Mga Dakilang Pilipino, by Jose N.

Sevilla
The Project Gutenberg EBook of Mga Dakilang Pilipino, by Jose N. Sevilla This eB
ook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions
whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the P
roject Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Mga Dakilang Pilipino o ang kaibigan ng mga nagaaral
Author: Jose N. Sevilla
Release Date: February 18, 2006 [EBook #17786]
Language: Tagalog
Character set encoding: ISO-8859-1
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK MGA DAKILANG PILIPINO ***
Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza and the Online Distributed Proofread
ing Team at http://www.pgdp.net (This file was made using scans of public domain
works from the University of Michigan Digital Libraries.)
[Paalala ng Nagsalin: Sa orihinal na pagkalimbag, tinangal ng maykatha ang lahat
ng "n" at ginamit lamang ang ~g. Dahil ninais ng maykatha na gamiting ang libro
ng mga estudyante para sa kanilang pagaaral ay binalik namin ang "n" sa web ver
sion para madaling basahin ng mga kabataan ngayon. Ang plain text na edisyon nam
an ay hinayaan naming manatili ang porma ng orihinal na pagkalimbag ng libro.]
[Transcriber's note: The author removed all the "n" and used tilde g or ~g in th
e original publication. Since the author intended the book as reference for stud
ents, we placed the "n" back in the web version to make it easier to read. The p
lain text version however retains the original form as it was published.]
=SA LA~GIT N~G BAYA~G PILIPINAS.=
M~GA DAKILA~G PILIPINO
o
A~G KAIBIGAN N~G M~GA NAGAARAL
SININOP NI
Jose N. Sevilla at Tolentino
UPA~G MAGAMIT NA AKLAT NA BABASAHN
UNA~G PAGKALIMBAG
MAYNILA, 1922
Limbagan nina Sevilla at mga kapatid at Kn.
MAYNILA, K.P.
HANDG
Sa kabataan n~g lahi~g Tagalog upa~g pakinaba~gan at mgamit na is~g mabuti~g basahin
sa panahn n~g pagaral.
Ang Kumatha.
A~g karapatn sa aklt na it ay ipinamamana ko sa aki~g m~ga pama~gki~g Emillo, Jess, Au
lio at Predesvindo Alvero y Sevilla up~g kanil~g pakinaba~gan ku~g sumapit sil sa sapt
a gula~g.
Jos N. Sevilla.
[Larawan: JOSE N. SEVILLA AT TOLENTINO]
Nagi~g Kapitn n~g Artilleria n~g Republica Filipina Kasa~gguni n~g ?Suliranan n~g
Wika? Nagi~g Gur n~g Panitika~g Tagalog sa Colegio ?La Juventud? Namatnugot n~g m~
ga Pahayaga~g ?Buhay Pilipinas?, ?Malalaya~g Ma~gagaw? at ?Katuwiran? Nagtam n~g Gan
ti~g Pala~g Medalla de Plata at Diploma Sa Ta~ghala~g Panama Pacifico, 1915, Sa
lilim n~g ta~ghal n~g Biblioteca de Filipinas Kasa~gguni n~g Lupo~g sa Ptakarn at Pa
latuntunan N~g Una~g Kapulu~ga~g Balagts, 1922. Kasapi sa ?Ilaw at Panitik?
=PAUNA~G SALITA=
Isa~g sulirani~g kasalukuyan na humihi~gi n~g is~g gara~g paglutas ay a~g nuukol sa pa
gsisikap na tayo'y magkaron n~g is~g wika~g pambansa na makabibigks n~g bo~g higpt s
sa isa~g pagkakwatasa~g ganp sa tul~g n~g is~g sarili~g wik, up~g mapapnatili~g
, nagalab at nakaddar~g ya~g d? mati~gkal~g mith? na pinagbubuan n~g lalo~g mahalag
t itinul n~g masasaklp na luh n~g m~ga naulila don sa m~ga bayani~g naiwan sa sgupaa
adilimn n~g gabi.
A~g sanhi~g it rin a~g pinagbuhatan n~g is~g kataga n~g kapulo~g na Lope K. Santos n
a~g kasalukuy~g pinagttalunan sa Kapulungang Balagtas niya~g ikalawa~g araw n~g Abril
n~g ta~g is~g libo siyam na ran at dalawampuo't dalawa, a~g suliranin n~g pagtutur n~g
ika~g Tagalog sa m~ga paralan na any'y ?an~g aklt a~g pagaralan n~g ati~g m~ga bat
galog??
Ipinagttapt ko~g sa kasalukuyan, ku~g may m~ga aklt ma~g Tagalog na nuukol sa m~ga Bal
il n~g wik ay tahs na d? tumtugn sa m~ga pagkakunld n~g wika~g Tagalog dito sa d
awam puo yayam~g a~g m~ga yan ay halos tinagalog lama~g sa m~ga aklt na gayn din a~g u
m~ga ib~g wika~g Kastil Ingles, n~guni't di nagttagly n~g sarili~g diw at m~ga p
a~g Tagalog sa kanya~g sini~g na sarili~g sarili.
Dahiln a~g sanh~g it na~g ipinagpanaym namin n~g kasalukuy~g Patnugot n~g Instituto
eres na nagmu~gkahi sa akin, na bila~g pa~guna~g aklt ay lumimbg muna n~g is~g babsahi
kwiwilihan n~g m~ga nagaral sa sarili~g wik, n~guni't sinikap ko~g sa pagtugn sa kany
ungkahi ay yumari n~g is~g aklt na ta~gi sa kwiwilihang basahin ay kpupulutan namn n
a dakil~g huwaran sa kapitpitaga~g halimbawa~g ipinamana sa atin n~g m~ga bantg na m~g
a kababayan na sa glawan n~g kanila~g kalgayan, magi~g sa kapamayann, sa duno~g at sa
kabayanihan man sa pagtat~ggol n~g m~ga dakila~g mith?, ay kinbakasn n~g tpata~g pa
sa mutya nati~g Pilipinas.
A~g sa langit ng bayang Pilipinas ay nipt n~ga sa init n~g ha~gd na a~g wika~g Tagal
og ay magi~g isa~g wika~g pagbansa, at yyama~g a~g napili nami~g batayn sligan n~g ak
ay a~g kagyt mukit sa pus n~g ati~g m~ga bat a~g sarisari~g aral na inii~gatan n~g m~g
dakila~g pa~gyayari sa sarili~g lup ay mituturi~g na a~g aklt na handg namin ~gayn a
i bsal, bagks isa~g hapyw sa m~ga nsulat na~g m~ga tudli~g, baks n~g kasaysaya~g sa
akila~g aklt na nuukol sa mani~gni~g na dahon n~g ati~g kasaysayan ay nagi~g pahiyas
, at sa kapanahunan namn, ay sa m~ga pagyayari~g lumluta~g ku~g minsan ay sa bugs? n
~g kapusukn, kalupitn, kabayanihan kaya na pawang may sarili~g samy?, na ku~g ibbuk
ahs na pakikinaba~gan up~g makayari tayo sa ati~g m~ga bat n~g m~ga diwang malalak, ka
oba~g matitibay, klolw~g d? maggip n~g m~ga panuy at hinuhod yyama~g tahs na gum
ig sa pinakamara~gl sa laht n~g udyk na dili ib't n~g mani~gas na pagasa~g magi~g tap
ank n~g baya~g tinubuan.
Ihinhandg namin sa kabataan n~g lahi~g Tagalog a~g m~ga hapyw, sip, at sinp na it
nitik n~g m~ga lalo~g litw na tao~g ami~g hinugutan n~g m~ga inakala~g karapatdapat
basahin, makilala, at pagaralan n~g ati~g m~ga bat sa m~ga unang bugs? n~g pagaara
l, bilang paghahanda sa kanil na ma~gig~g matitbay na mug n~g ati~g ihinhand~g bay
malay at karaptdapat sa isa~g buks na malay.
At sa pagasa~g a~g ta~gkilik n~g m~ga mambabasa ay igagawad sa amin, ay lumuwal
a~g sa langit ng Bayang Pilipinas, na tagly a~g laht n~g kakanyahn n~g isa~g bag~g hug
na babsahin.
Bila~g pa~galawa~g aklt na ami~g illathal ay d? iba't "Ang aklat ng tagalog" na mlalat
l sa dalaw~g wik, sa malinaw na sabi ay sa Tagalog at Ingles, na kpagaralan n~g m
na ini~gatan n~g wik, bu~ga n~g is~g matam~g pagsisinop. Dito ay magkatulo~g kami ni D
Paul Rodrguez Verzosa, is~g dalubhas~g mapagsuysy n~g m~ga kapakanan n~g wik at lah
galog.
At pa~gatl sa ta~g it ay isusund namin a~g is~g. Maikling Balarila na ksisinupn
ntunin at paran n~g wik sa kany~g kakayahn, m~ga paglalapilap sa tulo~g na~g m~ga ti
pagbabago n~g m~ga diw n~g salit sa pamamagitan n~g paguulit n~g panti~g ugt kaya sa
gayon sa kahili~gan n~g sin~g.
Umasa kami na sa pamamagitan n~g ta~gkilik n~g m~ga Paralan at n~g bya~g mahiligin sa
pagaaral ay ssapit tayo sa pagkakaron n~g is~g Bats na kkali~g sa ati~g m~ga katha
ayn ay lluta~gluta~g sa dagat na walng pamp~g n~g kapabayaan.
Ku~g magkakagayn ay matitiyk nami~g a~g wala~g maliw na punyag? n~g Kapulungang Bala
gtas na ami~g kinaaniban ay d? naaksat maasaha~g paganihan n~g m~ga sagana~g biyay.
Jose N. Sevilla.
=ALI MUDIN=
Si Ali Mudin ay is sa m~ga lalo~g npabantg na Sultn sa Hul. Siy ay ank ni Maula
sa m~ga lalo~g litw na Har sa nba~ggt na Pul?. A~g magam~g it kailn ma'y hind? n
ukb~g kastil an ma~g sikap n~g ginawa up~g lupigin a~g kanila~g kaharian.
Na~g humalili si Ali Mudin sa kany~g am ay sinikap n~g m~ga kastil na magtam sa kany
s~g ksunduan, at sapagka't si Ali Mudin ay maibign sa kapayapaan ay nagpadal sa Maynil
lim~g sug, niyao~g Enero n~g 1737 up~g makipagtalo sa m~ga mu~gkahi~g ksunduan n~g m~
kstil.
Sa m~ga sugo~g it ay kabila~g sin Dadia Deila, Radia Poot Salikaya at si Panduta Mah
omed Ismalis. Ang m~ga sug~g it n~g Sultan na si Ali Mudin ay siy~g na~gasiw sa pakiki
gksund? sa m~ga kastil na pinagtibay niya sa Hul, at sa pinagksundun ay nabibila~g a
a sumsund:
I.--Maghahari sa dalaw~g pa~gkt na nagkaksund? a~g kapayapaan.
II.--A~g dalaw~g pa~gkt, o a~g m~ga moro at m~ga kristiano ay magtlulo~g na makipagbak
a sa alin ma~g kaaway nila~g dalaw.
III.--Magkkaron sil~g dalaw n~g malaya~g pagkaklakalan.
IV.--Sakali~g sino man sa dalaw~g dako ay puminsal sa ka~gino man sa kanil o maghasik
n~g sigalt sa is sa kanil, a~g naminsal o sanh? n~g kapinsalaan ay magbbayad sa pini
is~g halag~g hhign n~g napinsal.
V.--Magpaplitan n~g bihag.
Si Ali Mudin ay nag~g tunay na Har, at a~g kany~g kapa~gyarihan ay kinilala n~g m~ga k
astil ha~gga~g sa niyo~g ta~g 1749 ay sumir sa ksunduan a~g m~ga kastil at si Ali
hag at dinal sa Maynil niya~g Enero n~g ta~g nba~ggit.
Sa pagkbagsk ni Ali Mudin ay humalili si Bantilan, is~g dakila~g Dat n~g panah~g ya
Nanahanan sa Maynil si Ali Mudin na kasama n~g kany~g ank na si Israel na pinahintulut
an n~g m~ga kastil na makapa~garal sa Paral~g San Jos. Sa bo~g panah~g ipinakipama
Mudin sa pili~g n~g m~ga kristiano ay nahikayat na pabinyg at a~g pa~gala~g igina
wad sa kany ay Fernando I.
Pagkalipas n~g il~g panahn, ay sinikap n~g Gobernador Obando na si Ali Mudin ay mbalk
kany~g pagk Har, at si Ali Mudin kasama n~g il~g sasaky~g pun? n~g kawal ay tumulak
tu~go sa Hul binaka nil a~g m~ga kut ron ha~gg~g sa na~g d? na mipagta~ggol n~g m~
kanil~g napasuk at is~g panibago na nam~g ksunduan a~g linagdan n~g m~ga moro at
agawd n~g m~ga kastil.
A~g m~ga sasakyn ay lumayag na patu~go sa Zamboanga at sa pagka't di nakasama si A
li Mudin sa m~ga kastil sa pagtulak na yaon ay sinapantah n~g m~ga kastil na siy ay na
aksl, at siy, kasama n~g mahigit na dalaw~g da~g kasamahn ay dinakip at mul~g ibin
ynil at ibinila~gg? sa Fuerza de Santiago.
Buhat non ay pinasimuln na n~g m~ga kastil a~g wal~g maliw na pagbaka sa m~ga moro; ~g
i't pawa~g wal~g tagumpy na massabi na kanil~g tinamo sa Timog n~g Kapuluan.
Hinil~g ni Ali Mudin sa m~ga kastil na a~g kany~g ank na si Fatima ay pahintuluta~g ma
pagbalk sa Hul, niya~g Febrero n~g 1753 up~g magsikap sa ikapaghar n~g kapayapan do
gay~g kahili~gan ay dini~gig at pinahintulutan n~g m~ga kastil; bila~g bu~ga n~g pa
glalakby na it ni Fatima ay nagtam siy n~g isa~g sulat buhat kay Bantilan na nagsasabi
si Ali Mudin ay pabalikin sa Hul, up~g maghari~g mul? ron at lumagda sa isa~g bago~g
ksunduan a~g dalaw~g dako~g dati~g magkaaway na m~ga moro at kastil. A~g lahat n~g kah
ili~gan ni Bantilan ay dingi~g n~g m~ga kastil, subalit hinil~g na si Ali Mudin ay p
alayain ~guni't mammalag sa Maynil sa pili~g n~g Arzobispo Rojo na siy~g kumuha sa kan
Fuerza Santiago at nagbigy sa kany n~g is~g thanan at m~ga lingkd.
Niya~g 1762 a~g Maynil ay sinalakay n~g m~ga Ingls at si Ali Mudin sa pili~g n~g limam
pu? katao ay lumabs at nakibaka~g kasama n~g m~ga kastil sa bago~g kalaban na dumada
gsa at humuhugos sa kamaynilaan.
Ipinamalas ni Ali Mudin a~g is~g d? karaniwa~g katapa~gan na katutub n~g m~ga moro a
t lubha~g marami~g Ingls a~g kanil~g pinuksa bag ma~g a~g Lunsd ay napasok at napasuk
m~ga Ingls ay d? naglan sa Maynil at sa kanil~g paglayas, sa kautusan ni Simon de And
at Zalazar ay pinapanumbalik si Ali Mudin sa Hul upa~g muli~g lumuklk pa kany~g lukluk
ang har.
Gumawa n~g is~g lna~gin sa Balamba~g a~g m~ga Ingls na kanil~g linibid n~g matitibay n
kut at sa d? pagkawil dahiln sa a~g sigw ay d? nil matagaln ay lumipat sa is~g p
sa Hul. A~g ganit~g pa~gyayari ay d? minabuti n~g Sultan Mahomed at ni Israel na ank
ni Ali Mudin, sapagka't d? nil matis na a~g kanil~g lupan ay ariin n~g m~ga banyag;
hanp sil n~g is~g kta~g ikapagtataby sa m~ga ma~ggagag.
At a~g panah~g it ay dumat~g niya~g bihagin n~g m~ga kawal na Ingls si Dato Tente~g,
~ga malalaks at pinanniwalaa~g Dat, at is sa m~ga maiinit na araw n~g Marso niya~g 1
~g makalay na si Tente~g, ay nakipagalm sa m~ga iba~g Dat na sin Dakula at Zama~ggo-Is
kasama n~g il~g kawal na sumalakay sa kinalalagyn n~g m~ga kawal na Ingls, at sa ganit
sgupaan ay na~ggsitakas a~g m~ga Ingls sa m~ga ba~gk~g lundy na pinaghbol n~g mab
aky~g moro. Sinikap n~g Gobernador na Ingls na makipagksund?, ~guni't d? tinalima n~g
m~ga moro at sil ay ipinagtabuyan at sa pagtakas ay na~gaiwan nil a~g kanil~g m~ga sas
akyn, m~ga kanyn, baril at apat na pu? at apat na libong piso.
Namaty si Ali Mudin sa Hul, n~g bo~g kasiyaha~g lob, sapagka't nitaby niy a~g m~
sa kany~g bayan.
Si Ali Mudin ay nag~g tudlan n~g d? kawasa~g pagha~g n~g kany~g m~ga skop.
[Larawan: Ali Mundin]
=RAH SOLIMAN=
Bago nag~g Rah si Solimn, ay nag~g katulo~g muna sa pa~ga~gasiw n~g m~ga sliranin
ynil, ni Rah~g Matanda.
Si Lakn Dul na nannahanan sa Tund ay siy niy~g kasama. It ay na~g kapanhunan n
ta~g 1570. Non ay is~g pulut~g na~g m~ga sasaky~g kastil na pinamumunuan ni Marti
Juan de Salcedo a~g dumao~g sa luk n~g Maynil. Niya~g una~g dat~g dito nin Goit a
nakalunsd pagdaka. A~g Maynil, ay may matitibay na m~ga mug at sila'y pinaputukn at si
gup.
Nabalitaan nilng is sa m~ga makapa~gyarihan don ay si Solimn, kaya't nagpadal sina G
n~g sug na nagssaysy na sil'y d? naparito up~g makidigma kund? up~g makipagksun
it'y tinugn sa pamamagitan n~g sug, na a~g Hari sa Maynil ay nagnanas n~g makipagkai
sa m~ga kastil.
Pagta~ggp ni Goit n~g pakl ni Solimn ay nask siy at a~g kany~g m~ga tao sa ilog
il'y lumunsd sa is~g bayby na itinakda n~g Har. Sinalubo~g sil ni Rahng Matanda
a kanil, pagkaliban n~g il~g sandali ay dumatng si Rah Solimn at nakipgkamy din
ubal n~g gayari: ?Kam ay nagnnasa~g makipagkaibigan sa m~ga kastil samantala~g sil'y
i sa amin; ~guni't mahhirapan sil n~g gaya n~g hirap na tinis na n~g ib, kailn ma't
nil~g kami'y alisn n~g puri?.
Pagkaran n~g il~g araw si Goit ay nagkula~g sa pagkakibigan sa pagpapaputk n~g kanil
at si Rah Solimn ay napilita~g magbago n~g kilos. Ipinawask nit a~g m~ga sasakyn nin
t ipinapuksa a~g kany~g m~ga kawal.
Npakabuti a~g pagtata~ggl sa m~ga kut at d? nagawa na~g m~ga kastil a~g makapasok ag
ni't na~g ma~gasalant a~g m~ga tao ni Solimn at maubos na a~g m~ga punl? ay napipila
n din. At na~g makuha n~g m~ga kastil a~g Maynil ay sinalakay a~g bahay ni Solimn at d
ito'y ntagpun nil a~g is~g mainam na gusali, maiinam na kasa~gkapa~g sigay, m~ga damit
a mariri~gal na nagkakahalag n~g may 23.000 piso.
Hind? nagtaksl kailn man si Solimn, gaya n~g ipinararata~g sa kany n~g m~ga kastil.
mupd lam~g sa kany~g dakila~g katu~gkulan na makibaka sa sino ma~g magnnasa~g sumir
ny~g kapurih~g pagkahar, at yyama~g a~g m~ga kastil ay siy~g nagpasimula n~g pagba
iy ay nagta~ggl lama~g at natalo, ~guni't hind? kailn man nagtaksl.
A~g kany~g pagibig sa sarili~g Lup ay nagudyk sa kany~g makibaka at siy ay nakibaka
don.
Ku~g san mkikita~g ang pagguh n~g kaharian ni Solimn ay uta~g sa kagahaman n~g is~g
ma~gaalipin; sa is~g pmahala~g pinaggalw n~g laks n~g laks at di n~g laks n~g
Kawawa~g baya~g malilit na linlupig at gingahas n~g malalakng bansa.
A~g daigdg ay patu~go sa pagunld, at buhat niya~g 1914 na gahasain a~g Belhika, ang ma
lalak~g Bansa ay nagsasap at ipinagta~ggl a~g katwiran n~g malilit na bayan. Panibago~
kilos sa daigdg na bu~ga n~g mayama~g diw n~g dakila~g Wilson sa kaamerikahan.
[Larawan: Raha Soliman]
=RAHA LAKAN DULA=
Si Rah Lakn Dul ay is sa m~ga lalo~g bantg na namun sa Bayan n~g Tund. Siy ay
n ni Rah Matanda, si Lakn Dul ay siy~g Pmumun n~g panah~g sin Legaspi ay dum
a~g 1571. Na~g sumapit si Legaspi sa ati~g Lupan at lumunsd sa Tund ay ntagpun niy
ghahar a~g kapayapaan, nammayan a~g matatalino~g m~ga bats, at may matitbay na mug
gl sa ma~gagssisalakay.
Kinkilala~g Har rito si Lakn Dul n~g m~ga kanugng na lupan, at a~g kaniy~g na~ga
ad sa kany n~g bus at lag~g tapt sa kany, mag~g sa kapayapan at mag~g sa digma
insk at Hapn na duma~g dito ay pawa~g nagbbayad n~g buws kay Lakn Dul, bago lumu
l sa tagarito.
Kinilala rin namn ni Legaspi a~g kapa~gyarihan ni Lakn Dul at gumawa sil n~g Sa~gusapa
at pagkarn n~g il~g panahn si Lakn Dul ay nag~g kakamp n~g Espa?a. Tumulo~g si L
dito n~g m~ga thanan n~g m~ga kastil at pagkaran n~g il~g panahn siy at a~g kany
napabinyg na laht. A~g pa~gala~g iginawad kay Lakn Dul ay Carlos.
Niya~g ta~g 1574 na a~g lupa~g it ay salakayin ni Lima~g, is~g insk na tulis~g
t a~g kanya~g m~ga ank ay nakilaba~g kakamp n~g m~ga kastil sa m~ga insk na nagsisalak
. Napauro~g sin Lima~g n~g m~ga kampn n~g Rah Lakn Dul at a~g m~ga it ay nagtata
harian sa Pa~ggasinn at do'y pingusig sil n~g hukb ni Lakn Dul ha~ggn~g npat
gd at nitaboy sil sa labs n~g m~ga lupa~g sakop n~g Rah~g Tagalog na it na nagpa
lama~g tapa~g.
Si Lakn Dul ay nagkaron n~g tatl~g ank na lalaki at siy at a~g kany~g m~ga ank
Lavezares niya~g 1572 ha~gg~g 1575 ay patuloy sil~g nagi~g katkatul~g sa pagpapalag
~g kakristianuhan sa Kagayn, Kamarines, at Zambales; a~g kany~g ap~g si Makapagl ay is
lumitw sa tann niya~g m~ga kamaganak. Si Makapagl sa kany~g katpatan sa Espa?a ay gi
aestro de Campo? at pagkatapos non ay nagi~g Heneral siya sa Apalit, Arayat at m~g
a kabundukan n~g Zambales.
Na~g magkalt a~g m~ga kapampa~gan at m~ga pa~ggasinn ay d? naapul, samantala~g hind? n
agitan si Makapagl; at na~g mul~g sumalakay a~g m~ga insk sa kapanahunan ni Heneral Fi
gueroa ay hini~g? a~g tulo~g ni Heneral Makapagl at it a~g humaw sa nagsisisalakay.
Sa pagkilala sa dakila~g tulo~g ni Heneral Makapagl sa Espa?a ay sil'y tinimaw n~g m~g
a kastil sa an ma~g bayarin sa Pmahalan at a~g laht n~g kany~g kamaganakan ay gay
arati ha~gg~g sumapit a~g ta~g 1883.
Si Rah Lakn Dul ay is sa m~ga lalo~g kilala~g har sa kapanahuna~g yan n~g ati~g ka
Nag~g kakamp siy n~g m~ga kastil sa pagk't naniwal siy~g a~g m~ga kastil ay ma
duan at pa~gak. Tumulo~g siy sa pagsalas sa nagsisalakay na m~ga nagnnasa~g maghar r
sakupin a~g kany~g a~gkn; at lag siy~g tumulo~g sa pagapul n~g m~ga himagsikan, sap
al niy~g a~g gayn ay nagguguh lam~g n~g kapayapan n~g kany~g m~ga sakop.
Ku~g a~g m~ga kastil ay hind? tumupd sa pa~gak at sumir sa sa~gusapan, ay hind? kasala
n ni Lakn-Dul; kasalanan n~g kasakiman na naayos sa smulain ni Bismrk na a~g malili
ga~g kkanin n~g malalak.
Samantala~g hind? naghahar a~g pagkakapantypanty n~g m~ga tao sa harp n~g katuwiran at
~g kawagasn ay is~g kabaita~g nsusulat lam~g at d? gingampann n~g laht at bawa't
apa~ganiban sa m~ga malit na Bans ay lagi~g nakabal.
It ang dakila~g gwain n~g m~ga tao n~g Daigdigan.
It a~g simulai~g nasa~g pairalin n~g dakilai~g Wilson na~g siya'y mamagitan sa nag
iinapy na digmaan sa Europa.
An a~g malay natin ku~g yan din a~g ma~gi~g matibay na sligan n~g ganp nat~g kasarin
=TOMAS PINPIN=
Laki~g kapabayaan at kapabaya~g lubh~g pumipinsal sa ati~g pagkabans~g lin~g a~g pa~
i~g a~g ati~g m~ga dakil~g tao ay nlib~g sa limt at wal~g nagukol kahit na hapyw m
na pagbabalit sa kanil~g m~ga kabantugan. A~g limba~gan ay is~g dakil~g biyay sa kat
sa pagka't tnay na mabisa~g katulo~g sa pagllaganap n~g m~ga mith~g bu~ga n~g m~ga ki
slp n~g diw n~g tao ~guni't kataktak mandn na a~g kunaunaha~g manlilimbg dito s
aka pagpapamana sa atin n~g halw man lama~g n~g kany~g buhay, subal't gaya n~g a~g m~g
a dakil~g pa~gyayari ay nagiiwan n~g m~ga dakil~g baks gayon a~g na~gyari sa ati~g kab
abaya~g it na pinagukulan ~gayon nit~g maigs~g lat.
A~g limbagan ay is~g dakila~g biyay sa katauhan, biyaya~g mabisa~g katulo~g sa pagla
laganap n~g m~ga kaha~gaha~g~g kislp n~g diw na higit sa dagidab na sumasakaalaman n~g
laht at napapanatili at naggamit at sunodsunoran sa kapakann n~g katauhan.
Ku~g a~g limbagan ay is~g tunay na biyay sa katauhan, dsapal ay karapatdapat na pagpug
an at handugn n~g is~g ganp na pagturi~g a~g m~ga ta~g na~gkatulo~g sa pagpapalagana
Si Toms Pinpin, sa ~gayon sa m~ga kasulata~g am~g nsuysy ay siy~g kunaunaha~g Tag
glaganap n~g limbagan sa dako~g it n~g daigdigan.
Kilal at nahihigi~gan na siy'y is~g Tagalog at kunaunaha~g manlilimbg dito sa Filipi
Tagalog na may dwa~g lin~g sa itintmpalk n~g kunaunah~g aklt na ?Libro~g Pag
og n~g Wika~g Kastil? subali't hind? nkikilala gaya n~g malao~g d? nbalitaan a~g kany~
pa~galan, sa pagk't wal~g nagukol sa kany n~g is~g karapat dapat na gunita.
A~g ganit~g m~ga kapabayaan ay d? dapat mamarati, sa pagk't lubha~g ppnsal sa ati~g
ansg kasalukuya~g tintawaran at ayaw kilalanin.
N~guni't sino si Pinpin? Kailan siy ipina~ganak? Saang bayan siy Sumibol?
M~ga tano~g na d? matugn n~g tiyakan at wal~g m~ga kasulatan maturl yayama~g a~g karam
ihan n~g mpagsas~ggunia~g tlaan sa m~ga Simbahan ay nalipol at na walds n~g ati~g m~ga
imagsikan. Hind? maari~g malimutan, hind? dapat malimutan a~g m~ga dakila~g gawa n
~g m~ga lal pa~g dakila~g tao na gaya ni Pinpin. Sa kany~g aklt ay mattiyk a~g kany
tayo'y mkawatas n~g na~gamiminun sa atin at n~g sa gay~g paran ay tahs nati~g mki
anil~g ur, kara~galan at diw dahiln it~g sukat na, up~g si Pinpin ay mkintl sa
o at magsikap na siy'y mkilala at pag-aralan. Uman'y tubo~g Abukay, sakp n~g lalawig
taan niya~g lalawigan pinakpamuhayam ha~gg~g sa huli~g sandal? n~g ati~g dakila~g Bala
gts; niya~g lalawiga~g sinibulan n~g is~g utak na hina~gaan n~g Daigdig na ha~gga~g sa
kamatayan ay pawa~g kara~galan sa kany~g buhay a~g idinudulot sa kany~g sarili~g lu
p, n~g kagala~g-gala~g na Arellano.
Sa~gayon sa is~g aklt na kany~g sinulat, si Toms Pinpin ay tao~g Bataan, dtapuwa't d
rl na~g tiyakan ku~g al~g bayan sa Bataan a~g kanya~g kinkitaan n~g una~g liwanag; kap
abayaan n~g ati~g m~ga pa~ganay na sanh? ~gayn n~g kapinsala~g it, bag ma~g d? iln
i~g a~g kababaya~g it ay tub sa bayan n~g Abukay.
Talag~g a~g m~ga dakila~g tao ay pinagaagawn n~g m~ga bayan, gaya halimbaw n~g na~gyay
ari sa ati~g Balagts, na an~g m~ga tag Udy~g ay ank it n~g baya~g yan, baga m~
ntuntn n~g masipag na mnunuysy na si G. Hermenegildo Cruz ay tumtiyk na a~g ati~g
b sa Pa~ginay, sakop n~g Bigaa, Bulakn.
Saan ma~g bayan sumil~g si Pinpin, ay nakassiy na sa amin a~g matiyk na siya'y is~g
g at siy~g kunaunaha~g manunulat na naghandg n~g is~g mahalag~g aklt n~g sini~g, s
ba~gan n~g kany~g m~ga kalahi.
Uta~g sa masikap na mnunulat na si G. Manuel Artigas, a~g muli~g pagklimbg n~g ?Libron
g Pag-aaralan Ng Mga Tagalog Ng Wikang Kastila? sa kany~g ?La Primera Imprenta en
Filipinas? at don ay mabbaks n~g m~ga mairugin sa m~ga kabantugan n~g ati~g m~ga kabab
ayan a~g m~ga mahahalag~g aral n~g ati~g Pinpin sa kany~g mahalag at pan~ganay na aklt
a may gay~g uri na kabantugan n~g pnitika~g Tagalog.
Sa kany~g pagkamanlilimbg ay natitiyk na siy ay nag~g is~g matapt na araln ni
aigs~g bugs? n~g panah~g ikinatatag d?to n~g limbagan ay nakpaghandg agd n~g mayama~
a n~g kany~g diw. Niya~g 1610 na limbagin a~g kany~g aklat ay nagtam, n~g malugd n
i Pari Roque Barrionuevo sa kany~g mu~gkahi up~g bigy~g pahintulot at sa il~g kataga a
kalakip it~g: ?Y es mucho de estimar por ser su autor un natural tagalog.?
Siya a~g nagi~g Patnugot n~g un~g limbagan dito sa Pilipinas magbuhat niya~g ta~g 1610
gaya n~g mtataluntn sa ?Arte y Reglas de la Lengua Tagala? at a~g ganit~g tu~gkulin a
y ginampanan niy han~g~g sumapit a~g ta~g 1630, at na~g lumipas a~g il~g panahon ay lu
pat siy sa Limbagan n~g m~ga Pari~g Hesuitas niya~g 1637 ha~gga~g 1639.
Si Toms Pinpn n~ga sa~gayon sa m~ga ntatalunt~g balit ay siy~g matand~g kapatid
manlilimbg na d? nagaksay n~g panahn at nagi~g sligan a~g katiyagan ha~gg~g sa ma
hasa~g tagapagpanuto n~g kany~g m~ga kapanahn gaya n~g mkikita sa katag~g ami~g ssip
to sa kapakinaba~gan n~g ami~g m~ga mambabasa: ?D baquin ang langgam ay nacararati
ng sa cacaon~gin ay bahaguia n~g macalacad.?
Mahalaga~g aral na magagaw~g is~g mainam na sligan up~g sapitin a~g alin m~g matata
yog n~g p~garapn.
At it~g sumusund; ?ay lalo ring iquinapagpilit nang loob cong tayong lahat ay parapa
rag macaalam nang uicang Castila ay ang caloloua nating ay nang maiquinabang sa
P. Dios nang Canyang mga Auaauang marami?.
Ku~g saan mapagkikita~g sa kany~g banl na pananampalataya ay d? niya naligtaan a~g m
~ga kalah na d? makinaba~g n~g biyay non.
Ku~g a~g na~guna sa atin ay nagsikap na magpamana sa m~ga sumisibl n~g bahagya man l
ama~g ulat tu~gkl dito sana'y npagaralan natin gayn a~g m~ga dakila~g halimbaw sa ati~
kapakinaba~gan.
Ku~g is~g araw ay makasapit ka giliw na mambabasa sa Liwasa~g Cervantes at don ay ma
kita mo a~g is~g bantayog ay masdn mo si Pinpn na nakapak a~g mat sa lup at tila m
bagay na inaninag; inapa niya marahil ku~g a~g nagi~g bu~ga n~g limbagan sa kany~g ti
nubua~g lup ay nag~g is~g biyay naghatd sa kapa~ganyayan. Nlalamn niy~g a
na pakpk n~g diw up~g a~g bu~ga n~g kanil~g m~ga likha ay magtawira~g wal~g pa~ganib
lalawak na karagatan n~g daigdigan, nlalaman niy~g a~g limbagan ay is~g mabut~g para
~g laht n~g m~ga pa~gyayari ay huwg mliblib sa ma~ggssisibol na apuhin, at it a~
ku~g kaya kahit hapyw, ay siya'y ati~g nbabalitan ~gayn. N~guni't d? dapat mkaila sa
a~g pa~gyayari~g a~g limbagan ay isa~g mabisa~g katulo~g sa paninira~g puri.
Nariyn a~g isa~g tao~g nagpagl sa kapakinaba~gan n~g kany~g baya~g tinubuan.
=Francisco Baltazar (Balagtas)=
[Larawan: Francisco Baltazar]
Hindi maari~g sumulat n~g ukol sa pnitika~g Tagalog na~g d? bba~ggitn a~g pa~galan n~g
akila~g Makat n~g Wika~g Tagalog, n~g Har n~g m~ga ma~gawit, na si Francisco Baltazar.
A~g maykatha n~g ?Florante at Laura? ay is sa m~ga npil at namukd na higt sa is~g
tal at karaptdapat na mpapili~g kina Goethe, Virgilio, Dante Aligieri na pinpigi~g n~
m~ga ?Diosa? sa kany~g dula~g, na d? naddaluhn nino mn kund? n~g m~ga tunay na diw l
n~g m~ga lah.
Si G. Hermenegildo H. Cruz ay nagukol sa kany n~g is~g mahalag~g aklt na ktataluntun
nyng m~ga llo~g lihim na pina~gdanan at bhay. Si G. Epifanio de los Santos Cristbal
saslin n~g kany~g ?Florante at Laura? sa wika~g kastil ay naninop n~g bo~g pantik~
magbuhat n~g 1593 ha~gg~g 1886, upng sa gitna n~g masay~g halamanan n~g pnitik~g Tag
y pagitawin siyng is~g maba~g at kaha~gaha~ga~g bulklk non na a~g samy? ay wal~g
Sa pnitk~g Tagalog ~ga ay si Balagts a~g dakilang ta~glw at sa m~ga tilamsk n~g ka
sukat mabu? a~g lalo~g maririkit na kathain. Siy'y ipina~gank niya~g ika 2 n~g Abril
n~g ta~g 1788.
