Yüzyılda Osmanlı Devleti'Nde Meydana Gelen Muhalif Nitelikli Hareketlerin Osmanlı Tarih Yazarları Ve Eserlerine Yansıması

T.C.
GAZ NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI
YENA TARH BLM DALI
16. YZYILDA OSMANLI DEVLETNDE MEYDANA GELEN

MUHALF NTELKL HAREKETLERN OSMANLI TARH
YAZARLARI VE ESERLERNE YANSIMASI
MASTER TEZ
Hazrlayan
Ercan GM
Tez Danman
Prof. Dr. Ahmet GNE
Ankara-2008
ONAY
Ercan GM tarafndan hazrlanan 16. Yzylda Osmanl
Devletinde Meydana Gelen Muhalif Nitelikli Hareketlerin Osmanl Tarih
Yazarlar ve Eserlerine Yansmas balkl bu alma, 21 Nisan 2008
tarihinde yaplan savunma snav sonucunda oy birlii ile baarl bulunarak
jrimiz tarafndan Tarih anabilim dalnda Yksek Lisans Tezi olarak kabul
edilmitir.
........................
Prof. Dr. Ahmet GNE (Bakan)
........................
Prof. Dr. Yasemin DEMRCAN (ye)
........................
Yrd. Do. Dr. Mustafa ALKAN (ye)
NSZ
XVI. yzylda Osmanl Devletinde meydana gelen muhalif nitelikli

hareketleri ve bunlarn Osmanl tarih yazarlar ve eserlerine yansmalarn
anlayabilmek, ncelikle Osmanl tarih yazcln ve bu anlamda da XVI.
yzyl Osmanl tarih yazmn incelemeyi gerekli klmaktadr. Bu yzylda eser
veren yazarlarn hangi amaca matuf eserler verdikleri, bu zaman diliminde
tarih yazclnn neden birden bire gelime gsterdii, yazarlarn eserlerini
hangi lde geree bal kalarak kaleme aldklar gibi sorularn cevabn
anlamamz
projeksiyonlarmz
bu
dnemde
eser
veren
yazarlara
yneltmemizi gerektirmektedir.
Yukarda belirtildii zere bu zaman diliminde yaam yazarlar ve
eserlerini tantmak gerekir ki incelediklerimizden; dris-i Bidls (?-1521) ve
eseri Selim ah-name, Haddi (?- eserini bitirdii 1522den sonra) ve eseri
Tevarih-i l-i Osman, Kemalpaazade (1468-1534) ve eseri Tevarih-i l-i
Osman (1527), kr-i Bitlis (?-eserini bitirdii 1530 ylndan ksa bir sre
sonra) ve eseri Selimname, Ltfi Paa (1488-1563) ve eseri Tevarih-i l-i
Osman (1553), Celal-zade Mustafa Efendi (?-1567) ve eseri Selimname,
Hoca Sadettin Efendi (1536-1598) ve eseri Tact-Tevarih, Gelibolulu
Mustafa li (1541-1600) ve eseri Knhl-Ahbar (1596), Selnik Mustafa
Efendi (?-1600) ve eseri Tarih-i Selnik (1600) ve XVI. yzyln sonlar ile
XVII. yzyln balarnda geen olaylar kaleme alan Peev brahim Efendi
(1574-1650) ve eseri Peev Tarihi hakknda ayrntl bilgiler almann
ilerleyen blmnde verilecektir. Ancak belirtmekte fayda var ki bu
almada ele alnan eserler orijinal nshalarnn gnmz Trkesine
evirisi zerinden incelenmitir. Ayrca kaynak tarama srecinde, Kk
Nianc ve Cenabi Mustafann eserlerine de mracaat edilmi, fakat
konumuzla ilgili olarak tatmin edici bilgilere rastlanamadndan bu
kaynaklara yer verilmemitir.
almamzn mekan snrlamasn Anadolu, zaman snrlamasn ise
XVI. yzyl oluturmaktadr. XVI. yzylda yaanan muhalif nitelikli
ii
hareketler ifadesiyle anlatlmak istenen, Osmanl merkezi idaresine kar

ayaklanma eklini alan bir biriyle balantl bir dizi isyan hareketidir. Bu
balamda almamzda yzyln banda yaanan ah Kulu, Celal,
Kalender, Koca Skln ve Baba Znnn isyanlar ile yzyln sonunda
meydana gelen Kara Yazc isyanlar birbiriyle karlatrlarak ele alnacaktr.
almamz anlalr klabilmenin bir dier adm, bu yzylda
Anadoluda meydana gelen nemli isyanlar incelemek ve bunlar konunun
en temel bilgileri karlmakszn ortaya koymaktr. Elde edilecek bu bilgiler,
ilerde baz tahlilleri yapabilmemize imkan salayacaktr. Bundan dolay
bizden nce elde ettikleri bilgileri analiz edip yorumlayan ada tarihilere
de mracaat ettik. almann bir blmnde bu analiz ve yorumlara yer
verilmitir.
almann yazm aamasnda gerek tashihte gerek muhtevada her
trl desteini sunan deerli dostum Veysel GRHANa, btn aamalarnda
yanmda olan eime teekkrlerimi sunarm.
Bu almada temel perspektifimizi oluturan, sosyal bilimlerin ve
tarih ilminin bir prensibi olmak zere tarihilerin objektif olmas gereklilii
ilkesini sk sk vurgulayarak ilham veren, rehberliine mracaatmzda
yardmn esirgemeyen saygdeer hocam Prof. Dr. Ahmet GNEe
kranlarm sunmay bir bor bilirim.
Ercan GM
iii
NDEKLER
NSZ
NDEKLER
iii
KISALTMALAR CETVEL...
GR
OSMANLI TARH YAZICILII............
1
1
1. XVI. YZYILA KADAR OSMANLI TARH YAZICILII
2. XVI. YZYIL OSMANLI TARH YAZICILII...
10
BRNC BLM
XVI. YZYIL OSMANLI TARHLER VE ESERLER
1. DRS- BDLS VE ESER SELM AH-NAME....
15
2. HADD VE ESER TEVRH- L- OSMAN ..................
18
3. BN- KEMAL VE ESER TEVRH- L- OSMAN.
20
4. KR- BTLS VE ESER SELMNAME..
24
5. LTF PAA VE ESER TEVRH- L- OSMAN
28
6. CELAL-ZADE MUSTAFA EFEND VE ESER SELMNAME..
31
7. HOCA SADETTN EFEND VE ESER TACT-TEVRH.
34
8. GELBOLULU MUSTAFA L VE ESER KNHL- AHBAR
38
9. SELNK MUSTAFA EFEND VE ESER TARH- SELNK 44

10. PEEV BRAHM EFEND VE ESER TARH- PEEV..
47
KNC BLM
OSMANLI DEVLETNDE XVI. YZYILDA ANADOLUDA MEYDANA
GELEN MUHALF NTELKL HAREKETLERE DAR YEN (ADA)
ANALZ VE YORUMLAR
1. XVI. YZYILDA ANADOLUDA GRLEN BALICA MUHALF
NTELKL HAREKETLER.............................................................. 50
1. 1. AH KULU SYANI 50
iv
1. 2. BOZOKLU CELAL SYANI
56
1. 3. SKLN KOCA VE BABA ZNNUN SYANLARI
58
1. 4. KALENDEROLU SYANI
60
1. 5. KARA YAZICI VE KARDE DEL HASAN SYANI.
62

NTELKL HAREKETLER HAKKINDA GENEL BR DEERLENDRME
68
NC BLM
GELEN MUHALF NTELKL HAREKETLERN OSMANLI TARH
YAZARLARI VE ESERLERNE YANSIMALARI
1. AH KULU SYANI................................................................................ 84
1. 1. SYANIN TARH VE SEBEPLER...... 84
1. 2. SYANIN GELM VE SONUCU......
90
2. BOZOKLU CELAL SYANI.................................................................
117
2. 1. SYANIN TARH VE SEBEPLER
117
2. 2. SYANIN GELM VE SONUCU.
120
3. SKLN KOCA VE BABA ZNNUN SYANLARI
130
4. KALENDEROLU SYANI.
133
5. KARA YAZICI VE KARDE DEL HASAN SYANI..
137
5. 1. SYANIN TARH VE SEBEPLER. 137

5. 2. KARA YAZICI LE HSEYN PAANIN SONU VE DEL
HASAN
145
SONU..................................................................................................... 155
KAYNAKA..
167
ZET.......................................................................................................
173
ABSTRACT............................................................................................
174
KISALTMALAR CETVEL
ASBETSA:
Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slam Tarihi

ve Sanatlar Anabilimdal
a.g.e. :
Ad geen eser
a.g.m. :
Ad geen makale
bkz. :
Baknz
C. :
Cilt
ev. :
eviren
Der. :
Derleyen
D..A. :
Diyanet slam Ansiklopedisi
Ed. :
Editr
Haz. :
Hazrlayan
.A. :
Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi
ktb. :
Ktphanesi
koll. :
Kolleksiyonu
s. :
Sayfa
TTK :
Trk Tarih Kurumu
GR
OSMANLI TARH YAZICILII

Osmanl Devletinde tarihiliin zel bir yeri bulunmaktadr. Devlet, an
artlar iinde kendini bu yolla ifade etme yolunu tutmu ve bu ii
kurumsallatrarak sonralar vekayinvislik denecek bir tekilatlanma yoluna
gitmitir.
Divana bal bir mahiyet arz eden ve gn gn olaylarn kayda geirilmesi
iini icra eden vekayinvisin kelime anlamn izah etmek gerekirse, bu
kelimenin Arapa vaka(olay) ve Farsa nvis(yazar) kelimelerinin bir
araya getirilmesiyle tretilmi bir szck olduu grlecektir. XVIII. yzylda
teekkl edildii dnlen bu vazifenin kelime olarak metin ierisinde
kullanldna dair XVII. yzyla ait rnekler vardr. Vekayinvisliin kkeni
hakknda deiik bilgiler bulunmaktadr. Kimileri bu grevin I. Sleymandan
itibaren devlet hizmeti haline gelen ahnamecilikin deiik ekildeki devam
olduunu iddia ederken, kimileri de II. Bayezidin, dris-i Bitlis ve
Kemalpaazadeyi Osmanl tarihi telifine memur etmesi gibi padiahlarn tarih
yazdrmak geleneinden doduunu iddia ederler. Ancak belli bir maksat
veya hassa hizmeti iin vekayiname yazmak ile Divan- Hmyna bal
devaml bir devlet hizmeti olan vekayinvislii birbirinden ayrmak gereklidir.
Bekir Ktkolu, belli bir maksat ile vekayiname yazanlar vakanvis,
Divan- Hmyna bal alanlar ise vekayinvis demek suretiyle bir
snflamaya tabi tutmutur.1
Bu anlamyla bizim almamz, Osmanl Devletinin bizzat padiahn
emriyle
yahut
padiaha
sunulmak
gayesiyle
eser
kaleme
vakanvislerinin vekayinamesini incelemeye girmektedir.
Bekir Ktkolu, Vekyinvis, A, C. XIII, Milli Eitim Basmevi, Eskiehir, 1997, s. 271.
alan
Yukardaki tarih yazmann amac ve ekline dair tasniften farkl olarak, bir
baka snflamay2 da ehabettin Tekinda da grmekteyiz. Anadoluda
Trkenin, XIV. yzyldan itibaren hakim dil olmaya balayp Farsa ile
Arapann yerini aldn belirten ehabettin Tekinda, Trk tarih yazcln
kendi dili ile yaplmas noktasnda bir ayrma tabi tutar ve bu iin ilk nce
Anadolu beyliklerinde ve bundan hareketle de zellikle Ktahyaya hakim
olan Germiyanoullar saraynda, Sleyman ah nclnde, btn Trk
dnyasnda bu tr Trke eserlerin douuna sebep olacak ekilde bir pay
sahibi olmakla gerekletiini vurgular. air Ahmed ve eyholu Mustafa
gibi kimselerin bu sarayda eserler kaleme aldklarn ya da himaye
grdklerini dile getirir. Germiyanoullar beyliinin bir dn vastasyla
Osmanllara balanmasyla bu yazarlarn Osmanl hizmetine girdiklerini,
Ahmednin Sleyman ah adna hazrlad skendernamesini Yldrm
Bayezide takdim ettiini, sonralar Yldrm Bayezid olu Sleyman elebiye
ayrca bir Dasitan- Tevrih-i Mlk-i l-i Osman da ilave etmek suretiyle ilk
Osmanl tarih yazclnn ncs olduunu belirtir. Ayrca krullahn
Behcet-t-Tevrih adl eserinde ve Ruhinin Tevrih-i l-i Osman adl
eserinde Ahmednin bu Dasitann kaynak olarak kullandklarn ifade eder.3
1- XVI. YZYILA KADAR OSMANLI TARH YAZICILII

Osmanl tarih yazcln, dil alannda grlen gelimelere paralel izah
etmeye alan Tekinda, I. Murat devrinden II. Murat devrine kadar geen
srede Anadoluda Farsa ve Arapa olarak kaleme alnm eski eserlerin
Anadoluya hakim beyler tarafndan Trkeye tercme edildiklerini belirtir ve
bu srete Osmanl beylerine tercme edilen eserlerin ortaya kmaya
2
Bu tarzdaki bir baka tasnif de Osmanl tarihilii safhada vurgulanmaktadr. Buna gre Osmanl
tarihiliinin ilk safhasn menakbname tr oluturur. kinci safhay ise tarihi takvimler ve
vekayinameler oluturmaktadr. Nihayet nc safhay tevarih-i l-i Osmanlar oluturmaktadr.
(Mehmet Canatar, Mverrih Cenabi Mustafa Efendi ve Cenabi Tarihi, ASBETSA(Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slam Tarihi ve Sanatlar Anabilimdal) Doktora tezi, Ankara,
1993, s. 7.)
3
ehabettin Tekinda, Osmanl Tarih Yazcl, Belleten, C. XXXV, 1971, s. 656-657.
baladna dikkat eker. Bylece, 1424 ylndan sonra Osmanl tarih

yazclnn baladn belirtir. Bunun ilk rnei olarak bn Bbnin El
Avmirl- Aliyye fil-umril- Alaiyye adl eserini II. Murat adna tercme
eden Yazcolu Aliyi gsterir. Bu eser ise kendisinden sonra XVI. ve XVII.
yzyl tarihilerinden l ve Mneccimbann eserlerine kaynak olmutur.4
II. Murat devrinde yaplan tercme faaliyetleri meyvelerini II. Mehmet
dneminde vermeye balamtr. Bu dnemde Osmanl hanedannn
kuruluundan kendi zamanna kadar gelmek zere bir tarih yazmak
dncesi domutur ve bu metot uzun sre kullanlmtr. Bu dnem II.
Mehmet adna eser veren nemli yazarlar Dursun Bey ve eseri Tarih-i EbulFeth, Ebul Hayr ve eseri Fetihnamedir.5
XVI. yzyla kadar olan Osmanl tarih yazclnn temelleri hakknda
kronik niteliinde olan tarih yazlarnn btn gebe uluslarn tarih yazma
denemelerine has olan gelimemilik ve ocuka basit bir tasvir etme
eklinde, olduka ge bir dnemde baladn belirten Babinger, komular
Bizans ile kyaslanamayacak bir surette bunlarn tam tersine olarak
Osmanllarn
en
eski
geleneklerinde
byle
bir
sanatn
izinin
bile
grlemediini iddia eder. Bunlarn yazllarn acemice ve ilkel, hemen

hemen birbiriyle hi ilgili olmayan olaylarn dasitani veya tarihi olduklar gz
nnde tutulmadan birbirine eklendiklerini veya yalnz dasitani-tip motifleri ile
yan yana konduklarn, bir btn olarak kavramak ve birbirlerini takip
etmelerinin sebebini daha iyi anlama ihtiyacnn yani tek tek olaylarn
birbiriyle olan grnmez balarn, nedeni arama ihtiyacnn XV. yzyln
sonuna kadar grlemediini ifade eder.6
Osmanl tarih yazclnn ilk dnemlerinin Bat Avrupa tarihiyle
kyaslandnda, ilk dnem Osmanl tarihinin salam bir kronolojisinin mevcut
olmayp olaylar tarafsz anlatan kaynaklarn ok az olduu grlmektedir.
Bunun temel sebebi XV. yzyln son yirmi ylndan nceki dneme ait ok az
ehabettin Tekinda, a.g.m., s. 657.

6
Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, eviren: Cokun ok, Koray Matbaas, 3.
bask, Ankara, 2000, s. 7.
5
sayda orijinal malzemenin kalm olmasdr. XIV. yzyldan neredeyse hibir

ey kalmamtr. Bu yzyldan gnmze tam olarak ulaan tek tarih
almas muhtemelen 1390larda yazlm Ahmednin manzum Dasitn-i
Tevrih-i l-i Osman adl eseridir. Bu eser de mstakil bir eser olmayp bir
Osmanl ehzadesine ithaf edilmi uzun bir epik destann kk bir
parasdr. Bu eser gerek bir olay anlatmndan ziyade ahlak bir metin olup
sultanlarn kazandklar zaferleri ya da ortaya koyduklar hayrl ileri rnek
olarak ortaya koyan bir anlatma sahiptir ve anlatmnda hibir tarih vermez.
Yine 1390lara ait bir dier tarihsel alma Akpaazadenin 1484te bitirdii
Tevrih-i l-i Osman adl eserinde kullandn bildiimiz Yahi Fakihin
Menkbnamesidir. Akpaazade ve dier XIV. yzyl sonu Osmanl
kronikleri ierdikleri XIV. yzyla ait bilgiler bakmndan bahsi edilen
Menkbnameden daha zengin olsalar bile Yahi Fakih dnda tespit
edilebilmi herhangi bir kaynaklar bulunmamaktadr. Bu sebeple XIV. yzyla
atfedilebilecek malumat tarihsel deildir. Bunlar daha ok menkbe
edebiyatna, yazl deil szl gelenee aittirler ve gvenilir kronoloji
konusunda byk eksikleri vardr.7
Tarihi olaylarn anlatm ve dizilii srasnda karlalan kronojik
yanllklar bu eserlerin daha sonra kaleme alnm olmalarndandr. Suraiya
Faroqhi, Osmanl vekayiname yazmnn mevcut metinlere dayanlarak XV.
yzylda Osmanl beyliinin kuruluundan 150 yl sonra baladn, birbiriyle
balantl bir grup metin arasnda Oru, bn Kemal, Mevlana Neri ve
Akpaazadenin eserlerinin ayr bir neminin bulunduu belirtmektedir. Bu
vekayinamelerin yazl tarihleri ile anlatlan olaylarn arasndaki zaman
farknn yazarlarn Yahi Fakihin vekayinamesi gibi daha eski yazl
kaynaklardan ve szl tanklklardan yararlanmalarna balar. Bu zaman fark
olaylar
yeniden
biimlendirerek
ilevsel
bir
gemi
yaratmay
kolaylatrdndan olsa gerek olaylarn tarihlerinin yanl verilmesinin fazla
Colin mber, lk Dnem Osmanl Tarihinin Kaynaklar, Stten stanbula, Derleyenler:

Oktay zel- Mehmet z, mge Kitabevi, Ankara, 2000, s. 39-40.
nemsenmediini belirtir. Buna gre esas olan ey, ilk padiahlarla ilgili
anlatlanlarda ahlaki bir mesajn iletilmeye allmasdr.8
Osmanl tarihinin geliimiyle Osmanl tarihiliinin aamalar arasnda
ilikilendirmeler kuran Halil nalck, ilk Osmanl vekayinamesi saylan ve I.
Mehmet dneminde yazld tahmin edilen Yahi Fakihin eserinin
Akpaazade tarafndan kaynak olarak zikredildiini ve Anonim Tevarih-i Al-i
Osmann da Yahi Fakihin eserini kullandn belirtir. Neri ve Oruun
eserlerini, Akpaazadenin verdii bilgilerle ina ettiklerini ifade eder. Daha
da ilginci Oru ve Anonim Tevarihin Akpaazadenin mstakil bir versiyonu
olduunu kaydeden nalck, Akpaazade, Oru ve Anonimi bir mercek
altnda inceleyerek hepsinde ortak olan baz bilgilerin -Yahi Fakihten farkl
olarak- tek bir ortak kaynaktan alndn kaydeder. Tahlil ettii bilgiler
neticesinde kullanlan orijinal ortak kaynan XV. yzyln ilk on ylnda
Osmanl Devletinde geerli olan fikirlerin tesiriyle ekillendiini belirtir. Bu
eserin derleyicisinin malzeme olarak belirli olaylar veya ahslar hakknda
yazlan menakbnameleri ve gazavatnameleri kullandnn anlaldn
belirtir.9 Paragrafn giriinde kullanlan cmleden olarak diyebiliriz ki fetret
dnemi, henz domakta olan Osmanl tarihiliini kendine zg bir ekilde
ynlendirmitir.
Yahi Fakihle birlikte Osmanl tarihinin ilk yzylna dair ikinci rivayetin
Ahmednin skendernamesinde ki Dasitan- Tevarih-i Al-i Osman olduunu
belirten nalck, bu destann, Emir Sleymana (Sleyman elebi) ithaf
edildiini belirtir. Ahmednin kaynann krullah, Karamanl Mehmet Paa,
Mehmed Konev, Ruh, Sarca Kemal ve Ner tarafndan da kullanldn
ispat etmekte ve bu kaynan para para veya tam olarak Ahmedden
baka belirtilen tarihiler tarafndan kullanld sonucuna ulamaktadr.10 Bu
bilgiler nda una ularz ki, Osmanl tarihiliinin en eski iki kaynann
8
Suraiya Faroqhiye (Suraiya Faroqhi, Osmanl Tarihi Nasl ncelenir? eviri: Zeynep Altok,
stanbul, 2001, s. 211-212.) atfen Ahmet Gne, Tarih, Tarihi ve Meruiyet, OTAM, say 17
(ayrbasm), www.ankara.edu.tr/kutuphane/otam/otam_2005_sayi17/ahmet_gunes.pdf, s. 20.
9
Halil nalck, Osmanl Tarihiliinin Douu, Stten stanbula, Derleyenler: Oktay zelMehmet z, mge Kitabevi, Ankara, 2000, s. 93-100.
10
Halil nalck, a.g.m., s. 106-107.
ilki Yahi Fakih iken ikincisi Ahmed veya daha doru bir ifadeyle Ahmednin
kulland kaynaktr.
XV. yzyln nemli bir dier tarihisi olan krullah, I. Murat devrinin
sonlarnda dnyaya gelmi ve yirmi iki yanda Osmanl hizmetine girmitir.
Ulema snfna mensup olup II. Murat tarafndan eitli diplomatik grevlerde
istihdam edilmitir. Behcett-Tevrih adl eserini emekliliini geirdii
Bursada 1465-1468 yllar arasnda yazm olup bunu Veziriazam Mahmut
Paaya sundu. Eserinin on blmnden sadece sonuncu blm
Osmanllarla ilgilidir. Eserinin konusunun muazzam geniliine ramen onun
tarihi epeyce ksa bir kitaptr ve bu byk ksm da tahta gei ve lm
tarihleri, hkmdarlk srelerinin hesaplaryla birlikte hkmdar listelerinden
olumaktadr. Eserinin giriinde kulland kaynaklar uzun bir listeyle verir
fakat Osmanl devriyle ilgili herhangi bir kaynaktan sz etmez.11
Osmanl Devletine ve hanedanna tahsis edilmi ve ak bir ekilde bir
ahsiyetin damgasn tayan ilk eser Akpaazadenin eseridir. Sufi air
Ak Paann torunu olan yazar, 1400 dolaylarnda domu ve muhtemelen
yz yla yakn bir sre yaamtr. Dolaysyla onun mr bu blmde ele
alnan yzyl kapsar. II. Muratn hkmdarl boyunca ve II. Mehmetin
saltanatnn ilk yllarnda Rumelide gazi nderleriyle beraber byk aknlara
ve seferlere katlmtr. Eserini emekliliini geirdii stanbulda yazmtr.
Kendi grp duyduklarn yazm ve anlatm kabiliyetiyle kendi tecrbeleri
eserini ok canl ve etkili klmaktadr. yle anlalmaktadr ki eser yksek
sesle okunmak iin yazlmtr. Karlkl soru-cevap ve itirazlar bu dnceyi
desteklemektedir. Eser tam bir popler tarihtir ve kiilere itibar etmeyen bir
kii olan yazar, nyarglarn gizlemek iin hibir gayret gstermez. Sultanlar,
genelde yergilerin stnde tutulur ama devlet adamlar ve komutanlar,
yazarn bunlarn hak ettiini dnd takdirde, sert eletirilerine hedef
olurlar. Kendisi eserini 85 yanda kaleme aldn sylese de kuvvetle
muhtemeldir ki bundan ok daha nceden beri eserini, yllar getike gzden
geirmek ve geniletmek suretiyle yazmaktayd. Akpaazade kendi
11
Victor L. Menage, Osmanl Tarihyazclnn lk Dnemleri, Stten stanbula, Derleyenler:

Oktay zel-Mehmet z, mge Kitabevi, Ankara, 2000, s. 82.
dneminden nceki olaylar iin ise bir zamanlar kendisi gen bir
delikanlyken Orhan Beyin imam shakn olu Yahi Fakihin evinde hasta
yattn ve I. Bayezid dnemine kadar olan Osmanl hanedannn
hikayelerini Yahi Fakihin tanklna dayanarak naklettiini anlatmaktadr.12
Mstakil Osmanl hanedan tarihi yazma gelenei 1480lerden-II. Bayezid
devri olmas dikkate deerdir.- itibaren balamtr. Bu meyanda 1485 ylna
kadar olan olaylar kendinden nceki takvimleri kullanarak Osmanl tarihini
ahenkli bir anlatmla kaleme alan Ner zikredilmelidir ki kendinden sonraki
Osmanl
tarihilerinin
de
standart
kayna
haline
gelmitir.13
Akpaazadeden ksa bir sre sonra eserini yazan Nerinin hayat

hakknda hibir ey bilinmemekle birlikte sadece Bursada mderris olduu
ve Sultan Selimin saltanat srasnda ld sylenmektedir. Onun
Cihannmasnda yer alan Osmanl tarihinin nemi urada yatar ki, kendisi
hibir yerde kaynak ad vermese de kulland kayna tehis etmek ve bu
kaynaklar onun metniyle karlatrarak kitabn nasl yazdn anlamak
mmkndr. Bunlarn ilki, temel kayna olan Akpaazadedir ve birbirini
takip eden blmlerde neredeyse kelimesi kelimesine o metni takip etmitir.
Kulland bir dier kaynak, tarihi takvimlerden birisidir. nc kayna ise
bir yazmas Bodleian ktphanesinde bulunan ve ad bilinmeyen bir ktip
tarafndan- muhtemelen biyografi kitaplarnda ad geen evki- tarafndan II.
Bayezid iin yazlm Trke bir Osmanl tarihinin metnine ok yakndr.14
Yukardaki
sraladmz
eserlerden
baka
XV.
yzyln
nemli
eserlerinden biri de Tursun Beyin kaleme ald Tarih-i Ebul-Feth adl

eseridir. Bu eser II. Mehmet (1451-1481) ve II. Bayezid dneminin 1488
ylna kadar uzanan olaylarn iermektedir. Veziriazam Mahmut Paann
ktiplerinden olan, ynetim kademesinde grevli bir kii olarak Tursun Bey,
eserinde kaleme ald olaylarn birouna bizzat ahit olmutur ve bu
12
Victor L. Menage, a.g.m., s. 83-85.

Colin mber, a.g.m., s. 43.
14
13
zelliiyle eser II. Mehmet devrinin en nemli kayna olma zelliini

kazanmaktadr.15
Victor L. Menage, XV. yzylda eser veren Osmanl tarihilerinin hangi
nedenlerle
eserlerini
kaleme
aldklarn
sorgulamaktadr.
Ayrntlarna
girmeden belirtecek olursak ona gre bu yazarlar, ilkin dindarlklarndan

kaynaklanan baz sebeplerle eser vermilerdir. kinci bir sebep ise bu
yazarlarn eserlerini yazarken hem kendilerini hem de okuyucuyu samimi bir
biimde elendirme amac tamalardr.16
XV. yzyl sonu ve XVI. yzyl ba, tarihiliin, bir misyonun mdafaas
ya da devletin zafiyetinin gizlenmesi daha sonra da ideolojik amalar
dorultusunda ara olarak kullanldna rnek olmas gibi zellikleriyle
ayrntlar ve farllklar ieren bir zaman dilimidir. Nitekim eser kaleme alan
birok yazar bunu ya dorudan padiahn emriyle ya da takdir grme
amacyla gerekletirmitir. Bu ayrlk beraberinde yazarlarda muhtemeldir ki
eletirel bak asn(?) ya da tarafszlk zelliini kaybettirmitir.
Tarihin bir bilim olarak yeri tartmaldr. ncelikle tarih sosyal bir boyuta
ya da ileve sahiptir. Bu durum tarihin hem gemite hem de gnmzde bir
meruiyet arac olarak kullanlmasna yol amtr. Sz konusu meruiyet
hem genel hem de zel amalar tayabilmektedir. te yandan tarihiliin ya
da tarihin zellikle gei veya kriz dnemlerinde ne kmas yahut gelime
gstermesi olduka ilgi ekicidir. eklinde bir saptamada bulunan Ahmet
Gne, bu grn Osmanl tarihiliinin fetret dneminden itibaren kendini
gstermesi ve zellikle II. Bayezid zamannda gelime sergilemesinin kayda
deer olduunu belirterek destekler. Yine XVI. yzylda dinsel meruiyet
iddialarnn zellikle Safevi tehlikesi karsnda srarla vurgulanmasnn da
dikkat ekici olduunu belirtmektedir.17
II. Bayezid dneminde yazlan derleme eserlerin Fatih Sultan Mehmetin
politikalarna ynelik bir tepkiyi ortaya koymann yannda evrensel bir slam
mparatorluu kurmu olma bilinci, Memlkler ve douda randaki devletlere
15
Colin mber, a.g.m., s. 44.

Victor L. Menage, a.g.m., s. 90.
17
Ahmet Gne, a.g.m., s. 1.
16
kar stnlk yarnda o srada Osmanl tarihinin yeni bir deerlendirmesini

gerekli kldna deinen nalck, Dnya tarihinin nceki manzaras ierisinde
rnein krullahn ve Enverinin eserlerinde, Osmanl tarihinin slam
tarihinin devam olarak mtevazi bir yer igal etmekte, Osmanl sultanlar ise
slam dnyasnn snrlarndaki gaziler olarak gsterilirken imdi ise II.
Bayezidin erefs-selatin Mslman hkmdarlarn en sekin ve en
ereflisi- olduunun iddia edildiini, o sralarda Osmanllarn, Gney Anadolu
iin Memluklara kar uzun bir savaa giritikleri ve her konuda kendilerinin
hasmlarndan daha stn gstermek istediklerinin unutulmamas gerektiini
belirtmektedir.18
II. Bayezid devri, tarihin hanedanlar yannda devlet adamlarnn
meruiyeti iin ara olarak kullanldna dair gzel bir rnektir. Osmanl
tarihine dair eserlerin bir ounun bu dnemde yazlm olmas ve ele
aldklar olaylarn bu dnemde yani 1484-1485 yllarnda sona ermesi bu
adan dnlmeye deerdir. Akpaazade, Ruhi ve Anonim Tevarih yazar
ilk derlemesini, Ner-Menzel yazmasn-, Mehmed Konev, Kvam, Sarca
Kemal, eserlerini 1484 veya 1485 olaylaryla bitirirler. Sz konusu dnemde,
Osmanoullarnn genel tarihiyle ilgili derleme eserler meydana getirme
hususunda giriilen olaanst faaliyetlerin ilk ve en bata gelen sebebi, hi
phesiz, II. Bayezidin bu tr eserlerin yazldn grme arzusu ve zamann
ulemasnn bu arzuya karlk vermesi idi. II. Bayezid, o srada, kamuoyunu
kendi lehine evirmek iin bu vastalar kullanmak istemiti. Hala hayatta olan
Cem Sultan, eski rejimin temsilcisi olarak grlrken, Bayezid, Fatihin
aksine, btn siyasi, sosyal ve hukuki sahalarda reaksiyoner bir politikay
temsil etmekteydi. Yukarda anlan btn eserlerde, Bayezid, selefi
tarafndan gerekletirilen geni fetihleri pekitirme misyonu stlenmi, adil
ve kanuna riayetkar bir hkmdar olarak gsterilir.19 Bu iddia bize, bu
tarihlerde eser kaleme alan tarihilerin eserlerini II. Bayezidi Cem Sultan a
kar tahtta meru olarak bulunduu ve padiahn babasnn yolunda
18
19

10
gitmedii
iddialarn
ve
muhalefetini
rtme
gayreti
ile
yazldn
dndrmektedir.
2- XVI. YZYIL OSMANLI TARH YAZICILII
XVI. yzyl Osmanl edebiyatnda olduu gibi Osmanl tarihiliinin de

dnm noktas olmutur. Bu yzyl Fars kltrnn Osmanl kltrnde
youn olarak hissedildii bir dnemdir. Modeller ylesine allm ve dil o
derece gelitirilmitir ki yazarlar artk incelik ve maharet bakmndan rann
air ve nesircileriyle yaracak eserler meydana getirmeyi amalamlardr.
Tarih yazcl asndan dnm noktasn dris-i Bitlis ve Kemalpaazade
temsil etmektedir. dris-i Bitlis, Osmanl tarihinin tpk baka hanedanlarn
tarihi kadar zarif ve tumturakl bir ekilde Farsa yazlabileceini,
Kemalpaazade ise Trk dilinin artk ayn belagat oyunlar iin uygun bir
vasta olduunu gstermiti.20
nalck, hanedan hakknda yazlm mevcut eserlerden memnun olmayan
II. Bayezidin, zamann iki byk mni olan drise Farsa, ibn Kemale
Trke olarak bu tarihi yeniden yazmalarn emrettiinin ak olduu
grndedir. Bylece dris-i Bitlis son derece titiz eseriyle (Het Bihit)
Osmanl tarihini, ran tarihiliinin gayet incelmi zevk formu iinde ortaya
koymutur. Daha sonra Hoca Sadettin, bu eseri, klasiklemi bir eser olan
Trke Tact-Tevarihi iin rnek almtr. nalcka gre Het Bihitin Trke
muadili olan bn Kemalin Tevarih-i Al-i Osman bu dnemin en geni ve en
nemli derleme eseridir ve bn Kemal, Hoca Sadettin, li, Naima ve Cevdet
Paa dahil, btn Osmanl tarihilerinin en by olarak kabul edilebilir.21
nalckn da belirttii zere II. Bayezidin emriyle eser kaleme alan
Kemalpaazade ve dris-i Bitlisnin Osmanl tarih yazclnda yeni bir r
atna deinen Tekinda, nalcktan farkl olarak Bitlisnin Akkoyunlu
20
21

11
saraynda Yakup Beyin mnisi olarak tanndn, klasik ran tarihiliini

esas ve rnek almak suretiyle Farsa eser kaleme almas neticesinde
Akpaazade ve Neri gibi sade, ksa ve anlalr birok Trke arkaik
kelimeleri ihtiva eden eserlerin bir kenara braklmasna yol atn vurgular.
Tekindaa gre bir cmleyi on cmlede anlatan ran tarihilii Osmanl
tarihileri arasnda reva bulmutur. Kemalpaazade, Hoca Sadettin Efendi
gibi tarihiler dris-i Bitlisnin kulland metodu taklit ederek zellikle
serlevhalar Farsa olmak zere kendi eserlerinde kullanmlardr. Bu yntem
XVIII.
yzylda
vakanvislik
(vekayinvislik)
devrinde
hemen
btn
vakanvisler (vekayinvisler) tarafndan taklit edilmitir yani eserlerini Hoca

Sadettin Efendinin yapt gibi serlevhalarn Farsa olarak yazmaya
balamlardr.22 Bylece dris-i Bitlisnin Osmanl tarih yazclnda ekil
olarak dikkati eken nemli bir ayrntnn da ilham kayna olduu
grlmektedir. Bu trde bal Farsa, fakat ierii Trke olarak kaleme
alnan tarihler geni yer tutmaktadr.
Bitlisnin tarzn tek beenmeyen ve bu tarz eletiren Tekinda deildir.
Byle bir tutumu Victor L. Managein satrlarnda da grrz. u farkla ki o
Bitlisyi Neri ile kyaslar. Hatalarna ramen Neriyi gerek bir tarihi olarak
gren Menage, onun olaylarn hakikatini tespit etmeyi arzulamasnn
kendisini bu dnceye gtrdn anlamaktayz. Fakat Bitlis iin ayn
eyin sylenemeyeceini, buna sebep olarak da Bitlisnin Vassaf ve
Cveynnin tarihlerini rnek alarak Het-Behit adl eserini II. Bayezidin
emriyle aka Osmanl hanedannn yapt ileri yceltmek amacyla
yazdn kaydetmektedir. Devamnda drisin yer yer artk kaybolmu
bulunan daha nceki kaynaklardan toplad bilgileri muhafaza ettiinin doru
olmasna ramen, eserinin iindeki bilgilerin etrafl bir analizinden sonra bu
esere tarihi bir kaynak olarak hak ettiinden daha fazla deer verildiini ve
belagatten arndrldktan sonra asl anlatsnn, elien rivayetleri uyumlu
22
12
hale getirme gayretlerinin yol at baz ilave arptmalarla birlikte Nerinin

anlatt hikayenin tekrarndan pek fazla bir ey olmad grndedir.23
Bitlis hakkndaki grleri dolaysyla Tekinda ile aralarnda benzerlikler
grdmz
Manage,
Kemalpaazadeye
bakyla
bu
grnty
deitirmektedir. Ona gre dris-i Bitlisnin ada olan Kemalpaazadenin

bir tarihi olarak nemi ancak son zamanlarda anlalmaktadr. Bunun sebebi
eserinin yazmalarnn ge bulunmu olmasndandr. Trke yazmtr ama
dris-i Bitlisnin ssl slubu ve eserini taklit etmitir. ok uzun ve ayrntl
eserinin ilk sekiz kitab II. Bayezidin emriyle yazlmtr. Devlet ilerinde bir
asker olarak balayp Kanuni dneminde eyhlislamla kadar ulat
hayatnda nemli iler baarmtr. Managein bu satrlar kaleme ald
tarihte belirttiine gre yakn gemite tpk basm ve transkripsiyonu
baslm olan II. Mehmetin saltanatna dair kitabnn ieriine bakldnda
sluptaki farklla ramen Anonim Tarih, Akpaazade, Neri ve dris-i
Bitlisnin yntemi olan, gemite olanlar bir balantsz olaylar dizisi olarak
deil fakat birbiriyle ilgili olaylar zinciri olarak nakletmeye gayret etmesi
bakmndan, onun Osmanl tarih yazclna tamamyla yeni bir bak
getirdii grlr. O casus belli (sava sebebi)den daha tesine bakmak ve
okuyucuya bir sonraki ksmda anlatlacak durumu douran daha nceki
gelimeleri iaret etmek yoluyla olaylarn sebeplerini belirlemekle ok
yakndan ilgilenmitir. Hemen hemen btn seleflerinin yapt gibi Hristiyan
kuvvetlerin tamamn melun kfirler olarak bir arada toplamakla yetinmez,
fakat her yeni temay olayn getii lkenin ksa bir tantmyla sunar.
Kaynaklarn semede bir ayrm yapar ve byk lde aralarnda onun
zamannn pek ok nemli ahsiyetinin de bulunduu grg tanklarnn
anlatmlarna dayanr. Ksacas o, olaylarda bir dzenlilik grmeye alan ve
gelecekteki politikalara k tutacak bir rehberlik arayan bir devlet adam
davran sergiler.24
XVI. yzyln Osmanl tarihilii asndan olduka parlak bir dnem
olduunu belirten bir baka yazar, bu an Osmanl tarihiliinin altn a
23
24
Victor L. Menage, a.g.m., s. 87.

