olan sabit arpan

rnek 1: Kuvvet izgilerini 90
0
lik bir a# ile kesecek $ekilde hareket eden iletkenin
boyu 40 cm, hareket h#z# 250 cm/sn ve ierisinde bulunduu alan#n deeri 10000 gaus/cm
2
dir. 'letkende indklenen EMKnin deerini bulunuz?

zm 1:
.=90
0
, v=250 cm/sn, B=10000 gaus/cm
2
verilmi$.
.=45
0
ise Sin90
0
=1
8
10

= Sin v l B e formlnde deerler yerine konursa;

7
1 10 1 40 250 10000
8
= =

e Volt bulunur.
rnek 2: Kuvvet izgilerini 45
0
lik bir a# ile kesecek $ekilde hareket eden iletkenin
boyu 40 cm, hareket h#z# 250 cm/sn ve ierisinde bulunduu alan#n deeri 10000
gaus/cm
2
dir. 'letkende indklenen EMKnin deerini bulunuz?

zm 2:
.=45
0
, v=250 cm/sn, B=10000 gaus/cm
2
verilmi$.
.=45
0
ise Sin45
0
=0,707
8
10

= Sin v l B e formlnde deerler yerine konursa;

707 , 0 10 707 , 0 40 250 10000
8
= =

e Volt bulunur.

Dikkat: 'letken ile alan izgileri aras#ndaki a# .=90
0
iken sin90
0
=1 olaca#ndan,
iletkende indklenen gerilim maksimum olur. .=0
0
iken sin0
0
=0 deerini alaca#ndan
indklenen gerilim minimum olur. *ekil 1.3 ve *ekil 1.4te .=90
0
iken, *ekil 1.5te .=0
0
dir.

1.3. DC Generatrlerin al&,ma Esaslar&

Generatrlerin al#$ma esaslar# endksiyon prensibine dayan#r. Harici bir manyetik
alan ierisinde dnen bobinde gerilim indklenir. 'ndklenen gerilimin yn Lenz kanununa
gre kendisini olu$turan harici manyetik alana z#t bir EMK retecek yndedir. retilen bu
EMK, d#$ devreye al#narak enerji ihtiyac# olan alanlarda kullan#l#r.

K#saca a#klamak gerekirse; elektrik enerjisi retmek iin iki temel eleman ve bir
i$leve ihtiyac#m#z vard#r. Bunlar;

Manyetik alan: Do*al m&knat&s veya elektrom&knat&s ile elde edilebilir.
letken: Elektrik ak#m#n# ileten maddedir. (Bak#r telden yap#lan bir bobin
olabilir.)
,lev: 'ki elemandan en az birinin hareket etmesidir. (Genellikle iletken
hareketlidir.)

*ekil 1.6da bu temel elemanlar ve i$levleri grlmektedir.

8



'ekil 1.6: ki temel eleman ile i,levin bir araya getirilmesi ve generatrn al&,ma prensibi

Geriye kalan bunlar#n uygun biimde bir araya getirilmesinden ibarettir. Bir araya
getirilirken dikkat edilmesi gereken husus; hareket gerekle$irken iki temel eleman#n
birbirlerinden etkilenmesini salamakt#r. Bunun iin de, ya manyetik alan iletken demetinin
ierisinde olu$turulur veya iletken demeti manyetik alan ierisinde tutulur. Yani dner
m#knat#sl# veya dner bobinli olur.

Kk gl generatrlerde genellikle manyetik alan d#$ta iletken demeti ise ite
bulunur. Elde edilen gerilimin yn hareketin ve manyetik alan#n ynne bal# olarak
dei$ir. Hareketin yn veya manyetik alan#n yn dei$irse olu$an gerilimin dolay#s#yla
d#$ar# al#nan ak#m#n yn dei$ir. Elektrik makineleri dairesel hareket gerekle$tirdikleri iin
olu$acak olan ak#m#n yn, hareket ynne bal# olarak srekli dei$ir. *ekil 1.6da dikkat
edilirse, bobinin st (N kutbu) k#sm#nda ve alt (S kutbu) k#sm#nda ak#m ynleri farkl#d#r. Sa
el kural# ile de olu$acak ak#m#n yn tespit edilebilir.

Buraya kadar anlat#lanlar generatrn temel al#$ma esas#d#r.

1.4. Generatrlerde Komtasyon Kutbu ve Dengeleme Sarg&s&n&n
Kullan&m&

Generatrlerin bir bobininde ak#m#n f#ralar ve kolektr yard#m# ile yn
dei$tirmesine komtasyon denir. Komtasyonu kolayla$t#rmak iin e$itli yntemler
kullan#l#r. Bunlardan biri komtasyon kutbu ad# verilen yard#mc# kutuplar#n kullan#lmas#d#r.
Komtasyon kutuplar# ana kutuplar#n aras#na tam ntr blgesine konur. *ekil 1.7de
komtasyon kutbunun kullan#m# grlmektedir.


9



'ekil 1.7: Komtasyon kutbunun kullan&m&

Endvi manyetik alan#n#n kutup manyetik alan#na kar$# gsterdii zorlua endvi
reaksiyonu denir. Byk gl generatrlerde endvi reaksiyonunun etkisi dengeleme
(kompanzasyon) sarg#s# kullan#larak giderilir.


'ekil 1.8: Dengeleme sarg&s&n&n kullan&m& (a) ve bu sarg&n&n endvi reaksiyonuna etkisi (b)

10
1.5. DC Generatrlerin Yap&s& ve e,itleri

DC generatrlerin yap#s# ba$l#ca drt k#s#mdan olu$ur. Bunlar:

Gvde ve kutuplar (*ekil 1.9)
Endvi ve gbek (*ekil 1.10)
Kolektr ve f#ralar (*ekil 1.11)
Yatak, kapak ve dier paralar (*ekil 1.12)



'ekil 1.9: Gvde ve manyetik alan kutup sarg&lar&





'ekil 1.10: De*i,ik endvi rnekleri


11




'ekil 1.11: De*i,ik kolektr ve f&ra rnekleri



'ekil 1.12: Kapaklar ve di*er paralar

1.6. DC Generatrlerin al&,mas&

Generatrlerin al#$ma esaslar#nda anlat#lan ve $ekil 1.6da olu$umu gsterilen ak#m
her yar#m turda yn dei$tirir. Byk gl generatrlerde kutuplar elektrom#knat#slardan
olu$ur. Kutuplar# olu$turan bu elektrom#knat#slara uyart#m sarg#s# ismi verilir.

Yn dei$ken olan bu ak#m# tek ynl olarak d#$ar# alabilmek iin kolektr
(komtatr) ve f#ralardan olu$an bir dzenek kullan#l#r. *ekil 1.13 ve *ekil 1.14
inceleyiniz.

12

'ekil 1.13: DC generatr ve k&s&mlar&


'ekil 1.14: DC generatrlerinin al&,mas&


13
1.6.1. D&,ar&dan Uyart&ml& 'nt Generatr

Uyart#m sarg#s# harici bir DC kaynak taraf#ndan beslenen generatrlere d#$ardan
uyart#ml# generatrler denir. *nt generatrlerde uyart#m (indktr) sarg#s# endvi
sarg#lar#na paralel balanm#$t#r. *nt dinamolarda endvi ular# A-B, kutup sarg# ular# I-K,
yard#mc# kutup sarg# ular# ise G-H harfleri ile belirtilir. Uyart#m direncinin ular# t-s-q ile
gsterilir. *ekil 1.15i inceleyiniz.



'ekil 1.15. D&,ar&dan uyart&ml& ,nt generatr

1.6.2. Kendinden Uyart&ml& 'nt Generatr

Uyart#m sarg#s#n# kendi rettii enerji ile besleyen generatrlere kendinden uyart#ml#
denir. Sarg# ular# harfle gsterilirken d#$ar#dan uyart#ml# $nt generatrden farkl# olarak
kutup sarg# ular# C-D ile gsterilir. *ekil 1.16y# inceleyiniz.

14


'ekil 1.16: Kendinden uyart&ml& ,nt generatrler ve ba*lant&lar&
a-Yaln&z ana kutuplu ,nt generatr b- Ana kutup ve yard&mc& kutuplu ,nt generatr
c- Ana kutup, yard&mc& kutup ve dengeleme sarg&l& ,nt generatr


15
1.6.3. Kompunt Generatr

Hem seri hem de paralel iki farkl# kutup sarg#s# bulunan generatrlerdir (*ekil 1.17).


'ekil 1.17: Kompunt dinamolar&n sarg&lar& ve ba*lant&lar&
a- Yaln&z ana kutuplu kompunt generatr
b- Ana ve yard&mc& kutuplu kompunt generatr

Seri ve paralel kutup sarg#lar# birbirlerinin alanlar#n# destekliyorsa buna eklemeli
kompunt, birbirlerinin alanlar#n# zay#flat#yorsa buna ters kompunt denir (*ekil 1.18).


'ekil 1.18: Kompunt generatrlerde kutup sarg&lar&
a- Eklemeli kompunt
b- Ters kompunt


16
1.6.4. Seri Generatr

Uyart#m sarg#s#n#n endvi sarg#s#na seri bal# olan generatrlerdir. Sarg# ular#
gsterilirken $nt generatrlerden farkl# olarak kutup sarg# ular# E-F harfleri ile gsterilir.
*ekil 1.19u inceleyiniz.



'ekil 1.19: Seri generatr ve devre ba*lant&s&

1.6.5. DC Generatrlerde Gerilim ve Polarite Miktar&n&n Denetimi

Generatrlerde gerilim ayar# yapabilmek iin; kutuplardan geen uyart#m ak#m#n#n,
dolay#s#yla kutuplar#n manyetik alanlar#n#n denetlenmesi gerekir.

1.6.6. DC Generatrlerde Ar&za Giderme

Generatrlerde ar#zalar; kutuplarda, kolektr ve f#ralarda, endvide ve yatak-kapak
gibi elemanlarda meydana gelir.


17
1.6.6.1. Kutup Ar&zalar&

Devre kopuklu*u: Sar#m dikkatsizlii, sars#nt#, ekme, d#$ar#dan darbe veya
bobin ierisinde meydana gelen bir k#sa devre sonucu olu$abilir.
Sarg# ular# devreden ve endviden ayr#larak seri lamba ile kontrol edilerek
kopukluun hangi sarg#da olduu bulunabilir.
K&sa devre: Bobin ular#n#n veya sar#mlar#n birbirlerine veya gvdeye
demesidir.
K#sa devre kontrol voltmetre ile yap#l#r. Kutup sarg#lar#na gerilim uygulanarak her
bobinin ucundaki gerilim llr. Farkl# gerilim llen bobinin ierisinde k#sa devre vard#r.

Gvdeye kaak: Kutup sarg#lar#n#n yal#tkanl##n#n bozulmas#, balant# ve
kutup bobinlerinin birbirlerine demesi ile olabilir. Kontrol iin, bobin
balant#lar# zlp seri lamba ile llr.

1.6.6.2. Kolektr ve F&ra Ar&zalar&

Kolektrde olu$an ar#zalar, gvdeye kaak ve iki veya daha fazla dilimin k#sa devre
olmas#d#r. Dilimler aras# temizlenerek giderilebilir.

F#ralar#n kolektre bast## noktada $erare meydana geliyorsa f#rada ar#za vard#r.
e$itli sebeplerden kaynaklanan bu ar#za f#ran#n dei$tirilmesiyle giderilir.