Ank palibhas n~g m~ga tunay na Tagalog, si G. Juan Balagtas at Juana Cruz, at kumita
n~g una~g liwanag sa m~ga lupa~g Tagalog. Sa Pa~ginay, Bulakn, a~g si~gw dito na luml
ha n~g m~ga tlain ay gumisi~g sa kany~g diwa~g sila~ganin na umawit tuwi na; ~guni't
isng pagawit na nagbabadha n~g m~ga dakil at lagi~g kapanah~g m~ga aral, gaya n~g sab
ni G. Lope K. Santos, na a~g kanyng m~ga katag sa ?Florante? ay is~g ebanhelyo sa m~ga
a~gk~g Tagalog na nannirhan sa m~ga tag~g nayon nit~g Kapulun. A~g ?Florante? ay
nasa, pinaki~ggan, at tinndan, nultulit na tandan at awitin n~g na~gakri~gg na d
asa, upng matndan at tuw? na'y talntunin at paganihan ang kany~g mayama~g diw n~g
o at ikapagigi~g mapalad n~g madla.
An Mariano Ponce, si Balagts ay ?a~g Principe n~g m~ga Makata~g Tagalog?, at an Dr. Jo
s Rizal, na~g tukuyin a~g kany~g wal~g kamtaya~g awit: ?Ang Florante ay is~g katha s
ng Tagalog, na~g kapanhuna~g a~g wika~g Tagalog ay lumulusog at dumdi~gal?.
Nagaral si Balagts gaya n~g laht n~g m~ga tub rito sa atin n~g m~ga una~g dako, sa ?Ca
rtilla?, ?Misterio?, ?Trisagio? at ?Doctrina Cristiana?, m~ga aklt na gingamit sa m~
ga unang bugs? n~g pagaaral na~g kanyng kapanahunan.
Ank dukha palibhas at iniwi sa duyan n~g karlitan, ay d? nagaw~g lina~gin na~g gaya
nyng hilig a~g sarili~g mun at napilita~g a~g laks niy ay ilako~g agd, at yama~g wal
a~g kata~gia~g gwain na mapagukulan sa pag~gagdg buhay, ay minabuti~g msok na alil sa
maganak sa Bayan n~g Tund, mlapt lma~g sa kamaynilan (Atenas)[1] na ku~g san nin
a~g m~ga una~g balit n~g karunu~gan. Bukl palibhs ang kabaitan at pagkmasnurin, bi
pata~g tuw? na n~g m~ga salt sa ginhawa, ay kinlugdan siy n~g kany~g m~ga pa~ginon
ali~ga~g tulad sa ank na tunay. Pinpa~garal siy sa Paral~g San Jos, at do'y kin
bl na kata~gian sa pagtula at is~g d? karaniwa~g talino na ikinmahl sa kany n~g m~ga
ron.
Niya~g 1835, ay nanahanan siy sa Pandakan, at binat siya palibhas, ay linigalg ang k
s n~g himal~g gand ni M. A. R. (Mara Asuncin Rivera) is~g magand~g dalaga~g Taga
isahan n~g tan~g binata~g kapanahn.
Dayo siy palibhas sa baya~g Pandakan, ay pina~gimbuluhan siy n~g m~ga binata~g binihag
din n~g kagandahan ni Mara, at a~g m~ga kabasa~gl (Adolfo sa kany~g awit) ay lumikha
n~g m~ga pakana na kany~g ikpapahamak han~g~g siy'y msadlk sa dilm n~g is~g ka
.
Sa palih~g it n~g hirap, na ku~g san linlikha a~g m~ga dakila~g klolwa, ay dito binu
wal~g kamataya~g ?Florante at Laura?, tulad kay Victor Hugo n~g Francia na sa kadi
limn n~g is~g bilan~gguan sa Bruselas kinatha a~g isa sa kany~g m~ga dakila~g aklt na
namat~g ?Napoleon, el peque?o:?
Na~g tamuhn niy a~g lay ay nanahanan siy~g mul? sa makasaysaya~g bayan n~g Tund, at
y nakilala niy a~g is~g babai~g gur sa sini~g n~g pagtula, si ali~g Mandi~g (Agapita B
ernardo Rivera) at a~g balitan Husn Sisiw na lubs massabi~g siy niy~g una~g pinagpar
n~g kanya~g kinath~g awit bago limbagn.
Sa atas n~g likas na pagnnasa~g tumukls n~g kaligayahan sa silo~g n~g ib~g la~git ay t
inawd niy a~g luok n~g Maynil at nanirahan siy sa Bala~g at nsok na tagasulat sa H
sa m~ga pist n~g bayan sa m~ga npabantg siy~g lubha sa kany~g m~ga maririkit na ?Mo
o? na siy~g ta~gi~g liba~gan n~g m~ga panah~g yan.
Niya~g 1842 ay lumipat siy sa bayan n~g Udy~g at dito tinaman n~g kany~g malas a~g i
i~g pumukaw na mul? n~g kany~g pus si ali~g Juana Tiom~gbe~g, is~g maharlik~g babai na
hag n~g kany~g sinumpan n~g is~g wags, dalisay at d? magmmaliw na pagibig.
An~g kany~g m~ga ank na nabbuhay pa ha~gga ~gayon na dinalaw ko~g sady upa~g makilal
nriring, nil, umano, sa kanila~g tatay ku~g nannibugh? a~g kanila~g nanay, na a~g M. A
R. sa ?Florante? ay hindi Mara Asuncin Rivera, na lubha~g pumpukaw n~g kaligalign ni a
~g Juana, kund? Mara Ana Ramos. Ku~g san mapagkkita~g a~g Makat ni Laura ay ntututo
ama~gka sa dalaw~g ilog.
Si Francisco Balagts, ay nag~g magino sa bayan n~g Udy~g, at siy'y nagtagly n~g m~
ula~g ?Juez Mayor de Sementera? at ?Teniente Mayor?.
Sa is~g kapusukn n~g loob ay ginupitn niy n~g buhk a~g is niy~g alila~g babai, n
panibago~g pagusig sa kany at mul~g idinalaw sa map~ganglw na silid n~g bila~gguan.
Ang ibon ay kahit piitn sa is~g kulu~g~g bakal ay d? napipigila~g umawit, at si Balagt
ay gayn, sa lob n~g npipind na bla~gguan na pawa~g pa~glw a~g naghahar, pawa~g m
pawa~g luh, at kadalamhatan sa pagkkawalay sa m~ga kapilas n~g bhay, sa gitna n~g bh
yan, a~g kany~g panitik ay d? na~glum at a~g kany~g ?La India Elegante y la Negrita am
te?, a~g ?Orosman at Zfira? at ib p~g katha, ay binu? niy ron, at lumwl sa maliwan
man n~g pnitik~g Tagalog.
Na~g tamuhn niy~g pamul? a~g lay ay dinatnn niy~g hughg na a~g kanil~g kabuhayan
k~g usap~g hinarp n~g kany~g asawa, at salamat sa kany~g m~ga katha at nabigyn niy
wa~g kabuhayan a~g marami niy~g ank na na~ga~gaila~gan n~g kany~g aruga.
Magsalit n~g nankol sa kabuhayan n~g dakila~g Hari n~g Tula~g Tagalog ay na~ga~gahul
u~g~g gumawa n~g sapagka't wal~g dakila~g bu~ga n~g laht n~g tanyg na panitik na hind?
umadl? sa m~ga dakil niy~g simulain, wal~g kliliklika~g nayon na hindi umawit n~g ka
orante?; wal~g sa~ggol na iniwi sa lilim n~g la~git n~g Pilipinas na hindi ipinagh
ele n~g kanyng m~ga magagand~g tula; wal~g dakila~g hatol na iginawad a~g m~ga nun sa
nil~g m~ga ap na hind? sa simulain ni Balagts hinugot; wal~g anma~g palaala n~g ka
kaibigan na hind? nba~ggit a~g m~ga katag ni Balagts; an pa't si Balagts at a~g mabu
aw? ay magkapatid na tunay. Kaliwan n~g na~galulunos, pambhay sa na~gllupaypy na pus
to n~g nagasa kamalian, at dakla~g gur n~g lipi~g Tagalog.
Tinawag siy sa sinpupunan ni Bathal niya~g ik 20 n~g Febrero n~g tao~g 1862, ~guni't
uni~gni~g n~g kany~g wal~g kahulilip na kaisipn ay tumta~glw pa ha~gg ~gayn sa a
glaw ha~gg~g sa bukas n~g ati~g lipi.
[1] Sa Florante: "Ipinadala ako sa Atenas ..."
[Larawan: Francisco Baltazar]
=DAHONG LUGAS NG "FLORANTE"=
Sa loob at labas ng bayan cong saui caliluha,i, siang nangyayaring hari cagaling
a,t, bait ay nalulugami ininis sa hucay ng dusa,t, pighati.
Ang magandang asal ay ipinupucol sa laot ng dagat ng cutia,t, lingatong balang m
agagaling ay ibinaban at ilinilibing ng walang cabaong.
N~guni,t, ?ay! ang lilo,t, masamang loob sa trono ng puri ay ilinulucloc at sa b
alang sucab na may asal hayop mabangong incienso ang isinusuob.
Caliluha,t, sama, ang ulo,i, nagtayo at ang cabaita,i, quimi,t, nacayuco santong
catouira,i, lugami at hapo ang luha na lamang ang pinatutulo.
At ang balang bibig na binubucalan ng sabing magaling at catotohanan agad binibi
ac at sinisicangan ng calis ng lalong dustang camatayan.
Oh! tacsil na pita sa yama,t, mataas oh! hangad sa puring hanging lumilipas icao
ang dahilan ng casam-ang lahat niaring nasapit co na cahabaghabag.
Ipinahahayag ng pananamit mo taga Albania ca at aco,i, Persiano icao ay caauay n
g baya,t, secta co sa lagay mo ngayo,i, magcatoto tayo.
=JOSE CRUZ (Huseng Sisiw)=
A~g pa~gala~g it ay bago sa m~ga bata~g pandi~gig, ~guni't sa m~ga mawilihin sa Tu
l~g Tagalog ay is~g Tala~g npakaliwanag. Siy'y nagi~g Gur n~g ati~g Balagts sa pag
los n~g m~ga binata~g kany~g kapanahn ay pawa~g lumuhog sa kany na itul n~g m~ga panam
tan, liham, lowa, at m~ga palabs dulaan na toto~g hina~gaan at pinapurihan n~g kany~g
m~ga kapanahn.
Sa kany~g kabataan ay wala siy~g ndam kungdi pawa~g hirap, palibhasa'y ank dukha. A~
uan n~g Paralan ay bahagy na niy~g npasok, at mata~gi sa pgunahi~g pagaaral na ginam
kany~g ali at sa is~g ta~gi~g gur na nagturo sa kany ha~gga~g 40 a?o ay wala~g mass
tinuklasn niy n~g duno~g na naghatd sa kany sa dalubhasa~g tawag na talaisip at pasimu
sinund na lagi n~g kany~g m~ga kababat.
Uman'y is~g araw, na~g si Huse~g Sisiw ay bat pa~g wawaluhi~g tan lama~g ay nalilig
s~g ilog sa may tabi n~g kanil~g bahay at na~g m~ga sandali~g yan ay dalaw~g naghhan
an up~g pas ibayo at si Hus a~g kinausap. A~g m~ga Hesuita ay hind? maruno~g n~g Tagal
og at si Hus sa tul~g n~g kany~g pagkapalabas ay nakapakipagintidihan sa m~ga banyaga~
kausap sa sarili nila~g wik.
Lubh~g nha~g a~g m~ga Hesuita sa katalinuhan at pagkamagala~g n~g bat, kay,t nalib
kausapi~g mahab n~g sandali. Non ay sdaran a~g is~g tao at sa pagka't hind? na na~ga
atuloy n~g pagtawid a~g m~ga Par, ay inusis na lama~g ku~g sino a~g bata~g kanil~g nka
ap, ku~g ka~gin ank at ku~g san nagaral.
?Siy--an~g m~ga Hesuita--ay is~g ?bata~g-matanda? lubh~g umindayg n~g pagiisip.?
Na~g si Hus~g Sisiw ay magbinat na, ay dito na kinapnsinn n~g is~g kainama~g pananag
malalaki~g kaisipan, m~ga lal~g n~g diw na nakgigisi~g n~g puso~g idlip kaya't halos i
nakal n~g m~ga kanayon na siy ay is~g tunay na pants na nakatatark n~g laht n~g
It'y nagbuhat sa wal~g maliw niy~g pagbabas n~g m~ga Kasysayan n~g Biblia na nattu
m~ga banhy na kaila~ganin sa pagsasalita, na ikinapaghinala n~g madl na siy'y is~g tao
nakattark n~g laht n~g pagbabago~g dinaanan n~g Daigdigan buhat sa mul at mul.
Ntuto siy~g magis sa saril~g sikap n~g Filosofa, Cnones, Teologa at iba pa~g m~g
gayn din n~g latn at griego, ta~gi pa n~g kastil na ginagamit niy~g para~g sarili~g wi
ahiln it na~g ku~g bakit na~g panah~g yan ay lubh~g marami~g pari~g Tagalog a~g sum
sa kany n~g kanikanil~g m~ga sermn na paubaya~g ipinababago sa kany ku~g mayroon siy
d? mainamin na nasa~g iwast?.
May is~g lalo~g himal~g ginawa si Hus~g Sisiw na~g siya'y anyayahan n~g Kura sa Bata~g
an na maglabs n~g kany~g m~ga dul sa Pista n~g Bayan don, at sabihin pa ba, dinal ni
t a~g kany~g m~ga sipi~g yari, na m~ga dula~g bu~ga n~g kany~g wal~g pagl na panitik a
ipinagpara~galan niya sa Kura na piliin a~g nasa~g palabasin sa araw n~g kapista
han, at sa masam~g palad ay wal~g npil is man a~g Kura; ~guni't ipinakita sa kany
saysayan? na siy~g nasa~g palabasin, at non din ay binasa ni Hus at bo~g tapa~g na nag
bi~g ?Hind? tayo mpapahiya amo~g?.
Dispirs na n~g Pista n~g Bayan na~gibigay sa kanya a~g sipi n~g ?Kasaysayan? at a~
g ati~g si Hus~g Sisiw, pagkabasa~g saglit n~g kasaysayan ay tinipon a~g kany~g m~ga
?comediante? at isais~g inanasn n~g kanikaniy~g ssabihin na tila bumabasa n~g is~g
ri at nsusulat sa wika~g Tagalog.
Kinbukasan ay nasok sa kubl si Hus~g Sisiw at ang kany~g m~ga sinanay na m~ga ?comedia
e? ay na~ganupd n~g kankaniy~g tu~gkl sa dul n~g bo~g kasiyah~g lob n~g laht
na lubha~g nmangh sa himal~g yan na ipinamalas ni Hus~g Sisiw.
At d? lam~g it a~g kata~gian ni Hus~g Sisiw. Siy ay nakadidikt sa lim~g tagasulat
agmamadal?; gaya halimbaw n~g ku~g may nagppagawa sa kany n~g an ma~g katibayan, pan
sulat sa pa~gi~gibig at tula sa kara~galan ni gayn at ni ganit. Pinaup? niy~g saby a
a tagasulat at saby na dinidiktahn n~g kanikaniy, ano pa't nakattapos na laht na sab
a~g pnaghilian.
Tinawag siy~g si Hus~g Sisiw, sa pagka't siy ay mahiligi~g kumain n~g sisiw, kailan ma
'y ayw siy n~g inahin tanda~g; magi~g sa m~ga gulayin ma'y nas niy a~g lalo~g mur
anahon, ku~g makisip siy~g kumain n~g inihaw na baboy ay a~g kaniy~g pinipil? ay a~g p
suhn pa halos. At sa pagka't it a~g kany~g himal~g laht halos n~g kany~g m~ga kaib
gkkauta~g n~g lob sa kany~g magpasulat, ay dindalhn siy n~g sisiw na lalo~g pinaka
sa pamagt na Hus~g Sisiw siya nkilala n~g laht n~g kany~g m~ga kapanahn.
Si Jos Cruz ay tub sa makasaysaya~g bayan n~g Tund at an~g marami ay siy a~g talaga~
a~gank na Makat. Nila~g siya sa maliwanag niya~g ta~g 1778.
Uman'y is~g araw ay pinagdayo siy n~g m~ga Pants at Dalubhasa n~g kany~g panahn up
a~g dakil~g Makat at Gur nina Balagts, ?Florante? at ni Ananias Zorrilla sa ?Dama In
uan at Prudencio Feliciano sa kanil~g ?Loco por el viento?, ?D. Alejandro at Don L
uis?, ?Atamante at Manople?, ?Jason at Medea? at Dn. Gonzalo de Crdoba?, at kalu~g
uy at lag na~g sinambit ni ali~g Manding (Agapita Bernardo Rivera) na tnu~gan n~g m~ga
mnunulat non ay na~gyari a~g ganit~g sgutan:
--Ma~g Hus, san p? nron a~g m~ga aklt niny~g sa~ggunian?
--M~ga Gino, a~g aklatan ko p? ay a~g sarili~g pagiisip. Inakal ko p? na hind? kaila~g
an a~g is~g mayam~g aklatan ku~gdi nsasaulo a~g m~ga linalaman non.
Ku~g san mapagkikita na si Hus~g Sisiw ay is~g dalubhasa~g palal, sanh? marahil na~g h
d? niy ikinpagpalimbg n~g kany~g m~ga katha.
An~g m~ga matatand~g ami~g npagtanu~gn, si ma~g Hus ay lubh~g mai~gat sa kany~g
kailn ma'y hind? siy nasiyahn sa m~ga hinhan~gaan na n~g ib na kany~g m~ga katha,
~g ku~g bakit iiln a~g kany~g ?Corrido? na nakilala at ito'y a~g ?Clarita?, ?Adela a
t Florante? at ?Teodoro at Clavela?.
Tu~gkol sa may mahigt na ku~g ila~g da~g ?Comedia? at ?Dul? ay na~gi~gibabaw a~g m~ga
it: ?La Guerra Civil de Granada?, ?Hernandez at Galisandra?, ?Reyna Encantada Casam
iento por fuerza? at ?Rodrigo de Vivar?.
Si Huse~g Sisiw ay nagi~g Tagasuri n~g m~ga ?Comedia? at ?Dul? na itinata~ghl sa ?Te
atro de Tondo? na ari ni G. Domingo Celis. A~g alin ma~g ?Dul? ?Cmedia? na kany~g big
~g ?subali? ay hindi natata~ghl don. A~g kanya~g pasiy ay wala~g tutol at iginagala~g.
?Ah Sayang na sayang, sayang nang pagibig sayang nang sinsing cong nahulog sa tu
big cung icaw din lamang ang makasasagip, mahangay hintin cong cumati ang tubig.
?
It uman ay kany~g tinula n~g inip na inip na n~g khihintay sa is~g katipn na di du
an.
Si Hus ay lagi~g pidagdamutan ni Kupido.
At na~g is~g katan ay tinugn siy n~g is~g dalaga na ?Magsabi po cayo sa aquing mga m
g?, ay tinugon pagdaka n~g is~g tul na gayari:
Sa aqu,i, huag mo nang matuimatuiranin na may magulang cang dapat sanguniin di b
aquin si Cristo ay nacapaghain ng Langit cay Dimas, di may magulang din?
Ttapusin namin a~g ulat na it sa pagsipi n~g il~g tul ni Hus~g Sisiw bila~g alala
bantugan, na~g huag matulad sa bula na ginahasa n~g ha~gin; sa ba~g~g panandalia~g
linipasan n~g halimuyak sa kawiliwili~g tinis n~g kany~g kudyap? na nappawi sa pakin
ig, pagkalipas n~g is~g saglit na pagkaalw at pagkawili.
Oh caauaauang buhay co sa iba Mula at sapol ay gumilio gilio na Nguni,t, magpang
ayon uacas man ay di pa Nagcacamit tungcol pangalang guinhaua.
Ano,t, ang ganti mng pambayad sa aquin Ang aco,i, umasa,t, panasanasain At ilinaga
c mong sabing nahabilin Sa langit ang aua saca co na dinguin.
Ang aua n~g langit at aua mo naman Nagcacaisa na caya cung sa bagay? Banta co,i,
hindi ri,t, sa aua mong tunay Iba ang sa langit na naibibigay.
Ano ang ganti mo sa taglay cong hirap. Sa langit na hintin ang maguiguing habag?
Napalungi namang palad yaring palad Sa ibang suminta,t, gumilio ng tapat.
=P. PEDRO PABLO PELAEZ=
Isa sa m~ga lalo~g paham na tao niya~g nagssapl a~g dana~g ta~g lumipas, si Par Pe
, Doctor en Teologia, na, pagukulan n~gayn nit~g sapyw na ulat, bila~g pabuny? sa kany
adakilaan at m~ga paglili~gkd sa Tinubua~g Lup, sa abot n~g glawan n~g kany~g pagka Pa
Sa matul~g lalawigan n~g Laguna ay dito sumila~g a~g marilg na si Par Pedro Pablo Pela
ez, at ank n~g m~ga litw na tao. A~g kany~g am ay kasalukuya~g Alkalde mayor niya~g
n~g Hunio n~g ta~g 1812, na siy'y iluwl sa maliwnag. Inal? n~ga si Par Pedro Pelaez
yan n~g kaginhawahan; ~guni't sa buhay na it n~g m~ga pagbabago ay kany~g dinanas a~
g laht n~g m~ga dapat danasin n~g m~ga laruan n~g palad at siy'y naulila sa maga~g pan
ahn n~g kany~g kabataan at, wala nama~g gaano~g naiwan sa kany~g pamana, a~g am~g puma
w, kay't sa panahn n~g kany~g pag-aral ay di ggaano~g pagsasakit a~g kany~g tinaw
t a~g kany~g kutd na muni sa malawak na glawan n~g karunu~gan.
Magllabi~g is~g tan pa lama~g siy n~g masok sa Parala~g Santo Toms sa pamamagitan
dahil sa kara~galan n~g kany~g m~ga magula~g at a~g panahn n~g kany~g ipinagaral, ay
siy~g nagi~g sligan n~g pamagt sa kany~g Pants at Dalubhasa~g Par, na iginawad sa
hn n~g kany~g pamamayani sa buhay na it n~g m~ga dalamhati.
Bo~g kasyaha~g lob na tinam niy a~g katibaya~g ?Bachiller en Fiosofa?, ?Bachiller en
ga?, at ?Licenciado en Teologia?; Kaparahunan non n~g balita~g Pants na Pari~g kastil
si R. P. Francisco Ayala, di nalaunan at tina~ggp a~g katibayan sa pagk ?Doctor en
Teologa?, ktastaasa~g karunu~ga~g mahihinty na kamtin n~g is~g Par.
Dahil sa di niy karaniwa~g kapahamn ay nakasapit siy sa Koro n~g Katedral at tina~ggp
y~g ?Cannigo de Gracia?, ~guni't hindi niy naami~g siy'y mamalagi sa gay~g para~g li
tu~gkulan at siy'y lumaban n~g pligsahan, at tinam niy a~g pamagt na ?Cannigo Magi
Siy'y may m~ga kalilihili~g m~ga sermn na lubh~g hina~gaan at kany~g ipinalimbg sa M
niya~g 1860, sa kahili~gan n~g kany~g m~ga kasamahan na nagnanasa~g magi~gat n~g kay
amana~g yan n~g kany~g diw.
Sa pagka ?Predicador? ay npabantg n~g gayn na lama~g si Par Pelaez, at sa kany~g wal
la~g pagaral ay tinam niy a~g m~ga katu~gkula~g ?Juez Apostlico?, ?Comisario Subdelega
de la Santa Cruzada? at ?Vicario Capitular en Sede Vacante? sa Siudad n~g Mayni
l. An~g is~g pahayag n~g ?La Patria? tu~gkl sa Pare~g it: ?A~g m~ga karapatdapat na
relado na sin Ecmo. Se?or D. Jos Segu at Jos Arangoren ay nagpahalat tuw? na n~g pag
i sa kakayah~g hind? karaniwan n~g m~ga hiyas na it ni Par Pedro Pelaez, at itina~gi s
iy~g pina~gsa~ggunian tuw? na, lalo~g lal na n~g Preladong si G. Arangoren at siy a~g
kalihim nit.
Ya~g dakila~g utak na npabantg at nagtas n~g gayn na lama~g sa kany~g lip, ay pi
n~g ta~g 1863 na~g gumuh a~g Katedral. Namatay siy~g gaya n~g is~g bayani sa kapanahun
g a~g kany~g karilagn ay sumisikat, ~guni't a~g kany~g alala ay lagi~g sariw tuw? na
ny~g m~ga kababayan. At sa ?Universidad de Santo Toms? bila~g alala sa kany~g kadakila
ay ginaw~g pahiys a~g is niy~g malaki~g larawan, sa kanil~g ?Galeria de Ilustres pe
idades? na inii~gatan sa bulwagan n~g nasabi~g Paralan, bila~g ta~glw marahil sa na~
gagsisipagaral don.
=P. JOSE BURGOS=
[Larawan: P. JOSE BURGOS]
Sa Pilipinas ay marami~g dakila~g Bayani at sa m~ga it ay kabila~g a~g huwaran n~g
m~ga Pari~g pilipino na si Dr. Jos Apolonio Burgos.
Niya~g ika 9 n~g Febrero n~g ta~g 1837, ay sumilang sa maliwanag a~g ami~g pinagukulan
~gayn nit~g halw na dahon n~g m~ga Dakilang Pilipino. Siy'y ank n~g Teniente n~g Mi
na si G. Jos Burgos at ni Gina~g Florencia ni Burgos, sa bayan n~g Vigan, Ilokos S
ur.
Si Dr. Jos A. Burgos ay naulila sa kamusmusn, at sa marubdb na nas n~g kany~g mairug
a a~g kany~g mun? ay mmulat sa m~ga dakila~g aral, ay sinikap ni aling Florencia na
a~g kany~g ank ay mipadal sa Maynil, at palibhasa'y ank siy n~g is~g Pmunu
pa~gyayari sa tulo~g n~g m~ga makapa~gyarihan n~g panah~g yan. Siya'y tina~ggp n~g wa
lng gugol sa Parala~g San Juan de Letrn.
A~g katalinuhan niy~g d? karaniwan ay nbuny~g at sa ta~glw non ay kany~g npans
a kahidwaan n~g pamamalakad sa lob n~g Paralan. Pan~gulo siy palibhas n~g tan~g nag
any~g kapanahn kay't kany~g tinutulan a~g gay~g d? niy minabuti~g npansin, n~gun
ingn a~g kany~g tutol, ay siy'y itinawalag sa Paralan. A~g una~g binh? n~g kaapihan ay
punla sa kany~g pus.
Sa gitna n~g gay~g kapinsalan ay nipagpatuloy din niy a~g pagaaral sa maruno~g na Pari
si G. Mariano Garca ha~gg~g siy'y mihand~g ta~ggapn sa Parala~g-madla ni Sto. T
ayn na lama~g at sa kany~g m~ga sikap ay napagkilala~g tunay na alagd siy n~g Kardenal
eferino Gonzales, sa karunu~gan n~g ?Teologa?. Sa Parala~g it niy tinam a~g m~ga kat
g pagk ?Bachiller en Flosofia?, ?Doctor en Derecho Cannico? at ?Doctor en Teologia?.
Na~g matapos a~g kany~g pag-aaral sa Parala~g-madla ni Santo Toms ay nhira~g siy~g m
nugot n~g Parala~g San Juan de Letrn at gur sa wika~g latn, wika~g ayn sa m~ga mnu
panah~g yan ay gingamit niy na~g gaya n~g paggmit n~g sarili~g wika.
Na~g siy'y yumakap n~g katu~gkula~g pagk Par at a~g kunaunahan niy~g ?Misa? ay kany
ay napilitan niy~g bitiwan a~g tu~gkulin niy sa San Juan de Letrn, ~guni't siy'y ilini
t na Patnugot n~g m~ga nagaaral sa Sto. Toms, tu~gkuli~g hind? niy pinagtagaln at a~g
hinarap ay a~g kany~g pagk Par.
Si Dr. Jos A. Burgos ay nag~g pa~galawa~g Kura sa Katedral nit~g Maynil, nag~g Mahis
at Pun sa Katedral, Tagausig n~g Hukuma~g Eklesiastiko at Pa~gulo~g Pun n~g pagdiriw
a~g sa Parala~g-madla ni Sto. Toms.
Na~g ta~g 1767, na~g a~g m~ga Pari~g Hesuita ay palayasin dito sa Pilipinas, non, a~
g dako n~g Mindanw ay nsa kamay n~g m~ga Rekoletano, at sa kalgitnaan n~g Lusn, ay sa
ga Pari~g tub rito sa Kapulun; ~guni't n~g pabalikn sa Kapulun a~g m~ga Hesuitas niya
1859 ay siy~g isinug sa Mindanw at a~g m~ga Rekoletano ay ilinpat sa gitna n~g Lusn
y~g nsa kapamahlaan n~g m~ga ?Clrigo? m~ga Par~g tagarito sa ati~g lupan, a~g g
g pagkawala n~g karapatn n~g m~ga Pari~g pilipino ay tina~ggap n~g m~ga it na para~g
is~g malak~g paglait paglapasta~gan sa kanil~g karapatn, at a~g gayn ay nag~g
pagtutol na pinamatnugutan n~g bantg na si Dr. Jos A. Burgos.
Is~g kasulatan a~g pinasapit sa Espa?a na humihi~g? n~g kataru~gan para sa m~ga Pa
ri~g napinsal, ~guni't gaya n~g m~ga lalo~g dakila~g gawa na d? tuw? na'y nagtagum
py a~g kanil~g kahili~gan ay nalupig n~g kapa~gyarihan n~g kanil~g m~ga katu~ggal?, at
a~g gay~g pa~gyayari ay nag~g simul na n~g is~g pipi~g paghahamk n~g m~ga Pari~g pi
at n~g m~ga Pari~g kastil. Ika 14 n~g Hulyo n~g ta~g 1870 na~g sin Par Burgos at Jos
arra ay nagpadal n~g is~g kasulatan sa Kapitan Heneral G. Carlos Ma. Latorre, sa m~g
a parata~g na sa kanil'y ibinuhat n~g m~ga ?regulares? at nagmumu~gkahi~g litisin
ku~g mayroon ~ga wal~g ?filibusterismo? dito sa Pilipinas.
Sa gitna n~g alimpuy~g it n~g paglalaban n~g is't is, sa kabila~g dako, a~g m~ga Pari~
tub rito sa atin, at sa kabila~g dako ay a~g m~ga Pari~g banyag, ay npatan sa Himagsik
g kawal sa Kabite niya~g 1872, pa~gyayari~g ngamit n~g m~ga kaaway ni Dr. Jos A. Burgo
s, up~g a~g nsabi~g Par at sampu ni Pari Mariano Gmez at Jacinto Zamora ay mkasa~gk
g himagsikan.
At gaya n~g laht n~g pa~gyayari sa m~ga baya~g nasusukuban n~g kapa~gyarihan n~g i
b~g Bansa, a~g m~ga pakana ay nagtagumpay; sa malinaw na sabi a~g tatlo~g dakil~g Pa
r, ay umakyt sa bibitayn up~g diligin n~g kanil~g dug?, up~g pagalayan n~g kanil
panaw a~g kalaitlait na kamataya~g dapat lama~g sa m~ga slarn. Sil'y binitay niya~g ik
n~g Pebrero n~g ta~g 1872.
Bago binitay si Dr. Jos A. Burgos ay nagsabi n~g:
?Ako'y wala~g sala?, at tinugn n~g ?Verdugo?:
?Amo~g, ako'y patawarin mo at a~g pagbitay ko~g it sa iy ay laban sa aki~g kalooban,
~guni't nannupd ak n~g is~g utos.?
A~g gayn ay pinaklihn ni Dr. Burgos n~g gayari:
?Pinatatawad kita, at nas ko~g a~g utos ay iy~g tuparin?.
Non ay nagdilim a~g la~git, humagunot a~g kulg, a~g lintik ay nagsiguhit n~g bo~g tata
lm at a~g uln ay bumuhos.
A~g m~ga tao~g karamiha'y luksa na dumal sa Bagumbayan ay para~g ipinagtabuyan n~g
m~ga ?elemento?, at a~g tatlo~g Par ay binitay.
A~g kamatayan ni Dr. Jos Apolonio Burgos ay mituturi~g nati~g: ?Binh n~g Himagsikan?.
At a~g diw n~g kany~g ipinagta~ggl na katuwiran n~g m~ga Par ay nagtagumpy sa ati~g
ala~g Himagsikan niya~g ta~g 1896, na a~g una~g tagumpy na mituturi~g na ha~gg gay
li sa ibabaw n~g kasakimn n~g m~ga banyag ay a~g pagkkilala sa karapatn n~g m~ga Pare~
tub rito sa atin na karamihan ay na~gaghhawak gayn n~g m~ga katu~gkulan at Kara~gala~g
Obispo.
Nag~g gaw? tuw? na, na a~g m~ga Pari~g nhatulan sa m~ga kalaitlait na kasalanan ay h
inhubarn n~g pagk Par, at a~g gayn ay hinili~g sa M~gl. na Arzobispo n~g Maynil; ~
a~g mkita~g matuwid a~g nsabi~g Arzobispo kaya't d? sil hinubarn n~g pagk Par sa o
mtayan.
Si Gat Rizal, sa kany~g paglalathal n~g pa~galaw~g bahagi n~g ?Noli?, a~g kany~g ?Fili
sterismo? ay ihnandg sa tatl~g dakila~g Par bila~g pa~gbaw, sa m~ga upasala~g sa kan
nawad:
Sa gan~g amin a~g tatlo~g dakil~g Par ay d? nagkasala kahit bbahagya na dapat lapatan
g gay~g kalupit na hatol; ~guni't sil'y nagi~g kasa~gkapan n~g m~ga pa~gyayari, up~g a
~g binh? n~g paghihimagsk ay payabu~gin n~g kanil~g dug?.
Ttapusin namin a~g ulat na it sa m~ga salita ni P. Gmez: ?Ya~g na~gagsisiibig sa Ina~g
ayan ay d? na~gamamatay sa kanil~g hihiga~g sarili?.
[Larawan: Ang liwasan ng Bagumbayan, na pinagpala ng kamahalmahalang dugo ng Bay
ani ng mga Bayani, na sa isang kapusukan, sa sigabong di mapigilan ng kalupitan
ng mga tao, ay ginawa na ang liwasang ito ay maging Golgota ng bayang Pilipinas.
]
=JUAN LUNA Y NOVICIO=
[Larawan: Juan Luna]
Sa is~g malit na bayan, sa Badk, Ilocos Norte, is~g baya~g halos d? kilal dahil sa k
n, ay nag~g bantg at kapuripuri dahiln sa pinalad na sibuln n~g is~g tao~g dakil,
nla~gan massasabi~g siy~g pinakdakil at bantg sa laht n~g pintor na pilipino, siya
n Luna.
Ipinagank siy niya~g ika 23 n~g Octubre n~g ta~g 1857, is sa m~ga ank ni G. Joaqui
Laureana Novicio, mapalad na magasawa~g naghandg sa Inng Pilipinas n~g m~ga ank na bay
ani. Si Antonio a~g dakila~g Heneral, si Juan, a~g dakila~g Pintor, si Joaquin a
~g Gobernador, at si Jos Luna, a~g bantg na ma~ggagamot.
A~g kany~g pagaaral ay pinasimuln sa sarili~g bayan at kany~g ipinagpatuloy sa ?Ateneo
Municipal?, ku~g san siy kinagiliwan n~g gayn na lam~g n~g kany~g m~ga gur: a~g u
r sa kany n~g pagguhit ay si G. Agustin Saez. Dito siy nagpasimula n~g pagibig sa sini
~g, na kany~g ikinpabantg n~g gayn na lama~g.
Buhat sa Ateneo ay lumipat siy sa ?Academia Naval?, at na~g mtam niy a~g m~ga katibaya
sa pagaaral ay siy'y sumakay up~g ipagpatuloy a~g pagsasanay n~g kany~g pinagarala~g p
agkamandadagat. Llab~g anim na tan siy non. Tinahak niy a~g katimugan n~g dagat Ch
ia, dinalaw a~g Singapore at Colombo, m~ga bayan at lunsd na kany~g dinalaw, na naka
pukaw sa kany~g pus n~g marubdb na nais na dumakil.
