1

1. UVOD

Godine 1878. su velike evropske sile na Berlinskom kongresu nastojale izbjei velik
rat izazvan nezadovoljstvom Velike Britanije injenicom da je Rusija Sanstefanskim
mirovnim ugovorom stekla ogroman utjecaj na Balkanu. Na kongresu je odlueno da se
Sanstefanski ugovor stavi van snage, a jedna od odluka se ticala i Bosne i Hercegovine, koja
je po Sanstefanskom ugovoru trebala dobiti iroku autonomiju u okviru Otomanskog
Imperija. Berlinski Kongres okonan 13. jula 1878. godine (zakljukom broj 25) je, ipak,
ostavio Bosnu i Hercegovinu formalno u sastavu Otomanskog Imperija, ali je zato odlueno
da na teritoriju Bosne i Hercegovine i Sandaka uu austro-ugarske trupe kako bi zavele red
i mir.
Odluka Berlinskog kongresa je izazvala veliko nezadovoljstvo meu muslimanskim
stanovnitvom Bosne i Hercegovine, posebno meu feudalcima koji su se zabrinuli za svoje
privilegije, kao i ponadali i autonomiji po odredbama Sanstefanskog ugovora. Zbog toga je
veliki broj njih odluio austro-ugarskim okupacijskim snagama pruiti oruani otpor, a
prikljuio im se dio regularnih turskih trupa. Iako je otpor u nekim sluajevima bio estok, i
iako su austro-ugarske snage trpjele poraze i neoekivane gubitke, nejedinstvo, slabo
naoruanje i organizacija ustanika je vrlo brzo dovela do poraza. Austro-ugarske snage su za
dva mjeseca uspjele okupirati Bosnu i Hercegovinu.

Austro-Ugarski period u historiji je okarakterisan kao period industrijalizacije,
razvoja, prilagoavanja zapadnoj kulturi i drutvenim promjenama. Izgradnjom eljezniki
pruga zemlja je povezana sa Europom (1882. godine otvorena pruga Sarajevo-Brod, a 1992.
Sarajevo-Konjic), a to je bilo preduslov za razvoj industrije (fabrika duhana, pivara,
klaonica, tamparije). Odmah, u roku od nekoliko godina, organizovana je potpuno nova
administrativna uprava zemlje (Zemaljska vlada, sistem sudova, zemljinji uredi, policija,
pota, banke), intenzivno se grade novi vojni kompleksi, bolnice, kole, hoteli, gradska
infrastruktura. Svakako najznaajnije promjene su vidljive u Sarajevu koji je ostao u funkciji
glavnog grada pokrajine i u kojeg je nova uprava ulagala najvie.
1




1
Amir Pai: (2010), Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918, Arhitektonski fakultet Sarajevo, 1str.


2

Kao posljedica velikog poara 8. augusta 1879.godine (u poaru su izgorile 304 kue,
434 duana i 136 drugih zgrada, izmeu kojih 4 damije, katolika crkva, njemaki konzulat,
Talihan, ulov han i sinagoga) otvoren je veliki prostor za novu izgradnju po novim
urbanistikim i arhitektonskim pravilima i stilovima nove gradske kulturne i obrazovne
institucije (Gimnazija, Uiteljska kola, Zanatska kola, Muzej, kulturna drutva, pozorite,
muzike i operne predstave).
Izuzetno se mnogo ulagalo u infrastrukturu: novi sistem ulica prilagoen automobilu,
uveden je i tramvaj. Korito Miljacke je regulisano a uz njega su izgraene sa obje strane nove
ulice koje su bolje povezane izgradnjom nekoliko novih mostova i rekonstrukcijom
postojeih. Takoe su izgraeni vodovod, kanalizacija, javni zahodi ulina rasvjeta, elektrina
centrala. Treba pomenuti i meteroloku stanicu i geoloki zavod. Do 1878 grad je sezao na
zapadu do dananjeg Marindvora a izgradnjom fabrike duhana i eljezniki stanica poinje
irenje prema zapadu. Istono od stanice, proirenje stare kasarne na 30 hektara
predstavljalo je znatnu smetnju razvoju. Grad se takoer irio ka Koevu i Kovaiima.
2