1.6.6.3. Endvi Sarg& Ar&zalar&

Endvide k&sa devre: Ar#zal# bobinde yksek #s# olu$ur ve bal# olduu
kolektr dilimlerinde kararmalar meydana gelir. Ar#zal# endvi, endvi lm
cihaz# (Growler) zerine konulup bobin oluklar# zerine ince bir sac konulur.
Sac hangi bobin zerinde titrerse o bobin ar#zal#d#r.

Kopukluk: Endvinin #s#nmas#, kolektrde kararma ve f#ralarda $erare ile
kendini gsterir. Ar#zal# endvi growler cihaz#na konup kolektr dilimleri
aras#ndaki gerilim llr. Kopuk olan bobinde gerilim llemez.

Gvdeye kaak: Kolektrde $erare ve endvide a$#r# #s#nma ile kendini
gsterir. Seri lamba ile kontrolden sonra, bobin ular# kolektrden ayr#larak yine
seri lamba ile kaaa sebep olan bobin veya bobinler bulunabilir.

1.6.6.4. Yatak ve Mekanik Ar&zalar

DC makinelerinde en ok ar#za yapan paralardan biri yataklard#r. Uzun sre
al#$maktan veya bak#ms#zl#ktan bozulabilir. Grltl ve vuruntulu al#$ma ile kendini
gsterir. Yataklar#n dei$tirilmesi ile dzeltilir.


18
1.7. DC Motor ve Paralar&

Doru ak#m motorlar#, doru ak#m elektrik enerjisini dairesel mekanik enerjiye
dn$tren elektrik makineleridir. Yap#lar# DC generatrlere ok benzer.

1.7.1. Endvi

Endvi; DC dinamo, DC motor ve AC seri motorun, dnen k#sm#d#r. Bu eleman, 0,3-
0,7 mm kal#nl##nda elik saclardan yap#lm#$ silindirik gvde zerine a#lm#$ ve oluklara
yerle$tirilmi$ sarg#lardan olu$mu$tur. Endvi sarg#lar#n#n ular#, bak#r dilimlerinden yap#lm#$
olan ve zerine f#ralar#n temas ettii k#sma (kolektre) balanm#$t#r. *ekil 1.20de
endvinin yap#s# verilmi$tir.


'ekil 1.20: DC motor endvisisinin yap&s&

1.7.2. Gvde

DC ya da AC ile al#$an makinelerde N-S kutuplar#n#n olu$turulmas# iin yap#lm#$
olan sarg#lar#n yerle$tirildii k#sma indktr denir. Kk makinelerin indktrleri doal
m#knat#stan yap#l#rken, yksek gl makine indktrleri *ekil 1.21de grld gibi
bobinlerle olu$turulur.


'ekil 1.21: DC-AC motorlar&n gvde ve statorlar&


19
1.7.3. F&ralar ve Donan&mlar&

DC ve AC ile al#$an kolektrl makinelerin kolektre basan paralar#na f#ra (kmr)
denir. *ekil 1.22de grlen f#ralar, makinenin ak#m ve gerilim deerine gre farkl#
zelliklerde (sert, orta sert, yumu$ak karbon, karbon-bak#r ala$#ml# vb.) retilir. F#ralar#n
kolektre dzgnce basmas#n# salamak iin bask# yaylar# kullan#l#r. F#ralar a$#n#c#
olduundan zamanla biter. Bu durum makinenin sesinden, kolektrde a$#r# k#v#lc#m
olu$mas#ndan anla$#labilir.


'ekil 1.22: F&ra ve kolektr

1.7.4. Motor Yan Kapaklar&

Gvde ve kapaklar motoru d#$ etkilere kar$# korumak iin alminyum, demir ya da
demir ala$#m#ndan retilir. Rotorun stator iinde merkezi olarak yataklanmas# grevini ise
kapaklar yapar. *ekil 1.23 inceleyiniz.


'ekil 1.23: DC motor kesit grnm

20
1.8. DC Motorun al&,ma Esaslar&

'erisinden ak#m geen iletken, manyetik alana sokulursa iletkene bir kuvvet etkir.
Etkiyen bu kuvvetin yn sol el kural# ile bulunabilir.

'ekil 1.24: Sol el kural&

*ekil 1.24te sol el kural# grlmektedir. Sol el kural#na gre; i$aret parma# ynnde
bir manyetik alan#n (B) olduu ortama, zerinden orta parmak ynnde ak#m (I) geen bir
iletken sokulursa, iletkene ba$ parmak ynnde bir kuvvet (V) etkidii grlr. Buna gre
DC motorun al#$mas#, *ekil 1.25 ve 1.26da grlmektedir.



'ekil 1.25: DC motorun al&,mas&

21



'ekil 1.26: DC motorun dairesel hareketi

1.9. DC Motor e,itleri

1.9.1. Do*al M&knat&sl& (Permanent-Magnet) Motorlar&n al&,mas&

*ekil 1.26da grld gibi, manyetik alan# olu$turan kutuplar#n doal m#knat#s
olduu motorlard#r.

1.9.2. Seri, Paralel ve Bile,ik Sarg&l& DC Motorlar&n al&,mas&

Seri, paralel ($nt) ve bile$ik (kompunt) motorlar#n al#$mas# ayn# adlarla an#lan DC
generatrlerin al#$mas#na benzer. Motorun endvi ular# A-B, uyart#m sarg# ular# C-D,
yard#mc# kutup varsa endviye seri balan#p #k#$# H ile belirtilir. Motora yol vermek iin
kullan#lan yol verme direncinin ular# ise L ( *ebekeye balan#r.), M ( Uyart#m sarg#s#n#n C
ucuna balan#r.) ve R ( Endvinin A ucuna balan#r.) harfleri ile belirtilir.


'ekil 1.27: Bile,ik (a), seri (b) ve paralel (c) motorlar&n ba*lant&s&

22
1.9.3. F&ras&z DC Motorlar

DC motorlar#n dnen k#s#mlar# sabit m#knat#stan, duran k#s#mlar# ise mini bobinli
sarg#lardan olu$mu$tur. Bu tip motorlarda kolektr ve f#ra dzenekleri yoktur. Duran
k#s#mda bulunan sarg#lar#n zerinden geen ak#mlar, optik ya da manyetik sensrlerle
kontrol edilmektedir.

Temel prensip ve al#$ma $ekli DC motorlarla ayn#d#r. Tek fark bobinlerin sabit, sabit
m#knat#slar#n rotora bal# olmas#d#r. Yani bu motorda rotor ve stator yer dei$tirmi$tir.
Bunun avantaj#, f#ra ve komutatr sisteminin kalkmas#, dolay#s# ile srtnmeden ve
f#ra/komtatr (kolektr) ikilisinin olu$turduu direnten dolay# olu$an elektrik/mekanik
kay#plar#n ortadan kalkmas#d#r. Ayn# zamanda bu tasar#m, mekanik olarak
denetlenmediinden ve bobinlerin say#s#n#n art#r#lmas#na da izin verdiinden, bu
motorlardan ok yksek tork almak mmkndr. Mahzurlar# ise, komtatrn yerini
elektronik bir devrenin almas# yani motorun al#$abilmesi iin ek donan#mlar
gerektirmesidir.

Komutatr/f#ra sistemi ile kolayca elde edilen karma$#k ate$leme sistemi, d#$ devreler
taraf#ndan yap#lmal#d#r. Bu da motor iin olmasa da motoru kullanmak isteyen ki$ilere ek
maliyet getirmektedir. Ayn# gteki bir motora oranla daha kk, daha hafif olmas#, sal#kl#
devir kontrol yap#labilmesi, ek maliyeti affettirebilir. *ekil 1.28 ve 1.29u inceleyiniz.



'ekil 1.28: F&ras&z DC motorlar


23



'ekil 1.29: Drt kutuplu do*al m&knat&sl& rotor (a), sekiz kutuplu do*al m&knat&sl& rotor (b) ve
f&ras&z DC motor rotor ve stator (c)

1.10. DC Motorlar&n Mekanik zellikleri

Endvi iletkenlerinden ak#m getiinde, iletkenler manyetik alan taraf#ndan alan#n
d#$#na doru itilir. Bylece endvi evresinde endviyi dndren bir kuvvet veya bir moment
meydana gelir. DC motorunun endvisinde meydana gelen moment, kutuplar#n manyetik
alan# ve endviden geen ak#mla doru orant#l#d#r.

1.11. DC Motorlar&n stenme (Seilme) Oran& ve Verimleri

Bir makineden al#nan gcn (Pa), makineye verilen gce (Pv) oran#na, verim denir.
Dier taraftan makineye verilen gten kay#plar# #kar#rsak, makineden al#nan gc buluruz.

PA = PV Pk Verim /=Pa/Pv

1.12. DC Motorun Ynn De*i,tirme Basamaklar&

DC motorun devir ynn dei$tirmek iin endvi veya kutuplardan geen ak#m#n
ynn dei$tirmek gerekir. *ekil 1.30da DC motorun devir yn dei$im balant#s#
grlmektedir.

24


'ekil 1.30: DC ,nt motorun devir yn de*i,tirme ba*lant&s&

1.13. DC Motorun H&z Denetimi

DC motorlar#nda devir say#s#, kutup gerilimi ve kutup manyetik ak#$#na bal#d#r.
Uyart#m direnci ayarlanarak devir ayarlan#r. *ekil 1.31de DC $nt motorun h#z denetim
devresi verilmi$tir.

25

'ekil 1.31: 'nt motor h&z kontrol devre ba*lant&s&

1.14. DC Motor Kay&p e,itleri

DC makinelerinde meydana gelen kay#plar grupta incelenir.

1.14.1. Bak&r Kay&plar&

Bak#r kay#plar# ak#mdan dolay# meydana geldii iin, ak#m geen her k#s#mda bak#r
kay#plar# mevcuttur. DC motorlarda bak#r kayb#; endvi sarg#s#nda, $nt sarg#da, seri sarg#da,
yard#mc# kutup sarg#s#nda ve kompanzasyon sarg#s#nda meydana gelir.

1.14.2. Demir Kay&plar&

Kutuplar#n manyetik alan#ndan dolay# makinenin hareket eden k#s#mlar#nda, endvi
manyetik alan#ndan dolay# kutup ular#nda kay#plar meydana gelir. Bu kay#plara demir
kay#plar# denir. Histerisiz ve fukolt kay#plar# olarak adland#r#lan demir kay#plar#, ykle ok
az dei$me gsteren sabit kay#plard#r.

1.14.3. Rzgar ve Srtnme Kay&plar&

DC makinelerinde meydana gelen e$itli srtnme ve vantilasyondan dolay# bir enerji
kayb# olur. Bu kay#p; f#ra, yatak, endvinin dnerken hava ile srtnmesi ve makineyi
soutmak iin kullan#lan vantilatrn meydana getirdii kay#plar#n tmdr. Srtnme ve
rzgar kay#plar# sabit olmakla birlikte devir say#s#yla bir miktar dei$ir.

26

UYGULAMA FAALYET

DC MOTORLARI ALI'TIRMAK

,lem Basamaklar& neriler
DC motorun ba*lant&s&n&
yapmak

Gvenlik tedbirlerini al#n#z.
Bir adet DC $nt motoru,
balant# iin uygun bir
zemine oturtunuz.
Motor ak#m#na uygun bir
adet ampermetre seiniz.
Motor gerilimine uygun bir
adet voltmetre seiniz.
Bir adet sigortal# $alter, birer
adet uyart#m ve yol verme
direnci seiniz.
Devre $emas#na uygun
olarak balant#y# yap#n#z.