Niya~g 1874, na~g siy'y lalabi~gpitohi~g tan pa lama~g ay tina~ggp niy a~g katibaya~
paghawak na n~g ugit (piloto) n~g sasakyan sa matatas na dagat. Siy'y lubh~g kilal sa
ny~g pagkmandaragt, ~guni't hind? it a~g tunay niy~g hilig, at baga ma~g siy'y hin
kany~g katu~gkula~g yan na gingampann, ay til may bumubul~g sa kany~g diw na h
pat na pamalagian.
Samantala~g siy'y nglalayg, sa Luok n~g Maynil ay nagaral siy n~g pintura, at a~g ka
Gur ay si G. Guerrero is~g bantg na pintor n~g kapanahunan. Iniwan niy a~g pagkmand
at nasok siy sa ?Academia de Bellas Artes? sa Maynil. Dito niy nkilala a~g tunay na p
ibig sa sini~g, sumigl na~g sumigl a~g kany~g sigasig at niya~g 1877 ay lumayag siy~
~go sa Espa?a.
Pagdati~g na pagdati~g niy sa lupai~g it n~g m~ga Hari, ay nasok siy agd sa ?Academia
Bellas Artes de San Fernando?, sa Madrid, at yyama~g d? nakassiy sa kany~g hilig a~g
gtutur don ay bumayad siy n~g is~g ta~gi~g Gur up~g siy'y turuan sa sarili~g tah
ra~g si G. Alejo Vera, is sa m~ga lalo~g dakil at bantg na pintr sa Espa?a.
Nag~g matalik sil~g magkaibigan n~g bago niy~g Gur at sil ay naglakby sa Italia ni
on sa pinagpasikatan nin Rafael at Miguel Angel at do'y magkatulo~g sil~g gumawa sa da
la~g ?Bayan n~g Sini~g?. Niya~g magbuks n~g Ta~ghalan sa Madrid, na~g ta~g 1881, a~g p
a~galan ni Juan Luna at nakapa~ggilals sa m~ga lalo~g bantg na pintr na kastil at ital
no. A~g kany~g cuadrong ?A~g kamatayan ni Cleopatra? ay nagtam n~g pa~galawa~g ganti
~g pala at is~g medalla~g gint? kalakip n~g is~g libo~g piso~g salapi~g kastil. Buhat
non a~g Tagalog ay nagkaron n~g mabuti~g pa~galan sa Daigdig n~g Sini~g at d? na ipi
nalagay na m~ga ?maninip?.
Na~g lumipas a~g tatl~g tan, niya~g 1884 a~g wala~g kamataya~g ?Spolarium? ay lumabas
sa maliwanag, at a~g gaw~g it ni Luna ay nagtagumpy sa daigdigan n~g sini~g, at a~g m~
ga papuri ay nagsikip halos sa Sansinukob. Sa kany~g kara~galan ay pinig~g siy n~g m~g
a pilipino~g nannahanan sa Espa?a. Lubha~g marami~g papuri a~g kany~g tina~ggp sa na~g
agsipanalumpati at is rito ay a~g ati~g dakila~g bayani~g Dr. Rizal na nagsabi n~g
gayar: ?Paghaw n~g tabi~g at makita natin a~g ?Spolarium?, ay mriri~gig na natin, a~g
ta~gisan n~g m~ga alipin, n~g kakilkilabot na takot sa digmaan, at a~g taghoy n~g
m~ga ulila?.
?A~g tnawi~g iyn ay siy~g tunay na damdamin n~g lumikha at tagabadha n~g ati~g kasaluk
uyan sa ati~g tinubua~g lup. Oo, a~g m~ga kuadro~g ganyn ay d? lama~g umaliw sa ati~
g m~ga mat, kund? nakikipagusap na banayad sa ati~g puso.?
Lumipat siy sa Paris at do'y nakipagis~g pus sa is~g ank n~g kastil sa pilipina
n niy n~g is~g kaligayahan sa buhay, at pinaghandugn n~g laht niy~g tagumpy. Hind?
~g paglilin~g n~g kany~g sini~g at niya~g 1887 ay napa sa Espa?a siy~g mul? up~g ita
Madrid a~g kany~g ?Batalla de Lepanto? at a~g ?Rendicion de Granada? na pawa~g nag
tagumpy at nagtam n~g gant~g pal sa nasabi~g Ta~ghalan. Is~g pig~g na naman n~g m~
nasaksihn sa Madrid na idinaos sa kara~galan ni Juan Luna, a~g dakila~g Pintr. Si L
opez Jaena ay is sa na~gagtalumpat.
A~g katahimikan sa nagtatagumpy niy~g buhay, ay hind? nasiyahn mandin at sa lob n~g t
ay nanuluyan a~g ligalig, a~g kany~g katahimikan ay nahalinhan n~g is~g ?infierno~g
? napakainit, dinar~g a~g kany~g pus at sa harp n~g d? dapat talimahi~g pagupasal ay
halag n~g is~g buhay, at buhay n~g kany~g pinakamamahal pa naman: a~g sa kany~g minama
l na kabyk n~g pus. Is~g usapin a~g nagi~g buntt n~g sigalt na yan; ~guni't pinawa
Juan Luna n~g Hkuma~g humatol.
Na~g mul~g bumalik dito sa Pilipinas a~g ati~g kalahi~g it ay pinaghinalaa~g kinaalm n
~g na~gaghhimagsk at niya~g 1896, siy ay ipinadakp at ibinila~gg. A~g m~ga dakila~
d? napipiit kahi't na sa lob n~g piitan, at sa gitna n~g gay~g kalgayan ay gumawa siy
g is~g mainam na ?Exce Homo? na kany~g ipinagkalob kay Par Rossell na~g siy'y dalawi
ila~gguan.
Na~g tamuhin niy~g pamul? a~g kalayaan, ay nanumbalik siy~g agd sa Europa, ~guni't a~g
pagibig sa sarili~g lup ay hind? magpatahimik sa kanya ron, kaya't mul? siy~g na~glay
niya~g Disyembre n~g 1899 up~g bumalk sa sarili~g bayan at siy'y nadan sa India, sa
t sa Sumatra, naglags n~g China at Hapn, ~guni't na~g siy'y na sa Ho~gk~g at papauw? n
sa sarili ay nagkasakit siy at nsagup niy ron a~g kamatayan.
Namatay si Juan Luna at nalibi~g sa iba~g Lup, ~guni't a~g m~ga dakila~g tao saan
man mamaty at saan ma~g dako n~g daigdig mlibi~g, a~g kara~gala~g kanila~g tinukls at
ikinbantg sa daigdigan, ay hind? nakukuha n~g alin m~g baya~g hind? nil sarili, sapagk
t'y mana~g hind? maagaw n~g alin ma~g lah at bayan.
Kara~galan ~ga n~g Pilipinas a~g siy'y magkaank n~g is~g kaha~gha~ga~g mninini~g, at
hind? siy nahandugn n~g bahagi~g libi~gan sa sarili~g La~git, ay nagliliwanag din d
un a~g kapitapitaga~g pa~galan n~g ank na nagpakata~g.
Luwalhat sa iyo, dakila~g maninini~g!
=GRACIANO LOPEZ JAENA=
[Larawan: GRACIANO LOPEZ JAENA]
Sa lalawigan n~g Iloilo ay don sumila~g a~g is~g kalah nati~g nagi~g is~g dakila~g m
mpat, siy'y si Graciano Lopez Jaena.
Gay n~g laht n~g pilipino, a~g kany~g una~g pagaral ay tina~ggp niy sa lob n~g t
s ay nagpatuloy siy sa Parala~g bayan up~g a~g m~ga p~gunahi~g pagaral ay maganp a
inkitaan n~g kany~g sibol na katalinuhan, at bag ma~g hind? karaniwan non a~g pakikipa
alo sa m~ga Gur si Jaena ay hind? nasiyhan sa aln ma~g bahagi n~g kany~g pinagaralan
ga~g hind? dindi~gg a~g m~ga paliwanag n~g m~ga Gur, at sa pagnanasa~g a~g pagaral ay
agpatuloy sa ib~g lupan ay lumayag siy~g tu~go sa Espa?a, niya~g ta~g 1881.
Sa silo~g n~g La~git n~g dati~g ?Metropoli? ay nakipagis siy sa m~ga kalahi~g do'y din
atnn na na~gakkibaka~g kasalukuyan sa m~ga kabaguha~g hinihi~g? n~g bayan natin. Iis~g
tan pa siy sa Espa?a, na~g itatg a~g Kapisana~g ?Hispano-Filipino? at siy ay nagi~g i
masugid na kasap non.
A~g kapisana~g nba~ggt ay nagllathal n~g is~g pahayagan at si Graciano Lopez Jaena,
tuma~gkilik non. A~g kanil~g m~ga lyunin ay a~g ipakilala sa madla a~g kasalukuya~g k
alagayan n~g Pilipinas at ma~gagsumakit sa m~ga kabaguha~g dapat na gawin n~g Pmah
alaan at P~gasiwaan.
A~g kany~g m~ga tudl~g na pawa~g kinbabakasn n~g kany~g pagkamabuti~g ank n~g Pili
na~gapalathal sa ?Filipinas, ante Europa?, ?El Progreso?, ?El Pueblo Soberano?, at
pagkaran n~g il~g panahn ay itinatag niy a~g ?La Solidaridad?, na kany~g pinamatnug
t siy~g nag~g tagapamansg n~g m~ga kalah natin don. Niya~g ta~g 1899, ay nihalin
H. del Pilar sa Pamamatnugot n~g nasabi~g Phayagan.
Sa kany~g pagkamananalumpati, ay ipinallagy na is siy sa llo~g pinakamabuti sa kan
nan sa bo~g Espa?a, kaya't sa laht n~g pigi~g tuwi n'y inanyayahan siy up~g manalu
sa m~ga gay~g ktaon ay hind? niy nalimutan minsan man na di samantalahin a~g pagpapaki
lala n~g m~ga karai~gan n~g kany~g bayan.
Niya~g 1892 sa Madrid, sa pagdiriwa~g sa ikatatl~g dan at siyam na pu't is~g tan n
a Amrica ni Cristobal Coln, sa talumpali ni Graciano Lopez Jaena, tu~gkol sa m~ga ib't
ib~g bagay, ay sinabi niy a~g gayari:
?Hind? umiiral a~g pa~gaalipin sa Pilipinas, ~guni't maklilib~g mahirap a~g kaalipin~g
do'y naghahari at kaalipin~g tinta~gkilik n~g m~ga bats, kaalipinn n~g kalolw, ka
diw, at dahil dito m~ga ~gino, a~g ami~g bayan ay bayan n~g baligtaran, sapagk't a~g k
arunu~gan at katotohanan ay d? napakikita don.
?Ayw kami n~g is~g baya~g kalahati ay malaya at kalahati ay alipin, ninanas namin a~g
kalayan sa pagsulat pamamahay~g; ninanas namin a~g kalayaan sa pagagalakal; ninanas
a~g ami~g kapa~gyarihan sa paghahall, (sufragio) n~g ami~g sug sa m~ga Kapulu~gan,
na, ku~g san namin mapassapit a~g ami~g m~ga adhikain up~g di~gin at mlaman.?
Sa is~g pigi~g na idinaos sa Madrid sa kara~galan ni Juan Luna, at Resurreccin Hidal
go, dahil sa kanil~g taggumpy sa Ta~ghalan n~g Sini~g, si Jaena ay nagsabi n~g gayar
i: ?Pilipinas, binabat kit n~g bo~g ptagan. ?Malasin Siy! a~g bughw n~g dagat ay s
a~g kulay n~g kany~g La~git, a~g pinakamarikt sa sansinukob, na nasasabugan n~g man
ini~gni~g na bituin, ay siy niy~g maganda~g lambo~g. Sino man na d? pa nagkakapalad
na magmalas sa kany~g m~ga Pul?, ay d? nakkita n~g pinakamagand~g panig n~g daigdgan?.
Sa salaysay na it ni Lopez Jaena, ay mapagunaw na a~g kany~g pani~gn ay pawa~g kagan
sa kany~g Tinubua~g Lup, pagmamalas na d? tintagly niya~g d? tunay na tub sa Pilip
ta~gi~g a~g pilipino lama~g a~g may kaya~g dumamdam n~g kany~g m~ga dinramdm.
Is sa maiinam niy~g talumpat, ay a~g binigks niya~g 1887, n~g ipagtagumpy ni Juan
any~g ?Batalla de Lepanto?. Ito'y ulit ulit na sinabi, na kami~g m~ga pilipino, ay
d? makaggawa n~g an man. Tinawag kami~g m~ga uman, ay wala~g kaya~g gumanp n~g anoma~
kaunlaran, kam uman ay hind? lumalaki at d? umuunlad, ~guni't a~g ami~g; bayan sa li
nakdlakad n~g panahn ay nagigi~g is~g baya~g dakil.?
Ku~g mbabasa niny a~g m~ga talumpat ni Jaena, at maaninag niny na wala na siy~g si
? ipamalas a~g kany~g pagmamahl sa Tinubua~g Lup at sa m~ga kalahi niy~g maruno~g magm
sa Baya~g Tinubuan.
Mahigit na lab~glim~g tan na nanahnan si Jaena, sa Espa?a, at laht n~g kany~g siga
~g panah~g yaon ay iniukol niy sa ikaunld n~g kany~g minmahl na baya~g Pilipinas
Niya~g 1890, ay umuw? siy sa sarili~g bayan up~g ma~gilak n~g mgugugol don sa ubod n
a~g pa~ginon n~g ati~g bayan, sa Madrid, at dahil sa nasa~g it, ay nakipagkita siy kay
Paez, at humi~g? siy n~g tulo~g. ~guni't sa kawaln, n~g salap? sa kaban yaman n~g s
amah~g kany~g tinawagan ay pina~gakuan siy ni Paez, pagkatapos na madi~gg a~g kany~g
balak at siy'y nanumbalk sa bayan n~g m~ga Har, up~g gumawa n~g wal~g patl~g na pa
kapagbabago n~g pamamalakad dito sa Kapuluan; at sa kany~g kinhimali~ga~g yan ay nahug
hg siy at namulubi, at niya~g ika 20 n~g Enero n~g 1896 ay tinawag siy sa sinapupunan
Bathal, sa baya~g Barcelona Espa?a, na siy~g kinlagakan n~g kany~g m~ga labi.
Si Graciano Lopez Jaena ay buhy sa m~ga pus n~g bawa't pilipino at a~g alala sa kany~g
~ga gawa ay is~g dakil~g aral na karapatdapat ulirann.
Magi~g tibay a~g m~ga talata~g it n~g kany~g pagk wal~g Kamatayan.
=APOLINARIO MABINI=
[Larawan: Apolinario Mabini]
Nakikita mo ba giliw na bumbasa sa m~ga salap~g papel na pipisuhin, a~g larawan n~g
is~g kababayan natin na sa kany~g kagiti~gan ay minapat n~g Pmahalan na siy, ay maki
~g tann sa para~g yan?
A~g larawa~g yan ay dil ib't a~g kay Apolinario Mabini, a~g ?Kaha~gaha~ga~g Lump? na s
utak n~g Himagsikan. An man a~g ibinu~ga n~g hmagsika~g nagguh n~g kapa~gyarihan n~g
m~ga Har dito sa ati~g lupan ay may kinlaman don a~g ati~g kababaya~g pinagukulan ~g
maigs~g ulat n~g kany~g buhay.
Ku~g palarin ka pa~g makatagp? niya~g npabantg na Ptakaran n~g Himagsikan na niya~g
l n~g Hulio n~g ta~g 1898, ay pinasiy ni Gen. Emilio Aguinaldo, na limbagn at ipagbi
miseta, up~g sumkaalamn n~g laht n~g mmamayan. A~g mahalag~g kath~g yan, giliw
~g mayama~g utak n~g ati~g Mabini. Basahin mo n~g bo~g kataimtiman sa pus at do'y mbab
mo a~g kabanalan n~g ati~g Hmagsikan, niya~g pinagpala~g pakikipamiyapis n~g iy~g m~ga
kalah up~g ihanda sa iy~g pagdat~g a~g is~g baya~g karapatdapat sa iy~g lip, ba
asarili at pusps n~g kar~galan.
Si Apolinario Mabini, ay is~g ank na mipagmamalak n~g kany~g lalawigan, mipagmamal
lip, at mattawag na is~g Bayani n~g baya~g Pilipinas, bag ma~g a~g kinmulatan niy~
is~g maliit na bahag lama~g n~g makasaysaya~g lalawiga~g Bata~gan.
Tanawan! pinagpala~g baya~g nakapaghandg sa Ina~g Pilipinas n~g is~g dakila~g ank, bin
abat kit pinagpal ka n~g mabuti~g Tal, sapagk't sa sil~g n~g iy~g La~git nakki
ag a~g is~g kawal n~g sagkatauhan, si Apolinario Mabini.
Si Mabini ay ank nin G. Inocencio at Dionicia Maranan at sumila~g niya~g 1864. M~ga ta
o~g dukh at wal~g kara~gala~g mipagmamalak kund a~g kara~gala~g mabuhay sa tul n~g
Salt palibhas sa m~ga kaila~gan sa buhay, ay hind? nagaw~g itagubilin sa alin ma~g ban
tg na gur a~g m~ga una~g pagaral ni Apolinario, at salamat sa tulo~g n~g is~g aman,
Juan Maranan, a~g kany~g mun ay nmulat, at pagkatapos n~g m~ga pa~gunahi~g m~ga pagara
ay lumipat siy~g handa sa lahat n~g hirap, sa pagkakaling n~g isng banal na Par, si G.
alerio Malabanan, na siy~g humawan sa kany~g diw n~g m~ga tabi~g n~g kadilimn. Npama
bha si Mabini sa kany~g bago~g Gur, palibhas ay may is~g katalinuha~g hind? karaniwan
kabaita~g kaha~gaha~g.
Natapos niy a~g pa~galaw~g bugs? n~g pagaral sa kali~g n~g Pari~g ntukoy na; ~guni't
ibhas sa m~ga ib't ib~g lawak n~g karunu~gan, kay't niya~g 1881, ay lumws sa Mayni
a magtur sa Paraln ni Ginoo~g Melchor Very, at samantala ay nagaral namn sa San Juan d
Letran. Is~g pagsusumakit na d? karaniwan a~g kany~g ipinamalas at a~g katibyan n~g pa
gk ?Bachiller en Artes? ay tinam niy na kasaliw n~g pagtukls n~g pa~gagd~g buhay.
Ninas niy~g lumipat sa Universidad de Sto. Toms, ~guni't a~g kany~g kinkita sa Par
Melchor Very, ay hind? makasasapt sa kany~g m~ga kinkaila~gan sa gay~g pagpapatuloy,
y't sinikap niy~g magli~gkd sa Pmahalan at nta~ggp siy~g tagasulat ha~gga~g sa
a kasamahn n~g abogadong si G. Numeriano Adriano, bila~g kawan ron na nagssanay.
A~g pipi~g kilusan n~g m~ga ap, ay lumaganap n~g gayn na lam~g sa walo~g lalawiga~g Ta
galog,[1] a~g lihim ay hind? na mai~gatan at unt? unt~g nhahayg sa m~ga taga Pmahala
himagsikan n~g ?M~ga Ank n~g Bayan?. Sa Balintawk ay napilita~g ihiyw na~g wal sa pana
~g Bayani~g Bonifacio a~g m~ga kahili~gan n~g api, ~guni't hiyaw na kasaliw na n
~g talib~g at pakikipamiyapis; a~g banl na kilusn ay nagpani~gas na lubha n~g pus ni M
ini, up~g gara~g tumugn sa tawag na baya~g humihi~gi n~g tulo~g sa kany~g m~ga ank,
akalg sa gapos na kaalipinn. Dahil don ay dinakp si Mabini at ipinapiit ha~gga~g Hunyo
~g ta~g 1897, salamat sa kany~g pagkalump ay pinalay siy sa paniniwala~g hind? na si
gttaguyod at d? mapakikisapi sa Hmagsikan.
Natapos a~g una~g bugs? n~g Himagsikan sa Kasundua~g linagdan sa Biyk na Bat. Si Mabin
i ay nagpagali~g n~g kany~g karamdaman sa Los Ba?os, ~guni't na~g a~g Pmahalan n~g Kas
til at a~g sa Estados Unidos ay nagkkatitigan, at d? nalaunan ay nagi~g dulaan n~g d
igmaan n~g dalaw~g bansa it~g Kapulua~g Pilipinas, siy'y sumulat n~g m~ga mahahalag~g
dl~g ukol sa m~ga mabubuti~g balak n~g pakikisa~gkt n~g m~ga Tagalog sa dalaw~g nagdid
igma, at a~g gay~g kasulatan ay sumapit sa kamay ni Aguinaldo, na is~g mabuti~g Kasa
~gguni. Inanyayahan ni Aguinaldo na pas Kawit si Mabini, at sa pagta~ggp sa anyaya a
y nagsabi n~g gayari: ?Hind? ako matiwasy, sapagk't a~g m~ga kababayan ko'y wala~g k
atiwasayn. A~g kanil~g m~ga kahili~gan sa pagbabago n~g pamamalakad ay hind? dini~gg?.
Nag~g una~g kasa~ggun ni Aguinaldo si Mabini at a~g una~g ginawa ay a~g pagpapalit s
a Gobierno Dictatorial n~g Pmahalan n~g Hmagsikan.
Itinatag ni Mabini a~g m~ga Pmahala~g Bayan, Lalawigan, Hukuman at Kawal; at kany~g il
inathal a~g sligan n~g Pmahalan n~g Hmagsikan na ikinbantog niy n~g gayn na la
Na~g itatag sa Barasoain, a~g kunaunaha~g Kapulu~gan Hmagsikan, si Mabini ay siy~g Pre
mier ni Aguinaldo, at a~g sligan n~g Pmahalan, ay hind? nailagda, samantala~g hind? ni
y nasusur, at it'y sumapit ha~gga~g ik 21 n~g Enero n~g 1898, up~g a~g kapa~gyarihan
a~gulo ay huwag mabawasan at siy niy~g papa~gibabawin gaya n~g tahas niy~g paniwal na
ay kinaila~gan n~g kapanahunan.
Sa is~g d? pagkakunawaan niy at ni Aguinaldo sa m~ga panukala~g dapat na isagaw ay tum
al~g siy sa Pmahalan, at a~g kany~g nkahalili, ay si Pedro Paterno; niya'y Agost
898.
Bag man siy'y tumiwalag kay Aguinaldo, sa kany~g pagk Una~g Kasa~ggun, ay d? rin siy
t n~g pagsisigasig sa ikapa~gttagumpy n~g m~ga mithiin n~g baya~g Pilipinas. M~ga tu
dli~g na pambuhay n~g lob a~g kany~g ilinathal sa ?La Independencia?.
Nbihag si Mabini n~g m~ga kawal na amerikano sa Kuyap?, Bago~g Esija, niya~g Disyemb
re, n~g ta~g 1899, at dinal siy sa Maynil at ibinila~gg? ha~gga~g Setyembre n~g 1900.
Niya~g 1901, ay naglathal siy n~g is~g pagtuligs sa Pmahalan n~g Estados Unidos
nas, tuligs na kany~g ihinayg sa ?El Liberal? at nagi~g sanh? n~g mul~g pagpapadakp
y at pagpapatapon sa Guam, kasama n~g makabaya~g si G. Pablo Ocampo.
A~g kapayapaan ay naghar bila~g ha~ggahan niya~g kakilkilabot na digmaan, at a~g laht
g ?tapon? ay pinahintuluta~g makabalik sa sarili, sa pamamagitan n~g pagsumpa n~
g pagtatapt sa Pmahalan n~g Estados Unidos sa Pilipinas, ~guni't si Mabini ay d? sumum
p, kay't siy'y naiwan sa Guam na may m~ga anim na buwan, bago siy pinapanaw at makapag
bt, ~guni't d? makattahan sa Pilipinas samantala~g d? siy sumusumpa n~g pagtatapt sa E
ados Unidos.
Pagkaran n~g il~g panahn na~g pagmumunimun, ay nkilala niy~g lal~g malak n~g k
ny~g bayan ku~g siy ay bumalik, kay sa magpalaboylaboy, at niya~g Pebrero n~g 1903 ay
linagdan niy a~g pagtatapt sa EE. UU. Hinandugan siy n~g lalo~g mattas na katu~gku
't d? niy tina~ggp at a~g sabi: ?A~g aki~g karamdaman ay nakapipigil sa aki~g makaga
wa pa n~g m~ga dapat ko~g gawn, at ak'y inaanyayahan at mappilita~g mamuhay n~g tahimi
k, up~g don i~gatan a~g kahihiyn, hind? kahihiyn dahil sa ak'y nakgawa n~g is~g
y, kund? dahiln sa d? ko nagampann n~g bo~g katumpakan a~g m~ga kauta~gn ko sa aki~g
kababayan at sa aki~g Tinubua~g Lup.?
A~g kamatayan ay sumapit at binigy~g ha~gg a~g kany~g mahalag~g buhay, niya~g ik 1
n~g ta~g 1903. Namaty a~g is~g tapt na ank n~g Pilipinas, at gaya n~g m~ga dakila~g
y nagiwan n~g m~ga dakila~g baks na ikapagaral sa kany~g kalakhn.
Sa kara~galan n~g kababaya~g it ay ipinasy~g ikintl sa m~ga pipisuhi~g papel a~g kany~
larawan, at sa lalawiga~g Batangas ay ibina~gon a~g is~g Bantayog sa kany~g d? mallimo
t at wal~g kamtaya~g m~ga paglili~gkd sa Tinubua~g Lup.
Hha~ggahn namin a~g munti~g kasaysaya~g it n~g is~g ank-pawis, iniwi sa karukhan a
dukha rin, hind? dahil sa hind? naktukls n~g mabuti~g panahn at paraan sa ikayayaman,
hind? ~ga: kund? dahiln sa a~g laht niy~g sikap, duno~g at buhay ay kany~g inialay na~
wal~g pa~galaw~g ha~gd sa damban n~g Ina~g Bayan.
A~g Decalogo ni Mabini ay it~g sumsund:
?Ibigin mo si Bathal at a~g iy~g kapurihn na~g higt sa laht n~g bagay.?
?Sambahn mo si Bathal, na~g ukol sa lalo~g minamatuwd at minamara~gal n~g iyo~g budh?.
?
?Palusugn mo a~g m~ga pili~g kayamanan na ipinagkalob sa iy ni Bathal.?
?Ibigin mo a~g iy~g bayan n~g sund kay Bathal, sa iy~g kapurihn, at higit sa iy~g
?Pagpumilitan mo a~g ikagiginhawa n~g iy~g bayan bago a~g kaginhawahan mo~g sarili
.?
?Pagpilitan mo a~g pagsasaril n~g iy~g bayan.?
?Huwag mo~g kilalanin sa iy~g bayan a~g kapa~gyarihan nino ma~g tao na d? mo pil at
n~g iy~g m~ga kababayan.?
?Pagpilitan mo na a~g iy~g bayan ay mag~g is~g Repblica at huwg mo~g tulutan kailn
Monarquia.?[2]
?Ibigin mo a~g kapw na~g gaya n~g pagibig mo sa sarili.?
?Lagi~g titignn mo a~g kababayan n~g higit n~g kaunt? sa iy~g kpuw.?
Niya~g 1921, na pasyah~g a~g kany~g alabk na nsa sa libi~gan n~g m~ga intsik ay ilip
is~g lbi~ga~g karapatdapat sa m~ga Bayani, a~g ba~gkay ni G. Apolinario Mabini ay nhuk
ay na bu?. Iginala~g at d? tinunaw n~g lup a~g banl niy~g katawan; at pagtapos n~g m~g
a para~gl na iginawad sa kanya n~g Pmahalan at bayan na lubha~g humaha~g, ay ilinipat
g kany~g lab sa Libi~gan n~g m~ga Bayani~g pilipino, na kilal sa tawag na: ?Panteon de
los Veteranos de la Revolucin.?
Ku~g is~g araw ay makarati~g ka giliw na bumbasa sa Libi~gan sa Hilag, a~g ?Panteon de
los Veteranos de la Revolucin? ay maghahandg sa iy n~g m~ga pa~gala~g, pawa~g pinagkk
ta~gan mo na~g m~ga kabaguhan sa Pmahalan na tunay na pal n~g kanil~g mith?. Sa gitna
ay mtatagpun mo a~g kinlalagakan n~g lab n~g ?Dkila~g Lump?? na sanh? nit~g maigsi
Idala~gin mo kay Bathal na a~g pinamuhunanan nil n~g buhay na ganp na kalayaan mo at n
~g ati~g bayan ay mag~g is~g ganp na pa~gyayari.
Naw'y msaksihn din natin na tay'y lay na.
[1] Ang walong sinag ng araw ng ating watawat.
[2] Republica ay Pamahalaan ng bayan at ang naghahari ay mga pili ng bayan. Mona
rquia ay Pamahalaan na ang namamahala ay iisang tao.
[Larawan: Ang bantayog kay APOLINARIO MABINI sa Batangas.]
=JOSE Ma. BASA=
[Larawan: Jos Ma. Basa]
Sino a~g pilipino~g nakasapit sa Ho~gko~g na d? nakkilala kay G. Jos Ma. Basa.
Gaya n~g m~ga tunay na Tagalog, niy~g lip~g tintakbuhn sa kany~g m~ga ugt n~g mali
? n~g m~ga Solimn, bat pa si G. Jos Ma. Basa ay nakpansn na n~g m~ga katiwalian n~g
alakad n~g nasira~g Pmahalan n~g m~ga kastil dito sa Kapulun.
At na~g sumapit siy sa sapt na gula~g, na~g a~g pagwawar ay lalo na~g maliwanag sa tul
o~g n~g pinagaralan ay ipinagta~ggl niy n~g bos kaya sa laht n~g ktan a~g m~ga kar
m~ga tub rito sa atin. A~g ganit niy~g m~ga kilos at gaw? na kapansinpansn na~g m~ga
nah~g yan na a~g pagibig sa bayan ay kasalana~g ikinammaty, ay nag~g sanh? n~g bo~
t sa kany n~g m~ga naghahawak n~g ugit n~g Pmahalan at d? naglan at si G. Jos Ma. Ba
sama ni G. Antonio Regdor, Par Mariano Sevilla at iba p ay pinagdadakp at ipinatapon s
Pul? n~g Marianas.
A~g kasalana~g sa kanil'y ipinarata~g ay kinaalam ?daw? sa hmagsika~g kawal na na~gy
ari sa Kabite niya~g 1872, na ikinbitay n~g magigit~g na Par~g Tagalog na sin Padre
, Gmez at Zamora.
A~g panahn ay lumipas, at sumapit sa pa~gyayari~g a~g non ay pinaguusig ay nag~g kara~
galan at kabayanihan.
Ila~g buwan di~g nanahanan sa Guam si G. Jos Ma. Basa at pagkuwa'y lumipat sa Sako
p n~g Ingls na bayan n~g Ho~gko~g at don na ~ga namuhay n~g may m~ga tatlo~gpuo~g tan.
Sa baya~g it isinagawa ni G. Jos Ma. Basa a~g thasa't wal~g kili~g na pagli~gap sa ka
m~ga kalah.
Kailan ma't nakabalit si G. Jos Ma. Basa na may pilipino~g lulan a~g alin ma~g sasak
y~g dda~g don, karakaraka niy~g ipinassalubo~g at d? tintuluta~g tumuly sa ib
ari at a~g kany~g thanan, dula~g at hihi~gn ay handa sa kany~g m~ga kalah.
Buhat kay Gat Jos P. Rizal, Graciano Lpez Jaena, Marcelo H. del Pilar at ha~gg~g sa ka
hulihuliha~g grumete n~g m~ga sasakyn, ay kany~g ginawaran n~g pagkakandili sa lupai
~g yan na napil niy~g panahann, kay't lag siy~g nag~g sa~ggnian, kanlu~gan a
pilipino na na~gaila~gan n~g kany~g pagkukupkp.
Is~g kaha~gaha~ga~g pagibig sa alin ma~g bagay na may kulay pilipino a~g tinaglay
ni G. Jos Ma. Basa, sa bo niy~g buhay. A~g kany~g m~ga dula~g hapg, m~ga likmuan,
muti sa bahay, m~ga kasa~gkapan sa paglulut, palyk, tapayan, lumb at m~ga iba pa~g kba
kasn n~g tinubua~g lup, saro, salakt, bilao, bakya, papag, ay nasa sa mabuti~g panig n
a laht n~g kany~g thanan. Tu~gkl buhat sa sarili~g lup ay kany~g ipinagmamalak.
Kany~g ipinagppara~galan at kailn m'y hind? ikinahiy sa m~ga tagaiba~g lupai~g sa ka
uloy, a~g m~ga bagay na yar sa Pilipinas.
A~g m~ga aklt n~g ati~g m~ga kalah ay inii~gatan niy~g higt sa gint? sa kany~g mayam
latan.
Buhat sa Ho~gk~g ay sumulat siy sa m~ga phayagan sa Espa?a at lag niy~g pinasapit do
n~g karai~gan n~g Pilipinas.
Namaty si G. Ma. Jos Basa niya~g ika 10 n~g Hulyo n~g 1907 na tagly sa pus a~g kasiy
lob na makatupad n~g kany~g katu~gkulan sa Tinubua~g Lup at sa tanan niy~g kalah, la
al na sa na~gakasapit sa lupai~g yan n~g m~ga Ingls na pinakipamuhayan niy~g mahigit n
tatlo~g puo~g taon.
Is~g pa~gyayari~g kapansnpansn sa himali~g ni G. Jos Ma. Basa na d? dapat maligtan bag
tapusin a~g bubt na alaala~g it sa kany~g kagiti~gan, ay it~g sumusunod:
Ku~g siy'y may nkikita~g kalah roon na dahil sa kakula~gan n~g mgugugl sa pagbalk
g lup, at wala nam~g hanap buhay bag~g pa~gggali~gan n~g is~g kabuhaya~g mara~gl,
. Basa ay may bukas na kamy up~g sumaklolo sa nsabi~g kalah, mata~g pa a~g pabaon at
hn sa sasakyn ha~gg~g makabalk sa sarili~g lup.
Is~g panahn ay may sumapit do~g panira~g puri sa atin, na d? ib't a~g m~ga sip n~g m
b? at hubd na m~ga igorrote na ipina~ga~galandakan nin Worcerter at m~ga kasamahn na y
an a~g lahi~g nananahann sa bo~g Kapulua~g Pilipinas at siy~g naghahagd n~g kalayaan
arp n~g panira~g puri~g it ay wala~g minainam si G. Jos Ma. Basa na panlaban kund? a~g
bilhn laht a~g m~ga sipi~g nkita, na sa mabuti~g palad ay hind? naman kramihan, at a~
laht ay ini~gatan n~g bo~g ptagan, at ipinakita sa m~ga may aral na banyag at any:
?It a~g pina~ggali~gan n~g ami~g lah. Masdn niny a~g pinagdaann nami~g pagunld?.
A~g sarili~g wik ay minahl, linin~g at ipinamana ni G. Jos Ma. Basa sa kany~g m~ga a
ramiha'y sa Ho~gk~g na nakkita n~g una~g liwanag.
Kay lak n~g pagmamahl ni G. Jos Ma. Basa sa alin ma~g bagay na may kulay Pilipinas.
Nariyn a~g is~g dakila~g pilipino.
[Larawan: "A~g Tagumpay n~g Kamatayan" lilok ni Dr. Jos Rizal.]
=PEDRO A. PATERNO=
[Larawan: Pedro A. Paterno]
Inalo sa duyan n~g kariwasan at tuny na Mgino, sa lawak n~g katuturn n~g kara~gala~g
sa sarili~g bahay, at mag~g sa kapamayann, kay't laht n~g sinulat n~g m~ga banyag t
kara~galan at kata~gian n~g kababaya~g it, ay nagbbansg n~g wal~g patuma~gg~g pagpa
a kany dahil sa pagwawalds n~g kany~g kayamanan, sa iktatagp? n~g m~ga kaibiga~g mka
~g, sa minana niy~g katutubo~g ugal na mahalin at ipagta~ggl a~g karapatn n~g Bayan Ti
buan.