2
Amir Pai: (2010), Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918, Arhitektonski fakultet Sarajevo, 2 str.

3

2. KULTURNO PROSVJETNE PRILIKE
Austro-Ugarska je u Bosni i Hercegovini zatekla svega 3% pismenog stanovnitva
koje je znalo itati i pisati latinicom i irilicom. Pismenim se nisu smatrali oni koji su znali
arapski jezik i arapsko pismo. O stanju pismenosti najbolje govore podatci o kolama iz
1879 g., kada je u BiH bilo: 535 mekteba sa 23.603 uenika, 56 pravoslavnih kola sa 3. 523
djece u 75 uitelja i 54 katolike kole sa 2.295 djece i 56 uitelja. Austro- Ugarska je
zakonom uvela iz 1880. Interkonfesionalnu osnovnu kolu, koja se zvala komunalnom,
potom opom osnovnom i na kraju narodnom osnovnom kolom.
Vremenom se stanje pismenosti znatno popravilo. Tako je 1910 u BiH znalo itati i
pisati (latinicu i irilicu) oko 12% stanovnitva (starijeg od 7 godina). Procenat nepismenosti
je i dalje bio veoma visok i iznosio je 87,84 %. Nepismenost je vladala i na selu i u
gradovima. Stanovnitvo BiH naslijedilo je iz osmanskog perioda zatvorenost kulture i
prosvete u okviru vjerskih zajednica, to je nastavljeno i u vrijeme Ausro-Ugarske
vladevine. Naime, nedostatak osnovnih graanskih sloboda (koje su uvedene tek Ustavom iz
1910), i demokratskih politikih ustanova , stavljalo je kulturne, vjerske, prosvjetne i druge
institucije u poseban poloaj.
Poetne kole za muslimane su bile sibijan-mektebi, u kojima se uilo uz arapsko
pismo i arebica. Potom su postojale i rudije kao nie srednje kole, te medrese kao srednje
kole za naobrazbu uleme: hoda i imama. Pravoslavne i katolike kole su radile u okviru
svojih crkveno-kolskih opina,bile su vezane za crkve i manastire. U toku 1914. godine u
90 gradskih i 283 seoska naselja postojale su 373 kole sa 804 uitelja. Ovi padaci govore da
se Bosna i Hercegovina nalazila na evropskom zaelju kada je u pitanju obuhvatnost djece
kao i po drugim pitanjima kada se mjeri pismenost stanovnika jedne zemlje.
U vrijeme Austro-Ugarske uprave u BiH je osnovan Zemaljski muzej 1889. Koji je
istovremeno bio i kulturna i nauna ustanova. Potom je 1904 osnovan institut za istraivanje
Balkana. Obje ove ustanove a posebno muzej dale su znaajne rezultate na podruju kulture
i nauke, ali to nije ono to je bila stvarna potreba bosansko-hercegovakog drutva. to se
kulturne politike tie, treba rei da su postojala dva usmjerenja: jedno od strane
austrougarskih vlasti a drugo od domaeg stanovnitva u okvirima njihovi vjerskih
zajednica.
3



3
Koar Azem: (2007), Historija Bosne i Hercegovine, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla, 170-171 str.

4

Vlasti su nastojale da zadovolje potrebe stranaca, pa tako kultura nije koristila
narodu. Zato su u narodu poele nicati kulturne potrebe u okvirima koje je vlast
dozvoljavala. Poelo se sa pjevakim drutvima i itaonicama, da bi se kasnije prelo na
osnivanje kulturno-prosvjetnih, humanitarnih i sportskih drutava. Meu njima se posebno
istiu: Prosvjeta , osnovana 1902. godine muslimanski Gajret, osnovan 1903. godine i
hrvatski Napredak, osnovan 1904. godine. Njihovi osnovni zadaci su bili da pomau i
koluju siromane ake i studente i da stvaraju nacionalnu inteligenciju. Srbi su imali 396
udruenja, Hrvati 233, a muslimani 187. Osim ovih postojala su i interkonfesionalna drutva
iji je broj iznosio 391, te drutva doseljenika (stranaca). Ukupno je u BiH za vrijeme
austrougarske uprave bilo 1.256 raznih drutava.
4




Slika 1. Zemaljski muzej




4
Koar Azem: (2007), Historija Bosne i Hercegovine, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla, 170-171 str.

5

3. ORGANIZACIJA VJERSKIH ZAJEDNICA
Ubrzo po okupaciji Austro-Ugarska preduzima mjere da uspostavi svoju kontrolu i
jurisdikciju nad vjerskim zajednicama u BiH, Pravoslavnoj i Katolikoj crkvi, te Islamskoj
zajednici. Pravoslavna crkva jo od prvih dana okupacije, nova vlast se poela mijeati u
poslove Pravoslavne crke i kriti njenu dotadanju autonomiju. U instrukcijama koje je
general Filipovi dobio pred poetak okupacije, naglaeno je da je nuno pravoslavno
stanovnitvo u BiH odvojiti od Vaseljenske patrijarije u Carigradu i staviti ga pod duhovnu
vlast pekog patrijarha, sa sjeditem u Sremskim Karlovcima.
U tom je smislu, po instrukcijama vlasti, sarajevski mitropolit Grk Antim odmah po
okupacij i uputio molbu i karlovakom patrijarhu da se Dabrobosanska mitropolija pripoji
njihovoj patrijariji. Izgledalo je da e vlast lahko ostvariti svoj plan, posto je srpsko
graanstvo u Bosni i Hercegovini bilo veoma nezadovoljno radom fanariotskih, grkih
vladika. Prikljuenje Karlovakoj patrijarsiji zahtijevala je i Pravoslavna o optina u Sarajevu
na svom "sobraniju" 13. septembar 1878. Ovome se odmah usprotivio arhimandrit Sava
Kosanovi, a zatim i sve crkvene optine u zemlji.
Vodei krugovi srpskog graanstva Bosne i Hercegovine su shvatili da bi pripajanjem
Karlovakoj patrijariji bili jako vezani za Monarhiju, to bi u krajnjoj liniji utrlo put aneksiji.
Zato su se iz politikih razloga drali Carigrada. U tim okolnostima Austro-Ugarska mijenja
plan, tako to nastoji Dabrobosansku mitropoliju odvojiti bar od Veseljenske patrijarije, kad
je ve ne moe pripojiti onoj u Karlovcima. Nakon due diplomatske akcije uspjela je
austrougarska vlada 28. marta 1880. zakljuiti konkordat sa Carigradskom patrijarijom. Po
ovom konkordatu priznato je austrijskom caru da sam imenuje episkope i mitropolita i
predlae ih Patrijariji samo radi ispunjenja kanonskih formalnosti i da na isti nain uklanja
episkope sa njihovih eparhija.
Tako je Pravoslavna crkva u BiH dola u zavisnost od vlade. Carigradskom patrijarhu
isplaivano je za to 58.000 zlatnih groa godinje, episkopi su dobijali stalnu plau od drave,
a pravo ubiranja crkvenih doprinosa prelo je na dravu. Za novog mitropolita postavljen je
pvri put Srbin Sava Kosanovi, carevim rjeenjem od 20. decembra 1880, poto je prethodno
poloio u careve ruke izjavu o lojalnosti. Sveanost ustolienja odrana je u Sarajevu 10.
Aprila 1881.Tokom 1882. osnovani su u Sarajevu konzhistorija i bogoslovija.
5