UYGULAMA FAALYET

27
DC motora yol vermek

L-M-R ile belirtilen yol
verme direncini en yksek
kademeye ayarlay#n#z.
t-s-q ile belirtilen uyart#m
devresi direncini s#f#r
yap#n#z.
Balant#n#z# kontrol ediniz.
'$ gvenlii kurallar#na
uygun bir $ekilde $alteri
kapatarak motora enerji
veriniz.



Ar&za tespiti yapmak

Motor hi al#$mad# ise,
enerjiyi kesip, enerji
balant#s#n# kontrol ediniz.
Motor al#$#yor; fakat
normal d#$# grlt
#kar#yorsa, enerjiyi kesip
yataklar#, bobinleri ve
kolektr kontrol ediniz.
Motor al#$#yor; fakat
kmrler $erare yap#yorsa,
enerjiyi kesip kmrleri,
yataklar#, bobinleri ve
kolektr kontrol ediniz.
Enerjiyi kesmeyi unutmay#n#z.


28

LME VE DE#ERLENDRME

A$a#da verilen oktan semeli sorularda doru olduunu d$ndnz bir seenei
i$aretleyiniz.

1. Manyetik alan iindeki iletkende gerilim olu$mas# olay#na ne ad verilir?
A) 'ndktans B) 'ndklenme
C) Reaktans D) Alternans

2. Seri dinamolarda ne, neye seri bal#d#r?
A) Kutup sarg#s#-uyart#m sarg#s# B) *nt sarg#-uyart#m sarg#s#
C) Endvi sarg#s#-$nt sarg# D) Uyart#m sarg#s#-endvi sarg#s#

3. DC makinelerinde manyetik alan# meydana getiren k#sma ne ad verilir?
A) Endvi B) 'ndktr
C) Kolektr D) Rotor

4. Uyart#m ak#m# a$a#dakilerden hangisidir?
A) Kutup ak#m# B) Anma ak#m#
C) Endvi ak#m# D) Motor ak#m#

5. Dinamolarda endvi ular# hangi harflerle gsterilir?
A) A-B B) G-H
C) I-K D) G-K

6. Kompunt dinamo niin bu ad# alm#$t#r?
A) Kompresrlerde kullan#ld## iin B) Kutuplar#nda iki sarg# olduu iin
C) Paralel iki dinamodan olu$tuu iin D) Eklemeli yap#ld#klar# iin

7. Endvi manyetik alan#n#n kutup manyetik alan#na gsterdii dirence ne ad verilir?
A) Endvi direnci B) Endvi komtasyonu
C) Endvi reaksiyonu D) Endvi kompanzasyonu

8. DC motorlarda devir yn nas#l dei$tirilir?
A) Gerilim art#r#larak B) Ak#m azalt#larak
C) Kutup ular# dei$tirilerek D) F#ralar kayd#r#larak
LME VE DE#ERLENDRME

29

PERFORMANS DE#ERLENDRME

Atlyenizde mevcut olan bir DC $nt motoru, devreye balay#p al#$t#r#n#z. Motorda
ortaya #kabilecek muhtemel ar#zalar# tespit edip onar#n#z.





Not: '$ gvenlii hayat kurtar#r.

Devreye enerji veriniz.









PERFORMANS DE#ERLENDRME

30

KONTROL LSTES-1

Alan Ad&:
ELEKTRK-ELEKTRONK
TEKNOLOJS
Tarih:
Modl Ad&: AC-DC Makineler *rencinin
Ad& Soyad&:
Faaliyetin Ad&: DC Motorlar# al#$t#rmak
No:
S&n&f&:
Faaliyetin
Amac&:
DC motorlar# al#$t#rabilecek,
ar#zalar#n# onarabileceksiniz.
Blm:
AIKLAMA:
Bitirdiiniz faaliyetin sonunda a$a#daki performans testini
doldurunuz. Hay#r olarak i$aretlediiniz i$lemleri retmeniniz ile
tekrar al#$#n#z.
DE#ERLENDRME LTLER Evet Hay&r
1 Gvenlik nlemlerini ald#n#z m#?
2 Gerekli el tak#mlar#n# bir araya getirdiniz mi?
3 Motor ak#m#na uygun ampermetre setiniz mi?
4 Motor ak#m#na uygun voltmetre setiniz mi?
5 Bir adet sigortal# $alter setiniz mi?
6 Birer adet uyart#m ve yol verme direnci setiniz mi?
7
'$lem basamaklar#n# tespit ettiniz mi?

8
Gvenli bir $ekilde motora enerji verdiniz mi?

9
Motorda ar#zal# bir durum grdnzde enerjiyi
ivedilikle kestiniz mi?

10
Ar#zay# tespit ettiniz mi?

11
Ar#zay# onard#n#z m#?

12
Motoru tekrar al#$t#rd#n#z m#?

13
Tm elemanlar# ve tak#mlar# yerlerine kald#rd#n#z
m#?





DE#ERLENDRME

lme sorular# ve performans testi sonunda ba$ar#s#z olduunuz k#s#mlar hakk#nda
retmeninize ba$vurunuz gerekiyorsa yeniden, konu ve uygulama tekrar# yap#n#z.

31

#RENME FAALYET-2



Bu faaliyette verilen bilgiler sonucunda endstriyel DC motorlar# devreye
balayabilecek, ar#zalar#n# tespit ederek onarabileceksiniz.



DC makineler#n yap#s# hakk#nda bilgi edininiz. Mmknse bir DC motoru
(rnein bir teyp motoru) ve DC reteci (rnein bisiklet dinamosu) skerek
yap#lar#n# ve nas#l al#$t#klar#n# inceleyiniz.

2. ENDSTRYEL DC MOTORLAR

2.1. Endstriyel Uygulamalarda Kullan&lan DC Motorlar&n al&,ma
zellikleri ve stnlkleri

DC motorlar daha ok endstride kullan#l#r. Motorun dairesel h#z# uygulanan voltajla
doru orant#l#d#r. #k#$ momenti ise bobin ak#m gc ile doru orant#l#d#r. Eer hareket
hassas bir $ekilde kontrol edilmek isteniyorsa geri besleme kullan#lmal#d#r. Genel DC servo
motorlar, zerlerinde yer ve h#z alg#lay#c#lar# bulundurur. Byk motorlarda bobinli statorlar
bulunurken, kk olanlar#nda sabit m#knat#s statorlar bulunur. Samarium kobalt
m#knat#slar#n#n kullan#lmas#yla yksek g/a#rl#k oranlar#na ula$#l#r.

Ayr#ca DC motorlar senkron kumanda sistemlerine imkn vermektedir. DC motorlar
ile uzaktan devir ve tork ayar# yapmak mmkn iken, birok sistemi seri ve paralel
al#$t#rmak, sabit ekmeli sarmalar yapmak da mmkndr. *ekil 2.1de endstriyel DC
motor rnei grlmektedir.
AMA
ARA'TIRMA
#RENME FAALYET2

32



'ekil 2.1: Endstriyel DC motor
stnlkleri
H#zl# ve hassast#r.
Harekete sofistike kontrol teknikleri uygulanabilir.
Ucuzdur.
Yeni modeller ok k#sa zamanda retilebilir.

Mahzurlar&
D$k moment ve yksek h#zda al#$#r. Bu sebeple hareketi dei$tirecek
aktarma organlar#na ve di$lilere ihtiya vard#r.
Di$lilerdeki bo$luk, hassasiyeti s#n#rlar.
Elektrik atlamalar# yan#c# ortamlarda tehlikeli olabilir.
Hareketin engellenmesi durumunda hararet yapar.
Pozisyonu sabitlemek iin fren gerekir.

2.2. DC Motorlarda Ar&za Tespiti

Elektrik motorlar#nda s#ka grlen 4 temel ar#za $unlard#r: Yataklama, hatal# eksenel
ayarlamalar, stator sar#mlar# ve rotor sorunlar#.

33

Elektrik motorlar#nda grlen ar#zalar#n %41ini kapsayan yataklama
problemleri, ayn# zamanda motorda srtnme ve sar#m kay#plar#na sebep
olduklar#ndan tr enerji tketimini art#r#r.

Genel olarak, yataklama ile ilgili sorunlar $u sonular# dourur:
A$#r# #s#nma sar#mlarda voltaj ve empedans dengesizliine yol aar.
Uygun olmayan a$#r# yalama, a$#r# #s#nmaya, titre$imin artmas#na ve
makinede zlmelere yol aar. Bu tip yanl#$l#klar bir dizi eitim ve
planlanm#$ bir bak#m program#n#n bir paras# olan yalaman#n
uygulanmas#yla engellenebilir.
Eksik gresleme ve ya atmas# yataklara zarar verir ve a$#r# #s#nmaya yol
aar. Sonuta doal olarak a$#nma byk miktarlarda h#zlan#r.
A$#r# yklenme

Hatal& eksenel ayarlamalar: Elektriksel dengesizlik, motorlarda olabilecek ve
dnme ekseni ile a#rl#k merkezinin ak#$mamas#ndan kaynaklanan mekanik
dengesizlik gibi makina al#$mas#n# menfi ynde etkiler. Elektrik motorlar#
manyetik merkezlerini sabitleyemedikleri zaman $ebeke frekans#ndaki
titre$imlerinde modlasyon ve harmonikler olu$ur.

Montajda hatal& eksenel ayarlamalar: Eksenel ayarlamalar pratikte grsel
yntemler kullan#larak yap#lmaktad#r. Bu tarzda bir eksenel ayarlama
sonucunda 0.50 mmden daha fazla ayars#zl#k giderilemez. Bu sebeple,
ayarlamalar, ayar tekniklerine uygun olarak lazerli veya mekanik ayar
cihazlar#yla yap#lmal#d#r. Kaplinden veya kasnaklardan kaynaklanan
ayars#zl#klar, yataklardaki ve $ase ile kaideyi de kapsayan mekanik paralarda
gerilimi artt#r#r. Eksenel ayarlar art#k kolayca kaplin ayar cihazlar# kullan#larak
yap#labilir. Ayak bo$luu (aksak ayak) motoru zemine balama esnas#nda
zeminin ve motorunun ayaklar#n#n hizalanmamas#ndan ortaya #kan durum
olarak adland#r#l#r. Bu durum genellikle direkt-e$leme hizalamas#
deerlendirilip yatak hizalamas# hesaba kat#lmad## zaman grlr. Aksak ayak,
statorun ya da kaidenin sallanmas#na, elektrik motorda mekanik gerilim ve
titremenin olu$mas#na ve srtnmenin artmas#na sebep olabilir.

Paralar#n balanslar#n#n bozuk yap#lmas# veya yap#lan i$lemden dolay# yksek titre$im
olan alanlara yeterince titre$im izolasyonu yap#lmamas# da titre$ime sebep olur. Hatal#
eksenel ayarlamalar (kaplinlerde ve kay#$larda), hatal# montaj ya da operasyon s#ras#ndaki
dei$ikliklerden kaynaklan#r. Bu durum motor yataklar#na a$#r# yk binmesine bunun sonucu
olarak da srtnmenin art#p yataklar#n mrnn azalmas#na sebep olur.

Stator sar#m problemleri elektrik motorunun hem enerji tketimini art#r#r, hem
de verimini h#zl# bir $ekilde d$rr.

34
Stator sar#m sorunlar#n#n esas sebepleri $unlard#r: Termal izolasyonun bozulmas#,
sar#mlar#n neme maruz kalmas#, mekanik bask#lar. Bunlar#n sonucunda ilk olarak ayn# bobin
iindeki kondktrlerin izolasyonu bozulur. Daha sonra bu, ayn# fazdaki bobinlere ve de ayr#
fazdaki bobinlere s#rar. Kondktrlerdeki dei$iklerin belirlenmesi, makinenin bozulmadan
nce tamir edilmesine veya yenilenmeye imkn salar.