13
olduunu savunmaktadr. Yukarda deindiimiz dris-i Bitlisnin Het

Bhti ile Kemalpaazadenin Tevrih-i l-i Osmannn Osmanl tarih
yazclnda byk bir atlm olduunu vurgulayan yazar, yukardaki
paragraflarda bahsettiimiz yazarlar ve eserlerinden farkl olarak Yavuz
Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman adna yazlan Selimnameler ve
Sleymannameler ile tarihiliin yeni bir aamaya girdiini, ehnameciliin
bu asrda baladn ve son olarak Celal-zade Mustafa elebi (. 1567),
Cenabi Mustafa Efendi (. 1590), Hoca Sadettin Efendi (. 1599), Gelibolulu
Mustafa li (. 1600) gibi tarihilerin de bu yzylda yetitiini belirtir.25
XVI.
yzyl
tarihiliinin
bu
kadar
gelime
kaydetmesinde
tarihi
konjonktrn de etkisi olmutur. XVI. yzylda -meruiyet adna- dini

motiflerin, dnemin artlar gerei, daha somut ve baskn olarak kullanld
grlmektedir. Akas XVI. yzyldaki olaylar hanedann iddialarnda yeni
gelimelere ahit olmutur. Buna gre 1502 ylnda, randa ii Safevi
hanedan iktidara geldi ve bunu Osmanl mparatorluu ve ran/Safeviler
arasndaki yzyl sren dmanlk takip etti. Mslman bir hanedana kar
yaplan sava hakl gstermek ve Osmanl tebasnn ounluu arasnda
taraftar bulan Safevilerin meruiyet iddialarnn nn almak iin Osmanllar
kar saldrya getiler. Takip eden propaganda abalar, Safevileri kfir
olarak gsteren bir imaj yaratt26 ii Safevi propagandas, Osmanl
Devletinin hem kendisinin hem de tebasnn byk ounluunun inancn ve
ayrca devletin meruiyet kaynan temsil eden Snni slamn Rafiz ilan
ettii iilie kar savunmasn stlenmesine ve ona kar hem teolojik hem
de siyasi dorultuda amansz bir mcadele amasna sebep oldu. Bu
mcadele 1514te aldran muharebesiyle en scak safhasn yaad.
Bununla beraber bu mcadelenin askeri cephesinden muzaffer kan
Osmanl padiah Yavuz Sultan Selim, her ne kadar belirli bir sre Safevi
propagandasnn nn kesebildiyse de, bu propagandann etkilerini nihai
25
Mehmet Canatar, Mverrih Cenabi Mustafa Efendi ve Cenabi Tarihi, ASBETSA(Ankara

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slam Tarihi ve Sanatlar Anabilimdal) Baslmam Doktora
tezi, Ankara, 1993, s. 7-8.
26
Colin mber, Osmanl Hanedan Efsanesi, Stten stanbula,Derleyenler: Oktay zel-Mehmet
z, Ankara, 2000, s. 263.
14
olarak ortadan kaldramad gibi, ne Safevi devletine son verebildi, ne de

Anadolu halknn Snni-Kzlba (Alevi) olarak ikiye blnmesine engel
olabildi. Ancak bu tarihten sonra Osmanl Devleti, Byk Seluklularn
Batnlere kar yklendikleri Snni slam mdafilii misyonunun bir benzerini
Ehl-i Rafza kar resmen yklenen bir slam devleti konumuna geldi.27
Bir baka d faktr bu anlayn olumasna yardmc oldu. Selimin 15161517de Memluk topraklarn ilhak ile Osmanllar mbarek ehir olan Mekke
ve Medineye sahip oldular; bylece Abbasilerin btn Mslmanlarn teorik
lideri olan Halifelik iddialar sona erdi. Bu olay ayn zamanda, I. Selim ve
seleflerini slam dnyasnn en gl hkmdarlar yapt. Osmanl sultanlar
kendilerini yalnzca gazi hkmdar olarak geleneksel rollerinde deil, slamn
en stn liderleri, kfirlie ve itizale kar Snniliin savunucusu olarak
grdler. Bu dnce XVI. yzylda Osmanl ideolojisinin dayanak noktasn
tekil etti. Bu dnemde ulema imparatorlukta hakim aydn snf oluturduu
iin, bu iddialar merulatrmann, Ouz gelenei gibi edebi veya popler
destanlara veya kehanetli ryalar gibi halk dinine deil, fakat tamamyla bilgili
tarih yazcl ve Ortodoks slamna dayandn grmek artc deildir.28
27
Ahmet Yaar Ocaka (Ahmet Yaar Ocak, Trkler, Trkiye ve slam, stanbul, 1999, s. 65.)
atfen Ahmet Gne, a.g.m., s. 24-25.
28
Colin mber, Osmanl Hanedan Efsanesi, s. 264.
15
BRNC BLM
XVI. YZYIL OSMANLI TARHLER VE ESERLER
1. DRS- BTLS VE ESER SELM AH-NAME

Kaynaklarn ounda ad dris, nisbesi Bidls olan bu mverrih,
Mevlana ve Hakimed-din lakaplaryla anlr. Baz kaynaklarda Kemaleddin lakabyla anlrken erefud-din Bidls onun hakknda Hakim sfatn
kullanmaktadr. Kendisi ise iirlerinde dris mahlasn kullanmaktadr.29
Bursal Mehmet Tahir, eserinde mverrihi fazilet sahibi Osmanl
tarihilerinden ve btn olgunluklar kendisinde toplayan bir zat olup hayat
mutasavflar faslnda geen eyh Hsameddin Ali Bitlisi hazretlerinin
oludur. eklindeki bir girile tantr. Bu kaydn devamnda Bitlisnin tahsilini
babasndan ve zamann fazilet sahibi kimselerinden edinmek suretiyle
tamamladn ve bu eitimin akabinde kendisine defalarca yaplan davetler
sonucu randa hkmdarlk yapan Uzun Hasann haleflerinin divan
hizmetine girdiini ifade etmektedir.30
erefname yazar erefed-din Bitlis, eserinde Bitlisli mehurlar
anlatrken hemehrisi dris-i Bitlisye de deinir ve onun Bitlisli olmasyla
vnr. Mevlana Hsameddinin olu olduunu ve kendisinin isminin
Mevlana dris el-Hakim olduunu belirterek, Bitlisnin bir sre Akkoyunlu
saraynda yaayarak burada ina grevini yrttn kaydetmektedir. Daha
sonralar ise Sultan Selimin meclisinin nedimlerinden biri olduunu ve
burada kadrinin ve annn yceldiini, Sultann Msr gazasnda yannda
bulunarak sonradan Sultana parlak kasideler yazdn vnerek ifade eder.
29
30
Hicabi Krlang, dris-i Bidls Selim ah-nme, Sistem Ofset, Ankara, 2001, s. 5.
Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, Hazrlayan: smail zen, stanbul, C. 3, 1975, s. 68.
16
Het Behit adl Osmanl hanedanna dair eserinin 80.000 beyitten

meydana geldiini vurgular. 31
Babinger, drisin Bitlisli olduunu belirterek kayda balar. Onun eyh
mer Yesrin tarikatna mensup olan Husmeddn32 adl bir sofnin olu
olduunu ifade eder. drisin nce Akkoyunlu saraynda Uzun Hasann olu
Yakub Beyin hizmetinde ktip olarak altn, 1485 ylnda Osmanl sultan
II. Bayezide yazm olduu bir tebrikname ile hkmdarn dikkat ve takdirini
kazandn ve ah smailin 1501 ylnda Safevi saltanatn kurmasyla
randan kaarak II. Bayezidin yanna gittiini ve saraynda kaldn ifade
eder. I. Selimin tahta gemesiyle onun maiyetinde ran seferine katldn
belirttikten baka Sultann emriyle Krdistann ona verildiini ve bir Krd
ordusunun banda ranllar yendiini, Mardini fethettiini, Urfa ve Musulun
ilhak iin grmelerde bulunduunu kaydeder. Fethedilen bu memleketlerin
i dzenini glendirdiini belirtir ve Msr seferine katldn ifade eder.
Babinger, drisin olu Ebul-Fazln verdii bilgilere istinaden dris-i Bitlisnin
12.11.1521 ylnda ldn, bu bilgileri kaydettii tarihlerde ise Eypte
kars Zeynep Hatun tarafndan vakfedilen mescide bitiik drs kknde
gml olduunu belirtmektedir.33
Yaad dnemde byk bir siyaset ve ilim adam olmann yannda
byk bir air ve dnr olarak n yapan dris-i Bitlis, kaleme ald
eserlerle ayn zamanda Osmanl tarihiliinin gelimesine de ok nemli
katklar salamtr. Giri blmnde deinildii zere O, tarih alannda
yazd ve sekiz cennet ki her bir cennet bir Osmanl sultanna tekabl
etmektedir.- anlamna gelen Het Behit adl genel Osmanl tarihi kitabyla
kkl Fars tarihiliini, Farsa ile ve nazm suretiyle Osmanl geleneine
adapte etmi ve sonralar bu alanda eser verecek pek ok kiiye rnek ve
31
eref Han, erefname, eviren: M. Emin Bozarslan, 4. bask, Hasat Yaynlar, stanbul, 1990, s.
392-393.
32
Her ne kadar Babinger bu kiiyi basit bir sofu olarak ifade etse de erefhan Bitlisi bu kimseden
Mevlana Hsameddin Bedlis diye bahsederek bu kiinin bilgin ve mutasavvf olduunu ve
riyazette nefsiyle yapt mcadele ile tarikatta kemal derecesine ulatn ve tasavvufa dair gzel bir
kitap kaleme aldn ifade eder. (bkz. eref Han, erefname, eviren: Mehmet Emin Bozarslan, 4.
bask, Hasat Yaynlar, stanbul, 1990, s. 391-392).
33
Fraz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, eviren: Cokun ok, 3. bask, Koray
Matbaas, Ankara, 2000, s. 51-52.
17
bununla beraber nesir tarznda yazan bir o kadar tarihiye de kaynak

olmutur.
Babingerden edindiimiz bilgilere gre Het Behit adl eseri
bizzat Sultan II. Bayezidin emriyle 1502 tarihinde Ata Melik Cveyn, Vassaf,
Muineddin Yezd ve erefeddin Yezd gibi ran tarihilerini rnek alarak
kaleme alm ve Sultan, Osmanl Devletinin kuruluundan o gnk tarihine
kadar hanedann ayrntl bir tarihini yazmay emretmitir. Eserin sekiz
balnn ayrtl izah Babingerin eserinde verilmektedir. Babinger, bu
eserin Osmanl tarihi iin imdiye kadar istifade edilmemi bir hazine
olduunu
kaydederek
en
ksa
zamanda
en
iyi
yazmalara
gre
yaynlanmasnn Trk tarihi asndan ok abukluk gerektiren bir dev

olduunu vurgulamaktadr.34 Hicabi Krlangn 2001 basm olan eserinde
verdii bilgilerden anlalmaktadr ki maalesef byle mhim bir alma
Babingerin nemini srarla vurgulad tarih olan 1927den bugne hala
yaplmamtr ve Het Behit gibi muazzam bir Trk tarihi Trkeye
kazandrlamamtr.
Hicab Krlang, yazarn eserlerini u balklar altnda ifade eder (ki
biz sadece eser adlarn vererek deinceiz fakat verilen eserlerin muhtevas
hakknda daha fazla bilgi edinmek isteyenler dipnotta verilen esere mracaat
etmek suretiyle istifade edebilirler);
Farsa eserleri; Hakkul-Mubin fi Serhi Hakkil-Yakn, Het Behit, Kanun-
i hinh, Kasid ve Mneat ve Mraselt, Mecmua-i Mneat, MitulCeml, Mirtul-Uk, Munzara-i Ik b Akl, Munazaratus-Savm vel- Iyd,
Risle-i Bahriye, Risle-i Hazniye, Selim ah-name, Terceme-i HaytulHayavn, Tercme ve Nazm-i Hadis-i Erbain, Tercme ve Tefsir-i Hadis-i
Erbain.
Arapa eserleri; el-b an Mevkil-Veb, Hiye al Tefsiri Beydv,
Risle fin-Nefs, erh-u Esrris-Savm min erhi Esrril-badn.
34
Babinger, a.g.e., s. 54.
18
Sadece Adlar Bilinen Eserleri;
erh-i
Nehcul-Belga,
Haiye-i
erh-i Tecrd, Kenzul-Haf f Beynil-Makmtis-Sf, Rfzilere Reddiye,

Risle der bhat-i Agni.35
dris-i Bitlisnin Selim ah-Name adl eserini olu Ebul-Fazln
tamamladn36
Bitlisnin
bilmekteyiz.
lmnden
az
Kaynaklardan
evvel
bu
eserin
edindiimiz
msvedde
bilgilere
olarak
gre
elinde
bulunduunu ve lmnden sonra Sultan Sleymann bu eseri gn yzne

kararak temize ekilmesi iini o sralar defterdarlk vazifesinde bulunan olu
Ebul-Fazla grev olarak verdiini ve onun da bu vazifeyi II. Selimin
padiahlnn ilk yllarnda tamamladn grmekteyiz.37
almamzda XVI. yzylda yaanan isyanlara dair dris-i
Bidlsden alnan daha doru bir ifadeyle ona dayandrlan bilgiler
Bidlsnin Farsa yazd eserinin Trke tercmesinden alnmtr.
Hicabi Krlangn hazrlad bu tercme dris-i Bidls, Selim-ahnme adyla yaynlanmtr. Bu alma Topkap Saray Mzesi
Ktphanesinde Emanet Hazinesi blmnde 1423 numarayla kaytl
istinsah nsha (T nshas)38 esas alnarak Farsadan Trkeye
tercme edilmitir.
2. HADD VE ESER TEVRH- L- OSMAN
Babinger, yazarn asl isminin bilinmediini, aslen Ferecikli olduunu,
hatiplik ve demircilik yaptn, Osmanl Devletinin balangcndan 1523
ylna kadar olan olaylar anlatan ve ismi hakknda eitli rivayetlerin
bulunduu bir eser kaleme aldn kaydetmektedir. Ayrca bu eserin deeri
hakknda eitli fikirler bulunduunu, Hoca Sadettinin bu eseri kmsediini
ifade eder.39
35
Hicabi Krlang, a.g.e., s. 15-21

37
Hicabi Krlang, a.g.e, s. 23.
38
Hicabi Krlang, a.g.e, s. 28.
39
36
19
Babingerin de belirttii gibi mahlas olan Hadd dnda asl ad dahi

bilinmeyen mellifimizin hayatn btn ile aksettirmek iin kendi eserinde
yer alan bilgilerin yetersiz kaldn ifade eden Nejdet ztrk, bu hususta
mverrihin ada olan ura tezkiresi yazarlarna mracaat etmi (Bunlar
lm tarihine gre sras ile Sehi (1548), Ak Mehmed elebi (1572), Latif
(1582), Beyn eyh Mustafa (1597), Knalzade Hasan elebi (1604),
Kafzade Faiz (1621) ve Riyz Mehmed (1644) tir.) ve bunlardan hibirinin

Haddnin doum tarihini vermediklerini kaydetmitir. Sadece kendisinin
Sultan II. Bayezd devrini idrak etmi olduunu eserinin bir beytinden
anlamakta olduunu, Haddinin Ferecikli (Edirne Dedeaaa bal bir
nahiye) olduunu da yine bu eserden anladn, ayrca bahsi geen
tezkirecilerin de bu bilgiyi teyit ettiklerini belirtmektedir. Bu yazarlarn
Haddnin baba mesleinin demircilik olmas ve kendisinin de bu ii
yaptndan bu mahlas kullandna iaret eden ztrk, mellifimizin onurlu
ve salam karakterli bir kiilie sahip olduunu, byle byk bir eseri
meydana getirdikten sonra zamannn adetlerine uygun olarak bunu padiaha
veya ilgili bir devlet byne sunma gayretinde bulunmamasndan tr
kendisini takdirle karlayarak, Knalzade adl tezkire yazarnn onun airliini
ve eserini kmsemesine ramen eserini herhangi bir takdir almak amacyla
kaleme almam olmasndan dolay onu vmekte olduunu ifade ettikten
sonra hayat hakknda bu kadar az bilgiye sahip olduumuz yazarn lm
hakknda da tatmin edici bir bilgiye rastlanmadn, Riyaznin tezkiresinde
onun lm tarihi olarak yl belirtmemesine ramen bunun Sultan Sleymann
saltanatnn ilk yllarnda gereklemi olabilecei eklinde kanaat bildirdiini
belirtmektedir. ztrkn kendisi de Haddnin eserindeki bir beyte
dayanarak Sultan Sleymann ok gen olduu saltanatnn ilk yllarnda
Haddnin ok yal olduunu ifade etmesinden hareketle Riyaznin
tahmininde hakl olabileceini belirtir.40
Haddnin eserinin Tevarih-l-i Osman adn tadn belirten
ztrk, bu eserin 6645 beyitten olutuunu, eserin esasn tekil eden
40
Hadd, Tevrih-i l-i Osman, Hazrlayan: Nejdet ztrk, (stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesine sunulmu baslmam doktora tezi), stanbul, 1986, s. XII-XVI.
20
blme balamadan evvel slami gelenee uyularak tevhid, mnacat ve nat

blmlerine yer verildiini, eserin ksa bir kaleme aln sebebinin bulunduu
balang ve Sultan Sleymana yazm olduu medhiye blmlerinden
sonra konuya geildiini belirterek bu tarihin Osmanl hanedann atas olduu
sanlan Sleyman ahtan balayarak 1522 ylnda brahim Paann
sadarete getirilmesi arasnda geen olaylar kapsadn belirtir. Ayrca bu
eserin Hoca Saadettin, brahim Peev ve Vakanvis Ahmed Vasf Efendi
tarafndan kaynak olarak kullanldn ifade eder.41
Bu almada XVI. yzylda yaanan isyanlar hakknda Haddye
dayandrlan
bilgiler,
Haddnin
eserini
gnmz
Trkesine
sadeletirerek eviren Nejdet ztrkn almasndan alnmtr. Bu

alma Hadd, Tevrih-i l-i Osman adyla hazrlanan bir doktora
tezidir ve 1986 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesine
sunulmutur.
3. BN- KEMAL VE ESER TEVARH- L- OSMAN
Bykbabas Kemal Paaya istinaden Kemal Paazde veya bn-i
Kemal adlaryla anlan emseddin Ahmet b. Sleyman, 873/1468-1469
ylnda domutur. Doum yeri baz kaynaklarda Edirne, bazlarnda Tokat
olarak ifade edilmitir. Babas Sleyman elebi, Fatih devrinin (1451-1481)
ileri gelen komutanlarndandr. Annesi ise yine Fatih devrinin mehur
limlerinden Molla Mehmet Muhyiddinin kzdr. Sekin bir aileye mensup
olan Kemal Paazade ilk tahsilini ailesinin yannda yapmtr. Burada ok iyi
bir eitimden sonra aile geleneine uyarak askeri snfa girmi ve II.
Bayezidin baz seferlerine katlmtr. Bu seferlerden biri olan Arnavutluk
seferinde ordu Filibeye gelince ordunun komutan andarl brahim Paa
divan toplar. Bu toplantya Filibe mderrisi Molla Ltfi de katlr. Molla Ltfi
divanda bulunanlar arasnda byk bir ilgi ve saygyla karlanr. Hatta
protokolde kendisine nl aknc komutan Evrenos Bey olu Ahmet Beyin
41
Nejdet ztrk, a.g.e., s. XVII-XVIII.
21
nnde yer verilir. Kemal Paazade, bunu grnce askeri snftan ayrlarak
ilmiye snfna gemeye karar verir. lmi itibar Molla Ltfiyi de geecek olan
Kemal Paazade o gnlerde ikinci bir Molla Ltfi olabilmek iin Edirne DarlHadisinde onun derslerine devam etmeye balar. Devrin nemli alimlerinden
icazet alarak tahsilini tamamlar. lk mderrislik grevine Alibey (Talk)
Medresesinde balar. II. Bayezidin himayesine de mahzar olarak srasyla
skp shak Paa, Edirne Halebiye, erefli, Sahn ve Bayezid
Medreselerinde mderrislik yapar.42
Franz Babinger, Kemal Paazadenin II. Bayezidden bir Osmanl
Tarihi yazmak iin emir aldn kaydetmektedir. Buna gre Kemal Paazade,
ald emir gerei hibir kayda bal olmayarak tamamyla serbestti. Eserini
yazabilmek iin gah Sofyaya, gah Dupnieye giderek orada kalyordu. Bu
arada da hukuk, tarih, iir ve ina alanlarnda almaktan geri durmuyordu.43
Yavuz Sultan Selimin Kemal Paazadeye verdii deeri gstermesi
bakmndan baz kaynaklarda nakledilen bir olay belirtmekte fayda vardr.
Buna gre Kemal Paazadenin Yavuz Sultan Selimin Msr dn
srasnda amda Muhyiddin bn Arabnin trbesinin yapm sonrasnda
dn srasnda Kemal Paazadenn atnn ayandan srayan amurun
Yavuzun
harmanisini
kirletmesi
zerine
padiahn
ulemann
atnn
ayandan srayan amurun kiiyi eref sahibi yaparak affna sebep

olacan
syledii
ve
bu
amurlu
harmaninin
lmnden
sonra
sandukasna rtlmesini vasiyet ettii kaydedilir.44

Yavuz
Sultan
Selim,
rana
sefere
kmadan
evvel
Osmanl
kamuoyunu hazrlama grevini alimlere ve maarif mensuplarna verir. Kemal

Paazade bunun zerine bir risale yazarak iilerle yaplacak savalarn dier
din dmanlaryla yaplan savalar gibi cihat saylacan anlatr. Bu risaleyi
dorudan ah smail ve akidesini eletirmek suretiyle kaleme almtr.
Eserinin etkisiyle Sultan Selim yannda itibar artan Kemal Paazade,
42
Kemal Paa-Zde, Tevarih-i l-i Osman, Hazrlayan: efaettin Severcan, X. Defter, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara, 1996, s. XVII-XVIII.
43
44
Mustafa Fayda, bn Kemalin Hayat ve Eserleri, eyhlislam bn Kemal, 2. bask, Trkiye
Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1989, s. 50.
22
921/1515te Edirne kadlna, 922/1516da Anadolu Kazaskerliine tayin

edilir. Sultan Selim nezdinde byk deeri olan Kemal Paazade kendisiyle
beraber Anadolu Kazaskeri olarak Msr seferine itirak etmi ve bu sene
zarfnda padiahn yannda bulunarak ou zaman meclisine katlm,
Osmanl kanunlar erevesinde Msr eyaletinin tahririnde ve mlki
taksimatnda grev almtr. Msr dn amda Muhyiddin Arabinin
trbesinin yaplmasnda Kemal Paazadenin verdii fetvann mhim rol
oynad bilinmektedir. Anadolu kazaskerliinden ayrlmasna kendisini
sevmeyen insanlarn evirdii entrikalarn sebep olduu kaydedilmektedir. Bu
grevden sonra Edirne Darl-Hadisine tayin edilmitir. Bu azil, onun padiah
ile arasnn bozulmasna yol amad gibi kendisi padiahn son seferinde
de yannda bulunmutur. Edirne Darl-Hadisindeki grevinden sonra Sultan
Bayezid mderrisliine tayin edilmi ayn sralarda Sultan Sleymann
yannda seferlere katlm, dier yandan eserlerini kaleme almtr. Zenbilli
Ali Efendinin lm sonras 1526da eyhlislamla getirilmitir. Bu
mevkide bulunduu sre boyunca dahili ve harici din dmanlarna kar
kalemi ve fikri ile mcadele etmi, bu sebeple Sultan Sleymann ran
zerine aaca seferi tevik ederek padiahn ah Tahmasba gnderdii
mektuplar kaleme almtr.45
Artk devrin en byk imparatorluunun en byk dini lideri olan
Kemal Paazade, bu grevi yrtt srada hem birok eser kaleme alyor
hem de halkn inancn bozanlarla mcadele ediyordu. 2 evval 940/ 16
Nisan 1534te vefat eden Kemal Paazade hakknda Kemal ile birlikte
ilimlerde ld sz baz tarih kitaplarna dlm ve bu da onun bu
alandaki yerini tespit bakmndan nemlidir.46
Hem Sultan Selim, hem de Sultan Sleyman devrinde ran
politikalarnda etkin rol oynayan Kemal Paazade, Safevilerin, Anadoluyu
blme amal olan iddialarna kar olmu, tasavvufun Snnilii sarmamas
iin mcadele etmitir. Verdii eserler hakknda farkl rakamlar telaffuz edilen
45
smet Parmakszolu, Kemal-Paa-Zde, A, C.VI, Milli Eitim Basmevi, Eskiehir, 1997, s.

563-564.
46
Severcan, a.g.e., s. XVIII-XIX.
23
Kemal Paazadenin 209 civarnda eseri mevcut olup bunlarn 19 tanesi

Trke, 7 tanesi Farsa ve 183 tanesi de Arapadr.47
Baz kaynaklarda ise hemen hepsi dini alanlar olan kelam, hadis,
tefsir, slam hukuku, mantk, tasavvuf, ahlak, ansiklopedik bilgileri ieren baz
eserler, Arap dili ve Fars diline ait gramerler olmak zere toplam 183 eser
verdii kaydedilir.48
Tarihilii ve eserinin zelliklerine XVI. yzyl Osmanl tarihilii
blmnde etraflca deindiimiz Kemal Paazadenin en mhim eseri
Tevarih-i l-i Osmandr. lgili blmde de belirtildii zere bizzat padiah II.
Bayezidn emri ile yazmaya balad bu eser, devletin kuruluundan
balayarak II. Bayezid devri sonuna kadar gelir. Sultan Sleymann istei
zerine devam ederek Sultan Selim devrini ilave etmi ve Kanuni Sultan
Sleyman devrinde 1526-1527 tarihinde vuku bulan olaylar da eserine
alarak Moha muharebesini takiben gelen Budinin fethi olaylarn da ilave
ederek geniletmitir. Bylece 234 yllk bir sreyi ieren on defter bir araya
getirilmi ve bu eserler, II. Bayezd ve Sultan Sleyman dnemlerinde
yazdrlmtr. Moha seferini anlatan onuncu defter Tarih-i Engrs ve
Fetihname gibi farkl isimlerle ayr bir eser olarak tannmtr.49
Severcana gre Osmanl tarihiliinin kendi kimliine kavuarak
gelimesinde en byk pay Kemal Paazadeye aittir. Her ne kadar O, resmi
bir tarihi olarak yazmaya balam ise de tarihilii ve kendine has slubu ile
meydana getirdii Tevarih-i l-i Osman, bu konudaki baarsnn bir abidesi
olmutur.50
Bu almada XVI. yzylda yaanan isyanlar hakknda Kemal
Paazadeye atfen verilen bilgiler efaettin Severcann hazrlad
Kemal Paa-zde, Tevrih-i l-i Osman, X. Defter adl almadan
alnmtr. Severcan, bu almada Millet Genel Ktb., Ali Emir Koll., No;
2851 kaytl istinsah nshay esas almtr.
47
Severcan, a.g.e., s. XX.

Mustafa Fayda, a.g.m., s. 52-53.
49
Parmakszolu, a.g.e., s. 565.
50
Severcan, a.g.e., s. XXXIX.
51
Severcan, a.g.e., s. XXVII.
48
24
4. KR- BTLS VE ESER SELMNAME

Kendisi hakknda bilgilere uara tezkirelerinde rastlanan kr,
Bitlislidir. Ne zaman doduu hakknda herhangi bir kayda rastlanmamtr.
ok eitli ilimlere
sahip
olan yazarn
nerede
tahsil
grd
de
bilinememektedir. Kendi eserinin hatimesinde belirttii kadlk, mftlk,

mderrislik
gibi
resmi
grevlerini
nerede
ve
zaman
yapt
da
bilinmemektedir.52
eref Han, krnin bir sre Trkmen beylerinin hizmetinde
bulunduktan sonra dedesi olan Bitlis hakimi eref Hann hizmetine girdiini
ve daha sonra Sultan Selimin has meclisine girerek onun nde gelen
nedimlerinden biri olarak yer edindiine ve bu zellii sebebiyle Latifnin
Tezkiresinde anlatldn kaydederek krnin Bitlisli olmasyla vnr.53
Avusturyal tarihi A. Steidli kaynak gsteren Argunah, krnin bir
sre Akkoyunlu saraynda yaadn belirtmektedir. kr, Sultan Selimin
1512 ylnda tahta getii srada stanbula gelerek ona bir kaside takdim
etmi ve Sultan Selimin zel meclisine girmitir. Ayrca bu kasidenin karl
olarak padiah kendisine Diyarbakr civarnda bir zeamet ile mkafatta
bulunmutur. Dulkadiroullar Beyliinin Osmanl Devletine katlmasndan
sonra kr, buraya tayin olunarak ehsuvarolu Ali Bey hizmetine girmi ve
ehsuvarolu Ali Beye hocalk yapmtr. krnin Selimnamesinin
Sebeb-i Telif balkl blmnde eserin yazl amacyla ilgili olarak unlar
renmekteyiz ki; Ali Bey, kendi hizmetinde alan hocas krye Sultan
Selimden hayranlkla bahsederek, anlattklarn nazma evirmesini istemitir.
Ali Bey, Selimin skenderden daha byk olduunu ileri srerek Ahmedinin
eseri olan skendernameden daha byk bir eser yazmasn istemitir.
Bunun iin yllarca Sultan Selimin yannda bulunurken bizzat ahit olduu
olaylar anlatarak bunlar kaydetmesini istediini yazar ilgili blmde
52
kr-i Bitlis, Selimname, Hazrlayan: Mustafa Argunah, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri,
1997, s. 3.
53
eref Han, a.g.e., s. 396.
25
belirtmektedir. Fakat ehsuvarolunun katlinden sonra ondan iittiklerine

ran
seferine
katlarak
grdklerini
de
ekler
ve
bylece
1521de
Selimnamenin ilk eklini meydana getirir. ehsuvarolunun katledilmesiyle

yerine Koi bin Halil getirilir ve bylece kr bu beye bal olarak alr.
ehsuvarolundan ald bilgilerle yazd eseri Koi Beye okuduunda Koi
Bey, eserde baz yanllklar bulunduunu belirterek kendi bildii ve gerek
olduuna kryi inandrd bilgileri krye anlatr ve o da bunlar eserine
kaydederek gerekli deiiklikleri yapar ve Selimnameyi tekrr nazmeder.
kr, 1530da tamamlad bu eseri Sadrazam brahim Paa vastasyla
Sultan Sleymana sunar ve karlnda byk bir caize alr ki Sultandan
ald cretin aynsn sadrazam da kendisine verir. kr, Selimnameyi
Sultan Sleymana sunduktan sonra Sultan kendisinden bir Sleymanname
yazmasn istemitir. Doumundan tahta geiine kadar olan hayatn
yazmas karl kendisine bir sancak verilecei vaat edilmi fakat krnin
bunu yazmaya mr yetmemitir.54
Yukardaki bilgiler nda grlmektedir ki krnin eseri iki farkl
anlatma dayanmaktadr. Bunlardan ilki olan ehsuvarolu Ali Beyin
lmnden sonra yazar, bu eserin ilk ekline ait nshalar yeni hamisinin
emriyle yok etmitir. Koi Bey, krnin ikinci ve belki de eserine son halini
verdii yegane kii olarak karmzdadr. Fakat ehsvarolu Ali Beye ait
anlatmlarn eserin ikinci nazmediliinde ne derece kullanld bugn
tarafmzdan bilinememektedir. Fakat her iki kii de yaadklar dneme ait
bilgiler verdiinden birinci elden kaynaklar olarak grlmektedir.
kr, Sultan Selim ve Sultan Sleyman ile birlikte seferlere
katlmtr. Ayrca devlet kademesinde birok grevler yrtmtr. Herat ve
Gilan gibi iki byk kltr merkezini gezmitir. lm tarihi hakknda kesin bir
ey syleyemediimiz yazarn eserini Sultan Selime sunmas tarihi olan
1530 da halen hayatta olduunu bilmekteyiz. Fakat bundan ksa bir sre
sonra ld tahmin edilmektedir. Kendisi hakknda baz bilgileri edindiimiz
Ak
54
elebiden,
krnin
kr-i Bitlis, a.g.e., s. 3-9.
Belgrad
ve
Rodos
seferlerinden
sonra
26
eglenmeyb ldn renmekteyiz. Yemen Tarihi adl eserin sahibi

Molla ihab, krnin oludur.55
ok ynl bir kii olan kr, birok ilimle megul olmutur. Asl
hretini airlikle kazanmtr. Trk, Faris dillerinden baka, Ermeni, Arap,
Krt ve Hint dillerini de bilmekte ve bu dillerde yazlm kitaplarn ekserisini
okumutur. Hemen her dildeki yazy rahatlkla okuyabilmektedir.56
Selimnamesinin htimesinde kendisi hakknda verdii bilgilerden
anladmza gre kr, Arapa dilinin iki temel alan olan nahv ve sarf
bilimlerini de bilmekte olup ayrca slam ilimlerin tamamna vkftr. Mftlk,
kadlk ve mderrislik gibi resmi vazifelerde bulunmu; hadis, tefsir, kelam,
fkh gibi dini ilimlerin hepsinde nfuz sahibi olmutur. Hatiplik ve vaizlik de
yapan kr, kendisini mazinin ve devrinin en byk hatiplerinden birisi
olarak tanmlamaktadr. lm-i edvr, ilm-i mkul, ilm-i menkl, ilm-i hikmet,
ilm-i beyn, maan, bedi ve ilm-i riya airin megul olduu dier ilimlerden
olup, db bahsi grm, insanlar tatl dil ile yola getirebilecek kadar ikna
gcne sahiptir. Bunlarla ilgilenmekle yetinmeyen air sporla da uramtr.
Megul olduu sporlar ise unlardr: Murat nehrini geebilecek kadar iyi bir
yzc olmak, atlkla megul olarak iyi ata binmek, itilik ve kuulukla
ilgilenmek, av avlamak, balk tutmak, iyi yay ekip ok atmak vb. ayrca kr,
mzik ile uram ve olduka iyi tanbur almaktadr.57
krnin Selimname adl eseri Sultan Selimin 1490 ylnda
Trabzonda sancaa kmasyla balar ve 1521 ylnda Canberdi Gazali
isyannn bastrld tarihe kadar olan olaylar ierir. Bu eser ran seferi
hakknda mhim bilgiler sunmaktadr.58
Eserinin tarihi deeri iin Avrupal tarihi Herbert Janski unlar
kaydeder:
krnin manzum eklinde yazd Selimname tarihi bilgi bakmndan
ok zengin olup, Msr seferi iin birinci derecede bir kaynaktr. Ahmet Uur
55
Argunah, a.g.e., s. 9.
57
58
56
27
da Janskinin verdii bilgileri teyit ederek Hoca Efendinin nazm paralarn

kelime kelime krden ald halde Li Mnihi balyla verdiini
belirtmitir. Uur, krnin kendisinden sonra eser veren tarihilere rnein
linin Knhl- Ahbar adl eserine ve daha baka baz yazarlara da
kaynaklk ettiini ifade etmitir.59
Eserin tarihi deerini arttran en nemli sebep, bizzat tarihinin Sultan
Selimi ok iyi tanm olmas ve onunla seferlere katlm olmasndandr.
Bunun yan sra Selimin seferlerini krye naklederek eserin yazlmas iin
tevik eden ehsvarolu Ali ve Koi Beyin hkmdarn uzun yllar
maiyetinde alm olmalarnn da byk pay vardr.60
Nazm eklinde kaleme alnan Selimname 5831 beyitten olumaktadr.
Bu beyitler 111 blm bal altnda toplanmtr.61
Eserde ahs ve yer isimlerinin hepsinin verilmi olmas kymetini bir
kat daha arttrmaktadr. Kitap, Dou Anadolu Blgesi iin bir atlas
durumundadr. Sultan Selimin srekli seferleri dolaysyla urad btn yer
isimleri en kk ayrntsna kadar doru olarak verilmitir. Ayrca kyler
aras uzaklklarn ka konak olduu, bu mesafelerin ne kadar zamanda
alnd gibi birok teferruat eserde yer almtr. Bunun altnda krnin
Bitlisli olmas ve blge corafyasn ok iyi tanmas gibi mhim bir zellik
yatmaktadr. Dier Selimnamelerde bulunmayan ok nemli corafi bilgiler
kendisinden sonraki tarihiler tarafndan malzeme olarak kullanlacaktr.62
Bu almada XVI. yzylda yaanan isyanlar hakknda krye
atfen verilen bilgiler Mustafa Argunahn hazrlad kr-i Bitlis,
Selm-nme adl eserden alnmtr. Mustafa Argunah, almasnda
Topkap Saray, Mze Ktphanesi, Hazine Blm, nr. 1597-159863
kaytl istinsah nshay esas almtr.
59

61
Argunah, a.g.e., s. 37-44.
62
63
60
28
5. LTF PAA VE ESER TEVRH- L- OSMAN

Ltfi Paann selefi Ayas Paa gibi Arnavut asll olduunu ve Avlonya
taraflarndan devirme olarak saraya getirildiini ve burada terbiye edildiini
lden naklederek kaydeden M. Tayyib Gkbilgin, onun ilk saray
memuriyetlerini gz nnde tutarak doum tarihini tespite giriir ve Ltfi
Paann 1488 ylnda domu olduunu iddia eder. Yavuzun clusunda
mteferrikalk greviyle taraya ktn, srasyla enigirba, kapucuba
ve miralemlik yapan Ltfi Paann Sultan Selim yannda terbiye grm
olduu ve padiahn yaknnda yer aldn eserinin mukaddimesinden
edindii bilgilere dayanarak bizlere ileten Gkbilgin, Ltfi Paann Kanuni
Sultan Sleymann clusunda Kastamonu sancak beyi olarak greve
getirildiini belirtir. Daha sonra Aydn sancakbeyi olduunu, bir mddet sonra
Yanya sancakbeylii yaptn, bu grev srasnda iken Viyana kuatmasna
katldn,
1533te
ise
Karaman
beylerbeyliine
tayin
edildiini
kaydetmektedir. Bu grevle Irakeyn seferine katlan Ltfi Paa, Karaman

kuvvetlerini komuta etmi ve Tebriz civarnda art olarak grev yapmtr.
Ltfi Paann Van civarndaki harekatta mhim bir grev stlenerek Tatvan
sahillerinde Mimar Sinana gemiler ina ettirdiini, bir mddet Anadolu
beylerbeylii yaptktan sonra Mustafa Paann yerine Rumeli beylerbeyliine
ve sonrasnda nc vezirlie getirildiini, 1537 ylnda Korfu seferinde
Barbaros Hayrettin Paann yannda Akdeniz harekatna memur edildiini,
Korfunun muhasarsna karar verilince 25 bin asker ve 30 topla kaleyi
kuattn, ancak Barbarosun itiraz ve padiahn emri ile stanbula geri
arldn, 1538de Mustafa Paann vefatyla ikinci vezirlie tayin edildiini
ve Bodan seferine ikinci vezir olarak katldn belirten Gkbilgin, Paann
burada en byk hizmeti Prut nehri zerine bir kpr kurdurarak ordunun
buradan ksa srede gemesine imkan salayarak gerekletirdiini
kaydeder. Ayrca Ltfi Paa, bu ite Mimar Sinan padiaha tantarak kpr
iini ona havale ettirmitir. Sonraki yl sadrazam olduunda ilk i olarak
Mimar Sinan hassa mimarlna getirmekle kadirinasln bir kez daha
29
gstermitir. 1541 ylnda veziriazamlktan azline kadar bu grevi yrtt

iki yl boyunca i ilerine dair yapt en mhim hizmetlerden biri ulak64
adetini kaldrmasdr. D ileri alannda ise yapt en nemli iler
Venedikliler ile bar ve Avusturya mzakerelerini ustalkla idare etmesidir.
Avusturya ile sava ve Budin seferine klmas kararnn alnd esnada
Ltfi Paa birden bire grevinden azledilmitir. Buna sebep olarak padiahn
kz kardei olan ei ah Sultan ile arasnda geen sert tartma
gsterilmektedir. Bu tartmann padiaha aksettirilmesinden sonra grevden
azledilerek, ah Sultan ile nikah feshedilmitir. Bundan sonra iki yz bin
ake has ile Dimetokadaki iftliine ekilmi ve sonraki sene stanbula
gelerek Hac iin izin istemi ve hacdan dndkten sonra iftliinde hayatnn
geri kalan 20 senesini tamamen yaz iine vermitir. Saraydaki tahsil ile
terbiyesi ve tayin edildii yerlerde o mahaldeki alim ve airlerle sk
mnasebetleri sonucunda dier devlet adamlarna nazaran belli bir seviyeye
ulat ilim alannda kendini olduundan kymetli grerek kibirlendiini ifade
eden li ve Peev gibi tarihiler, Paann Ebussuud ve Azade gibi devrin
alimlerini yetersiz grerek ilmi kudretlerinin olmadn iddia ettiini belirtirler.
Paann ayrca air olduunu Edirneli Sehinin kaydna dayandran
Gkbilgin, bu airlikten baka tezkire sahiplerinin bahsetmediini belirtir. Ltfi
Paa daha ok yazd Tevarih-i l-i Osman ve safname adl eserlerle
tannmtr. II. Bayezid devrinin sonuna kadar olan olaylarda, kendinden
nceki kaynaklar alnt ve kopya etmek suretiyle kullanan ve Yavuz Selim ile
Kanuni Sultan Sleyman devirlerinde bizzat kendi grdklerini basit bir tarih
felsefesi ve slubuyla bizlere ileten Paann eserini tarafgir mlahazalar
dolaysyla Gkbilgin, ihtiyatla yaklalmas gereken bir eser olarak grr.
Yine Gkbilgin Paann lm tarihi noktasnda linin verdii tarihi gvenilir
ve geree yakn grerek 1563 yl olarak ifade eder. Paann Dimetokada
ldn belirtir.65
64
Ulak Hkm: Ulak denilen posta memurunun getii yerlerde istedii atlar almak, geceledii
yerlerde hayvanlar ile beraber iaesinin temin edilmek zere verilen emir hakknda kullanlan bir
tabirdir. (bkz. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. III, 2.
bask, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1971, s. 544.)
65
M. Tayyib Gkbilgin, Ltfi Paa, A, C. VII, Milli Eitim Basmevi, Eskiehir, 1997, s. 96-101.
30
Babinger, yukarda Gkbilginin de belirttii zere Ltfi Paann

Karaman beylerbeyliinde bulunduuna ek olarak bundan sonra am
beylerbeylii yaptn da kaydederek sadrazamlktan sonra Dimetokaya
srldn iddia eder. lm tarihi olarak da 1564 yln gsterir. Eseri
Tevrih-i l-i Osmanda 1553 ylna kadar olan olaylar kaleme aldn,
eserin, yazarn yaad kendi zamanna ait ksmna bal bana bir kaynak
olarak mracaat edilebileceini, bundan nceki devirlerin ise tamamen kopya
edildiini ifade eder. Asafname adl devlet adamlarna tler veren bir
eserinden baka Kanunnamesinin de bulunduunu belirtir.66
Kayhan Atik, Ltfi Paann hayat ve doum yeri ile ilgili olarak kendi
eserlerinde bilgi vermesine ramen doum tarihi kesin olarak belli olmayan
Paann doumuyla ilgili olarak verilen yegane bilgilerin kendisine en yakn
tarihlerde yaam tarihiler li ve Peevnin kaytlar olduunu kaydeder.
Atik, Ltfi Paann sadarette iken devlette rmeye yol aan rvet
hastaln engellemek iin eline geen paray ayr ayr aklayarak
sadrazamn rvete muhta olmadn gstermeye altn, mali baz
slahatlara girierek bir takm tedbirler aldn, gelirin gidere denk
tutulmasna aba sarf ettiini, halkn mallarnn sebepsiz olarak devlet
hazinesine karmasnn devletin sonu olacan grdnden bu mallarn
sahipleri ortaya kncaya kadar yedi yl sresince devlet tarafndan emanet
olarak tutulmasn ieren abalarnn, gereksiz ve israf olan harcamalar
mmkn olduunca ksmay, rnein krk gn olan dnleri onbe gne
drmeyi, devlet memuru su ilediinde hemen azledilmeyerek nce ihtar
ve ikaz edilmesi, narh meselesine itina gsterilmesi, nfuzlarn ktye
kullanmalarna engel olunmas ve ticaret yapmalarna engel olunmas gibi
slahatlar iermekte olduunu kaydeder.67
Kayhan Atik, Paann 1508-1553 yllarna dair anlatt olaylarda
kendi mahadeleri ve bilgilerine dayandn belirterek zellikle Sultan Selim
ve Sultan Sleyman devirleri iin savalara katlmas ve padiahlarla beraber
olmas mnasebetiyle bu dnemlere ait ana kaynak hviyeti tadn
66
67
Babinger, a.g.e., s. 89-90.