An Retana, a~g Prnsipe~g Tagalog na it, sa kany~g m~ga pig~g na wal~g katulad, a~g
~gkapa~g pawa~g gint~g lanty ay paubay niy~g ihinhandg sa m~ga pnaohn niy~g
ay~g m~ga pagtitipon, up~g bila~g ?pabalutan? ay matagly n~g bawa't may ibig a~g kany~
m~ga gint~g gamit.
A~g kany~g kagala~ggala~g na am sa pa~gyayari, niya~g 1872 na a~g kabantugan at kara~g
alan n~g ?Tatlo~g Par?, na pawa~g kababayan natin ay npasa~gkt at nabitay, ay naghandg
~g dalawang puo't limang libong piso upa~g mligts lama~g sa bibitayan a~g tatl~g banal
na paw~g wal~g sala.
Na~g m~ga panah~g yan a~g libo~g piso ay lubha~g malaki~g bagay, at a~g hand~g na yan
sukat upa~g a~g m~ga Gobernador na hind? lubh~g mai~gat sa kara~galan, ay madals ma
pagalw n~g salap?, ~guni't a~g nag~g bu~ga n~g gay~g banl na handg ay a~g sampu? n~g
kalayaan ay sumapa~ganib at mbila~g siy sa m~ga ipinatapon sa nag~g mahaba~g buntt n~g
imagsika~g kawal na yan na na~gyari sa Kabite niya~g 1872.
Lulan n~g Sasakya~g ?Flores de Mara? ay ipinatapon sa Marianas a~g m~ga Gg. Agustn M
endoza Jos de Guevarra, Miguel Laza, Felciano Gmez, Anacleto Desiderio, Vicente del Ro
sario, Toribio H. del Pilar, Mariano Sevilla, Justo Guazon, Pedro Dandan, Antoni
o Ma. Regidor, Joaqun Pardo de Tavera, Mauricio de Len, Jos Basa Enriquez, Pedro Carri
llo, Gervacio Snchez, Balbino Mauricio, Jos Basa, Ramn Maurente, Pio Basa at Mximo Pat
no.
Tu~gkl kay G. Pedro Paterno ay sinabi n~g kunaunah~g Gobernador Civil dito sa Pilipina
s na nag~g Pa~gulo n~g Estados Unidos na si Mr. William H. Taft at kasalukuyan ~ga
yng Pa~gulo n~g Pinakamatas na Hkuman sa Amerika, na: ?Si G. Pedro A. Paterno, anya, a
y is~g politiko~g pilipino na sa aki~g m~ga nkilala ay bugt~g sa lahat na hind? ko kin
~gg~g magsabi na~g an? ma~g masama na ukol sa ib?.
Na~g kasalukuyan siy~g nbibila~gg? sa makasaysaya~g kalle Anda, lob n~g Maynil, at na~
a~g m~ga pulut~g n~g m~ga kawal n~g Hmagsika~g ay nagpapahirap n~g gayn na lama~g sa m
~ga kawal na amerikano na naglagk na n~g is~g mahalag~g buhay n~g is sa matatapa~g niy
npabantg na Heneral na si Mr. Lawton, sa m~ga lawak n~g San Mateo, Rizal, ay inakal n~
g Heneral McCartur na gamitin a~g kapa~gyarihan ni G. Pedro Paterno, up~g a~g kapa
yapaan ay lbusan na~g maghar, ~guni't a~g gay~g nas ay wal~g sinapit, at a~g m~ga pu
g naghhimagsk ay nagpatuloy n~g kpupuksa sa m~ga kalaban n~g kany~g kalayaan.
Si G. Pedro A. Paterno ay sumila~g sa mayama~g bayan n~g Santa Cruz, Maynil, lipi~
g Tagalog n~g m~ga Lakn, na buhat sa kaugatugatan n~g kany~g lip ay liks na mairugn
gagali~g n~g Baya~g Tinubuan.
Is~g ank nit~g Maynil na sumila~g niya~g ta~g 1858, ik 27 n~g Abril, a~g ami~g p
t~g munti~g halw n~g kany~g pagktao, bila~g puto~g sa kany~g m~ga punyag? na a~g lip
galog ay mlagy sa is~g kalagaya~g karapatdapat sa kany~g pagkabansa.
A~g una niy~g pagaral ay sinimuln sa ?Ateneo Municipal? magbuhat sa gula~g na siyam na
tan, at no~g ta~g 1871 ay natapos a~g kany~g pagaral don; lumipat siy sa Para
ca at nagaral n~g ?Filosofia?, ?Teologa? at ?Leyes Cannicas? at kany~g tinapos sa ?Uni
versidad Central de Madrid? na kany~g tina~ggapn n~g katibaya~g ?Doctor?.
Sa pagkamnunulat si G. Pedro A. Paterno ay napata~gi rin at dahil don ay ginawaran s
iy n~g ?Gran Cruz de Isabel la Catlica? is~g tusn na d? madal~g tamuhn at nagbbu
n~g Gusal n~g dakila~g Har sa Espa?a.
Na~g manumbalik na mul? rito sa baya~g sarili, at sapagka't siy'y matalik na kaibi
gan n~g dakila~g Tagalog, niya~g bayani~g tag Kalamb, ay pingta~gkan siy~g isa~gk
usa~g tu~go sa pagtiwalag, ~guni't sa mabuti~g sandali ay hind? nagtagumpy a~g gay~g
nais at a~g kany~g kaya ay na~gkapanaho~g mihandg niy sa m~ga kapakann n~g Bayan.
Na~g a~g nagiinapy na Hmagsikan niy~g 1896, ay kasalukuya~g lumlaganap, at a~g kapa~gy
iha~g tagaganp n~g Gobernador Heneral na si G. Fernando Primo de Rivera, ay d? mak
aapul, si G. Pedro A. Paterno ay inatasan ni Heneral Primo de Rivera, niya~g Disyemb
re ik 15 n~g tan~g 1897, na mag~g sug n~g Pmahala~g kastil, up~g makipagkasund
sik, at a~g ?Pacto de Biak na Bato?[1] ay tinam niy sa m~ga Pmunun n~g Hmagsikan niy
~g Agosto n~g ta~g 1897.
Sa gay~g bu~ga n~g kany~g sikap ay nakapagli~gkd siy sa dalaw~g kapa~gyarihan, sa In
a at sa In~g Pilipinas.
A~g kasaysayan ay magtatan sa kany n~g m~ga ginintua~g dahon tu~gkl s bagay na it.
Niya~g ik 15 n~g Septiembre n~g ta~g 1898 a~g Kapulu~ga~g Pilipino ay nagdaos sa Baras
oain, Bulakan, n~g is~g Sa~ggunia~g binbu? n~g siym na puo~g kasangun, pil sa lahat
mag~g sa karunu~gan at kata~gian. Binubuo a~g Sangunia~g yan n~g apat na puo~g abog
ado, labi~g anim na mdico, lima~g farmacetico, dalaw~g ingeniero, is~g par, m~ga m
l at m~ga ta~gi~g hugot sa m~ga tanyag na tao~g bayan; sa kapulu~ga~g yan ay nhira~g
si G. Pedro A. Paterno na Pa~gulo n~g Sangunian.
Na~g a~g m~ga kastil ay talunin n~g m~ga amerikano sa dagat, at n~g m~ga ma~ghihim
agsik sa katihan, sa is~g d? maiiwasa~g pa~gyayari, a~g magkaluto~g na it sa paggugu
h n~g kapa~gyariha~g maka hari ay siy~g nagklaban. Sa pulo~g na idinaos sa Bago~g Ecij
a, ay nhira~g, si G. Pedro A. Paterno na sug n~g Pamahalaa~g Pilipino, up~g makipulo~g
kay General Otis, at do'y tamuhin a~g ?autonoma?, ~guni't hind? niy inabot na mkapulo
a~g Puno~g Hukb n~g m~ga amerikano. Ihinall siy~g pamuli sa pa~galaw~g Lupon sa gay
layon, at siy ay nakarati~g rito sa Maynil na sinalas a~g hangahan n~g kamatayan; ~gu
ni't di niy ipinagtagumpy a~g lyuni~g kany~g sinadya sa m~ga Pmunu~g amerikano.
Umuro~g siy na kasama n~g m~ga naghihimagsik ha~gg~g Trinidad, Benget, na kinabihaga
n sa kany n~g m~ga kaaway.
Bu~ga n~g wal~g pagl niy~g panitik a~g m~ga sumusund: Ang Dating Kabihasnan Ng Mga Pil
ino, Ang mga Tagalog Sa Kasaysayan ng Sandaigdigan, Ang mga Salaysay ni Pare Pla
cencia tungkol sa Kapakanakan ng mga Kristiyano, at m~ga ib pa~g d? mabila~g na m~
ga babsahi~g bayan.
Niya~g Agosto, ika 16 n~g ta~g 1902, a~g Dulaa~g Tagalog ay dinalaw n~g is niya~g main
am na ?opereta? na pinamagat~g: ?Sandugo~g Panaginip?. A~g tugtugin n~g marikt na ta
~ghl na it ay uta~g sa Gur~g si G. Bonus. Kun saan mapagkkita~g sa gitna n~g kany~g
agumpy ay d? niy nalimutan a~g sarili~g wik.
Niya~g 1900 na ipahayag ni General Mc. Artur, a~g ?amnistia?, ay sumailalim siy non, a
t nagi~g masugid na tagapamayapa, matapos tamuhn a~g kany~g kalayaan.
Nagi~g Gur si G. Pedro A. Paterno sa Parala~g ?Liceo de Manila? at kany~g inihayg a~g
ny~g Ang Bagong Ayos ng Municipio sa Pilipinas at ang Pamahalaang Bayan.
Si G. Pedro A. Paterno ay nag~g Sug sa Una~g Kapulu~ga~g Bayan at nag~g masugid na kat
ulo~g n~g ati~g m~ga mambabats. Namaty siy niya~g Abril n~g tao~g 1911 na~g d? man n
ly sa pagk Gur sa kunaunaha~g Paral~g Pilipino na nakilala sa tawag na ?Liceo de M
[1] Ang salaping tinamo niya sa mga kastila dahil sa kasunduang ito, ay siyang i
pinamili ng sandatang ginamit sa pangalawang bugso ng Himagsikan niyaong 1898.
=ANTONIO Ma. REGIDOR=
[Larawan: Antonio Ma. Regidor]
Dito sa makasaysaya~g bayan n~g Maynil ay sumila~g niya~g ta~g 1843 a~g is~g dakila~g
lipino: si G. Antonio Ma. Regidor.
A~g kany~g m~ga una~g pagaaral ay ginawa sa ?Colegio? n~g San Juan de Letrn ha~gg~g sa
tinam a~g katibaya~g ?Bachiller en Artes?. Lumipat sa Paral~g madla ni Sto. Toms up
apusin a~g kany~g lyunin sa pagaral at don siy nagtam n~g katibaya~g sa pagk ?Do
o Civil?.
Naglayg siy at sa silo~g n~g ib~g la~git ninasa~g lalo~g sumaklw n~g m~ga ib~g mtu
mpagaralan, at sa Espa?a, sa dati nati~g pa~gulo~g bansa, ay tinam niya a~g kara~gala
n at katibaya~g nauukol sa ?Derecho Cannico? sa ?Universidad Central?, sa Madrid.
Sa kany~g panahn n~g ipinagaral ay lagi siy~g npata~gi sa kany~g m~ga kapanahn at
nagtam n~g lalo~g matatas na kabukuran at minahl siy~g lagi n~g kany~g m~ga Gur.
A~g kany~g m~ga karunu~ga~g n tukls ay pawa~g nagi~g hiys n~g kany~g Tinubua~g Lup
siy'y manumbalik dito sa minmahl na Pilipinas ay nanun~gkulan siy~g Kalihim n~g ?Audie
ia? na katumbs n~g ~gay'y ati~g Matas na Hkuman.
Sa sangunian n~g ?Ayuntamiento? ay ginanp niy a~g m~ga tu~gkula~g Tagausig n~g Kagaw
aran n~g m~ga Paraln n~g ?Artillera? at ?Inginiera?, at nag~g Kalihim n~g ta~gi~g Lu
g Paltuntunan n~g Pagtutur sa m~ga tagarito sa ati~g lupain. A~g kakayahn n~g Tagalog
ay ilinagay niy sa matas na kalagayan.
Nagi~g Tagasiyasat at Pa~gulo n~g Kagawarn n~g m~ga Paraln, at sa panunupd niy n~g m
g na tu~gkuli~g it ay nagawa niy~g buhat sa Espa?a ay mtam a~g is~g pasy na magk
nagaral na m~ga ank n~g mahirap at mayaman na dati ay nagkkabukd at nagpapanaghilian:
s~g tagumpay n~g ?demokracia? sa lob n~g is~g Pmahalaa~g makahari.
Na~g panah~g Gobernador Heneral dito sa Pilipinas si G. Carlos Ma. La Torre, na pi
nausig dahil sa kany~g malaya~g pa~ga~gasiw, dito sa Kapuluan, na nsa salu~gt sa dati~
palakad na makahari, si G. Antonio Ma. Regidor a~g nagsa~ggala~g at a~g kany~g pag
kamabut~g ank n~g Pilipinas at pagk dalubhas~g Abogado ay pinatunayan niy sa harp
Siy ay is~g tanyg na mnunulat sa wik~g Kastil at Ingls non pa ma~g panaho~g a~
ati~g tinubua~g bayan ay is~g wik~g palamuti lama~g at d? pa panlaht.
A~g m~ga kahirapan sa pagkabila~gg? ay dinanas din namn niy, sapagk't siy at sin G.
n Pardo de tavera, Jos Ma. Basa at ibp., ay pinagdadakip at ibinila~gg? niya~g Himag
sikan sa Kabite niya~g ta~g 1872. Pgkaran n~g il~g araw na kanil~g pagkbila~gg?,
n sa Pul? n~g Marianas. Nanahanan siy sa Gum na may iln di~g buwn na kayakap a~g kahir
an n~g is~g ?tapon? at tiwal~g sa m~ga kapilas n~g buhay. Buhat sa Gum ay nakasapit si
y sa Pul? n~g Yap sa pamamagitan n~g is~g sasaky~g amerikano, at buhat dito, sa tulo~g
n~g is~g sasaky~g ingls ay nakasapit siy sa Pul? n~g Solomn hagg~g sa Palaos.
Buhat sa Pul? n~g Palaos, sa pamamagtan n~g laht n~g paran n~g magagawa n~g is~g sal
ay ay sumapit siy sa Pul n~g Malakn, buhat dito ay nagtanan siy ha~gg~g sa karatig
kop n~g Ingls na Lunsd n~g Ho~gk~g, at pagkalipas n~g is~g bugs n~g panahn ay luma
atu~go sa Pransia, don sa bayan n~g lay, at In n~g bago~g kabihasnn.
Niya~g 1876 ay nagharp siy n~g is~g kahili~gan sa Konsul n~g Kastil sa Pars up~g
?indulto? at a~g gay'y kany~g tinam sa mabuti~g palad.
Lumipat sa Londres, sa makasaysaya~g bayan n~g m~ga dakila~g Pltiko at m~ga Har~g demk
ta, na~g siy'y makalagn na niya~g kasigalutan n~g is~g pinaguusig; n~g masama~g Tal,
baya~g it ay nakipagis~g pus siy sa is~g ank n~g matimtima~g Irlanda.
Niya~g 1896, na~g a~g punyagi~g magsaril n~g bo~g bayana~g Pilipinas ay nagsisikip na
sa ati~g Kapuluan, ay tuma~ggp siy n~g anyaya nina G. Felipe Agoncillo at Sixto Lpez,
up~g lumipat siy sa Washi~gton, up~g buhat don ay sikapin a~g pagtatam n~g m~ga kaga
g pambansa sa Pilipinas; ~guni't is~g pagkakalay? d? pagkakanawan n~g m~ga kaparaanan
i G. Agoncillo, a~g nakapagudyk sa kany~g mul~g bumalik sa Londres at don ay sinikap n
makatulo~g sa m~ga nagssilakad sa pakikipagkyar sa Pransiya n~g kapakanan n~g palad n
~g ati~g muty~g Pilipinas.
Na~g a~g ati~g dakila~g Bayani, si Gat Rizal ay lulan n~g is~g sasaky~g dagat sa Ho~
gko~g up~g iuw? dito sa Pilipinas, ay sinikap ni G. Antonio Ma. Regidor na si Gat
Rizal ay magtam n~g lay sa pamamagitan n~g ?Habeas Corpus?, ~guni't pinawal~g bis n~g
ga Hukm don a~g ganit niy~g punyag?.
Nariyn a~g maigs~g banhy n~g is~g lab n~g m~ga pininsal n~g aklasa~g kawal niya~
gapagta~ggl tuwina n~g Pilipinas, n~g m~ga mairugin sa Pilipinas, at n~g m~ga pili
pino.
A~g kany~g palad ay nag~g kayakap n~g m~ga p~garapn n~g tatl~g una~g pininsal n~g
: n~g tatl~g Pare~g Tagalog, na binitay dahil sa kilus~g yan.
Sa kany~g kabantugan ay nahandugn niy n~g pal a~g ati~g Ina~g Pilipinas at dahil dito
dapat tuma~ggap n~g turi~g n~g laht n~g kalahi~g sumisibol.
Mag~g saks a~g maigs~g ulat na it n~g pagha~g n~g aki~g m~ga kapanahn sa magand~
inagak sa atin n~g kany~g buhay.
Namaty si G. Antonio Ma. Regidor na nagiwan n~g is~g mabuti~g baks bil~g pamana sa kan
Tinubua~g Lup.
=FELIPE G. CALDERON=
[Larawan: Felipe G. Caldern]
Isa~g bantg na makama~ggagaw at masigasig na mnanagalg, si G. Felipe G. Caldern na s
g sa maliwanag, sa bayan n~g Sta. Cruz de Malabon, Kabite niya~g ik 4 n~g Abril n~g
1868. Siy ay ank ni G. Jos at ni G~g. Manuela Roca.
Nagsimula si G. Felipe G. Caldern n~g pagaral sa ?Ateneo de Manila? ha~gg~g magtam n~g
atibayan ?Bachiller en Artes? ay sak lumipat sa Paral~g madla ni Sto. Toms up~g maga
g ?Derecho.?
Gaya n~g laht n~g masikap na magpakatas na magis, ay kasaby n~g pagaral niy~g it
p buhay, at siy'y sumulat sa m~ga Phayag~g ?La Opinin? at ?El Resumen?. Siy'y nakata
g bo~g ni~gn~g n~g kany~g layon sa pagaral niya~g 1894, at a~g kany~g pagsasanay a
a kagawarn n~g nag~g bantg at pinagpitagana~g Pa~gulo n~g Ktaastaasa~g Hkuman na si
etano Arellano.
Nagsigasg din siy n~g pagaral n~g ?Ley Constitucional?, ?Economa Poltica?, ?Historia
losofa y Letras? at ?Ciencias Fsicas?, ta~g pa sa kany~g sady~g paglalakby sa Ho~g
r at India, na ku~g saan niy pinagaralan sa sarili~g lup a~g pamamahal n~g m~ga Ingls
kany~g m~ga sakop na bayan.
A~g m~ga karunu~ga~g it na kany~g pingpakata~gian ay lubs niy~g ngamit sa kapakina
i~g Tinubua~g Lup, sapagk't niya~g 1898 ay siy'y nagbigy n~g mu~gkah kay G. Emilio
, na hi~gn nit kay Almirante Dewey, a~g m~ga katibaya~g buhat sa Congreso n~g EE. UU
., up~g makipagkayar sa is~g Lupon n~g m~ga pilipino tu~gkl sa hinharp n~g Pilipin
g a~g gayn ay hind? gawn n~g ?Almirante?, a~g na~gaghihimagsk na pilipino ay d? dapat
tumulo~g sa m~ga amerikano, sa kany~g digmaa~g laban sa Espa?a.
A~g pani~gin ni G. Felipe G. Caldern ay na~gguna sa m~ga pa~gyayari, at para niy~g nah
laa~g a~g panahn ay ssapit na a~g laht n~g pakikipagkasund? at nas ni Dewey, ay hind?
hhalagahn n~g ?Congreso sa Washi~gtn.?
A~g kasaysayan n~g Pilipinas ay siy~g labis na makapagulat ku~g a~g mu~gkahi~g it ni G
. Felipe G. Caldern, na hind? tina~ggap ni G. Emilio Aguinaldo, dahil sa malak~g kat
iwal sa kara~galan n~g ?Almirante Dewey? at n~g ?Congreso? n~g EE. UU., ay may mat
uwd wala. A~g m~ga pa~gyayari, ay hind? mababago at d? mattalimw~g n~g sino man, sapa
do'y saks a~g sambayana~g nagpakasakit magtigs n~g dug? sa pagtata~ggl n~g kany~g k
an.
Nag~g Kinatawn sa Congreso sa Malolos, si G. Felipe G. Caldern, na~g lalawika~g Paragw
a, at sa kany~g pagkakinataw~g it ay kany~g yinar at ihinarp sa Kapulu~gan a~g kan
la~g gawa, na npabantg na Ptakarn n~g Repblika Pilipina, at pinagtiby pagkatapos n
unan n~g m~ga Kinatawn sa dambana~g ya~g n~g m~ga Bats.
Na~g maghar na a~g kapayapaan ay ikinatiwal sa kany n~g Pmahala~g amerikano, a~g Pag
g n~g m~ga Pmahala~g Bayan at siy'y sumulat n~g is~g Paltuntunan ukl sa bagay na i
Itinatag din namn niy a~g pinagpala~g ?Proteccin de la Infancia? a~g ?Colegio de Aboga
dos de Manila? at ?Escuela de Derecho? na kany~g pinagturuan at pinaghandan n~g m~ga
bago~g sibol na m~ga abogado na makapaglili~gkd sa ati~g Tinubua~g Lup. ?Gaano~g bi
yay a~g nihandog niy sa Pilipinas, sa m~ga ntukoy na kapisan~g kany~g likha!
Nagturo rin namn n~g ?Matemticas? at ?Historia Universal? sa Paral~g ?Instituto de Muj
es? n~g m~ga ta~g 1902-1904, na~g d? tumangp n~g an m~g kabayarn sa kany~g m~ga pa
paniwala~g a~g Paral~g it ay gumganp n~g is~g dakila~g tu~gkuli~g maghanda n~g mab
ay sapt na kaya~g m~ga mmamayn.
Sa kany~g m~ga sinulat na aklt na lubh~g mapakinaba~g, ay matukoy a~g ?A.B.C.? n~g m~g
a mamamay~g pilipino na siy~g ktututuhan n~g m~ga karapatan n~g m~ga mmamayn.
Ku~g a~g kahoy ay nkikilala sa bu~ga, gaya n~g kasabihn, si Ginoo~g Felipe G. Caldern
ay mkikilala sa kany~g m~ga ginaw~g pamana sa m~ga nhuhul.
Siy'y namaty niya~g ik 6 n~g Hunio n~g 1908, na~g hind? man natapos a~g hul niy~g
sa ?Enciclopedia Filipina?.
Karapat dapat uliranin a~g kany~g halimbawa.
=CAYETANO ARELLANO=
[Larawan: Cayetano Arellano]
Ku~g sino ya~g nagssabi~g a~g karunu~gan at kariwasaan ay kaaway n~g m~ga dukha ay n
abubulaanan sa halimbawa~g sa kany~g sarili~g kabuhayan ay ipinakita n~g Mrgl. na
G. Cayetano Arellano.
Buhat sa is~g munt~g baya~g nakilala sa tawag na Udy~g, sakop n~g lalawiga~g Bataan, a
t nakyt sa ktaastaasa~g likmuan n~g Pinakamatas na Hkuman dito sa Pilipnas. Nakyt
agubilin at pagkakali~g n~g is~g pagkati~g politiko gaya n~g karaniwa~g ma~gyari sa
m~ga tu~gkuli~g Pmahalaan, kundi sa sarili~g karapatn, kakayahn at karunu~gan, palibha
sa'y is~g dalubhasa~g karapatdpat sa alin m~g lalo~g masela~g na tu~gkulin.
Nagsisikp sa sa~gsinukob a~g pagkilala sa kany~g manini~gni~g na m~ga kurkur sa kany
a hatol, mag~g sa pagsasarili niy sakali~g a~g pasy n~g kany~g m~ga kasamahn ay d? n
atin, magi~g sa ku~g siy'y makaayon na magbigay n~g sarili~g ulat. Si Gat Cayetano
Arellano ay is~g tao~g may mabuti~g ugal, mabuti~g gaw? at mabuti~g m~ga gawa na ip
inamana sa kany~g m~ga kalahi sa hharapi~g panahn.
May mabuti~g ugali, sapagk't sa kany~g diwa~g nagsisikp sa karunu~gan ay may siwa~g a~
g m~ga sliranin n~g lipi~g tumata~gis at tuw? na ay naktagp? sa kany~g m~ga hatol n~g
is~g kasiyaha~g lob, palibhas ay nbabaty tuw? na sa malinis na udyk n~g budh?. A~g
a ay nakatagp? sa kany~g mawai~g pus n~g is~g tapt na tagapagkali~g at tagasaklolo
ukat na paglilims a~g ginagampann niy na~g wala~g sino m~g nakamalay, kahit na n~g tun
na sinasaklolohan.
May mabuti~g gaw? sapagk't sa haba~g panahn n~g kany~g ikinabuhay ay wal~g una~g nag
ali~g kund? a~g tahs na pagubos kaya up~g mapagaralan a~g m~ga slirani~g sanh? n~g m~g
paghihirap n~g sa~gkatauhan, at magawaran n~g tumpk na lunas; pagaral na wal~g maliw h
a~gg~g sa huli~g sandal? n~g kany~g buhay. At hind? sukat a~g pagsisikap sa sarili a
~g kany~g hinarp, d? mabila~g na m~ga dukha, na wal~g kaya~g ipagparal sa kanil~g m~
a~g nakatagp? kay Gat Arellano, n~g is~g ganp na biyay. Pinggugulan niy sa pagaral
marami~g masahan sa hharapin, sapagk't sa ganit~g paran niy inakala~g makapagli~
minmahl niy~g Tinubua~g Lup.
A~g laht n~g kany~g inisip sa paghahandg n~g ginhawa sa na~gahhirapan ay kany~g isin
paw, at kaypala'y d? iiln sa n~gayn a~g tumtamasa n~g ginhawa at nagpapasas sa m~ga
a~g dulot n~g karunu~gan, na pawa~g uta~g sa pagkakawa~g-gawa n~g Mr~gl. na G. C
ayetano Arellano.
Is~g masaya~g araw n~g Marso, ikalaw sa buwan n~g ta~g 1847, a~g Pilipinas ay nagkapal
ad magkaron n~g is~g ank na kagiliwgiliw, is~g ank na nagtampk sa kany sa is~g
tdapat, at it ay a~g ati~g pinagukulan nit~g m~ga katag~g ulat.
A~g m~ga p~gunah~g pagaral ay idinaos sa sarili~g thanan at nagpatuloy sa Paral~g
de Letrn? at sa ?Universidad de Sto. Toms? na tina~ggapn na~g m~ga katibaya~g sumusuno
d: ?Bachiller en Filosofa? (1862) ?Bachiller en Teologa? (1867) ?Bachiller en Derech
o Cannico? at ?Bachiller en Derecho Civil? (1871), ?Licenciado en Jurisprudencia?
(1876).
Naghawak n~g tu~gkuli~g abogado n~g ?Audiencia Territorial de Manila? at niya~g 18
79, sa mu~gkah n~g Pa~gulo n~g ?Audiencia? ay nhira~g na Hukm na may pananahanan sa ?G
obierno Poltico Militar de Trlac?, at na~g makalipas a~g tatl~g tan, niya~g 1872, ay
na ?Catedrtico? sa Sto. Toms sa Karunu~ga~g ?Derecho Civil? at niya~g 1886 ay ginawar
an n~g kapa~gyariha~g mag~g ?Ma~gistrado suplente? n~g ?Audencia? dito sa Maynil.
Nanu~gkulan n~g pagkakasa~ggun n~g ?Ayuntamiento? niya~g 1887; at niya~g ta~g 1898 ay
inall na Kalihim pa~glabas n~g ati~g Pmahala~g sarili sa Malolos.
Pagkatapos mag~g Presidente n~g ?Servicio Civil? ay ihinall na Pa~gulo~g samantala n
~g Matas na Hkuman sa lilim n~g Pmahala~g Hukb dito sa Pilipinas, at niya~g Hunyo
1, ay nhall na Pa~gulo~g Plagian n~g nsabi~g Matas na Hkuman.
Niya~g siy ay maglakby sa Amerika niya~g 1904, ay pinagkalooban n~g d karaniwa~g kar
~g ?Doctor en Derecho? n~g ?Yale University?, kara~gala~g sa bihira~g tao lama~g
ipinagkkalob.
Nriyn a~g kabuhayan n~g is~g mani~gn~g na Tal, ba a~g liwanag ay d? magksiy sa a
~gaan n~g m~ga banyag at kinilala~g is~g pants na kata~gta~g.
A~g maliliit na bayan, magmula pa n~g mula at mula, ay na~gpabantg d? sa kayamanan n
~g kany~g m~ga patanm, d? sa kasaganaan at kasipagan n~g kany~g m~ga magsasak, d? sa k
antugan n~g kany~g tikma, d? sa m~ga naglalakiha~g m~ga gamlayan, pagkpalibhasa ay d
? it a~g na~gi~gibabaw at ikinatata~g sa ib, kund? a~g pagkakaron n~g m~ga ank na d?
iwan, niy~g m~ga tao nil~g sa malilit na bayan sumisibl up~g a~g m~ga baya~g nsabi
t ha~gaan n~g m~ga baya~g lalo~g malalaki at maginhawa.
Si Gat Cayetano Arellano ay is~g tapat na ank n~g Pilipinas, at mituturi~g na is~g kar
at dapat na kawal n~g sandaigdian na kany~g pinagli~gkuran n~g malaganap na kislp n~
g kany~g diw.
Pagpalain nawa ni Bathal a~g kany~g mabuti~g alala at a~g kany~g m~ga kata~gian ay ipa
atuloy n~g d? mabila~g niy~g kinandili.
=SUSANA REVILLA=
[Larawan: Susana Revilla]
Huwag mo~g akalain giliw na mambabasa na a~g sanh? n~g munt~g ulat na it sa kara~gal
an n~g magand~g dalaga~g tagalog na si Bb. Susana Revilla ay likha n~g m~ga karani
wa~g pagha~g, sa m~ga d? karaniwa~g gand~g nakaakit na umawit tuw? na sa puso~g lalak;
ind? makalilibo~g hind?; sapagk't si Bb. Susana Revilla ay kabila~g diyn sa m~ga lik
h~g karapatdapat lama~g pintuhuin at igala~g, dahil sa a~g kany~g talaghy ay d? katula
d n~g sa lubh~g marami~g gand~g nakayayakag sa m~ga gaw? n~g kalupan. Is~g kagandahan
linikh mandin up~g mag~g huwaran n~g m~ga babai~g Tagalog. A~g kabiniha~g kayakp n~g
kabaita~g liks ay nagpapati~gkd n~g kara~galan n~g kany~g lip, at may is~g d? karan
talino, palibhas, kay't nagagaw~g a~g laht n~g kany~g mag~g kakilala ay huwg mag
a~g pagmamahl, at laht ay mag~g maligaya sa kany~g pili~g.
Pakingn nati~g sandal a~g salaysy ni G. Camilo Sala, tu~gkl sa kany~g kata~gian: ?Sa
alawa~g tan pa lam~g na gul~g ay nasok na ?colegiala? sa Concordia, ~guni't masasaktn
libhas ay hind? nakapagpatuloy; subali't na~g sumund na tan sa ?Escuela Municipal de M
anila?, sa ilalim n~g pamamatnugot n~g m~ga ?Madres de Caridad? nsok, at d? nalaun
an at kanil~g nkilala a~g kamahalan n~g hiys na ya~g nsok sa kanil~g pintuan, sapa
mund na tan ay hinira~g siy~g mag~g Pa~gulo n~g kalipunan n~g ?M~ga Ank ni Maria?, a
alips n~g dalawa pa~g tan, si Susana na lalab~ganimi~g tan pa lam~g, niyan 1887, a
a n~g Katibaya~g pagk ?Maestra Elemental.?
An Gina~g ni Alvero, kasalukuya~g Patnugot n~g Parala~g ?Instituto de Mujeres?: ?Si
Susana ay is~g likh~g d? karaniwan; a~g kany~g Paraln niya~g ta~g 1900, na balak
ag n~g is~g Paral~g babai na mapaghhandan n~g mangkakatulo~g n~g m~ga lalaki sa m~
bayan at pa~ga~gasiw sa thanan, ay kasalukuya~g buks at marami~g aral~g nakatir at
; ~guni't yan ay kany~g ipinind up~g bigyn dan a~g tawag na it n~g ati~g bayan,
to de Mujeres ay ami~g itinatag.?
Kun saan mapagkikita, na kay Bb. Susana Revilla a~g kapakana~g sarili ay is~g wala
~g kabuluh~g bagay sa pili~g n~g m~ga kahili~gan n~g bayan at n~g kapanahunan.
Tu~gkl sa kany~g kabuhaya~g ta~gi sa lob n~g thanan ay hind? mapagalinla~gana~g npap
sa kany~g buhay na hayg, gaya n~g karaniwa~g ma~gyari sa karamihan na may ugali~g ?p
a~glabs? at may ?panlob?; sa harp n~g kapisanan at sa sarili ma~g thanan, si Bb. Susan
Revilla ay hind? nagbabago; siy rin a~g masay~g ank n~g Pilipinas na sa lob at labas n
bahay, ay naktatagp? n~g ligaya sa paggawa n~g mabuti; a~g kabaitan niy~g sibl ay hin
a~gaan tuw? na n~g laht niy~g nkapili~g at nagkapalad na sa kany'y makkilala; at tu~
agay na it ay ani Pari Ulpiano Herrero: ?Su via privada era la de una santa?.
Sumila~g sa maliwanag si Bb. Susana Revilla, sa mayama~g bayan n~g Sta. Cruz, Ma
ynila niya~g ik 24 n~g m~ga Bulaklak palibhas na~g kany~g mkita a~g un~g liwanag,
a~g kany~g buhay, n~g m~ga ?sampaga? n~g kanikaniy~g kata~gin; a~g kalinisan n~g kampu
pot ay iginayk sa kanya~g klolw, a~g kayumian n~g babaan ng lob, a~g ?alejandria? ay n
dulot sa kany n~g is~g kagandaha~g kata~gita~gi, at a~g ?ila~g-ila~g? ay nagbigy n~g s
amy? sa kany, na wal~g pagkapaw.
Siy'y ank na tunay ni G. Ceferino at ni Gg. Rosenda San Jos, maririwas at mapapalad na
akapagdult sa In~g Bayan n~g m~ga ank na karapatdapat; Pinagpal, sapagk't makapagmam
at wal~g an ma~g ipina~gimbulo sa m~ga ib~g a~gkn sa harp n~g kapamayanan. Kapatd
ana Revilla a~g kammaty pa lam~g na Hukm sa Un~g Dulugan, Kgl. na Bartolom, Revill
Tu~gkl sa kany~g liks na kabaitan at sanh? n~g kaligayahan n~g kany~g na~gkasama sa
tuto de Mujeres?, ay pakingn nati~g sandal a~g il~g kataga n~g Revista ?Cultura Social
?: ?Toda suavidad en el mandar, no bien previa que alguna carga resultaba pesada
para las dems, cuando la tomara en silencio para s?.
Na~g a~g m~ga ?Asuncionistas? ay duma~g dito sa ati~g Lunsd at magbuks n~g kanil~g ?Co
gio? ay nagpatuloy n~g pagaral si Bb. Susana Revilla, up~g magkaron n~g katibaya~g ?Ma
estra Superior? at siy'y is sa un~g lab~g tatl~g Maestra na nagtam n~g gay~g kat
Niya~g ta~g 1909, ay nhira~g siy~g Tagapamatnugot n~g ?Instituto de Mujeres?. Sa panah
t ay d? kakaunti~g sikap a~g ginawa n~g m~ga mai~ggiti~g Paraln up~g siy mialis do
ugan siy n~g malalak~g sahod, ~guni't sa harp n~g naghihikahs na ?Instituto? non, ay
iy a~g manatili sa pili~g n~g kany~g minmahl na ?Instituto? na kany~g pinaghandugan
paglili~gkd na wal~g pasubali, pina~ggugulan niy n~g laht n~g pinakamabuti niy~g pa
kany~g buhay, at d? mimins~g kinaila~ga~g a~g kany~g m~ga hiys ay msanla, huwag lam
mabut~g lakad n~g ?Instituto? dahil lam~g sa kasalatn.