Voltajdaki dengesizlikler elektrik motorunun al#$ma s#cakl##n# inan#lmaz bir $ekilde
art#r#r. %3.5lik bir voltaj dengesizlii elektrik motorunun al#$ma s#cakl##nda %25lik bir
art#$a sebep olabilir. S#cakl#ktaki bu art#$, sar#m kayb#n# ve enerji tketimini art#r#r, elektrik
motorunun gvenirliini d$rr. (S#cakl#ktaki her 10 derece art#$#, izolasyon mrn,
dolay#s#yla motor mrn yar# yar#ya azalt#r.)

Hatal# balant#lardan dolay# olu$an dengesiz empedans, hatal# sar#m teknikleri (hem
yeni hem de tamir edilmi$ motorlarda) ve izolasyon $artlar# (sar#mlardaki k#sal#klar ve
a#kl#klar), motorun al#$ma s#cakl##n# ve gvenilirliini t#pk# voltajdaki dengesizlikler gibi
etkileyebilirler. Bunlara ek olarak motorun kullan#m maliyeti h#zl# $ekilde artabilir. rnein;
100HP bir motor fiyat# $0.05/kWh olan bir $ebekeden elektrik alarak 8760 saat olan y#ll#k
al#$ma zaman#n#n % 85inde kullan#l#yor ( bir y#lda 7446 saat al#$#yor demektir) bu
elektrik motorunun bir faz#ndaki 0.5 ohmluk bir diren art#$#, bu motorda 2000$ ekstra bir
harcamaya, ba$ka bir deyi$le motorun bir y#ll#k giderinin %7si kadar bir ekstra gidere yol
aar. Bu hi de kmsenecek bir rakam deildir.

Hem voltaj hem de empedans dengesizliinde; eer dengesizlik yeterince srerse,
yksek voltaj ve d$k empedans faz# fazla ak#m eker ve s#cakl## artar. Muhtemelen de o
faz#n yanmas#na sebep olur. Voltajdan veya empedanstan kaynaklan#yor olsa da, bu e$it
hatalar tek fazl#l#k olarak adland#r#l#r ve bir fazdaki voltaj kayb#n#n sonucunda olabilirken
hatal# balant#dan ya da uygun olmayan sar#m tekniklerinden de kaynaklanabilir. Voltajdaki
ve ak#mdaki dalgalanman#n %2yi a$mamas# tavsiye edilir.

Sar#mlara nemi de ieren kirlililik veya gres bula$mas#, sar#mlar aras#nda izolasyon
zay#fl##na sebep olabilecei gibi motorun #s# atma yeteneini de azaltarak kullan#m mrn
k#salt#r.

Yksek/d$k voltaj ko$ullar# sar#mlardaki s#cakl## a$#r# derecede art#r#rken ayn#
zamanda da elektrik motorunun performans#n# da olumsuz etkiler. NEMA motor voltaj#nda
kullan#lmas# gerekli olandan %10a varan bir dei$ime msaade eder ki bu verimlilikte %2.5
in zerinde bir d$$e sebep olur.

Rotor Sorunlar&: Motorlar#n iindeki veya etraf#ndaki tozlar ve kirlilikler
e$itli sorunlara yol aabilir.


35
Rotora ya da soutma pervanelerine yap#$m#$ tozlar fazla a#rl#k yapar ve balans
bozukluuna yol aabilir. Bu toz ve kirler ayn# zamanda hava ak#m#n# engelleyerek soumas#
gereken blgelere bir nevi #s# yal#t#m# yapar. Elektrik motorlar#nda grlen toz ve kirlilikler
genellikle silikon ve karbon $eklindedir. Silikon hayli a$#nd#r#c#, karbonsa makul bir
iletkendir ve her ikisi de elektrik izolasyonunu bozup k#sa devre olas#l##n# art#r#r.

Kay#$ gerginlii ise dier bir faktrdr. Eer kay#$lar ok gev$ek ise kay#$
kaymas#ndan dolay# a$#r# titreme ve #s#nma olu$ur. Eer ok gerilirlerse yataklardaki
srtnme a$#r# lde artar ve sonuta enerji tketimi art#p sreklilik azal#r. Kay#$-kasnak
ayarlar# bu lden ok dikkatle yap#lmas# gereken i$lemlerdir.

Rotor ar#zalar# genellikle, k#r#k rotor k#sa devre ubuklar#ndan, dkm bo$luklar#ndan
ya da rotor ve stator aras#ndaki hava bo$luu dzensizliinden kaynaklan#r.

2.3. DC Motor Denetleyicilerinin al&,mas&

Elektronik teknolojisi sayesinde yap#lan devreler ile; doru ak#m motorlar#nda armatr
(endvi) gerilimini dei$tirerek devri, armatr ak#m#n# dei$tirerek torku ayarlamak
mmkndr. *ekil 2.2de DC motor h#z denetim eleman# va balant# $emas# grlmektedir.



'ekil 2.2: DC motor h&z denetim eleman& ve ba*lant&s&

36
Elektronik devre elemanlar# ile yap#lan ve src devreleri olarak adland#r#lan
devreler ile DC motorlar#n h#zlar# ve momentleri ok hassas olarak denetlenir. *ekil 2.3te
dei$ik endstriyel motorlar ve srcleri grlmektedir.



'ekil 2.3: De*i,ik endstriyel motor ve denetleyicileri

37

UYGULAMA FAALYET

ENDSTRYEL DC MOTORLARI ALI'TIRMAK

,lem Basamaklar& neriler
Endstriyel DC motor ba*lant&s&
yapmak.
Bir adet 24 Vluk DC motor
temin ediniz.
Bir adet 24 V veya zeri #k#$
verebilen ayarl# DC g
kayna# temin ediniz.
G kayna#n# 0 Va
ayarlay#n#z.
G kayna# #k#$#n# motora
balay#n#z.
G kayna#na enerji veriniz.
Gvenlik tedbirlerini al#n#z.
Motoru sars#lmayacak $ekilde
sabitleyiniz.

Endstriyel DC motora enerji
vermek.
Motora enerji veriniz.
G kayna#n# yava$ yava$
24V deerine kadar #kar#n#z.
Motorun al#$t##n# ve devrinin
gerilimle orant#l# olarak
artt##n# grnz.
G kayna#n#n gerilim
deerini yava$ yava$ art#r#n#z.
Ar&zal& endstriyel DC motorun
ar&zas&n& tespit etmek.
Motor hi al#$mad# ise,
enerjiyi kesip enerji
balant#s#n# kontrol ediniz.
Motor al#$#yor; fakat normal
d#$# grlt #kar#yor ise,
enerjiyi kesip, yataklar#,
bobinleri ve kolektr kontrol
ediniz.
Motor istenilenin aksine
dnyorsa motor balant#
ular#n#n yerini dei$tiriniz.

Enerji verdiiniz anda motorun
al#$#p al#$mad##n# kontrol
ediniz. al#$m#yorsa enerjiyi
hemen kesiniz.
Ar&zal& endstriyel DC motoru onarmak

Tespit edilen ar#zay# uygun bir
$ekilde onararak, gvenli bir
$ekilde motora tekrar enerji
veriniz.

UYGULAMA FAALYET

38

LME VE DE#ERLENDRME

1. Endstriyel DC motorlar#n dezavantajlar# aras#nda hangisi bulunmaz?
A) H#zl#d#r.
B) Elektrik atlamalar# yan#c# ortamlarda tehlikeli olabilir.
C) Yksek moment ve d$k h#zda al#$#r.
D) Hareketin engellenmesi durumunda hararet yapar.

2. A$a#dakilerden hangisi elektrik motorlar#nda s#ka grlen ar#zalardan deildir?
A) Yataklama sorunlar#
B) Hatal# eksenel ayarlamalar
C) Stator sar#mlar#
D) Fren ve di$liler

3. Yataklama sorunlar# nelere sebep olur?
A) Hareketi h#zland#r#r.
B) Enerji tketimini azalt#r.
C) Motorda srtnme ve sar#m kay#plar#na sebep olur.
D) A$#nma azal#r.

4. DC motorlar niin bu ad# alm#$t#r?
A) Dzgn al#$t#klar# iin
B) Daimi kondansatrl olduklar# iin
C) Doru ak#mla al#$t#klar# iin
D) Kolektrl olduklar# iin

5. DC motor devir yn nas#l dei$tirilir?
A) Endvi ve indktr ular# ayn# anda dei$tirilerek
B) Kutup manyetik alan yn ve endvi ak#m yn ayn# anda dei$tirilerek
C) Yk art#r#larak
D) Endvi ve indktr ular# ayr# ayr# dei$tirilerek
LME VE DE#ERLENDRME

39

#RENME FAALYET-3



Bu faaliyette verilen bilgiler sonucunda AC motorlar# devreye balayabilecek,
ar#zalar#n# tespit ederek onarabileceksiniz.



Alternatif ak#m#n zelliklerini ara$t#r#n#z.
AC ve DC aras#ndaki farkl#l#klar# ara$t#r#n#z.
Asenkron motorlar#n yap#s# hakk#nda bilgi edininiz.
3. AC MOTORLAR

3.1. Faz Gerilimin Karakteristikleri

fazl# AC makinelerde retilen fazl# gerilim, endstride R-S-T (L1-L2-L3) olarak
bilinir. R-S-T gerilimleri, aralar#nda 120$er derece faz fark# bulunan gerilimlerdir. *ekil
3.1de faz gerilim erisi grlmektedir.

FORMAN
'ekil 3.1: 3 fazl& AC e*risi

fazl# gerilim generatrlerde retilir. Generatr bobinleri ierde y#ld#z balan#rken
d#$ar#ya u al#n#r. Y#ld#z noktas#nda gerilim s#f#rd#r. Bu noktadan ntr hatt# al#n#r. faz#n
da gerilimleri e$ittir. Generatr fiziki yap#s# gerei faz sins erisi $eklinde ortaya #kar.
fazl# makinelerde ntr hatt# kullan#lmaz. faz, kendi aralar#nda s#ra ile ntr grevi
grr. Zaman erisi ak#m#n yn dei$im noktas#d#r. Zaman erisinin alt#nda ve stnde ak#m
ynleri farkl#d#r. faz gerilimde her faz#n deeri ayr# ayr# olmak zere, zamanla art# ve eksi
maksimum deerleri aras#nda dei$im gsterir.
AMA
ARA'TIRMA
#RENME FAALYET3

40
3.2. Faz Motor Paralar&

3.2.1. Stator

Stator fazl# motorun hareket etmeyen k#sm#d#r. DC makinelerin indktrne
benzer. fazl# dner manyetik alan sarg#lar# burada bulunur. *ekil 3.2de dei$ik statorlar
grlmektedir.



'ekil 3.2: De*i,ik statorlar
3.2.2. Rotor

fazl# motorlar#n dnen k#sm#na rotor denir. Sincap kafesli ve sarg#l# olmak zere
iki e$idi vard#r. Bunlar;

3.2.2.1. Sincap Kafesli Rotor

Stator gibi silisli saclardan preslenerek paket edildikten sonra, zerindeki kanallara
eritilmi$ alminyum dklp, dklen alminyum ubuklar#n iki ba$tan k#sa devre edilmesi
ile elde edilir. *ekil 3.3te grld gibi alminyum ubuklar kafes $eklinde grlr.