5
Enver Imamovi: (1998), Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena, do kraja II Svjetskog rata, Bosanski
kulturni centar, Sarajevo, 252 str.

6


Nakon svega etiri godine slube Kosanovi je 1885. podnio ostavku, sa
obrazloenjem da se vlasti bezobzirno mijeaju u upravu pravoslavne mitropolije,
konzhistorije i bogoslovije, te da se rimokatolika propaganda, pomagana od vlade svom
silom okomila na pravoslavlje. Katolika crkva, nezadovoljna franjevcima i njihovim
nacionalno-politikim miljenjem i ponaanjem, Austro-Ugarska odmah po okupaciji nastoji
preurediti katoliku crkvenu hijerarhiju u zaposjednutoj zemlji. Poetkom decembra 1878.
premjeten je general Filipovi iz Bosne, a na njegovo mjesto zemaljskog poglavara
postavljen herzog Wilhelm Wurttemberg koji preduzima akciju da se u Bosni i Hercegovini
smanji utjecaj franjevaca i da se u nju uvede svjetovna katolika hijerarhija.
Ova je akcija iznenadila i razoarala franjevce koji su jo od vremena Josipa II, u
veini privreno sluili katolikoj Austriji, posebno do 1840, kada je Porta javno priznala
habsburki protektorat nad bosanskim katolicima. Odnosi sa vladom su se zaotrili kada je
sarajevski biskup Vuii demonstrativno prekinuo veze sa vlastima, poto je herzog Wurttem-
berg preoteo, krajem 1878, zemljite za gradnju oficirske kasine (danas Dom ljiljana) koje su
franjevci kupili za crkvu. Austrougarske zahtjeve Svetoj stolici, da se radi " poboljanja"
prilika katolike crkve u okupiranoj zemlji, izvri njeno preureenje, rimske su kongreacije
odbile na sjednici 23. Juna 1879.
To nije pokolebalo Austro-Ugarsku u nastojanjima da franjevce zamijeni energinim
svetovnim sveenstvom, iji bi izbor zavisio od vladara. Austro-Ugarska je nastavila sa
diplomatskim pritiskom na Vatikan, a za svoju je akciju uspjela pridobiti akovakog biskupa
Josipa J. trosmavera i zagrabakog nadbiskupa kardinala Mihalovia. Uz njihovu pomo i
dugom diplomatskom borbom te upornou uspjela je Austro-Ugarska zakljuiti 8. juna 1881.
konkordat sa Svetom stolicom. Franjevci su izgubili ranije privilegije, prije svega
iskljuivo pravo na duhovnu pastvu, pravo da predlau kandidate za bosanske biskupe.
Povremeno je uspostavljena svjetovna ili "redovita" katolika hijerarhija sa nadbiskupijom i
katedralnim kaptolom u Sarajevu. Za prvog sarajevskog (vrhbosanskog) nadbiskupa, car je
18. Augusta 1881. imenovao dr. Josipa Stadlera, profesora Teolokog fakulteta u Zagrebu.
Stadler je stigao u Sarajevo 14. Januara 1882. i tu ostao do smrti 1918.
6




6
Enver Imamovi: (1998), Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena, do kraja II Svjetskog rata, Bosanski
kulturni centar, Sarajevo, 253 str.