May is~g dakila~g pagti~gin at paghahak sa kauta~gn si Bb. Susana Revilla, gaya n~g la
ht na~g may wags na pus, at an Sor Dolores Velarde, nag~g Gur n~g ?Instituto? at g
e de la Caridad? sa is niy~g lathal tu~gkl sa bagay na it: ?Nuestra Ilorada Director
na idea sublime del deber.......! Cuantas veces la hemos sorprendido en su apose
nto dando clases a sus alumnas desde su cama!? Ha~gga~g sa kalubhan na n~g sakit n
a d? na makatindg halos ay ginagampann a~g kany~g katu~gkula~g pagtutur.
Buhat pa niya~g ik 28 n~g Disyembre n~g 1916 ay nratay na sa bang, ~guni't na~g buksan
~g Paraln niya~g Enero, ay d? pa man halos makagulapay ay dumal rin sa kany~g bulwag
nagtuturuan. Si Bb. Susana ay is~g tunay na alipin n~g kauta~gn. Ihinatd sa Pgamuta~g
an Juan de Dios? niya~g ik 24 n~g Marso, a~g laht n~g sikap n~g m~ga ma~ggagamt na is
ay si Dr. Miciano, ay na wal~g laht n~g halag, at a~g pinagpitaganan tuw? na n~g kany
m~ga kaibigan, a~g matalino~g Tagapamatnugot n~g ?Instituto de Mujeres?, a~g da
lubas, mayum at mabait ha~gga~g sa huli~g sandal? n~g pakikitalad sa buhay, ay binih
ag n~g wala~g awa~g kamatayan, niya~g ik 11 na~g Abril n~g ta~g 1917.
Sumala~git nawa a~g butihi~g Gur at a~g kay~g diw na naghahar sa Paral~g ?Insituto
s? ay mag~g ta~glw tuw? na n~g kany~g m~ga kasamahan.
Lumipat sa kabila~g buhay a~g is~g marilg na Gur na ntuto~g maglagy sa is~g mata
n~g mabuti~g pa~galan n~g kany~g pinamatnugutan Paralan.
Pinagpala~g ?Instituto de Mujeres?, na makapagmamalak~g nagkaron n~g m~ga diwa~g gay
a n~g kay Bb. Susana Revilla, pinagpala~g ?Instituto de Mujeres? na linabasan n~
g m~ga babai~g kata~gta~g, salamat sa banal na simulai~g ?Pananampalataya at Karunu~
gan?. Narin a~g Paraln n~g m~ga Paraln.
[Larawan: Isang tanawin ng Himagsikan niyaong 1898.]
=TEODORA ALONZO=
[Larawan: Matandang larawan ng Ina ng ating Bayani.]
Sa mayama~g bayan n~g Santa Cruz, Maynil ay dito nakkita n~g una~g liwanag, a~g is~g s
a~ggl na babai~g tinawag na Teodora, ank ni Kapit~g Lorenzo at ni Gg. Brgada Quintos.
y a~g mapalad na babai~g nakapaghandg sa Ina~g Bayan n~g Bayani n~g m~ga Bayani, si
Gat Jos Rizal.
Siy'y buhat sa a~gk~g gis~g a~g mun, a~g kany~g nun si G. Cipriano Alonzo ay is
ayan n~g Bi?a~g, Laguna. nag~g mnunukt n~g lup at sumusult at nagsasalita n~g Kastil
Pranses, nag?~g Kapitan sa bayan, is sa matatas na katu~gkula~g ipinagkakatiwal sa m~
ga pilipino n~g m~ga panah~g yan.
A~g m~ga ninun sa in ni Teodora, ay buhat din sa mabuti~g a~gkn. Si G. Manuel Quintos,
a~g am n~g kany~g in ay is~g mabuti~g bat sa ?Universidad de Sto. Toms?, at mabut
has ay nagsikap na a~g kany~g ank na si Brigida ay mag~g is~g babai~g may pinagarala
Kahit na a~g kanil~g a~gkn ay nannirahan sa Kalamba, si ali~g Teodora ay ipina~ganak s
a Kamaynilan, gaya rin n~g kany~g m~ga kapatid. Sa laht n~g it y matitiyk na si G~
ay buhat sa mabut~g a~gkn, siy ay sumila~g sa is~g nak na matalino at a~g laht n~
a kasambahy ay pawa~g mlat sa dakila~g gaw?.
A~g una niy~g m~ga pagaral ay buhat sa sarili~g thanan, at kahit na lubh~g mairugn a
y~g m~ga magula~g ay hind? siy iminulat sa layaw, dahil~g kany~g ikingis~g sa mabu
ipinagsumikap na mag~g is~g babai~g ta~g, may liks na bat at may talino nam~g kara
Hind? siy namalag sa pag-aral siy'y ipinasok sa Sta. Rosa sa lilim n~g pamamahal n~g
?Madres de la Caridad? at don siy nmulat sa pananampalataya~g binyagan at n~g gaw~g ma
imb at gumanp n~g m~ga katu~gkulan n~g is~g mabuti~g tao.
[Larawan: Si G. Francisco Rizal Mercado pinagpalang Ama, na naghandog ng isang d
akilang Bayani sa Lupang Tinubuan.]
Niya~g 1848 ay nakpagis~g pus si Gg. Teodora Alonzo kay G. Francisco Rizal y Mercado,
kpuwa nagsumikap sa ikapannatili n~g kapayapan sa lob n~g thanan, gaya n~g is~g t
ir~g magasawa; at a~g m~ga ank ay sundsund na nagsirat~g at lalo~g nag~g maligaya
buhay sa pili~g n~g m~ga supl~g n~g dalisay nil~g pagibig.
Sil'y na~ggsiunld sa pamumuhay at sanh? it na~g pagdami n~g kanil~g pnauh~g bany
man ~guni't npansn sa kanil n~g labis a~g pantypanty na kanil~g pagta~ggp sa sin
pants man at ha~gl, mayaman at mahirap, banyag at kalah man; sa kanil'y d? npansi
tata~g kay ganit kay gayn, n~g dahil sa si gayn si ganit, ay lalo~g dakil, m
a; a~g liks na kaugali~g mapagampon at mapagta~gkilik n~g lahi~g Tagalog ay naghahar s
a kanil~g thanan.
Sa pagkain ni Gg. Teodora, ay nanupd siy n~g gayn na lam~g na kasikapan, up~g a~g
sa~ggl ay mpanuto; lubh~g mairugin tuw? na at mapa~galag; laht n~g wal~g malay na
s n~g kany~g m~ga ank ay tintugn niy~g laht n~g bo~g tams at liwanag, up~g
t kailan ma'y d? nag~g mapagpalayaw. Ginampanan niy a~g tunay na tu~gkulin n~g is~g ma
buti~g in, na, mapa~galaga sa m~ga sa~ggl, mapagtur sa kabataan at tapt na kaulayaw at
aibigan n~g ma~gagsilaki na at tumunt~g sa ganp na gula~g.
Iminulat niy sa m~ga ank a~g pagsusumikap na mag-is, at niya~g si Gat. Rizal ay aapat
a lam~g at nahihirapa~g bumasa n~g kany~g Katn ay bo~g tamis niy~g sinabi a~g gayar
ku~g di makapagsisikap na mag-is. Maari kay~g lagi ka~g nakasandl ka~gin man? Sikapi
mag-is ka~g magral at gumawa~g tiwalag sa ib, sa gayn ay matataya mo a~g sarili~g lak
masasanay ka~g mag-is sa m~ga gawain?. Nag~g kasayah~g lob ni Gg. Teodora a~g manod
ny~g m~ga ank na bukd bukd n~g paggawa, tila bag niy nkikikita sa gayon a~g mala
g is~g kasarinlan sa paggawa man lama~g.
Tuw? na'y sinalita niy sa kany~g m~ga ank ku~g gab a~g m~ga buhay n~g m~ga dakila~g ta
a~g m~ga buhay kay~g may lula~g m~ga dakila~g aral, up~g bago matulog a~g m~ga ank a
mbaon sa pagtulog a~g mabubuti~g hinuh. Sinikap niy~g isatagalog a~g m~ga manini~gn~g
buhay n~g kany~g nlalaman, up~g maliliit pa a~g m~ga ank ay makatah? na n~g m~ga daki
~g huwaran. Sinikap niy~g a~g m~ga ank ay magharap sa kany tuw? na n~g nsusulat na hin
a kany~g m~ga kasaysaya~g ibinubuhay ku~g gabi, at kany~g isinasaany? a~g m~ga kamal
ian, at sa ganit~g paraan sa gula~g na siyam na tan, a~g ank niy~g Pepe, ay nagharp
y n~g is~g Dul~g Tagalog na kingiliwa~g labis n~g Kpitan sa bayan n~g panah~g ya
Niya~g ta~g 1898, ay nabalo siy sa ginigiliw na asawa, at nparagdg sa kany~g pagta
gddalaw~g tan na sa pagkakaputi n~g buhay n~g mahl niy~g ank na si Dr. Rizal, a~g
G. Francisco Rizal at Mercado.
Niya~g 1907, sa pasimul~g Pulo~g n~g una~g Kapulu~ga~g Bayan, ay hinandugan si G~g.
Teodora Alonzo n~g m~ga para~gl at inalayan siy n~g marami~g salap? bila~g tulo~g sa
kany~g katiisan, ~guni't hind? niy tina~ggp at pinati~gkd niy~g a~g kanil~g a~gk
gmmahl sa Lup~g Tinubuan n~g dahil lam~g sa salap?. At niya~g ik 16 n~g Agosto n~g
a~g banal na In n~g dakil~g Bayani, ay pumisan sa kany~g m~ga kapilas n~g buhay at sum
apayap sa kaharian ni Bathal.
A~g paglilibi~g sa kany ay ginanp niya~g ik 19 n~g Agosto, at a~g m~ga matatas na ka
Pmahalan ay nakipaglib~g na paw, tanda n~g is~g pakikidalamhati~g lbusan sa kany
a baya~g it n~g m~ga dalamhat.
Bila~g alala sa kany~g pa~galan, a~g dati~g da~g ?Aranque? ay pinalitan n~g ?Teodora A
lonzo?.
[Larawan: Ang huling larawan ni Gg. Teodora Alonzo.]
=Melchora Aquino (Tandang Sora)=
A~g pagukulan ko ~gayn nit~g maigs~g ulat, giliw na bumabasa ay is~g babai~g hind? m
a~g nakasapit n~g m~ga pintuan n~g Paraln, kaya't tahs na masasabi~g d? lama~g sa m~ga
Paraln ntututuhan a~g pagibig sa Tinubua~g Lup.
Si ali~g Sora ay is~g liks na mapagmasakt sa alin ma~g bagay na ukol sa sarili.
Si ali~g Sora, gaya n~g tuw? na'y itinawag sa kany n~g m~ga Katipunan ay nag~g is~g tu
nay na in~g takbuhan niya~g na~gaghimagsk at nagtaya n~g buhay sa ikalalay natin.
A~g kany~g dula~g ay lagi~g may hain, at a~g mahigt na is~g libo~g Katipunan na naglis
aw sa Balintawk na naghhinty n~g is~g hudyt up~g a~g talib~g ay ipakipagpi~gkian
~gton? at ?mauser?, up~g sa pamamagitan non ay lutasin a~g usapn n~g at~g baya~g nasus
uban at inalipin n~g kapuwa bayan, ay nakatagp? kay ali~g Sora n~g is~g in~g mapagkupk
Sumil~g si Tand~g Sora sa Balintawk niya~g ta~g 1812.
A~g ganit~g gaw~g kapuripuri ay pinarrusahan non n~g parusa~g kamatayan, kay't lubh
als na a~g is~g ha~gl na gaya ni tanda~g Sora, ay huwg sagin n~g takot at bagks na
tpa~g at p~gatawanan at wal~g pa~gimi~g winalds a~g kany~g kaunti~g natitipo~g pala
any~g m~ga ba~gn, gayn din n~g salap~g pat na sa ikapit~g buhl halos n~g taguan
naw.
A~g ganit~g gawa ni tand~g Sora ay hind? nlihim sa m~ga tiktk n~g Pmahala~g kastil
inadakp pagdaka at sa bis n~g is~g utos ni Henerl Polavieja niya~g 1897, siy ay ip
a Monjuich. D? man lama~g iginal~g a~g kany~g katandan at pagkababai.
Pinalad pa rin siy~g makabalk digmaan at matahimk siy~g namaty sa kany~g thanan
lookan, pok na naksaks n~g lalo~g pinak mani~gn~g na dahon n~g ati~g kasaysayan.
Ku~g si Gat Bonifacio ay nabubuhay at makapagssalita n~g nukol kay tand~g Sora, disin
nakbasa tayo n~g is~g magand~g halimbaw sa kany~g iuulat na d?sapal ay pawa~g pap
ai~g it na siy~g tunay na ?In n~g m~ga Katipunan.?
A~g m~ga salit~g ?kumain ka na ba kapatid? at is~g ~git~g namamalayly sa kany~g m~ga
tila nkikinit ko pa ha~gga~g ~gayn. A~g m~ga salit~g yan ay siy niy~g bati at pa
l~g patl~g na m~ga katipuna~g sa maghapon halos at sa lob n~g mahigit na dalaw~g buw
any~g kinaila~ga~g para~g m~ga tunay na ank.
Tinawag sa sinapupunan ni Bathal niya~g ik 2 n~g Marzo n~g ta~g 1919, sa gula~g na is
an at pit~g tan.
A~g kany~g banky ay iniwi n~g m~ga ?Lab n~g Hmagskan? na siy~g na~gasiw sa pagha
thanan.
[Larawan: =Ang Libingan ng mga Bayaning Pilipino.=]
=APOLONIO SAMSON (Tinteng Pulonyo)=
Talaga~g kinus nami~g hiyasn a~g Sa Langit ng Bayang Pilipinas n~g m~ga tao~g wal~g ga
sino~g talino gaya ni Tanda~g Sora at ni Tinint~g Polonio, na bag ma~g pukln n~g sanda
kt na ?a? ay d? nil mkikilala, gayn ma'y makapagmamalak n~g gayn na lama~g at maka
akapagli~gkod sa Tinubua~g Lup.
Si Tinint~g Polonio ay sumila~g sa is~g tag~g Nayon na nkikilala sa tawag na Ka~gk~g
p n~g Balintawk, Kalookan, niya~g 1851 at is sa m~ga una~g katipunan na sa tawag ni An
drs Bonifacio ay tumug~g agd n~g wala~g an m~g pasubal.
May kaunt? ri~g kaya na niliblib sa mahirap na pakikipamayani sa buhay, palibhas ay
tahs na mapagimpk, at a~g kany~g laht na~g natitipon, bago pa si tand~g Sora, ay kan
gol n~g wal~g patuma~gga sa m~ga kila~ganin n~g m~ga Katipunan. Dahiln it na ikinamah
kany n~g gayn na lam~g n~g ?Supremo?, na sa pagkilala sa kany~g mani~gni~g na paglili~
ay inatasan siy n~g tu~gkuli~g Kapitn n~g m~ga sandatahn.
Si Tinint~g Polonio ay is~g bayani~g sa tap~g ay wal~g ipa~gigimbulo sa ib at a~g ga
nikap niy~g mamalag at sanh? n~g ipinagmahl sa kany n~g kany~g m~ga nkasama.
Is~g pabula~g wal~g kabalbal na a~g tunay na pagibig sa Tinubua~g Lup ay d? sa m~g
ao lam~g namamahay, may m~ga liks na kabaita~g talag~g dinramdm n~g tao, na~g d? sa
lam~g n~g duno~g at it'y a~g liks na pagibig sa sarili at sa m~ga kapatd sa In~g Ba
A~g tawag na ?kapatid? ku~g sa m~ga lab ni Tinint~g Polonio pumupuls ay kbabakasn n~
y na kahulugn non, at a~g kany~g m~ga tao na d? rin kkaunt? ay pawa~g nag~g tapt s
Na~g magkalupitlupit sa dako~g waks, na a~g ati~g m~ga marurun~g ay madal na sa kilusa
~g yan na kinatakutan n~g marami at pinawal~g saysy sa m~ga pahayag sa nagsisiakit, ay
itiniwal~g na laht a~g m~ga ha~gl sa pamiminun at a~g gayo'y pinagbuhatan n~g mahalag
alita ni Tinint~g Polonio na gayari: ?Patakbuhn niny a~g m~ga kastil sa pamamagitan n~
tintero at pluma.?
Si Tinint~g Polonio, gaya n~g m~ga limt na Bayani ay linapasta~gan n~g is~g kamy na pa
ahs niya~g 1902 at a~g kany~g kamatayan ay kahany n~g pagkwakawak nin Rosendo Sim
t Ciriaco Bonifacio, Venancio Guevara at iba pa na pawa~g sa dilm n~g gab na~gaiwan.
Mag~g pambaw a~g m~ga talata~g it sa kanil~g m~ga buhay na nwakawak, at har na~ga~
ati~g kasaysayan ay pagukulan sil n~g m~ga daho~g karapatdapat sa kanil~g wal~g kahuli
lip na pagibig sa ati~g In~g Pilipinas.
[Larawan: Isang tanawin sa Masambong, Balintawak, niyaong Himagsikan, 1898.]
=MIGUEL MALVAR=
[Larawan: Gen.MIGUEL MALVAR]
Anak n~g makasaysaya~g lalawigan n~g Bata~gan, si Malvar ay nmulat sa kapanahuna~g
a~g pa~gaap ay naghahar at a~g katuwiran n~g bayan ay kasalukuya~g tumta~gis, kay't a
kany~g diw ay nahikayat na mag~galit n~g gayn na lam~g sa pamamalakad na mapanil; a
gay~g pagpupuyos n~g kalooban ay nagkaron n~g pagbbuntuhn, na~g a~g una~g hiyw n~g l
simuln sa Balintawk n~g ati~g Bayani~g si Gat Bonifacio, niya~g Agosto n~g ta~g 1896,
lus~g karakaraka niy~g inaniban n~g ubos kaya.
Ipinamalas ni Malvar sa Hmagskan a~g is~g kata~gta~gi~g pakikibaka, at sa ulunn n~g
ut~g na m~ga pili~g tag Bata~gan ay linusob nil a~g m~ga himpilan n~g m~ga kastil sa T
awan, at do'y nakilala a~g kany~g is sa malalak~g pahayag at tutol sa lara~gn n~g di
na pinasimuln sa ~ganp na ik 9 n~g gab at tumagl ha~gg~g ik 6 n~g umaga n~g ara
ah~g ikinalipol n~g tan~g nagtata~ggl na kawal na m~ga kastil sa himpila~g yan; at s
pa~gan niy~g ipinamalas ay minarapat siy~g gaw~g Pun n~g kany~g m~ga kasamahn.
Na~g idaos a~g ?Pacto? sa Biyk na Bat, niya~g Disyembre n~g ta~g 1897, buhat sa Bulak
nanumbalik siy sa saril~g lalawigan up~g pagmasdn ku~g a~g m~ga dako n~g nsabi~g k
magganp.
Hind? sumama si Malvar sa Lupon n~g Hmagskan na lumipat sa Ho~gk~g; ~guni't naparon si
kasama a~g tau~g kaanak at tumulo~g sa m~ga punyag? n~g kany~g m~ga kababayan sa ika
lulusg n~g Baya~g Tinubuan. Na~g makaran a~g ma~gis~g tan na ipinanahann niy sa
nyo ik 15 n~g ta~g 1898, ay bumalk siy sa Kapulu~g Pilipinas, at non na ~ga siy
pa~gasiwaan niy a~g m~ga kawal sa m~ga lalawigan n~g Tayabas at Laguna, at sa pan
ahn n~g kany~g ipinamun ay nagkaron siy~g lagi n~g mabuti~g palad na magtagumpy tu
akbihag n~g marami~g kawal n~g m~ga kastil. Siy'y is~g Henerl na lagi~g pinatnubayan
abuti~g Tal.
Niya~g Pebrero, ik 4 n~g ta~g 1899, a~g pagkkaibigan n~g m~ga kawal n~g Pilipinas at n
m~ga kawal n~g Amerika ay nasira, at si Henerl Malvar ay natasa~g mag~g Pmunun n~g
awal n~g Maynil at Laguna. A~g Pagsanhan at Sta. Cruz sa Laguna ay ipinagta~ggl n~g
magkaayaw na Pa~gkt ni Ricarte, Malvar at Agueda Kahabagan, it~g huli ay is~g babai~g
nagpakita n~g lalo~g malalaki~g kagiti~gan na ikinama~gha n~g kany~g m~ga nkasama. A
~g m~ga baya~g binangt ay ku~g makaila~g lusubin n~g m~ga amerikano, ~guni't tuw?
na'y napipilan.
Si Henerl Malvar ay naglamay at nagpunyag? gabi at araw up~g magtipon n~g tao, magsa
nay sa m~ga it sa pakikibaka at magpa sigl n~g m~ga kalooban, up~g a~g pagdidigmaan at
pagtata~ggl n~g ati~g katuwiran at kalayan ay magtagumpy.
Sa masam~g sandali niya~g Marso ik 23 n~g 1901, a~g Presidente Aguinaldo ay nahulog sa
kamy n~g m~ga kalaban, sa Palanan, Isabela; gayn man si Henerl Malvar ay nagpatuloy p
a rin sa pakikibaka at sa kany~g m~ga nassakupan ay nagpadal siy n~g gayari~g pahayag:
A~g ati~g sandata ay dapat na magpahayag na d? natin ginagamit up~g ipuks sa m~ga ka
wal na amerikano, sapagk't gaya rin natin, sila ay may m~ga in, asawa, kapatid at m~
ga ank na tumta~gis ku~g sil'y ma~gpaty?.
?N~guni't tay'y gumgamit n~g sandata up~g ipagta~ggl a~g katutub~g katuwiran, katuwi
agkaron n~g sarili~g Pmahalan, Kalayaan at Kasarinlan.?
Sa bahagi~g it n~g pamahayag ni Malvar ay mkikilala a~g kany~g pagkalin~g na tao, mair
in sa Tinubua~g Lup at matar~g na Puno~g kawal.
Sa pagkilala sa malalaki~g sikap at mahalag~g gawa ni Henerl Malvar, a~g Lupon Pamba
nsa sa Ho~gk~g, niya~g una~g araw n~g Abril n~g ta~g 1901, ay nagpasy~g itas sa kany
gkuli~g pagk Pa~gulo~g kawal sa Pilipinas, ~guni't sa kany~g m~ga pamahayag na ilina
gda ay ipinamalas niy~g hind? lam~g a~g sikap n~g m~ga kawal a~g kany~g pinagbatayan,
at a~g bulg na pagsund sa m~ga kautus~g kawal, kund? lal na a~g tulo~g n~g m~ga tao~g
yan na siy~g lalo~g mabis at mapakinaba~g sa m~ga mithii~g ipinakkipaglaban.
Samantala~g si Henerl Malvar ay bo~g tapa~g na nagtta~ggl n~g ati~g Kalayaan, a~g Lupo
namn sa Kapayapan ay kasalukuya~g naghhanda n~g is~g mabut~g paran up~g a~g digm
a is~g pagkakasund~g kapuripuri, at niya~g Abril n~g ta~g 1901 ay nakipanaym kay Hen
ar a~g is~g Lupon tu~gkl sa bagay na it, ~gunit nabig?.
Npansn ni Henerl Cailles, a~g pagkaktuws n~g at~g kalagayan, a~g kalakasn at kap
i n~g m~ga kadigma at dahil dito, up~g maampt a~g dug? na dumadaloy na wala~g tars ay
hini~g? nit kay Henerl Malvar na sumuk na; a~g kahili~gan n~g kaibigan ay iginala~g, ~
guni't nagpatuloy din n~g pakikidigm sa paniwala~g sa gay~g paran lama~g mapattunayan
g marubdb na pagnanas n~g Kasarinln.
Sa kany~g kublihan sa Bawa~g, ay ku~g magkil~g lusubin siy n~g m~ga amerikano, ~guni't
uw? n'y ipinagta~ggol niy n~g bo~g tapa~g at kabayanihan, at tuw? na'y napipilan don a
kawal na kalaban.
Subali't a~g gutom ay is~g kaaway na npakalupit, at sa tulo~g n~g pakikiusap n~g lub
h~g marami~g kaibigan, sa talag~g kadahupn n~g kaya na magpatuloy pa sa pakikidigm, ay
akipanaym siy kay Henerl Bell at bago niy ginaw it ay gumawa muna siy n~g gayari
?Patu~go ako ~gayn up~g dalawin si Henerl Bell, at an man a~g klabasn n~g pakikipa
ay hinihi~g? ko sa m~ga kababayan, na huwg lam~g ako~g lilimutin. Tay'y pawa~g magkaka
patd. Kahit na nil ak dalhin sa Estados Unidos sa alin m~g dako n~g Daigdigan, ay d
alilimutan a~g pinakaiibig ko~g Tinubua~g Lup?.
?Isinasalo~g ko a~g sandata, sapagk't a~g aki~g m~ga kaanak at m~ga kaibiga~g suma
sama sa akin ay na~gagkkasakt sa tinitis na kagutuman. A~g ak~g pit~g ank at a~g a
na asawa ay lag~g nasa pili~g ko at tiniis nil a~g laht n~g kahirapan?.
Niya~g ik 16 n~g Abril n~g ta~g 1902, ay natapos a~g m~ga panaym ni Henerl Malvar, a
iy ipinadal sa labas n~g Pilipinas. Nanirahan siy sa Sto. Tomas, Bata~gan, at a~g pags
asaka ay siy niy~g hinar~p sa paniwala~g sa ganit~g paran lam~g mittatag a~g m
nasira~g bansa.
Mataliimik siy~g namuhay sa bukid ha~gg~g sa napilita~g lumuws n~g Maynil dahiln sa
sa aty na kany~g dinanas, at niya~g ik 13 n~g Oktubre n~g 1911, n~g kany~g hirap sa
na it ay winakasn, up~g masok sa buhay na wal~g ha~ggn n~g m~ga Bayani na wal~g ka
Dinal a~g kany~g ba~gky sa Sto. Tomas at don binigyn n~g kany~g sarili~g pitak na
ahan n~g m~ga lab n~g is~g buhay na maulirn sa katapa~gan at katapata~g lob sa Lupa~
buan:
Sumala~git nawa.
=EMILIO JACINTO=
[Larawan: EMILIO JACINTO]
Si Emilio Jacinto, a~g kana~g kamay ni Gat Bonifacio ay sumila~g sa maliwanag, n
iya~g 1879, sa bayan n~g Trozo, sakop n~g Maynil; ank dukha at wal~g kara~galan kund?
g liks na pagkatao, kay't musms pa'y nkita na sa kany~g paligid a~g pagkaktuws n
Nagral na mag-is sa pamamagitan n~g m~ga magula~g na nagtur sa kany~g kumilala n~g m~g
titik at sa pamamagitan n~g katipiran at pagsasakit ay napapag-ral din a~g bata~g
si Emilio Jacinto ha~gga~g sa makasapit sa damban n~g karunun~gan sa ?Universidad
de Sto. Toms?.
Gano~g pagsasakit a~g ginawa n~g kany~g m~ga magula~g up~g a~g kany~g isip ay mmulat
lawak na tahakin n~g karunun~gan.
Sa ?Universidad? ay nag~g kapanahn ni Emilio si G. Juan Sumulong, is sa nag~g matas
at dalubhasa~g nagtagly n~g lalo~g matatas na katu~gkulan sa Pmahalan. Kpuwa sil
ukha, kay't a~g kanil~g m~ga simulan ay nagkaktulad, at a~g pagmamalas sa m~ga matata
a~gk~g kanil~g nkasama sa pagaral ay nakakilit? sa kanil~g dalaw, kay't pinasika
? sa kalipunan n~g m~ga yan, na kanil~g kinassuklamn mandn.
Dahiln sa maaga~g hiyw n~g Hmagsikan na kany~g inaniban pagdaka ay d? nakatapos si Emi
o Jacinto n~g kany~g pa~garal, baga ma~g nagiwan siy n~g is~g mabut~g tlaan n~g ka
sa ?Universidad de Santo Toms?.
Lagi siy~g matigs at d? karakaraka~g nagbabago sa bis n~g m~ga tagubilin; tuw? na'y ip
inagta~ggol niy n~g ubos kaya a~g inakal niy~g katuwiran. Ganito a~g kany~g pamamala
sarili sa bo~g panah~g siy'y nabuhay.
Niya~g ta~g 1896, si Emilio Jacinto at na~guna sa is~g lupon na itinatag ni Gat Bonifa
cio up~g makipagkita sa Kinalawan n~g Baya~g Hapn dito sa Pilipinas, up~g pasapitin sa
Emperador n~g Hapn a~g is~g Pahayag. Is sa m~ga bahagi n~g Pahayag ay it~g sumsun
?A~g m~ga sinag n~g liwanag na lumaganp sa Bans~g Hapn ay nakarati~g din dito sa Pilip
nas. Dapat kami~g makinaba~g sa liwanag?:
Na~g tan di~g yan ay nagsut insk siy up~g makipagkita kay Dr. Rizal at yakagin it
lusn sa paghihimagsk, ~guni't sa pagkakkilala ni Doctor Rizal, na na~g panah~g yan a
a salt tayo sa paghahanda at malay sa pananagumpy a~g hmagskan, ay tinugn siy~g
pa dapat?. At na~g simuln na a~g pakikibaka buhat sa Balintawk, at a~g kasarinlan n
~g Pilipinas ay ipinahayag na sa pamamagitan n~g sandata, ay ginawa~g Henerl si Em
ilio Jacinto, at a~g kany~g sakop ay a~g ~gay'y lalawigan n~g Rizal dati~g Moro~g, a
~g Laguna, Bulakn at Bago~g Ecija.
Si Emilio Jacinto ay siy~g una~g kasa~gguni ni Bonifacio, ha~gg sa it'y pinaty n~g is
la~ggap~g niya~g 1897.
Sa is~g tagpuan sa baya~g Mahayhay, Laguna, sa is~g malaki~g pulut~g n~g Hukb~g kastil
Emilio Jacinto ay nasugatan, at nbihag n~g m~ga kaaway; ~guni't hind? naglan sa kam
ay n~g m~ga kastil at niya~g Abril n~g 1899 ay binawian n~g buhay a~g dakila~g Henerl.
A~g kany~g sagisag na isinatuntunin n~g katipunan ay it~g m~ga sumusund:
(Liwanag at Ni~gni~g; Kalayaan; Pagibig; A~g Pmahalan at bayan; Mal~g Pagsampalataya;
Paggawa;)
?Liwanag at Ningning: A~g ni~gn~g ay nakasisir n~g mat samantala~g a~g Liwanag ay tuma
ta~glaw?.
?Kalayaan: A~g kalayaan ay ipinagkalob sa laht n~g tao buhat sa pagkpa~gank at siy'y
gamitin kailan man, hind? up~g puminsal sa kahit sino. A~g kalayaan ay buhat sa la~
git at hind? kalob n~g an ma~g kapa~gyarihan sa ibabaw n~g lup?.
?Pagibig: Sa m~ga karamdama~g tinta~gly n~g tao ay wal~g napakadakil gaya n~g ?Pagibig
Kund? sa pagibig a~g m~ga bayan ay napawi sa ibabaw n~g lup, a~g m~ga kapisanan n
~g m~ga tao ay ntulad disin sa lags na dahon n~g kahoy na ipinagliliparan n~g is~g buh
awi, ~guni't dahil sa pagibig ay malalak~g bagay a~g nayayar?.
?Ang Pamahalaan at Bayan: A~g pagkasulo~g n~g m~ga Bayan ay nagbubuhat sa m~ga mma
mayn at ito'y is~g dakila~g kapa~gyarihan?.
?Maling Pagsampalataya: Ku~g sino ya~g nagsasabi~g ank n~g Dios, ay dapat tumulad ka
y Kristo, marlit, mairugn at masintahin sa kawagasn.
?Paggawa: A~g paggawa ay hind? Sumpa n~g Dios na gaya n~g paniwal n~g iln?.
Sa m~ga banhay na it n~g m~ga kaisipn, ay makikilala si Emilio Jacinto na is~g dakila~
g tao, may matatas na smulain sa buhay, may matayog na pananampalataya, may paniwala
~g hubog sa dakila~g gaw? at karapatdapat na pasimun sa alin ma~g kilusn. Siy ay is~g
nay na Bayani, tilansik n~g diw n~g m~ga wags na tao buhat sa La~git.
[Larawan: =Balak na Bantayog kay Dr. Rizal na nagtamo ng unang ganting pala at n
ahirang sa lahat ng ihinarap sa Timpalak.=]
=ANTONIO LUNA y NOVICIO=
[Larawan: Antonio Luna y Novicio]
Isa~g dakila~g Henerl na pilipino gaya n~g nag~g gawi~g pamagt sa kany n~g m~ga nakk
sa kany~g d? mattawara~g katapa~gan. Ank n~g baya~g Maynil at niya~g ik 29 n~g Okt
~gank n~g ta~g 1868.
A~g kany~g am ay si G. Joaquin Luna at a~g kany~g in ay si G~g. Laureana Novicio, maga
wa~g nagbigy sa ati~g bayan n~g m~ga ank na lubh~g ikinarra~gl: Sin Juan Luna, a~g
mikha n~g ?Spollarium?; Joaquin Luna, nagi~g Gobernador sa La Unin, Jos Luna, bantg na
ma~ggagamot, na pawa~g m~ga kapatid n~g ami~g pinagukulan nit~g maigs~g ulat.
Sa ?Ateneo de Manila? siy sibol, at gaya n~g laht halos na aral sa m~ga Hesuita ay l
umabs siy~g is~g mabuti~g bat. Tina~ggp niy a~g katibayan n~g pagk ?Bachiller en
1883 at lumipat siy sa Santo Toms, up~g magral n~g ?Farmacia?, pagaral na kany~g
loy sa Barcelona, Espanya, at don niy tinam a~g katibayan n~g pagk ?Licenciado?. Nagtu
y pa rin n~g pagaral sa ?Universidad Central de Madrid? at don namn niy tina~ggp a~g
aya~g pagk ?Doctor? sa nsabi~g karunu~gan.
Si Antonio Luna ay mahilig di~g umawit at a~g kny~g kudyap? ay npabantg din at is sa
a~g kany~g ihinandg sa m~ga nagaral sa ?Concordia?, Paraln n~g m~ga babai, na kany
ata~g ?M~ga Bituin n~g Aki~g Lahi?.
Sa kany~g pagkakamanunulat ay nagpakata~gi rin siy~g lubs gaya n~g ha~gg ~gayn ay ma
?La Solidaridad? sa Espanya nin Marcelo H. del Pilar, sa lilim n~g pamagt na Taga-Il
og. Naglathala siy n~g is~g aklt na kinalalarawanan n~g pagk tiwali n~g pamamalakad n~
m~ga kastil rito sa at~g lupan.
Nagral din namn si Antonio Luna n~g ?Ingeniera Qumica? sa Blgika at pagkatapos ay lu
siy sa Pars up~g magsanay sa ?laboratorio? n~g magit~g na si Dr. Latteux.
A~g kany~g Las Impresiones ay kinamuhan n~g gayn na lam~g n~g m~ga kaaway n~g ati~g pa
asaril, sanhi~g ipinaghinal sa kany na is sa m~ga tagapagtaguyd n~g Hmagskan at
Pebrero n~g 1897 ay ipinadakp siy at ipinatapon sa Espanya at sa Carcel Modelo ron ay
ipinalasp sa kany a~g lalo~g masasaklp na araw n~g is~g tao~g malay sa tinubua~g lu
ata~gis sa madilm na bila~gguan, tulad sa is~g slarn.
Na~g siy'y palayain ay lumipat siy kapagkaraka sa Alemanya at nagpasimula na sa kany~g
pus a~g thasa~g pakikialt sa m~ga Pa~ginon n~g ati~g bayan at kany~g pinagsanaya~g
n a~g m~ga kata~gian sa pagkamandidigma ni Napolen, at sinikp niy~g mtuto n~g m~ga mab
uti~g paraan sa digma.