41

'ekil 3.3: Sincap kafesin ii bo, hali

fazl# alternatif ak#m#n olu$turduu dner alan ierisinde hareket eden sincap kafesli
rotor *ekil 3.4te gsterilmi$tir.



'ekil 3.4: Sincap kafesli rotor

Sincap kafesli rotorun stator ierisindeki pozisyonu *ekil 3.5te grlmektedir.


42

'ekil 3.5: Sincap kafesli AC motor

3.2.2.2. Bilezikli (Sarg&l&) Rotor

Rotor saclar# da endvileri gibi kanall# olarak preslenir. Kanallara 120$er derece faz
farkl# fazl# AA sarg#lar# yerle$tirilir. Sarg#lar y#ld#z veya gen baland#ktan sonra
#kar#lan u, rotor miline sabitlenmi$ olan bileziklere tutturulur. Her bilezik, milden ve
dier bileziklerden yal#t#lm#$t#r. Bu bilezikler, rotor sarg#lar#na faz enerji ta$#yan f#ralar
basar. *ekil 3.6da sarg#l# rotor grlmektedir.

'ekil 3.6: Sarg&l& rotor bizlikleri ve rotor


43
3.2.3. Motor Yan Kapaklar&

Motoru d#$ etkilere kar$# koruma ve rotoru yataklama grevi yapar. *ekil 3.7de AC
motor ve aksamlar# grlmektedir.


'ekil 3.7: fazl& AC motor ve aksamlar&

3.3. AC Endksiyon Motorunun al&,mas&

Stator sarg#lar#na uygulanan fazl# alternatif ak#m bu sarg#larda dner bir manyetik
alan meydana getirir. Bu dner alan rotorda endksiyon ak#mlar# meydana getirir. Rotorda
olu$an endksiyon ak#mlar# da, rotorda N-S kutuplar#n# olu$turur. Sonuta rotorun kutuplar#
dner alan kutuplar#ndan etkilenerek (itme-ekme $eklinde) dnmeye ba$lar.

3.3.1. Rotorda ndklenen Ak&m

Statorda olu$an dner alan rotor sarg#lar#n# keserek bu sarg#larda bir EMK indkler.

3.4. Motor Ba*lant&lar&

AC motorlar kullan#m isteine gre $ebekeye dei$ik $ekillerde balanabilir.

3.4.1. Tork H&z& ve Beygir (Hp) Gc in

Dei$ik kalk#nma ak#m# ve al#$ma gc iin motorlar y#ld#z veya gen al#$t#r#l#r.

3.4.1.1. Y&ld&z Ba*l& Motorlar

Y#ld#z bal# olarak al#$t#r#lan motorlar kalk#nma an#nda $ebekeden daha d$k ak#m
eker. Devir say#s# ayn# olmas#na ramen al#$ma gc gen bal# motora gre zay#ft#r. AC
fazl# motorlar dorudan y#ld#z al#$t#r#labilir. *ekil 3.8de faz bobinleri ve y#ld#z bal#
bobinler grlmektedir.

44


'ekil 3.8: faz bobinleri ve y&ld&z ba*lant&

*ekil 3.9 ada klemens kutusu, bde ise y#ld#z balant# grlmektedir. Kpr at#lan
u y#ld#z bal# olup, dier uca $ebekeden R-S-T fazlar# balan#r.


'ekil 3.9: fazl& AC motor klemens kutusu (a), y&ld&z ba*lant& ,ekli

3.4.1.2. Delta Ba*l& Motorlar

Delta (gen) bal# motorlar kalk#nma an#nda $ebekeden yksek ak#m eker. gen
bal# motorlar#n al#$ma gleri y#ld#z balant#ya gre daha yksektir. 4KWtan byk gl
motorlar#n dorudan gen al#$t#r#lmalar# sak#ncal#d#r. Byk gl motorlar y#ld#z olarak
kalk#nd#r#l#p ard#ndan gene geirilir. *ekil 3.10da faz bobinleri ve gen bal# bobinler
grlmektedir.

45


'ekil 3.10: faz bobinleri ve gen ba*lant&

*ekil 3.11 ada klemens kutusu, bde ve cde gen balant# grlmektedir.


'ekil 3.11: gen ba*lant& klemens kutusu

3.4.2. Dn, Ynn De*i,tirmek in

Motor dn$ ynn dei$tirmek iin motora gelen herhangi iki faz#n yerini
dei$tirmek yeterlidir.

3.4.3. Gerilim De*i,imi in

AC motorlar oto trafosu ile, n diren (yolverme) ile ve y#d#z gen dn$m ile
dei$ik gerilimler alt#nda al#$t#r#l#r.

3.4.4. H&z De*i,imi in

fazl# AC motorlar#n devir say#lar#, frekans ve kutup say#s# dei$tirilmek sureti ile
dei$tirilebilir.
Elektronik yap#l# frekans dei$tiricilerle (*ekil 3.12)
Dahlender balama ile

46
Birbirinden ba#ms#z stator sarg#lar# ile
Di$li sistemleri (redktr) kullanarak (*ekil 3.12)


'ekil 3.12: AC motor devir ayarlama iin; frekans de*i,tirici (a), redktr (b)

3.4.4.1. Klemens Ba*lant& Diyagramlar& ve Tablolar&

*ekil 3.13te klemens kutusu (a), gen bal# klemens kutusu (b) ve y#ld#z bal#
klemens kutusu (c) grlmektedir.
'ekil 3.13: Klemens ba*lant& kutular&

3.5. Motor Bilgi Levhalar&

Motor gvdelerinin zerinde genellikle alminyumdan yap#lm#$ dikdrtgen $eklinde
etiketler bulunur. Etiket zerine silinmeyecek $ekilde baz# bilgiler yaz#lm#$t#r. Bu bilgiler
bize motor hakk#nda kapsaml# bilgiler verir. Etiketlerde bulunan bilgiler $unlard#r:

47

Kimlik numaras&

retim seri numaras#d#r. rnein No:22986 vb.

Gvde tipi

Motor tipi
Motor model tipidir. rnein A GM L4a , Typ Gm 200L vb.

Faz&
Motorun ka fazla al#$t##n# gsterir. rnein 1 faz , 3 faz vb.

Beygir gc oran& (hp)

Motor KW gcnn beygir gc cinsinden kar$#l##n# verir. rnein 0.55KW/5.5Hp

H&z& (rpm)
Motorun devir say#s#n# gsterir. rnein 1350d/d, 1120rpm , 2850U/min vb.

Gerilim
Motorun normal al#$ma gerilimini gsterir. rneim 380V, 220V vb.

Ak&m&
Motorun normal al#$ma ak#m#d#r. rnein 3A, 5.7A, 4.2A vb.

Frekans
Motorun al#$ma frekans#d#r. rnein 50 Per./sn,50Hz vb.

Servis faktr

al&,ma periyodu
Motorun balant# $eklidir. rnein y#ld#z-gen

zolasyon s&n&f&

Ortam s&cakl&*&
Motorun al#$ma ortam #s#s#d#r. rnein 120
0
C, 180
0
C vb.

Nema kodu
*ekil 3.14te motor etiketi grlmektedir.

48



'ekil 3.14: Motor etiketi

3.6. Fazl& Senkron Motorlar

Senkron devirle dnen motorlara senkron motor denir. Senkron devir, 3 faz alternatif
manyetik dner alan#n devir say#s#d#r. Asenkron motorlarda rotor, dner alan devrinden bir
miktar (kayma oran# kadar) yava$ dner. rnein senkron devri 3000 d/d olan bir asenkron
motor %5 kayma ile dnerse rotor devri 2850 d/d olur. Senkron motorlar da ise rotor devir
say#s# dner manyetik alan devir say#s#na e$ittir. rnein senkron devri 3000 d/d olan bir
senkron motorun rotor devri de 3000 d/d olur.

Senkron devir a$a#daki forml ile bulunabilir.

p
f
n
s
2
120
=
n
s
: Senkron devir say#s#
f : al#$ma frekans#
2p : Kutup say#s#

3.7. AC Tek Fazl& Motorlar

Bir fazl# asenkron motorlar, fazl# asenkron motorlar gibi stator ve rotor olmak zere
iki ana k#s#mdan olu$ur. Bir fazl# asenkron motorlar kendi aralar#nda yard#mc# sarg#l# ve
glge kutuplu motorlar olmak zere iki gruba ayr#l#r.



49
3.8. Tek Fazl& Motor Paralar&

3.8.1. Stator

Bir fazl# motorlar#n sabit duran k#sm#d#r. Grevi kutup manyetik alan#n# olu$turmakt#r.
3 fazl# asenkron motorun statoru gibidir. Stator oluklar#na 900 faz farkl# olarak ana sarg# ve
yard#mc# sarg# yerle$tirilmi$tir. Ana sarg# kal#n telden ok spirli olarak sar#lm#$t#r. Statorun
2/3n kaplar. Statorun 1/3ne de yard#mc# sarg# yerle$tirilir. Yard#mc# sarg# ince telden az
spirli olarak sar#l#r.

3.8.2. Klemens (Terminal) Ba*lant&s&

Motora enerji giri$i iin kullan#lan, 3 fazl# motorlar#n klemens kutusuna benzeyen bir
terminaldir.

3.8.3. Rotor ve Yan Kapaklar

Yard#mc# sarg#l# motorun rotoru asenkron motorlar#n rotoru gibi sincap kafeslidir. Yan
kapaklar motoru korur ve rotorun yataklanmas#n# salar.

3.8.4. Merkezka Anahtar&

Ana sarg# ve yard#mc# sarg# ile kalk#nan motor normal devrine ula$t## zaman
yard#mc# sarg#n#n devreden #kar#lmas# gerekir. Merkezka anahtar#n#n grevi, yard#mc#
sarg#y# devreden #karmakt#r. Motor miline yerle$tirilmi$ olan yard#mc# sarg#y# devrede tutan
merkezka anahtar# motor belli bir devre ula$t## zaman, merkez ka kuvvetinin etkisiyle
a#larak yard#mc# sarg#y# devreden #kar#r.

3.8.5. A,&r& Ak&m Rlesi

Motoru a$#r# ak#m#n zarar#ndan koruma amal# bir elemand#r. Motor devresine seri
balan#r. *ekil 3.15te pistonlu tip manyetik a$#r# ak#m rlesi grlmektedir.


'ekil 3.15: Pistonlu tip manyetik a,&r& ak&m rlesi

*ekil 3.16da direkt ve endirekt #s#tmal# termik a$#r# ak#m rleleri grlmektedir.

50



'ekil 3.16: ( a ) Direkt &s&tmal& tip, bir fazl& a,&r& ak&m rlesi. ( b ) Endirekt &s&tmal& tip, bir fazl&
a,&r& ak&m rlesi. ( c ) Endirekt &s&tmal& tip, bir fazl& a,&r& ak&m rlesinde &s&t&c& tel ve bimetalin
grnts.

3.9. Tek Fazl& Motorlar&n H&z&n& ve Gerilimini De*i,tirme

Devir say#lar# fazl# asenkron motorlarda olduu gibi kutup say#s# ve $ebeke
frekans#na bal#d#r.

Yk alt#nda al#$an yard#mc# sarg#l# motora uygulanan gerilim d$rlrse motor
devrinin d$t grlr. Motora uygulanan gerilim oto trafosu ile dei$tirilerek motorun
devir ayar# yap#labilir.

3.10. Tek Fazl& Motorun Ba,lang& Torkunu Art&rma

Tek fazl# motorun ba$lang# torkunu art#rmak iin yard#mc# sarg#ya seri bal#
kondansatr kullan#l#r.