Kayhan Atik, Ltfi Paa ve Tevrih-i l-i Osman, Babakanlk Basmevi, Ankara, 2001, 5-9.
31
vurgular.68 Paann kendisinden sonra gelen Hoca Sadettin, Mneccimba

Ahmet, Solakzade Mehmet Hemdem, brahim Peev ve Karaelebizade
Abdlaziz Efendi gibi nemli tarihiler tarafndan ismi zikredilmemesine
ramen kaynak olarak kullanldn belirten Atik, Gelibolulu lnin ise ulak
meselesinde verdii birok bilginin Paann eserindekilerle benzerlik
gsterdiini kaydeder.69
Bu almada XVI. yzylda yaanan isyanlar hakknda Ltfi
Paaya atfen verilen bilgiler Kayhan Atikin hazrlad Ltfi Paa ve
Tevrih-i l-i Osman adl eserden alnmtr. Kayhan Atik, almasnda
stanbul Arkeoloji Mzesi Ktphanesi Nshas eklinde ifade ettii
ve Ali Bey tarafndan stanbulda 1341(1922-1923) ylnda neredilmi bir
istinsah nshay esas almtr.70
6. CELAL-ZADE MUSTAFA EFEND VE ESER SELMNAME

I. Selim ve Kanuni Sultan Sleyman devrinin tannm ulemasndan
olan Tosyal Kad Celalin (. 1529) oludur. Kk Nianc diye n yapm
Ramazanzade veya Yeilce lakapl Nianc Mehmet Paadan ayrt edilmek
iin Koca Nianc da denen Mustafa elebi, Tosyada dodu. Memleketinde
balad tahsiline stanbulda devam etti.71
Gen yata devlet hizmetine Pr Paann yannda 1526da divan
ktiplii greviyle balad. Mesleindeki mahareti ykselmesine ve II. Selimin
dikkatini ekmesine yol at. Pr Paadan sonra brahim Paa da Mustafa
elebiyi takdir etti ve Msra hareketi esnasnda (1524), kendisini,
dierleriyle beraber, ktib-i divan (ktib-i srr) olarak beraberinde gtrd.
Msr dnnde burada gsterdii liyakat ve sadrazamn tevecch
neticesinde dllendirilerek reislkttp olarak atand (1525). Bu grevdeki
68
Kayhan Atik, a.g.e., s. 41.

70
71
M. Tayyib Gkbilgin, Celal-Zade, A, C. III, Milli Eitim Basmevi, Eskiehir, 1997, s. 61.
69
32
baars ona daha nianc olmadan baz name-i hmayunlar ve beratlarn

yazdrlmas frsatn vermiti. Nihayet 1534 ylnda Irakeyn seferinde Nianc
Seydi Beyin vefat etmesiyle niancla getirildi. Kendisine seleflerinden
farkl olarak 180.000 akelik haslar ile tevcih edilen bu makam daha sonra
300.000 akeye kartld. Mustafa elebi, 1534ten 1557ye kadar kesintisiz
olarak bu grevi 23 yl boyunca icra etmitir. Grevden ekilmesine Rstem
Paann sebep olduu ve evirdii entrikann yol at sylense de ada
k elebi ve Ati bunun kendi isteiyle olduunu, emeklilii murad ettiini
kaydederler ki kendisi de eserinde bunu teyit eder. Mustafa elebi grevden
ayrlrken Kanuni Sultan Sleyman byk bir kadirinaslkla nianclk
haslarnn emeklilik maa olarak kendisine verilmesini emretmitir. Bu arada
Mustafa elebi tamamen emekli olmam, mteferrika-ba olarak kalmtr.
1566 ylnda Zigetvar seferine halen mteferrika-ba olarak katlan Mustafa
elebi, Nianc Mehmed Beyin Peoyda vefat zerine Sokullu Mehmed
Paann isteiyle ikinci defa ayn greve getirildi ki bu atama padiahn vefat
ettii gne denk gelmitir.72
Mustafa elebi, vefat tarihi olan 1567ye kadar nianclk grevini
yrtt. Eypte ina ettirdii Nianclar Camii yaknnda medfundur.
Nianclktan ekildikten sonra yaptrp oturduu ve daima ilim ve edebiyat
meclislerine tahsis ettii evi, ayrca bir hamam ve mensup olduu Halvetiye73
tarikat iin yaptrd bir tekke de buradadr.74
Resmi yazmalardaki yeteneine ek olarak kendisinin beenilen bir
air olduu bilinmektedir. Mustafa elebi padiaha sunduu kasidelerle
olduka ykl miktarlarda caizeler alm, Sarho Abdi elebinin Ataiye
nakline gre bu hediyeler 27 yk akeye ulamtr.
72
M. Tayyib Gkbilgin, a.g.m., 62.

Halvet, eyhin emriyle mridin karanlk ve dar bir yere ekilip ibadetle vakit geirmesi anlamna
gelen bir tabirdir. Tasavvuf stlah olarak halvet; Hak ile gizli konumak anlamna gelmektedir. (bkz.
M. Zeki Pakaln, a.g.e., C. I, s. 713.) Halvetiyye, eyh Ebu Abdullah Sracddin mer ibn-i Eeyh
Ekmeleddin-l Ehci tarafndan kurulan tarikatn addr. Ebi Abdullah Ehcanda domu, Harzemde
bulunan amcas Eeyh Ahi Muhammed ibn-i Nur-l Halvetnin yanna gitmitir. Bu kii seyr
slkte halvet zikrini sevdiinden mrn halvetle geirmitir. Bundan dolay halvet diye hret
kazanmtr.1317 ylnda bu zatn lmyle Siracddin mer Halvet bu makama gemi ve tarikatn
piri olmutur. rat makamna getikten sonra srasyla Hoya, Msra, Hicaza, Herata gitmi ve
burada 1349 ylnda lmtr. (bkz. M. Zeki Pakaln, a.g.e., C. I, s. 714-715.)
74
M. Tayyib Gkbilgin, a.g.m., 63.
73
33
Sadece resmi yazma ve iirler yazmakla kalmayan yazarn tercme

ve telifler yapmak suretiyle ilim dnyasna hizmetleri olmutur. Eserlerinin
banda Tabakat el- Memalik fi Derecat el- Mesalik adl yapt gelmektedir ki
bata li olmak zere birok kronik ve tarihlere kaynak tekil etmi bir
eserdir. Fakat Kanuni devri olaylarn ele alan ve tabakalardan oluan eserin
buradan
sonra
bilinmemektedir.
bir
blm
Molla
eksik
Miskin
olup
olarak
bunun
tannan
sebebi
Muin
ve
el
akbeti
Mskinin
peygamberler tarihi ve siyer-i nebeviye ait Maaric el- Nubuva fi Madaric elFutuva adl eserini Farsadan Dalail el-Nubuva el-Muhammedi ve amail
el-Futuva el-Ahmedi ad ile Trkeye evirmitir. Mustafa elebinin Yavuz
Sultan Selimin savalarn anlatan Selim-name adl bir eseri ve ak ve
hikmet konulu Nin mahlasl bir divan ve ayrca bir mneat vardr.
Ayrca bir Tarih-i Kale-i stanbul ve Mabed-i Ayasofya ve mensur bir
ehname tercmesi ona izafe edilmektedir.75
Babinger, Selimnamenin 23 fasldan mteekkil olarak kaleme
alndn ve yazarn burada kendi hayatna dair bilgiler verdiine ek olarak
Tabakatl Memalikten sonra kaleme alndn ve sadece Sultan Selim devri
olaylarn konu edindiini belirterek eserin Yavuzu baba katillii ithamndan
kurtarmak iin kaleme alndn ileri srmektedir.76
Ahmet Uur, Celal-zadeyi Selim devrini bizzat yaad iin o dnemi
iyi bilen bir kimse olarak niteler ve verdii bilgilerin birinci elden bir kaynak
saylan Vezir Piri Paadan alndn belirtir. Ayrca eserin Kanuni Sultan
Sleyman devrinde yazldn ve yazarn bu eseri kaleme aldnda 70li
yalarn atn ifade eder.77
Mesir-i Selim Han adndaki bu eseri dier Selimnamelerden ayran
en nemli farkn divanda reislkttab ve nianc olarak alan yazarn
kimsenin bilmedii bu kaytlara da mracaat ederek kaleme almasna
balayan Uur, Celal-zadeyi eseri kaleme alndaki tutumuyla tam bir Selim
75
M. Tayyib Gkbilgin, a.g.m., s. 63-64.

F. Babinger, a.g.e., 114.
77
Cell-zde Mustafa, Selimname, Hazrlayan: Ahmet Uur-Mustafa uhadar, Milli Eitim
Basmevi, stanbul, 1997, s.9.
76
34
taraftar olarak grmektedir. Yazarn eserinde Selimi her yapt ite daima
hakl
gstermeye
altn
ifade
eder.
Hacim
asndan
dier
Selimnamelerden daha geni olan bu eserin olaylar anlatmnda ve genel

sralamasnda Kemal Paazade ile benzerlik gsterdiini ifade eden Uur,
Celal-zadenin Kemal Paazadeden hem kaynak olarak hem de stil olarak
yararland grndedir.78
Bu almada XVI. yzylda yaanan isyanlar hakknda Celalzadeye atfen verilen bilgiler Ahmet Uur ve Mustafa uhadarn
hazrlad Cell-zade Mustafa, Selim-nme adl sadeletirme eserden
alnmtr. Ahmet Uur ve Mustafa uhadar almalarnda The British
Museum
Add.
7848de
kaytl
bulunan
nshay
esas
olarak
almlardr.79
7. HOCA SADETTN EFEND VE ESER TACT-TEVRH
Babinger, Hoca Sadettin Efendinin knyesinin Sadeddin Mehmed bin
Cn bin Hafz Mehmed bin Hafz Cemaleddin olduunu belirterek, aslen
sfehanl bir Fars ailesine mensup olduunu kaydeder. Hafz Mehmedin
aldran seferi dolaysyla olu Hasan Cn ile birlikte stanbula geldiini,
olunun saraya girerek Sultan Selimin saltanatnn son alt ylnda nedimliini
yaptn, babasndan Sultan Selim hakknda hikayeler dinleyen Sadettin
Efendinin daha sonralar bunlar Selimname adl eserinde kaleme aldn
belirten yazar, Sadettin Efendinin 1536 ylnda stanbulda doduunu,
1555te mlazm olduu Ebussuud Efendiden ders grdn, 1571 ylnda
sahn olduunu, 1574 ylnda Manisaya orada vali olan ehzade Murata
hoca olarak gnderildiini ve bundan sonra Hoca lakabn alm olduunu,
1574te III. Muratn padiah olmasyla onun sadk danmanlna devam
ederek Hoca-i Sultani nvann aldn, bu sfatla devlet siyasetine de
78
Ahmet Uur, a.g.e., s. 9.

Ahmet Uur, a.g.e., s. 9-10.
lmiye snf iinde zel rtbe olan Fatih Medresesi retim yeliidir. (bkz. Bekir Stk Baykal,
Tarih Terimleri Szl, 3. bask, mge Yaynlar, Ankara, 2000, s. 126.)
79
35
kartn, d siyasette ngiltere ile iyi ilikilerden yana olduunu, bu

tutumunda ise nceleri Fransa tarafnda iken Kralie Elizabetten be bin
dka alm olduunun belirleyici rol oynadn iddia eden Babinger,
Macaristana kar alan sefere III. Mehmeti ikna edenin o olduunu
vurgulamaktadr.
Dmanlarnn
tm
abalarna
ramen
III.
Murat
dnemindeki konumunu III. Mehmet devrinde de koruduunu ileri sren

Babinger, onun Mart 1598de eyhlislam olduunu, bundan iki yl sonra ise
Mevlid-i Nebevi gn Ayasofyada dua etmek zere iken ldn, hepsi
en yksek makamlara ulaabilmi olan oullarnn tabutunu Eypte Yahya
Efendi Tekkesinin avlusuna defnettiklerini belirtmektedir.80
Hoca Sadettinin en nemli eserinin Tact-Tevrh olduunu belirten
Babinger, eserin sultann emriyle yazlm olmamasna ramen bugn hala
eski Osmanl tarihi iin en nemli bir bavuru kayna olarak yerini
koruduunu vurgular. Eserin Tevarih-i l-i Osman adyla kaleme alnan
tannm
eski
kronikleri
yalnz
unutturmaya
deil
ayn
zamanda
kmsemeye de sebep olduuna dikkat eken yazar, Sadettin Efendinin

eserini Mslihiddin el Lrnin dnya tarihine dair kaleme ald Mirat eledvr ve-mirkt el-ahbr adl eserine zeyl olarak yazmay dndn ve
bunun iin de bu eserin Osmanllara ait ksmn brakarak dier ksmlarn
Trkeye evirdiini, eserin sonradan birok kopyalarnn her yere
datldn, eyhlislam olan olu Mehmet Efendinin babasnn eserine bir
zeyl yazmak istemise de bitirmeyi baaramadn kaydetmektedir. Ayrca
Hoca Sadettin Efendinin babas Hasan Cnn verdii bilgilerle bir de
Selimname yazmasna ramen bu eserin bir tarih kitab olmaktan ok bir
halk kitab olarak ok beenildiini belirtmektedir.81
Hoca Sadettin Efendi hakknda bilgi veren bir baka yazar da smet
Parmakszolu olup Babingerin verdii bilgilere ilave olarak O, Hocann
dedesi Hafz Mehmetin sesiyle kendini tanttn ve Sultan Selimin zel
80
81
Babinger, a.g.e., s. 137-138.

36
hafz olduunu belirtir.82 Hoca Sadettinin devlette etkin rol oynar iken
Sokullu Mehmet Paa, Koca Sinan Paa ve Kanijeli brahim Paa ile sk sk
attn, ran savalarnn bitirilmesinde etkin rol oynadn belirten
Parmakszolu, lm tarihinde Babingerle mutabk olsa da ld gnn III.
Muratn ruhuna okutulacak mevlide katlmak iin evinde abdest alrken
olduu ve Eypte kendi yaptrd Darulkurra bahesine defnedildiine dair
bilgilerle ayrlk gsterir. Ayrca halkla ilikisini kesmediini belirten
Parmakszolu, Lokman elebi, Gelibolulu li, Knalzade Hasan elebi gibi
kimseleri koruyup kolladn, her Cuma gn Ayasofyada halkn dertlerini
dinlediini ifade ederek tek kusurunun biraz paraya dknl ve kendi
ocuklar ile yaknlarna tutkunluu olduunu belirtmektedir.83
erafettin Turan, Hoca Sadettinin byk babas Hafz Mehmetin
Bayndr merasndan Sofu Halilin yakn olup bir ara ah smaile bal
bulunduunu, aldran savana katldn ve zaferden sonra Yavuz
tarafndan stanbula getirilerek ksa sre sonra hafz- mahsus-u sultani
sfatn aldn kaydeder.84 Hoca Sadettinin dnya malna dknlnn ve
yaknlarn kayrmasnn ifrat derecesini bulduunu ve bu durumun kt rnek
oluturarak ilmiye snfnn da bozulmasna yol aan sebeplerden biri olarak
ifade etmise de, Hoca Sadettinin hayr ilerinden geri kalmayarak Eyp
Camiinde halka ak bir ktphane tesis ettirdiini, Beikta halknn
mracaatlar zerine, semte bir hamam ve bir ekmeki frn yaptrdn,
Eypte Servi Mahallesi Mescidi ile Abdulkadir Efendi Mescidinin yanndaki
Darlkurray yaptrdn ve Sofular Caddesindeki Sofu Ali avu Mescidini
tamir ettirdiini kaydetmektedir.85
Hoca Sadettin Efendinin air olduunu, fakat herhangi bir eser
brakmadn ifade eden erafettin Turan, Arapa ve Farsay ok iyi
bilmekte olduundan bu dillerden baz eserleri tercme ettiini, bunlara ek
olarak iyi bir hattat olduunu kaydetmektedir. Hoca Sadettinin Tact-Tevarih
82
Hoca Sadettin Efendi, Tact-Tevarih, Hazrlayan: smet Parmakszolu, C. I, 4. bask, Sistem

Ofset, Ankara, 1999, s. X.
83
Parmakszolu, a.g.e., s. XI-XIII.
84
erafettin Turan, Sad-ed-Din, A, C. X, Milli Eitim Basmevi, Eskiehir, 1997, s. 27.
85
Turan, a.g.m., s. 30.
37
adl eserini on farkl kaynaktan mtalaa ettiini belirten Turan, bu eserin xv.
yzyl saray edebiyatnda ok mhim yer tuttuundan ve nesrine rnek
olduundan pek ok kopyasnn kartldn kaydetmektedir.86
Hoca Sadettin, Molla Muslihiddin-i Lrinin Miratl-edvr ve Mirkatlahbr adyla Sokullu Mehmet Paa iin yazd genel tarihini, yine bu vezirin
istei zerine 1566da Murat Paa Medresesi mderrisi iken Osmanlcaya
evirmi ve bu almas sonucu dllendirilerek Yldrm Medresesine
atanmtr. Bu eserin Osmanl tarihine ilikin blmndeki noksanlklar Hoca
Sadettini etkilemi ve daha sonra Tact-Tevarihi yazmasna neden
olmutur. Kendi zamanna kadar yazlan tarihlerin byk ounluunun
Farsa olmas ve ayn zamanda byk kronolojik hatalar iermesi ve bu
eserlerin genelde II. Bayezid dnemine kadar gelen olaylar anlatmalar gibi
sebeplerden
bu
eseri
kaleme
alma
fikrinin
doduunu
belirten
Parmakszolu, Hoca Sadettinin eseri II. Selimin padiahl srasnda

kaleme almaya baladn fakat bir sre baka ilerle megul olduundan bu
yazma iine ara verdiini ve nihayet eserini III. Murata sunduunu
belirtmektedir. Ona gre Hoca Sadettin, yaptn kaleme alrken tarafsz
olmaya almtr. Eserin bir baka zellii kendinden nceki eserlerin
anlalmazln eletirerek ortaya kmasdr. Parmakszolu bu iddialarnn
tam tersine olarak Hoca Sadettinin eserini ok daha ar bir dille Arapa,
Farsa tamlamalarla ok sekin bir ksm aydn zmreye seslenen bir
anlayla kaleme aldn belirtir.87
Bu almada XVI. yzylda grlen isyanlar hakknda Hoca
Sadettin Efendiye atfen verilen bilgiler smet Parmakszolunun
hazrlad Hoca Sadettin Efendi, Tact-Tevarih adl 4 ciltlik bir
sadeletirme eserden alnmtr. smet Parmakszolu, ilk olarak Trke
basm Maarif Nazr Nevres Paann ynetiminde 27 Ekim 1863 ylnda
2 cilt olarak yaynlanan bir eseri, almasna esas olarak almtr.88
86
Turan, a.g.m., s. 30.

Parmakszolu, a.g.e., s. XIV-XVII.
88
Parmakszolu, a.g.e., s. XVIII.
87
38
8. GELBOLULU MUSTAFA L VE ESER KNHL- AHBAR
l, Geliboluda 25 Nisan 1541 tarihinde domutur. Asl ad Mustafadr.

Fakat daha ok doum yeri ve mahlasyla birlikte anlarak Gelibolulu
Mustafa l adyla tannd. Kaynaklarda babasnn ad Ahmettir. Abdullah ya
da Abdlmevl olarak geen dedesinin adna baklarak lnin devirme
soyundan geldii dnlegelmitir. Deiik eserlerinde btn rklar
ktlemesine karlk Hrvat soyunu vmesinden hareketle de Bonak bir
aileden gelmi olabilecei, Atsz tarafndan ileri srlmtr. 89
lnin renim hayatn yirmi yalarnda medreseden mezuniyetle
tamamlandn belirten sen, ayrca onun iyi bir Arapa, Farsa bilgisini de
iine alan bu reniminin mkemmel olduunu, medreseyi bitirdikten sonra
mderris ya da kad olmak iin beklemek anlamna gelen mlazemet grevi
srasnda ilk eseri Mihr Mah yazarak o srada ehzade olan II. Selime
sunduunu, ehzadenin, bilim yolundan ayrlarak kendi maiyetinde divan
katibi olarak almasn teklif ettiini, iki yl kadar ehzadenin vali olduu
Ktahyada kalan lnin, zaman zaman ehzadeyle yakn ilikiler iinde
olduunu ifade etmektedir.90 Sssheim, l adl makalesinde lnin bu
ehzadenin lalas olan hemehrisi Mustafa Paann maiyetine tayin edildiini
ve bu cretkar entrikacnn yannda en nemli hadiselere ahit olduunu,
padiahn oullar arasnda meydana gelen iddetli kavgalarda lnin divan
katibi olarak Selim ve Mustafann hususi haberlemelerini idare ettiini
kaydetmektedir.91
ehzadenin lalas Ttnsz Hseyin Bey ile geinememesi zerine yine
ehzade lalalndan tand am Beylerbeyi Lala Mustafa Paann daveti
zerine ama giderek yannda divan ktipliliini yapmtr (1562-1568).
Mustafa Paann Yemenin fethi ile grevlendirilmesi zerine onunla birlikte
Msra gitti. Lala Mustafa Paann Yemene gitmek istememesi zerine bir
89
Mustafa sen, Gelibolulu Mustafa l, Ankara, 1988, s. 1.

Mustafa sen, a.g.e., s. 2.
91
K. Sssheim, li, A, C. I, Milli Eitim Basmevi, Eskiehir. 1997, s. 20.
90
39
yl sonra 1569da Lala Mustafa Paa ve l grevlerinden uzaklatrldlar. Bu

uzaklatrlmada hi kukusuz rakiplerinin ve dmanlarnn entrikalar ile
lnin yazd mektuplarn rol olduu da iddia edilmitir. O srada Manisada
vali olan III. Muratn yanna gelen l, Onun aracl ile stanbula dnebildi.
Burada hazrlad ve eyh Muslihiddin bin Nureddin vastasyla Sadrazam
Sokullu Mehmet Paaya ithaf ederek sunduu Heft-Meclis adl eseri
zerine 1570-1571de Bosna Beylerbeyi Ferhat Paann yanna divan katibi
oldu. Bu eseriyle stanbulda
nemli bir grev bekliyordu. Ama hayal
krklna urad ve taraya, merkezden uzak bir snr blgesine adeta

srgn edildi. Sekiz yl kadar sren bu grevi srasnda l, srekli savalarn
cereyan ettii serhat boylarnda hareketli bir hayat srd. Grcistan,
Azerbaycan ve irvan taraflarna bakomutan tayin edilen Lala Mustafa Paa
(evval 985/1577), lnin mni olarak maiyetine verilmesini devrin nde
gelen otoritelerinden Hoca Saadetin Efendiden (1536-1599) rica etti ve Lala
Mustafa yanna verildi.92 Hibir zaman kymetinin bilinmediini vurgulayan
l, nianclk grevi bekliyordu. Bu isteini eitli yollarla akladysa da bir
faydas olmad. irvan fethinde mnilikteki hizmetinden dolay Halep Tmar
Defterdarl grevine 986/1578de atanan l, bu grevini 991/1583 ylna
kadar srdrd. Bu arada 1580 ylnda hamisi Lala Mustafa Paann
lmyle l tamamen unutulmu gibiydi.93
Franz
Babinger,
Mustafa
lnin
karlat
ihmal
zerine
ikayetnameler yazmasnn bu yllara rastladn belirtir.94

lnin bu grevi srasnda kaleme ald sultanlara tler veren kitab
Nushats-Selatin,
bu
hrsl
ve
yetenekli
mellifin
dlerini
gerekletiremeyiinin hazin bir roman gibidir. Yine Halepte kaleme ald

Nusretnmesi ile ehzade Mehmedin 1582 ylndaki snnet dnn
anlatan Camiul-Buhr der Meclis-i Sr adl almalarn padiaha
sunmak ve karlk olarak da daha st seviyede bir grev almak iin
92

Faris eri, Gelibolulu Mustafa l ve Knhl-Ahbrnda II. Selim, III. Murat ve III.
Mehmet Devirleri, C. I, Kayseri, 2000, s. 10.
94
93
40
stanbula geldi. Ama yeni grev almak yle dursun Halepteki grevinden
de azledildi. ki yllk bir beklemeden sonra 1585 baharnda Erzurum Ml
Defterdarlna (1585), 6 ay sonra da oradan Badat Mal Defterdarlna
atand. lyi memnun eden bu atamalar uzun srmedi ve ksa bir mddet
sonra yeniden grevine son verildi.95
Badat Mal Defterdarlndan azli zerine stanbula dnen l, uzunca
bir sre akta kaldktan sonra Sivas Defterdarlna tayin edildi (997/1588).
Fakat bu grevi de ksa srd. Yazar, buradan da aln zerine Hangi
eyalete defterdar olduysam grevden alnmam haberi oraya benden nce
varyor. eklinde ikayette bulunur. Yine bo geen birka yldan sonra bu
kez Yenieri ktipliine getirildi (1592). Bu grevde bulunduu srada
tesadfen Fatih civarndan geen padiah III. Muradn, yaplmakta olan bir
evde 300 kadar yenieri ve acemi olan grerek inaatn kime ait olduunu
sormas ve lnin olduunu renmesi zerine bu grevden de azlolundu.
Bunun zerine doum yeri olan Geliboluya giden yazar, bir sre sonra Defter
Emini oldu. Yeniden grevden alndysa da bir sre sonra ikinci defa Yenieri
katibi oldu. III. Mehmedin 28 Ocak 1595 tarihinde tahta k srasnda l
bu grevde bulunuyordu. Devrin irleriyle birlikte padiahn tahta kn
kutlama trenlerine kaside sunarak katlan lye istedii takdirde iki yz bin
aka hasla emekli edilebilecei bildirildi. Fakat O, Knhl-Ahbr adl tarihini
yazmakla megul olduunu ve eserin tamamlanmas iin en uygun
kaynaklarn
Msrda
bulunduunu,
dolaysyla
Msr
Defterdarlnn
kendisine verilmesinin uygun olacan saraya bildirdi. Fakat bu istei uygun

cevap bulmayp Msr yerine Sivas Defterdarl ile Amasya sancakbeylii
verildi (1595). Bu grevde de fazla kalamayan Mustafa l, o yl Kayseri
sancakbeyliine atand. Bu greve ayn yl iinde iki defa atandn
eserlerinden rendiimiz yazar, Kayseriye ilk gidiinde yirmi sekiz,
ikincisinde krk iki gn grev yapt. lnin bundan sonraki grevi Cidde
sancakbeyliidir. Ciddeye Kahire yoluyla, yani denizden giden yazar yolda
Hltl-Khire minel-Adtiz-Zhire ile Mevidn-Nefis fi Kavidil95
sen, a.g.e., s. 4.
41
Meclis adl eserlerini kaleme ald. Bu eserlerle Msr valilii umuyordu. Ama
artk hayal krklklar, beden rahatszlklara dnmeye ve shhati
bozulmaya balamt. Ciddeden gnderdii, emekli olmak isteyen manzum
mektuptan shhatinin iyi olmad anlalmaktadr. Nitekim Cidde son grev
yeri oldu ve 1600 ylnda orada ld.96 Mezar Ciddede olup yeri kesin olarak
bilinmemektedir.97
Kaynaklarn l hakknda ittifakla belirttikleri nokta onun, gururlu, bir
trl lyk olduu makama gelememi, hakk yendiine inand iin de
herkese kar hrn tavrlar taknmaktan ekinmeyen, dahas bunu ou
zaman geimsizlie kadar gtren birisi olduudur. Bu yzden ok iyi bir
renim grm zellikle balangta iyi grevlerde alm olmasna
ramen daima halinden ikayet etmi ve en ciddi eserlerine bile kendi
ahsna, deerinin bilinmediine, yahut hakszla uradna dair blmler,
satrlar eklemekten ekinmemitir. ok erken yalarda iire balayan air,
nceleri em mahlasyla iirler yazarken sonra bunu deitirmi ve ulu,
yce manasna gelen l kelimesini mahlas olarak kullanmaya balamtr.98
Mustafa sen, Gelibolulu Mustafa hakkndaki kiisel tehisini yle dile
getirmektedir; Bence lnin kiiliini zecek anahtar kelimelerden biridir, bu
mahlas deiiklii. Bilindii gibi tadmz isimleri hibirimiz kendimiz
semedik. Acaba byle bir imkanmz olsa bu adlar ne oranda muhafaza
ederdik. Bir baka ifade ile sylemek gerekirse tadmz adlar bizim
zevkimizi deil, bata anne ve babamzn olmak zere yaknlarmzn tercihini
yanstr. Oysa mahlas seiminde durum bunun tam tersinedir. Nadiren
mahlasn da bakalar tarafndan verildii vaki ise de ounluk bunlar belli bir
yaa geldikten sonra air tarafndan seilmektedir. yle ise mahlaslar, airin
mizacn ve psikolojik konumunu ele veren son derece nemli ipulardr.
lde bu mesele iin son derece karakteristik bir rnektir. lnin bu marur
ve kendini herkesten fakl gren psikolojiye brnmesine yetenekli oluu ve
erken yalarda iire balayp eser vermesi yannda, ehzade ktiplii gibi
96
sen, a.g.e., s. 6.
eri, a.g.e., s. 12.
98
97
42
biraz dokunulmazl olan bu grevde bulunmas, en azndan meslee

admn byle atmas etkili olmutur.99
ok ynl bir yazar olan lnin mizacna ynelik bu deerlendirmeden
sonra onun ilmi ynne bakacak olursak bu kez sylenecek eyler daha
olumlu
bir
erevede
seyredecektir.
Osmanl
tarihiliinin,
devletin
grevlendirdii resmi vakanvisler ve tarihe merakl kiiler olmak zere iki

koldan yrdn vurgulayan sen, lyi ikinci gruba dahil edilecek bir
tarihi olarak tanmlar. Ona gre l, biraz da bu yzden, daha tarafsz ve
daha objektif bir tarihi olarak olaylar deerlendirmi, mesela Timur vakasna
btn Osmanl tarihilerinden farkl ve dmanlktan uzak bir tavr iinde
yaklamtr. lnin tarihiliinde grlen bir baka zellik de kulland
kaynaklar zikretmi olmasdr. Yazar, Knhl-ahbr adl nemli tarihinin
nsznde yz otuz kadar eserin bu kitabn kayna olduunu, bunlarn da
en az drt be kitaptan yararland dnlecek olursa Knhl-ahbrn alt
yz kitabn z saylacan anlatr. Ayrca eserde yeri geldike bu listede
belirtilen eserlerin dnda da ok sayda alma, yine kaynak olarak
zikredilir. Eski yazarlarn nemli zelliklerinden biri, kaleme aldklar eserlerde
faydalandklar kaynaklar belirtmemi olmalardr. Yazarlar kaynaklardan
elde ettikleri bilgiyi ou zaman kendi kiisel bilgi ve grleri gibi gstermeyi
alkanlk haline getirmilerdir. Bu konuda lyi adalarndan farkl bir
tutum iinde grmekteyiz ki bu da onun tarihi olarak dikkate alnmas
gereken yanlarndan birisidir.100
Eserlerinde kendine ve kiisel dncelerine oka yer veren l,
eserlerinin ounu, halkn ve aydnlarn hep birlikte anlayaca ortak yol bir
dil anlayna bal kalarak yazmtr. nk l, eserlerinin hemen tamamn
bir ina gsterisi iin deil, yararlanlmak, faydalanlmak iin yazdnn
bilincindedir. Trkeye olduu gibi Arapa ve Farsaya da vkf olduundan
dncelerini ifadeye yarayan kelimeleri bulma ve semede glkle
karlamaz. Kelime hazinesi son derece zengindir.101
99

Mustafa sen, a.g.e., s. 8-9.
101
Musafa sen, a.g.e., s. 10.
100
43
ou tarihi olan eserlerinin saysn Babinger, 30dan fazla olarak ifade

eder. Ayrca onun mutlak doruluk severlii ve inanlabilirliinin kendisini
ada olan birok yazardan ayrt edici bir zellik olarak tebarz ettirdiini
belirtir. Babinger kendi eserini kaleme ald yllarda, lnin Knhl-ahbar
adl eserinin henz yaynlanmam olmasn akl almaz bir durum olarak
niteler. Halbuki bu eserin Osmanl tarihi aratrmalar iin bir define olduunu
belirtir. ou zaman kl ehliyle aras ak olan lnin zamannn ounu
devrin yazarlar ve airleri ile ahsen dostluk yaparak geirdiinden ve
onlarn hayatlar ve eserleri hakknda verdii bilgilerin fikir tarihi bakmndan
Sultan Sleyman devrine ait elde edilen en deerli bilgiler olduunu belirtir.102
Knhl-ahbrn banda kendisi eserlerinin saysn elli olarak belirtir.
Bunlarn bir ksm gnmze ulamamtr. Bu eitlilie ramen elde
bulunan eserlere gre lyi her eyden nce tarihi saymak gerekir. zellikle
Knhl-ahbryla salad itibar onun, Osmanl tarihilerinden biri olarak
kabul edilmesini salamtr. Knhl-ahbr Trke bir genel tarihtir. Eser 4
rkne ayrlmtr; 1. Rkn dnyann yaratlndan Hz. Ademe kadar geen
zaman, 2. Rkn Ademden balayarak peygamberler, Arap rk, Hz.
Peygamber ve Onun peygamberlii ve mucizeleri, Emeviler, Abbasiler, Arap
emirleri, 3. Rkn Trk rk, Ouzlar, Trk ve erkez klemenleri, Fatmiler,
Eyyubiler, Akkoyunlu ve Karakoyunlular, Dulkadirliler ve Dier Trk
hakanlarndan sz edilir. 4. rkn Osmanl tarihine ayrlmtr. Osmanl
Devletinin kuruluundan 1596 ylna kadar geen olaylar anlatlr. Eserin asl
nemli blm olan ve 300 yllk Osmanl tarihini anlatan 4. Rkn iki cilt
olarak tertip edilmitir. Birinci cilt balangtan Yavuz Sultan Selim devri
sonuna kadar, ikinci cilt Kanuni Sultan Sleyman devrinden Sultan III.
Mehmet devri balarna yani 1596 ylna kadar olan olaylar iine alr.
Osmanl tarihlerinin en deerlilerinden biri olan bu eserin Osmanllardan
nceki ksm nakli bir tarihtir. Ancak zellikle kendisiyle ada olan ksmlar
anlatrken ahsi ve orijinal grlere yer verilmitir. Yazar devletin ke
srklendii bir dnemde nemli grevlere gelmi biri olarak ikayet ve
102
F. Babinger, a.g.e., s. 142-143.
44
eletirilerinden dolay bilen ve acsn eken bir adamn tehisleriyle

karmzdadr.103
linin en byk eseri olan Knhl-Ahbar, yazld yzyldan balamak
zere gnmze kadar birok tarihi ve mellif tarafndan kullanlm ve
birok esere kaynaklk etmitir. XVII. yzyln mehur tarihilerinden brahim
Peev, 1520-1639 yllarn iine alan eserini kaleme alrken kulland
kaynaklar arasnda l Efendinin adn da zikretmektedir.104
Bu almada XVI. yzylda grlen isyanlar hakknda Gelibolulu
Mustafa lye atfen verilen bilgiler Faris eri tarafndan hazrlanan
Gelibolulu Mustafa l ve Knhl-Ahbrnda II. Selim, III. Murat ve III.
Mehmet Devirleri adl 3 ciltlik bir sadeletirme eserden alnmtr. Faris
eri almasnda Kayseri Rait Efendi Ktphanesinde 920 numarada
kaytl bulunan nshay esas almtr.105
9. SELNK MUSTAFA EFEND VE ESER TARH- SELNK
XVI. yzyln ikinci yarsna ait nemli bir tarih kaynann yazar olan
Selniknin hayat hakknda bilgilerin ok yetersiz olduunu belirten Mehmet
pirli, biyografik kaynaklarda kendisinden ya hi bahsedilmediini veya
birka satrla temas edildiini belirtir.106 Ayrca Selnik zerine iki doktora
almas yapldn belirten pirliden, yazarn kendisini Selnikli olarak
tanttn, Kuran- Kerimi iyi okuduunu ve hafz olduunu, eserini kapsayan
yllar ierisinde nemli maliye grevleri stlenmi olduunu, bu grevleri icra
ederken kkl bir maliye bilgisine sahip bulunduunu, 1566 ylnda Sigetvar
seferine bizzat katlarak bu olaylar etraflca anlattn, ilk devlet hizmetinin
Haremeyn mukataacl olmasna ramen buradan ne zaman ayrldnn
bilinmediini, Selniknin ahlak ve drstln takdir ettii Boyac Mehmed
Paa (Kara Nianc)nn davetdrlk hizmetinde bulunduunu, 1587 ylnda
103
Mustafa sen, a.g.e., s. 11-12.

Faris eri, a.g.e., s. 42.
105
Faris eri, a.g.e., s. 37.
106
Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selnik, C. I, Hazrlayan: Mehmet pirli, 2. bask, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s. XIII.
104
45
silahtar ktipliine tayin olunduunu ve bu grevde iken Gence Seferine

katlmasnn
emredildiini,
sefer
sonunda
Sipahiler
ktipliine
tayin
olunduunu ve stanbula dnte sipahilerin ulufesini dattn ve 1589da

sebepsiz yere vazifeden alnm olduunu renmekteyiz.107
Bekir
Ktkolu,
Selnik
Mustafa
Efendinin
doum
tarihini
belirtmemi olsa da lm tarihi iin 1600 yln gstermektedir. Vazifesinin

neminden dolay daima Divan- Hmayn ktiplii yaptn eserinden
edindii bilgilere dayandran Ktkolu, Selnik Mustafa Efendinin Sipahiler
ktipliinden alnmasndan duyduu znty eserinde yer yer dile
getirdiini, 1590 ylnda Vezir-i azam Koca Sinan Paann bu sralar
herhangi bir vazifesi olmayan Selnikyi stanbula artarak buraya gelecek
olan Safevi heyeti ve Haydar Mirzann arlanma iini kendisine braktn
ve bu iler ile hadiseleri eserinde etraflca belirttiine deinerek 1591 ylnda
sadrazam olan Ferhat Paann kendisine ruzname yazmay emrettiini ve
daha sonra Anadolu muhasebeciliini de vermi olduunu, Ferhat Paann
azliyle onun da bu iten alndn belirtir.108 Sadrazam Siyavu Paaya
verdii arzuhal zere dergah- ali mteferrikalna getirilen Selnik, lkesi
Safeviler tarafndan istila edilen Gilan hakimi Han Ahmedin stanbula
gelmesinden sonra mihmandarln stlenmitir. 1595te sipahiye ulufe ve
clus bahiinin datlmas iine bakm, 1596 ylnda evkaf muhasebecisi
olmutur. ki yl sonra Hoova savanda ordudan kaan askerlerin
stanbuldaki mlklerinin msaderesine bakma iine getirilmitir. 1598de
Anadolu muhasebecisi yaplm olan Selniknin daha fazla yaamad
tahmininde bulunan Ktkolu, bu tahminini, eserinin 1600 ylnda anlatlan
olaylar ile anszn kesilmesine balamaktadr. Ktkolu, Selniknin
mezarnn Taselyada olduuna dair rivayete pheyle yaklamakta olup
onun stanbulda medfun olduunu belirtmektedir.109
Selniknin yaarken icra ettii vazifelerden ok, kaleme ald eserin
nemine dikkat eken Ktkolu, tarihinin devrinin tarihini byk bir dikkatle
107
Mehmet pirli, a.g.e., s. XIV-XV.