Nanumbalik siy~g agd sa Pilipinas na~g it'y maghmagsk na ~ga at samantala~g a~g kany
inuhan sa pagkamabuti~g mandidigma ay hind? pa niy naihhandg sa kany~g bayan ay itinat
muna a~g Pahayaga~g ?La Independencia? at a~g kany~g panitik ay kinkitaan n~g m~ga
tudl~g n~g pambuhay na lob sa kara~galan n~g kilus~g ya~g tu~go sa ganp na ikalalay
g bayan.
Na~g a~g dati~g magkaibiga~g amerikano at pilipino, na magkatulo~g na nagpasuk sa
m~ga kawal n~g kastil, na dito, na~g m~ga panah~g yan ay pa~ginon at hari; na~g a~g da
wa~g watawat n~g lay na magkasama~g nanagumpy sa m~ga kaha~gaha~ga~g pagbabaka ay na
gkkatitign at mand'y d? na magkawatasan; na~g a~g m~ga bayani~g yan n~g kilusan na~g i
bago~g any? n~g kasaysayan n~g ati~g kalahian ay pinaghaharian n~g pa~gigimbulo
at nagkkabawasn na n~g pagtitiwal a~g is't at is, a~g kababayan nat~g si Antonio L
a Kabite agd at pinaghanap a~g Pa~gulo~g Aguinaldo up~g do'y ihandg a~g kany~g karun
sa digma, at si Antonio Luna ay ihinall pagdaka~g Henerl n~g m~ga kawal sa katihan,
at pagkatapos ay inatasn siy~g magi~g Tagapatnugot n~g hukb~g pilipino, kata~gia~g kan
y~g pinaunlakn n~g kagilagilals na pakikibaka na lubh~g nagpahirap sa hukb~g amerika
gbuhat sa pamimiyapis na simula sa Tulyahan na kinalibi~gan halos n~g pinakamala
ki~g bahag n~g ati~g m~ga kawal n~g Bataly~g Maynil, at ha~gg~g sa ilog n~g Kalumpit n
ipinagta~ggl n~g ati~g hukb n~g is~g pagtata~ggl na gumuhit sa ati~g kasaysayan n~g m~
tudli~g na gint? sa kabayanihan at katapa~gan.
Niya~g ta~g 1899, na~g kasalukuyan siy~g tumtahak n~g lupa~g Kapampa~gan sa d? mapigil
gila~g paglusob n~g m~ga kaaway, nkikinit marahil a~g kany~g m~ga hul~g sandal? kay'
sumulat n~g kany~g ?Hul~g Pati?, na any:
?Ipinagkalob ko~g laht a~g aki~g m~ga ariarian sa aki~g pinakaiirog na in.?
?Sakali~g ak ay mpaty sa laban~g it, ay ninnas ko~g a~g aki~g ba~gky ay baluti
~g Pilipinas at ak'y ilib~g sa lup n~g aki~g sarili~g lup na sanh? n~g aki~g pagkakasa
t?.
?Siy ko~g lagi~g mith? a~g ak'y mamaty n~g bo~g kasiyahn n~g aki~g bayan, sa pagtata
kany~g lbusa~g kasarinlan?.
Kagilgilals na lubha ku~g pagtutularin a~g dalawa~g hukb~g naglalamas non sa kanikaniy
akayahn, sandata at katalinuhan sa digma, sa kabayanihan n~g pagssalasaan na anim'y m~
ga hukb~g magkasukt n~g laks bag ma~g sa katutohanan ay hind? pa anino n~g hukb~g am
o a~g at~g m~ga baguha~g kawal; gayn mn, sa katalinuhan n~g pamamatnugot n~g bayani~g
si Henerl Luna ay nagpapanatili sa ati~g m~ga kawal n~g katapa~gan, at bos kaya~g pa
nunupd sa m~ga kautus~g kawal na kany~g pinaiiral sa ibabaw n~g m~ga sundalo nat~g paw
g panandalia~g tatag at d? mn na~gakakkilala n~g m~ga kauta~gn n~g m~ga tunay na kawal
n~g is~g tunay na hukb.
Sa kaba~gisn n~g kanya~g pagpapairal n~g m~ga kautus~g digma at sa nasa~g a~g baguha
n nati~g m~ga pinun ay mpanty sa is~g kalagaya~g hind? mananaghil sa m~ga kawal na s
igmaan, ay naktagp? siy n~g marami~g ?naghinanakit? sa kany~g kagahasan, at is~g araw
ninas niy~g makipagkita at makipanayam sa Pa~gulo~g Aguinaldo, na no'y na sa Kabanatu
an, up~g magmu~gkah marahil n~g is~g bago~g para~g inakal niy~g isagawa, ay hina
punl? n~g sarili ring Hukb na niya~g ik 5 n~g Hunyo n~g ta~g 1899, at wal~g pa~gimi
udl sa kany at a~g kany~g buhay ay tinampalasan.
Sa kany~g palad na ya'y nparamay a~g kany~g ?ayudante? na si Koronel Francisco Romn,
hat na non ay nawaln n~g is~g matalino~g ulo at wal~g pagl na bisig a~g at~g hukb
aha~g itaby n~g m~ga kaaway han~gg~g sa napipilan na na~g patuluyan.
Si Antonio Luna, gaya n~g m~ga dakila~g Bayani, ay namaty n~g wala sa panahn; ~guni'
t sa kany~g kamatayan ay nawan niy a~g aral na lubh~g mapakinaba~g sa m~ga panah~g h
natin.
A~g kany~g kamatayan ay nag~g sanh? n~g lubh~g marami~g m~ga kurkur, na ipinaghihina
a'y likha n~g kalupitan, ~guni't sa an mn, talag~g a~g m~ga dakila~g tao ay nakatatagp
n~g is~g kamataya~g d? karaniwan, up~g mag~g sanh? n~g is~g matam~g paglilim at ma
n n~g kany~g m~ga kaha~gha~ga~g kata~gian.
M~ga kamatay~g gaya n~g kay Luna, sa dapat na ikpauwi sa wala at mag~g sanh? n~g is~g
glimon na wal~g ha~ggn, ay lalo~g bumubuhay sa m~ga diw, nagpapatibk n~g pus at gum
madla sa ikakkilala n~g lubusan sa kany~g m~ga paglili~gkd na karapatdapat.
Nagpupugay ak sa libi~gan mo, dakila~g Henerl, at minsan pa'y ulitin dito a~g lbusa~g
gha~g sa iy~g kabayanihan.
[Larawan: =HENERAL ANTONIO LUNA= SINAWI NG KAPALARAN NA PATAYIN NG MGA KAWAL NG
SARILING HUKBO.]
=GREGORIO DEL PILAR=
Musmos pa'y namuh? na~g lubha sa masasam~g palakad n~g m~ga kastil sa kanil~g bayan; p
ama~gk~g bu palibhas ni Gat Marcelo H. del Pilar, ay nagpasas rito buhat sa kamusmusan
~g is~g dalisay na aral n~g pagibig sa baya~g sarili, kaya't na~g kasalukuya~g a~g
?Noli? ni Dr. Rizal, ay d? mabasa n~g hind? mag~g is~g ?malak~g kasalanan? si Gregori
o ay is sa m~ga lalo~g masipag na tagalaganap non.
Sa gana~g kay Gregorio a~g ?Noli? ay siy~g aklt n~g kaligtasan n~g lah.
Na~g a~g hiyw n~g lay ay lumaganap sa walo~g lalawiga~g Tagalog, si Gregorio, ay nah
ikayat na magsundalo at a~g gayn ay isinagawa bat pa man siy~g lubha, at buhay non sa
mamagitan n~g m~ga d? karaniwa~g katapa~ga~g badha n~g kany~g m~ga kilos, ay hinag
dn niy~g untiunt? a~g kabayanihan ha~gg~g sa na~g lagdan a~g ?Pacto de Biak na Bato? a
nakarat~g na siy sa tu~gkuli~g Koronel.
Nmahl siy~g lubha kay Aguinaldo at siy ay ipinagsama sa Ho~gk~g na~g malagdan na a
at sil'y tumulak niya~g ik 27 n~g Disyembe n~g ta~g 1897, gaya n~g ntulukoy sa ns
an.
At nanatili si Gregorio del Pilar sa Ho~gk~g samantala~g si Aguinaldo ay dron at sa pa
ra~g tiniyp na pa~gyayari, a~g m~ga kastil at amerikano ay nagkaron n~g sgalutan; at s
h? n~g pagpapadal rito sa Pilipinas n~g is~g Hukb~g dagat sa ilalim n~g pamamahala n~g
Almirante Dewey. A~g Lupon Pilipino sa Ho~gk~g ay inanyayaha~g manumbalik na mul?
at magpatuloy n~g paghihimagsk.
A~g m~ga pa~gyayari rito ay lubh~g maliwanag sa kasaysayan n~g dalaw~g digmaan, suba
lit hind? kalabis~g ba~ggitn dito na si del Pilar ay dati~g katulo~g n~g m~ga amerik
ano sa pagbaka sa m~ga kastil, sa paniwala~g a~g m~ga kawal na yan ay katulo~g natin
sa pagtukls n~g kasarinlan.
Si del Pilar ay nagpatuloy n~g pakikibaka sa pili~g n~g at~g m~ga kawal, laban sa
manlulupig, baga ma~g tals na a~g pakikibaka ay tahs na pagpapatiwakl yyama~g a~g kaaw
ay lubh~g malaks, marami at makapa~gyarihan.
At a~g hukb natn ay npataby n~g npataboy ha~gg~g sa kaitaasan, na~g d? humihiwalay
lar sa pagtata~ggl sa Kuartel Henerl na kinalalagyn ni Aguinaldo.
Si Gregorio del Pilar a~g siy~g nhira~g na magta~ggl sa Paso~g Tild na ta~gi~g pagdada
an n~g sino ma~g magnnasa~g lumusob sa Kuartel Henerl at a~g kany~g limampu't lim~g
ili~g kawal sa katapa~gan at katpata~g lob, ay nagpamalas n~g d? karaniwa~g kabayani
han.
Sa ku~g an~g pakana, ay ntaluntn n~g m~ga amerikano a~g Paso~g Tild, at sil ay linus
wal~g patuma~gga ha~gg~g sa a~g laht n~g limampu't lim~g kawal na do'y nagbbant
erl Gregorio del Pilar ay pinuks~g laht na~g wala~g ptaga~g kalupitn n~g m~ga kawal
usob, na binubu? n~g mahigt na 300 katao na kabayuha~g paw.
Sa lokbotan ni Gregorio del Pilar ay ntagpun a~g is~g araw-araw na tala na kinbabasaha
n~g gayari:
?Ku~g is~g malak~g hukb a~g lulusb sa akin at sa aki~g m~ga kawal, ay mapapasuk ak
lalo~g magig~g kanaisnais sa gan~g akin a~g ako'y mamaty sa pagtata~ggl sa aki~g pinak
irog na In~g Bayan?.
Ganit namaty a~g is~g matapa~g na sundalo na sa katiyagan at sa wal~g maliw na pakik
ay sumapit sa tu~gkuli~g Henerl sa gula~g na dalawampu't dalawa~g tan lama~g.
Siy'y ank n~g mabulaklk na Bulakn at ipinagmamalak siy n~g tan~g kababayan sa ka
na kabayanihan.
=MARCELO H. DEL PILAR=
[Larawan: Marcelo H. Del Pilar]
Isa~g dakila~g bayani na sa pagtata~ggl n~g katuwiran n~g bayan ay linisan a~g tan~g
kariwasaan at kaginhawahan sa sarili~g lup at tumiwal~g sa m~ga kapilas n~g buhay u
p~g mahikap sa silo~g n~g iba~g La~git a~g ikatitimaw n~g ati~g In~g Pilipinas.
Si Marcelo H. del Pilar ay sumila~g sa maliwanag niya~g ik 29 n~g Agosto n~g 1850, s
a matikm~g bayan n~g Bulakn. Bayan n~g magagand~g diwata~g nakayyaya~g umawit sa may m
a hilig sa tlain.
A~g kany~g am ay si G. Juan H. del Pilar at a~g kany~g ina ay si G~g. Blasa Gatmaitan.
Talag~g lah n~g m~ga ?Gat? a~g bayani nat~g it at pagkpalibhas ay may m~ga kaya r
kany~g m~ga magula~g at a~g kany~g am ay mgino sa bayan, kay't nmulat n~g ti~gal
atas na indayg at maibigin sa katuwiran.
Pagkapagaral niy n~g m~ga un~g titik sa sarli~g bahay ay nsok siy sa Paralan n~g S
gkatapos dito ay lumipat siy sa Parala~g-madla ni Sto. Toms up~g dito magtaps, at bo
niy~g ipinakita a~g d? karaniwan niy~g talino ha~gga~g sa a~g katibayan n~g pagk ?Lic
enciado en Jurisprudencia? ay kany~g kamtn, no~g ta~g 1888.
A~g sigasig niy sa pagibig sa lupa~g sarili, na no'y lubh~g sinsil n~g masama~g pama
d, ay palag niy~g ipinakilala sa kany~g m~ga pamamahayag; na a~g pagkahilig niy sa pag
wal~g at paglay, ay lubs bag ma~g a~g gayn ay talag~g kasalana~g pinag-uusig at ik
g panah~g yan n~g kalupitan.
At a~g talag~g maasaha~g bu~ga~g hing n~g gayn gaw? ay sumapit at niya~g 1888 na rin
inagsakdal siy sa kasalana~g ?Filibusterismo?; na~g kany~g mtunugn, kapagkaraka at y
a~g kany~g ulo sa gay~g kasalanan ay nagamy ba~gky ay tumaks siy~g agd at sa
tu~go, up~g don pasimuln n~g ubos kaya a~g pakikibaka sa m~ga kaaway n~g ati~g pagtiwa
l~g sa kapa~gyariha~g kastl.
Asawa at dalawa~g ank, kaginhawahan at a~gkn ay linisn niy~g wal~g balino at umasa~g
any~g h~garin ay banl sa gay~g pagyao. Sa Espanya ay itinatag niy a~g kany~g kapis
Solidaridad Filipina? sa Barselona niya~g 1889. A~g kapisana~g yan ay magmimith? n~g
m~ga kabaguhan n~g pamamalakad dito sa Pilipinas.
Pinamatnugutan niy a~g kapuripuri~g pahayaga~g ?La Solidaridad? na itinatag don ni G
. Graciano Lpez Jaena, at siy'y kinatulo~g nin Dominador Gmez, Fernando Canon, Antonio
una, Jos Rizal, Mariano Ponce at iba pa~g m~ga bayani~g pilipino non, na sa pamamagi
tan n~g utak at panitik ay bumuwag niya~g matand~g kapa~gyarihan n~g m~ga har dito sa
Pilipinas.
A~g kalakhn n~g kany~g pus, katapa~ga~g maglahad n~g katuwiran niy~g inakala~g ap,
tayugan n~g kany~g palisipn ay nagi~g sanh? n~g lbusa~g pagha~g sa kany n~g kapana
way man sa paghihimagsk na yan na lubh~g kasakitsakit.
A~g salap? n~g kany~g a~gkn ay nahughg, a~g kany~g m~ga ank ay hind? na mul? pa~g n
agdanas n~g lalo~g kakilkilabot na kahirapan sa silo~g n~g iba~g la~git, up~g a~g ka
tuwiran n~g bayan ay ptuluyan at wal~g sagwl na maipagta~ggl.
Sumakabil~g buhay si G. Marcelo H. del Pilar niya~g ik 4 n~g Hunyo n~g ta~g 1896 sa gi
a n~g is~g karlitaa~g hind? madalumat.
Bil~g pagkilala n~g Baya~g Pilipinas sa kany~g wal~g kamtaya~g m~ga gawa, ay ipinasy
g kany~g lab ay kunin sa lbi~ga~g kany~g pinagpapahi~galayn n~g ganp, at ~gayn a
a n~g m~ga Bayani dito sa Maynil, up~g a~g mabuti~g alala non ay magi~g is~g mabut~g
baw sa ati~g m~ga bago~g sibol.
Kapuripuri~g halimbaw na gaya n~g pamana ni Marcelo H. del Pilar ay hind? dapat ma
param sa alin ma~g puso~g Tagalog, yyama~g a~g laht niy~g punyagi ay iniukol lama~g sa
ikallay n~g Bayan at hind? sa kaginhawaha~g sarili.
Talag~g a~g m~ga tunay na Bayani ay hind? naghhinty n~g ganti~gpal sa kanya~g m~ga gaw
at sikp, at sukat na ya~g kasiyah~g lob na dinadanas n~g ta~g gumgawa n~g tunay na
dh? a~g siy niy~g nagi~g katulo~g sa mahaba~g panahn niy~g ipinakibaka; ~guni't a~g m~
tao~g bihasa ay nassiyahn nam~g magral sa kanil~g m~ga kadakilaan, sapagk't a~g m
gaya n~g kanil ay talag~g maliwanag na sul? na nagpapanuto sa m~ga lipi~g sumisipt sa
is~g lalo~g maginhawa~g kabuhayan.
Mapalad a~g m~ga bayan na bag ma~g wal~g gaano~g maipagmalak sa kany~g liks na pagka
mta~g sa kasikapan n~g kany~g m~ga ank, ay sibulan n~g bayani n~g katauhan na nakagg
nakapa~gguguh n~g kalupitn at pa~gaalipi~g nakapipigil sa thas~g ikaunld n~g m~ga
~ga tao.
At gaya n~g sabi ni Dr. Dominador Gmez, si Marcelo H. del Pilar--any--ay is~g ?mabuti~
g tao? at sa kany~g diw ay d? nagkkapuw~g a~g an ma~g masam~g adhika, sapagk't s
gssikp a~g wags na pag-ibig sa Tinubua~g Lup.?
=MARIANO PONCE=
Niyao~g ik 22 n~g Marso n~g ta~g 1863, sa silo~g n~g masay~g La~git n~g Baliwag, sa ba
yan n~g magagand at mabibini~g dalaga na npabalit n~g gayon na lama~g, ay don nakkit
una~g liwanag a~g kababaya~g Mariano Ponce, is sa tatl~g tu~gk? n~g mith~g kalayaan ni
t~g lupa~g pinaggugulan nil n~g laht n~g punyag? at pagsasakit.
A~g kabataan niy ay maaga~g iminulat sa pagaaral sa baya~g sarili at na~g makatapo
s siy n~g m~ga p~gunah~g pagaral ay lumipt siy sa San Juan de Letrn ha~gg sa n
tina~ggp a~g katibayan n~g pagk ?Bachiller en Artes?: Nagpatuloy siy n~g pagaral n~g p
k Ma~ggagamot sa Parala~g madla ni Sto. Toms sa lob n~g dalaw~g tan at sa ?Univers
al de Madrid? niy tinapos a~g nsabi~g karunu~gan, kun san niy ntam a~g katibaya~g
en Medicina?.
Nagi~g maginhawa sana a~g kany~g buhay ku~g a~g kanya~g pagk Ma~ggagamot ay iniukol
niy sa sarili ~guni't a~g gayn at hind? niy ginawa, at a~g hirap at sakt na kasalukuya
n~g bayan na na~g~gaila~gan n~g lalo~g mabibisa~g lunas ay siy~g pinagubusan n~g pun
yag?.
Si Mariano Ponce ay nhilig n~g gayn na lama~g sa paglilin~g n~g m~ga kabaguha~g hinhi~
n~g panah~g yan at siy ay umnib sa m~ga kababaya~g na~gannahanan sa Madrid; up~g
sikn a~g Pmahalan sa pus n~g kany~g Pa~gulo~g Bayan, sa lob n~g kapisana~g kanil
sociacin Hispano-Filipino?. Si Mariano Ponce a~g siy~g nan~gkul~g kul~g kalihim no
sumapit a~g ta~g 1896, tan n~g malak~g m~ga pagbabago sa Kapulua~g Pilipinas at simul
a n~g m~ga bago~g tudl~g n~g kany~g kasaysayn sa pagkbansa.
Nagi~g tagabansg n~g Kapisana~g Hispano-Filipino a~g ?La Solidaridad? at si Ponce
a~g nagi~g tagapa~gasiw non, samantal~g si Graciano Lpez Jaena a~g siy~g Namatnugot.
amagt na ?Nani~g? kany~g m~ga tudl~g.
Na~g a~g Himagsikan ay mbunyg na sa at~g Kapulun, sapagk't si Ponce ay kilal~g is
ipino at mahilig sa m~ga kabaguha~g kanil~g tuw? na'y linin~g ay dinakp siy pagdaka at
binila~gg?, ~guni't d? siy nagtagl at pagkalipas n~g dalaw~g araw ay pinalay siy at
ny~g minainam ay a~g lumay~g agd at lumipat na ~ga sa Ho~gk~g. Pagdati~g niy ron a
pa lama~g a~g karran, ay nagtatag sil ron n~g is~g Lupon na a~g layunin ay magsumika
ikapagtatagumpy n~g Hmagsikan; si Ponce ay nagi~g is~g masugid na kagalawd non.
Na~g a~g Presidente Aguinaldo ay sumapit sa Ho~gk~g dahiln sa ?Pacto de Biak na Bat? s
i Ponce ay siy~g nagi~g Kalihim at a~g tu~gkuli~g it ay kany~g ginampann ha~gg~g sa
inaldo ay muli~g manumbalik sa Pilipinas niya~g 1898, up~g ipagpatuloy a~g Paghhimagsi
k.
Na~g m~ga panah~g yan ay si Ponce rin a~g Kinatawa~g panlabs magsikan sa Pilipinas.
Sa pagnanasa~g mapagaralan a~g m~ga kanugng na lupan ay naglayg si Ponce at dinalaw a~
g Indo-China, Cabodhe, Canton, Shanghai, at kany~g sinikap na mkilala a~g m~ga kauga
lian at a~g m~ga kata~gian n~g na~gsabi~g bayan. Nagi~g kaibigan siy n~g m~ga litw na
tao ron at n~g m~ga tanyg na kawan n~g kanikaniy~g Pmahalan.
At kahit siy malay? sa sarili~g lupa ay hind? niy iwinalay kahit saglt man lama~g a~g
marubdb niy~g pagibig sa sarili~g bayan, kay't pagkaran n~g mahigt na dalawampu't
pagkakwalay at pakikipamayan sa m~ga ib't iba~g l?p at kaugalia~g tao ay mul? siy~g u
w? sa sarili at sa kany~g pagbalik na it ay nagi~g Patnugot siy sa Phayag~g ?El Rena
to? at buhat sa m~ga tudl~g n~g nsabi~g phayagn ay kany~g ipinagpatuloy a~g kany~g
~g pagsisikap n~g ikaliligaya n~g kany~g iniibig na Pilipinas.
Niya~g 1909, a~g kany~g m~ga kalalawigan sa Bulukn bil~g tumbs sa kany~g pagsasaki
pa is~g tao~g tina~gkilik a~g kany~g pagnnasa~g magli~gkd sa tinubua~g lup sa lo
ga~g Bayan at siy'y ihinall na Sug ron up~g kumatawan sa Lalawiga~g Bulakn sa Gusa
ats.
Nag~g Kalihim na Pa~gkalahatn si Ponce n~g Pa~gkati~g Nasiyonalista at kasa~ggun n~g L
upon tagaganp. Si Ponce ay is sa m~ga nagtatag n~g Phayag~g ?El Ideal?, na siy~g tag
sg n~g Lapian niy~g kinaaniban.
Sa kabila n~g pakikipamiyapis na mahigit na limampu~g tan at pagkatapos na maipakila
la a~g lalo~g malak~g pagtatapt sa m~ga mahahalag~g smulain n~g pagkma~ghhimagsk
at kinatukatulo~g ni Dr. Rizal at ni Gat Marcelo H. del Pilar, niya~g Mayo n~g ta~g
1918, ay namaty sa Ho~gk~g ~guni't a~g kany~g ba~gky ay itinawid dito sa Pilipinas at
iy'y ilinib~g sa Libi~ga~g Hilag.
Ta~g? sa lubha~g marami niy~g nasulat sa m~ga Phayagn ay kumatha rin naman siy n~g is
lt na pinamagat~g ?Sun Yat Sen?, na kinpapalooban n~g kasaysayan n~g nagtatag n~g Pmah
a~g Republikano sa Kainsikn. Si Ponce ay is~g matalik na kaibigan ni Dr. Sun Yat Sen,
niya~g dakila~g insik na nagguh n~g kapa~gyarihan n~g m~ga Har? sa kanil~g lupain.
Ku~g is~g araw y mpasa Baliwag kay at makisip magmalas n~g m~ga katagta~gi~g tikma
tagaron, na nagbabadha n~g sipa~g, tiyaga at punyag?, na tuw? na'y kanil~g ikinata~g
? sa m~ga iba~g lalawigan, ay gunamgunamin niny~g sa lupai~g yan ay don sumila~g a~g i
s sa tatl~g tu~gk? na kinasasaligan n~g laht n~g biyaya~g ati~g tintamasa ~gayn.
Si Ponce ay tunay na kabila~g sa m~ga kawal n~g sandaigdigan.
[Larawan: =Isang Tanawin pagpasok n~g Luok n~g Maynila.=]
[Larawan: Pascual H. Poblete ang Ama n~g Pahayagang Tagalog sa Pilipinas.]
=PASCUAL H. POBLETE=
A~g pagukulan natin ~gayn nit~g il~g kataga ay ank n~g makasaysaya~g Naic, lalawigan
abite, niy~g lalawiga~g nagii~gat n~g m~ga kilus~g pawa~g tu~go sa ikaunld at ikatitim
~g bayan natin sa kapa~gyariha~g banyaga~g nakassakop.
Ipina~gank si ma~g Pascual, gaya n~g karaniwa~g tawag sa kany, niya~g ik 17 n~g Mayo n
ta~g 1857. Buan n~g m~ga bulaklk palibhas a~g kany~g isinila~g, kay't a~g kany~g
klk din namn sa sagana~g m~ga likha na pawa~g ~gay'y pinakkinaba~gan na n~g kany~g m
babayan.
?Wala n~g tao~g gaya niy marahil--an~g Taliba niya~g ik 7 n~g Pebrero n~g 1921--sagana
sagan sa isip n~g sarisari~g akal at balak. A~g Monumento kay Rizal sa Luneta, a~g p
agtatatag n~g pa~gkati~g independista, a~g pagkakaron n~g sarili~g Ba~gko, a~g pag
papadal n~g m~ga pensionado sa Amrica at marami pa~g balak diy~g ~gay'y is na~g kato
n, pat na nit~g ?Pagdiriwa~g sa ikaapat na ra~g ta~g pagkaktukls sa Pilipinas? ay
i~g sa kany~g utak. At wal~g kilus~g nbabago na~g d? siy kahal.?
Is~g katotohana~g hind? mattawaran na a~g laht halos n~g malalak~g kilusn sa pagunl
ipinas ay may kinlaman a~g ati~g si ma~g Pascual, magi~g sa m~ga kilusn sa kapamayann
at mag~g sa nuukol sa sarili~g wik, lal na sa at~g Pmahayagn na mituturi~g na
a paglalaganap rito sa ati~g lupan.
A~g kany~g una~g tudl~g na pambuks sa pus n~g ati~g bayan ay ilinathal niy sa ?La
ola? niya~g ta~g 1879 na~g kasalukuyan pa lama~g siy~g tumtahak sa gula~g na 22 tan,
Phayag~g it ay nagli~gkd siy ha~gga~g sumapit a~g ta~g 1889; sampu~g ta~g sin
Buhat sa Phayag~g yan niy binuk a~g pagkakaron dito sa Pilipinas n~g is~g Phay
til at Tagalog at salamat sa pasisimun n~g dakila~g Marcelo H. del Pilar ay itinatag
a~g Phayag~g ?Diario~g Tagalog? niya~g 1882, ik 2 n~g Mayo, na ku~g san nagpasimula
aghahask n~g m~ga binh~g mapapakinaba~g na bag ma~g d? kinlugdn n~g m~ga kastil n~
ay nagtam namn n~g pagkakalig n~g m~ga kababayan natin.
A~g ?Diario~g Tagalog? ay siy~g ta~gi~g tagapamansg n~g m~ga mithiin sa is~g bago~g p~
rapi~g kahilihili at sa Phayag~g it ilinathal n~g Dakila~g Tagalog, si Gat Rizal, a~g
ny~g ?Amor Patrio?, at dito rin namn na~gagsilap n~g pagtataguyod n~g dakila~g adhika,
a~g pinakamarami~g mairugin sa sarili~g kalayaan, at sa daho~g Tagalog nit sumula
t at naglaganap n~g m~ga bago~g tnawin sa ati~g bukas non, na ~gay'y tinatamasa na, a~
g marilg na si Pascual H. Poblete.
Nag~g tagapa~gasiw n~g ?Revista Popular? at mnunulat din namn dito, na kany~g pinagl
an n~g lal niy~g mapapakinaba~g na m~ga tudl~g tu~gkl sa m~ga karaniwa~g karunu~gan na
aglia~g naissagawa sa bahay, at sa katotohanan, a~g Phayag~g yan ay munakal niy, k
~g Plaridel ay kinatulo~g din namn niy rito sa paglalathal n~g m~ga tudli~g na may kin
man sa m~ga babae at sa m~ga Paral~g bayan.
Nag~g mnunulat at tagapaghulog sa ib~g wik n~g Phayag~g ?Revista Catlica de Fili
?Patnubay n~g Catlico? at is rin sa na~gagtatag nit at masugid na tagapaglaganap n~g m
~ga karunu~gan, sin~g at hanap buhay.
At pinpalad mandn sa anyaya~g yan n~g mabuti~g Tal, kay't sa kaunt~g naimpk na
ga Phayagn ay panibago na nama~g minunakal a~g is~g malaya~g Phayagn na pinamagata
umen?, sa Phayag~g it nipakilala ni Poblete a~g kany~g katusuha~g manlinl~g sa m~g
a talib n~g ?Censura?, sapagk't nagawa niy~g makapaghandg n~g m~ga kalugdlugd na t
wag sa pintuan n~g diw n~g kany~g m~ga kalah, na~g d? mn siy npansn n~g m~ga kaa
kasarinln.
Wal~g alinla~ga~g mattiyk na a~g ?El Resumen? ay siy~g naglagy n~g matibay na slig
~g paghhimagsk, gaya n~g pinattunayan n~g m~ga katag~g it na kany~g ilinathal ni
o n~g 1892: ?Mag~glalap tay~g naga~gkakais sa usap~g sarili at bakahin natin a~g m~g
lbaln at paghihinal niya~g m~ga nagnnasa~g a~g lalawiga~g kastila~g it ay ?magi~g ku
um n~g matand~g kaugalian?, at d? man nil ngugunita na a~g d? mapigila~g pagunld, sa
banayad na kilos ay nagbbuks n~g lands sa laht n~g dako at ginigip a~g sino ma~g sa
aglakad ay sumagabal.?
Itinatag din namn niy a~g ?El Bello Sexo? niya~g Enero n~g 1891, at niya~g ik 11 n~g
~g buan n~g 1893 ay lumuwl sa maliwanag a~g is pa~g Phayag~g kany ri~g likha na pina
?El Hogar? at nag~g katulo~g n~g balita~g ?Pliegong Tagalog? na nagbbansg n~g lalo~g m
ahhalag~g pagbaka sa ati~g m~ga kaaway.
Na~g siy ay ipatapon sa Espanya, ay nag~g mnunulat n~g ?El Progreso? nag~g katulo~g sa
El Pais? at sa Phayag~g pilipino ron na may pamagt na ?Revista de Ultramar? na ilinath
a kakastilaan n~g kilala~g ?bibligrafo? na si G. Manuel Artigas y Cuerva.
Npakamahimala a~g pagunld n~g ati~g bayan n~g m~ga panah~g ito na sa is~g iglp lama~
s, ay nagip a~g tatl~g dana~g ta~g kaalipinn at niya~g 1889 na mul~g magbalk s
i ma~g Pascual, ay naglathal n~g is~g bago~g Pahayag~g pinamagat~g ?El Grito del Puebl
at ?A~g Kapatid n~g Bayan? na tumagl ha~gg~g ta~g 1907 at sundsund na itinatag a~g
?, ?Aurora? at ?Filipinas? m~ga li~gguha~g npabansg din, at pagkatapos ay a~g revist
a ?Cervantes?.
Sa pagkmandudul, si ma~g Pascual ay nagi~g is~g tal na lubh~g mani~gn~g, siy a~g
Dr. Jose Rizal--El Concejo de los Dioses, na kany~g ipinalimbg at linagdan n~g pamagt
Lpez Bls Hucapte (Pascual H. Poblete); at sa pagtata~ghl n~g kany~g Ang Pagibig sa Ti
buang Lupa (El amor Patrio) ay sinagas sa ta~ghalan n~g nasira~g si kapit~g Lara n~g
Polica dito sa Maynil a~g tagp? na pinagtta~ghaln n~g ati~g kaakitakit at pinagpala~g
atawat, at hinandulo~g a~g mni~gni~g (artista) na may hawak non, at sinambilat na wa
l~g patuma~gga a~g tatl~g kulay na kumatawn sa at~g kabansan, at si ma~g Pascual ay
a gaya n~g is~g slarn dahiln sa kany~g ?Pagibig sa Tinubua~g Lup? na itinta~gh
~g madla.
Talag~g a~g magigiti~g ay d? ntatahimik at kayakap na lag n~g m~ga katiisan; niya~g ga
yan ay tinahak na nagllakd a~g m~ga lansa~gan dito sa Maynil, na naakibatan n~g m~ga
ihinarp siy sa ta~ggapan n~g Henerl Otis.
Kinkaila~gan a~g is~g katigasn n~g lob na di karaniwan up~g a~g mabuti~g gaw ay m
m~ga panah~g yan, at si Poblete ay d? nabalino muntk man, lagi~g patuloy na animo ay
wal~g pa~ganib.
Hind? pa mandn na~ghihinaw a~g diwa~g yan na mapaglikh at niya~g ik 30 n~g Disyemb
1913 ay pinaluwl sa maliwanag a~g ?Da Filipino? na ku~g san npalathal a~g m~ga wal
a~g bu~ga n~g panitik n~g ati~g dakila~g Rizal. At d? pa sukat a~g laht n~g nba~ggt, a
y ilinathal pa rin n~g kany~g mayama~g diw a~g ?La Exposicin Oriental de Filipinas?, a
?Crdito Agricola? at ?El Oriente? m~ga Phayag~g kinlulanan n~g kany~g m~ga wal~g
awar ha~gg~g sa a~g kamatayan na d? man ngugunita ay dumalaw sa kany~g thanan up~g
a~g labi~gdalaw~g ank at is~g banyaga~g aliw at kasayahan.
It'y na~gyari is~g ta~ghali~g mainit n~g Pebrero, ikalim~g araw n~g ta~g 1921, sanh~
laht halos n~g Phayagn ay para~g ginimbl sa d? inantabayana~g pa~gyayari, na~gagput
sa a~g bo~g bayana~g matalino at sampu? n~g m~ga kastila~g dati~g m~ga kaaway ay n
a~gagsiluh rin gaya n~g lathal n~g ?El Mercantil? na--any: ?Era un gran talento y un e
norme trabajador, y ha hecho por su Patria obra fecunda con el pensamiento y con
la pluma, con la voluntad y con la accin. Si la justicia fuese moneda corriente e
n el mundo esta desgracia promovera un duelo nacional?.
Sa lubh~g marami~g Phayag~g kany~g linikha, itinatag at pinaglaganapan n~g kany~g m~
sipn ay midaragdg a~g m~ga kath~g sumusund:
?Pagsisiyam sa Nuestra Se?ora de Loreto?, ?Buhay ni San Vicente de Ferrer? (ha~g
o sa Flos sanctorum ni P. Rivadeneira) ?Uliran n~g Kabaitan? Buhay ni Patricio Ho
racio, ?Buhay ni San Isidro Labrador?; tinagalog a~g ?Noli Me tangere? at ?Filib
usterismo? ni Dr. Rizal; sinulat a~g ?Patnubay n~g Pagsint? ... ?Lucrecia Tricipti
no? at ib pa~g lubh~g marami~g mtutukoy.
Gaya n~g dapat ma~gyari si Poblete ay hind? tumakwl sa pagnanasa~g magsaril a~g ati~
g bayan gaya n~g pinattunayan n~g laht niy~g lathal, kay't d? rin namn nligtan
atin, na~g a~g una~g hiyw n~g lay ay saliwn na n~g m~ga hagunt n~g pu~gl? sa Balintaw
si Poblete ay kagyt ipinadakp at ilinulan sa bapor ?Manila? up~g ibila~gg? sa Seuta,
ha~gg~g sa m~ga una~g araw n~g Enero n~g 1897.