3.11. Kk (Kesirli) Gl Motorlar

ok kk gte ve iki tipte imal edilir.
Relktans senkron motor (*ekil 3.17)
Histerisiz senkron motor (*ekil 3.18)


'ekil 3.17: Relktans senkron motor

51



'ekil 1.18: Histerisiz motor

3.11.1. Kk (Kesirli) Gl Motorlar&n al&,ma Karakteristikleri

Devir say#lar# sabittir yaln#zca $ebeke frekans#yla dei$ir.

3.12. Yard&mc& Sarg&l& Bir Fazl& Motorlar

Bir fazl# yard#mc# sarg#l# motorlarda, stator sarg#lar# bir ana sarg# (al#$ma sarg#s#) ile
yard#mc# (yol verme) sarg#dan olu$ur. Ana sarg#; omik direncinin kk olmas# iin kal#n
kesitli iletkenlerden yap#l#r. Ayr#ca reaktans#n#n byk deerde olmas# iin de hem alt kata
yerle$tirilir, hem de sar#m say#s# yard#mc# sarg#dan daha fazlad#r. Yard#mc# sarg#n#n ise;
kesiti, ince olup omik direnci ana sarg#ya gre daha fazlad#r. Yard#mc# sarg#, st kata
yerle$tirilir. *ekil 19da, yard#mc# sarg#l# asenkron motor paralar# grlmektedir.



'ekil 3.9: Yard&mc& sarg&l& asenkron motor

52
*ekil 3.20de bir fazl# yard#mc# sarg#l# asenkron motorun prensip $emas# verilmi$tir.



'ekil 3.20: Yard&mc& sarg&l& motor prensip ,emas&

3.12.1. Z&t EMK (Elektromotor Kuvvet)

Ana ve yard#mc# sarg#, stator oluklar#na 90ar derece faz farkl# olarak yerle$tirilmi$tir.
Stator sarg#lar#na uygulanan gerilim bu iki sarg#n#n birincisinden normal geerken ikinci
sarg#dan 90
0
faz farkl# geer. Olu$an bu faz fark#ndan dolay# iki fazl# bir dner alan meydana
gelir. Dner alan ierisindeki sincap kafesli rotor ubuklar#nda EMK meydana gelir.

3.12.2. Kullan&m Alanlar& (Uygulamalar)

Yard#mc# sarg#l# motorlar buzdolab#, ama$#r makinesi, aspiratr, vantilatr, kk
matkaplar gibi birok ev aletinde kullan#l#r.

3.13. Yard&mc& Sarg&l& Kalk&, Kondansatrl Bir Fazl& Motorlar

Motor gcne gre seilen bir kondansatrn yard#mc# sarg# devresine seri balanmas#
ile elde edilir. 'lk kalk#nma momentleri normal yk momentlerine gre 3,5-4,5 kat yksektir.

3.13.1. Elektrik Diyagram&

Elektrik diyagram# $ekil 3.21de verilmi$tir.

53


'ekil 3.21: Yard&mc& sarg&l& kalk&, kondansatrl bir fazl& motor

3.13.2. ift H&z veya ift Gerilim Kullan&m& in Motor Ba*lant&s&

'ki devirli yard#mc# sarg#l# motor elde etmek iin iki ayr# ana sarg#ya ve iki ayr#
yard#mc# sarg#ya ihtiya vard#r. Oto trafosu ile ana sarg# ve yard#mc# sarg# gerilimleri
birbirlerinden farkl# olarak ayarlanabilir. Bu yntemle devir ayar# yap#labilir.

3.13.3. Devir Yn De*i,tirme

Motorun devir ynn dei$tirmek iin ya yard#mc# sarg# ular#n#n yeri veya ana sarg#
ular#n#n yeri dei$tirilir.

3.13.4. Kullan&m Alanlar& (Uygulamalar)

Kondansatrl motorlar uygulamada santrifjl ama$#r s#k#c#larda, brlrlerde,
mutfak makinelerinde, baz# elektrikli aletlerde ve teyplerde (ses kart ayg#t#) kullan#lmaktad#r.

3.13.5. Ak&m Rlesinin al&,mas&

Baz# yard#mc# sarg#l# asenkron motorlarda merkezka anahtar yerine elektromanyetik
anahtar kullan#l#r. *ekil 3.22de elektromanyetik anahtar#n kullan#m# grlmektedir.

54



'ekil 3.22: Elektromanyetik anahtar&n kullan&m&

3.14. Yard&mc& Sarg&l& Kalk&, ve Daimi Kondansatrl Bir Fazl&
Motorlar

'lk kalk#nmada yksek kondansatre gerek vard#r. Motor normal devrine ula$t##nda
daha kk kondansatr yeterlidir. Kalk#$tan sonra byk deerli kondansatr merkezka
$alteri devreden #kar, daimi kondansatr devrede kal#r. *ekil 3.23te prensip $emas#
grlmektedir.


'ekil 3.23:Yard&mc& sarg&l& kalk&, ve daimi kondansatrl bir fazl& motor

3.14.1. Potansiyel Rlesinin Kullan&m&

Gerilim deerindeki dei$ime gre al#$an rledir.

3.15. Yard&mc& Sarg&l& Daimi Kondansatrl Bir Fazl& Motorlar

Kondansatr kalk#$ta ve al#$mada yard#mc# sarg#y# srekli devrede tutar. Kondansatr
deeri, kondansatr ba$latmal#ya gre onda bir kadard#r. Bu motorlarda merkezka anahtar#
yoktur. Genellikle bir Hpden kk ev aleti, ama$#r makinesi, havaland#rma fan#, vantilatr
motorlar# bu tiptir. *ekil 3.24te daimi kondansatrl motorun prensip $emas# verilmi$tir.

55

'ekil 3.24: Yard&mc& sarg&l& daimi kondansatrl bir fazl& motor

3.15.1. H&z De*i,tirme

Oto trafosu ile gerilim ayar# yap#lmak sureti ile devir ayar# yap#labilir.

3.15.2. Gerilim De*i,tirme

Oto trafosu ile, ana sarg# ve yard#mc# sarg#lara farkl# gerilimler uygulanmak suretiyle
devir ayar# yap#labilir.

3.15.3. Devir Yn De*i,tirme

Motorun devir ynn dei$tirmek iin ya yard#mc# sarg# ular#n#n yeri veya ana sarg#
ular#n#n yeri dei$tirilir.

3.16. Glge (Ek) Kutuplu Motorlar

Glge kutuplu bir motorun statorunda son derece dzgn profili ve d#$ar#dan fark
edilemeyen kutuplar bulunur. Bu kutuplardan kk bir k#sm#na ie doru yar#klar a#lm#$
ve bu yar#klar#n i k#s#mlar#na k#sa-devre bilezikleri oturtulmu$tur. Bu k#sa devre bilezikleri
(ya da sarg#lar#) stator sarg#lar# ile birlikte sekonderi k#sa devre edilmi$ bir transformator gibi
d$nlrse, bu tr bir motorun al#$mas# kolayca anla$#l#r. Stator sarg#s#ndan ak#m
gemesiyle olu$an manyetik alan izgilerinin bir k#sm# yar#klarda bulunan bilezikler iinden
de geer. Bilezikler k#sa devre durumunda olduu iin stator zerindeki ak# kaaklar# byk
olur. Bunun sonucu, stator sarg#s#ndan geen ak#m ile k#sa devre bileziklerinden geen ak#m
aras#nda, bir faz fark# ortaya #kar. Birbirine gre faz farkl# bu iki ak#m, birbiri ard#ndan
hareketli kutuplar# olan bir manyetik alan retir. K#sa devre rotoru manyetik sert bir
malzemeden yap#lm#$ ise (Histerisiz rotoru), bu halde bu motor yol ald#ktan sonra bir
senkron motor gibi dn$ne devam eder.


56
Glge kutuplu motorlarda dn$ yn daima ana kutuptan, yar#k kutba dorudur.
Dn$ yn dei$tirilmek istendiinde, yatak burlar# ve rotor #kart#l#r ve dei$ik ynde
tekrar yerlerine tak#l#r. Dn$ yn srekli olarak bir $alter ile ayarlanmak isteniyorsa, ikinci
bir k#sa devre sarg#s#n#n daha bulunmas# zorunludur. Glge kutuplu motorlar#n verimleri
d$ktr. 1 W - 250W aras#nda kk gler iin yap#l#r ve pikaplarda, teyplerde, #s#t#c#
vantilatrlerinde ve meyve s#k#c#larda ok s#k kullan#l#r. *ekil 3.25te glge kutuplu motorun
kesit $emas# grlmektedir.



'ekil 3.25: Glge kutuplu motor

3.17. Replsiyon Motorlar

Replsiyon motorlar#n statorlar# fazl# motorlar#n statoruna benzer. Yaln#z ana
sarg#s# bulunan yard#mc# sarg#l# motorun statoru ile de ayn#d#r.

Replsiyon motorun rotoru DC dinamonun endvisi ile ayn#d#r. Yaln#z replsiyon
motorda f#ralar k#sa devre edilmi$tir. *ekil 3.26da replsiyon motor kesit $emas#
grlmektedir.

57


'ekil 3.26: Replsiyon motor

Replsiyon motorda f#ralar kutup ekseninde olduunda motorda dnme olmaz.
F#ralar kutup ekseninden kayd#r#l#nca dnme gerekle$ir. Motor f#ralar#n dndrld
yne doru dnme yapar. Replsiyon motorlar#n rotor sarg#lar#n#n alt#na sincap kafes
yerle$tirilmi$tir. Motor, devrine ula$#nca, f#ralar merkezka anahtar#na benzer bir dzenekle
rotordan ayr#l#r ve motor sincap kafes ile al#$mas#n# srdrr. *ekil 3.27 ada f#ralar kutup
ekseninde olup motor durmaktad#r. *ekil 3.27 bde ise f#ralar saa kayd#r#lm#$t#r. Bu
durumda motor saa doru dn$e ba$layacakt#r.



'ekil 3.27: Replsiyon motorlarda ilk hareket ve dn, yn de*i,imi


58
3.18. Fazl& ve Bir Fazl& Motorlarda Ar&za Giderme

3.18.1. Enerji Uyguland&*&nda Motorun Dnmemesi

Bu durumda a$a#daki ar#zalardan $phelenilmelidir:

Sigortalar at#kt#r.
Termik at#kt#r.
Motor iki faza kalm#$t#r.
Kablolarda kopukluk vard#r.
Motor yan#kt#r.

Ar#zan#n giderilmesi iin;

Sigortalar dzeltilir veya yenisi ile dei$tirilir.
Termiin reset dmesine bas#l#r veya yenisi ile dei$tirilir.
Enerji ta$#yan kablolar kontrol edilip gerekli ise dei$tirilir.
Bobinler yan#k ise, motor yenisi ile dei$tirilir veya sar#l#r.

3.18.2. Enerji Uyguland&*&nda Rotorun Dnmemesi (nilti)

Motor iki faza kalm#$t#r.
Motor tek faza kalm#$t#r.
Gerilim d$ktr.
A$#r# yk binmi$tir.
Rulmanlar s#k#$m#$t#r.
Giderilmesi:
Motora giden fazlar kontrol edilir.
Motora giden gerilim kontrol edilir.
Motor yk kontrol edilir.
Rulmanlar ve rotor dengesi kontrol edilir.