Bekir Ktkolu, Selnik, A, C. X, Milli Eitim Basmevi, Eskiehir, 1997, s. 349-350.
109
Bekir Ktkolu, a.g.m., s. 350-351.
108
46
ve titizlikle yazdn ve eserinin 1563-1600 yllarn kapsadn belirtir.

Devrinde kaleme alnan vekayinamelerle mukayese edilemeyecek bu deerli
eserin kymetini olaylar bizzat grerek, iiterek ve vesikalara dayanarak
yazlm olmasnda gren Ktkolu, bu eserin ne yazk ki ok ge
tanndn belirtir.110 Yaad devir iin orijinal bir kayt olduunu
grdmz Tarih-i Selniknin tanklna mracaat ettii ve istifade ettii
ahslar arasnda Sokullu Mehmet Paa, Feridun Ahmet Bey, Ferhat Paa,
Kzl Ahmedl Mustafa Paa, Koca Sinan Paa, Siyavu Paa, air Baki,
eyhlislam Sunullah Efendi gibi kimseler bulunmaktadr.111
Selnik hakknda bilgi veren bir baka yazar da Babingerdir.
Babinger, Mustafa Efendinin doduu ehre nispetle Selnik diye
anldn belirtmektedir. Ruzname biiminde yazlm olan bu eserde
Kanuninin son be yl, II. Selim, III. Murad dnemleri ve III. Mehmed
iktidarnn ilk be ylnn olaylarnn anlatldn belirtir. Babinger, Selaniknin
gerek grdklerini sadakatle kaleme almas, gerek muhasebe ilerinde
alm olmasnn kendisine emin istatistiklere dayanma olana vermesi
gibi zellikler itibariyle eserinin 1563- 1599 yllar iin yksek deerde bir
kaynak olduunu belirtir.112
Bu almada XVI. yzyln sonunda gerekleen Kara Yazc ve
Kardei Deli Hasan isyan hakknda Selnik Mustafa Efendiye atfen
verilen bilgiler Mehmet pirli tarafndan hazrlanan Selnik Mustafa
Efendi,
Tarih-i
Selnik
(971-1003/
1563-1595)
adl
ciltlik
transkripsiyon metinden alnmtr. Mehmet pirli almasnda Esad

Efendi Ktb., nr. 2259 kaytl ve istinsah tarihi belli olmayan bir yazmay
esas alarak latinize etmitir.113
110
Bekir Ktkolu, a.g.m., s. 351.

Mehmet pirli, a.g.e., s. XXI-XXII.
112
Franz Babinger, a.g.e., s. 150-151.
113
Mehmet pirli, a.g.e., s. XXVII.
111
47
10. PEEV BRAHM EFEND VE ESER TARH- PEEV
Peev brahim Efendi, 1574 ylnda Macaristanda Fnfkirchende

(Macarcas Pecs, Trkesi Peev) domutur. Kendisinin atalar hakknda
verdii bilgilere baklacak olursa bildii en eski atas Fatih Sultan Mehmet
zamannda Bosnada bir zeamet sahibi olan silahtar Kara Davuttur. Kara
Davutun Peev brahim Efendinin dedesi olan bir olu Cafer Bey de
Bosnada (Tergritede) alaybeyidir. Cafer Beyin oullarndan biri ise Peev
brahim Efendinin babasdr. Peevnin eserinde ve baka yerlerde ismini
pek zikretmedii bu kii de Bosnada oturmakta idi. Peevnin annesi
Sokolovi (Sokullu) ailesindendir. 14 yanda bir ksz iken Budin valisi olan
days Ferhat Paann konana gitmi ve sonra da bir baka akrabas olan
Lala Mehmet Paann yanna snmtr. Lala Mehmet Paann yannda 15
yl kalmtr. 1593 ylnda askeri hizmete girmitir. Bu suretle Sinan Paann
Macaristan seferlerine katld. Bundan sonra 1604ten sonra sadrazamla
ykselmi olan Lala Mehmet Paann yannda bir sre daha kalmtr.
Hamisi Lala Mehmet Paann lmnden sonra (1615) yeni gelen sadrazam
tarafndan sancaklarn defterlerini tutmak zere Anadoluya gnderilmitir.
Sonralar Tokatta uzun sre defterdar olarak grev yapmtr. Sonradan ayn
grevle Tuna illerine gnderilmitir. Bu grevinden sonra kendisine Anadolu
defterdarl grevi verildi. Hayatnn geri kalan ksmn memleketinde geirdi.
nce Feyer (Stuhlweissenburg), sonra Temevar defterdar oldu. 1641
ylnda bu grevi brakt ve Budine gitti. Burada ve Peev (Fnfkirchen) de
tarih kitabn yazarak hayatnn son yllarn geirdi. lm yl kesin olarak
bilinememekteyse
kaydedilmektedir.
de
baz
kaynaklarda
25.12.1650de
ld
114
Yukarda verilenlere ek olarak ailesinin Alaybeyioullar adyla

tanndn belirten Bekir Stk Baykal, Saraybosnada yerlemi bu ailenin
Biha denen bir nahiyesinde meskun olduklarn kaydetmektedir. Ayrca
Cafer Beyin birbirinden yiit, uboyu savalarnda zellikle Kara Malko
114
Franz Babinger, a.g.e., s. 211-212.
48
Beyin sancakbeylii dneminde kahramanlklar ile sivrilmi sekiz olu

bulunduunu ve bunlardan biri olan Peevnin babasnn da yine dedesi ve
onun babas gibi Bosna alaybeylii yaptn kaydetmektedir. Peevnin
babasndan bahsetmemesine ramen bunun Kanuni Sultan Sleymann
Irakeyn seferine katldn kaydettiini vurgulamaktadr.115
Peevnin 1606 ylnda Lala Mehmet Paann lmyle koruyucusuz
kalmasna
ramen
kendisinden
nemli
grevlerin
esirgenmeyerek
sadrazamla getirilen Dervi Paa tarafndan Eriboz, nebaht ve Karlova

sancaklarnn tahriri grevinin verildiini bu sadrazamdan sonra yerine gelen
Kuyucu Murat Paann da kendisine baz grevler teklif etmesine ramen
bunlar Peuydaki evinin yandn bahane ederek kabul etmediini ve
memleketine dndn, buruda uzunca bir sre kaldktan sonra 1618de
Bender ve Akkerman yresine bir geziye ktn, biraz sonra da devlet
hizmetine geri dnerek Diyarbakr defterdarlna atandn, Diyarbakr
beylerbeyi Hafz Ahmet Paann onu Rakka Beylerbeyiliine gnderdiini,
oradan da Sadrazam erkes Mehmet Paann Tokattaki ordugahna
gelerek burada darphane hizmeti ile grevlendirildiini, o srada len Baki
Paann yerine ba defterdarla getirilmek istenmesine ramen bunu
yalln bahane ederek reddettiini ve sadece Tokat defterdarl ile
yetindiini (1625), buradan Tuna defterdarlna gnderildiyse de ksa bir
sre sonra stanbula geldiini, 1631de Anadolu defterdarlna atandn
fakat ok gemeden Kirka sancakbeylii ile Bosnaya dndn, 1632den
1635 ylna kadar stoni Belgrat valilii yaptktan sonra Bosna defterdarlna
gnderilerek nihayet 1641 ylnda devlet grevinden kesinlikle ekildiini ve
mrnn son yllarn Budin ile Peuyda tarih eserini tamamlamaya
adadn116 Babingerin yukarda verdii bilgilere ilaveten farkl ayrntlar
olarak vermek durumundayz.
Genliinin ilk ylarndan beri tarih incelemelerine byk bir eilim
gsteren brahim Peev, 1520-1639 yllarn ieren ve bu yllar iin en deerli
115
Peev brahim Efendi, Peev Tarihi, C. I, Hazrlayan: Bekir Stk Baykal, 3. bask, zkan
Matbaaclk, Ankara, 1999, s. XIX.
116
Bekir Stk Baykal, a.g.e., s. XX-XXI.
49
kaynaklardan saylan bir tarih kitabn kaleme almtr. Kanuni Sultan

Sleyman dnemi iin Celal-zade Mustafa ve Salih, Nianc Mehmet Paa,
l, Hasan Beyzde, Hadd, Ktip Mehmet Zam, Hoca Sadettin gibi
yazarlarn ve babas ile eski silah arkadalarnn verdikleri bilgilere
dayanmtr. Ayrca N. V. stvanffy ve K. Heltai gibi Macar tarihilerinin
eserlerini de inceleyerek herhalde yabanc kaynaklara da bakan ilk Osmanl
tarih yazar olmutur. Sonraki yllarn ise grg tan olarak eserini kaleme
almtr. Eseri basit ve ak bir dille yazlm olup kafiyelerden, secilerden,
dounun tumturakl ifadelerinden kanlarak yazlmtr. Arada srada
Macarca szck ve deyimlere de rastlanan bu eseriyle Peevnin bu dili
bildiine phe yoktur.117
Peev Tarihini ilmi yntem bakmndan zellik tamad grnde
olan Baykal, bu eserin kendi anda yazlan dou ve bat kroniklerinden
farkl
olarak
bir
muhteva
tamadn
ve
dahas
bunun
da
beklenemeyeceini vurgular. Yazarn zamann aan bir dnya grne ve

zel bir tarih anlayna sahip bulunduunu gsterecek herhangi bir delile
rastlanamadn, buna karlk Peevnin grlerinde bir gerekilik,
deyilerinde bir incelik ve tok gzllk, ayn zamanda kast ve hileden uzak
olarak itenliin bulunduunu belirtir. Muhteva bakmndan sadece askeri ve
siyasal olaylarn sralanmas ile yetinilmeyerek bunlarn da yannda sosyal ve
kltrel konulara da temas ettiini kaydetmektedir. Bu eserin Osmanl
tarihinin bir blm iin nemli bir kaynak olduunun nceden beri bilindiini,
nitekim daha ilk basksnn 1864-1866 yllarnda yapldn vurgular.118
Bu almada XVI. yzylda gerekleen isyanlar hakknda Peev
brahim Efendiye atfen verilen bilgiler Bekir Stk Baykaln hazrlad
Peev brahim Efendi, Peev Tarihi adl 2 ciltlik bir sadeletirme
eserden alnmtr. Peev Tarihinin yazma nshalarnn nerelerde
mevcut olduunun belirtildii bu eserin nsznde, maalesef, hangi
yazma nshann esas olarak kullanldna dair tatmin edici bir bilgiye
rastlanmamtr.
117
118
Franz Babinger, a.g.e., s. 212.

Bekir Stk Baykal, a.g.e., s. XXIII-XXVI.
KNC BLM

GELEN MUHALF NTELKL HAREKETLERE DAR YEN (ADA)
ANALZ VE YORUMLAR

NTELKL HAREKETLER
1. 1. AH KULU SYANI
XVI. yzyln ilk yarsnda yaanan bu isyan devleti ok byk
skntlara sokmutur. syann geliim seyrine baklacak olursa bu dnemde
Sultan Bayezidin ehzadelerinin padiahlk iin tahtta hak iddia ederek
birbiriyle didimeye girdii ve hepsinin stanbula yakn yerlerde sancak
beyliine gelmeye alt grlecektir. dari alanda bunlar olurken o srada
Anadoluda bir i sava tehlikesi domutur. ehzade Korkud, Bayezidin
daha nce kendisine vermedii Saruhan eyaletini ele geirmiti. Bundan
amac sultanlk mirasnda zm zaman geldiinde ekime yerine yakn
olmak ve bylece kardeler arasnda yaa byk olmann verdii avantaj
kullanarak
problemi kendi lehine zmekti. ehzade Korkud, Teke
eyaletinden gemekte iken o srada memleketi talan eden haydutlar

tarafndan Elmal yaknlarnda btn eyalar yamaland. Bu haydutlarn
ban ekenin Karabyk adnda birinin olu olan ve bunun ah smaile
gnl vermi biri olup kendisine bu sebepten ah Kulu dendii Hammerden
51
renmekteyiz.
Hammer,
Osmanllarn
ise
buna
bozgunculuktan dolay eytan Kulu dediini kaydeder.
kard
fitne
ve
119
Hasan Halife olu da denilen ah Kulu, isyann balattnda ah

smailin halifesi olduu iddiasyla yola kmtr. Baz kaynaklar onun isyan
ettii srada etrafna 10-20 bin kadar kimse topladn ve bunlar arasnda
Teke Trkmenlerinden Dikeburun ekyalarnn liderleri Gazelolu, akrolu,
Ulama ve Kara Mahmut adl kimselerin bulunduunu belirtir.120
ah Kulu isyan ettiinde yanna yukarda bahsedildii zere yakn
yredeki Trkmenlerden baka ounluu samimi Kzlba dindarlardan
oluan bir kalabalk toplanmtr. Dahas onun yanna toplananlar sadece
Trkmenler ve samimi dindarlar olmayp bunlardan baka ok sayda sipahi
de vardr. Sipahiler, ktlarn tmarlarn ellerinden alarak kendilerini
soyup soana evirdiklerini iddia etmektedir.121
ah Kulu122 isyanna dair baka bir yorum ise Stanford Shawa aittir. O
bu isyann Safevi vaizlerin etkisiyle zaten yaygn bir halde devlete gcenik
duran Trkmenler arasnda ktn ve bir Safevi olan ah Kulunun bu
gceniklikten
yararlanarak
ayaklandn
belirtmektedir.
Ayrca
isyan
bastrmaya gelen binlerce Osmanl askerinin desteini arkasna alan ah

Kulunun kendisini ah smaile halef olarak grdn, hatta Anadoluda
propaganda iin gnderdii mritlerin onun Mehdi, peygamber daha da
ileriye giderek Tanr olarak kabul ettiklerini belirtmektedir.123
119
Joseph Von Hammer,Byk Osmanl Tarihi, C. I, stanbul, 2005, s. 346.

Ahmet Uur, Yavuz Sultan Selimin Siyasi ve Askeri Hayat, Milli Eitim Basmevi, stanbul,
2001, s. 22.
121
Colin mber, Osmanl mparatorluu 1300-1650 ktidarn Yaps, eviren: iar Yaln, stanbul
Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006, s. 56.
122
19. cildi Osmanl tarihini ieren ve Fransada baslm olan bir dnya tarihinin ilgili blmnde ise
Tekeli yresinin ileri gelenlerinden biri olan Hasan Halifenin olu olup kendisine ahkulu dendii ve
alt yedi yl sreyle hi halk iine kmadan bir maarada yaayarak ve ermi olarak n kazand
kaydeder. Kzlba (ah smailin askerlerinin takt balklara istinaden tbilerine byle dendiiaratrma eserinin dipnotundan) olan ah Kuluna, kendisinden farkl bir mezhepte olduunu
bilmeyen II. Bayezidin her yl yedi bin aspros gnderdiini, nihayet bu kiinin kendi etrafna
toplad mritleriyle isyan ederek Antalyay kuattn da bu eserde grmekteyiz. (Balangtan
Bugne Kadar Dnya Tarihi, C. XIX (Yenia Tarihi), 2. bask, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1999, s.
277.)
123
Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I, 2. bask, E Yaynlar,
stanbul, 1994, s. 120.
120
52
A. Yaar Ocak, XVI. yzylda Kalenderlerin kalabalk sayda

katldklar isyanlardan ilkinin ah Kulu Baba Tekeli isyan olduunu belirtir.
O, Torlaklar konusunda M. Baudierden istifade eder ve dier Osmanl
kaynaklarnn bu konuda yetersiz kaldn belirtir. Baudierin eserinin
Torlaklara124 ayrlm blmnde bu isyanla ilgili uzun uzadya bilgiler
verdiini ve Torlaklarn bu isyandaki faaliyetlerinden sz ettiini belirtir. Ona
gre ah Kulu, Allahn gkten kendisine semavi bir kl indirdiini, bununla
ilhi iradeyi gerekletireceini ve Osmanl sultan Bayezidin son gnlerini
yaamakta olduunu iddia etmektedir ve halifeleri bunu propaganda
malzemesi olarak kullanmaktadr. Bu halifeler, ah Kuluna kar geleceklerin
bu semavi klla hayatna son verileceini anlatmaktadr. Onun bu szleriyle
hem Kzlba Trkmenleri ve hem de geni apta Torlaklar etkilemi
olduunu belirten Ocak, isyandan sonra Torlaklarn yakalandn ve II.
Bayezidin hmndan kurtulamadklarn kaydeder.125 Ancak bu ifadelerin yer
ald blmde Kalender tarikatnn geni desteini aldn rendiimiz
ah Kulunun Kalender olduuna dair bir ifade ile karlamamaktayz.
syann ilk patlak verdii esnada Anadolu beylerbeyi Karagz Paadr.
Ktayhada bulunan Paa, hemen yanna ald askerlerle asiler zerine
gider ve kan arpmada malup der. Ordusunun dald bu savata
Karagz Paa da hayatn kaybeder.126
Karagz Paann ah Kulu ile girdii arpmada sava meydann da
lmesinin yannda cesedinin akbeti de tyler rperticidir. Buna gre, Ktahya
nlerinde ldrlen Paann cesedi kaza geirilmi ve vcudu atete
kzartlmtr.127
Karagz Paann ah Kulu ile tututuu bu mcadele 1511 yl ubat
sonlarnda gereklemitir. Anadolu beylerbeyi Karagz Paann lmyle
sonulanan bu savan akabinde veziriazam Ali Paa bin yenieri ve drt
124
Bekta tbirlerindendir. Acemilikleri sebebiyle yeni intisap etmi olanlar hakknda kullanlrd. (
bkz. M. Zeki Pakaln, a.g.e., C. III, s. 521.)
125
Ahmet Yaar Ocak, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sfilik: Kalenderler (XIV-XVII.
Yzyllar), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1992, s. 132.
126
Ahmet Uur, a.g.e., s. 22-23.
127
Colin mber, a.g.e., s. 56.
53
bin azap ile isyanclar zerine gnderildi. O sralarda isyanclarn bir blm
Bursa yresine kadar gelmitir. Fakat zerlerine ordu gnderildiini duyunca
geri ekilmilerdir. te yandan ehzade Ahmeti padiah yapma arzusu
tayan Ali Paa, Germiyan topraklarnda Altnta denilen mevkide ehzade
ile buluur. Burada padiah tahttan vazgeirmeye gerekli tedbirleri acele bir
surette grp yenierileri de kendi yanlarna ekebilmek iin hayli hediyeler
vermelerine ramen bunlarn ele avuca smaz karakterine gnl verdikleri
ehzade Selimden yz evirmelerini salayamazlar. Bu ii sonraya
brakarak asiler zerine yrmekte karar klarlar. Osmanl ordusunun
zerlerine geldiini renen ah Kulu ve yanndakiler Karaman snrnda
bulunan ve sarp bir geit olan Kzlkaya Boazna ekilirler. Karaman
eyaletinde ehzade ehinahn lalas olan Haydar Beye Kayseri beyi ile
birlikte iki bin kiiyi de yanna alarak dan Karaman girii taraflarn tutmasn
emreden veziriazamn kendisi de ehzade Ahmet ile birlikte dman dier
taraftan ablukaya alr. Bu kuatmadan 38 gn sonra bir yol aarak kurtulmay
baaran ah Kulu, Haydar Beyi ve yanndakileri malup ederek Kayseri yolu
zerinden Sivasa doru kamay baarr. Olay iki gn sonra duyan
veziriazam, yanna yenierilerin en sekinlerinden iki bin tanesini alarak
asilerin peine der. Orduyu ehzade Ahmete brakr. Ali Paa,
Sarmsaklk ky yaknnda asilere yetiir. ki tarafn giritii bu savata ah
Kulu ve Ali Paa hayatlarn kaybederler. 1511 Austosunda yaanan bu
olayla iki dman kuvvet dalarak ekilmek zorunda kalr. Hadm Ali Paa,
sava meydannda len ilk Osmanl sadrazamdr.128
smet Mirolu, ehabettin Tekindaa dayanarak, ii-Alevileri takibe
girien Ali Paann yenierilere darlan ehzade Ahmet tarafndan
desteklenmemesinden dolay malup olduunu belirtmektedir.129
Hammer, Teke isyanclarnn basz kaldktan sonra ah smailin
lkesine doru yola koyulduklarn, yolda bir kervana rastlayp bu kervan
soyduktan
128
sonra
burada
bulunan
birok
kimseyi
de
ldrdklerini,
Hammer, a.g.e., 347-348.

smet Mirolu, Yavuz Selim Devri, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. X, a
Yaynlar, stanbul, 1992, s. 283.
129
54
ldrlenler arasnda rann byk alimlerinden biri olan eyh brahim

ebusturinin de bulunduunu, ah smailin byle bir suu kendi fanatikleri
bile olsa ileyenin cezasz brakamayacan, dzenledii byk bir ziyafette
iki byk kazanda yemek piirilecekmi ssyle su kaynattrdn, sonra
Teke asilerinin iki liderini sularn kendilerine bildirdikten sonra, kendi maiyeti
ve halkn gz nnde bunlar kazana attrdn kaydeder.130
Erzincan civarnda yamalanan bu ticaret kervannda 500 civarnda
tccar bulunduunu rendiimiz bir baka ada kaynak, farkl bir iddiada
bulunur. Buna gre ah Kulu isyan, hemen bitmemi akabinde ayn kitle
kaynaklarda pek karlamadmz bir baka ayaklanmaya girimitir fakat
isyann lideri baka biridir. ah Kulu isyan, ah smaile Anadoluda byk
apl bir ayaklanma zeminini hazrlama ve bylece Osmanlnn altn oyma
abalar konusunda biraz daha cesaret vermitir. Bylece ah smail, Nur Ali
Halife adl birine Kzlba takipilerin isyana tevik edilmesi konusunda
liderlii emanet etmi ve o da ok gemeden Anadoluya gelerek Trkmen ve
Krt kabilelerinden binlerce yanda ile byk bir isyan karmtr. Nur Ali
Halife, ilk olarak Tokat ehrini ele geirmitir. Bu srada Kara skender ve sa
Halife adndaki iki Kzlba lideri, ehzade Ahmet olu Murad destekleme
konusunda gvence vermilerdi. Babas adna Amasya valilii yapan Murat,
destek sznn verdii cesaretle yanndaki binlerce takipisi ile isyana
katlm ve babasnn Kzlbalarla ilikisini kesmesi ynndeki talimatlarna
kulak asmamtr. 1512 yl Nisan aynda Murat ve Kzlba yandalar Kaz
ayr ve Tokat blgesinde bulunan Nur Ali Halife ile glerini birletirmeden
nce orum ve Amasya evresini yerle bir etmilerdir. Sonunda birleen bu
gler Tokatn uzun sre direnmesine ramen buray ele geirmeyi
130
Hammer, a.g.e., s. 349. Osmanl mparatorluu Tarihinde ise Hammerin verdii bilgilerden farkl
olarak ah Kulunun Karamana girdii ve Haydar Paa ile Zindis Kemal Beyi yenerek ldrd,
Zibakiye ovasna yrrken Ali Paann kendisine yetitii ve saldrd yazlmaktadr. Bu atmada
ah Kulunun babas Hasan Halifenin ald bir okla ld ve lmnn asiler arasnda kargaaya
yol aarak karklklar kard anlatlr. Bu karklklarn farkna varan Ali Paann drtnala
zerlerine saldrd srada ldrld belirtilir. Paann lmyle ordusu dalr ve bu zaferden
sonra ah Kulu, rana ve oradan Tebrize doru ynelir. Yolda ah smaile ait bir ticaret kervanna
rastlayan ah Kulu ve yandalar mallarn kime ait olduunu bilmeden soyarlar ve kervandaki herkesi
kltan geirirler. Bu olay onun ve asilerin sonu olur. ahn emriyle hepsi ldrlr. (Balangtan
Bgne Kadar Dnya Tarihi, C. XIX, (Yenia Tarihi), 2. bask, Sarmal Yaynlar, stanbul, 1999,
s. 277.)
55
baarmtr. Bu olayn hemen ardndan, Murat ve yandalar kendilerine Fars

eyaletinde tmar topraklar verilecei vaadi zerine rana doru yola
koyulmulardr. Ayn sralarda Nur Ali Halife de Tokat terk ederek Sivasa
doru hareket etmitir. Nur Ali Halife, Sivas yaknlarndaki Koyulhisar
mevkiinde ehzade Ahmetin veziri olan Sinan Paa komutasndaki Osmanl
birlikleriyle karlat. Bu atmada durum Sinan Paa ve yzlerce adamn
ldren Kzlbalar lehineydi. Bu zaferin ardndan Nur Ali Halife, yanndaki
adamlar Erzincan zerinden rana doru geri gtrmtr.131
Ahmet Uura gre ah Kulu isyan srasnda Anadoluda her iki
taraftan da olmak zere toplam 50 bin kii hayatn kaybetmi ve olaylarda
binlerce ev de yamalanmtr.132
Bu olaylarda len insan saynn bugn ne boyutta olabileceini hayal
edebilmek ve buna gre bir kyaslama yapabilmek asndan unu belirtelim
ki 1455 ylnda yaplan tahrire gre Tokatta 14 bin civarnda insan
yaamaktadr. Bu rakam 1574-75 ylnda yaplan baka bir tahrirle de ayndr.
Belirtmekte fayda var ki bu yllarda bu ehir Osmanl Devletinin byk
ehirlerinden biridir.133
Sultan Bayezid dneminin sonlarnda patlak veren bu isyan ilk ciddi
bakaldr hareketi olarak deerlendirerek bu isyan bastramayan devletin
hayli acz ierisine dtn iddia eden bir baka aratrmac, bu isyann ii
motifler tamas yannda dorudan ah smail ve Safevilere bal bir
hareket olarak bilindiini vurgular. Yukarda da belirtildii zere, bu isyann
neticede o tarihlerde verilen rakamlarla elli binden fazla insann hayatna mal
olduunu kaydeder.134
131
Adel Allouche, Osmanl-Safev likileri, Anka Yaynlar, stanbul, 2001, s. 104-106.

133
lhan ahin-Feridun Emecan, XV. Asrn kinci Yarsnda Tokat ehri, eyhlislam bn Kemal,
2. bask, Trkiye Diyanet Vakf yaynlar, Ankara, 1989, s. 38.
134
Remzi Kl, XVI. ve XVII. Yzyllarda Osmanl- ran Siyasi Antlamalar, stanbul, 2001, s.
20.
132
56
1. 2. BOZOKLU CELAL SYANI

Bu isyan, Tokat civarnda Turhal kasabas halkndan ve aslen Bozok
Trkmenlerinden olan Celal (ah Veli) adnda bir tmarlnn isyandr. ah
smailden yardm greceini mit ettiinden veya dorudan doruya tevik
grdnden Celal, etrafna toplad 20 bin kadar Kzlba ile Tokat a
gelmitir. 135
Bu blgenin sorumlusu olan ehsvarolu Ali Beyin olu veys Bey,
Celal ile girdii sava kaybetmitir. Celal bu kiinin evini basm ve malup
etmitir. Fakat malup ettii tek devlet idarecisi bu olmayp sonrasnda
Anadolu beylerbeyi adi Paay da yenmitir.136
Celal ve beraberindekilerin daha byk bir soruna dnmemesi iin
Rumeli beylerbeyi Ferhat Paa, vezirlik nianyla zerine gnderilmitir.
Yardmna Elbistan valisi ehsvarolu Ali Bey grevlendirilmitir. Sonunda
1518 ylnda ehsvarolu rana kamakta olan Celali takip ederek Erzincan
yaknlarnda Akehirde bunlara yetimi ve savaa tutumutur. Giritii
savata galip gelen ehsvarolu asilerin nde gelen liderleri ve Celali idam
ederek kesik ban Sultan Selime gndermitir. Bundan sonra Celal tabiri
bu tr isyanlara genel bir niteleme olmutur.137
Stanford Shaw, isyann ekonomik sebepleri ve toplumsal dinamiklerini
irdeler ve destekleyicisi olan Trkmenler ile isyann akbeti hakknda unlar
kaydeder; Trkmenler merkezi hkmetin, kendilerinin ok uzun zamandan
beri bamsz olduklar blgelere kadar denetimi yayma abalarndan honut
deildiler. Belki de siyasal ayrlk isteklerinin belirtisi olan dini inanlar
kendilerini, artk Osmanl hanedannn temeli haline gelmi olan Snni slam
inan ve kurumlarn yayma abalarna kar kmaya gtrmt. Yavuzun
Safevi taraftarlarn bastrmak iin kulland kanl yntemler bu huzursuzluu
arttrmt. 1519 ylnda Tokat yaknlarnda, banda, Selimin andan
kurtulup, Sultan, Msrdayken byk bir taraftar kalabal toplam olan
135
inasi Altunda, Selim I, A, C. X, Milli Eitim Basmevi, Eskiehir, 1997, s. 431.

137
inasi Altunda, a.g.m., s. 431.
136
57
Celal adnda bir Safevi vaizinin bulunduu yeni bir gebe isyan kt. Mehdi
olduunu ilan eden Celal, evresine Yavuzun vergilerinden yaknan
kentlilerle iftileri de toplamt. ah smail adn alarak 24 Nisan 1519da
ordusu yenieriler tarafndan yok edilene kadar bir sre baarl oldu. Ancak
Celalin ad kald ve Anadoluda bundan sonraki iki yzyl iindeki kprdanma
hareketlerine hep Celal isyanlar denildi.138
Bozoklu Celal (ah Veli) ve akabinde gelen dier isyanlara dair JeanLouis Bacque-Grammont, isyanlarn temelindeki faktrlere deinerek izah
etmeye alr. Bu etmenleri tmarlarn sefaleti, airet eflerinin haklarnn
snrlandrlmas, anlaysz ve ou kez kokumu ynetim gibi ifadelerle
aklar.139
A. Yaar Ocak, Celalin Bozokta yaamakta olan bir Kalender
eyhinden baka biri olmadn belirtir. Fakat ah Veli lakabyla isyan ettii
iin kaynaklarda her iki ekilde de anldn ifade eder. Bozoktan kalkp
Tokat taraflarna gittiini ve burada bir maarada uzunca bir sre inzivaya
ekildikten sonra kendisini halife-i zaman ve mehd-i devran ilan ettiini,
baz kaynaklara gre evresine 20 bin civarnda taraftar topladn ifade
eder. Etrafnda bulunanlarn ne tr kiiler olduuna dair herhangi bir tafsilat
mevcut olmamasna ramen en bata bizzat eyhin mritleri olan Kalender
dervilerinin bulunduunu tahmin etmenin zor olmayacan kaydeder.140
Yukarda
verilen
kaynaklarn
hemen
hepsi
Celali
farkl
tanmlamaktadr. Birinde Celal Trkmen bir timarl, dierinde Safev vaizi bir
gmen, bir bakasnda ise Bozokta yaayan bir Kalender eyhidir. Osmanl
iin ise adnn sonradan ald deer nasl alglandn gstermektedir. Bu
en genel anlamda devlete kar gelen ya da merkez idareden ayr olarak
hareket eden her trl hareketi iermektedir.
138
Stanford Shaw, a.g.e., s. 130-131.

Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi , C. I, eviren: Server Tanilli, 2. bask, Cem
Yaynevi, stanbul, 1995, s. 183.
140
Ahmet Yaar Ocak, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sfilik: Kalenderler (XIV-XVII.
Yzyllar), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1992, s. 133.
139
58
1. 3. SKLN KOCA VE BABA ZNNUN SYANLARI

Bu isyan, Kanuni Sultan Sleymann saltanatnn ilk yllarnda ve o
Macaristan zerine seferde olduu bir srada ortaya kmtr.
Buna gre, Kanuni Sultan Sleyman, Macaristan seferine ktktan
sonra dn yolunda Tuna civarnda iken el Trkmenlerinin isyan ettiini
duymutur.
Burann
gvenliini
salamak
iin
Anadolu
beylerbeyi
grevlendirilmitir. syana sebep olan gelime olarak el sancakbeyi eski

veziriazam Hersek Ahmet Paazade Mustafa Beyin sancan kadastrosu
hakknda verdii emiri vurgulayan Hammer, Kad Muslihiddin ile katibi
Mehmete verilen bu ite, bu kimselerin ak bir surette hakszlklar
yaptklarn kaydeder. Halkn bu adaletsizliklere kar patlama noktasna
geldiini belirterek bu kvlcm akan olayn ise tarlasna iki yz ake gibi ar
bir vergi konan ve bundan dolay ikayeti olan Skln Koca adl ihtiyarn
itiraz sonucunda sakalnn tra edilmesiyle gerekletiini vurgular. Buna
gre, Skln Koca, olu Skln ah Veli ve Znnun adl dier bir
gayrmemnun ile Trkmen airetleri ayaklandrrlar. Kadnn, katibin ve
sancakbeyinin
10
Austos
1527
tarihinde
aniden
ele
geirilerek
ldrldkleri, Karaman beylerbeyi skender Paazade Hrrem Paann

marurane bir surette asilere saldrp fakat Kayseriye yakn Kurunlu
boaznda yenildii ve hayatn kaybettii, asilerin Tokat evresine yneldii,
Artukabad ve Kazabad ovalarnda ynak yaptklar, Amasyada oturan Rum
beylerbeyi Hseyin Paann kendi askerlerine ek olarak Dulkadir, Mara ve
Malatya askeriyle Sivasa ordugah kurduu, Malatya beyi Yularkst Beyin
bin svari ile dman kefe gittiyse de drt yz kii kaybederek geri
dnd, Ramazanolu ailesinden yal Adana beyi Pri Beyin kendisine
yardm iin biri Antepe, biri Malatyaya gelen am ve Diyarbekir
beylerbeylerinin yetimesini beklemesi dn vermesine ramen Rum
beylerbeyinin bu d dinlemeyerek 16 Eyll 1527 tarihinde Hykl
yaknlarnda Trkmenlerle cenge tututuu ve Trkmenlerin geri ekilmek
zorunda kaldklar ve asi liderlerinden biri olan Znnunun ld, fakat gece
59
tekrr toparlanan asilerin geceleyin Hseyin Paa ordugahn aniden

bastklar, paann ar yaralanarak Sivasa kamaya mecbur kald ve
burada ld, nihayet Diyarbekir beylerbeyi Hsrev Paann asilerin
isyann bastrabildiini yine Hammerin eserinden renmekteyiz.141
I. Selim dneminde iddetle bastrlan Safevi propagandasnn ah
smailin lmnden sonra yerine geen olu I. Tahmasb ile hz kazandna
deinen bir baka kaynak da bu isyann k nedenine dair bilgiler
bulunmaktadr. Hz kazanan bu propagandaya Osmanl Devletinin baz yerel
idarecilerinin ve devlet memurlarnn yaptklar hatalarn da eklenmesiyle
sebep olduunu vurgulayan bu kaynak, nitekim Bozok sanca tahririnde
tahrir
memurlarnn
yapt
hakszlklarn
blgede
ksa
srede
bir
ayaklanmaya yol atn belirtir. Hammerin de yukarda belirttii zere,

Skln Koca, olu ah Veli ve Safevi halifesi Znnun adl kimseler birleerek
evrelerine Bozok Trkmenlerini toplamlar ve sancakbeyi, kad ve
memurlar katletmilerdir. Beyleri ehsvarolu Ali Beyin lm sebebiyle
Dulkadir Trkmenlerinin asilere katlmasyla isyan daha da bym,
Karaman beylerbeyi Hrrem Paa, asilerin zerine gnderilmise de Kayseri
civarnda malup olmutur. Bylece Kayseri ve Tokata asiler hakim
olmular, nihayet Hykl mevkiinde sktrlan asilerle yaplan mcadelede
(26 Eyll 1526) isyann elebalar ldrlm, dalan asi gruhu yeniden
toplanarak ani bir saldryla Sivas beylerbeyi Hseyin Paay ar yaralayp
lmne sebep olmulardr. Fakat gsz den asiler Diyarbekir beylerbeyi
Hsrev Paann kuvvetleri karsnda kolayca dalmlardr.142
Hammer, bu isyan srasnda Adana ve Tarsusta da karklklar
ktn belirterek, Domuzolan ve Yenice Beyin buralarda isyan kardn,
Veli Halife adnda bir ranl iinin ise Tarsus yaknlarnda Kara sal airetini
isyan ettirdiini, fakat bu her iki isyann da Adana beyi Piri Beyin akllca
siyaseti sayesinde ksa zamanda bastrldn kaydetmektedir.143
141
Hammer, a.g.e., C. I, s. 453-454.

Feridun Emecen, Kanuni Devri, Doutan Gnmze slam Tarihi, C. X, a Yaynlar,
stanbul, 1992, s. 328.
143
Hammer, a.g.e., C. I, s. 454.
142
60
Osmanl- Safevi ilikilerini inceleyen baka bir ada aratrmac da

1527 yl ortalar ile 1528 yl balarnda Anadolu ve Toroslar da meydana
gelen bir dizi isyann- ki bu isyan anlyoruz- bu yllarda Osmanl Devletini
hayli uratrdn kaydeder. Bu isyan, yeni yrrle giren kadastro
yasalarn protesto eden ifti isyanlar olarak deerlendirir.144
Hammerden
farkl
olarak
Shaw,
merkezi
ynetimin
burada
gerekletirmek istedii idari bir tasarrufa halkn kar olduuna dikkati eker.
Anadoluda bulunan Trkmenlerin dorudan doruya vali Ferhat Paann
denetimine girmeyi redderek kendi zerkliklerini sona erdirme abasna kar
ktklarn ifade eder. Ayrca uzun yllardr duran Safevi propagandasnn
ah Tahmasb tarafndan tekrar canlandrlmasyla halkn honutsuzluunun
krklendiini dile getiren Shaw, stanbuldaki devirme zaferi ve bunun
sonucunda Trk soylularnn byk ounluunun Anadoluya dnmesi ile
Celal hareketine tam bir Trk niteliinin verildiini ve stanbuldaki devirme
egemenliine kar k vurguladn ifade eder. Devamnda ilk byk
Celal isyannn Bozokta ktn, burada Trkmen gebe airetlerinin
dzenli bir tmar ve vergi sistemi kurulmasnda ilk adm olarak kadastro
yazm yaplmasna alan sancakbeyinin abalarna kar kan Baba
Znnun adndaki bir Safevi vaizinin emrine girdiklerini (28 Austos 1526), bu
ayaklanmann blgedeki feodal glerce bastrldn ifade eder.145
1. 4. KALENDEROLU SYANI
1527 ylnda Karamanda Kalenderolu tarafndan idare edilen isyan
Osmanl devletini hayli uratrm ve bizzat veziriazam isyan bastrmakla
grevlendirilmitir. Kalenderolu, soy itibariyle Hac Bekta slalesine
mensup olup isyan bayrann altnda birka bin dervi, abdal ve kalender ile
ayak takmndan hayli insan toplanmtr. Bu asiler Rum, Anadolu, Diyarbekir
beylerbeyleri ile giritikleri savalarn bazsnda galip gelmi, bazsnda ise
144
145
Adel Allouche, a.g.e., s. 148.

Shaw, a.g.e., s. 138.
61
malup dmtr. rnein, Rum beylerbeyi Yakup Paa, Kalenderoluna

yenildii gibi Kalenderoluda Hsrev Paaya kar yenik dmt. Fakat
bu yenilginin intikamn Anadolu beylerbeyi Behram Paadan alan
Kalenderolu, Paann Tokata snmasna sebep olmutur. Akabinde bu
ehir nlerinde Behram Paa, kendisine katlan Karaman ve Halep
beylerbeyleriyle birlikte talihsiz bir atmaya girmi ve sonuta Karaman
beylerbeyi, Alaiye, Amasya, Birecik beyleri ile Karaman ve Anadolu tmar
defterdarlar hayatlarn kaybetmilerdir. Bylesine byk bir isyan karsnda
vaziyetin ald mahiyeti Dulkadir eyaletinde iken haber alan veziriazam
brahim Paa, yannda stanbuldan getirmi olduu bin yenieri ve iki bin
sipahi ile sratle Elbistan nlerine gelmi, Trkmenler karsnda yaanan
malubiyeti gren askerlerin dier askerlerin moral glerini olumsuz
etkilemelerine engel olmak gayretiyle kendi ordusuna katlmalarn kesin
surette yasaklam ve aksine davrananlarn katlini emretmitir. Bunun
dnda gelenlere ise tmarlar tevcih ederek Trkmenlere katlan airetleri
kendi yanna ekerek asileri zayflatmak amacyla saf deitirenlere de
iltifatlarda
bulunmutur.
Bylece
saylar
birka
yze
den
asiler,
karlarndaki sadrazam komutasndaki orduya kolayca malup olmu ve

Kalenderolu maiyetiyle beraber 22 Haziran 1527 tarihinde Basaz
dalarnda ele geirilerek balar kesilmek suretiyle cezalandrlmtr.146
Ahmet Yaar Ocak, Kanuni Sultan Sleymann ilk yllarnda (1527)
yaanan ah Kalender isyannn147 en az ah Kulu isyan kadar byk bir
ayaklanma olduunu kaydeder. ah Kalender (veya Kalender elebi)in
Balm Sultann torunu olduu sylentisinin yannda kendisinin o sralarda
Hac Bekta Zaviyesinde eyhlik makamnda bulunduunu ve lakabndan da
146
Hammer, a.g.e., C. I, s. 455.