7

Islamska zajednica, pitanje pravnog poloaja i unutranje organizacije Islamske
zajednice postavlja se tek nakon okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine. Do
austrougarske okupacije nije u Bosni postojala posebna vjerska organizacija, poto je i sama
osmanska drava bila islamska. Jedinstvo pripadnika islama seodravalo na osnovu
konfesionalne solidarnosti i obaveze potivanja erijata,a ne putem neke strogo formalne
hijerarhijske vjerske organizacije. Pripadnost islamskoj zajednici izraavala se priznanjem
vrhovne vlasti osmanskog sultana kao halife, tj. vjerskog poglavara svih muslimana. U
stvarnosti sve vjerske poslove je vodio istanbulski muftija, sa zvanejm ejh-ul-islama. Njegov
ured u Istanbulu, zvani mesihat, smatran je najviom vlau za autoritativno tumaenje
vjerske doktrine.
7























7
Enver Imamovi: (1998), Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena, do kraja II Svjetskog rata, Bosanski
kulturni centar, Sarajevo, 254 str.

8

4. BOSANSKOHERCEGOVAKO KOLSTVO U PERIODU OD 1878 DO 1918
GODINE
Odlukama Berlinskog kongresa 1878. godine Austro-Ugarska monarhija je dobila
mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu. Tako je Bosna i Hercegovina doivjela jo jednu
okupaciju etrdeset godina vlasti Austro-Ugarske monarhije. Okupacijom 1878. godine
Bosna i Hercegovina se nala na znaajnom kulturnom raskru. Austrougarska uprava je
uinila mnogo u podizanju materijalne kulture u Bosni i Hercegovini nego to je uinila u
oblasti duhovne kulture. Takva orijentacija se na odreen nain ogledala u kolstvu. kola je
sluila kao instrument razvijanja kulta prema Monarhiji. Svako jutro nastava je poinjala
pjevanjem himne carevke, a dravni praznici, jubileji lanova dinastije i njihove posjete
Bosni i Hercegovini u kolama su predstavljani tako da bi uenici mogli da ih doive kao
patriotski dogaaj. Do uspostave austrougarske uprave osnovni vid obrazovanja u Bosni i
Hercegovini je predstavljalo konfesionalno kolstvo. Njegovu osnovu su inili mektebi,
pravoslavne i katolike kole. Uredbom iz 1879. godine u zemlji su bile predviene tri vrste
osnovnih kola: ope narodne osnovne kole, privatne kole i konfesionalne kole. U prvoj
deceniji nakon okupacije u Bosni i Hercegovini su otvorene 104 osnovne kole, koje su
nazvane komunalnim
8
.

Slika 2. mekteb

8
Mitar Papi: (1972), kolstvo u Bosni i Hercegovini, Veselin Maslea, Sarajevo 67 str.

9

Bonjako stanovnitvo je nakon okupacije uvalo svoj sistem kolstva i odgoja u
tradicionalnoj vjerskoj koli sibjan mektebu. U ovim vjerski kolama nije izuavana ni
latinica ni irilica, nego tzv. tursko pismo, arebica. Broj sibjan mekteba je stalno rastao.
Njihov broj od 499 sa 23.300 polaznika koliko ih je bilo 1879. godine poveao, pa je 1915.
godine bilo 1.233 mekteba sa 53.069 djece. Poetkom XX stoljea mektebi su reformisani,
uveden je maternji jezik i raun i drugi svjetovni predmeti, sa namjerom da se bonjaka djeca
postepeno uvode u savremeno obrazovanje. Meutim, otvoren je samo 171 reformisani
mekteb koje je posjeivalo ukupno 5.455 polaznika, to je predstavljalo desetinu od broja
djece u sibjan mektebima.
9

Pravoslavne i katolike kole radile su u okviru svojih crkveno-kolskih opina i bile
su direktno povezane sa crkvama i manastirima. Nakon okupacije Bosne i Hercegovine,
pravoslavne kole vodili su popovi i uitelji, a katolike kole uglavnom su osnivali franjevci
i milosrdne sestre svetog Vinka iz Zagreba. Nakon okupacije Bosne i Hercegovine jo
nekoliko godina su radili franjevci, ali su te kole postepeno ukidane i pretvarane u dravne.
Godine 1882. zadraano je jo samo 35 kola od toga 15 djeakih, 15 mjeovitih i 5 kola za
ensku djecu.
10

Nakon okupacije BiH nastalo je novo razdoblje u razvoju srednjih kola. Kao prva
srednja kola osnovana je u Sarajevu 1879. realna gimnazija koja je 1883. pretvorena u
klasinu gimnaziju. Godine 1893. otvorena je dravna klasina gimnazija u Mostaru, a 1899.
godine u Tuzli. Prva realka je otvorena u Banjoj Luci 1895. godine, a deset godina kasnije u
Sarajevu. Kasnije su osnovane gimnazije i u Bihau i Derventi.
11

Pred kraj osmanske uprave uz neke franjevake samostane su radile kole sa
programom opeg obrazovanja koje su odgovarale nioj gimnaziji. One su predstavljale
pripremne kole za nastavak kolovanja na bogoslovskim kolama. Godine 1882. otvorena
je Nadbiskupska klasina gimnazija u Travniku. Nia franjevaka gimnazija je iz Gue Gore
preseljena 1900. godine u Visoko, a Franjevaka gimnazija je djelovala i u irokom Brijegu.
Nastavni planovi i programi u ovim kolama su se neznatno razlikovali od programa u
dravnim klasinih gimnazijama. U njima se kolovao i manji broj pripadnika drugih
konfesija. U doba austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini su djelovala i tri duhovna
zavoda: Pravoslavna bogoslovija, Katolika bogoslovija i erijatsko sudaka kola.