59

UYGULAMA FAALYET

,lem Basamaklar& neriler
Kumanda panosunda, motor
srekli al#$t#rma devresini
kurunuz.
Motor klemens kutusunu
a#n#z.
Klemens kutusunda bobin
#k#$lar#n# y#ld#z balant#
olarak haz#rlay#n#z.
Gvenli bir $ekilde kumanda
panosuna enerji vererek
al#$mas#n# kontrol ediniz.
Kumanda sistemi dzenli
al#$m#yorsa, skerek
balant#y# dikkatli bir $ekilde
yenileyiniz.
Panoya tekrar enerji veriniz.
Motor start butonuna bas#n#z.


Gvenlik tedbirlerini al#n#z.
4KW#n alt#nda bir asenkron
motor temin ediniz.





Ar&zal& AC motorun ar&zas&n&
tespit etmek
Enerji uyguland##nda motor
dnmyor ise, enerjiyi derhal
kesiniz.
Sigortalar#, termii, motor
fazlar#n#, motor balant#
UYGULAMA FAALYET

60
kablolar#n# ve motor bobinini
kontrol ediniz.
Enerji uyguland##nda rotor
dnmyorsa; enerjiyi derhal
kesiniz.
Motor fazlar#n# kontrol ediniz,
motor gerilimini kontrol ediniz,
motor ykn kontrol ediniz,
yatak ve kapaklar# kontrol
ediniz.
Ar&zal& AC motorun onar&m&
Enerji uyguland## halde motor
dnmyorsa, 13. madde
dorultusunda ar#zay# tespit
ederek gerekli onar#m# yap#n#z.
Enerji uyguland##nda motor
dnmyorsa, 15. madde
dorultusunda ar#zay# tespit
ederek gerekli onar#m# yap#n#z.
Ar#za tespit ve onar#m
i$lemlerinde uygun l ve el
aletlerini kullan#n#z.
Ayn# i$lemleri, klemens
balant#s#n# gen yaparak
tekrarlay#n#z.





61

LME VE DE#ERLENDRME

1. A$a#dakilerden hangisi faz gerilimin karakteristiklerinden deildir?
A) faz ayn# makinede retilir.
B) Fazlar aras# elektriki a# 120$er derecedir.
C) Her faz#n gerilimi ayn# deerdedir.
D) Y#ld#z noktas#nda gerilim maksimumdur.

2. A$a#dakilerden hangisi fazl# motor paralar#ndan deildir?
A) Stator B) Sincap kafesli rotor
C) Kolektr D) Bilezikli rotor

3. Bobin ular#; 1. bobin U1-U2, 2. bobin V1-V2
,
3. bobin W1-W2 olan bir asenkron
motorun y#ld#z balant#s# hangi $#kta doru verilmi$tir?
A) U1-V1-W1 k#sa devre, U2-V2-W2 $ebeke
B) U1-U2-W2 k#sa devre, U2-V1-V2 $ebeke
C) V1-V2-W1 k#sa devre, U!-U2-W2 $ebeke
D) W1-W2-U2 k#sa devre, V1-V2-U1 $ebeke

4. fazl# motorun dn$ ynn dei$tirmek iin hangisi yap#labilir?
A) R ile S yer dei$tirilir. B) S ile T yer dei$tirilir.
C) R ile T yer dei$tirilir. D) Hepsi

5. Motor bilgi levhalar#nda motorun hangi zellii bulunmaz?
A) Sarg# spir say#s# B) Devir say#s#
C) al#$ma frekans# D) Ka fazl# olduu

6. Yard#mc# sarg#l# bir fazl# motorlarda yard#mc# sarg# nas#l devreden #kar#l#r?
A) Zaman rlesi ile B) Merkezka anahtar# ile
C) *alter ile D) Kontaktr ile

7. A$a#dakilerden hangisi yard#mc# sarg#l# motor deildir?
A) Kalk#$ kondansatrl B) Daimi kondansatrl
C) Kalk#$ ve daimi kondansatrl D) Kalk#$ ve fren kondansatrl
LME VE DE#ERLENDRME

62

PERFORMANS DE#ERLENDRME



Yukar#da verilen asenkron motor gibi; 3 faz 380V, max. 4KWl#k bir asenkron motoru
gen olarak yksz al#$t#r#n#z.

PERFORMANS DE#ERLENDRME

63
KONTROL LSTES

Alan Ad&:
ELEKTRK-ELEKTRONK
TEKNOLOJS
Tarih:
Modl Ad&: AC-DC makineler *rencinin
Ad& Soyad&:
Faaliyetin Ad&: AC motorlar# al#$t#rmak
Nu:
S&n&f&:
Faaliyetin
Amac&:
AC motorlar# al#$t#rabilecek,
ar#zalar#n# onarabileceksiniz.
Blm:
AIKLAMA:
Bitirdiiniz faaliyetin sonunda a$a#daki performans testini
doldurunuz. Hay#r olarak i$aretlediiniz i$lemleri retmeniniz ile
tekrar al#$#n#z.
DE#ERLENDRME LTLER Evet Hay&r
1 Gvenlik nlemlerini ald#n#z m#?
2 Gerekli elemanlar# biraraya getirdiniz mi?
3 '$lem basamaklar#n# tespit ettiniz mi?
4 Kumanda devresini haz#rlad#n#z m#?
5 Kumanda devresinin al#$mas#n# kontrol ettiniz mi?
6
Motor klemens balant#s#n# gen olarak
haz#rlad#n#z m#?

7
Kumanda devre #k#$#n# motora balad#n#z m#?

8
Gvenli bir $ekilde motora enerji verdiniz mi?

9
Motorda ar#zal# bir durum grdnzde enerjiyi
ivedilikle kestiniz mi?

10
Ar#zay# tespit ettiniz mi?

11
Ar#zay# onard#n#z m#?

12
Motoru tekrar al#$t#rd#n#z m#?

13
Tm elemanlar# ve tak#mlar# yerlerine kald#rd#n#z
m#?



DE#ERLENDRME

lme sorular# ve performans testi sonunda ba$ar#s#z olduunuz k#s#mlar hakk#nda
yeniden konu ve uygulama tekrar# yap#n#z.


64

#RENME FALYET-4



Bu faaliyette verilen bilgiler sonucunda AC generatrleri, devreye balayabilecek,
ar#zalar#n# tespit ederek onarabileceksiniz.




Generatrlerin grevini ve kullan#m yerlerini ara$t#r#n#z. Sabit ve seyyar olarak
kullan#lan generatr tiplerinin kullan#m#n# ara$t#r#n#z.

4. AC GENERATRLER

4.1. AC Generatrlerin al&,mas&

Generatrler mekanik enerjiyi elektrik enerjisine eviren elektrik makineleridir.
Manyetik alan ierisinde dnen bir iletkende endksiyon yolu ile bir elektromotor kuvvet
olu$mas# prensibine gre al#$#r. Doru ak#m generatrnn al#$mas#na benzer.
Generatrlerde kolektr yerine bilezikler kullan#lm#$t#r. Generatrler duran endvili veya
dnen endvili olarak iki trl yap#l#r. *ekil 4.1de dner endvili generatrn prensip
$emas# verilmi$tir.


'ekil 4.1: Generatrn prensip ,emas&

AMA
#RENME FAALYET4
ARA'TIRMA

65
*ekil 4.2, 4.3, 4.4 ve 4.5te, kutuplar# doal m#knat#stan olu$an dner endvili bir
generatrde alternatif ak#m#n elde edili$i grlmektedir.


'ekil 4.2: Alternatif ak&m&n olu,umu


'ekil 4.3: Alternatif ak&m&n yn de*i,tirmesi

*ekil 4.3 cde iletken manyetik alana paralel hareket ettii iin ak#m olu$mamaktad#r.
Bu noktada ak#m, yn dei$tirmektedir.









66


'ekil 4.4: Alternatif ak&m&n ters ynde olu,umu


'ekil 4.5: Alternatif ak&m&n tekrar yn de*i,tirmesi

*ekil 4.5 Gde iletken manyetik alana paralel hareket ettiinden ak#m olu$mamakta
fakat, ak#m yn dei$tirmektedir.

Bobinde olu$an ak#m ve gerilimin erisi sins grafiine benzediinden sinoidal
olarak adland#r#l#r. *ekil 4.6da N-S alan# iinde dndrlen bobinde olu$an AC'nin $ekli
verilmi$tir.

67

'ekil 4.6: N-S kutuplar& aras&nda dndrlen bobinde olu,an ACnin ,ekli

68
4.2. Statordaki AC Gerilim

Kk gl generatrlerin endvileri rotorda olmas#na ramen, byk gl
generatrlerin endvileri duran k#s#mda (stator) imal edilir. Endvinin statorda olmas#n#n;
retilen enerjinin d#$ar# al#nmas#nda, bak#m onar#mda, soutmada ve al#$ma dzeninde
e$itli faydalar# vard#r.

Endvinin statorda olmas#, generatrn rettii enerjinin stator sarg#lar#nda
indklendii anlam#na gelmektedir.

Stator sarg#lar#nda indklenen gerilim;

Volt N f E ... .......... 10 44 , 4
8
= forml ile bulunur.

Formldeki dei$kenler;

0 :Bir kutup iftinin manyetik ak#s#..Maxwell
f : Frekans..Hz
N : Spir say#s#

Burada frekans Hz
n p
f .......
120
2
= forml ile bulunur.
2p : Kutup say#s#
n : Devir say#s#d/dk.

4.3. Faz Gerilim retme

AC reten generatrn iine yerle$tirilen bobin bir adet ise elde edilen enerji de tek
fazl# olur. Ancak uygulamada kullan#lan generatrlerin iinde *ekil 4.7de grld gibi
birbirine 120 a#l# olarak yerle$tirilmi$ bobin vard#r. Bu bobinin birer ucu
kprlenmi$ ve elde edilen drdnc uca ntr hatt# denilmi$tir. bobinin #k#$ ular#n#n
adlar# R-S-T'dir.

69


'ekil 4.7: fazl& generatrn kesit ,emas&

Generatr iine yerle$tirilmi$ olan sarg# $ekil 4.8de grld gibi, N-S manyetik
alan# alt#ndan geirildii zaman kuvvet izgilerinin etkisiyle sarg#lar#n iindeki elektronlar ve
oyuklar hareket etmeye ba$layarak ak#m# olu$turmaktad#r. Olu$an bu fazl# alternatif ak#m
fazl# al#c#lar taraf#ndan kullan#l#r.



'ekil 4.8: fazl& gerilimin kullan&lmas&

Generatrn rettii elektrik enerjisinin gerilim deeri $ekil 4.9da grld gibi
dei$im gsterir. Bobinden AC alabilmek iin bilezikler kullan#l#r (Bak#n#z $ekil 4.1).

70



'ekil 4.9: retilen faz alternatif gerilimin e*risi

A$a#daki $ekilde deney amal# yap#lm#$ basit bir dner m#knat#sl# generatr
grlmektedir.



'ekil 4.10: Dner m&knat&sl& generatr

Generatr milini evirmek iin uygun dzeneklerle su, rzgar, Lpg, petrol rnleri,
kmr, yer alt# termal kaynaklar# gibi maddeler kullan#l#r. Elektrik motoru ile de evrilebilir
fakat, retilen enerji motora harcanan enerjiden daha kk olaca#ndan, faydadan ok zarar
ettirir.


71
4.4. Generatrlerin Bak&m& ve Ar&za Giderme

Generatrlerde meydana gelen ar#zalar iki blmde incelenebilir. Bunlar, generatrn
d#$#ndaki ve generatrn iindeki ar#zalar olarak ayr#l#r.