Osmanl mparatorluu Tarihi adl eserde, Anadoluda Kanuni Sleymann ld yolunda kan
aslsz sylentiden sonra meydana gelen birok isyandan biri olan bu isyann eleba olan Hac Bekta
olu Kalenderin ayaklanmay tamamen bastrmaya gc yetmeyen merkez ynetim tarafndan iletilen
btn teklifleri geri evirdiini kaydetmektedir. syan bastran Sadrazam brahim Paann -dier
kaynaklarn verdii bilgilerle karlatrldnda biraz mbalaa grnen- Kalenderi ve yannda
toplam otuz bin kiiyi bulan adamlarn ldrd bildirilmektedir. (Balangtan Bgne Kadar
Dnya Tarihi, C. XIX, (Yenia Tarihi), 2. bask, Sarmal Yaynlar, stanbul, 1999, s. 344.)
147
62
anlalaca zere etrafndaki asilerin, mritleri olan Kalenderiler olduunu

belirtir.148
Shaw, isyann bastrlmasn, Trkmen airet beylerine tam bamszlk
tannmas
suretiyle
ah
Kalenderden
balarnn
kopartlmasnda
grmektedir.149
Karaman ile Mara arasnda geni bir alana yaylan bu isyann
liderliini yapan Hac Bekta zaviyesi postnini Kalender elebinin bu kadar
ksa srede bylesi bir kitleyi (30 bin kii civar) yanna toplamasn iiliin
iyice nfz ettii, sk kaytlar yerine nispeten serbest yaamaya alm,
devletin
bir
takm
mkellefiyetlerinden
gayri
memnun
konar-
ger
Trkmenler arasnda destek bulmasnda gren baka bir aratrmac150, bize

bu isyanda dini etkenlerin yannda ekonomik ve sosyal baz faktrlerin de rol
oynadn gstermektedir.
1. 5. KARA YAZICI VE KARDE DEL HASAN SYANI

XVI. yzyln son yllarnda bir dizi isyan daha yaanmtr. te
bunlardan
en
ok
hret
kazanan
ve
saltanat
talebinde
bulunup
bulunmadna dair bir ok tartmann da konusu olma zellii ile karmza

kan Kara Yazc isyandr.
Bu yllarda meydana gelen Celali isyanlarnn mhim nedenlerinden
biri olarak Osmanllarn, Haovadaki zaferlerinden sonra ortaya kan bir
hadise sz konusu edilir. Buna gre, zaferden sonra sadrazamla getirilen
Ceneviz kkenli Ciglzade Sinan Paa, sefer srasnda ordu iinde ba
gsteren ciddi dzensizlii grm ve bunu dzeltmek iin savatan sonra
adrnn nnde toplanmayan her askerin kaak saylacan ilan etmitir.
Bundan sonra bu kaaklar derhal yakalanacak ve idam edilecek, mallar ve
mlkleri hazineye aktarlacakt. Bu emir sadece korkaklklar yznden sava
148
Ahmet Yaar Ocak, a.g.e., . 134.

Shaw, a.g.e., s. 139.
150
Feridun Emecen, a.g.m., s. 329.
149
63
meydann terk edenleri deil ayn zamanda orduda dzensizlikleri yznden

birliklerinden ayr denleri de kapsyordu. Bylece saylar 25-30 bin kiilik
bir rakam bulan bu sonuncular, sadrazamdan korktuklar iin Anadoluya
katlar ve bir sredir oralarda gezen isyanc etelere g katm oldular.
syanlar glendiren ikinci bir neden ise geen yarm yzyl iinde ciddileen
toplumsal ve ekonomik zorluklarn halkn byk ksmn isyanclara katlmaya
ya da onlar desteklemeye ynelttiidir.151
Bu isyann eleba olan Kara Yazc iin Mustafa Akda, doum
tarihini vermese de lm tarihini 1602 olarak verir ve asl isminin Abdlhalim
olduunu kaydeder. Hseyin Hsameddinin onun Urfada Kll airetinden
Ali adnda birinin olu olduunu, Arakelin ise orumlu bir Trkn olu
olduunu ifade ettiklerini belirtir.152
O yllarda, Halepteki Venedik konsolosu Vincenzio Dandolonun
verdii tarife gre Kara Yazc ksa boylu, esmer ve sol eli olaktr ve Kara
Yazc lakabn Halep paasna ktiplik yapt iin almtr.153
1596 ylnda Macaristan seferi srasnda Haova savann yapld
yl- Kara Yazc, bal olduu sancakbeyine (Sivas ya da Malatya) vekalet
etmitir. Daha sonra devlet tarafndan Tarsus-Silifke yaknlarndaki yaygarac
softa- burada kastedilen baz suhtelerin (medrese rencisi) kard
karmaadr154.-
takmn
yattrmakla
grevlendirilmitir.
Bu
vazifesi
srasnda bal olduu sancakbeyinin grevden alndn renen Kara

Yazc, grevinden alnnca, Anadoluda bir baka tmar sahibinin maiyetinde
yksek bir greve gelme umudu kalmaynca ortada gezen ok saydaki asi
etelerinden birine katlm ve ksa srede lider konumuna gemitir. Asileri
151
Shaw, a.g.e., s. 257.

Mustafa Akda, Kara-Yazc, A, C. VI, Milli Eitim Basmevi, Eskiehir, 1997, s. 339.
153
Wllam J. Grswold, Anadoluda Byk syan 1591-1611, Numune Matbaaclk, Tarih Vakf
Yurt Yaynlar, stanbul, 2000, s. 20.
154
Mustafa Akda, ilk byk dalga olarak 1558-1559 ylnda ortaya kan ilki Bursa-BalkesirAfyonkarahisar, ikincisi Manisa-Mula-Isparta, ncs Kastamonu-ankr-Bolu, drdncs
Tokat-Amasya-orum ve beincisi Tarsus-Silifke-Manavgat alanlarn kapsayan suhte isyanlarn, bu
medrese rencilerinden kaynaklanan ruhsal bunalm, yine bunlarn ahlak d eylemleri ve dnemin
youn karklklara ahit olmas sebebiyle bu blgelerde yarattklar karklklar olarak
zikreder.(Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzen Kavgas Celal syanlar, Bilgi
Yaynevi, stanbul, 1975, s. 153-161.)
152
64
etrafna topladka n artm, 1593 ylnda stanbulda kan ayaklanma ile

yenierilerin egemenliinden kaan kzgn sipahileri de yanna toplamay
baarmtr. Haova savann zerinden yl gibi bir sre getikten sonra
merkezi ynetim, bu asinin zerine asker gndermeye karar vermitir.155
stanbuldaki ynetim, Haova savandan kaan ve saylar otuz bini
bulan
profesyonel
askerlerin
Anadoluda
genel
bir
ayaklanma
karabileceinden korkmutur. Byle bir sorunla uramak istemeyen

idareciler zaten batda Avusturya ile ve douda da bir trl halledemedii ran
ile sorunlar yaamaktadr. Bylesi kritik bir zamanda daha da bymesinden
korktuklar bu isyan nasl bastracaklarn grmek zere divan toplamlar
ve bu divanda alnan bir kararla Karaman beylerbeyi Hseyin Paa, bizzat
padiah tarafndan blgeyi incelemek ve Kara Yazcnn hakim olduu
yerlerde idareyi kontrol altna almak iin grevlendirilmitir. Fakat birka ay
gibi ksa bir sre sonra Hseyin Paann isyan bastrmak bir tarafa Kara
Yazcya katld haberi stanbula ulamtr.
Padiaha bal devlet adamlarndan biri olarak en st dzeyde ihanet
etmi bulunan Hseyin Paann bu yola neden girdiini sorgulayan Grswold,
buna cevap olarak III. Murat ve III. Mehmet dnemindeki vezirlerin kt
davranlarnn canna tak ettirdiini gsterir. Buna gre yasalara aykr
olarak hapse atlm olan Hseyin Paa, zgrlne kavumak iin rvet
verme yoluna gitmi, bu yzden ald borlar deyemeyecek derecede
yoksullamtr. Bylece, sistemin adaletsizlii karsndaki aresizlii, onu
isyanclarla birlemeye itmitir.156
Kara Yazc ve Hseyin Paa glerinin Mara civarnda yenilgiye
uratt Osmanl birliinin intikamn alma grevi sadrazam Koca Sinan
Paazade Mehmet Paaya verildi. Bu srada iki asinin ah Abbasla glerini
birletirecei sylentisi ise etrafa yaylmt. ki liderin emrinin altnda 20. 000
dolaynda sekban askerinin bulunduu tahmin edilmekteydi. Temmuz 1599
sonlarnda Mehmet Paa, celaller zerine harekete geti. Bu sefer sonras
kan iki aylk bir dizi arpmadan sonra, sava bir kuatmaya dnt.
155
156
Grswold, a.g.e., s. 21-22.

Grswold, a.g.e., s. 22.
65
Yannda Halepten gelen askerlerle ve yirmi bir adet kuatma topuyla

Mehmet Paa byk bir gc Urfa surlar nne Ekim 1599da yd. Emrine
Suriyeli Araplar ve Krtlerden oluan am askerlerini de dahil eden Paa,
kn ar artlar karsnda pazarlk yolunu seerek ihanet eden Hseyin
Paay teslim almaya ve Kara Yazcy zgr brakma nerilerine raz
olmutur. Bu anlama artlar Kara Yazcya da avantajl grnm ve
anlamay kabul etmitir. Nihayet Kara Yazc, Hseyin Paay gelen
Osmanl askerlerine teslim etmi ve Paa, stanbula gtrlerek halka ak
bir yerde Sultan III. Mehmetin gzleri nnde ikence ile ldrlmtr.157
Bu dnem isyanlarnda grlen bir ayrnt olmak zere XVI. yzyl
ortalarndan beri kap aalar ve bunlarn emirlerindeki sekban blklerinin
ancak kyleri soymaya cesaret edebildiklerini ifade eden Akda, Kara
Yazcnn emrindeki asi aalarn ilk defa olarak kendilerinden ncekilerdenXVI. yzyln ilk yarsndaki isyanclardan- farkl olarak ehir ve kasabalara
dahi hcum ederek tehdit ve zorbalkla ar vergiler topladklarn
kaydeder.158
Urfadaki kuatmann kalkmasndan sonra geri geleceklerini bildii
Osmanllarn saldrlarna kar koyabilmek iin Kara Yazc, Urfa surlarn
onartmaya balamtr. Osmanl Devleti ile byk bir mevki karlnda
anlaamadndan hala isyan brakmam olan Kara Yazc zerine serdar
olarak gnderilen Mehmet Paa, 1600 yl baharnda Anadoludaki birliklerini
tekrr toplam ve Urfaya doru yola koyulmutur. Kara Yazc ise Urfa
surlarnn gvenilirliini terk ederek kuzeye doru ynelmi, Sivasa doru
giderken Paa ile girdii bir arpmada Paann kolundan yaralanmasna
sebep olmutur. Girdikleri ikinci bir atmada Paann ayandan
yaralanmasna yol amtr. Bu srada stanbulda Kara Yazcnn rvetle
yola getirilmesi taktiine bavurulmas kararlatrlm ve Amasya sancana
atandna dair ferman kendisine gnderilmitir. Bylece asinin ah Abbasla
anlamasnn yolu kesilmi, Urfa ve Diyarbakrdan uzak tutulmu oluyordu.
Kara Yazc, Haziran 1600 ylnda Amasyaya girerek alt ay srecek
157
158
Wllam J. Grswold, a.g.e., s. 22-25.

Akda, a.g.m., s. 341.
66
idaresinin bana gemitir. Bu arada devlet byk bir Celal gailesiyle

uramaktayd. Anadolunun her tarafnda gvenliin yok olduu ikayetleri
stanbula srekli olarak gelmekteydi. Mehmet Paann Urfa kuatmasnda
gsterdii baarszlk stanbulda bulunan yenieri ve sipahileri huzursuz
etmitir. Ayrca kuatma srasnda askerlerinin Osmanl ordusu gibi deil bir
ekya
etesi
gibi
davranmasna
gz
yumduu,
askerlerinin
halkn
ambarlarndan mal ald ve vergi topladklarna dair sylentiler gelmekteydi.

Urfada olup bitenleri gren Sivas beylerbeyi, Macaristan seferine giderken
stanbulda divana, Anadoluda gerek tehlikenin Kara Yazcdan deil, vezir
Mehmet Paadan kaynaklandn sylemesi, Paann azledilmesine ve
Kara Yazcnn Amasyadan alnarak daha batda oruma sancakbeyi
olarak atanmasna sebep olmutur. Fakat Kara Yazcnn maiyetindeki
askerler ve komutanlarn gvenlii salamak yerine yama ilerine girimesi
stanbulu harekete geirmi ve Kara Yazc, gneyde elde kan suhte
ayaklanmasn bastrmakla grevlendirilmitir. Askerlerini isyan bastrmak
iin bir trl harekete geiremeyen Kara Yazc zerine devlet iki ordu
gndermitir. Fakat bu iki ordu da Kara Yazcya kar kesin bir baar elde
edemedi. Haziran 1601 tarihinde Sokulluzade Hasan Paa komutasnda bir
ordu, asileri yok etmek zere yola kt. Hasan Paa, bir nceki seferde
alnan tedbirlerden daha fazlasn ald ve askerlerinin ounu doulu Krtler
ve Araplardan derledi. Bu askerler madiyeden, Cizreden, Trablusamdan
ve Halep eyaletinde Canbuladlarn oturduu Kilisten mteekkildi. Hasan
Paa, drt aylk uzun bir takipten sonra 12 Austos 1601de Elbistan
yaknlarnda Celalileri habersiz bir anda yakalad ve Sepedl mevkiinde
yaplan savata Kara Yazc ilk kez malup dt. Binlerce yanda ldrld
ve kurtulabilenler Sivas zerinden Samsuna, Canik dalarna katlar. Kara
Yazc, burada bilindii kadaryla doal nedenlerle 48 yandayken ld.
lmnden sonra emrindeki komutanlar olan Yular Kapt, ahverdi ve Tavil
Halil bedenini paralara ayrarak ayr ayr yerlere gmmlerdir. Bunu
yapmalarna sebep olan Osmanl Devletinin bu asinin cesedini seyirlik ve
ibretlik bir aalamaya dntrmesinden ekinmeleridir.
67
Kara Yazcnn lmyle yerine kardei Deli Hasan gemitir. Bunun

sebebini Grswold, hanedan srdrmek ya da ayr bir devlet kurmakla deil,
Deli Hasann en ileri km bir nder olmasyla aklar. Buna gre onun ve
yandalarnn isyannn, devletten kkl bir ayrma hareketi olarak deil,
eski Osmanl toprak dzenine yeni isimlerin de eklenmesiyle srdrlmesi
hedefini temsil ettiini belirtir.159
1602 yl baharnda Deli Hasan komutasndaki celaller gya Halepe
doru ynelmek niyetiyle Amasya ve Tokat zerine yrdler. Amalar
Amasyada bulunan Rstem ve Karaka Ahmet dahil dier Celallerle
bulumakt. Kara Yazcnn balangta topluluunda bulunan bu isimler
daha sonralar yollar ayrlm kimselerdi. Ama Celalilerinin ou gibi bunlar
da her kim bedelini pein nakit ile derse onun buyruunda askerlik yaparak
rahat bir hayat sryorlard ve o sralar Trablusam emiri Seyfolu Yusufa
balydlar. Deli Hasan dier Celalileri de etrafna toplaya toplaya giderek
Mays 1602de Tokata ulat. Yolu zerindeki kasabalar yakp ykt. zerine
gelen Osmanl kuvvetlerini yendi. Bunlardan biri de Sepedl de malup
olduklar Sokulluzade Hasan Paa idi. Bu savata Hasan Paa cann zor
kurtarm, Tokat kalesine snm ve tm mal yamalanmt. Bu mallar
arasnda be milyon altn, ok sayda adr ve Hasan Paann hareminin
tamam saylmaktadr. Kadnlar arasnda sadece drt yal zavallnn
salverilerek Tokat kalesine ulat anlatlr. Bunun zerine serdar grevden
alnp yerine Hsrev Paa tayin edilmitir. Bu arada Deli Hasan, Tokatn d
mahallelerini yamalam ve atee vermitir. Hasan Paay ele geirerek bir
yl nce kendilerini drd durumun cn almak isteyen celaliler,
kuatmay kaldrmamlar sonunda sekbanlardan biri Paann her zaman
kt yeri bir sre gzetleyerek renmi ve tfekle vurarak yal Paay
ldrmtr. Bundan sonra kuatma kaldrlm ve yamalanacak daha
uygun yerlere gitmek iin harekete gemilerdir. Bu yl ierisinde celaliler,
Anadoluyu dehet verici bir kargaa iine sokmulardr. 1602 ylnda Deli
Hasan, orumu ele geirmi, Austos aynda serdar Hsrev Paa ile girdii
159
68
savata serdar bozguna uratm, zerine gnderilen btn Osmanl

kuvvetlerini yenerek Ankaraya gelmitir ve buray haraca balayp
yamalamtr. Bu gelimeler zerine Osmanl idaresi, celalilere kar yeni bir
komutan atamtr ki bu Hafz Ahmed Paadr. Paa, gelir gelmez kendisini
Ktahyada kuatma altnda bulmutur. Kn gelmesiyle Deli Hasan ve asiler
klamak zere Afyon Karahisara ekilmilerdir. 1603 ylnda, stanbul
Celalilerle anlama yolunu semitir. Yeni sadrazam Yemii Hasan Paa,
celali Deli Hasana Nisan 1603te Bosna beylerbeyliini vermitir. Artk paa
olan Deli Hasan, sadk bir Osmanl komutan oldu. Nisan 1603te emrindeki
10.000 garip giysili askerle Gelibolu zerinden Rumeliye geerek dman
Habsburglarn
zerine
yrd.
Bu
yl
boyunca
Deli
Hasan
Paa
Hristiyanlarla savat. 14 Temmuz 1603te Peteyi almak iin giriilen bir

savata 6000 civarnda celali hayatn kaybetti. Bundan sonra Deli Hasan
Paa, Temevar beylerbeyliine gnderildi. Kuyucu Murat Paann emriyle
Deli Hasan ve kardeinin olu Kk Bey, 1606 Nisannda idama mahkum
edildi. Deli Hasan, idama sradan bir Anadolu isyancs gibi gitmedi; bir
Osmanl komutan, onurlu ve kiilik sahibi bir adam, padiahn asker
kullarnn bir yesi olarak gitti.160

NTELKL HAREKETLER HAKKINDA GENEL BR DEERLENDRME
Osmanl Devletinde Celal tabiri, XVI. yzylda ve sonrasnda
meydana gelen isyanlar ifade etmek iin kullanlmtr. Bilindii zere ve
aada ilgili balkta ayrntl bir ekilde izah edilmek zere 1519 ylnda
Anadoluda ayaklanan Bozoklu Celalin isyan, ksa bir srede bastrlmtr.
Fakat asinin ad, bu tr hareketlere esin kayna olmutur ve daha sonra
meydana gelen tm tara isyanlar bu adla anlmtr.
160
69
Cell isyanlar diye n yapm byk olaylar serisinin varln kabul

ederek bu konuda kendi zamannda ve gnmzde en kapsaml aratrmay
yapm olan Mustafa Akda, eserinde bu konuda sorula gelen birok sorunun
cevabn aram ve isyanlarla ilgili baz saptamalarda bulunmutur. Buna
gre Akda, bu byk olaylar dizisini tek bana ne bir Kzlba- tarikat isyan,
ne de tmarl sipahilerin hkmete kar giritikleri ayaklanma ya da Anadolu
halknn kk sarayda bulunan Enderuncu dzeni ykma giriimi biiminde
deerlendirmelerin
aratrmaclar
olumlu
bir
sonuca
gtrmeyecei
fikrindedir. Bu isyanlarn incelendiinde, ortada, devlete ya da hanedana

kar
bir
zmre
veya
halk
hareketinin
bulunmad
gibi,
Osmanl
imparatorluunun siyasi yapsn hep Enderunlu kadro karna gelitirmi ve

devletin ynetimini de kendi tekelinde tutmay Trk halkna iyice benimsetmi
bulunan Hristiyan kkenli ve Osmanl kle-gulm ocaklarnda eitilmi
dnmelere kar milliyeti bir fikrin-motivasyonun-sz konusu olmadn da
belirtir.161
Yukardaki paragrafta Celali isyanlarnn ne olmadyla sze balayan
Akda, u tanm yapar; Cell isyanlar denilince XVI. yzyln balarndan
beri imparatorluku Osmanl dzeninin deitirmeye balad siyasi ve
sosyal koullarla at ba yryen ekonomik darln zerine ktrdkleri ar
bunalmn btn Trkiye zerinde yarattklar byk bir karkln her
snftan insanlar birbiriyle kanl bir kavgaya tututurmasndan kan olaylar
anlamak gerekir. (Bu tanmlama, bize isyanlarn asilerce herhangi bir ama
olmakszn-idari, adli ve daha da tesinde siyasi deiiklie dair hak talebi de
dahil- Anadoluda sosyolojik anlamda ortaya kan stelik bir defa deil
neredeyse bir yzyl boyunca kesintisiz birok tekrar- bir anomi durumunda
yaanan karmaa olduu dncesine gtrmektedir.) Gerekte her ne
kadar bir tarafta kanun ve kurallar hie saymakla sulanan Celller, te
tarafta bunlara kar szde dzen salama abasnda olan Cell Seferi
grevlileri olmak zere kavgaclar iki dman oba grntsnde iseler de bu
i karklkta kimin gerek cell, kimin kanun ve dzen savunucusu
161
Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Bilgi Basmevi, Ankara, 1975, s.
13-14.
70
olduunu anlamak ou kez olanakszdr. Hele Cell sekbanlarnn ceng

iin karlatklarnda bir birleriyle hi de vurasya dvtklerinin grlmeyii
anlatyor ki, birbirine kar olan iki obann insanlar arasndaki dmanlk
ancak Cell babuu ile onu kovuturmaya padiah ferman ile karlm
Cell serdar arasnda kalmakta; Cell sekbanlar ile Hkmet
sekbanlar dnk ve hatta bir karlamann ertesi gnk can cier
arkadalklarnn hatrn saymay padiahn emrine stn tutmaktadrlar.162
Yukardaki tanmndan hareketle almasn iki farkl kavram zerinde
kurmakta olan Akdaa gre, bu kavramlar, Cell isyanlar ve Byk Cell
Kavgasdr ve bunlar temel bir ayrma dayanr. Mealen, Celali isyanlar,
Yavuz Sultan Selim zamanndan balayarak Kanun devrinin ilk on yln
ieren kyl isyanlardr ve bunlar Byk Cell karklklarndan ayr tutmak
gerekir diyen Akda, XVI. yzyln ilk yarsndaki isyanlarla son yllarnda
yaanan isyanlar arasnda herhangi bir ba bulunmadn vurgular. Akda,
buna sebep olarak Kanuni Sultan Sleymann vergileri artrmak amacyla
giritii arazi tahriri srasnda en yksek kertesine ulaan kimi blgelerde
raiyet=ifti ayaklanmalarnda lider olan eyh Celal, Baba Zinnun, Skln
Koca, Kalender, Seydi v.b. kimselerin genel olarak halkn tarikat ve
Kzlbalk duygularn kullandklarn iddia eder. Dahas bunlarn isyanlarnda
Osmanl dzenine kar ktklarn ifade eder. Ve bu hareketlere isyan
denebileceini, nk bunlarn devleti hedef aldklarn belirtir. Bunu da
ayaklanmalara katlan blgeler ve halklarnn ounlukla Kzlba-Trkmen
kkenli
olmalarna
ve
bu
farklaryla
devlete
ve
devlet
rgtlerine
ileyememelerine balar. Bu durumun bir sonucu olarak bylece devlet,

kendini oluturan gcn desteiyle sz geen ayaklanmalar zoru zoruna da
olsa bastrabilmitir.163
Akda, Byk Cell kavgas ve Celali isyanlarn iki ayr trde tarih
olay olarak grr ve bu durumu kendi konusu olan Byk Cell
Kavgasndan u biimde ayrt eder; eyh Cell, Baba Zinnun, Skln Koca,
Kalender gibilerinin kardklar isyanlar belli blgelerin Osmanl-Trk sosyal162
163
Mustafa Akda, a.g.e., s. 14.

71
siyasi evrimi iinde hep ayrks bir yaant sregelmi topluluklarndan kp

duran ksa sreli birer ba kaldrma idi. O zaman ki deyimle cemaatlerinden
biri baarya ulat takdirde Trkiyede toplumsal yapnn ve hele siyasi
dzenin btnyle deiecei doal bir sonutu. Halbuki Byk Cell
Kavgas olarak nitelediimiz srekli bir karklklar serisi, kyden kasabaya
ve kasaban ehre, hatta baehre kadar Trk toplumunun ekonomik, sosyal
ve siyasi btn rgtlerini derinlemesine, genilemesine kapsayan byk
apl toplumsal kavga idi. Raiyeti(iftisi), ehirlisi, askerisi ve hatta
mrtezikas ile devleti oluturan btn fonksiyonel ve toplumsal snflar
toptan bu byk kanl bunalmn iinde bulunuyordu Bylece sosyal
tarihimizin en az altm yllk felaketli olay diyebileceimiz Byk Cell
Kavgasnn verdii sonu her ynyle tam bir gerilikti.164
XVI. yzyl isyanlarnn genel nitelii olarak hepsinin ana hedeflerinin
kendilerini ve adamlarn yeniden Osmanl dzenine kabul ettirebilmek
olduunu
Griswold
da
ifade
eder.
Bunun
iin
Osmanllara
bask
yapabilecekleri belirli blgelerde egemenlik kurmak peindedirler ve bunlar,

hibir zaman ayrlk peinde olmamlar, en gl zamanlarnda bile rtbe,
g ve gvenlik peinde komulardr.165
Ayrca Akda, bu hareketin iinde aktif olarak rol alan gruplar da tespit
ederek bunlar;
iftbozanlarn
oluturduu
levent-sekbanlar,
ehl-i
rf
(hkmetli- Cellleri yola getirmek zere yola km grevliler, bazen yerel

idareciler) zmresi, alt blk halk (kapkulu svarileri) ve medrese
rencileri (suhte taifesi) olarak ifade eder.166
Yukarda Cell isyanlarn kendi iinde tarihi bir tasnifle ayran ve
aratrmasn ariv belgelerinden elde ettii somut ve tekil olaylar zerine
bina eden Akdadan baka konuya genel bir perspektifle, Sosyoloji biliminin
kavramlar ile yaklaan Trkdoana da gz atmak faydal olacaktr.
Celali isyanlarn kyl kentli, renci ve ynetici olmak zere
toplumdan her snfn, gruplarn katld ayaklanmalar olarak kolektif
164

Griswold, a.g.e., s. 173.
166
Mustafa Akda, a.g.e., 15-20.
165
72
davran rnekleri olarak deerlendiren Orhan Trkdoan, bu isyanlar basit

ve toplu davranlar olarak grmemek gerekliliini vurgular. Ona gre
kalabalk, ortak bir dikkat noktasna tepkide bulunan ve kendiliinden
etkileme ilikisine giren geici insanlar topluluudur. Yasa d kalabalka
byk ounluu Trkmenlerden olumu ve ia ideolojisine bayraktarlk
yapan Celalileri rnek olarak gstermektedir.167
Orhan Trkdoan, Celal isyanlarnn ia ideolojisini benimsemi
olmasndan tr devrimci sosyal hareket, reaya iftbozan ve suhte
ayaklanmalar zelliiyle de reformist sosyal hareket olma zellii tad
kansndadr.168 Ona gre isyanlar hazrlayan temel etken ne olursa olsun
isyanlarn temelinde evre-merkez ilikisi n planda tutulmaldr. erif
Mardinin yapt u tanmlamayla kavram izah etmeye alr ki buna gre
modern devleti yaratan merkezileme sreci, dayand feodal temellerden
dolay evre gler diyebileceimiz eylerle uzlamalar yaplmas sonucunu
veren bir dizi kar karya gelmeyi kapsamaktadr. Bu gler feodal soylular,
kentler, kasabalar ve daha sonra endstri emei idi. Bu uzlamalar, milletdevletin bir lde iyi eklemlenmi yaplar olmasna yol amt. Bylece ne
zaman bir uzlama hatta tek yanl bir zafer gereklese, evre gcnn bir
blmnn merkezle btnlemesi salanm oluyordu. Bu ekilde feodal
zmreler veya ayrcalklar yahut da iiler ynetimle btnleirdi. Ama ayn
zamanda zerk durumlarn tannmasn da salarlard. Devlet ile kilise, millet
kurucular ile yerelciler, retim aralarna sahip olanlar ile olmayanlar
arasndaki atmalar bunun rnekleridir.
Yukarda ifade edilen kar karya gelme ve btnleme srecinin
Osmanl toplumunda XIX. yzyldan nce yaanmad grnde olan
Mardin, Osmanlda kar karya gelmenin hep tek boyutlu olarak
gerekletiini,
167
merkez
ile
evrenin
kar
karya
gelmesinin
Trk
Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketler Olarak Celal Ayaklanmalar, Belleten, LX, 1996, s. 421422.
168
Orhan Trkdoan, a.g.m., s. 422.
73
piyasasnn
grndedir.
temelinde
yatan
en
nemli
sosyal
kopukluk
olduu
169
Trkdoan da Mardin ile ayn grtedir ve devletin zayflad

dnemlerde
isyanlarda
art
grlmesinin
de
baka
trl
izah
edilemeyeceini dnmektedir. Ona gre Osmanl Devletinde millet-devlet

btnlemesi organik bir btnleme tablosundan ok te deildir. Bat, bu
sreci drt asr nce yaam ve zmlemitir. Trkdoana gre Mardin,
merkez ve evre kopukluunu devlet ile imparatorluun ekirdeini oluturan
Anadoludaki gebeler arasndaki ilikilerde arar. Devletin evrede yer alan
gebelerle karlat glk yerel bir rahatszlktr. Ayrca gebelerle
kentlerde yaayanlar arasnda daimi bir ekime bulunmaktadr. Bir baka
kopukluk
nedeni
biimleridir.
170
ise
Celalilerle
arasndaki
dini
mahiyetli
ynelim
Celali isyanlarnn nemli bir sebebi Osmanl mparatorluunun

millet-devlet btnlemesini gl klamamasdr. Mardine gre bunun
sebebi merkezin gz yumduu yerelcilik temeli zerinde ortaya kmaktadr.
nk Osmanl yneticilii baa klamaz bir sorunla karlatnda bu
ynetici-kurumlar tanyarak bunlara yasallk vererek, etnik, dini ve blgesel
zerkliklere ynelik ve merkezi olmayan bir uzlama sistemini pekitirerek
sorunlar zmeye almtr. Gevek balarn ie yaradn grnce
bunlarla daha kapsaml bir btnlemeye gitmek yerine geici zmleri
tercih etmitir. Bylece merkez ile evrenin birbiriyle ok gevek balar iinde
bulunan iki dnya olduu dnlebilir. Nitekim Kara Yazc devletin bana
felaket aacak bir izgiye ulatnda kendisine orum sancakbeylii
verilmitir.171
Devlet-millet
btnlemesini
salayamayan
Osmanl
Devletinin
politikalarnn isyanlarn bir sebebi olduunu dnen Orhan Trkdoan,

Celal isyanlarnda etken rol oynayan nemli bir baka hususun ise
Seluklulardan beri srp giden Ouz-Trkmen ikilii veya ayrcal
169

171
170
74
olduunu belirtir. O, merkezi otoritenin zayflad her durumda Trkmenlerin

ayaklanmalarna, yeni g birlii araylarna yneldiklerini kaydeder. Buna
rnek
olarak
da
Kanuni
dneminde
Dulkadir
yresindeki
Trkmen
airetlerinin tam bamszlklarn bu ekilde kazandklarn ve Sultann bunu

engellemek iin Anadoluya ynelerek Karaman valisi ve nde gelen baz
sancak beylerini baarszlklar sonucu cezalandrp ldrttn gsterir.
Yazar, Celali isyanlarnn messeselemelerinde ii geleneinin de byk
pay olduunu, bu meyanda XVI. yzyl mistik halk airlerini ve zellikle Pir
Sultan Abdaln ismini zikrederek bunlarn iirlerinin, halk hikayelerinin
nesilden nesile aktarlarak devam ettirildiini, Trk halk edebiyatnn
olumasnda bu mistik Alevi halk airlerinin rolnn unutulamayacan ve
zaten bunlardan biri olan Pir Sultan Abdaln da Sivas dolaylarnda padiaha
kar isyanlarda yer ald iin idam edildiini kaydeder.172
Ouz-Trkmen ikiliini Kara Yazc isyan zerinde somutlatrma
gayretinde olan Trkdoan, Trklerin stanbuldaki devirmelere kar
fkelerinin su yzne kt bu isyanda Ouz-Trkmen ikiliinin nemli
olduunu vurgular. Buna gre devleti kuran Ouzlarn devirmeleri byk
mevkilere getirmeleriyle, Trkmenlerin Celali ayaklanmalarndaki nemli
tepkilerinden biri olumutur ve stanbuldaki isyanlarda devirmelerin balca
kolu olan Yenierilerle daha ok Anadolu Trklerinden oluan Sipahiler
arasndaki dmanlkta kendini bu noktada gstermitir.173
Orhan Trkdoann srarla belirttii ve yukarda grld zere sk
sk isyan sebebi olarak belirttii bir husus olarak Osmanl Devletinde
Trkmenlere kar gsterilen ayrmcl, tamamen yadsmamakla beraber
bunun gereinden fazla ilendiini dnmekteyiz. Osmanl toplumunda
gerekten de Trkmenlere her zaman teki kimliiyle baklm ve bu kimlik
devlet kademelerinde de derin ayrmalara yol amtr. Fakat bu bak
sadece etnik bir temele dayal olarak Trkmenlere kar sergilenmemi ayn
zamanda onlar gibi gebe yaayan dier toplumlara kar benimsenen bir
tutum olmutur. Bu cmleden hareketle Trklere bak geleneksel Osmanl
172
173

Orhan Trkdoan, a.g.m., s.434-435.
75
kaynaklarnda iki ekilde grmekteyiz. Birincisi kutsal tarihi tekil eden ve

silsilenamenin bir halkasn oluturmalar bakmndan islamn klc olarak
grlen ve daima slam tarihinde onurlu bir yeri igal eden Osmanllarn
asllar olan kkendir. kinci bak ise Osmanl toplumunun klasik an
kurumsal istikrarn oluturduu devre sonrasnda yerleiklie gemenin
dourduu bir ruh haliyle bunu gerekletiremeyen gebelere ve uygarlktan
geri kalm toplumlara bak oluturmaktadr. Burada sz konusu olan
Trkmenlerin bir ksmdr ve bunlar Trkmen ve Yrk airetleridir. Ynetici
zmre hem eitli karmlarla etnik safln kaybettii hem de kendini dini
terimlerle tanmlad iin Osmanllarda Trk terimi giderek kltc bir
anlam kazanmaya balamtr. XVI. yzyldan sonra Osmanl vekayinameleri
Trkleri aalayc sfatlarla doludur. Kaba Trk, Cahil Trk, draksiz
Trk vb. nitelemeler bu tr eserlerde bol rastlanan ifadelerdir. Ancak
belirtmekte fayda vardr ki bu sfatlar gebe ve yar gebe hayat tarzndan
yerleik
uygarla
gei
srecinde
ortaya
km
ve geie uyum
salayamam unsurlar iin kullanlmtr. Byle bir bak sadece Trklere

kar deil ayn zamanda airet balarn koparamam tm halklara kar
sergilenmitir. Osmanl Devleti gibi bir slam uygarlnda bedevi Araplarla
Arnavut ve Krt airetleri de ayn ekilde kmsemelere sk sk hedef
olmulardr.174
Yukarda Trkmenler ve en geni anlamyla gebelere kar Osmanl
Devletinde yaand ileri srlen dlanmann gereinden fazla abartldn
gstermek anlamnda nalckn kaytlarna bavurmak durumundayz.
Nitekim nalck, yerleik nfusun, zellikle merkezi ynetim brokratlarnn
gerlere ilikin yarglarn eletiri szgecinden geirmeksizin benimsemenin
yanltc olabileceini vurgular. Ona gre Trkmen gerler, yerleik
toplumun ayrlmaz bir parasn oluturmaktadr ve toplumun varl iin
vazgeilmez nemdeki baz ilevleri de yerine getirmektedir. Bundandr ki bu
gerei gren Osmanl Devleti, gerleri kendi imparatorluk dzeniyle uyum
iinde tutabilmek iin baz nlemler almtr. Her klana yaylak ve klaklaryla
174
Taner Timur, Osmanl Kimlii, Ankara, 2000, s. 111-112.
76
bir yurt veriliyor; bunun snrlar belirlenip imparatorluun tahrir defterlerine

kaydediliyordu. Bu yurt alan iinde Trkmenler, hayvancln yan sra
marjinal olarak tarmla urayor; ormanlk veya bataklk araziyi tarma ap,
ister kendi ihtiyalarn karlamak ister pazarlamak zere buday, pamuk ve
pirin ekiyorlard. rnein Bat Anadolu ile Aa Kilikyann nehir
vadilerindeki arazinin stma yata bataklklarla kapl byk blm
ilenmeden duruyordu. Buralara klamaya gelen Trkmen gerler, bu
topraklarn bir ksmn tarma ap, pamuk ya da pirin gibi ticari rnler
yetitirmeye koyuldular. Yaylaklarna dndklerinde bekiler brakyor, sonra
da mahsul kaldrmaya geliyorlard. Bu gibi geici yerleimler, zamanla
kk kylere dnt. Osmanl tahrirleri, Trkmenlerin Bat Anadolunun
baz dzlklerinde yetitirdikleri pamuu, Efes (Ayasoluk) ve Palatia (Balat)
limanlar ile Sakz adasndaki talyanlara sattn gsteriyor.175
nalck, pamuk ve pirincin yan sra hal ve kilim ihracatnn uluslar
aras ticarette nem kazanmasyla Trkmenlerin bu sahada etkin bir rol
oynayarak bu sektrde Uak-Grdes-Kula havzasn uluslar aras bir halclk
merkezi haline getirdiklerini belirtir. Trkmenlerin sadece besin maddelerini
temin etmeleriyle deil bunun yannda kent sanayine yn ve deri gibi temel
hammaddeleri temin eden hayvanclklaryla da Osmanl toplumunun
ayrlmaz bir paras olduklarn belirtir. Bundan baka Anadolu gebelerinin
ekonomik katklarnn bir baka boyutunun da gerek zel sektr ve gerekse
devlet iletmeleri asndan imparatorluun kara ulamn tekellerinde
bulundurmalar olarak gsterir. Buna gre Yrkler iin en nemli hayvan
devedir. Her zaman zor koullarda eya tayabilen develeri, Yrkler
sistematik biimde tamaclktan para kazanmak iin kullanyorlard.
Trkmenlerin tek hrgl Arap develeriyle ift hrgl Orta Asya
(Baktriane) develerini iftletirerek rettii melezler, Anadolunun etin
arazisiyle souk ve yal iklimine ok uygundur. ster ordunun silah ve
cephanesiyle ikmal malzemesi olsun, ister hantal ve hacimli ticari mallar
olsun her eit yk deveyle tanmaktadr. Deve ortalama 250 kilo civarnda,
175
Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. I: 1300-1600, Eren

Yaynclk, Ankara, 2004, s. 75.
77
yani atla veya katrn iki kat yk, nisbeten dk bir maliyetle
tayabiliyordu. Bu sayede Osmanl ordusu btn bir ordusu, btn silah ve
arlklaryla birlikte tek bir mevsimde Frat boylarndan Tuna boylarna intikal
edebilmekteydi. Deve olmasayd, hem ordunun hem tek tek kalelerin ikmali
iin gerekli un, buday ve arpay tamann maliyetiyle ba etmek mmkn
olamazd. 1399da I. Bayezidin ganimetinin bir blm olarak Antalya
blgesinden on bin deve ekip gtrmesi bir tesadf deildir. Gerek bu
havalideki ve gerekse bat Anadoludaki deve srcleri ya Trkmen ya da
gmen Araptlar. Ksaca tama ve lojistik hizmetleri bakmndan Osmanl
ordular, deve srcs gerlere bamlyd.176
Yukardaki
bilgiler
tahlil
edildiinde
grlecektir
ki,
Osmanl
ekonomisinin nemli bir ksm gerler ve Trkmenlere baldr ve Osmanl

Devleti de bunun farknda olarak bu kitleleri belli bir idare esnekliiyle
kendine baml tutmakta ve yer yer bunlarn yerleimini de salamaktadr.
Bu bilgi bize Trkdoann srarla vurgulad Ouz-Trkmen atmas ya da
devlet-millet btnlemesinin yaanmad eklindeki yorumlarn o gn iin
gerei yanstmadn gstermektedir. Bu ynlendirme biraz da gnmzn
kavramlaryla gemii anlamaya almann getirdii anakronik bir yanlgdr.
Trkdoan, Osmanl mparatorluunun kuruluundan hemen sonra
patlak veren Trkmen-Ouz ikiliinin dini-mezhep baznda gelitiini ileri
srer. Fetret devrinin iktidar ekimeleri ve daha sonra Bedreddinin
ayaklanmalar
ve
nihayet
toplumun
btn
katlarna
yaylan
Celali
ayaklanmasnn sosyal gerginliin glenmesine katkda bulunduunu ve

bylece evre ile merkez arasnda nemli kopmalarn doduunu belirtir.
Tarih boyunca Osmanlda yaanmayan millet-devlet btnlemesinin
gerekleebilme ihtimali iin Trkdoan, unlar kaydeder; Kimlik aray
merkezde silinmeye yz tutunca evre bunu olanca gc ile yaatmaya
devam etmitir. Osmanl Devleti bu kimlik arayn tarihi yaldzlarn parlad
anlar olarak kabul ettii bu devirleri deerlendirmek suretiyle millet-devlet
yapma
176
suretini
pekitirmi
Halil nalck, a.g.e., C. I. 76-78.
olsayd,
iki
arasndaki
btnleme
78
salanabilirdi. Bu yaplmad iin ilkin dini mezhep eilimli ayaklanmalar,

daha sonra bu kimlik arayn da arkasndan srkleyerek devletin iktisadi ve
mali bunalmlarn da bahane ederek i isyanlarn patlamasna yol
aacaktr.177
Orhan Trkdoan isyanlarn srekli olarak kesintisiz bir biimde
devletin bana bela olmasn devletin merkez-evre ilikilerini millet-devlet
biiminde
gl
bir
kimlii
yanstamamasna
balamaktadr.
Bunun
sonucunda evrede srekli ksknler, dlanmlar zmresinin meydana

geldiini belirtir ve bunlarn, toplum dokusunun gevedii her bunalml
zamanda evreden merkeze yklenmek suretiyle devletin bana byk
sorunlar almasna sebep olacan vurgular.178
Trkdoana ait grlerin zikredildii yukardaki iki paragrafta bir
kimlik bunalmnn yaand ve bunalmn dini-mezhepsel ayrmlara
ekonomik
baz
skntlarn
da
eklenmesiyle
patlamalar
balatt
anlalmaktadr. Fakat XIX. yzyln sonunda siyaset alannda grlen ve

gnmze dek gelen milli ve etnik tanml bir kimlik arayn, XVI. yzyl
artlarnda ortaya kan bunalmlarn sebebi olarak dnmek bir yanlg olsa
gerektir.
XVI.
yzylda
Trkmenlerin
ban ektii
isyan
hareketlerinin
sebeplerini sorgularken an artlarn gzden geirmeden gnmz

alglay ile gemii kurgulamak kolaycla kamak gibi grnmektedir. Bu
konuda nalckn saptamalar bizim iin daha ikna edici ve inandrc
grnmektedir. Halil nalck yle demektedir, XVI. yzylda kyl nfusunun
hzla artmasnn ekilen topraklarn otlaklar aleyhine genilemesine yol at,
ve bunun da Yrkleri gitgide daha ykseklerdeki marjinal topraklara
ekilmeye zorlad eklindeki bir gr mevcuttur. Ormanlk blgelerdeki
tarmc yerleimlerin oalmas da ayn etmenle aklanmaktadr. Ayrca,
XVI. yzylda Dou Anadoluda pastoral gerler ile kyller arasndaki
mcadelenin ynetim asndan ciddi bir sorun haline geldii biliyoruz. Bu
blge, zellikle Erzurum-Pasin koridoru, Osmanl ordularnn gzergah
177
178
Orhan Trkdoan, a.g.m., s. 437-438.