9
Devad Jahi: (1999), Bonjaki narod i njegov jezik, Ljiljan, Sarajevo, 21-17 str.
10
Mitar Papi: (1972), kolstvo u Bosni i Hercegovini, Vaselin Maslea, Sarajevo, 70 str.
11
Mitar Papi: (1982), Hrvatsko kolstvo u Bosni i Hercegovini, Vaselin Maslea, Sarajevo, 45 str.

10

Za pripremanje uiteljskog kadra u Sarajevu je 1882. godine osnovano Obrazovalite
za pomone uitelje koje je 1886. godine preraslo u Uiteljsku kolu. Godine 1911. je
otvorena Dravna enska uiteljska kola u Sarajevu, a 1913. Dravna muka uiteljska
kola u Mostaru. U isto vrijeme su djelovale i privatne uiteljske kole: pri Zavodu sv.
Josipa u Sarajevu (1894.), odjeljenja za pripremu uiteljica za srpske kole pri Mis Irbinom
zavodu i Vakufove kole za pripremu za mektebe (1892. godine).
12

Specifian tip kola za kolovanje enske djece su bile vie djevojake kole. Prva
via djevojaka kola je otvorena u Sarajevu 1889. godine, a nastala je otvaranjem pojedinih
viih razreda u enskoj osnovnoj koli u Sarajevu. Od 1893. godine izdvojila se u posebnu
kolu. Takva kola se otvorila i u Mostaru kolske 1893./94. godine, 1898. U Banjoj Luci.
Sa neto izmjenjenih planom otvorena je kola u Tuzli, a u toku Prvog svjetskog rata 1917.
godine u Derventi. Za kolovanje trgovakog podmlatka u Bosni i Hercegovini je otvoreno
deset trgovakih kola. U Tuzli, Sarajevu, Mostaru, Banjoj Luci, Brkom, Livnu, Bihau,
Bijeljini Travniku i Trebinju.
U Sarajevu je 1912. godine otvorena Trgovaka akademija, u koju su se upisivali
uenici koji su zavrili trgovaku kolu ili etiri razreda gimnazije. Nakon zavretka
kolovanja uenici su stupali u slubu u bankama, industrijskim preduzeima dok je dio
nastavljao kolovanje na visokim kolama u Monarhiji. Od ukupno 31 srednje kole u zemlji
13 ih je bilo smjeteno u Sarajevu, 5 u Mostaru, po 2 u Tuzli, Travniku i Banjoj Luci, a po
jedna u Bihau, Bijeljini, Brkom, Derventi, Livnu, Reljevu i Trebinju. Iako su broj kola i
uenika postepeno rasli, 1910. godine u zemlji je bilo po tadanjim kriterijima, 87%
nepismene djece i omladine starosti od 7 do 20 godina.
13












12
Devad Jahi: (1999), Bonjaki narod i njegov jezik, Ljuljan, Sarajevo, 28 str.
13
Vojislav Bogievi: (1975), Pismenost u Bosni i Hercegovini, Vaselin Maslea, 295 str.

11



Slika 3. Gramatika

Do okupacije 1878. godine u Bosni i Hercegovini nije bilo naunih ustanova. Preteno
nakon 1878. godine su poeli stizati prvi strani naunici, uglavnom arheolozi i geolozi, zatim
medicinski radnici i biolozi. Da bi se sprijeilo odnoenje spomenika kulture iz Bosne i
Hercegovine, te da bi poelo sistematsko prouavanje prirodne i drutvene osnove zemlje,
osnovano je u Sarajevu 1885. godine Muzejsko drutvo, a 1888. godine Zemaljski muzej za
Bosnu i Hercegovinu.
14



14
Grupa autora: (1980), Bosna i Hercegovina-fotomonografija Historijski arhiv Sarajevo, 124 str.

12

5. KULTURNO PROSVJETNA DRUTVENA MATICA NACIONALNIH POKRETA
U BIH
Poslije austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, u oblasti kulture i prosvjete u
irem smislu postojala su dva usmjerenja. Jedno je slijedila austrougarska vlast, a drugo
domae stanovnitvo u okviru svojih vjerskih i nacionalnih zajednica. Pod okriljem Zemaljske
vlade poeli su se njegovati odreeni oblici kulturne i umjetnike djelatnosti, s ciljem da se
naglasi kulturna misija Austro-Ugarske i da se bar donekle zadovolje kulturne potrebe jednog
broja doseljenika.
Takva kultura, otuena od naroda, bila je pristupana malom broju domaih ljudi, pa
otuda iri narodni slojevi za nju nisu pokazivali interesovanje. Zbog toga je kulturno-
prosvjetna aktivnost domaeg stanovnitva poela nicati iz naroda, inicijativom pojedinaca i
grupa i u oblicima koje je dozvoljavala austrougarska vlast. Poelo je s pjevakim drutvima i
itaonicama, a kasnije se prelo na osnivanje kul-turno-prosvjetnih, humanitarnih i sportskih
drutava. Poseban znaaj ima srpska Prosvjeta (1902), muslimanski Gajret (1903) i
hrvatski Napredak (1904). Njihovi osnovni zadaci bili su pomaganje siromanih aka i
studenata, odnosno stvaranje nacionalne inteligencije i obrazovanje modernih zanatlija i
trgovaca. Vremenom su ova drutva postala prave matice nacionalnih pokreta u Bosni i
Hercegovini.
Jaanje domaeg graanstva, prije svega trgovakog, zemljoposjednickog i
inteligencije, sve vie mu je osiguravalo ulogu vodeeg faktora u drutvenom i nacionalno-
politikom ivotu pokrajine. Ovakva funkcija domaeg graanstva zahtijevala je
prevazilaenje dotadanjeg uskog, dravi lojalnog inovnikog profila i uspostavljanje
irokog programa narodnog prosvjeivanja. U okviru ostvarivanja ovog programa srpska
"Prosvjeta" je za prvih deset godina (1902-1912) prosjeno kolovala 121 uenika, a zatim za
kruna za stipendije i 107.542,27 kruna za potpore.
15