Sa kany~g pa~garawaraw na tala ay nbabasa a~g gayari: ?Sa lob n~g 37 araw na ami~g ipi
naglayg ay nattalian ak n~g abot siko?.
Pinagukulan ~ga namin n~g munti~g ulat na it a~g am n~g Pahayagan sa Pilipinas, a~g wa
l~g pagl na manlilikha at diwa~g wal~g saw sa pagmumunukal n~g gara~g ikatutubs
ubuan.
Nriyan a~g is~g mani~gn~g na huwaran n~g m~ga nagssisibl.
Ku~g is~g araw ay makasapit kayo sa Libi~gan sa Hilag at a~g bantayog kay Poblete ay
iny~g mkita, ay alalahani~g a~g m~ga lab~g do'y nlilib~g ay a~g lab n~g is~g
a~g Lup.
Sa kany~g alabk nawa, na mul~g nannumbalik sa pina~ggali~gan, ay sumibol a~g lalo~g ka
liwili~g simoy na makayayakag sa iny na siy ay ulirann tuw? na.
Siy ay is~g mabuti~g am, tapt na asawa at mabuti~g ank, at higt sa laht n~g it
ilihili.
=RAFAEL DEL PAN=
[Larawan: Rafael del Pan]
Iuulat namin ~gayn a~g buhay n~g is~g ank Pilipinas na kaipal ay siy~g lalo~g dapat
gmalak n~g ati~g bayan sapagk't siy'y buhat sa am at in~g m~ga kastil, at wal~g
~g kany~g pagk pilipino kund? a~g siy ay pinalad na dito sumila~g niya~g ik 17 n~g H
~g ta~g 1863, sa lob n~g Maynil, Pa~gulo~g bayan nit~g kapulun.
A~g una niy~g pagaral ay ginanp sa ilalim n~g pamamatnugot n~g m~ga Hesuitas, ~guni't
sa il~g tan pa lama~g n~g pagaral ay nagkasakt na at sa tagubilin n~g m~ga ma~ggagamot
y napilita~g ilayag sa kabil~g dagat at sa Barselona na nagtaps n~g m~ga smulai~g paga
l.
Niya'y magwwal~g tan pa lama~g a~g gula~g n~g bata~g si Del Pan, at musms pa ay nm
panya na ku~g saan nkita a~g m~ga tiwal~g palagy sa m~ga, pilipino na kany~g kababayan
sapagk't sa Pilipinas siy nakkita n~g una~g liwanag.
Kailn man ay d? niy tinulutan a~g sino man na siy ay tawagi~g kastil at lubos niy~g
malak a~g baya~g it n~g m~ga Lakn at bayani~g mairugn tuw? na sa alin ma~g bagay na ma
bubuti sa kanil~g bayan at lip.
Nagbalk sa Pilipinas up~g dito ganapn a~g pa~galaw~g bugs? n~g pagaral at sa ?Colegi
an Juan de Letran? tina~ggp a~g katibaya~g ?Bachiller en Artes?. Lumipat sa Parala~g
-madla ni Santo Toms at dito nagral n~g ?Derecho? at sa ikaapat na tan pa lama~g ay na
pilitan na nam~g bumalk sa Espanya niya~g 1884, at sa ?Universidad Central? sa Madrid
tinapos a~g nlalab pa~g pagaralan up~g tamuhin a~g katibaya~g ?Licenciado en Jurisprud
cia? na ilinagda niya~g buwan n~g Hunyo n~g ta~g 1885.
Pagkalipas n~g is~g tan at kalahat, at ala~gala~g sa kanya~g kath~g ?Los efectos Jur
de la ignorancia del Derecho? ay tina~ggp niy a~g katibaya~g ?Doctor?. Niya~g panah~g
ay kasalukuyan siy~g kalihim n~g ?Ateneo de Madrid? ku~g saan siy lagi~g nakipagtu~g
galian at nagta~ggl sa ikapagttam n~g m~ga kabaguhan tu~go sa paglay sa kapakinaba~gan
~g Pilipinas, d? lama~g sa salita kund? sa pamamagitan man namn n~g m~ga mahhalag~g tu
dli~g sa tan~g Phayag~g kany~g paglthalaan n~g kany~g kurkur tu~gkl sa bagay
lubh~g kaila~gan.
Tunay ~ga at na~g m~ga panah~g yan, a~g m~ga Rizal natin, Lopez Jaena, Govantes, Agu
irre, Regidor, Lorente at ib pa~g maririlg na m~ga pilipino ay na~gagssikap na rin n~g
ikapagttagumpay n~g ati~g dakila~g mith?, ~guni't it'y d? nakababawas sa kany~g pamum
uk?d, sa pa~gyayari~g siy ay ank n~g am at in~g pawa~g m~ga kastil, kaya't a~g kany
alagy sa sliranin n~g baya~g Pilipinas ay lag na~g nakababakl sa m~ga may hawak n~g ug
n~g ati~g Pmahalan.
Nanumbalik na mul? sa ati~g sarili~g lup niya~g 1887 up~g harapn n~g lbusan a~g pagk
at gayon din namn n~g pagkamnunulat at sa ?Oceania Espa?ola? na pinamatnugutan n~g
kany~g am, a~g kany~g pinaglathalaan n~g mahahalag niy~g tudl~g na pawa~g nakagimb
m~ga Phayag~g kamp sa Pmahalan.
Na~g tawagin sa sinapupunan ni Bathal a~g kagala~ggala~g niy~g am, si Rafael Del Pan a
~g humalili sa pamamatnugot n~g ?Oceania Espa?ola?, at niya~g Hulyo n~g 1892, ay n
aglathal n~g ku~g ila~g tudl~g na pinamagatan ?Hay que irlo pensando? na ku~g saan n
iy ipinagta~ggl a~g pagkakaron natin n~g m~ga Sug sa Batasn, na nagi~g sanh? n~g m~g
r~g n~g ?Diario de Manila?, ?La Voz Espa?ola?, at ?El Comercio?, m~ga Phayag~g kalaban
n~g mith?, at wal~g ta~gi~g nkatulo~g sa sigasig na yan, mata~gi sa ?El Resumen? n~g
ati~g kababaya~g si G. Pascual H. Poblete.
Na~g a~g ati~g Dakila~g Bayani, si Gat Rizal, ay ipinatapon sa Dapitan, a~g ta~g
i~g Phayag~g d? nagsub n~g kamany~g sa Pmahalan, ay a~g ?Oceania Espa?ola? na nagi
~g m~ga ?i~gos? n~g tan~g nagbbansg na tapt sa Espanya, n~g m~ga lalo~g mabibigat na p
ata~g kay Del Pan na ikinasapa~ganib n~g kany~g pagkatao, ~guni't bo~g tigas na tina
~ggp na laht a~g m~ga upasal na sa pamamagitan n~g m~ga Phayagn ay sundsund na s
a.
Sa kapanahunan di~g yan binalak a~g pagtatatag n~g ?Colego de abogados?, na kinhalalan
niy~g Pa~galawa~g Pa~gulo, at pagkalipas n~g il~g panahn ay nhall siy~g Pa~gulo,
a kalipunan.
A~g wal~g sasl niy~g pagbaka sa m~ga mali~g pamalakad n~g m~ga kastil dito sa atin, ay
akayakag n~g lubh~g marami~g kaaway n~g kany~g mith?, lalo~g lal na n~g kapisanan n~g
m~ga kastil rito sa atin, an pa't lagi~g dinaliri si Del Pan at mandin ay ipinaghihi
nty lama~g n~g isa~g kta~g ikapagbubunt sa kany n~g pot, kay't niya~g bago~g d
rimo de Rivera, ay naglayg si Del Pan at tumu~go sa Espanya, at nakipisan don sa m~g
a punyag? n~g ati~g m~ga Arejola, Ilustre, Gabladon, Artigas, at ib pa~g kababaya~
g pawa~g ?naglalamay? sa ikapagttam n~g m~ga kaluwagan n~g ati~g In~g Pilipinas.
Na~g a~g Espanya at Amrika, ay magphayagan na n~g digma, at sa Espanya ay itatag a~g
is~g Lupon na pinamagata~g ?Comit Filipino?, siy a~g npili~g Pa~gulo n~g nsabi~g ka
n na binbu? n~g m~ga batik~g ma~ghihimagsk. Niya~g 1899 ay lumipat sa Ho~gk~g up~g
a ?Comit Central? at d? nalaunan at isinug sa Amrika, na kunsaan nagpasikat na lal n~g
agsasakit sa ikapagttagumpy n~g dakila~g mith? n~g bayan.
Nanumbalik sa Pilipinas niya~g 1903 up~g mabuhay n~g tahimik sa panunu~gkula~g aboga
do, ~guni't hinihi~gi sa kany~g muli~g magsulit n~g ?Corte Suprema?, at a~g gay'y gi
nampann niy at nakakuha n~g isa~gda~g punto, ktastaasa~g bila~g sa pagsusulit na m
pagsukat n~g kakayahn. A~g kany~g pa~galan sa pagkabogado ay nagsikp sa Pilipinas at
y ay nagi~g kapisan n~g bupete~g lalo~g bans~g na nkilala sa tawag na ?Del Pan, Ortiga
s, Pischer?. Siy ay is sa pinagsa~ggunia~g lagi n~g Pmahalan sa pagbili n~g m~ga lupai
praile.
Hind? nasiyahn na~g magi~g siy a~g sanh? n~g pagkakatatag n~g ?Colegio de Abogados?
at ninais na dagdagn pa n~g is~g lalo~g malaki~g likha, at kany~g sinikap na magkaron
yo n~g ?Cmara de Comercio de Filipinas? at a~g gay,y nag~g is~g pa~gyayari.
Bila~g kinatawn n~g Lapia~g ?Unin Nacionalista?, ay linagdan niy niya~g ik 12 n~g
1907 a~g katibayan n~g pagiis n~g m~ga Lapia~g ?Unin Nacionalista? at n~g ?Independi
sta? up~g mkilala na lama~g sa tawag na ?Partido Nacionalista?, at a~g sligan n~g nsab
g bago~g Lapian ay massabi~g halos nagbuhay sa kany~g bantg na panitik.
A~g pagkkais n~g m~ga kapisanan sa Pilipinas, mag~g sa kalakal, kapamayanan at Poltika
ay siy~g lag~g pa~garap ni Del Pan.
Bila~g pagkilala sa m~ga kata~gian ni Del Pan ay ihinall siy niya~g Septiyembre n~g 19
09 up~g mag~g kasa~ggun n~g ?Comit de Coodificacin? na pina~gu~guluhan n~g M~gl. na
Araullo, ~gay'y kasalukuya~g Pa~gulo n~g Pinakamatas na Hkuman dito sa Pilipinas. Sa
Lupon n~g pagsisinp na it ay kany~g ibinunyg a~g m~ga lalo~g masela~g na pagaral tu~
Derecho Penal? at na~gaila~gan siy~g maglakby sa bo~g daigdig up~g pagtuladtularin a~g
~ga bats na nuukol sa bagay na yan. A~g kany~g m~ga palagy at hinuh tu~gkl sa ?D
ay pinapurihan n~g bantg na Pa~gulo non n~g Matas na Hkuman, a~g M~gl. na Cayetano Are
ano.
Sa ibabaw n~g laht n~g tagumpy na it ni Del Pan, ay lumasp din namn n~g m~ga lalo~g
klp na upasal n~g m~ga mai~ggtin, at siy a~g nag~g tudlan na~g m~ga may likha n~g
g ?Filipino de Cara y Corazn? na puminsal n~g gayn na lama~g sa mabuti~g lakad n~g ati
~g m~ga pagkati~g poltiko.
Nriyn a~g is~g tao, na bag ma~g sa kany~g m~ga ugt ay malinaw na dugo~g kastil a
bahid ma'y wal~g pagkapilipino mata~g sa kapalara~g dito makkita n~g una~g liwanag, ay
ubos kaya~g nagpunyag?, sa ikaunld n~g kany~g Baya~g Tinubuan, sa ibabaw n~g m~ga upa
sal n~g m~ga karug?, at m~ga kalupan man.
M~ga tao~g gaya ni Del Pan ay d? dapat mahimb~g sa limot. Karapatdapat sa pagturi~
g n~g m~ga kalupain sa Pilipinas na kany~g ipinagmmalak; nit~g Tinubua~g Lup na pina
n niy n~g utak at sikap, up~g makasapit sa is~g tunay na pagkakis sa pagtukls n~g
a~gl na mith?. Mag~g pagturi~g a~g m~ga talata~g it sa kany~g kapuripuri~g halimbaw.
A~g khulihuliha~g Bantayog na iniwan ni Rafael Del Pan sa Tinubua~g Lup at a~g ?Cdigo
Correccional? na kumakali~g sa m~ga katuwiran n~g m~ga kula~g palad na nagdurusa.
=P. MARIANO GOMEZ=
Hindi maari~g sulatin a~g kasaysayan n~g Pilipinas na~g d? mbaba~ggt a~g pinagpala~g p
a~galan n~g Pari~g Tagalog na it, yayam~g sapl pa n~g hmagsikan tu~gkl sa m~ga lupai
ta~g 1822, a~g pa~galan niy ay sinambisambitla at nag~g para~g ugat n~g sasaky~g nagp
to sa mabuti~g landasin.
[Larawan: =Libingan ni G. Pascual H. Poblete, manunulat na walang pagal at talai
sip na kahangahanga.=]
Sa kany uta~g a~g pagkalutas n~g hmagska~g yan na kanil~g linagdan ni Luis Para~g,
lak~g usapin n~g m~ga pari~g Tagalog, na kany~g ipinagta~ggl n~g ubos kaya at pinaggug
ulan n~g d? kkaunt~g salap? up~g ipagtagumpy sa Espanya, yyama~g sa m~ga Hkuman di
pinas na~g m~ga panah~g yan, a~g katuwiran ay is~g balit lama~g na d? tinatamasa n~g m
a tub sa sinawi~g lupan natin.
Tunay at ipinagta~ggl niy at ipinagtagumpy sa Pa~gulo~g baya~g nakassakop sa atin, a~g
sapin n~g m~ga pari~g Tagalog; subalt gaya n~g laht n~g tagumpy n~g m~ga baya~g nassak
an, ay nag~g tagumpy na panandalian na d? man lama~g nasamantala, a~g panunumbalik n
i Henerl Garca Camba at ni Matas Vizmanos, sapagk't sa lob lama~g n~g is~g tan a
nigil dito sa Pilipinas ni Henerl Camba, ay nagawa na n~g m~ga kaaway n~g ?Clero?
na yan ay palitn ni Henerl Ora, na may m~ga smula~g tiwal? at d? makapagttulot na
ay manatili sa Pilipinas. Buhat non mag~g si Vizmanos at mag~g si Par? Mariano Gmez, n
pinagukulan namin nit~g ulat, ay na~gapilita~g manumbalik sa pagpapahi~g muna, yyama~g
~g ?lup ay hind? handa? sa m~ga mith? n~g byan.
Buhat sa is~g mariwas~g a~gkn, si Par? Gmez ay kumita n~g una~g liwanag sa baya~g Sta
uz, Maynil, at uman ay buhatan sa is~g a~gk~g Hapn na napilita~g pumanaw sa Pilipina
ito ay naiwan a~g kanil~g asaasawa at m~ga ank niya~g dana~g ta~g XVII.
Sa pagk Pari, si Gmez ay napabantg n~g gayn na lama~g sa pagkmabuti~g magpasund, a
pinagsa~ggunian namin, uman ay na~g siy'y dakpin sa Bakod at ilulan sa is~g pala~gkin,
y ninas n~g kany~g m~ga kapanalig na siy ay agawin sa m~ga kawal, ~guni't npakalaki a~
kany~g kapa~gyarihan sa kany~g m~ga tao, kay't sukat a~g kany~g pagkakasu~gaw sa sasak
t sabihi~g ?Babalik ak agd sa iny~g pili~g? ay mapayapa~g na~gagihimpil a~g talag~g ma
agsisiagaw sa kany sa kuk niya~g m~ga ganid.
Sa imbakan n~g m~ga mu~gkahi sa Katedral, ay naii~gatan pa ha~gg ~gayn a~g kany~g m~ga
bu~ga~g isip sa kany~g m~ga pasy, na pinakapuri n~g lubh~g marami~g dalubhasa~g kapan
ahn at an~g ib, ay sa tatl~g binitay niya~g Pebrero n~g 1872, ay si P. Gmez a~g pi
Tu~gkl sa katampalasanan n~g sa kanil ay pagkakbitay a~g ati~g Kahan~gaha~ga~g Lump ay
agukol sa kanil n~g gayari~g kataga: ?A~g baya~g it na nhimbi~g na dana~g ta~g at d?
ama~g nagpapamalay na may buhay, at lubh~g marami a~g naniwal~g paty na ~ga, ay sinuga
tan n~g sugat na pampaty; at sa pagdamdm n~g sugat na it ay ngula~gt~g, ngisi~g, a
y ay buhy pa pal ay may karamdaman. Bakit siy buhy, paan nabubuhay at sa an nabu
?M~ga sliran~g hining at bo~g kataimtim~g ginunamgunam na~g d? natiyak na tugunin, ~
a~g m~ga bayan ay d? lumulutas n~g m~ga slirann na~g garan, at a~g sandal? n~g paglut
as ay sumapit, a~g paghihmagsk ay sumupl~g; sapagk't a~g binhi~g kanil~g dinilg n~
halag~g dug? ay nahulog sa mabuti~g lup, a~g marubdb na pagsamb sa kalayaan ay mul~g
dam n~g bayan natin?.
Bila~g para~gl sa Tatl~g Pare~g binitay niya~g 1872 a~g m~ga Katipunan, niya~g 1896, s
kanil~g pagpapkilalanan ay binba~gg?t n~g m~ga tag ikalaw~g hany a~g gayari: ?Gom-
anal na plita~g salita na nagppani~gas n~g pus, na nagbabansg n~g m~ga una~g pantig n~
tatl~g dakila~g pa~galan.
Is~g Bantayog a~g nit~g m~ga huli~g kilusn ay itinay? sa bayan n~g Bakod, bila~g para~
a kany~g pa~gala~g d? nalilimot n~g kany~g m~ga kababayan.
Mag~g diw nawa n~g bayan nati~g pinagsusu~g?tn n~g palad a~g tilamsk n~g iy~g diw
~g Martir n~g m~ga usapi~g bayan!
Ttapusin namin a~g ulat na it sa il~g kataga ni Dr. Rizal sa ?Filibusterismo? na anya:
?A~g pananampalataya sa pagta~ggi~g kay'y dustan, ay naglagy sa li~gla~gan n~g kabuhu~
sa inyo'y ibinubuhat.?
?A~g Pmahalan sa pa~gsisikap na ligirin n~g himala a~g iny~g usapn, ay nagppatunay n
~g kamalia~g kanil~g ngawa sa usap~g yaon sa mapa~ganib na sandal?, at a~g bo~g bayana
Pilipinas, sa pagti~gkala sa iny~g alaala at pagtawag sa iny~g Martir, ay thasa~g d?
naniniwal na kayo'y may bahid ma~g kasalanan.?
=ANDRES BONIFACIO=
[Larawan: Andres Bonifacio]
Sino~g ank n~g Pilipinas a~g d? nakkikilala kay Bonifacio?
Si Andrs Bonifacio ay ank n~g paggawa at d? pinalad na makpaglin~g n~g mun? na gaya n~
m~ga mapalad na iniwi sa duyan n~g kariwasaan. Ank dukha at sa kabataan ay naulila
sa m~ga magula~g na nagpapal kay't maaga~g nakitald sa buhay up~g sa palihn n~g pa~
la~gn ay makayar? n~g is~g klolw~g npkalak, is~g diwa~g d? karaniwan, at is~
a linin~g at pinamaibabaw sa kany~g pa~gkatao.
Siy'y tub sa makasaysaya~g bayan n~g Tund, Maynil, at ank ni G. Santiago Bonifacio a
Catalina Castro. A~g una~g liwanag ay nkita niy noo~g ik 30 n~g Nobyembre n~g ta~g 18
.
Ulila palibhas sa gula~g lama~g na lab~gapat na tan at may apat pa~g kapatd na na~g~
gan n~g kany~g pa~ga~galag ay napilita~g a~g kabuhayan ay kitain sa aln ma~g paran at
g gayn ay kany~g tinukls sa paghahanap buhay sa is~g bahay kalakal, kina Fressel & Co.
na kany~g pinaglakuan n~g kany~g paglili~gkd.
Sa kahirapa~g kany~g tinatawd ay lalo~g tumi~gkd sa kany a~g pagkaktuws n~g m~ga k
~g tao, a~g kaibhn n~g baya~g sakop at n~g nakasasakop; a~g kakayahn n~g m~ga pinala
d na na~gagsiduno~g sa tulo~g n~g salap?, at a~g kaaban n~g m~ga saw? na d? makara
t~g sa likmuan ni Minerva sa kakula~gn n~g kaya na makapaglin~g n~g mun?; at sa dapat
na ikligw n~g lands, ay lalo~g npanuto at magis~g nagsamantal n~g kany~g m~ga la
paggawa, at magis~g ipinagaral; samantala~g nabbuksn untiunt? a~g kany~g bat sa ta~
m~ga dakila~g aral na ntataluntn niy sa malawak na kaharian n~g karunu~gan, ay lal nam
g tumti~gkd a~g kany~g pagibig sa kula~g palad niy~g Tinubua~g Lup.
Is~g sulat na sumapit sa kamy ni Gat Bonifacio a~g sa ib't ib~g bagay na sinasab, ay
apos sa ganit.
?Tunay na a~g Baya~g it (A~g Pilipinas) ay ap~g ap at supil n~g is~g Pmunu~g tag
i't mahirap at mapa~ganib na toto a~g tay'y magakal n~g is~g pagbaba~gon; bak pa a~g
ari ay lal tayo~g mpahamak. Bayaan muna nati~g sil ay magtamasa sa kaginhawahan?.
Sa ibaba n~g sulat na it ay tinitikan ni Gat Bonifacio n~g gayari:
?Ku~g a~g paninil ay Trono n~g galk at busabos tay~g tuntu~ga~g panatag ku~g a~g tunay
na Ley, sinra't hinamak, Iguho ang Har? ang siyang marapat[1]?
?Ku~g Baya'i balt n~g sapot na itm a~g buhay ay laa~g inisn sa lib~g sa tabi~g n~g gab
may msisinag di~g liwanag n~g bago~g panah~g drat~g?
Sa pagkamnunulat si Gat Bonifacio ay npabantg sa m~ga tudl~g niy~g linagdaan n~g ?Ma
asa? at ?Agapito Bagumbayan?.
Ssipiin namin dito a~g bahagi n~g is~g tula niya na inii~gatan n~g isa~g mapagmahl sa
kany~g m~ga lathal.
=Halaw sa mga Tula ni Gat Bonifacio=
PAGIBIG SA BAYAN
Mayron pa kaya~g pagsinta~g dakil Lalo pa~g mani~gn~g at kaha~gaha~g Ta~g? sa pagibig
sarili~g Lup? Wala na marahil. Tunay na wala ~ga.
* * * * *
Na~g mapasila~g ka Lupa~g Tinubuan A~g lagi~g nais ko~g pinagsasakitan A~g laht ko
~g awit kay'y tuwa man Ta~gi~g Bayan ko a~g pinagukulan.
* * * * *
Wal~g lalo~g skit sa is~g Bayani Na d? ihahandg sa Bayan ko~g kasi Dug? ma't ligaya, d
o~g na pamuti Kahit kamataya~g ikaruruhagi.
* * * * *
Bayan ko ay siy~g nagbigay n~g buhay; Tulad sa In ko~g ta~gi~g nagyayaman, Mani~gn~g n
a sinag tulad n~g sa araw Na nagpapalusg sa aba ko~g lagay.
* * * * *
Masawi't mamaty si~gis~g liwanag Ku~g danasin it n~g dahil sa Liyg Ku~g lalo~g malak
iisi~g hirap Lal pa~g ligaya. ?Oh kaysarapsarap!
[1] Sa tiklop ng papel na sinipian namin ng mga talatang nasaitaas ay d? na maba
sa ay hinalinhan namin ng malalaking titik P ang K.
Nagbas n~g m~ga aklt na ?La Triste Italia?, ?Historia de la Revolucin Francesa?, ?Cien
cias Polticas? (Karunu~gan sa Pamamahal) ?Derecho Internacional?, ?Historia Universa
l? ni Cesar Cant, at ?Las Memorias de un Soldado? (M~ga tala n~g is~g sundalo). May
is siy~g aklatan sagan sa mabubuti~g aklt, ~guni't kinain mandn n~g lah na~g siy
Si Mabini at si Rizal ay nag~g lag? niy~g kasa~ggun? sa m~ga kilus~g nuukol sa Bayan,
sa pagkkita niy~g a~g ?Liga Filipina? na itinatag ni Gat Rizal, ay lagi~g nabubulab
og ay inakal niy~g ihalili ron a~g pinagpala~g ?K. K. K.? na siy~g bumigkis na tulad s
iisa~g ta sa tana~g pilipino na nagbago~g buhat sa pagkakahimbi~g up~g pawiin sa Kap
uluan a~g tatk n~g kaalipinan.
Una~g bu~ga n~g kany~g d? karaniwa~g kislp n~g diwa ay a~g pagtattag n~g dakila~g ?K.
K. K.? (Katastaasn, Kagala~ggala~g, Katipunan) n~g m~ga ank n~g Bayan. Katipuna~g una~
guna~g nagtanm sa pus n~g m~ga tagarito n~g is~g marubdb na pagibig sa Tinubua~g Lup
sanan n~g m~ga magiliwi~g ank sa In~g Bayan palibhas a~g na~gagsisibu n~g Katipuna~g y
a itinatag ni Andrs Bonifacio, ay pawa~g may liks na pagibig sa Tinubua~g Lup, is~g ka
tira~g kahilihil?; kay't minamarapat nami~g sipiin a~g kany~g dakila~g arl up~g uliran
g at~g m~ga hul~g sibol a~g simula at binh? n~g m~ga kalayaan nati~g sa ~gay'y tinatam
as.
M~GA ARAL N~G KATIPUNAN.
?A~g kabuhaya~g hind? ginugugol sa is~g malak at banal na kadahilanan ay kahoy na wa
l~g lilim kund? dam~g makamandg?.
?A~g gaw~g magali~g na nagbubuhat sa pagpipita sa sarili, at hind? sa talag~g nasa~g
gumawa n~g kagali~gan, ay hind? kabaitan?.
?A~g tunay na kabanalan ay a~g pagkakawa~ggawa; a~g pa~gibig sa kapuw, ay a~g isuk
at a~g bawa't kilos, gawa at pa~gu~gusap sa talaga~g katuwiran?.
?Maitm man at maput? a~g kulay n~g balat, a~g laht n~g tao ay magkakapanty; ma~gyayari
~g a~g is'y higtn sa duno~g, sa yaman, sa gand; ~guni't d? mahhigtn sa nagkatao?.
?A~g may mahl na kalooban ay iuuna a~g puri kay sa pagpipita sa sarili; a~g may ha
mak na kalooban ay iuuna a~g pagpipita sa sarili kay sa puri?.
?Sa ta~g may hiya a~g salit ay panunumpa?.
?Huwag mo~g saya~gin a~g panahn: a~g yama~g nawawal ay ma~gyayari~g magbalik; ~guni'
t a~g panah~g nagdan na ay d? na muli pa~g dadan?.
?Ipagta~ggl mo a~g inap at kabakahin a~g umap?.
?A~g ta~g matalino ay a~g may pagii~gat sa bawa't ssabihin, at mtuto~g ipaglihim a~g d
apat na ipaglihim?.
?Sa da~g matink n~g kabuhayan, a~g lalaki ay siy~g patnugot n~g m~ga ank; ku~g a~g uma
ay ay patu~go sa kasaman, a~g inaakay ay sa kasaman din?.
?A~g babai ay huwag mo~g tign~g is~g lba~gan lama~g kund? is~g katuwa~g at karamay sa
ga kahirapan nit~g kabuhayan; gamitan mo n~g bo~g pagpipitagan a~g kany~g kahinaan, at
alalahanin a~g in na pinagbuhatan at nagiwi sa iy~g kasa~ggulan?.
?A~g di mo ibig gawn sa iy~g asawa, ank at kapatid ay huwag mo~g ggawn sa asawa, an
tid n~g ib?.
?A~g kamahalan n~g tao ay wala sa pagkhari, wala sa pagpapata~gos n~g ilo~g at put
i n~g mukh, wal sa pagkpari na kahalili (raw) n~g Dios, wala sa matas na kalagayan sa
lat n~g lup; wags at tunay na mahl na tao, kahit lak~g gubat at wal~g nabbatid kun
ili~g wik, ya~g may mgand~g asal, may is~g pa~gu~gusap, may da~gal at puri, d? uma
~g magdamdm at maruno~g lumi~gap sa Baya~g Tinubuan?.
Lumaganap n~g gayn na lam~g a~g m~ga dakila~g aral n~g Katipunan sa laht halos n~g nas
asakupan n~g Walo~g Lalawiga~g Tagalog; at kahit na nakasapit sa kaalamn n~g Mara~
gl na henerl n~g Hukb~g kastil na si Don Ramn Blanco, palibhas ay is~g dalubhas
n sa kagahasaan ay d? napadal sa m~ga bul~g na paghihmagsk n~g kany~g m~ga nasasakup
g una~g balita~g it na bo~g katahimika~g lumaganap sa matatas na kagawaran n~g Pmunu
ht nit~g Kapuluan, ay na~gyari niya~g ik 9 n~g Agosto n~g ta~g 1896 sa sumb~g n~
a Fr. Mariano Gil, at sapagk't d? pinansn at di pinahalagahn n~g Mara~gl na si Hener
co, ay nagkaron n~g m~ga lihim na kilusn at pakana na nagpasapit sa Pmahalan sa Madrid
~g pa~gagaila~ga~g magpadal rito n~g is~g ?wal~g paulikulik? na Henerl, up~g milig
gyarihan n~g Espanya sa is~g d? maiiwasa~g Hmagskan. At si Henerl Polavieja, ay kagy
ti~g up~g humalili sa dati~g Henerl Don Ramn Blanco.
Una~g bina~gsakn n~g kalupitn n~g bago~g Henerl ay si G. Po Valenzuela at Aguedo del R
ario at sa is~g maigsi~g bugs? n~g kapusukn n~g pikit mat~g pannupd n~g kaba~gisa~g
hulilip, ay mahigit sa tatl~g da~g magitan n~g pagpapadakip n~g wal~g an ma~g abogab
awa't mtaman n~g malas n~g kanil~g m~ga tiktk na gumgalw sa lilim n~g kapa~gyariha
kaaway n~g ati~g paglay.
Halos araw araw ay may binbarl na kula~g palad, at kabila~g sa m~ga it, a~g na~gyari n
iya~g ik 30 n~g Disyembre n~g ta~g 1896, a~g lalo~g klaklakiha~g upasal sa Baya~g
a~g klaklakiha~g kabuhu~gn, na sa pa~galan n~g Espanya ay ginanp n~g banyaga~g Pmun
sa Kapuluan na pagpapabarl sa lalo~g pinak dakila~g Tagalog, sa Bayani n~g m~ga Baya
ni, na si Gat Jos Rizal at Mercado.
A~g Himagskan ay lumaganap na~g gayn na lam~g sa laht n~g puso~g may bahagy~g hinana
ala~g npakabigt na at d? na ibig na talimahin, at buhat sa Hiyw n~g Lay sa Balintaw
0 n~g Agosto n~g ta~g 1896, ha~gga~g Abril n~g ta~g 1897 ay itinaguyd n~g ?am? n~g Kat
unan a~g Hma~gska~g npasimuln n~g wala sa panahn sa kapusukn n~g m~ga masasam~g
to sa Pilipinas.
At lumaganap a~g laks n~g m~ga Katipunan sa laht n~g dako, subalit sa Kawit, a~g laks
ni Aguinaldo ay kaha~gha~g.
D? kawas ay kinilala si Aguinaldo na Pa~gulo~g Hukb, sanh? n~g ipinagkahat? n~g m~ga
?katipunan? sa dalaw~g malak~g pa~gkt, na: Aguinaldista at Bonifacista.
Na~g panah~g yan si Bonifacio ay nsa Kawit, ~guni't sa pagilag sa m~ga d? maiiwasa~g p
agbubu~gguan n~g dalaw~g pa~gkat ay linisan ni Bonifacio a~g Kawit at tutu~go sana
sa Batangas, ~guni't sa Limb~g, is~g Nay~g sakop n~g Ind~g, ay kany~g nsagup a~
i Pawa, at a~g inilaga~g pagbubu~gg? ay sumapit; si Bonifacio ay nasugatan at a~
g kany~g dalaw~g kapatd, si Ciriaco at si Procopio ay na~gasaw~g npaty.
Binihag si Bonifacio n~g kany~g m~ga kaaway at ihinarp sa Hkuma~g digma na naglagda sa
kany n~g hatol na kamatayan, ~guni't hind? isinagawa ni Aguinaldo, at bagks pinataw
ad, ~guni't itinagubili~g siy'y papanawin.
Dinuyan si Bonifacio up~g ihatd sa pok na kany~g pagdrusahan, ~guni't siy'y ibinul
uuso~g, sa is~g ba~gi~g malalim sa Marigondon, na kanya~g kinlibi~gn n~g buhy. It'y
ri niya~g ik 26 n~g Abril n~g ta~g 1897.
Kalunoslunos na waks na itinalag n~g kalupitn sa am n~g dakila~g kilus~g tu~go sa pa
A~g araw na it ay ipinagluluks ha~gg ~gayn n~g m~ga tunay na ?Katipunan? a~g kai~ggita
ay nagtagumpy, a~g is~g pulut~g na kawal n~g ati~g di~g Hukb~g naghhmagsk ay nag
pa n~g is~g d? na mababawi~g kamlian at a~g buhay ni Gat Andrs Bonifacio ay linapasta
~gan n~g wala sa panahn, tinampalasan n~g is~g kahatul~g npakalupt na ta~gi~g a~g ka
an a~g makatturl n~g thasan ku~g sino a~g dapat managt n~g gay~g nakaluluns na wak
acio sa kany~g m~ga salaysay: ?Hind? tayo dapat matakot kan~gino man kund? sa kasa
ysayan.?
Talag~g a~g is~g baya~g bago~g umunld sa pagtata~ggl n~g kany~g katuwira~g naap
o~g dakila~g buhay. Sa kalupitan ni Polavieja ay pinatigs a~g dug? n~g diw n~g Hmagska
Si Gat Jos Rizal y Mercado; at sa kabilisn n~g is~g hatol na garan ay pinadanak a~g m
alag~g dug? ni Gat Andrs Bonifacio, na siy~g tunay na bisig n~g Hmagskan natin.
Na~g si Gat Andrs Bonifacio ay isakdl sa kasalana~g ?Taksl sa Tinubua~g Lup? ay bo~g
na nagsabi n~g ganit:
?Taksl ak pagkatapos na kay~g laht ay ak~g matipon at maiparuto sa landasi~g it na
a is~g ganp na kalayaan? Taksl ak? ... ?Salamat!?
At a~g kany~g kamatayan ay nag~g pasimul n~g kany~g buhay na wal~g ha~ggn sa baya~
s, na sa kany~g kar~galan ay nagppuri nammintuh at lubs na gumgala~g; at a~g is
ayan na gaya n~g sa laht n~g dakila~g Bayani na nagpakata~g? sa paglili~gkd sa kany~g
Tinubua~g Lup, ay kany~g kinamtn.
Is~g Paral~g bayan sa Tayumn a~g itinayo up~g papurihan siy~g lag? n~g m~ga sisip
don ay pagralan a~g m~ga dakila~g aral na isinulat niy n~g kany~g malinis na dug?; up
os kaya~g pabulaanan a~g parata~g na ?taksl? na ibig ibabaw sa kany n~g m~ga nagsius
ig na mannagt sa kasaysayan n~g ati~g bayan.
Is~g araw na pa~gilin sa lob n~g is~g tan, a~g puto~g na pambaw? n~g kalapasta~ganan s
kany, a~g iginawad sa kany~g kara~galan n~g Pmahala~g kasalukuyan.