79
haline geldiinde, kyl nfus topra terk edip dald. Ardndan, gneyden
kagelen gebeler topra yaylak edindiler. Buna karlk ynetimin timar
verdii sipahiler, kylleri geri getirip topra tekrar ekime ama abasna
girdiler. Bunun zerine gebelerin srleriyle bu topraa girmesi yasakland.
Sultann bu yoldaki fermannn ileden kard gerler, lkeyi tamamen
terkedip ran ahnn ynetimi altndaki Azerbaycana gemek tehdidinde
bulundular. Gerekten de, XVI. yzyl, Trkmen klanlarnn biteviye
Azerbaycan ynne kana tank oldu.179
XVI. yzyln ilk eyreinde yaanan ah Kulu ve Bozoklu Celal
isyanlarnda hemen btn tarihilerin-XVI. yzyl tarihileri- anlatt, halkn
byk arpmalar gze alarak douya doru Azerbaycana ve rana doru
o byk ka, nalckn yukardaki tespitiyle gereki ve inandrc bir
mahiyete brnmektedir.
nalckn, Osmanl ve ran arasnda srekli sorunlara neden olan ve
bizim ise hep mezhep temelinde bir ayrma bal olarak pein bir n yargyla
dndmz Trkmenler zerindeki arpmalara dair tespiti de en az
nceki paragrafta zikredilen rana gn sebebine dair tespiti kadar ikna
edicidir. Buna gre Airetlerin, ounlukla Kzlba Trkmen airetlerinin,
Osmanl-ran snrnn her iki tarafnda otlak aray iinde her mevsim bir o
yana, bir bu yana gemeleri, Osmanllar ile Safeviler arasndaki balca
atma nedenlerinden biriydi. Srleri gdenlerin siyasal snrlar hie
saymalar nedeniyle, ayn yzylda Polonya ile Osmanl mparatorluu
arasnda da benzer bir durum sz konusuydu. Genellikle bat Yrkleri, Sivas
yresinden Akdenize ve Sakarya vadisinden Aydn sancana kadar uzanan
Orta Anadolu mekannda daha elverili iklim koullar sayesinde, hayvancl
tarmla tamamlyor; buna karlk Kuzey Suriye ile Dou Anadoludaki
airetler otlatcla ok daha baml gzkyordu. ou sipahi, timar gelirini
artrmak asndan, otlatc gerlere ayrlm otlaklar ekili araziye
dntrmeye zellikle istekliydi. Bu yolda bavurduklar bahanelerden biri,
otlaklarn zaten gerlerce terkedilmi olduu iddiasyd. Ksacas, ekili
179
Halil nalck, a.g.e., C. I, s. 78.
80
arazinin otlaklar aleyhine genilemesi teorisi, XVI. yzyl Anadolu hayatnn

gerekleri arasndayd.180
Yukarda Trkmenlerin etnik bir ayrm ya da devlet tarafndan zellikle
kimliklerinden tr dlanmayarak tam tersine yaam tarzlarnn ve
ekonomik faaliyetlerinin getirdii baz skntlarn Trkmenleri sipahilerle ve
yerleiklerle atma durumuna getirdiini anlamaktayz. Osmanl tarih
yazarlarnda sk sk isyana meyilli olduklar vurgulanan Trkmenlerin
psikolojik durumlarn nalck yle tasvir etmektedir. Narin ekonomileriyle
gerler, olumsuz etmenlere yerleik nfustan daha aktlar. rnein
herhangi bir salgn hastaln srlerini krp gemesi halinde, derhal mutlak
yoksullua gmlebilirlerdi. Bu koullarda ise ya ekiyalayor, ya da kk
bir cret karlnda imparatorluk ordusuna paral asker yazlyorlard.
Osmanl toplumunun paral, ayrcalksz gruplar olarak, kurulu dzene kar
hemen her harekete katlmaya hazrdlar. Dalarnda o denli kendi balarna
buyruktular ki, Toroslardaki Yrkler ve Balkanlardaki Arnavut airetleri iin
isyan adeta bir yaam tarzyd. Otlatclk ekonomisinin egemen olduu Dou
Anadoluda Osmanl ynetimi, rs reislerine bal zerk yaantlarna sayg
gstermek suretiyle airetlerle uzlamaya alyordu. Gstermelik miktardaki
vergiler kendi beyleri tarafndan toplanp devlete teslim ediliyor; byle
ayrcalklar karlnda, gene rs reislerinin emrinde askeri hizmet vermeleri
isteniyordu.
ster Mslman ister, Hristiyan olsun, dalk yreler halknn baz
ortak zellikleri vard. Kural olarak imparatorluk idaresi, byk ve geleneksel
airet birimlerini, resmen tannan ve kontrol altnda tutulan reislerin
ynetimindeki bamsz klanlara blyordu. Yurt alanlar ile yaylak ve
klaklar arasndaki mevsimlik glerinde izleyecekleri yollarn resmi tahrir
defterlerine kaydedilmi olmasna karn gerek kyller ve gerekse yetkili
makamlarla aralarnda atma eksik olmuyordu. Brokratik kstlamalardan,
180
Halil nalck, a.g.e., s. 79.
81
deftere yazlmaktan ve vergilendirilmekten nefret eden gerler, merkezi

iktidar zayflad anda huzursuzlanp kontrolden kabiliyorlard.181
Celali isyanlarnn bir baka sebebi olarak dini mezhepsel ayrm
belirtmekte fayda vardr. randa ii ideolojisi zerine kurulan Safevi Devleti,
Osmanl topraklarnda yaylmaya almtr. Bu yaylmay propaganda
yoluyla gerekletirmitir ve bunu da zellikle Anadoluda konargerler
arasnda salamtr. Bu sebeple Anadoluda meydana gelen ayaklanmalar
merkezi ynetimi byk endielere sevk etmitir. Bunun sonucu olarak
Osmanl merkezi ynetimi, iilii slam d saymak suretiyle Rafzlik
(sapknlk) olarak ilan etmitir. Sonuta Ehl-i Kfrn kapsamna Rafzleri de
sokmu, cihad ve gaza kavramlarn ii rana yaplacak mcadeleyi de iine
alacak ekilde geniletmitir.182
Yukarda bahsettiimiz zere isyan sebebi olarak vurgulanan mezhep
ayrm ve Trkmen faktrn destekler mahiyette, bir baka yazar, XVI.
yzylda yaanan ayaklanmalarn ve bunlarn iddetle bastrlmalarnn
sebebini sorgulamaktadr. Bu noktada tek sebebin mezhep ayrm olmayp
bunun yannda gebe ya da yar gebe yaayarak geleneklerini srdren
Trkmen
hayat
tarznn
merkezileen
Osmanl
siyasi
sistemiyle
uyumamasn baka bir faktr olarak grr. Bu sralarda sadece Kzlba

heterodoks Mslman Trkmen boylarnn deil, ayn zamanda Karamanl ve
Akkoyunlu gibi Snni Mslman Trkmen boylarnn da yerleik ve
merkeziyeti Osmanlyla sert arpmalara girdiine dikkat eker.183
Ayn yazar, isyanlara bir baka sebep olarak F. Braudelin belirttii bir
husus olarak XVI. yzylda Osmanlda ve Akdenizde bir nfus patlamasnn
yaandn ve bunun da beraberinde ciddi sorunlar yaratarak eldeki kt
imkanlarn yetersiz kalmasna yol atn vurgular. Bylece iskana zorlanan
181
Halil nalck, a.g.e., s.79-80.

Ahmet Yaar Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhitler (15.-17. Yzyllar), 2. bask,
Numune Matbaaclk, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999, s. 100.
183
Taha Akyol, Osmanlda randa Mezhep ve Devlet, 5. bask, efik Matbaas, Milliyet Yaynlar,
stanbul, 1999, s. 41.
182
82
Trkmenlerin Safev propagandasnn yetimesiyle bir destek bulduunu ve

isyanlar iin siyasi bir alt yapnn olutuuna deinir.184
Celali isyanlarna sebep olan gelimeler zerine, Griswold da baz
saptamalarda bulunmaktadr. Burada, en sk bahsedileni olarak Osmanl
Devletinin uzun ve baarszlkla neticelenen kuatmalarnn tek sebep
olmadn belirtir. Hemen akla gelebilecek etmeni vurgular. Bunlarn
birincisi, tmar sistemindeki deiiklik, ikincisi, batakilerin yetersizlii ve
ncs, Avrupada yaanan fiyat devriminin etkisidir. Nfusun da bu
yllarda hzla artmasn bir sebep olarak gren Griswold, bir baka etmen
olarak o yllarda Anadolunun tamamnda ortalama snn dmesinin de
isyanlarn hazrlaycs olarak pay sahibi olduunu belirtir. XVI. yzyl
isyanlar (yzyln sonundakiler kast edilmektedir.) iin bunlarn ardnda
dinsel (zellikle ii) gdlenmenin olup olmadnn kantlanabilmesi iin
yeterli belgeye sahip olunmadn da vurgular.185
Yukarda belirtildii zere isyanlara etken olduu dnlen ekonomik,
siyasi ve idari, dini ve mezhebi birok faktrn yannda unu da bir baka
sebep olarak belirtmeliyiz ki devletin asilere kar kulland metot da bir
isyan sebebidir. Bu metot yerel idarenin ya da merkezi idarenin ynetimi
altndaki halka kar kulland kontrolsz ve yok edici gtr. Bunun sonucu
olarak korkun bir kym karsnda kalan ve potansiyel tehdit olarak grlen
kitle, bavuraca yegane are olarak ayaklanmaya -yukarda bahsi geen
sebeplerin de bir btn olarak dnlmesi artyla- zorlanmaktadr. Bizi bu
dnceye sevk eden bir bilgi olmas asndan unu belirtelim ki Bitlis,
Bozokta ayaklanan Celali anlatrken devletin burada kulland iddeti de
satr arasnda zikreder. Buna gre ah Kulu isyan sonrasnda bizzat Yavuz
Sultan Selimin Anadoluda yaplmasn emrettii genel bir denetimden sonra
Kzlba olduu saptanan byk bir kitle topyekn kltan geirilmitir. Bu
rakam Bitlis krk bin olarak belirtir. ii yanda mlhitlerin tespitini ise
bunlarn takiyye yapmalarna engel olup bu fark alglayacak merkezden
184
Taha Akyol, a.g.e., s. 42.

Wllam J. Griswold, Anadoluda Byk syan 1591-1611, Numune Matbaaclk, Tarih Vakf
Yurt Yaynlar, stanbul, 2000, s. VIII.
185
83
grevlendirilmi mfettiler gerekletirmitir.186 Bu iddiann doruluu ve

rakamlarn tutarll bir baka tartma konusu olmak zere anlatlan bu
durum devletin alglamasnda isyan etmi bir toplulua kar kullanlabilecek
iddetin boyutunu gstermektedir. Haliyle byle bir tutum bile halk tarafndan
gayri memnunlar zmresine dahil olmaya yeterlidir.
Bu yzylda isyanlar tetikleyen en mhim sebeplerden biri devletin
muhalif olarak alglad gruplara ve kitlelere kar kulland ykc iddet
olduunu belirtmitik. Bu iddet zirvesini Safevlerle Osmanllarn arasnda
yaanan siyasal ve ideolojik mcadelelerle gstermitir. Osmanl resmi
ideolojisi bu sralarda tarihindeki en byk dnmlerden birini yaamtr.
Militan bir ii ideoloji propagandasna kar Osmanl topraklarnda taraftar
kazanmaya alan Safev ideolojisini bertaraf etmek isteyen Osmanl
ynetimi Snniliin imparatorluun her tarafnda yaylmas iin baskc
metotlara bavurmutur.187
zellikle isyanlar, sadece dini bir sapma olarak ifade eden birok
kaynaktaki bilgiler, bizlere isyanlarn gerek sebeplerini grme noktasnda
engel oluturmaktadr. syanlarda dini mezhepsel farklar ok nemli etkenler
olmakla birlikte, tek bana ana sebep olamayacak kadar clz grnmektedir.
zellikle XVI. yzyl tarihilerinin bunu bize byleymi gibi gsterme abalar
baz eylerin stn rtme kaygsn ispatlamaktadr. Bu nedenle bizler bu
dneme dair yaplacak almalarda bu yazarlarn eserlerinde adeta
samanlkta ine ararcasna, zenle ve sabrla, yorum yapabileceimiz bilgiler
aramak durumundayz.
186
dris-i Bidls, a.g.e., s. 386.

Ahmet Yaar Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhitler (15.-17. Yzyllar), 2. bask,
Numune Matbaaclk, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999, s. 94.
187
NC BLM
GELEN MUHALF NTELKL HAREKETLERN OSMANLI TARH
YAZARLARI VE ESERLERNE YANSIMALARI
Aada bir takm balklar altnda inceleyeceimiz isyanlar ile
ilgili
bavurduumuz
kaynaklar
arasnda
bir
snflama
yapmak
gerekirse, bu tasnifi, isyann yaand srada hayatta olan yazarlar ve

isyan kendinden ncekilerden edindikleri bilgiler ile yazanlar olarak
yapmak gerekir.
Bu adan dris-i Bidls, Hadid, Kemalpaazade, kr, Ltfi Paa
ve Celal-zade gibi Osmanl tarih yazarlar, ah Kulu, Bozoklu Celal,
Skln Koca- Baba Znnun, Kalenderolu isyanlarna yaadklar yllar
itibariyle tanklk etmekte ve naklettikleri bilgiler nem kazanmaktadr.
Hoca Sadettin ve Gelibolulu Mustafa l, XVI. Yzyln ilk eyreinde
yaanan bu olaylarda kaynak olarak yukarda saylan tarihileri kullanr.
Osmanl tarih yazarlarnn isyanlar ele allarnn incelendii bu
blmde, bilgilerin tasnifi ve yorumu, eserini daha erken kaleme alan
tarihiler ile balatlacaktr.
1. AH KULU SYANI
Bu isyan anlatan eserleri kronolojik bir sra iinde incelediimizde bu
konu ile ilgili olarak bilgi veren ve eserini dierlerine gre daha erken bir
tarihte kaleme alan dris-i Bidlsye mracaat etmek gerekir.
syan hakknda ksa ve z bilgi veren Bidls, verdii bilgilerin
kendinden sonra kullanlmas zellii ile dikkat ekmektedir. Hadid, Hoca
Sadettin ve Celal-zadenin isyanla ilgili kayt tutarlarken bu yazardan istifade
ettikleri grlmektedir. Bidls, isyann kn Sultan Bayezidin tac ve
85
tahtnda kan fetrette grr ve bu karmaann byle bir hengamede vuku

bulduunu belirtir. Bylece iktidar ve yetkiyi elinde tutan vezirler, gr
birliiyle Sultan henz hayattayken saltanat Sultan Ahmede devretmeyi
teklif etmilerdir. Bidlsye gre onlar bu dnceye iten esas sebep ise
Sultan Ahmedin bu yetki sahibi vezirler ile olan yakn ilikisi ve kendisinin
tahta getikten sonra bu kimseleri ayn mevkilerde tutacana olan inantan
kaynaklanmtr. Ayrca Bidlis, Sultan Ahmede verilen bu destein
arkasnda bizzat onun Anadoluda smailiye- Rafzlerinden kaynaklanan
baz fitne ve fesatlar bastrmakta gsterdii baarnn yattn vurgular.188
Eserini hi kimseye sunma gayretiyle yazmad iddia edilen Hadid,
isyann sebebi hakknda tatmin edici bir bilgi vermese de yaylmas ve
taraftar bulmas noktasnda olduka deerli ve farkl bilgiler vermektedir.
Buna gre isyann yaylmasnda mahalli baz etkenler rol oynamaktadr. O,
saylarnn iki bini bulduunu belirttii asilerin Ktahyaya yrdklerini, bu
srada Ktahya beylerbeyinin rahat ierisinde ilerinden el ayak ektiini,
askerlerinin ise beyler gibi davrandn kaydederek bu durumdan ikayet
etmektedir.189 Hadidnin verdii bilgiden u anlalmaktadr ki idarecilerinden
rahatsz olan Ktahya halk, saylar ok fazla olmayan- yazar iki bin olarak
belirtiyor- asilere kar direnme gstermemilerdir. Hadid bize bu isyanda rol
oynayan ana sebeplerden biri olarak memleket idaresini elinde tutan mahalli
yetkililerin bu i iin hi de ehil olmayp ilerinin gereini yapmadklarn
anlatmaktadr.
Asilerin isyan ettikleri srada saylarnn iki bin civarnda olduuna dair
kayt dier eserlerde pek rastlanmayan bir malumattr. Asilerin Ktahyaya
yneldikleri srada ka kii olduklarna ilikin rakam veren bir dier tarihi
Bidlsdir. Bidls, yirmi bine yakn bozguncunun oluk ocuuyla, mal
mlkleri ve yanlarnda hayvanlaryla birlikte harekete getiklerini bildirir.190
188
dris-i Bidls, Selim ah-nme,Hazrlayan: Hicabi Krlang, Sistem Ofset, Ankara, 2001, s. 87.
Hadd, Tevarih-i Al-i Osman, Hazrlayan: Nejdet ztrk, (stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesinde Baslmam Doktora Tezi), stanbul, 1986, s. 338.
190
189
86
kr, ah Kulu isyan hakknda fazla ayrntya girmemekle birlikte

ah Kulunun aslnn ve soyunun belli olmadn, dahas yerinin ve yurdunun
da bilinmediini kaydetmektedir. syann k sebebi olarak ah smaile
bal olan ve onun adna isyan eden bu asinin sultanlk davasna giritiini ve
etrafna bu amaca matuf ordu topladn iddia eder.191
Bu isyanla ilgili olarak ayrntl bilgiler edindiimiz yazarlarn banda
Celal-zade Mustafa Efendi gelmektedir. Kendisinin devlet kademesinde
zellikle de yaz ilerinde byk hizmetlerde bulunduunu rendiimiz ve
niancla kadar ykselerek Koca Nianc lakabyla anldn rendiimiz
Celal-zade, eseri Selim-nameyi tamamen subjektif nedenlerle kaleme
almtr. Buna gre yazar, eserini Sultan Selimi baba katillii ithamndan
kurtarmak ve icraatlarn akli sebeplere dayandrmak iin byk aba sarf
etmitir. Kendisinin dini kurallara sk skya bal olduunu dndmz
Celal-zade, Halvet tarikatna mensuptur ve bu ballk eserini kaleme alrken
kulland sluba yansmtr. Yazar, eserinin ilgili blmnde Sultan Selimin
taht talebinde bulunduu srada, kardeleri ile girdii mcadeleyi anlatrken
bu esnada isyan karan Kzlbalara deinir. Eserinin sekizinci ve
dokuzuncu blmleri bu konuya ayrlmtr.
Kendisine Teke sanca bal iken kardei Ahmetin Amasyadan
Karamana vard haberini alan ehzade Korkudun Tekeyi brakarak
Saruhan vilayeti merkezi olan Manisa ehrine geldiini belirttikten sonra
ehzadeler arasndaki bu ekimelerin lke ve vilayet halkn ayaklandrdn
ve bu srada Tekede yaayan ve adna eytan Kulu denen asinin
ayaklanarak bu kimseleri arkasna aldn belirtir. Ortaya knda dini ve
mezhep ayrlnn olduka bariz bir etmen olduu bilinen ve bu zellii ile de
ii Safevilerce siyasi amalarla kullanlan bu isyana destek veren halk,
yazar, kardeler arasnda vuku bulan atmalardan bktklar iin isyana
katlm kimseler olarak sunar.192 lgili blmn devamnda isyanc ve
zellikleri sralanmaktadr. Burada dikkatimizi eken yazarn isyana katlan
191
192
kr-i Bitlis, a.g.e., s. 73.

Celal-zade Mustafa, a.g.e., s. 120.
87
halk, bu bakaldrya artlarn zorladn izaha almasdr. Celal-zade,

karde kavgasnn iktidar ortadan kaldrdndan ikayet etmektedir.
Bu konudaki bilgileri kendinden nceki yazarlarn -zellikle bu konuda
Bidlsnin- yahut grg tanklarnn ahadetleriyle verdii bilgilerle ina eden
Hoca Sadettin, isyann sebepleri noktasnda dier yazarlardan olduka farkl
bir gr sergilemektedir. Buna gre isyann en mhim sebebi, Sultan II.
Bayezidin dindarl gerek padiahlk olarak grp bir keye ekilmesi ve
kendi yetkilerini vezirlerinin ellerine brakmasdr. Onlarn drstlne fazla
gvenerek kan olaylardan habersiz kalm, lkeyi derleyip toparlama
makamlarnda bulunanlar soyguncu ellerini halkn mallarna uzatp, rvet ile
i grmeleri sonucu tmar sipahilerinin ounun tmarlar ellerinden alnm
ve bunlar bo umutlarla kaplar andrmaktan canlar bezdii ve
yaamaktan bktklar iin geimlerini salayabilmek iin farkl yollara
sapmlar, bazs yol kesen etelerle almaya balam ve onlar
glendirip bylece isyann genilemesine katkda bulunmulardr.193
Hoca Sadettin, devlette yozlamaya dikkat ekerken hrsz nitelikli
insanlarn iktidarda olmasndan ikayet etmektedir. Ayrca rvet karlnda
tmarlarn
satldn
meylettiklerini
ve
tmarl
kaydetmektedir.
sipahilerin
Yazarn
isiz
eserini
kalarak
kaleme
ekyala
ald
srada
Anadoluda gerekten de bu trden isyanlar ok yaygndr. XVI. yzyln son

eyrei zellikle devlet kademesinde hizmet verirken sipahisinden paasna
kadar uzanan geni bir silsilede- merkeze kar ayaklanm birok devlet
adamn grmek mmkndr. Fakat ah Kulu isyan bu tespit iin olduka
erken bir tarihte olmutur ve isyann tekikleyici unsuru tek bana olmasa da
en mhim etken olarak mezhep temellidir. Hoca Sadettin yaad devirde
tmarllarn isyanlara katlmas gibi sk grlen bir durumu neredeyse yz yl
nce yaanan bir isyann sebebi olarak zikretmektedir.
Hoca Sadettin, isyana baka bir sebep olarak da bu blge insanlarnn
yapsn
gsterir.
Buna
gre
Tekeilinde
yaayan
Trkler
doutan
yaramazdr ve yaratllarnda dik ballk bulunur. Ayrca huysuzluk bu

193
Hoca Sadettin Efendi, a.g.e., C. IV, s. 44.
88
kimselerin yaratlnda ikinci bir huy olarak mevcuttur. nsanlktan uzak bu

halkn yreklerinde bin trl fesat ve ayrmclk gmldr.194
Bu konuda Bidls bize 918/1512-1513 yln gstermektedir. Bidlis bu
tarihte Sultan Bayezid saltanatnn idari ve bedeni hastalklarla bittiini ve
ehzade dneminin baladn kaydetmektedir ki bu ehzadelerin, yaa en
by Sultan Ahmed, en bilgilileri Sultan ve ahla liyakati ile hepsinden en
cesuru, en aklls ve en adili olan Sultan Selimdir.195 Eserleri incelenen
Celal-zade, Hadid ve krde isyan tarihi ile ilgili herhangi bir kayda
rastlanmamtr.
Hoca Sadettin, ah Kulu syannn ortaya k tarihi ile ilgili olarak 19
Nisan 1510 gibi kesin bir tarih telaffuz etmektedir. Ayrca Celal-zadede
rastladmz eytan Kulu ibaresini de bir msrasnda ah Kulu iin kullanan
Hoca Sadettin burada Celal-zadeden ya da baka bir ortak kaynaktan
yararlanm olsa gerektir.196
syan hakknda fazla ayrntya girmeyen Ltfi Paa, Tevrih-i Al-i
Osman adl eserinde, isyann 917/1511 ylnda ortaya ktn belirtir. syann
lideri ah Kulu, Ltfi Paann eserinde eytan Kulu olarak tanmlanr.197
Bidls, ah Kulunun bir Kzlba olduunu ve Tekeili vilayetinde
Kzlba ahna ballk iddiasyla isyan ettiini ifade eder.198
Hadidnin asileri tanmlamasnda Bidlisnin tesirinde kalm olduu
dnlebilir. Nitekim Hadid, bu asi gruh iin sk sk Kzlba- Rafz
ifadelerini kullanmaktadr. Asilerin eleba ah Kulunun yannda toplanan
kimselerin Rafzlik ve ayak takmndan olmas yannda bu kimselerin hrsz
ve haramler olduuna da vurgu yaplr.199
Celal-zade Mustafa, isyann eleban bize tantrken onun kt bahtl
ansz, bozgunculuk karan bir sapk olduunu, adna eytan Kulu
dendiini ve bir maarada kaldn, ktlk yoluna gittiini, alaklk merkezi
194

Bidls, a.g.e., s. 87.
196
Hoca Sadettin, a.g.e., C. IV, s. 43.
197
Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, Hazrlayan: Kayhan Atik, Ankara, 2001, s. 195.
198
199
Hadid, Tevarih-i Al-i Osman, Hazrlayan: Nejdet ztrk, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesinde Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1986, s. 337.
195
89
bir dalkta yerlemi olduunu- bu ifadeyle burann btn halk toptan

mahkum edilmektedir- ve bozgunculuk hazinesine sahip olduu belirtir. Bu
kadar kt zelliklerin bir arada bulunmasna ek olarak memleketin ve
ehzadelerin ahvali de gz nne alndnda yaratlnda idarecilik arzusu
bulunan bu kimse durmayarak etrafndaki bozguncularla kalkp ayaklanr.
Yazar,
bu
ayaklanmay
eytann
bayraklarnn
kaldrlmas,
iblisin
sancaklarnn almas eklinde tavsif eder.200

Asilerin inanlarnda ve mezheplerinde hak yolda olmadklarn
vurgulamak iin olsa gerek Celal-zade, ald perde kalmad nisda, virildi
lemin nazm fesda201 eklindeki beyitte Mslmanlarn kutsal kabul
edilen rtnn bu asiler tarafndan nemsenmeyerek gndelik hayatta kendi
ilerinde kullanmadklarna bir sitem ve gndermede bulunur ve bu
davrann devletin varlk sebebi olan dzeni yktn belirtir. Burada yazar,
olduka can alc bir noktadan hareket ederek isyan eden bu insanlar
Osmanl toplumunda hakim olduu dnlen dini kimlikten tamamen ayr
tutacak ve dlayacak farklardan birini ortaya koymaktadr. Yazarn asileri
sunu biiminde Osmanl Devletinin benimsedii mezhep ve dini ritelleri
yaay biiminden bu grubun ne kadar uzak olduu, dahas tamamen
sapkn olduklarn ifade etmeye alt grlecektir. Ak bir karalama
taktiine bavuran yazar, ikinin de bu gruba has bir zellik olduunu ve
bunun alen olarak iildiini ifade etmektedir.202 Yazar bu iki hususu ki biri
kadnn rts, dieri iki- zellikle belirtmektedir. Kendisinin Halveti
tarikatna mensup olduunu ve bu tarikat iin bir tekke yaptn kaynaklardan
rendiimiz Celal-zade, kuvvetle muhtemeldir ki tesettr terk etmeyi ve iki
imeyi byk gnahlardan saymaktadr. ah Kulu ve beraberindekiler
gnahkar azgn bir gruh olarak tantlmaya allmaktadr.
200

202
201
90
1. 2. SYANIN GELM VE SONUCU

Celal-zadenin eserinde isyan anlatt sekizinci blmde yer alan ilk
iirde memleketin iinde bulunduu genel durum ile ilgili baz ipular elde
etmekteyiz. Buna gre, cihanda padiahn ve sembol olan ta ve klahtan
hibir iz bulunmamaktadr ve dahas btn ehir ve vilayetler bo
bulunmaktadr. Byle bir ortamda aalk kimseler oalm, dolaysyla
yksek karakterli kimseler bulunmamaktadr. Celal-zade, iddialarn biraz
daha ileri gtrerek, padiahn varlnn grnmediini, yanndakilerin
hepsinin idare iini braktn ifade etmektedir. Bylece bozulan bu dzende
dzen kapsnn ak kalmasndan tr mal ve mlkn haramilerce gasp
edilmesinden, eriat kavramnn hi anlmayarak eriat dzenin dolu bir
bardak misali iken yerlere dkldnden tr ikayet etmektedir.203
Tasvir ettii bu durumun bir neticesi olarak ah Kulunun ehir, kasaba
ve kylerde, dalarda ve obalarda her eit ktlerin ve Trkmenlerin ve ne
kadar levent ve kt adam ve ak gzl frsatlar varsa hepsini
ayaklandrarak Mslmanlarn mal ve mlklerini talan ettiklerini belirtir. Bu
alak yaratll haerelerin Mslmanlara ait bineklere bindirilip tam tekilatl
birer asker haline getirildiini belirttikten sonra evrede ne kadar vilayet varsa
hepsini yama ve talan ettiklerine deinir. Muhalefet ederek isyana
katlmayanlarn kltan geirildiklerini, kendilerine kar savamaya gelenleri
ise kahredici bir kaba kuvvetle yok ettiklerini belirtip bunlarn lkeyi zulm ve
ikenceye boduklarn ifade eder.204
Bidls, isyann balang aamalarnda Sultan Korkudun isyan
ktktan sonra bu blgede durmayp korkarak Msra katn kaydederken
Hoca Sadettin bunun tersini iddia eder ve isyann Sultan Korkudun Msrdan
dnmesinden sonra patlak verdiini belirtir.
Hoca Sadettin isyann kn izah ederken bu yre halknn (Tekeili)
ehzade Korkud idaresinde gvende bulunduklarn belirtir. Fakat daha nce
de belirtildii zere, burada yaayan Trklerin doutan yaramaz olduunu
203
204
Celal-zade Mustafa, a.g.e., s. 120-121.

91
ve yaratllarnda dik ballk bulunduunu, huysuzluun da bu kimselerin

yaratlnda ikinci bir huy olduunu, insanlktan uzak bu halkn yreklerinde
bin trl fesat ve ayrmcln gml olduunu ifade eder. ehzade
Korkudun ince gnlnn bu irkin suratl insanlar grmeye dayanamayarak
eski sanca olan Saruhan ilini arzulayarak kap halkndan birka askeri,
hazinesini korumalar iin geride brakarak bir gece anszn Saruhana doru
yola koyulduunu belirtir. Hoca Sadettin, o yredeki irretlerin zellikle
Kzlkaya ekyasnn ehzadenin olaan d bir ekilde yola kp gidiini
grnce, saltanatnn ykldn dnerek bakaldrdklarn ve 19 Nisan
1510 tarihinde Alevi tresine gre toplanarak ah Kulu sanyla tannan bir
aalk herifi kendilerine ba ve bu ettiklerini kaydeder. Bunlarn, Sultan
Korkudun hazine ve mallarn gtrenleri kovaladklarn, o kara yreklilerin
hrszla karp, devlet mallarn toplamakla grevli kimselerle kanl
arpmalarda bulunduklarn ve fitne kaplarn iyice atklarn belirterek ar
perdeleri yrtlan bu insanlarn uygunsuz davranlarnn yaygnlatn,
giriimleri
sonunda
ayaklanmann
gittike
geniledii
ve
evrelerine
toplananlarn da gn getike arttn belirtir.205 Burada yazarn belirttii gibi

yamalanan mal Sultan Korkudun mu maldr yoksa metinden karlaca
zere halktan toplanan bir takm vergiler midir? Anlalamamaktadr. Fakat
yukarda asilerin hrszla kararak devlet mallarn toplamakla ykml
kimselerle kanl arpmaya girmeleri ifadesinden anlalan bu isyann bir
vergi toplama neticesinde ortaya kt ve daha sonra yaygnlatdr.
Celal-zade, ikinci iirinde fitnenin davul ve sancakla yryp, cihan
zulmle doldurduunu ifade eder. Burada yer alan bilgilerden hareketle unu
dnebiliriz ki isyankrlar, yazar tarafndan dzenli birlikler eklinde
alglanmaktadr ve yazar kaleme ald beyitlerde bunu vurgulamaktadr.
iirin devamnda lemin batanbaa sava ve karklk iinde olup insanlarn
savala urat, her tarafta haksz yere kan aktld anlatlmaktadr.206
Hoca Sadettin, isyan srasnda halkn iinde bulunduu duruma da
deinmektedir. Ona gre, fesat karan sapkn kiiler kendilerine boyun
205
206
Hoca Sadettin Efendi, a.g.e.,, C. IV, s. 42-43.