15
Enver Imamovi: (1998), Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena, do kraja II Svjetskog rata, Bosanski
kulturni centar, Sarajevo, 259-261 str.

13

Godinje se kolovalo prosjeno 38 studenata, tako da je do 1912. godine studij
zavrilo 92 lica ( pravo 39, filozofiju 17, medicinu 5, tehniku 12, poljoprivredu 5, farmaciju 3,
trgovaku akademiju 1, slikarsku akademiju u geodeziju 2, pedagogiju 1). Za kolovanje
srednjokolaca "Prosvjeta" je prosjeno godinje davala 83 stipendije, tako da je od osnivanja
do 1914. godine kolovala oko 1000 uenika. Najvie stipendija dobivali su gimnazijalci,
uenici realki i uiteljskih i trgovakih kola. Za prvih deset godina "Prosvjeta"je kolovala
23 uitelja i 48 uiteljica. Osim ovih stipendija, pomo je pruana egrtima u zanatstvu i
trgovini. Prednost su imali zanati: krojaki, pekarski, stolarski, bravarski, cipelarski i dr.
U okviru "Prosvjete" bile su znaajne iroke akcije opismenjavanja naroda. Od 1906.
Do 1914. odrano je ukupno 213 analfabetskih teajeva na kojima je opismenjeno 5.060
osoba. Muslimansko stanovnitvo u gradovima se najtee ukljuivalo u krupne promjene koje
su ruile njegov tradicionalni drutveni ivot i navike. To se odnosilo, prije svega, na kole
novog tipa koje su bile najpogodnije institucije da se, umjesto mekteba, stekne zapadna
pismenost, a preko nje zapadna kultura i civilizacija. Negativan stav muslimana prema
tekovinama nove civilizacije odraavao se i u odbojnom stavu prema dravnim kolama. U
dravnoj gimnaziji u Sarajevu 1879.godine, od 42 uenika bio je samo 1 musliman, a u
mostarskoj gimnaziji 1893. od 65 uenika bilo je 8 muslimana. Do 1900. takoer je broj
muslimanske omladine bio neznatan i na univerzitetima, tako da je do 1910. Bilo svega 10
fakultetski obrazovanih muslimana na modernim univerzitetima
Zbog svega ovoga osnivanje Kulturno-prosvjetnog drutva Gajret u Sarajevu sa
zadatkom da pomae kolovanje i propagiranje novih ideja meu muslimanima imalo je veliki
drutveno historijski znaaj, jer je za ovo drutvo bilo nerazdvojno vezano srednjokolskoj
univerzitetsko obrazovanje muslimanske omladine i u budunosti. Drutvo je davalo
stipendije, potpore izajmove, a od 1908 godine pomo je proirena i na uenike i egrte
modernih zanimanja.
16








16
Enver Imamovi: (1998), Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena, do kraja II Svjetskog rata, Bosanski
kulturni centar, Sarajevo, 261-263 str.