Generatrn d#$#nda meydana gelen ar#zalar:
A$#r# yklenme,
Gerilim ykselmesi,
Dengesiz ykleme,
Geri g ak#$# gibi kayna# generatr d#$#nda olan ar#zalard#r.

Generatrn iinde meydana gelen ar#zalar:
Faz faz k#sa devresi
Bir faz#n kendi sarg#lar# ars#ndaki k#sa devre
Faz toprak k#sa devresi
'ndktr sarg#lar#ndan topraa kaak ak#m.

Generatrlerin bu ar#zalara kar$# korunmas# iin e$itli koruma dzenleri
geli$tirilmi$tir. Bu dzenekler e$itli tiplerdeki rlelerden olu$makta olup, herhangi bir
tehlike an#nda generatr devreden #kararak meydana gelecek zarardan generatr korur.

Generatrler devreye balan#rken baz# basit kontrollerin yap#lmas# gerekir. Bunlar;

Genel gz kontrol
Yak#t seviyesi
Motor ya ve su durumu
Motor hava emi$ ve #k#$ rahatl##
Ak balant# kablolar#n#n durumu
#k#$ $alteri ve acil stop butonunun pozisyonlar#

Devreye al#nan generatr; dizel motor al#$t## halde enerji vermiyorsa s#ras#yla;

Transfer panosunu,
Kontrol panelini,
Klemens kutusunu,
Uyart#m (tahrik) ak#m# diyotlar#n#,
Uyart#m ve ana sarg#lar# kontrol ediniz.

*ekil 4.11de piyasada kullan#lan 2500kVAl#k bir dizel generatr ve k#s#mlar#
grlmektedir.

72



'ekil 4.11: 2500 KVAl&k generatr ve k&s&mlar&

Generatr balant#s# yap#l#rken; generatr klemens #k#$# ile $ebeke saya #k#$#
transfer panosu adl# kontrol panosuna balan#r. Transfer panosunda birbirleri ile elektriki
kilitlemeli iki adet kontaktr bulunur. Biri generatr dieri $ebekeyi ta$#r (*ekil 4.12).



'ekil 4.12: Transfer panosu

73
*ebeke kesildii anda $ebeke kontaktr devreden #kar ve generatr devreye girer.
Generatrn devreye girmesi 10-25sn aras#d#r. Bu srede s#ras# ile; dizel motor al#$#r,
uyart#m ak#m# gemeye ba$lar, generatr enerji vermeye ba$lar, generatr enerjisi istenilen
seviyeye ula$#r ve yk generatre geer. *ekil 4.13te generatr klemens kutusu verilmi$tir.



'ekil 4.13: Generatr klemens kutusu

74

UYGULAMA FAALYET

,lem Basamaklar& neriler
Generatr ba*lant&s&n& yap&n&z.

Genel gzle kontrol
yap#n#z.
Yak#t seviyesi kontroln
yap#n#z.
Motor ya ve su
kontrollerini yap#n#z.
Motor hava emi$ ve #k#$
rahatl##n# salay#n#z.
Ak balant# kablolar#n#n
durumunu kontrol ediniz.
Generatr klemens
kutusunu y#d#z olarak
haz#rlay#n#z.
Transfer panosunu
haz#rlay#p, $ebeke ve
generatr kontaktrleri
aras#nda elektriki
kilitlemeyi salay#n#z.
Kontaktr #k#$lar#n# R-S-T
iin ayr# ayr# $ntleyiniz.
Gvenlik tedbirlerini al#n#z.




Generatr balant#s#n#
yap#n#z.
Generatr #k#$#ndan, R-S-
T fazlar#n# transfer
panosundaki generatr
kontaktrne ve y#ld#z
noktas#n# ise ntr hatt#na
balay#n#z.
Transfer pano
kontaktrlerinin $ntlenen
R-S-T #k#$ ular#ndan, yk
*ebeke enerjisini kesip, sayatan
sonraki ana sigorta giri$inden
#kararak transfer panosundaki
$ebeke kontaktrne balay#n#z.
UYGULAMA FAALYET

75
ana sigortas#na faz
balant# yap#n#z.


Generatre enerji veriniz.
*ebeke enerjisini devreye
al#n#z.
Generatr kontrol
panosundan generatr
otomatik pozisyonuna
al#n#z.
*ebeke enerjisini kesiniz.

Transfer panosundaki $ebeke
kontaktrnn ekmesi ve yke
enerji ula$mas#n# gzlemleyiniz.
*ebeke kontaktrnn b#rakt##n#
ve dizel motorun al#$t##n#
gzlemleyiniz.
18- 10-25 saniye aral##nda
generatrn yke enerji vermeye
ba$lad##n# gzlemleyiniz.

Ar&zal& generatrn ar&zas&n& tespit
ediniz.
Devreye al#nan generatr; dizel
motor al#$t## halde enerji
vermiyorsa transfer panosunu,
kontrol panelini, klemens
kutusunu, uyart#m (tahrik) ak#m#
diyotlar#n#, uyart#m ve ana
sarg#lar# kontrol ediniz.
Ar#zal# generatrn
ar#zas#n# tespit ediniz.


76


Ar#zal# generatr onar#n#z. 20. madde dorultusunda ar#zay#
tespit ederek gerekli balant#
ve/veya sarg# ar#zas#n# onar#p
i$lemleri tekrarlay#n#z.
'$ bitiminde her trl makine,
cihaz, el aletlerini ve l
aletlerini dzenli bir $ekilde
yerlerine kald#r#n#z.

77

LME VE DE#ERLENDRME

1. DC generatrler ile AC generatrler aras#ndaki en belirgin fark nedir?
A) DC generatrde kolektr AC generatrde bilezik kullan#l#r.
B) DC generatrde daimi m#knat#s AC elektrom#knat#s kullan#l#r.
C) DC generatrler f#ral# AC generatrler f#ras#z kullan#l#r.
D) DC generatr dizel motor ile AC generatr benzinli motor ile kullan#l#r.

2. AC enerji elde etmek iin gerekli olanlar hangi $#kta verilmi$tir?
A) Manyetik alan-bobin-bilezik-#s#
B) Bobin-kuvvet-manyetik alan-kollektr
C) Kuvvet-bobin-bilezik-manyetik alan
D) Bilezik-kuvvet-bobin-hareket

3. Generatrn grevi nedir?
A) Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirmek.
B) Potansiyel enerjiyi elektrik enerjisine evirmek.
C) Mekanik enerjiyi potansiyel enerjiye evirmek.
D) Elektrik enerjisini hareket enerjisine evirmek.

4. Generatr milini evirmek iin hangisi kullan#lmaz?

A) Su B) Elektrik C) Mazot D) LPG

5. Generatr balant#s#nda transfer panosu niin kullan#l#r?
A) *ebeke ve generatr aras#nda dn$m yapmak.
B) Generatr $ebekeye balamak.
C) Generatr ve $ebekeyi senkronize al#$t#rmak.
D) Generatr faz s#ras#n# korumak.

LME VE DE#ERLENDRME

78

MODL DE#ERLENDRME






Yukar#dakiler gibi byk ( faz) veya kk (bir faz) bir generatr ile yk beslemesi
yap#n#z.














MODL DE#ERLENDRME

79

PERFORMANS DE#ERLENDRME

KONTROL LSTES
Alan Ad&:
ELEKTRK ELEKTRONK
TEKNOLOJS
Tarih:
Modl Ad&: AC DC MAK'NELER *rencinin
Ad& Soyad&:
Faaliyetin Ad&: Generatrleri al#$t#rmak
Nu:
S&n&f&:
Faaliyetin
Amac&:
Generatrleri al#$t#rabilecek ve
ar#zalar#n# onarabileceksiniz.
Blm:
AIKLAMA:
Bitirdiiniz faaliyetin sonunda a$a#daki performans testini
doldurunuz. Hay#r olarak i$aretlediiniz i$lemleri retmeniniz ile
tekrar al#$#n#z.
DE#ERLENDRME LTLER Evet Hay&r
1 Gvenlik nlemlerini ald#n#z m#?
2 Gerekli elemanlar# biraraya getirdiniz mi?
3 '$lem basamaklar#n# tespit ettiniz mi?
4 Generatr genel kontroln yapt#n#z m#?
5 Generatr klemens kutusunu y#ld#z balad#n#z m#?
6
Transfer panosunu elektriki kilitlemeli olarak
haz#rlad#n#z m#?

7
*ebeke ve generatr ular#n# transfer panosuna
balad#n#z m#?

8
Transfer panosu kontaktr ortak #k#$#n# yke
balad#n#z m#?

9
Gvenli bir $ekilde $ebekeye enerji verip, ard#ndan
generatr devreye ald#n#z m#?

10
Generatr ar#zas#n# tespit ettiniz mi?

11
Generatr ar#zas#n# onard#n#z m#?

12
'$lemleri tekrarlad#n#z m#?

13
Tm elemanlar# ve tak#mlar# yerlerine kald#rd#n#z
m#?



DE#ERLENDRME

lme sorular# ve performans testi sonunda ba$ar#s#z olduunuz k#s#mlar hakk#nda
yeniden konu ve uygulama tekrar# yap#n#z.


80

CEVAP ANAHTARLARI

#RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI

1 B
2 D
3 B
4 A
5 A
6 B
7 C
8 C

#RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 A
2 D
3 C
4 C
5 D

#RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

1 C
2 C
3 A
4 C
5 A
6 B
7 D

#RENME FAALYET-4 CEVAP ANAHTARI

1 A
2 C
3 A
4 B
5 A
CEVAP ANAHTARLARI

81

KAYNAKLAR

Yrd. Do. Dr. BAL Gngr, zel Elektrik Makineleri, Gazi niversitesi,
Ankara 1997.
GRKEM Abdullah, Atlye 2, zkan Matbaac#l#k Sanayi, Ankara 2003.
O,UZ Necati, Muhittin GLKAYA, Elektrik Makineleri 1, Milli Eitim
Bas#mevi, 'stanbul, 1996.
ZDEM'R Ali, Temel Elektrik Bilgisi, zkan Matbaac#l#k, Ankara 2003.
ZDEM'R Ali, Endstriyel Elektronik, zkan Matbaac#l#k, Ankara 2003.
PE*'NT M. Adnan, Elektrik Makineleri 4, Milli Eitim Bas#mevi, 'stanbul,
1987.
SAKAN Ahmet Hamdi, Elektrik Makineleri 3, Trk Tarih Kurumu
Bas#mevi, Ankara 1998.
http:// www.ieee-kc.org/library/ motors/motorslip.htm
http:// www.ffden-2.phys.uaf.edu/. ../acmotors.html
http:// www.made-in-china.com/ products/show/premium/D.
http:// www. jenkins.com/jenkins/ shop/ac_mtr_rpr.htm
http:// www.gearseds.com/curriculum/ learn/lesson.php?...
http:// www.medusa.sdsu.edu/Robotics/Supplements/Motor
http:// www.medusa.sdsu.edu/Robotics/Supplements/Motor_Inside.jpg
http:// www.en.wikipedia.org/wiki/Induction_motor
http:// www.s-line.de/homepages/bosch/sensorless/node9.html
http://
www.phys.ufl.edu/~phy3054/magnet/inductn/gens/DCgen/Welcome.html
http://www.rafoeg.de/index.php/seite/10,Forschungsprojekte/20,Generatren/G
eneratren.html
http:// www.members.aol.com/PODtronics/generatrs.html
http:// www.study-center.com/femp/content/demo/basics/bddg.htm
http:// www.nzip.rsnz.org/es/applets/inductiondevices.htm
KAYNAKLAR