92
emeyenleri demir kllarla tepeleyip o yrede oturan Mslmanlarn rzlarn

berbat edip pis bulutlarla gelen fesat ve kargaa cemrelerini sert ve yakc
gurur rzgryla tututurmak iin nice kt yaradlllar da kendilerine
uydurmular, meydana getirdikleri kalabalk yeter sayya ulanca Anadolu
beylerbeyi zerine yryp Ktahyaya doru ynelmiler, getikleri yerleri
yama ve talan ederek Mslmanlarn mal ve canlarna saldrmlardr. Bu
hengmede kaabilenler ise da yollarna dp bunlarn yollar zerinde
bulunmaktan uzaklamlar ama nice gszler ve aresizler ayaklar altnda
ezilerek varlk dnyasndan silinip, asilerin uursuz kllar ucunda ehit
dmlerdir.207Bu tarz bir anlatm kariyerinde eyhlislamlk bulunan bir
devlet memuru iin olaan karlansa da okuyucuya yazarn ar bir
tarafgirlik iinde bulunduunu dndrmektedir.
Asilerin byk bir kuvvetle Anadolunun idare merkezi olan Ktahyaya
ilerledikleri ve yoldaki Mslman halka zulmler ve dmanlklar yaptklarn
belirten Celal-zade, Ktahyaya saldrmak zere olan bu asilerin karsna
Karagz Paann ktn belirtir. Yazar, bu blmde Karagz Paa iin ar
eletiriler sralar. zetle, Paann varlk boyu anlay elbisesinden syrlm,
bilgi ve faziletlerden uzak biri olduu, lke sslemeye liyakati olmad
belirtilir. Bahsi geen asilerin kendilerine saldrdn duyup yaknlardaki
askerleri ve orduyu toplayp ar gururundan dman hafife alp hakir ve
hor grdn, kendi taraftarlarndan Nokta diye bilinen ve cehlin ciminin
noktas olan bu kiinin de sava iini kolay sanarak asilere kar ktn ve
malup olduunu belirtmektedir.208
Celal-zade, ah Kulu ve yandalarnn Karagz Paaya bal
askerlerle giritii sava canl bir betimlemeyle iire dker. Yazar, bu
arpma srasnda tfeklerin kullanldna deinir. Tfeklerin gzde imek
ve kulakta gk grlemesi etkisi yaparak canlarda ve balarda delikler atna
dair ifadeler kullanr.209 Celal-zade Mustafa bu iirin son beytinde savata
Trklerin cesetlerinin yere serildiine dair bir ifadeye yer verir; burada
207

209
208
93
Trklerden kastettii asiler midir? Yoksa Osmanl askerleri midir? Bu sorunun

cevab kullanlan ifadelerde aranacak olursa kesinlikle Osmanl askeri
olamaz nk kendisi de bir Osmanl devlet adam olan yazar, Mslman
olarak zikrettii ve hemen her yerde slam askeri olarak vurgulad bu
askerlerin ls iin le ibaresini kullanamaz. Bu ve benzeri trde birok
eserde karlatmz ve Osmanl elitlerince hor grlen Trkmenlere bu
beyitte Trkler denmi olmas akla daha yatkn grnmektedir.
Bu arpmann sonunda yle byk bir tarz gmbrt ve karklk
olmutur ki sava yerinde ve harp alannda bedenler tala dolu meydanlara
benzemektedir. ki taraftan da saysz insan lleriyle yeryznde kmeler
ortaya kmtr. Sonunda isyanclar galip gelmitir. Yazar, tasvir ettii bu
sahneyi adeta grm gibi bizlere anlatmaktadr. 1494te doan yazarn mr
bu olaylar grebilme ihtimalini dorulamaktadr. Kendisi burada olmasa bile
kuvvetle muhtemeldir ki bu bilgileri oray gren biri kendisine nakletmi
olmaldr.210 Ayrca hatrlatmakta fayda vardr ki yazar, eserindeki birok
bilgiyi olaylarn grg tan olan birinci elden bir kaynak olan Vezir Pir
Paadan nakletmek suretiyle bizlere ulatrr.211
Bu ilk arpmadan sonra ah Kulu karsnda hezimete urayan
Noktann kaarak mallarn asilere kaptrdn ve asilerin Osmanl
askerlerinin mallarn yamaladn grmekteyiz. Sava meydanndan kaan
Nokta ve kurtulan askerler, gelip Karagz Paann arkasna snmlar
bylece de kendilerini takip eden asilerin Ktahya nne gelerek saf
tutmasna ve ikinci bir arpmann da Ktahya nnde yaplmasna sebep
olmulardr. Bu ikinci arpmada Osmanl askerlerinin tuzaa drlerek
yok edildiini anlatan Celal-zade, Karagz Paann tek bana kalarak
etrafnn evrildiini ve burada Ktahya kalesi nnde byk bir gsterile
ldrldn kaydetmektedir.212
Karagz Paann ldrl ekliyle ilgili farkl bir kayt dris-i Bitlsnin
eserinde yer almaktadr. Bidls, isyan edenler hakknda fazla detaya
210

212
211
94
girmeden bunlarn ba kaldrdklar ilk anlarda birka nemli beyi

ldrdn zikreder. Bu beylerin isimlerini ve nerede idarecilik yaptklarn
belirtmez ancak bunlardan birinin o srada Anadolu beylerbeyi olan Karagz
Paa olduunu ve kendisinin asiler tarafndan aslarak katledildiini
kaydeder.213
Hadid, Ktahya nnde asilere yenilen Karagz Paann kellesinin
kesilerek
askerlerinin
sindirildiini,
askerlerinin
mal
ve
erzaklarnn
yamalanarak ayaklar altna alndn, yanlarnda bulunan at, katr, deve,

gm
ve
altnlarn
yamalandn,
evresindeki
yannda
kaann
illerin
ancak
asilerin
nakkare,
cann
eline
tu
ve
sancaklarnn
kurtarabildiini,
geerek
Ktahya
yamalanp,
da
ve
ykldn
kaydetmektedir.214
Hoca Sadettinin, Karagz Paann ah Kulu ile tututuu sava
anlatt blm Celal-zadenin verdii bilgilerle birebir uyumaktadr. u farkla
ki Hoca Sadettinin eserinde Karagz Paann asilerle ilk karlamasnda
ordu bana atad kiinin ad zikredilmez. Ancak Celal-zade bu komutann
adn Nokta diyerek kayt der. Hoca Sadettinin eserinde Celal-zadenin
eserinden farkl olarak Ktahya nlerinde gerekleen arpmada yannda
bin kadar Anadolu sipahisiyle asilerin zerine yrdne dair bir kayt
bulunmaktadr.215
syann ald boyut ve etkiledii alan asndan Hoca Sadettinin eseri
biraz daha ayrnt sunmaktadr. Buna gre, Karagz Paa karsnda elde
ettikleri bu baardan aldklar gle kente ynelen asiler, Ktahya kalesini
kuatmlar fakat alamayacaklarn anlaynca ehri bar yoluyla almak
yoluna gitmilerdir. Ktahya halknn da o dar grllere azlarn ap bin
bir kfrle karlk vermesi sonucu asiler kenti yakp ykp geriye dnerek,
irin Rum lkeleri arasnda gzellii ve tatllyla parlak bir gelini andran ve
benzeri bulunmayan Bursa kentini de ele geirmek hevesine dmlerdir.
Atlarnn dizginlerini o yne evirdiklerinde, babular ah Kulu denilen
213

Hadid, a.g.e., s. 338.
215
Hoca Sadettin Efendi, a.g.e., C. IV, s. 44-45.
214
95
pisliklere batm murdarn, byle acele etmeyi yerinde grmeyip, Padiahn

saln anlamaya ncelik verdiini, Mslmanlardan rendiine gre
Padiahn lmeyip tahtnda oturduunu renince korku ve dehetten aklnn
ap ald bilginin yaylmasnn yoldalarnn dalmasna yol aacan
dndnden bu haberi gizlediini ve Bursa zerine yrmekten
vazgeerek dnp Alaehir yresine doru ekildiklerini renmekteyiz.216
Bu bilgilere gre asiler Bursa nlerine kadar ilerlemi ve Alaehir taraflarna
ekilmilerdir. Hoca Sadettinin verdii bu bilgi Celal-zade ve Bidls gibi
nemli dier kaynaklarda karmza kmamaktadr. Ancak Hadidde benzer
bilgiler mevcuttur. Hadid, Aydn-line urayan Kzlbalarn burada neye ve
nereye urasalar yakp yktklarn, Ali Paann zerlerine geldiini renince
de Alaehir nlerine ekilerek Gediz kenarnda durduklarn belirtir.217
Celal-zadenin eserinde, Karagz Paann lmne ve kiiliine
deinmek iin yazd iirde Paann ehadete ulamas anlatldktan sonra
methiye amacna matuf bu iir, birden bire Paay yerden yere vuran ve
aalayan bir hal alr. Paann bilgisizlikle hayat ebedi sanp dnya
hayatndan midi kestii218, yeteneksiz olmasna ramen kiilerin st
makamlara gz dikmemesi gerektii ve edep ile bulunup makamlara gz
dikmemek gerektii, vezirlik makamnn kltr istedii bundan hareketle
Paada bu niteliin bulunmad gayet kaba bir ekilde ifade edilir. Yazarn
baarsz olmu vezir hakkndaki ar ifadeleri bununla bitmez ve son beyitte
kuru tan deerli ta (gher) olduu yoktur. Ahrdaki at bakcs emir
olamaz demek suretiyle Paay aalad grlr.219
Celal-zade, Karagz Paann aleyhinde gndermelerde bulunmaya
devam ederek Paann annn yce olduu fakat zatnn fazilet ve
bilgilerden uzak olup deerli olmadn belirtir ve bundan hareketle Anadolu
beylerbeyliinin eskiden yce makamlarn en gzeli ve ereflisi iken bu
vasfn bylece yitirdiini belirtir.
216
Anadolu askerlerinin Osmanl saraynda

218
219
217
96
slm dininin ncleri, sava ve gaza ehlinin sekin ve stn kimseleri

olduu, her savata aslanlar, dman tutanlar, her gazada dmanlar
emirleri altna alan Ali benzerleri, harp meydanlarnda yiitler olup, kfr
ocann tutuan ateleri, Hristiyan kiliselerinin yakc alevleri ve dima
zaferlerle dost olagelmiken, bu defa ei ve benzeri olmayan hayat sahibi
kudretlinin dileiyle yenik dtkleri, ne yazk ki bu byk hadise ve olay
sebebiyle slm lkelerinde sonsuz geveklikler gzkt belirtilir.220 Bu
yenilgi neticesinde slam memleketi olarak kastedilen Osmanl Devletinde
birok olaylarn ve gevemenin balad belirtilerek toptanc bir anlayla
Karagz Paaya tm ktlkler ve ilerde kacak olaylar yklenmeye
allmaktadr.
Eserini Sultan Selim ve hkmeti zamannda yaplan icraatlar akli bir
perspektife oturtmak iin yazd dnlen Celal-zade, devlet dzeninin alt
st olduunu belirtmekte ve bu karkln ilk sebebi olarak Karagz Paay
grmektedir. Ayrca olaylarn byyerek nlenememesinin nemli bir
sorumlusu olarak da Sultan Ahmedi grmektedir. Nitekim Sultan Ahmedin
de eletirilerden pay ald u ifadeler dikkate deerdir; -Ahmet Uurun
sadeletirmesiyle- Sultan Ahmed, saltanat umuduyla bunca lf edip, zellikle
aya zengide, padiahlk sevdasyla akam sabah arayp taramakta,
skntda idi. Henz kendi miras lkeler iinde, bunca hizmeti ve ballar ve
btn yldz saysnca askerlerle hazrken birka anlaysz Trklerin taknlk
ve isyanlar oldu. Yetiip zafer getiren klla o fitne karan atei
sndremedi. Btn Mslmanlarca bilinmekte idi ki, Sultan Ahmedin bilgisiz
varl saltanatn yaratlna lyk deildir. Btn bu haller takdir saray
perdesinde gizli olan ilerin ortaya kmas iin bu zafer balangcdr ki,
cennet mekan padiah hazretlerinin (Allah kabrini nurlandrsn) yaldzl
saltanatyla yer yz, zellikle Rum lkeleri mutlu, muzaffer, aydn ve nurlu,
Mslman halkn ilham kayna, zafer sonulu olgunluu ile nee ve sevinli
olsalar gerektir.221 grld gibi yazar, veli-i nimeti olan Sultan Selim ile
ayn hanedana mensup olan kardei Sultan Ahmedi olduka baarsz
220
221

97
takdim etmekte ve Sultan Ahmedin bu baarszlnn Allahn takdiri ile

kendi hamisi olan Sultan Selime yaradn ifade etmektedir. Burada dikkate
deer nemli bir husus Sultan Ahmedin bilgisiz bir varla sahip olarak
saltanat
yaratlnda
olmadnn
vurgulanmasdr.
Yazar,
ly
karmadan Sultan Ahmedin sadece saltanat iin bilgisiz olduunu

vurgulamakla yetinir. Daha fazla yerebilme cesaretini gsteremeyerek,
yukardaki paragraflarda Karagz Paa iin dktrd ifadelere benzer
ifadeleri kullanamamaktadr. Ftursuzca giritii benzetmelerden hibirini
baarsz olarak grd bu hanedan yesi iin kullanamamaktadr. una
kuku yoktur ki yazar, Sultan Ahmed iin kullanlacak yanl bir ifade ile
hanedana hakaret gerekesiyle belki de ikbal beklentisi ile kaleme ald
eserinin cezalandrlabilecei sonucunu dnmektedir. Niancla kadar
ykselerek bu vazifeyi uzun yllar yrtm tecrbeli devlet adam kimi ne
kadar eletireceini ok iyi bilmektedir.
Celal-zadenin eserinin sekizinci blmnde anlatlan ah Kulu isyan
ve isyan sonunda memleketin iinde bulunduu duruma dair son iir, isyan
sonras sosyal durumu zetleyen olduka ilgin bilgiler iermektedir. Bu
cmleden hareketle zetleyecek olursak bu isyan hareketi sonucunda
cihann karklklarla dolup kalplere korku geldii, kavga ve grltyle dolan
cihann bir frn misali ate ald ve bu ortamda insanlarn yer yer kalelere
snd, bela musibetinin bir nehir misali akmaya balayarak kyllerin yce
dalara gt, haksz yere ok kan dkld, barp inlemenin bitmedii,
haydutlarn yol kesmeye balayarak yollarda arkada bulmann zaruri olduu,
Mslmanlarn keder ve derde dp ok kimselerin perdeli iken yzlerini
at, btn saknma adetlerinin bozulup idarenin yok olduu ve bu
dzensizlikte alnann alann olduu, mal yamalamak iin evlere girildii ve
adalet gneinin yok olduu, dilenci ve fakirlerin zengin olarak kethdalarn
yoksullua dt, balarn kesilip kanlar dkld ve adaletin kocayarak
belinin bkld dile getirilmektedir.222 Burada yaanlan olaylarn basit bir
isyan olmayarak toplumsal bir felakete dnt ve bu feci ortamn bir an
222
98
evvel sonlandrlmasnn zarureti ifade edilmektedir. Dikkat edilecek olursa

devletin varlk gerekesi olan adaleti salama zellii zerinde durulmu ve
adalet sisteminin kt vurgulanmtr. Bu olaylar ise bir nceki paragrafta
bahsi geen Sultan Ahmedin miras olarak kendisine geen mlk zerinde
gereklemektedir ve bu duruma bir son verilmelidir. Bylece yazarn verdii
mesajdan Sultan Ahmedin adaleti salamakta aciz olduu ve bundan
hareketle kardei Selime tahta geme meruiyeti salad sonucunu
karmak hi de g olmamaktadr.
dris-i
Bidls,
syann
bu
aamadan
sonra
bastrlmas
iin
grevlendirilen Ali Paay ve kuvvetlerini Anadoluda birletirecei Sultan

Ahmedi, sonuca ulatracak bir tedbir almada yetersiz grr ve isyanclarn
bu frsattan yararlanarak hzla Kayseri yolundan Sivasa yneldiklerini
kaydeder.223
Selim-namenin dokuzuncu blm bal altnda isyann ve ortaya
kan durumun Anadoluda uyandrd yank ve bunun zerine isyan
bastrmak iin vezir-i azam Ali Paann Anadoluya gnderilmesi ile
isyanclarla sava ve kan olaylar ele alnmaktadr.
Bu blm ilerde
gerekleecek Sultan Selim iktidarn gerekli gren ve bu gereklilii akli bir

temelde haklla oturtma gayreti ile kaleme alnmtr. Ayrca burada II.
Bayezid ve devlet adamlar da yerilmektedir. Anadoluda meydana gelen
artc olaylarn ve garip deiikliklerin Sultan Bayezidin saraynda
duyulduu belirtilir. Fakat lke ileri gelenleri ve devlet adamlarnn deeri
yce olan sadaret makamn bo ve manasz sayarak lke tutma ve
memleket zaptetme makamna yeterlilikleri yokken, srf kendi huy ve
yaratllarnda bulunan arzu ve istek klavuzlarn rehber edinerek tam bir
gurur ve gsterile lemin ilerini idare ile uratklar vurgulanr.224
Celal-zade, bu isyan hareketinin bir sebebi olarak Sultan II. Mehmed
tarafndan
konulan
adalet
kanunlarnn
eskisi
gibi
uygulanmad
grndedir. Ona gre olgunluk bilgi ve fazilet sahiplerinin eski adet zere
koyduklar adalet kanunlar yerlemi olup, zaman amyla bozulmazd. Ar
223
224

99
gaflet ve ilgisizlikten, o dzeni kendilerinin ar gayretiyle durur sanarak,

aldanmlard.
lerde
karklk
getirecek
felaketlerden
habersizlerdi.
Zamanlarn yiyip, imeye, gnlerini mal mlk toplamaya, vakit ve devirlerini

ava harcayp, fitne ve bozgunculuk yollarn kesip tkamaya g ve takatleri
yoktu. Bu kimseler lke durumlarnn bir derecede bozulup, brakldn
iitince aknlk denizinde bouldular. Anlay ve sezgileri bozgunculuu
onarmaya yetersiz olan bu kiiler bozulan dzeni de tamir edememilerdir.
Celal-zadeye gre bu idareciler olayn meydana gelmesinden sarho ve
sersem olup, gece gndz dnce ve niyetleri Sultan Ahmedi getirip
padiah yapmakt.225 Burada yazar, Sultan Selimin tahta gemesine muhalif
olarak grd Sultan Bayezid erknn ve bizzat II. Bayezd da -yerden
yere vurmaktadr. Hepsinin gaflet iinde bulunduunu ve ahsi menfaatler
peinde kotuklarn ileri srmektedir. Zamanlarn idare dnda ilerle ve
avla geiren bu kimselerin ah Kulu isyanndan sonra iinde bulunduklar
durumun zorluunu anlayarak kendilerini bu gaileden kurtarmas iin Sultan
Ahmedi tahta geirmek istediklerini belirtmektedir. Fakat bu karar verirken
ise sarho ve sersemlik iinde olduklarna dikkat ekmektedir. Bu ifadeyle
saltanat iin tercihlerinin doru ve akli olmadn vurgulamaktadr.
Celal-zadenin bize bildirdii kadaryla grmekteyiz ki Sultan Ahmedi
tahta geirmek isteyen idareciler, bir taraftan isyann ald boyut dier
taraftan Sultan II. Bayezidin Rumeliye getii haberiyle panie kaplmlar
ve aralarnda harem aalarndan, yazara gre mizacnda adalet ve
merhamet bulunan, cmertlii ile tannan veziriazam Ali Paa -yazarn takdir
ettii bir devlet adam olduu anlalmaktadr- ile Sultan Ahmedi padiah
yapmak konusunda anlarlar.226 Bu ifadeler iyi okunduunda grlr ki
yazar, bizi Sultan Ahmedi baa getirme konusunda merkezdeki yksek
rtbeli devlet adamlarnn kendi aralarnda hem fikir olduklar ve bu amala
Sultan Ahmedi saltanata getirmek iin her trl yola bavurmu olduklar,
hatta bu i iin ah Kulu isyann bile kullanm olduklar dncesine
yneltmektedir. Anadoluya geecek gl merkez askeri, isyan bastrma
225
226

100
gayretiyle gittii Ktayhadan Sultan Bayezidin de Rumelide bulunmasn

frsat bilerek yeni sultan ile bakente dnebilecektir.
Ali Paa ve birlikte hareket ettii kimseleri, nemli ve uygun devlet
ileriyle uramay aka ve latife sayan, devlet ilerinin sonunu gremeyen,
hilafet ilerinin neticesini anlamaktan gafil kimseler olarak tanmlayan Celalzade, Osmanl lkelerinde dzen, adalet ve insafn yok olduundan ikyet
etmektedir.227 Burada Ali Paa ve beraber hareket ettii arkadalarnn hak
etmeyen bir kimseye padiahlk makamn vermeye almalarnn devlette
dzeni yok ederek adalet ve insaf kavramlarn da ortadan kaldrd ikyet
yollu ifade edilir ve bu yanl tercihlerinin sebebi olarak hilafet ilerini
anlamadaki gafletleri gsterilir.
Ayrca Padiahn saltanat ehzade Selimin hak etmesine ramen
ona ilgi gstermeyerek ehzade Ahmet tarafna yneldiini ve buna da
idarenin bozulmu olmasndan duyduu zntnn sebep olduunu
belirtir.228 ehzade Selimin hakk olmasna ramen Sultan Bayezidin bu
hakka riayet etmeyerek bir hakk ihlal ettiini ve bunun da ilahi adaletin
tecellisi olarak baarszlkla sonulanan bir dizi olayn sebebi olduu belirtilir.
Hoca
Sadettin,
isyann
geliimi
ile
ilgili
haberlerin
sarayda
duyulmasyla veziriazam Ali Paann ki yazara gre hdavendigr

hazretleri kapsnn boynu bal kulu ve fesatlk eden dmanlarn da can
alc eridir.- greve olan ballyla Padiah katnda, bu olayda Anadolu
beylerini kusurlu bularak btn bu olaylarn beylerbeyinin yreksizliinden
kaynaklandn
dile
getirip
beylerbeyini
beceriksizlikle
sulayarak
bbrlendiini ve dman kk grme gafletine dtn kaydetmektedir.

Ayrca yazardan, sarayda isyann bastrlmas haberinin beklenmekteyken
anszn Karagz Paann lm haberinin tahtn eiine iletilmesiyle
Padiahn mizacnn olaylarn meydana getirdii bountudan, hastalklarn
st ste bastrndan yle bir hale gelerek bozulmu olup padiahlk
ykmllklerinden bile vazgeip ibadet kesinde vaktini geirmeyi ye tutar
hale geldiini, ynetimde gerekli nlemleri almaktan tmden el ekip, saltanat
227
228

101
tahtnda oturmasnn sadece iin gerei gibi grndn renmekteyiz.229

Bu bilgi nda u yorumu yapabiliriz ki isyann balama sebebi Bidls ve
Celal-zadenin belirttii gibi saltanattaki boluktan kaynaklanmamtr. Hoca
Sadettin bunlarn tersine olarak isyann ulat boyut sebebiyle, saltanatta
bir bunalm ve fetret dneminin doduunu vurgulamaktadr. Bu bak
asyla Hoca Sadettinin eseri farkl bir boyut kazanmaktadr.
Yukarda Hoca Sadettinin II. Bayezda dair tasvir ettii Karagz
Paann lm haberini alan ve aresizlikten devlet ilerinden el eken bir
padiah grnts, Hadidde gememektedir. Ona gre bunu duyan II.
Bayezd, Ali Paay tedbir almas iin grevlendirir ve dahas o memlekette
tek bir kimse bile brakmayarak hepsini krmasn emreder.230
Hoca Sadettin, ayn bilgilerin yer ald sayfalarda zc olaylarn
yce otaa duyurulunca, padiahn ilerleyen zamanlarda halsizliinin artp
gcnn tkendiini, lkenin ynetiminde yetersizliini grnce, Sultan
Ahmedi tahta karmaya niyet ettiini, ama bu iin gereklemesi, o yol
kesicilerin saldrgan ellerinin lke eteklerinden kesilip atlmasna bal
olduundan, o nemli sorunun halledilmesi iin byk vezirlerle toplant
yaptn, vezirizam Ali Paann, o ekyann tepelenmesi iini kolay
sanmakta olduunu, Padiah katnda ardarda yaplan toplantlarda o
konunun kolaylkla zleceini anlattn ve beylerin gze batan kusurlarn
sayp dktn, sonra da izin dileiyle yerinden kalkp o aalklarn
tmn tepelemeyi gerekli grerek bu iin kendisine verilmesini istediini ve
aslnda Paann gerek amacnn Sultan Ahmedle buluarak onun saltanat
tahtna oturmasyla ilgili ilk hazrlklar yapmak ve de yeni padiah i bana
getirmek olduunu kaydeder. Bu anlattklaryla Hoca Sadettin, kendisinden
nce eser veren Bidls, Hadid ve Celal-zadeyi teyit etmektedir. u farkla ki
Geliboluya geen Paann yannda drt bin kadar blk halk ve drt bin
yenieri yer almaktadr. Bu rakam Hadidde Sultan Ahmed aleyhtarlndan
olsa gerek hayli abartlmtr. Ona gre ah Kulu ile Sultan Ahmed ve Ali
229
230

102
Paa ittifak arasnda yaanan savata asiler sadece alt bin kii iken
Osmanl askerlerinin says elli bini bulmaktadr.231
Hoca
Sadettin,
Ali
Paann
ok
nemli
baz
zelliklerini
sralamaktadr. Buna gre Paa iyilii, cmertlii ve zellikle bilginlere kar

gsterdii ltuf ve ihsanyla tannmaktadr. Vezirlik gnlerinde her ay bilimsel
bir toplant yapmakla, bu toplantlarda bilginlerin her birine bilim derecelerine
gre sayg gstermek ve armaanlar vermekle tanndn, nitekim bir
toplantda datt para dnda, yz posti krk vermesiyle n yaptn,
bilginlere sayg gstermekle vndn, elindekini datmay ilke bilerek,
para toplamaktan utandn, adna yazlan kitap ve risalelerin Paann
keremine yeterli tanklar olduuna ve ona duaya arac olduklarna, hayr
ilerinin ise hesabnn olmadna, stanbulda eitli yelerde byk camiler
yaptrdn, bunlarn en bynn stanbulun ortasnda bulunduuna ve
byk eserin gzelliini betimlemenin imkan bulunmadna ve yannda
kurulan medresenin ise olgun kiilerin toplandklar bir baheyi andrdna
gndermede bulunur.232
syann bastrlmas iin tedbir almaya gnderilenlerin banda Sultan
Ahmed ve ocuklarnn bulunduunu rendiimiz Bitls, Sultan Ahmedin
isyan bastrmak iin Karaman vilayetine yneldiini, Sultan Korkudun ise
Msr taraflarna katn belirtmektedir. Sultan Bayezidin eliler araclyla
Sultan Korkudu geri getirip Tekeili sancan ona vermesine ramen onun
tekrar buradan kaarak Manisa vilayetine gidip Saruhan line dndn
kaydeder.233
Hadid, Sultan Korkud ile ilgili olarak dier tarihilerde yer almayan bir
kayda yer vermektedir ki Sultan Korkud burada asilere saldrmaktadr. Buna
gre ah Kulu ve yandalar Gediz kenarnda iken Sultan Korkud yannda
Karasi, Mentee ve Aydn beyleri olduu halde dmana baskna geer fakat
Kzlbalar
yazarn
tabiriyle
Korkudu
korkudup
Bozdana
doru
pskrtrler. Bu hezimetten sonra Sultan Korkud kaarken yanndaki her

231

233
232
103
sancak beyi krlarak datlr, geriye braktklar deve, katr ve at takmlar

beylerin vastalaryla beraber yamalanr.234 Eserin bu blmnde yazar
ehzade Selimin taht rakibi olan ehzade Korkud hakknda aalayc ve
kmseyici ifadeler kullanmaktadr. Yazar buna iten sebep ehzade
Korkudun ehzade Selime muhalif olmas ihtimalidir. Bylece yazar basit bir
ayaklanmay bile bastramayan bir ehzadenin padiah olamayaca
mesajn vermektedir.
Celal-zade Mustafa, karlatklar isyan bastrmak zere bir araya
gelen Ali Paa ve ehzade Ahmetin bu ie nem vermeyerek yanl yollara
saptklarn
ifade
eder.
Buna
gre
Ali
Paa,
Sultan
Ahmed
ile
karlatklarnda, durumun zorluu grmler, can-u gnlden szlanp,

inlemilerdir. Kendilerini tam bir aknlk sardndan dmann durumlarn
unutmular, arzu ve istek yolunda dnce ve mitleri olan geici saltanat
hallerini sylemek, birbiriyle konuup anlaarak, dertlemek iin ziyafet
vesileleri bulup, yiyip, imeye koyulmulardr.235 ki muhalif ehzadenin taht
kavgalarnda daha sonra galip gelenin taraftar olarak olaylar nakletmek
durumunda olan tarihinin gerekleri ne derece ifade ettii ve ne derece tahrif
ettii bugn ispatlanamayacak bir vakadr. Ancak unu sylemek gerekirse
yazar, galip gelen bir adayn szcs olduundan olsa gerek mcadeleyi
kaybetmi ehzade Ahmeti olduka insafsz bir ekilde tantmaktadr. Ona
gre ehzade Ahmet i idare etme kabiliyetinden yoksun ve elenceye
dkn
biri
olarak
bu
isyanla
ilgilenmemitir.
Fakat
biz
unu
anlayabilmekteyiz ki ehzadenin kendisi yle olsa bile karsnda bulunan

isyan olduka gl ve byk bir isyandr. nk bizzat sadrazam Ali
Paann duruma mdahalesi bile isyan bastrmaya yetmemi ve devlet ciddi
skntlara dmtr.
Hoca Sadettin, Celal-zade ve Bidlsnin de belirttii gibi Ali Paa ve
Sultan Ahmedin bulutuklarn kaydeder. Rum Diyarnda bu bulumann
gerekletiini belirterek Sultan Ahmedin ve Ali Paann ah Kulu syannn
batrlmasndaki baarszlklarnn sebebini de belirtir. Ona gre Ali Paann
234
235
Hadd, a.g.e., s. 338-339.

104
Sultan Ahmede kavumas isyan bastrmak gayesiyle alglanmayp tahta

geii iin bir treni yerine getirmekten te bir davran olmad dncesine
kaplp epeyce sevindikleri ve asileri tepelemek tasarsyla harekete geiini,
ii gerekletirmek yolunda bir adm ve kendisinin clsu hazrlna
balang saymakla, bulumalarn beklemekte ve btn dncesini
hazrlayaca
toyun
baarsna
balam
bulunmakta
olduunu,
ayaklananlarla savamay bir yana koyduunu ve toy gereklerini tedarike

kendini verdiini, kapld gururla gsterisine derek bana gelecek nice
skntlar gremediini, askerin gnln kazanmak iin btn dncesini
mutlu eie bal sanlan blklere toy sermek gayretinde toplandn,
halbuki bahiler datmay, adaletle davranmaktan stn tutmann, halkn
gereksinme duyduu dil bir ynetim yerine, yaknlarn armaanlarla
doyurmay ne almann, azk aratran halk kovalayp yollarn kesmek ve
doymulara toy serme abasna dmenin akll kiinin harc olamayacan
belirtir.236 Hoca Sadettinin bu ifadeleri isyan blgesinde halkn adalete olan
ihtiyacnn birok kimse tarafndan kabul edildiini ve devletin burada bir zaaf
iinde bulunduunu dndrmektedir.
Bidls ve Celal-zadeden farkl olarak Hoca Sadettinde Ali Paa ve
Sultan Ahmed bulumasnda bir ayrnt bulunmaktadr. Buna gre Sultan
Ahmed ile bulumaya byk bir istekle gelen Ali Paa, bu nedenle son hzla
ehzadenin geecei yol zerinde bir geni ovaya inip, gelii vaktinde
ehzadeye parlak bir alay gstermek amacyla yannda bulunan askeri
bezeyip beklediini, bu tren srasnda Paann btn askerlerinin bin bir
eit bezemeli ve ssl klkla ehzadenin yolu zerinde iki saf baladn,
ehzade nnde ilerleyen yayalara bahiler ve blk halkna eitli
armaanlar saldn, ama Tanrnn isteiyle Selim ahn sevgisinin bir
mknats olup o askerleri ektiini, onun iin Sultan Ahmedin askerin gnln
alma yolunda datt armaanlarn ie yaramaddr.237 Hoca Sadettin bu
ifadeyle Sultan Selim hanedannn takdirini kazanmaya almaktadr.
236
237
Hoca Sadettin, a.g.e., C. IV, s. 56-58.

105
Askerin tutumuyla ilgili olarak Hadid farkl bir konuya deinir. O, asileri
elinden kard iin yenierilerin bir araya gelerek ehzade Ahmetten
padiah olamayaca, Hadm Ali Paadan ise savata lm gze alamad
iin sadrazam olamayaca hususunda anlap ehzade Selimi tahta
geirmeyi kararlatklarn ifade eder.238
Sava ncesinde Sultan Ahmedin ruh halini yanstan bir blm
sadece Hoca Sadettinin eserinde yer almaktadr. Buna gre Sultan Ahmed,
saltanat davas konusunda Ali Paa ile her ayrnty grm ve kendisini
gelecekte padiah olarak grmektedir. Ve bu yola giden ilk iin bu isyan
bastrmak olduu konusunda Ali Paa ile anlamaya varmlardr. Sonraki
sabah erkenden at stnde gezintiye kan Sultan Ahmedin dnyas,
stanbuldan bir habercinin Ali Paaya ehzade Selimin Edirneye gelmi
olduu haberini iletmesiyle kararacaktr. Hoca Sadettin, ehzadenin bu
haberle dnyasnn kararm olduunu ve bu ruh haliyle gezintiden
vazgeerek konana dndn, te yandan, ekyann, Ktahyadan
dndkten sonra yurtluklar olan Teke iline varp Antalya hisarn almak
amacyla
bura
stne
yryp
kuattklarn,
saldrya
geen
hisar
koruyucular ve askerlerin asiler karsnda direnemedikleri ve yeniden hisara

dnp kapandklarn, asilerin kaleyi iki gn boyunca geceli gndzl
kuatma altnda tutmu iken Ali Paann byk bir ordu ile zerlerine
geldiini haber almalaryla kuatmay kaldrarak Kzlkaya denen dalk bir
alanda savunmaya getiklerini kaydetmektedir.239 Bu Kzlkaya mevkii
Hadidden alnt olsa gerektir. nk Hadid, Sultan Ahmedin kovalad
asilerin sarp bir mntka olan Kzlkayaya yerleerek buray mesken
tuttuklarn
ve
Osmanl
askerlerinin
burada
ilerleme
olanaklarnn
bulunmadn kaydetmektedir.240
ehzade Ahmetin sultanlk iin yetersizlii Celal-zade tarafndan sk
sk
238
vurgulanmaktadr.241
lgili
Hadd, a.g.e., s. 339

240
241
239
blmlerdeki
birok
beyitle
bu
106
vurgulanmaktadr. Bu beyitler aslnda ehzade Ahmete hitaben yazlan ve

onun tamas gerektii halde kendisinde bulunmayan zellikleri iermektedir.
Yine ayn blmde ehzade Ahmete adeta haddini bildirdikten sonra veli-i
nimet olan Sultan Selim iin de vgy unutmaz, Sultan Selimin yokluu
ihtimali belirtilirken dmanlarn btn lkeyi batan baa zaptedecei
korkusu ile yazar, okuyanlar adeta kretmeye davet etmektedir.
Celal-zade, isyanclarn Ali Paann byk bir Mslman gle Osmanl askerleri iin Mslman demekle aslnda yazar, isyan edenlerin de
dini tercihini onlarn yerine belirtmektedir. Bylece asilerin Osmanl
askerlerinden farkl olduu, yani dinden km olduklar belirtilmektedir.zerlerine gelmekte olduunu duymalar zerine lke ilerine ekilmeye karar
verdiklerini ifade eder. Sultan Ahmed ile grme iini halleden Ali Paann
bu durumda dmann kap gitmesine izin vermeyerek kendisine utan ve
kusur geleceinden duyduu endieyle asilerin pelerine dtn belirten
yazar, Paann ehzade Ahmet ile vedalatn ve arlyla olan
askerleriyle pelerine taklp gece gndz bozguncular takip ettiini ifade
eder.
Asilerin
yklerinin
hafif
olmasnn
verdii
avantajla
yakalanamayacaklarn grmesiyle dmann kap kurtulacan dnen

Paann kimseyle istiare etmeden ve byle bir durumda bilgili kimselerin
bilgilerine mracaat etmenin neminden gafil olduundan yannda gerekli
malzemeler de eksik olarak asilerin peine dmtr. Yanndakilerle birlikte
ardna dt dman bir blk cimri kyl ve kaan Kzlbalar olarak hor
grdne deinen yazar,242 o anda piyade olan yenierilerin bir ksmn
atlandrp, asilerin peine dtn belirtmektedir.
Ali Paann Azerbaycana ynelmi asileri durdurmak zere ald
tedbir Bidls ve Celal-zadede gememekle birlikte Hoca Sadettinin eserinde
karmza kmaktadr. Buna gre, Sultan Ahmed ve Ali Paa birlikte asilerin
topland yere yaklanca, ka yollarn kesmek iin yolun bir tarafnn
ulat Karaman diyarna Karaman lkesi beyi olan ehzade Sultan
ehinahn lalas Haydar Bey, Kayseri beyi ve bir sancak beyinden oluan
242
107
toplam iki bin asker ile bu blgenin korunmas iini brakrlar. Dier yolu ise
Ali Paann merkez kuvvetleriyle evirip elindeki birliklerle bir sre bu
durumu korurlar. Kuatlm asiler yiyecek sknts ekmeye baladnda
aresizlikten bir gece kamaya kalkmlar ve kaarlarken Karaman yolunda
bir geit bularak Haydar Beyi de ehit edip mallarn yamaladktan sonra,
Kayseri zerinden Sivas yresine ynelmilerdir.243
Hoca Sadettinin biraz ssleyerek ve renklendirerek anlatt bu bilgiler
Hadidde ana hatlaryla fazla ayrntya girilmeksizin anlatlmaktadr. u
kadarn syleyelim ki Hadid, Ali Paann be gnlk bir takipten sonra
Kzlban Karaman vilayetine yetitiini, bu arada Karaman tahtnn lalas
olan Haydar Beyin yanndaki askerlerle asileri karladn, Kayseri
sancandan be alt bin askerin de kendisine katldn ve iki sancak olan
bu
kuvvetlerin
asiler
karsnda
krldn,
bunlarn
mallarnn
yamalandn, asilerin bu zaferden sonra Kayseriye doru gittiini

kaydetmektedir.244
Bitls, isyann bymesi ve ikayetlerin artmas sonucunda padiahn
tedbir olarak vezir-i azam Ali Paa ve yannda nde gelen baz kimselerle bir
grup askeri bu fitneyi temizlemesi iin grevlendirdiini, bunlarn Ankarada
Sultan Ahmede gelip yetierek byk bir ordu halinde Haric-Rafz taifenin
topland Tekeiline yrdklerini ve isyan etmi bu Trk Topluluunun
vatanlarn terk ederek yirmi bin fedainin hep birlikte Karamana ynelerek
niyetlerinin Acem diyarna giderek ah smaile katlmak olduunu belirtir.245
Bitlis, asilerin zelliklerini vurgularken onlarn Rafz ve Haric olduklarn
srarla
vurgulamaktadr.
Bunun
sebebi
yazarn
Osmanl-Safevi
kamplamasnda Snni Osmanl retisinin -Kemal Paazade gibi -st

dzeyde
propagandacs
olmasndan
kaynaklanmaktadr.
Ayrca
bu
tanmlama kendisinden sonra Hadid, kr, Celal-zade ve Hoca Sadettin gibi

tarihiler tarafndan yer yer kullanlmtr.
243

Hadd, a.g.e., s. 340.
245
dris-i Bidls, a.g.e., s. 87-88.
244
108
Celal-zade, Allaha gerektii gibi yalvarmaktan gafil olan ve hnersiz

grd Ali Paa ve askerlerinin, ilerin pazu gcne dayandn
dnmeleri ve byklk ve makam arzusunda olmalar sebebiyle hzlca
gidip, geriye bakmadklarn belirtmektedir. Askerin bu ekilde aceleye
dayanamayp, fazla zorlandn ve konaklarda dklp kaldklarn belirtir.
At yeni olanlarn paadan ayrlmayp, bir miktar yiitle ne yaptklarn
dnmeden hareket ettikleri belirtilir. Dmanla Gkhan denilen yerde
karlatklar ve iin sonunun burada geldii, dmanlar iinde i grm
akll bozguncularn bulunduu ve bunlarn apulculuk midiyle pelerine
taklan askerlerin iinde bulunduklar durumu anlayarak zaferin kendilerinin
olduunu grdkleri belirtilir. Daha sonra bunlarn becerikli askerleri
hazrlayp, sa ve sollarna harp erbabn tamamlayp n ve arkalarn
savalarla ssledikleri, grnte yenik olmalarna ramen manada
gvenle sabr ve sebatla bezenmekte olduklarn, bunlar grenlerin, kanatlar
dklm ve yolunmu kulara benzettiklerini oysa yorulmu zayflar geriye
koyup, gsz ve zayf krk dkk hastalar brakp, ilerisi aralksz kama
grntsnde olduklarn belirtir. Ali Paa askerinin nclerinin, bunlara
ulap, bir blk kyl balarnda klah ve brk, ilerisi gerisine bakmayp,
kamakta olduklarn bildirdikleri; Dmana yetiip vurutuk. Zayf ve
aalk kimseler, alnmas kolay bir blk zavall dilenciler ancak mutluluk ve
ikballe gerekten yryp yetielim, hepsini darmadan ederiz. diye hoa
gidecek
szlerle
Ali
Paaya
cesaret
gsterip
haber
uurduklarn
kaydetmektedir.246
Ali Paa ve ah Kulunun arpmalar hakknda herhangi bir tarih
belirtmeyen Celal-zadenin aksine eserini ondan nce kaleme aldn
dndmz Bidls, 917/1511-1512 yln iaret eder ve arpmann
yaand yer olarak Gkay denen bir mevkiyi iaret eder.247 Hoca
Sadettin ise arpmann tarihini Temmuz 1511 olarak belirtir ve arpma
alan Bidlsnin belirttii yer olan Gkaydr.248 Ltfi Paa isyan tarihini
246

248
247
109
917/1511 olarak belirtir.249Hadid ve kr ise eserlerinde genel olarak tarih

ve yer belirtmemektedir. (Hadid de son arpma hakknda yer ad
zikretmemektedir.)
Celal-zade, yukarda Osmanl askerlerinin250 tedbirsizliini, Allahn
takdir perdesi ile gizledii ilerden gafil olduklarn, ilerin pazu gcyle
kazanlacana inanan ve ileri byklk ve makam iin yapma cehaletlerini,
yollarda ok yorgun ve bitkin dmelerini, ne yaptklarn dnmeden
hareket etmelerini eletirmekte ve bunca olumsuzlua bir de dman iindeki
i grm akll bozguncularn Osmanl askerinin apulculuk midinde
olmalarn anladklar iin sonucun kendi lehlerine dneceini bildiklerini
belirtmektedir. Grnte yenik olan fakat manada sabr ve sebatla bezenmi
dman ordusunun yorgun ve zayf olanlar arkaya koyarak yanltc bir
durum dourmalarn akll bir harp taktii olarak vurgular. Ali Paa
askerlerinin nc kuvvetlerinin bu tuzaa derek gelip Paay ikna ettiklerini
ve paay sava iin cesaretlendirdiklerini kaydetmektedir. Yazar grld
gibi Osmanl askerleri ve Ali Paay olduka yermektedir. Kendisiyle ayn
devlete hizmet ettii bu kimseleri yermesinin kuvvetle muhtemel tek sebebi,
bu kuvvetlerin ehzade Ahmete bal olmas ve onun saltanat iin destek
vermi olmalardr. Yazarn kaleme ald bu eser Sultan Selim ve
hanedanna sunulmutur. Bu da yazarn neden bu kadar eletirel bir
yaklama sahip (!) olduunun cevab olsa gerektir. Aksi halde bir Osmanl
devlet adamnn kendi ordusundaki askerleri byle ftursuzca yerebilmesine
imkan grnmemektedir. Ayrca Sultan Selim ve sonra gelenler kendi
hanedanlarndan baka birine destek olmu bir vezire bu kadar yklenmesine
msamaha gstermelerinin baka bir sebebi olamaz gibi grnmektedir.
Bidls,
savan
kaybedilme
gerekesi
olarak
baz Karamanl
askerlerin zlerinde gizli olan sadakatsizlie iaret eder ve Ali Paann

aklszlk edip kendisini ne srerek gsnden ald ok yarasyla lp
ordusunun basz kalmasna yol amasn gsterir. Bylece basz kalan
249
Ltfi Paa, a.g.e., s. 195.