14

itavim radom ovog drutva trebalo je stimulisati muslimansku omladinu da u veem
broju pohaa i zavrava srednje kole i univerzitete, te moderne zanate, kako bi se lake
ukljuila u privredni i kulturno-prosvjetni ivot zemlje. U prvoj deceniji XX stoljea
postepeno se poveava broj studenata 1900. ima ih 4, a 1908/09. godine 15, a poveava se i
broj srednjokolaca. Angaovanjem "Gajreta" do 1914. kolovalo se 545 uenika, od kojih 30
na fakultetima, 223 na gimnazijama, 87 narealkama, 80 na trgovakim kolama, 53 na drugim
strunim kolama i 52 na zanatima. Zbog slabe materijalne podloge drutva, vie od polovine
interesanata nije moglo biti stipendirano, to pokazuje novu duhovnu klimu medu
muslimanskim stanovnitvom i njegovo okretanje modernom obrazovanju. I kod muslimana
najvei broj opredijelio se za studij prava (12), filozofije (6), medicine (5), veterine (4) itd. Osim
stvaranja inteligencije zasvjetovna zanimanja,"Gajret"je pomogao i studij teolokog pravca.
Stipendirano je po tri studenta u Carigradu i Kairu i 6 u Sarajevu. Znaajno je bilo
stipendiranje i potpomaganje egrta na modernim zanatima kako bi se zaustavilo dugotrajno
propadanje muslimanskih sitnih zanatlija, koje je sve vie unitavala konkurencija industrijske
robe i promjena ukusa u drutvu.
I pored angaovanja "Gajreta" i drugih dravnih institucija u pridobijanju muslimana
za moderno obrazovanje, teko se dolazilo do znaajnijih rezultata o emu govore podaci da
je u Bosni i Hercegovini 1914. godine meu Ijekarima bilo 8 muslimana, u srednjim kolama
u nastavi je radilo 17 pr ofesora i strunih uitelja (osim vjerouitelja), a u opim narodnim
osnovnim kolama radilo je 98 uitelja i 3 strune uiteljice od ukupno 804. Od 44 advokata u
pokrajini bila su samo 2 muslimana.
Hrvatsko kulturno prosvjetno drutvo " Napredak " nastalo je spajanjem dva slina
potporna drutva: "Hrvatskog potpornog drtva za potrebe aka srednjih i visokih kola iz
Bosne i Hercegovine osnovanog 1902. godine u Mostaru i "Hrvatskog drutva za namjetanje
djece u zanate i trgovinu" Napredak "je prosjeno godinje kolovao 72 srednjokolca, 21
studenta i 70 egrta. I kod Hrvata prednjae gimnazije, realke, uiteljske, trgovake i druge
kole, a na univerzitetima je vladalo najvee interesovanje za studij prava, tehnike,filozofije,
medicine itd.
17






17
Enver Imamovi: (1998), Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena, do kraja II Svjetskog rata, Bosanski
kulturni centar, Sarajevo, 263-264 str.

15

6. BORBA SRBA ZA CRKVENO-KOLSKU I MUSLIMANA ZA VJERSKU I
VAKUFSKO-MEARIFSKU AUTONOMIJU

Nastojanje austrougarski vlasti da se mijeaju u sva pitanja obrazovanja, kulture i
vjere dovela su do otpora meu pravoslavnim i muslimanskim stanovnitvom. Borba srba za
crkveno-kolsku autonomiju zapoela je 7.12.1896.. godine predajom memoranduma
dvorskoj kancelariji u kojem su iznijeti zahtjevi za veu slobodu srpskih vjerskih i kolskih
institucija: slobodan izbor svetenika i uitelja, slobodno osnivanje fondova, uee u
postavljanju mitropolita, otvaranje itaonica, pjevakih i dr. drutava i td.
Voe tog pokreta su bili Gligorije Jeftanovi iz Sarajeva, Vojislav ola i Vladimir
Radovi iz Mostara, Lazo Jovanovi iz Tuzle, Pero Drljaa iz Novog, Kosta Kujundi iz
Livna i td. Oni su 1898 u Sremskim Karlovcima izradili Nacrt ustava crkvene i kolske
samouprave srpskog pravoslavnog naroda i BiH i uruile ga Kalaju 7.07. iste godine.
Meutim, Veseljenska, patrijarija se nije sloila sa odredbama ovog dokumenta. Ipak,
borba za autonomiju je nastavljena, od 1899, zajedno sa borbom koju su zapoeli muslimani
na istim pitanjima. Konano je februara 1904 postignuta saglasnost sa austrougarskim
vlastima i sa Patrijarijom u Carigradu. Statut je 13.08.1905. potvrdio car Franjo Josip ime
je crkveno kolska uredba postala zakon. Time je ova borba srba uspjeno zavrena.
Nesporazumi muslimana sa austrougarskim vlastima nastali su prvo na vakufskim
pitanjima. Naime, privremena vakufska komislija ustupila je 1885. godine na traenje
Zemaljske vlade, groblje ehitluke i ekrekinicu za javne parkove, emu su se muslimani
usprotivili. Obratili su se jednom predstavkom caru 1886. kojom su traili vakufsku
samoupravu. Ovim je zapoela borba muslimana za vjersku i vakufsko-mearifsku
autonomiju.
Drugi razlog za nezadovoljstvo muslimana bili su odnosi u agraru, jer su
veloposjednici smatrali da su osteeni agrarnim propisima, te zbog toga trpi IVZ. Trei
razlog, nezadovoljstva bile su prozelitistike akcije Katolike crkve na pokrtavanju
muslimana. Ovo je posebno dobilo na znaaju nakon otmice maloljetne muslimanke od
strane nekih asnih sestra au Mostaru (1899). Akcijama i protestima rukovodio je energini
mostarski muftija Dabi pa se cijeli ovaj pokret naziva po njemu. Formiran je odbor koji je
oktobra 1899. izradio nacrt autonomnog statuta za vakufsko-mearifsku autonomiju za
podruje Hercegovine, to je kasnije proireno na cijeli prostor Bosne i Hercegovine.
18


18
Koar Azem: (2007), Historija Bosne i Hercegovine, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla, 171-172 str.