?Minsn santan, ay binbaw? n~g baya~g Pilipinas a~g kalaitlait na parata~g na nag~g hal
~g buhay ni Gat Bonifacio. Siy'y may matuwd n~g kany~g sabihi~g: ?Up~g ipagta~ggl a~
in n~g bayan ay d? lama~g a~g laks n~g lob at tapa~g a~g kaila~gan.?
?Is~g malaks a~g lob at matapa~g na pinagagalaw n~g diwa~g d? nasasalig sa kataru~gan
at katuwiran, ay maari~g makabaw? n~g upasala, makapinsala, makagunaw at pumaty, ~gu
ni't kayln ma'y d? makapagtatatag n~g is~g baya~g may ganap na kalayaan?.
=P. JACINTO ZAMORA=
Niyao~g Agosto ik 14 n~g ta~g 1835, sa kalapit na bayan n~g Pandakan, Maynil, ay sumil
sa Maliwanag a~g is~g sa~ggl na tinawag na Jacinto Zamora.
Sa kabataan pa ay nagpakita na n~g kabaitan at pagsisigasig sa pagaral, ha~gg~g sa n
ag~g Par.
Hind? maggawa n~g sino ma~g pilipino a~g sumambit n~g m~ga biyay n~g Hmagskan, na~g d?
kita sa pagsuysy n~g sanh? non a~g dakila~g binh? na dinilig n~g sarili~g dug? niya~g
1872 n~g tatl~g banl na pari~g Tagalog, si Pari Burgos, si Pari Gmez at si Pari Zamora
.
Ik 15 n~g Pebrero n~g ta~g 1872 n~g basahin a~g kalaitlait na hatol kin Jos Burgos, Ma
ano Gmez Jacinto Zamora (m~ga Par) at sin Mximo Inocencio, Crisanto de los Reyes, Fran
sco Saldua at Enrique Paraiso, na nagsakdl na ma~guupat at m~ga may kinlaman sa aklasa
~g kawal na na~gyari sa Liwasan n~g Kabite niya~g ik 20 n~g Enero n~g 1872.
At ik 18 n~g Pebrero n~g nasabi~g tan ay nakyt sa bibitayn a~g na~ghatulan, up~g p
~g kanil~g malilinis na buhay a~g kamataya~g kalaitlait.
Sa kara~galan n~g Tatl~g Pari ay ihinandg ni Rizal a~g pa~galaw~g bahagi n~g ?Noli? na
pinamagat~g ?El Filibusterismo?.
A~g pagaani sa punla na ihinasik n~g Tatl~g Pr ay kasalukuya~g tinatamasa n~g kanil~g
ga kabar sa Pilipinas.
Niyan, ay hind? man lama~g makapamahal n~g is~g Simbahan a~g m~ga Pari~g Tagalog, at ~
gayn ay hind? lama~g nakapamamahal n~g simbahan nagigi~g Kura, kund? marami pa ri~g s
umapit na sa matas na katu~gkula~g Obispo, at an a~g malay natin ku~g sa hinharp ay ma
pg Arsobispo na rin at Kardenal a~g m~ga Pari~g Tagalog.
Is sa m~ga wal~g patawad na kamalia~g ngawa n~g iginuho~g Pmahalan n~g m~ga kastil
akpabitay sa marilg na si Pari Jacinto Zamora.
An~g m~ga kasulata~g nuukol sa bagay na it, na may kinlaman sa aklasa~g kawal niya~g
a~g utos na pagpapadakip ay hind? sa Pari~g it~g binitay nlalagda, kund? sa is~g nag~
ga~gala~g Jos Zamora, Par rin, ~guni't hind? ~ga lama~g nkatulo~g sa hind? mallimot na
ilus~g ginampann n~g tatl~g dakila~g Pari~g Tagalog na sin Burgos, Gmez at Zamora, a
l sa bagay na it a~g kautusn sa pagdakp ay nabago sa pamamagitan n~g mahiwaga~g pakana
n~g m~ga kaaway n~g tatl~g kawan sa Lupon ng Pagbabago (Comit Reformador) at si Pari
Jacinto a~g ipinadakip, at na~g halu~gkatin a~g kany~g sulatn ay ntukls a~g is~g lih
ipinadal sa kany ni Pari Duran, Kura sa San Anton, na nagsasabi n~g gayari:
?Dakila~g pagkakatipon. Dumal kay na~g wal~g pagkukula~g. A~g m~ga kaibigan ay pawa~g
may tagly na marami~g pulbur at pu~gl?.?
A~g sulat na it a~g ta~gi~g pina~ghawakan, up~g igawad sa kany a~g kalatlait na hatol
bitayin.
Na~g panah~g yan na a~g m~ga konbento ay siya~g pinagtitipunan n~g m~ga mnunugal ku~g
pintakasi, a~g ?pulbura? at ?pu~gl?? ay na~ga~gahulug~g ?salapi?, at a~g panyaya~g
it kay Pari Zamora n~g Kura sa San Anton ay sa is~g pagtitipon n~g magkakaibigan.
Ku~g si Pari Jacinto Zamora ay di kinatulo~g n~g pagtata~ggl sa usapin n~g ?Clero
Filipino? disin di nabitay a~g kababaya~g it.
Na~g panah~g yan a~g pagibig sa Tinubua~g Lup ay da~g patu~go sa m~ga balaho at kamata
n, samantala~g sa kapanahunan natin gayn, a~g m~ga tagapagtaguyod n~g gayn di~g simu
lain ay tumatahak sa m~ga sampaga, sinusub n~g kamanya~g na nagbaba~guhan, nagsisi
himly sa mallundg hihign at pawa~g awit n~g papuri a~g nari~gig.
Mpanuto kay tayo sa ganito~g kiys n~g kapanahunan?
A~g panahn na siy~g saks n~g laht n~g pa~gyayari, ay siy~g magulat sa araw n~g buk
mmana sa atn n~g wal~g tuto~g katuturn n~g m~ga ~gay'y ?nagsisiibig at naglili~gkd
Tinubua~g Lup?.
May is~g kasabihn dito sa atin, na: ?a~g m~ga una raw tao rito sa Kapuluan ay pinammah
alaan n~g m~ga paty? sa malinaw na sabi, a~g m~ga halimbaw n~g na~gagsiyao, ay siy~g p
inapatnubay iginagala~g at linlands.
Subalit sa ~gayn, na, ?a~g m~ga paty ay pinamamahalaan n~g m~ga buhy na tao? a~g pagkm
abayan ay napakaginhawa, a~g waldasan ay nagi~g is~g karaniwa~g bagay, a~g pagibig
sa bayan ay ipinagtitimpalakan sa apat na sulok n~g daigdig, ~guni't a~g katoto
hanan ay d mababago, at a~g tanikal~g gint? na ibinibigt sa ati~g kalayaan bila~g bu~g
a n~g ?maginhawa~g pagibig sa bayan? ay sumisibl; a~g agos n~g kayamanan na lumulu
nod sa ati~g kalayaan ay bumabalo~g, bumbukl, bumbabaha, at..... oh! ku~g magkalupit
lupit, bigyn man tayo n~g lay, a~g laya~g iyon marahil ay magigi~g is~g sagabal sa ati
n, sa pagk't di tayo makagigitaw sa nakatabo~g gint na winalds na n~g m~ga wala~g patu
ma~gga~g ?umibig sa bayan, n~g bo~g ginhawa.?
[Larawan: Bantayog kay Dr. Rizal sa Atimonan, Tayabas.]
=GAT JOSE RIZAL AT MERCADO=
[Larawan: Dr. Jos Rizal]
Lahat n~g ssabihin tu~gkl sa dakila~g Bayani~g it ay nasabi na n~g m~ga lalo~g Pants a
m~ga Dalubhasa~g tao n~g sansinukuban, pagkpalibhas ay npata~gi siy n~g gayn na lama
laht n~g Bayani~g sumipt dito sa Pilipinas at siy'y npabila~g sa m~ga dakila~g Bayani
g sa~gkatauhan.
Laht n~g paran ay sinikap n~g kany~g m~ga kapanahn up~g siy'y manatili sa pus n~
Sa lalo~g mababa~g halag~g selyo, a~g kany~g larawan ay nroron up~g a~g kany~g al
mliblib sa lalo~g katagutagua~g nayon at kaababaa~g buhay na d? makapagi~gat n~g is~g
larawan niy~g nakapagbibigay sigl sa m~ga puso~g lumlamlm sa pagibig sa Tinubua~g Lup
Si Gat Rizal ay pinara~galn din n~g Pmahalan natin na taglayin n~g salapi~g papel na d
adalawahi~g piso a~g kany~g larawan, up~g magpalipatlipat sa m~ga kamy n~g laht n~g na
nirahan dito sa ati~g lupain at sa labs man, na makapagi~gat n~g salapi~g yan na nkiki
lala sa tawag na ?is~g Rizal?.
M~ga aklt na nsusulat halos sa laht n~g wik a~g iniukol sa kanya~g kara~galan. Is~g
~g bantayog na pinaggugulan n~g salap? n~g ati~g Pmahalan a~g sa gitna n~g Luneta ay
nagppaalala n~g kany~g kagiti~gan. A~g kany~g pa~galan ay kilal n~g laht n~g pilipi
nipintuh at pinarra~galan sa ati~g Kapulun n~g banyag at kababayan man, n~g bat at n
anda, n~g Pants at n~g ha~gl; n~g puhunan at n~g paggawa; at sa iba~g lupan ay pinaunl
din n~g laht n~g pilipino sa kany~g dakila~g araw, sa araw na a~g kany~g buhay ay kini
til n~g kalupitan.
Sumila~g si Gat Jos Rizal niya~g ik 19 n~g Hunyo n~g ta~g 1861, sa bayan n~g Kalamba,
guna, at siy'y ank ni G. Francisco at ni G~g. Teodora Alonso.
Ank sa baya~g Tagalog at lipi~g Tagalog na tunay, kay't a~g pagibig sa Tinubua~g Lup a
y kala~gkp n~g kany~g pagktao. Aral sa thanan, sa pagtutur n~g m~ga magula~g na nagn
magmulat n~g kany~g bait sapl sa pagkmusms, ay nagawa sa kany~g mura~g bait a~g gula
siyam na tan pa lam~g ay makalikha na n~g is~g dul na kinagiliwan n~g Kpitan sa baya
Sa kanugng na bayan n~g Biny~g ay nagral siy kay G. Justiniano Aquino at Cruz at sa lo
ma~g n~g il~g buwan ay wala na~g mitur sa kany a~g Guro~g Bayan, yama~g ntutuhan na
ht a~g nlalaman non kay't na~g Hunyo, n~g tan 1872 ay lumipat siy sa San Juan de L
t d? siy nwili rito, kay't lumipat agd sa Paraln n~g m~ga Hesuita ha~gg~g sa tin
an n~g pagk ?Bachiller en Artes?.
Lumipat siy sa Universidad de Sto. Toms, up~g magral n~g ?Filosofia? ?Medicina? at ?Ag
mensura? at yama~g npansn niy~g hind? mabuti a~g ti~gn sa kany n~g m~ga Gur don,
g kany~g m~ga kaibigan, niya~g Mayo n~g ta~g 1882 ay lumayag siy~g patu~go sa Europa,
gkatapos niy~g tamuhn a~g katibaya~g pagk ?Agrimensor?.
Duman siy sa Singapur, Kanal n~g Sues, at sa Marselya siy lumunsd, at buhat don ay n
go sa Barselona na kinakilalanan niy sa m~ga kalupa~g dron. Tumu~go siy sa Madrid at
niversidad Central? don, ay nagpatuloy siy n~g pagaral n~g ?Medicina?, ?Literatura? at
?Filosofia?; kasaliw n~g pagaral niy n~g m~ga karunu~ga~g nbangt ay d? niy napaglab
~g hilig n~g kany~g diw sa sini~g, kay't nagral din siy n~g Paglililok (escultura) a
pagkuha n~g larawan sa pamamagitan n~g lpis at n~g kulay na lubha niy~g ikinata~g?.
Pagktapos niy~g tamuhin a~g m~ga katibayan sa ?Medicina?, ?Filosofia? at ?Literatura
? niya~g ta~g 1885 ay lumipat siy sa Paris na kany~g kintagpun sa m~ga kalupai~g A
Jos Luna, at Pardo de Tavera; buhat sa Fransiya ay lumipat siy sa Alemanya up~g makiny
n~g m~ga bantg na Panaym sa ?Universidad de Heidelberg?: lumipat siy sa Berlin at sa b
aya~g it niy tinapos a~g wal~g kamataya~g ?Noli?.
Si Dr. Jagor sa Berlin na masikhy na sumuysy n~g m~ga kapakann sa Pilipinas ay naktagp
sa ati~g Rizal, n~g is~g mabut~g kaibigan. Buhat sa Berlin ay lumipat si Rizal sa Au
stria at dito niy nakanig si Prof. Blumentritt; mula sa baya~g it ay napatu~go siy sa
alya. Dito niya isinalin sa Tagalog a~g ?Wilhem Tell? at sak umw? dito sa Pilipina
s.
Si Rizal ay mawilihin sa pagaral n~g wik, at it a~g sanh? n~g kany~g pagliklk sa lah
n~g m~ga Pa~gulo~g bayan sa Europa, at na~g siy'y dumat~g dito sa ati~g lupan, up~g ha
pn a~g pa~ggagamt ay nagssalita na siy n~g halos laht n~g wik~g lin~g sa Europa
No~g 1888 ay ninasa~g mul~g maglakby sa m~ga ib~g dako n~g sansinukob at siy'y duma
k~g na kany~g kintagpun sa dakila~g Tagalog don na si Gino~g Jos Basa; pagdan
a sarili~g lup a~g wika~g Hapn, duman sa Amrika, bago nagtuly sa Inglaterra at sa ba
t nkanig si G. Antonio Ma. Regidor. Sa Londres at sa bahay ni G. Regidor niy isinalin
tinuligs a~g Kasaysayan n~g Pilipinas na sinulat ni Pari Morga, na lubh niy~g ikinaba
ntg sa panitikan.
Ik 9 n~g Nobyembre n~g ta~g 1887 na~g sulatin ni Profesor Blumentritt a~g puna~g salit
a sa ?Morga? ni Dr. Rizal.
Sa pnitikan ay may is siy~g mainam na baks na naiiwan sa bawa't panahn. Bila~g pun
nunulat ay nsabi na namin na siyam na tan pa lama~g a~g kany~g gula~g na~g sumulat n~g
is~g dul na non pa ma'y kinbakasn na n~g d karaniwa~g indayog n~g kany~g diw.
aos n~g is~g Timpalk a~g ?Licco Artstico Literario? dito sa Maynil na sinalihan n~g lu
marami~g mnunulat ay npili at nagtagumpy a~g kany~g tul na may pamagat na ?A la Juv
Filipina?. Sa kapanahuna~g si Rizal ay nagaral pa sa Ateneo sa pagpapara~gl sa Mahal
na Birhen ay sumulat siy n~g is~g dul na pinamagatn niy~g ?Junto Al Pasig?, na lubh
wan n~g na~gagsipanod na pawa~g dalubhas. Sa Timpalk na idinaos sa pagpapara~gl sa ik
na raa~g ta~g ikinamaty ni Cervantes, ay nagtagumpy a~g titik ni Rizal na may pamagt n
El Concejo de Los Dioses. Sa Madrid ay nagkaron n~g ib~g himg a~g kany~g m~ga sulat at
ito na ~ga nbuny~g a~g tunay na pagibig sa Tinubua~g Lup.
A~g kany~g ?Noli? ay sinimuln niy~g sulatin sa Madrid at natapos sa Austria, a~g ?Fili
busterismo? ay sinulat niya sa Ghert Olanda, no~g 1891.
Hulyo ik 3 n~g ta~g 1892 na~g nagpulo~g sa bahay ni G. Doroteo Ongjungco sa daa~g Il
aya blg. 176 Tund tu~gkl sa ?Liga Filipina? at ik 6 n~g Hulyo n~g 1892 na~g ipinadakp
Henerl Eulogio.
[Larawan: Si Dr. Rizal at ang kanyang mga ginagamot sa Dapitan.]
Despujol at ipapiit sa Fuerza Santiago.
Niya~g ik 11 n~g Pebrero n~g 1893 ay itinatag ni Dr. Rizal a~g ?Liga Filipina? is~g ka
pisana~g pilipino na pinagukulan ni Mabini n~g gayar~g kataga: ?Na~g makita~g a~g
laht n~g sikp ay wal~g tars at salt sa kaayusan, at di nagbibigay n~g katampata~g wa
ay linikha ni Rizal a~g Liga Filipina?.
Na~g si Rizal ay ipatapon sa Dapitan siy'y nagsaka don at nagtay? n~g Paraln sa m~ga t
aron; kahit iisa~g iglp ay hind? siy ntahimik at paw~g iniukol sa kabutihan a~g kany
gawa. A~g m~ga maysakit don ay nakatagp sa kany n~g is~g wal~g bayad na Ma~ggamot.
Samantal~g siy'y nroron ay is~g amerikano~g nag~ga~gala~g Taufer na kasama n~g is~
an na nag~ga~gala~g Josefina Bracken ay dumalaw sa kany, up~g ipagamt a~g m~ga mat~g h
d? makkita at pinasiyahn na n~g m~ga iba~g Ma~ggagamot n~g wal~g lunas, a~g Josefina~g
it ay siy~g nagi~g kapalad ni Dr. Rizal at nkasama niy sa buhay na yan sa tapunan.
A~g m~ga kahili~gan ni Dr. Rizal up~g siy ay patawarin ay hind? dini~gig n~g m~ga ma
kapa~gyarihan, ~guni't kailn ma'y d? nanawi sa kany a~g pagasa, at sa gay~g kalagayan
ay tuma~ggp siy n~g is~g sulat n~g matalik niy~g kaibiga~g austriako na si Prof. Blume
ritt, na kany~g hili~g~g sa Pamahala~g siy'y makaparon sa Kuba bila~g Ma~ggagamot n~
kawal na kastil don, at a~g gay~g kahili~gan ay pinaki~ggan ni Henerl Blanco, kay't
paniniwal~g siy'y wal~g masam~g ngawa ka~gino man na titigatig sa sarili~g budh?, k
ni Josefina at n~g kany~g pama~gki~g si Maria Luisa, ay agd napa Maynil at sa kasama~g
alad, na~g sil'y duma~g sa luk n~g Maynil a~g sasaky~g patu~go sa Espanya ay nakal
sila ay na~gapilita~g maghinty n~g panibago~g sasaky~g llayag, na d? iba't a~g ?Casti
lla?. At si Rizal ay tumulak na ~ga, ~guni't a~g Hmagska~g pina~gu~guluhan ni Gat Bo
nifacio ay nabunsd n~g wala sa panahn at is~g pahatid kawad na buhat kay Gobernador Po
lavieja a~g tina~ggap, na~g a~g ?Castilla? ay dumag sa Kanal n~g Sues, hatid kawad
na naguutos na dakpin si Dr. Rizal, at sinalubo~g sa Barselona a~g ati~g kababa
yan up~g ipiit don.
Pagkaran n~g il~g araw ay ilinulan siy~g mul? up~g ihatid sa Pilipinas. Na~g idan sa H
gk~g ay sinikap ni Dr. Regidor na siy'y palayain sa pamamagitan n~g ?Habeas Corpus?
~guni't hind? ipinagtagumpy ni G. Regidor, a~g kany~g banl na nais na mapalay si Dr. R
al.
Siy'y inusig dahil sa pagkaktatag n~g ?Liga Filipina? at pagtataguyod n~g Himagsikan
, at hind? siy pinahintuluta~g makapagtan~ggl mliban sa siy'y pinapamili sa m~ga Pmu
y ntitipon. Napili niy si G. Luis Taviel Andrade, is~g mara~gl na kastila~g nagta~gg
any n~g ubos kaya, ~guni't hind? dini~gig at hinatulan siy~g bariln sa Liwasan n~g Bag
umbayan.
Sa pagkamnunulat ni Rizal ay wala na~g mitatawad. Masasabi na~g wal~g alinla~gan, na a
~g kany~g panitik a~g siy~g lumikha n~g m~ga kabaguhan sa kapamayanan, na kasalukuya
n nati~g tinatamasa at siy~g nagpayanig n~g matibay na Pmahalan n~g kastil na mahigit
g tatl~g daa~g ta~g sa atin ay naghari.
A~g dakila~g Bayani~g it na pinagukulan namin n~g ulat ~gayn, ay sinil n~g kalupitn
? malilimuta~g Henerl Polavieja at niya~g ik 30 n~g Disyembre n~g ta~g 1896 sa lawak n
Bagumbayan ay pinapagdanak a~g kalinislinis~g dug? n~g is~g banl na ank n~g Pilipinas
A~g hagunt na hlakhakan n~g kany~g m~ga kaaway ay nariri~gig pa halos na~g dumati~g a~
g hatol n~g tadhana~g matapos a~g kalupitn n~g m~ga kastil rito sa at~g lupan at niya
yo n~g 1898 a~g makapa~gyariha~g baya~g amerikano, sa likh n~g m~ga pa~gyayari ay
nagpadal rito n~g kany~g m~ga sasaky~g pandigma, up~g sa pamamagitan n~g m~ga pu~gl~
ga n~g m~ga kanyn sa Hukb n~g dati~g Pa~ginon at Har ay mbaba at mahalinhn a~g wat
int? at dug?? na sumaks rito sa ati~g lupai~g mapagkali~g n~g m~ga d? mahulilip naka
lupitn.
At buhat non a~g m~ga un~g banaag n~g Bag~g Araw n~g Pilipinas ay namitk sa sila~ganan
~g kany~g pagasa.
Bila~g pagwaks sa ulat na it ay ilalakip namin dito a~g huli~g bu~ga n~g panitik n~g
Bayani~g Tagalog na pinamagatn niy n~g Mi Ultimo Adios.
=A~G AKI~G HULI~G PAALAM=
(HA~GO SA WIKA~G KASTILA)
Paalam, sint ko~g Lupa~g Tinubuan Baya~g sinagan n~g sikat n~g araw Marikit na mutya
n~g dagat sila~gan Edeng maligaya~g sa ami'y pumanaw.
Sa iy'y handg ko n~g ganap na tuwa Malu~gkt ko~g buhay na lant at aba Nagi~g dakil m
pagnanasa~g Ihahandg ko rin sa iy~g paglay.
A~g na~gasa digm~g dumog sa paglaban Alay din sa iy a~g kanil~g buhay Hirap ay d? pans
at d? agam agam A~g pagkparol pagtatagumpy.
Bibitay't dusa~g linikha n~g ba~gis O pakikibaka~g lubh~g mapa~ganib Wal~g kaila~gan k
u~g it a~g nais N~g bayan at madl~g pinakaiibig.
Mammaty ak, ~gay~g nmamalas A~g buka~g liwayy na na~ga~ganinag N~g minimith? ko~g
at Sa likd n~g dilm na kagulat gulat.
Ku~g a~g kulay pula'y kinkaila~gan Up~g itin mo sa iy~g liwaywy Dug? ko'y ibub pa~
alay Na~g iy~g sinag mo ay lalo~g dumi~gal.
Lagi ko~g pa~garap mul~g magkaisip Magpaha~gg ~gay~g maganp a~g bait Ay mpanod ka~
rikit Na~g dagat sila~ga~g dito'y lumiligid.
Mat mo~g marikit sana'y lumigaya Wal~g baks luha't pusps na n~g sigl Ti~gala a~g no
y wala na Wal~g bahid pot wala na~g pa~gamb.
?Pa~garap n~g buhay! Marubdb ko~g nais, Ikaw ay lumusg, hiyw n~g pagibig N~g klulw k
yk sa pagalis Up~g lumay ka, buhay ay lumawig.
Kay tams mlugmk, mta~ghl ka lama~g Mamaty n~g up~g mabigyn ka~g buhay Mamaty
mo~g mahl Mlibi~g sa lupa~g pusps karikitan.
Ku~g saksakali~g sa ab ko~g libi~g Mayumi~g bulaklk ay iy~g mpansi~g Sumila~g sa git
dam~g mahinhn Hagk't a~g halk m'y aki~g tta~ggapin.
Sa no ko~g hap? na do'y ninidlp Sa libi~ga~g hukay na lupa~g malamig Ay tta~ggapn ko
y~g pagibig Init n~g pagiliw n~g nnint~g dibdib.
Bayaan mo~g ak'y malasin n~g buwan Na~g kany~g liwanag na lubh~g malamlm Baya~g ihat
~g libi~gan Mahinaho~g sinat n~g kany~g liwaywy.
Bayaa~g humibik a~g simoy n~g ha~gin At ku~g may dumap sa Tanda n~g libi~g Na an ma~
g ibon, bayaa~g awitin N~g huni~g matimys a~g payapa~g aliw.
Bayaa~g a~g araw na lubh~g mani~gas Uln ay tuyuin, si~gw ay itas Magi~g pa~ganuri't da
say na ulap Kala~gkp a~g hibik n~g aki~g pagliyag.
Bayaa~g a~g aki~g maaga~g pagpanaw Ita~gis n~g is~g tapt na magmahl Ku~g payapa~g hapo
n sa aki'y magalay N~g is~g dala~gin, ak'y patu~gkuln.
Idala~gin mo rin a~g kinaps palad Na na~gamaty na, ya~g na~gaghirap Sa tana~g pasakit,
at a~g lumla~gp Nami~g m~ga in n~g luha~g masaklp.
Iy~g idala~gin a~g bawa't ulila A~g na~gapipit na na~gagdurusa, Iy~g idala~gin sana'y
matubs ka Sa pagkaalipi~g lao~g binbat.
Ku~g nababalot na a~g m~ga libi~gan N~g sapot n~g gabi~g payak kadilimn Ku~g wala
n~g tanod kund? pawa~g ba~gky, Huwag gambalain a~g katahimikan.
Pakimatyagn mo a~g hiwaga~g lihim At mpapaki~gn lu~gkt n~g taginti~g N~g is~g kudyap
ay ako rin Inawitan ka n~g bo~g paggiliw.
Ku~g a~g libi~gan ko'y limt na n~g madl At wala n~g kurs ni bat ma~g tanda Sa na~gagl
g ay ipaubaya~g Bu~gkali't isabog a~g natimpi~g lup.
A~g m~ga ab ko bago pailanl~g Muw? sa wala na pina~ggali~gan Ay makalat ul~g para~g ka
punn N~g iy~g alabk sa lupa~g tuntu~gan.
Sa gay'y wala na~g an man sa aki~g Ak'y limutin m, aki~g lilibutin Ya~g himpapawid,
~ga't ha~gin At ak sa iyo'y magigi~g taginti~g.
Ba~g, ti~gig, higi~g, awit na masay Liwanag at kulay na lugd n~g mata, Uulit ulitin sa
tuwtuw? na A~g kataimtimn n~g aki~g pagsamb.
Sint~g Pilipinas, Lupa~g Tinubuan Skit n~g skit ko, ~gayn ay pakingn A~g hul~g hab
y'y iwan A~g laht n~g lalo~g inirog sa buhay.
Ak ay ttu~go sa baya~g payap Na wal~g alipi't puno~g mapa~gaba Do'y di nnatay a~g
a~g naghahari'y ya~g si Bathal.
Paalam na ak, magula~g, kapatd, Bahagi n~g puso't una~g nkanig, Ipagpasalamat na ak'
a buhay na it~g pusps n~g ligalig.
Paalam irog ko~g Banyaga~g hira~g Aki~g sinisinta, aki~g kasayahan. Paalam sa in
y m~ga minmahl Mamaty ay ganp na katahimikan.
[Larawan: Ang Bantayog kay Rizal sa Liwasan ng Bagumbayan]
=TUNTUNAN=
PAUNANG SALITA DAHON IKA 5 ALI MUDIN 7 RAHA SOLIMAN 10 RAHA LAKANDULA 12 TOMAS P
INPIN 14 FRANCISCO BALTAZAR 17 JOSE CRUZ 22 P. PEDRO PABLO PELAEZ 26 P. JOSE BUR
GOS 28 JUAN LUNA Y NOVICIO 32 GRACIANO LOPEZ JAENA 35 APOLINARIO MABINI 38 JOSE
MA. BASA 44 PEDRO A. PATERNO 47 ANTONIO MA. REGIDOR 51 FELIPE G. CALDERON 54 CAY
ETANO ARELLANO 56 SUSANA REVILLA 59 TEODORA ALONZO 63 MELCHORA AQUINO 67 APOLONI
O SAMSON 69 MIGUEL MALVAR 71 EMILIO JACINTO 74 ANTONIO LUNA 77 GREGORIO DEL PILA
R 81 MARCELO H. DEL PILAR 83 MARIANO PONCE 86 PASCUAL H. POBLETE 90 RAFAEL DEL P
AN 94 P. MARIANO GOMEZ 98 ANDRES BONIFACIO 101 P. JACINTO ZAMORA 107 GAT JOSE RI
ZAL 110
[Larawan: ANG HIYAW NG LAYA SA BALINTAWAK Bantayog sa Kagitingan]
=PINAGSANGUNIAN.=
C. N. VALDEZA Great Filipinos P. A. DE PAZOS Heroes Filipinos M. ARTIGAS Histori
ografia Filipina " La Primera Imprenta en Filipina " Los Sucesos de 1872 JOSUE S
UNCUYA Historia Prehispana de Filipinas I. DE. LOS REYES La Religin del Katipunan
P. A. PATERNO Historia de Filipinas G. DE SAN AGUSTIN Conquista de Filipinas J.
MA. RIVERA Conferencias Literarias L. K. SANTOS Discursos Pblicos D. RIVERA Inform
aciones varias H. CRUZ Ku~g sino a~g kumath n~g Florante E. DE LOS SANTOS Florante
(Versin Castellana) " Proceso del Dr. Jos Rizal " Emilio Jacinto A. CRAIG Lineage,
Life and Labor of Dr. Rizal J. PARDO DE TAVERA Biblioteca Filipina " The Charact
er of Dr. Rizal S. CALDERON Patnubay n~g Bayan (articulos varios) P. H. POBLETE
Da Filipino W. RETANA Vida y Escritos del Dr. Jos Rizal M. M. NORTTON Builder of the
Nation M. PONCE Sun Yat Sen D. C. VELARDE Ecos (Homenaje a Da. Susana Revilla)
C. SALA Cultura Social " " MANILO Notas Biogrficas R. L. SEVILLA Informaciones var
ias A. GUEVARA " D. GOMEZ M. H. del Pilar (La Vanguardia)
Philippine Review El Renacimento Filipino Filipinas ante Europa The Philippine P
eople La Solidaridad The Independent La Ilustracin Filipina The Orient Cultura Fil
ipina Patnubay n~g Bayan Ecos Cultura Social Da Filipino
=PASASALAMAT=
Buhat dito ay pinasasapit namin ang pasasalamat sa mga pinagsangguniang naghandg n
g mahalagang tulong na ikinayari ng:
"SA LANGIT NG BAYANG PILIPINAS."
Gayon din sa balo ni Poblete at sa katotong Sofronio G. Caldern, alangalang sa mga
"clise" na sa kanilang kagandahang loob ay ginamit namin sa aklt na ito.
Sa kanilang lahat ang aming boong pusong pagturing.
* * * * *
Sa aming mga mambabasa ay ihinihingi ng pagumanhin ang isang di naiwasang kapins
alaan ng pagkaligw ng larawang na sa ik 88 dahon, na napalitan ng ib.
[Larawan:
SA LIMBAGAN.
?Ang Aklat ng Tagalog?
Kunaunaha~g aklt na Tagalog na I~gls na nagssuysy n~g malawak na karunu~gan n~g Pilo
?Munting Balarila?
Mahalag~g kath n~g nagtatadhan n~g sini~g sa pagsasalit at pagsulat n~g Wika~g Tagalog
a ~gayon sa pa~glaht na kaugalian.
Imp. Sevilla, Manila.]
End of Project Gutenberg's Mga Dakilang Pilipino, by Jose N. Sevilla
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK MGA DAKILANG PILIPINO ***
***** This file should be named 17786-8.txt or 17786-8.zip ***** This and all as
sociated files of various formats will be found in: http://www.gutenberg.org/1/7
/7/8/17786/
Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza and the Online Distributed Proofread
ing Team at http://www.pgdp.net (This file was made using scans of public domain
works from the University of Michigan Digital Libraries.)
Updated editions will replace the previous one--the old editions will be renamed
.
Creating the works from public domain print editions means that no one owns a Un
ited States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and
distribute it in the United States without permission and without paying copyrig
ht royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this
license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works
to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is
a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unles
s you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of t
his eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nea
rly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do practicall
y ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark
license, especially commercial redistribution.
*** START: FULL LICENSE ***
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE
THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution o
f electronic works, by using or distributing this work (or any other work associ
ated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with a
ll the terms of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file
or online at http://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electron
ic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work,
you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms o
f this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you
do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using
and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in you
r possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project G
utenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of thi
s agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid
the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or as
sociated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by t
he terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Pro
ject Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of
this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do w
ith Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreem
ent and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic work
s. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLA
F), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm elect
ronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public
domain in the United States. If an individual work is in the public domain in t
he United States and you are located in the United States, we do not claim a rig
ht to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating
derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenbe
rg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-t
m mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project
Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping t
he Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply wit
h the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its a
ttached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with
others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you
can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state
of change. If you are outside the United States, check the laws of your country
in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displayi
ng, performing, distributing or creating derivative works based on this work or
any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations con
cerning the copyright status of any work in any country outside the United State
s.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access t
o, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any co
py of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase "Project Gutenbe
rg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is acce
ssed, displayed, performed, viewed, copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restr
ictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms o
f the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenb
erg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the
public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with perm
ission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyon
e in the United States without paying any fees or charges. If you are redistribu
ting or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associate
d with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of
paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and
the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the
permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with b
oth paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyr
ight holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License
for all works posted with the permission of the copyright holder found at the b
eginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License t
erms from this work, or any files containing a part of this work or any other wo
rk associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic
work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the s
entence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to th
e full terms of the Project Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, ma
rked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hy
pertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Projec
t Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format
used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web si
te (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the u
ser, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy
upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form.
Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as speci
fied in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copyi
ng or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragra
ph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or d
istributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of P
roject Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calcula
te your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-
tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid wit
hin 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to
prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked a
s such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the addr
ess specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenber
g Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writ
ing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the ter
ms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to ret
urn or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discon
tinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money pa
id for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is disco
vered and reported to you within 90 days of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Pro
ject Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electron
ic work or group of works on different terms than are set forth in this agreemen
t, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literar
y Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm tra
demark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to
identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works
in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project
Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may
contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrup
t data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infring
ement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or compute
r codes that damage or cannot be read by your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replac
ement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Ar
chive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other
party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement,
disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREA
CH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU
AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS A
GREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL,
PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUC
H DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this
electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the
money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person y
ou received the work from. If you received the work on a physical medium, you mu
st return the medium with your written explanation. The person or entity that pr
ovided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in li
eu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity pr
oviding it to you may choose to give you a second opportunity to receive the wor
k electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you
may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragr
aph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY
KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIB
ILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the
exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limit
ation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to th
is agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer
or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforce
ability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisio
ns.
1.F.6. INDEMNITY
- You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent
or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm
electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associate
d with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electr
onic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fee
s, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or c
ause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) al
teration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm wo
rk, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic work
s in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old
, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of
volunteers and donations from people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they
need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the
Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to
come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to
provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future gener
ations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation an
d how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundati
on web page at http://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educ
ational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and gra
nted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation's EIN or
federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted
at http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. fede
ral laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK,
99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous loca
tions. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT
84116, (801) 596-1887, email business@pglaf.org. Email contact links and up to
date contact information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org
For additional contact information: Dr. Gregory B. Newby Chief Executive and Dir
ector gbnewby@pglaf.org
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public
support and donations to carry out its mission of increasing the number of publi
c domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable f
orm accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Ma
ny small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax
exempt status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and
charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requireme
nts are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many
fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in
locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEN
D DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit
http://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not m
et the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting un
solicited donations from donors in such states who approach us with offers to do
nate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statemen
ts concerning tax treatment of donations received from outside the United States
. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and ad
dresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, onli
ne payments and credit card donations. To donate, please visit: http://pglaf.org
/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works.
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm concept
of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For th
irty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a
loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all
of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice i
s included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any parti
cular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
http://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to
make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help
produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear ab
out new eBooks.
*** END: FULL LICENSE ***
Mga Dakilang Pilipino, by Jose N. Sevilla
A free ebook from http://www.umnet.com/ ---umnet.com,mobile your fun!---