16


Nakon neuspjelih programa u toku 1900-1901, vlada je iskoristivi boravak Dabia
u Carigradu zabranila mu povratak. Nakon toga na elo pokreta dolaze Ali-beg Firdus i
Bakir-beg Tuzli. Dabievim progonom pokret za autonomiju je pozivizirao. Tek je 1906
jedna grupa zemljoposjednika uspjela preuzeti od Dabia iz Carigrada dokumenta i
punomoja za nastavak borbe za autonomiju. Meutim, usljed brojnih nesporazuma krajem
1906. Na sastanku muslimanskih prvaka u Slavonskom brodu , osnovan je Egzekutivni
odbor od 18 predstavnika koji je bio ovlaten da nastavi autonomnu borbu pisanjem
memoranduma i pregovorima sa Zemaljskom vladom.
Sve je to okonano tek 15.04.1909. godine nakon Aneksije BiH, prihvatanjem
Statuta za autonomnu upravu islamsko vjerskih vakufsko-mearifskih poslova u Bosni i
Hercegovini. Za upravljanje vjerskim poslovima postojao je Ulema medlis od 4 lana
kojima je predsjedavao reisul-ulema. Za novog reisa je izabran Mehmed Demaludin ef.
auevi, to je car potvrdio 27.10. 1913. Borbu srba i muslimana za sutonomiom u
vjerskim i kolskim poslovima je ustvari bila borba za politiku autonomiju BiH, s tim dok
je to za srbe bilo samo prolazno rjeenje a za muslimane trajni cilj.
19


















19
Koar Azem: (2007), Historija Bosne i Hercegovine, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla, 171-172.

17

ZAKLJUAK
Austro-Ugarska je dakle, nastojala da kulturni razvitak Bosne i Hercegovine usmjeri
ka onim politikim ciljevima koji su joj najbolje odgovarali na ovom dijelu Balkanskog
poluostrva. Okupacijom 1878. godine Bosna i Hercegovina se nala na znaajnom kulturnom
raskru. Austrougarska uprava je uinila mnogo u podizanju materijalne kulture u Bosni i
Hercegovini nego to je uinila u oblasti duhovne kulture.
Takva orijentacija se na odreen nain ogledala u kolstvu. Poetne kole za
muslimane su bile sibijan-mektebi, u kojima se uilo uz arapsko pismo i arebica. Potom su
postojale i rudije kao nie srednje kole, te medrese kao srednje kole za naobrazbu uleme:
hoda i imama. Pravoslavne i katolike kole su radile u okviru svojih crkveno-kolskih
opina,bile su vezane za crkve i manastire.
Uredbom iz 1879. godine u zemlji su bile predviene tri vrste osnovnih kola: ope
narodne osnovne kole, privatne kole i konfesionalne kole. U prvoj deceniji nakon
okupacije u Bosni i Hercegovini su otvorene 104 osnovne kole, koje su nazvane
komunalnim. U vrijeme Austro-Ugarske uprave u BiH je osnovan Zemaljski muzej 1889.
Koji je istovremeno bio i kulturna i nauna ustanova. Potom je 1904 osnovan institut za
istraivanje Balkana.
Obje ove ustanove a posebno muzej dale su znaajne rezultate na podruju kulture i
nauke, ali to nije ono to je bila stvarna potreba bosansko-hercegovakog drutva. Vlasti su
nastojale da zadovolje potrebe stranaca, pa tako kultura nije koristila narodu. Zato su u narodu
poele nicati kulturne potrebe u okvirima koje je vlast dozvoljavala. Poelo se sa pjevakim
drutvima i itaonicama, da bi se kasnije prelo na osnivanje kulturno-prosvjetnih,
humanitarnih i sportskih drutava. Meu njima se posebno istiu: Prosvjeta , osnovana
1902. godine muslimanski Gajret, osnovan 1903. godine i hrvatski Napredak, osnovan
1904. godine.
Nastojanje austrougarski vlasti da se mijeaju u sva pitanja obrazovanja, kulture i vjere
dovela su do otpora meu pravoslavnim i muslimanskim stanovnitvom. Borbu srba i
muslimana za autonomiom u vjerskim i kolskim poslovima je ustvari bila borba za politiku
autonomiju BiH, s tim dok je to za srbe bilo samo prolazno rjeenje a za muslimane trajni cilj.


18

LITERATURA
Bogievi, V., (1975): Pismenost u Bosni i Hercegovini Veselin Maslea, Sarajevo.
Grupa autora, (1980): Bosna i Hercegovina-fotomonografija Historijski arhiv, Sarajevo.
Imamovi, E., (1998): Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja II Svjetskog
rata Bosanski kulturni centar, Sarajevo.
Jahi, D., (1999): Bonjaki narod i njegov jezik Ljiljan, Sarajevo.
Koar, A., (2007): Historija Bosne i Hercegovine, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla.
Pai, A., (2010): Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918 Arhitektonski fakultet,
Sarajevo.
Papi, M., (1972): kolstvo u Bosni i Hercegovini Vaselin Maslea, Sarajevo.
Papi, M., (1982): Hrvatsko kolstvo u Bosni i Hercegovini Vaselin Maslea, Sarajevo.