Yazar bu blmde asiler karsnda yenilmi ve dalm Osmanl askerleri iin Ali Paa
askerleri ifadesini kullanmaktadr.
250
110
ordu hezimete urar ve o taife hi duraklamadan Azerbaycana doru

kaar.251 Bidlsnin ifadeleri dorudan olaylar anlatt iin ok fazla yoruma
ve kiisel gre yer vermez. Daha dorusu olaylar fikirlerini ve hislerini
anlatmak suretiyle unutturmaz. Celal-zade ise olaylardan ok hissiyata nem
verir ve srekli kiilerle ilgili tarafl analizlerde bulunur ve bylece anlatt
olaylar havada kalr. Eseri okuyan kiinin zihninde bir takm karalama
ifadeleri dnda olaylarla ilgili hibir bilgi kalmaz. Ayrca yazar, tamamen
hislere yer vermeyi nemsediinden olsa tarihi kayt vermeyi tamamen
unutmu gibidir.
Ali Paa ve askerlerinin dmana ani basknla saldrmasn yanl bir
hareket olarak grp eletiren Celal-zade, onlarn gz karartp evrelerini
aratrmadan, gerideki askerin durumunu bilmeden kimin gelip kimin
gelmediinden bihaber olarak kr krne dmann zerine atldklarn
kaydetmektedir.252
Ali Paa ve asiler arasnda kan atmada Paann yetersizliini
vurgulayan Celal-zade, sava ve saldrdan gafil olan Dertli Paann ne alay
ne asker, ne sa ne sol, ne tfeki ne de atcya sahip olmakszn yannda
hazr bulunan az bir miktar askerle kl ekerek savaa tututuunu
kaydeder.253
Celal-zadenin sava alann tasviri balamnda naklettii bilgiler de
olduka canl ve etrafl bir sunumu iermektedir, yle ki; sava alan
yiitlerin naralaryla korku veren sesle dolmu, iki taraftan kl akrtlar
lmle srda, hanerler mzrak ve oklar cierler delip kanla arkada
olmutur. Bir an iinde gnl kartran ve harp atei bir sava alan ortaya
kmtr ki; insan cesetleriyle yeryz sslenmi, kanlar rmaklar olup,
kllar ba kaldrmtr. Her yandan koumalar, her ke ve semtten alp
verme ve bir tarzda sava olmu ki, lemin mizac dert ve acyla dolmutur.
254
251

253
254
252
111
Celal-zadenin nesir tarznda tasvirine giritii sava sahneleri ayrca

nazm ekliyle de kaleme alnm ve nazm bal ile sunulmutur. Bu
beyitlerden bazlar yledir; u resme akd kan ruy- zemne, gren sanrd
altundan defne (Yer yzne u ekilde kan akt ki, gren altundan define
sanrd.), yahud gya zemn zre ezb hn, kaza nakka yazm nak-i
glgn(Yahud, sanki yer zerine kan ezip kaza ressam renkli resim
yapm), Yzi hkin ser--ser srha benzer, kzarm ya afakd arha
benzer (Topran yz batan baa krmzya benzer. Yahut ta afakta
kzaran ge benzer.), Giren meydana ta p kan olurd, giden cn almaya
b-cn olurd. (Meydana giren ayaa kadar kan olup, can almaya giden
cansz olurdu.), Fgn-u-nleler eylerdi surn, der hke civn u pr u
Bern (Sava borazan alp, gen ihtiyar ve delikanllar yere derdi.), Ser-ser rezm yeri kte old, ne kte ktelerden pte old. (sava yeri
batan baa l oldu. Ne ller ki, onlardan tepeler olutu.), Tebelerlerle
bedenler old mecrh, suff old saylmaz asker-i rh (baltalarla bedenler
yaralanp, saysz asker ruhu saflar oldu.), Bahdrlar idb hayli sava, eli
aya krd kesdi ba. (Yiitler ok savap, el, ayak krarak, ba kestiler.),
Aceb bzr idi cn satulurd, arba zehr ile semm katlurd.255 (Hayret,
can satlan pazar olup, araba zehir katlrd.) Savan korkun ykcl
bundan be yz yl nce de aynen byle resmedilmektedir.
atmann akbetine dair Celal-zadeden renmekteyiz ki Osmanl
askerlerinin ou hayatn kaybetmi ve asiler ise kap kurtulmutur.256 Ali
Paann sava meydannda yenilgi ile karlatn gren yaknlarnn
kendisini terk ettiini vurgulayan yazar Paann kahramanlna atfta
bulunarak defa lm gze alarak dmana saldrdn fakat akbetinin
lm ve ruhunun cennete ykseldiine deinerek en azndan lmnden
sonra herhangi bir eletiride bulunmamaktadr.257 Fakat veziriazam iken bu
makam yitirerek topraa gittiini de ifade eder. Ayrca yer yer eletirdii Ali
Paa
255
hakknda
Allahtan
balanma

257
256
ve
dier
dnyada
cennetle
112
mkfatlanmasn iyi niyet belirtisi olarak sunmaktan geri kalmaz. Ali

Paann lmnden sonra adnn kaybolduunu ve anlmadn ifade eder.
Ali Paann
hayatnn
lme
dnp,
saflk
byklnn
lm
belirtilerine evrildiini, an ve hretinden iz, sayg ve bykln haber

veren kimsenin kalmadn, sanki dnyaya hi gelmediini, bir an iinde
varlnn grnen lemden karlarak yok olduunu, bir saatte baht
yldznn mutluluk ufkundan derek kaybolduunu belirtir.258 Celal-zadenin
yaad toplumda insanlarn ne kadar yksek konumlarda olsalar da
lmlerinden sonra hemen unutulduklarn -ya da yazarn yapt gibi
unutturulmaya alldn- arpc bir ekilde grmekteyiz.
Celal-zade, sava sonunda isyanclarn sava vasta ve aletleriyle
ganimetlenip, doyduklarn, Hsreve ait altn kl ve hanerler, yldzl gm
zrhlar, kaftanlar, altn kemer ve pskll klhlar, rzgar ayakl, nesim
yryl, cins atlara sahip olduklarn, o sevimsiz gurubun komutanlar olan
ad geen eytan Kulunun da nasl olduu bilinmeyip, sanki Asker Paaya
yenilgi geldii gibi bu srtlanlar topluluunun da ikbal baheleri iddetli yokluk
rzgaryla dalp, topluluklarnn perian olduunu belirtir.259 Burada Celalzade, ah Kulu ve askerlerini kt kimseler olarak niteledikten sonra onlarn
yenik kimseler olduunu ifade eder. Bu yenik olma hali saptklar yolu
kasteder bir ekilde kullanlarak savata galip olmu olsalar bile gerekte
kaybetmi olduklarna bir vurgudur. ah Kulunun akbetini mehul olarak
belirtip daha fazla bilgi vermeyen yazar, bu kimseleri le yiyici bir kedi tr
olan srtlanlara benzeterek Osmanl askerlerinin deerli mallarn talan
ettiklerini ve iddetli bir yokluk rzgaryla kaybolup perian olarak
topluluklarnn daldn ve bir daha grnmediklerini belirtir. Yazarn
savatan galip olarak km isyanclar yok olduklar eklinde sunmas, eseri
okuyacak olanlarda -Osmanl devlet adamlar, saraydaki sekin zmre ve
onlardan haberin ulaaca askerler ve en genel olarak Osmanl toplumubunlara kar bir korkunun olumamas ve tehlikenin ortadan kalkt
mesajnn verilmesi gibi pragmatik bir ama iin olsa gerektir.
258
259

113
Hoca Sadettin, Ali Paa ve ah Kulu arasnda kan atmay

kendinden nce eser vermi olan yazarlarn-Celal-zade ve Bidls- verdii
bilgilere uygun olarak anlattktan sonra ah Kulunun da bu atma
srasnda ldrldn belirtir.260 Celal-zade ve Bidlsnin eserlerinde
isyann
eleba
olan
ah
Kulunun
Osmanl
askerleri
tarafndan
ldrldne dair kesin bir kayt bulamadk. Bunu iddia eden ada tek
yazar Hoca Sadettindir.
Bidlsye gre, Ali Paay katleden asiler, hzla Azerbaycana
kaarken yolda rastladklar kervanlar talan ve yama etmilerdir. Bu arada
Tebrizden gelen bir kervanda birok kimseyi de katletmilerdir. Katledilenler
arasnda byk alimlerden olan ve Enbiya-namenin nazm edicisi olan eyh
brahim ebisternin ve olunun da bulunduunu ve bunlarn mallarnn
yamalandn da kaydeder. Yaptklarn dnmeden Tebrize gelen bu
asilere ok kzm olan ah smailin bu srada Irakta bulunmasna ramen
bunlar karlamas iin nde gelen beylerinden birini gnderdiini, bu srada
Tebriz halknn ve ldrlenlerin varislerinin ikyetlerinin de hkmete
ulamasyla gelen asilere izzet ve ikramda bulunduktan sonra bunlar ayr
ayr yerlerde arlayan ah smailin bylece bunlar ayrdktan sonra
huzuruna getirttii, elebalardan oluan yz kiiyi kendi meclisinde
katlettiini de kaydetmektedir.261 Ayrca isyan sonucunda Anadoluda bu
cemaatin ortaya ilk klarndan vezir Ali Paann katline kadar geen
srede her iki taraftan toplam elli bine yakn insann ldn ve binlerce
evin yamalanarak halkn da esir edildiini yine Bidlsden renmekteyiz.
Bidls, sefere kan Ali Paann gnlnden geirdiinin ve Sultan Bayezidin
dncesinin, zafere ulatktan sonra babas tarafndan hilafete atanmas iin
Sultan Ahmedin sadrazam tarafndan hilafet makamna gtrlmesi
olduunu belirterek bu dncenin ilahi takdire uygun dmediini ve yce
Allahn bu giriimde bu kimseleri baarszla drdn kaydeder.262
260

dris-i Bidls, a.g.e., s. 88- 89.
262
261
114
Grld zere Bidls de olaylar kaderci bir yorumla sonradan

yaananlarn daha hayrl olduu eklinde izaha ynelmitir.
Byle dnen tek yazar Bidls olmayp Hoca Sadettin de ayn
dnceleri paylamaktadr. O da bu yenilginin ve Sultan Ahmedin tahta
oturamaynn ilahi takdir gerei olduunu kaydetmektedir.263
Bidlsnin isyankrlarn Azerbaycana ynelilerine dair verdii bilgiler
hi deitirilmeden Hoca Sadettin tarafndan da anlatlmaktadr. u farkla ki
Hoca Sadettin, bu olaylar bir balk altnda ayr bir blm olarak ele
almaktadr. Asilerin Tebrize kadar yama yaptklar ve brahim ebisternin
de bulunduu kervan soyup herkesi katlettiklerini anlatr. Bu blmde Hoca
Sadettin-Bidlsnin verdii bilgilere ek olarak-, brahim ebisteryi ayrtl bir
ekilde tantr. Olunun ldrlmesine engel olmak iin yalvardn belirtir.
Bir farkl malumat da asilerin ah smail tarafndan ldrlmesiyle ilgilidir.
Hoca Sadettin, bu konuda da ek bir bilgi olarak kaynatlan kazanlara asilerin
elebalarnn ve bunlara destek veren bir vezirinin atldn anlatmaktadr.
Hoca Sadettinin eserinin bu isyanla ilgili son blmnde naklettii bir diyalog
tamamen uydurma olsa gerektir. Yazarn asilerin Azerbaycana ulamalar ve
sonras ile ilgili yazdklar adeta sonu mutlulukla biten bir masala
benzemektedir ve herkes bu masalda hak ettiini bulmaktadr. zellikle ah
smailin haddini bilen matbu bir emir edasnda sunulduu, Dev Sultan ile
geen diyalog hi de inandrc deildir. Burada Sultan Bayezddan babam
diye bahseden ah smail, szm ona bir ehzade ballnda babasna
isyan edenlere kzmakta ve onlar baba ve oul tresini bozduklar
gerekesiyle cezalandrmaktadr.264 Hoca Sadettinin Bayndr merasndan
Sofu Halilin yakn olan dedesi Hafz Mehmetin bir ara ah smaile intisap
ettiini bildiimizden hareketle yazarn, dedesini himaye etmi ah smaili
kendisinin hizmet ettii devletin kuak nceki padiahyla gnl ilikisi
sebebiyle geree aykr olarak bir araya getiren Hocann, bu ii iki tarafa da
duyduu hissiyat neticesinde yapm olduunu dnebiliriz. Bylece ne
263
264

115
dedesinin hamisine nankrlk etmi olmakta ne de kendi hamisinin dedesine

nankrlk etmektedir.
kr, Ali Paann ldrlmesinden cesaret bulan asilerin Anadoluyu
yakp yktklarn ve padiah hie sayarak istedikleri tasarrufta bulunduklarn
kaydeder. Douda korkusuzca hareket eden bu kimselerin kendilerini
devletle boy lebilecek bir durumda grerek bu durum karsnda salam
bir tedbir alamayan padiah gayretsizlikle itham eder ve isyann bu derece
bymesini padiahn sorumluluk almamasna balar.265 kr, isyanclarn
isyannn akbetinden bahsetmemekte ve anlatmn olduka ksa tutmaktadr.
Sonu olarak Bidlsnin ah Kulu isyanna yaklamnn olaylar
nakletmeye daha fazla nem veren bir slup semek suretiyle ayrntlarda
boulmadn dnmekteyiz. Bu, btnde baktmzda yazarn Osmanl
tarihiliinde gelitirdii ina usulne ters olmakla birlikte bu konuda dier
tarihilerin- Celal-zade gibi- kendisini taklit ederek ayrntda boulduklarna
ahit olmaktayz.
ah Kulu syan hakknda Celal-zade, yaanan bunca olayn ortaya
kmasn Sultan Selimin saltanatnn iaret ve belirtileri olarak grr. Allahn
kanlmas imkansz olan bunca olay, Sultan Selimin saltanat ve
mutluluklarnn ebedi olmas iin yaattn ileri srer.266 Yazarn, Osmanl
Devletini ve ordularn uzunca bir sre megul eden, bu uurda o sralar
an
artlarna
gre
ortalama
bir
kralla
denk
den
Anadolu
beylerbeyliinin bandaki Kara Gz Paann ve mparatorluk srecindeki bir

devletin sadrazam olan Ali Paann lmlerine mal olan bylesi bir hareketi
eserinin yazl amacna da uygun olarak iyi bir sona balad sylenebilir.
Bu ifade tarzyla yazarn ve devleti idare edenlerin -eer grleri byle iseolaylar tahlilden hayli uzak olduklarn sylemek yanl olmasa gerektir.
Bylesi byk bir hareketi saltanat kavgasna girien kardelerin arasnda
vuku bulmu kk bir hadise gibi ele alarak baa geenin yolunun almas
iin ilahi takdirce gnderilmi bir musibet olarak deerlendirmek Osmanl
idarecileri asndan -yazarn kendisi bir devlet adamyd ve yorumlar ksmen
265
266
kr, a.g.e., s. 73.

116
de olsa idarecilerin zihniyetini yanstmas asndan nemlidir.- byk bir

yanlg olsa gerektir. Nihai olarak Celazadenin isyan takdim edii tamamen
bir takm idari boluklarn yaratt frsatn getirdii bir dizi tasadfi baarlar
olarak anlatmas aslnda olaya nereden baktnn bir gstergesidir. O,
olaylara devlet taraftar olarak tavrn en bandan gstermektedir.
Ltfi Paa, isyan sonrasnda II. Bayezidin olu Selimi stanbula sayg
ve ihtiram gstererek ikramla getirtip tm gnahlarndan geerek
padiahl kendisine verip Memlk Sultanlndan Osmanlnn, Safevi
iasndan ise slam leminin intikamn talep ettiini belirttii bilgilere267
dayanarak yazarn ah Kulu isyannn Osmanl padiahn taht deiikliine
zorlad kanaatinde olduunu dnmekteyiz.
Hadidnin eseriyle ilgili olarak unu diyebiliriz ki yazar Bidlis ile hemen
hemen ayn bilgileri verirken Hoca Sadettin tarafndan da kaynak olarak
kullanlmtr.
Hoca Sadettinin isyan anlatt blm hakknda nihai bir yorum olarak
unu syleyebiliriz ki yazar olay hakknda zellikle Celal-zade ve Bidlsnin
verdii bilgileri kullanmaktadr. Yer yer kendi eklemeleri de bulunmakla
beraber olaylar gereinden fazla bir ayrntyla ele almaktadr. Ayrca
yararland bir dier tarihi Hadiddir. Fakat bunlarn yannda Hoca
Sadettinin eserinin kendine has en nemli zellii, her hangi bir padiahn
emriyle kaleme alnmam olmas ve kimseyi aklamak gibi bir misyonu
stlenmemi olmasndandr.
syann sonucu olarak grmekteyiz ki bu olaylar Osmanl Devletinin
baars
sonucu
dinmemi
tersine
bir
dizi
malubiyet
ile
Anadolu
karmakark bir hal alm ve asilerin Azerbaycana ynelmeleriyle ortalk

biraz olsun sakinlemitir.
267
Ltfi Paa, a.g.e., s. 242.
117
2. BOZOKLU CELAL SYANI

Bozoklu Celal olarak Osmanl Tarihlerine giren ve kendinden sonra
merkeze kar grlen btn muhalif hareketlere verilecek adlandrmann
esin kayna olan bu asinin isyan hakknda ada olan yazarlar iki farkl
anlatm yoluna girmilerdir. Bunlardan ilki olan ve kendisinden sonraki dier
kaynaklara da tesir etmi olan Bidls bu isyan hakknda bal bana bir dizi
olaylar anlatr ki onun anlattklaryla Celal-zade, Hoca Sadettin, krnin
eserlerinde anlatlan olaylar byk benzerlikler gsterir. Bunlardan farkl
olarak isyann gidiat hakknda bilgi veren ve anlattklar imdilik yaptmz
okumalarla grdmz kadaryla sadece kendi eserinde grlen Kemal
Paazadenin eseri zikredilmelidir.
Aada bu iki farkl yorum balamnda, birbirine benzer anlatmlar ve
farkllklar ayrntl olarak verilmeye allacaktr.
Bunlardan anlatm tarz ve ieriiyle dierlerine bu isyan hakknda
kaynak olduu intibana sahip olduumuz Bidls, isyann k yeri olarak
Rumiyye-i
Sura
zikretmektedir.
hududunda
bulunan
Turhal
Kalesi
ve
civarn
268

Bidls, isyann k yl olarak 925/1519 yln kayt der.269 krde
isyann k tarihiyle ilgili herhangi bir kayda rastlayamadk. Kemal
Paazade de tarih belirtmez. Celal-zade isyan tarihini 1519 yl olarak
belirtir.270 Hoca Sadettin, eserinde bu isyan ile ilgili olaylarn anlatmnda
Bidlisnin verdii bilgileri neredeyse harfi harfine nakletmektedir. Fakat
isyann k yl ile ilgili bir kayda yer vermemitir.
268

270
Celal-zade, a.g.e., s. 343.
269
118
syann ortaya knda tarihi arka planda en nemli husus olarak ran
memleketlerinin ele geirilmesinden sonra Azerbaycan Rafizlerini defetmek
iin harekete geilerek buradaki smailiyye mensuplarnn tespitini emreden
Sultan Selimin daha sonra bu yolda ismi tespit edilen yaklak krk bin kiinin
ldrlmesini emretmesini gsteren Bidls, bu kaydyla daha sonra sonu
gelmeyecek bir tartmann da kayna olarak karmzdadr.271 Nitekim ran
tesirinde kalan Anadolu halknn bir ksmnn bu felaketle karlamasna dair
bir baka rivayet aada zikredilecektir. Bidlsnin cezalandrlanlara ait
tahmini bir rakam vermesi- bu rakamlar nereye dayandrd eserinde
belirtilmemitir ve bu anlamyla da ayrca tartma konusudur.- de ayrca bir
nem tamaktadr.
Yukardaki tedbir bize isyann sebebinin dini ve mezhepsel farkn
yannda psikolojik bir faktr olarak tekiletirilen bir kimliin varln
gstermektedir. Mezhep farkllna dayanan bu ayrm dmanlatrlan
insanlarn
yok
edilmesiyle,
imha
edilmesi
gereken
unsurlar
olarak
grlmesiyle isyanlara potansiyel taban olmaya itilmi grlmektedir.

syanlarn
sosyolojik
sebeplerinin
irdelendii
almamzn
ilgili
blmnde erif Mardinin Osmanl toplumu ve devletinin tarihin hibir

dneminde merkez-evre btnlemesini yakalayamadn, devlet ve
milletin bir ekilde ztlklarn sorun noktalarnn zmnde herhangi bir
anlama ya da birlemeyi salayamadndan bahsetmitik. te Bidlsnin bu
iddia veyahut kayd, Mardinin bahsettii btnleememeye bir rnek olarak
grlmelidir.
Bu
propagandasn
olayla
devlet
nleyemedii
ve
gibi
hanedan,
yzyllar
rakibi
srecek
olan
bir
Safevilerin
nefretin
de
domasna yol amlardr.

kr, isyann tamamen dini sebeplerden ktn anlatmaktadr. Buna
gre Celal, Mehdilik iddiasyla ortaya kmtr. Trkmenleri kendisine
inandrm,
halk
kendisine
soyunmutur.272
271
272

secde
etmi,
Mehdilik
ile
halk
irada
119
syann k gerekesini Celal-zade farkl bir nedene balar. Bu neden

idari bir yanla dayanmaktadr. Buna gre ehsvarolu Ali Beyin o lkelere
hkim ve vali olarak atanmasnn kabul grmemesi isyann sebebidir. Yazar,
Ali Beye kar eski dmanl olanlarn bir eit ibirliine girerek Trkmen
grubu iinden Cell diye bilinen sapk ili ve bozuk dnceli bir topluluun
tat emberinden karak fitne ve bozgunculuk yoluna gittiklerini, ba kaldrp
ayak takmndan binlerce bozguncuyu evrelerine toplayarak isyan ettiklerini
belirtir.273 Celal-zade, merkezi devlet idaresiyle ilgili ve devleti thmet altnda
brakacak herhangi bir olumsuz tutum ve ifadeye deinmeksizin isyann
gerekesi olarak Ali Paaya dmanl olan bir gurubun Celali adl birinin
nderliinde isyan ettiini iddia etmektedir. Bylece isyan sebebi basit bir
idari sorunmu gibi zikredilmektedir. Asilerin Rafzlikleri ya da iilikleri ile ilgili
bir vurgu yoktur.
Hoca Sadettin de Bidlsden istifade etmi olacak ki isyann k
gerekesi olarak ayn sebebi zikreder. Anadolu vilayetinin genel bir
denetimden geirilmesinin ferman olunduunu, Kzlbaa yanda olduklar
saptanan byk bir kalabaln ortadan kaldrlm olduunu O da belirtir.
Takiyye ile gizlenenlerin de tutumlarnn mfettilerin izlemeleri sonunda bir
ie yaramam olup hepsinin tespit olunarak kklerinin kazndn ifade
eder.274
Buraya kadar alntda bulunduumuz tarihiler Bidls, kr, Celalzade, Hoca Sadettin- olaylar aada grlecei gibi hemen hemen ayn
zincir zerinde sralarlarken bir baka tarihi olan Kemal Paazade,
bambaka bir anlatm yolu izer. Bu tarihilerle anlattklar neredeyse bir
birine zttr.
Kemal Paazadede, isyann sebeplerinden birinin etnik bir nedene
dayandn grrz. Kemal Paazade, ehsvarolu Ali Beyin lmnden
sonra memleketinin iinde bulunduu durumu tasvir eder ve Ona gre bu
yeni durum yani Dulkadirli eyaletinde idarenin Trkmenlerden alnarak
merkeze balanmas ve onlarn eyaletteki idare hakknn kl zoruyla
273
274

Haca Sadettin, a.g.e., C. IV, s. 347.
120
elerinden alnp devlet hizmetlilerine verilmesi bu isyann bir sebebidir. syan

eden gruh bu icraata bakaldrm ve bu yeni dzenleme asilerin nefretini
celb etmitir. Ayrca bu memlekette ikamet eden halkn adlar ve sanlarnn
bundan hareketle de konumlarnn merkezce belirlenmesi bozukluk iindeki
bu halkn eski ynetim ve idare usulnn merkezce belirlenmesi, Bozok
Trkmen cemaatinin gcne gitmitir.275
Yine Kemal Paazadenin eserinde ilk defa olarak isyann k
nedenlerinden bir bakas olarak iktisadi etmenlerin etkin olduunu
grmekteyiz. Nitekim yazar, eserinde Osmanl vergi ve toprak dzenine
balanmay kabul etmeyen bu kimselerin tmar ehli ve kalan raiyyet gibi
hizmete girip ift harc ve ba harac vermeyi reddettiklerini ifade etmektedir.
Bylece atls, yayas bozuma yerinde harp ve ayrlk yoluna saparak
ayaklanmlar ve kt yaratllar gerei inad esas tutmulardr.276
2. 2. SYANIN GELM VE SONUCU
Bidls, Sultan Selimin smailleri tespit iin balatt tahkikat ve
sonrasnda yaanan kymdan kaan frkadan, Celal adnda birinin kendi
vatanndan kaarak dervi ve asker klnda Amasya ve Tokat vilayetlerine
gelerek Turhal kalesi civarnda korkun ve derin bir maaraya yerletiini
belirtir.
Celalin
geldii
bu
memleket
halkn
ounluu
smailiyye
Rafizlerinden ve mlhitlerinden olarak tantp bu kimselerin Celalin

durumundan haberdar olarak her gn isiz gsz kimselerin onun yanna
gelerek ona sorular sorduklarn, Mesken olarak neden buray setin? diye
soran herkese burasnn evliya makam olduunu sylediini ve bylece bir
sre sonra daha ok insann gelip gitmeye balad grlnce biz buray
kendi bamza semedik, abdallar ve gayb adamlar, Mehdinin pek yaknda
bu
maaradan
kacana
dair
bana
taahhtte
bulundular.
zaman
yaklamtr. demeye baladn kaydeder ki daha sonra bu kiilerin ve

275
Kemal Paa-zde, Tevarih-i l-i Osman, X. Defter, Hazrlayan: efaettin Severcan, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara, 1996, s. 342.
276
Kemal Paa-zde, a.g.e., s. 342.
121
taraftarlarnn burada gnlerce gece vakitlerine dek fsklk, fcr ve nefsi

arzularla megul olduklarn ifade eder.277 Bidlsnin verdii bilgiden unu
karmak mmkndr ki Celal vatann terk ederek Bozok yresine dardan
gelmi bir yabancdr. Yazara gre asi Bozoklu deildir.
Yukarda Bidlsnin verdii bilgilerin hemen hemen hepsini aynen
eserinde veren Hoca Sadettin, isyan eden asilerin rakam noktasnda sadece
bir ayrla der. Bu rakam Bidlis de 50.000 iken Hoca Sadettin de 20.000
olarak yer alr.
krde bu isyan olduka ayrntl olarak ilenmitir. ehsvarolu Ali
Beyin bir sre maiyetinde bulunarak eserini bizzat Ali Beyin emriyle kaleme
alan krnin kayna olan ve isyan bizzat bastrd iddia olunan bu kiinin
olaylarn ahidi ve bir aktr olmas hasebiyle isyan srasnda Bozokun
onun idaresinde olduuna dair kaytlar mevcuttur.- kaydedilen bilgilerin ayrca
bir nemi bulunmaktadr. kr, memleketin isyan ncesinde dmanlardan
temiz olduunu ve sultann bu rahatlk durumunda kendisini refah iinde bir
yaama braktn, byle bir dzen iinde Bozokta kat ve korkusuz birinin
isyan ettiini kaydetmektedir. syan eden bu kiinin ad Celaldir ve isyan
Mehdilik iddias ile ortaya kmtr. Yazara gre bu bo bir kavgadr. Mehdilik
iddiasna vurgu yapan yazardan isyann dini nitelikli bir hareket olduunu
renmekteyiz. Ayrca asiye katlanlarn byk ounluunun Trkmen
olduu belirtilmektedir. Yazar, bu isyan srasnda Trkmenleri kendisine
inandrdn kaydederek, Bidlsnin de belirttii gibi halkn kendisine secde
ettiini, Mehdilik ile halk irada soyunduunu, ah smaile bal olan asinin
isyanyla halk esaretten kurtaracan, zorunluluklarn kendisinin gelmesini
gerekli kldn belirtir. Yazarn Celalin velayet srrna sahip olduunu ileri
srmesinde ve halk kendine taptrp secde ettirdiini vurgulamasndan
anlalaca zere okuyucuya asinin peygamberlik iddiasyla ortaya ktn
ve de davasnn batl olduu izlenimi dourulmaya allmaktadr.278
Celal-zade isyann balad yer olarak kesin bir ehir ad telaffuz
etmek yerine, ehsvarolu Ali beyin idaresine verilen Trkmen vilayetini
277
278
dris-i Bitlis, a.g.e., s. 386-387.

122
zikreder. Bu taraf insannn dank gruplar olduklar ve eskiden beri

belirlenen kanun ve kurallara uymadklarn (kadimden kavnn-i mukarrere
zre mazbut olmayub), srekli ilerinde bozgunculuk ve ktlk ka-gelip,
aslnda burann ekya ve bozguncular kayna olduunu belirtir.279 Yazar
isyan blgesi olarak belli bir mntkay gstermemekte, ok geni bir alan
tarif ederek burann halknn isyana meyilli olduunu ve srekli isyan ve
bozgunculuk yaptklarn vurgular.
Bidls, Celal iin kt mezhepli kpek tabirini kullanarak bu kimsenin
retisinde eriatn btn yasaklarnn helal olduunu ve bunlara dair fetvalar
vererek bunlar da Mehdiden rendik demekle fikirlerini yaydn ve
bylece etrafna saysz birok kimsenin ocuk ve aileleriyle toplanp Celali
Mehdi ilan ettiklerini kaydeder. Hatta halkn ileri giderek kendisine ii rk ve
secde etme boyutuna kadar vardrdklarn kaydeder. Bundan sonra bu olayn
Anadoluda byk bir fitne olarak on iki gn iinde kadnl erkekli elli bini
geen bir sayya ulatn kaydeder.280 kr de asinin ayn ekilde
haramlar helal kldna dair kaytlar bulunmaktadr. Buna gre asi, kendisine
peygamberlere verilen ve ilahi emirle belirtilen haram ve helal klma bilgisinin
kendisine bildirildiini, kendisine ve inancna iman edip secde edenlerin
Haktan yana doru yola iletileceini iddia etmektedir.281
Bidls, asilerin blgedeki ilk arpmalarna deinmemiken kr, bu
konuda unlar kaydeder ki; Celal, ilk i olarak yalnzlndan ve inzivasndan
karak bir ordu oluturmu ve belirtisi olarak bir alem dikmi, Bozok
yresinin idarecisiyle savaarak kendisine dnyay dar etmi, daha sonra
yolcu olan Dulkadirli askerlerine pusu kurarak kendisini zamannn kuvvetli
liderlerinden olduu yanlgsna kaplmtr. Yamalar yaparak halkn maln
askerlerine datan Celal, zulmle birok kiiyi ldrtmtr. Yazar, sapknlk
zere olduuna kanaat getirdii Celale ek bir sfat olarak zorbalk ve zalimlik
payesi de vermektedir.282 Celalin ilk baars ve Dulkadirli askerlerine pusu
279
Celal-zade, a.g.e., s. 343.

Bidls, a.g.e., s. 386-387.
281
kr, a.g.e., s. 298.
282
kr, a.g.e., s. 298.
280
123
kurmas hadisesini anlatan kr, bize kendi ana dair bir alg eklini
gstermektedir. Buradan hareketle Ali Beyin aada anlatlaca zere
Celale saldrma frsatn ele ilk geirdiinde bunu Ferhat Paay neden
beklemeyerek yaptn anlamaktayz. nk Ali Bey, kendi Trkmen
askerlerinin intikamn alm olmaktadr.
Asilerin zulmyle lkenin karmakark ve dank bir hale geldiini
belirten kr, memleketin her tarafna amata ve velvelenin dtn,
herkesin bu kyamet ncesi fitneden ibret aldn ve bu olaylar kyamet
alameti olarak yorumladn anlatmaktadr. Bu hadiselerin kyamet alameti
olarak grlmesinin sebebi asilerin sava kazanmalardr. Celalin Mehdilik
iddiasyla ortaya kndan sonra bozgunculuk taraftar olan kimselerin onun
tarafnda yer ald, fesatlarn ve hakszlk eden serkelerin ona tabi
olduu, birok serkein onun inancna getii, halkn birlik olarak kendisini
ululatrd, Anadoluda korkusuzca gezdikleri, Anadolu mlkne fesadn
hkmettii, lkenin batanbaa gevek olan bu inanc benimsedii, herkesin
inanl bir snf olarak btn halinde kendisine merasimle geldikleri
anlatlmaktadr.283
kr, asilerin bu baarsndan sonra ehsvarolu Ali Beyin
askerlerini toplayarak asilerin peine dtn, fakat ne asilerle bir
atmaya girdiini, ne de gnlnden firar geirdiini, bir sahrada kalarak
kendisini himaye edecek birini beklediini ve bu arada ad ve nn
koruduunu belirtmektedir.
Dier
kaynaklarda
bulunmayan
ve
krnin
Sivas
nnde
gerekletiini kaydettii atma, Osmanl glerinin Celal nndeki ikinci

hezimetidir. Buna gre eski yerinden kalkarak Sivas nlerine gelen Celal,
karsnda Sivas ehrinden kan beylerbeyi adi Paa ve emrindeki dier
beylerle birleerek Celal ile muharebeye tutumutur. Bu arpmada Paa
ve askerlerinin yenildiini, giriilen yamann hadsiz bir ekil aldn, keskin
kllar nnde birok askerin hayatn kaybettiini, Paa ile kalan askerlerinin
283
kr, a.g.e., s. 298.
124
katn, bozguncularn sava meydannda galip geldiini renmekteyiz.284

adi Paa ve Celalin muharebesi dier kroniklerde bulunmamas ve bize
isyanla ilgili bir ayrnty vermesi noktasyla nem arz etmektedir.
krden atmalarn bununla bitmediini renmekteyiz. adi Paa
ile girdii atmay kazanan Celalin bu baarsyla etrafna daha fazla
kimseyi toplayarak Tokat zerine yrdn ve buradan hara talep ettiini
kaydeden kr, padiahn bu olay renmesiyle hiddetlenerek bu olay
ehsvarolu Ali Beyin neden hala bastramadn sormas zerine
kendisine Ali Beyin hasta ve kt durumda olduuna dair mazeretin
bildirildiini kaydeder.285 Bu bilgilerde dikkatimizi eken husus, Bidls ve
Hoca Sadettin gibi yazarlar asinin ve isyannn Tokat civarnda ktn
kaydederken, krnin bunlardan farkl olarak asinin sonradan buray
kuatmaya geldiini kaydetmesidir.
kr, ehsvarolu Ali Beyin ve askerlerinin isyan bastrmak iin
asilerin zerine kn etin artlarna ramen gittiklerini ayrntl olarak
anlattktan sonra asilere ok yakn bir konak olan ahruh denilen bir
kprde merkezden grevlendirilen Osmanl askerleri ve bu ordunun
bandaki Hsrev Paa ile bulutuklarn kaydetmektedir. Bu durumda asiler
baba ocaklar olan ve ellerinde tuttuklar Zazar da dmanlarn beklemiler
ve Zazar ovasnda Celalin emrindeki kadn ve erkek askerlerle savaa
tutumulardr. Kuluk vaktinden akama kadar meydanda kesintisiz
arpma
olmu,
sava
meydanndaki
mcadele
insanlarda
takat
brakmam, akama kadar devam eden arpmada yaralanmam kimse

kalmam fakat sonunda asiler yenilmitir. Celal kamsa da Ali Bey
tarafndan elleri kollar balanarak tutup getirildii, yalvararak alamakl ve
yaral bir halde affn diledii, fakat kellesinin kesilerek padiaha yolland da
ilgili yerde kaydedilmektedir.286
syan karsnda blgedeki sancakbeyi, subalar ve sipahilerin
beylerbeyi huzurunda bir araya gelerek kendilerini korumaktan baka bir ey
284
kr, a.g.e., s. 299.

kr, a.g.e., s. 300.
286
kr, a.g.e., s. 301-302.
285
125
yapamayarak durumu ulak vastasyla padiaha haber verdiklerine deinen

Bidls, alnan nlemlere geer. Gazaba gelen padiahn nlem olarak Ferhat
Paay ordunun banda olmak zere hzla blgeye gnderdiini kaydeder.
Casuslar vastasyla durumu renen Celalin direnemeyeceini anlayarak
Turhal ve Zileden Artukabad ve Sivasa katn rendiimiz yazar,
Dulkadirli ehsvarolu Ali Beyin Trkmen ordusunu toplayarak asileri
takibe giritiini, Sivas civarnda iken Ferhat Paann Amasyada olduunu
renerek o srada Karahisarda olduunu rendii asilere saldrmak iin
Paann gelmesini beklemenin vakit kayb olacan dnerek gecenin ilk
saatlerinde yanndaki arlklar brakarak pelerine dp kuluk vaktinde
Akehirde Celalilere yetitiini ve asilerle tututuu savata bu gruhu
darmadan ederek dattn kaydeder. Celalin ise sava meydannda
akal misali katn fakat birinden ald haber zerine kimseye
gvenmeyip bizzat kendisinin peine dp melunu yakalayp getirdikten
sonra
para
para
edilerek
ldrldn
belirtir.
Bidls,
Dulkadir
askerlerinin asilerin kadn ve ocuklarn esir ettiklerini, Karahisar halkndan

da ok kiiyi esir ederek aldklar fetva ile bunlar kfir hkmne tabi tutup
Trabzona ve baka yerlere gtrp kle olarak sattklarn da kaydeder.287
kr, Osmanl askerinin banda gnderilenin Hsrev Paa olduunu
kaydetmektedir. Ayrca kr, Bidlsnin belirttii Ferhat Paann isyann
bastrlmas greviyle memur edilmesi ve sonrasnda bir takm karklklara
yol amasna deinmez. krnin anlatmnda olayn bandan sonuna kadar
en etkili kimse ehsvarolu Ali Beydir.
kr, isyan bastran ehsvarolu Ali Beyin padiah tarafndan
takdir edilerek ltuflandrldn kaydeder.
Celal-zade, asilerin isyan ettiklerinde padiahn isyan bastrmakla
grevlendirdii Ferhat Paann vezirlik rtbesiyle taltif edildiini ve sipahi
olanlar blyle yenieri askerlerinden bin tfekli askerle sekbanlar
bann yanna verildiini belirtir. Ayrca vezire Anadolu ve Karaman askerleri
ile beylerbeylerinin de bal klnd belirtilmektedir. Ferhat Paann
287
Bidlis, a.g.e., s. 387-388.
126
yanndaki askerlerle Karaman snrna vard srada ehsvarolu Ali

Beyden gelen mektupla Ali Beyin Dulkadirli askeri ile sapklar ve asilerin
zerine gidip, zorlu bir savatan sonra asilerin hepsinin kltan geirildii,
komutanlar olan mlhidlerin balar kesilmek suretiyle huzura gnderildii
haberinin ulat belirtilir.288 Burada stanbuldan yola kan askerlerin
saysnn belirtilmesi ve kimlerin bu orduya katldnn belirtilmi olmas dier
kroniklerde olmamas zelliiyle mhimdir.
Bidls, isyan sebebiyle sonradan ortaya kacak baz dzensizlikler ve
karklklarn msebbibi olarak Ferhat Paay grr. Yazar, Ferhat Paann
bu yaanan karmaay padiaha bildirerek Egecik denen bir yaylada
kaldn ifade eder. Burada Paann yanna gelen birisinin Kzlbaa
snan ve ld sanlan Sultan Ahmed olu Sultan Muratn lmediini, u
anda Acem diyarna ulatn ve orann yanyla fitne karmak zere
olduunu sylemesiyle Ferhat Paann bu bilgiyi vakit kaybetmeksizin Sultan
Selime bildirdiini kaydeder. Bunu haber alan padiahn ise sylenenlerin
doru olmas ihtimaline kar derhal o memleket yan ve Sultan Muratn
katledilmesini emrettiini ve bylece birok Mslmann katledilmesine yol
aldn belirten Bidlis, bu byk vebalin sorumlusunun Ferhat Paa
olduunu ve byle davranmakla lemin karna hizmet etmediini
kaydeder.289
Ferhat Paann sebep olduu karmaa Celal-zadede gemektedir.
Buna gre padiahn ileride ban artacan dnd Sultan Ahmed
olu ehzade Muratn ve taraftarlarnn bulunup hal edilmesi emri zerine
Ferhat Paa, Amasyada bulunan ve Sinanck denen bir beye padiahn
emrini bir mektupla bildirmitir. Celal-zade bu kiiyi Emr-i tezvr-i zahr290
(yalanc ve bozguncu) olarak nitelemektedir. Bu kimse ehzade Murat ile
grenleri derhal yakalayarak katletmesine dair padiah emrini bahane
olarak kullanm ve bu gereke ile zengin ve gl Mslmanlara iftira
ederek kendilerini ldrp mlklerine el koyarak nice susuz insanlar da bu
288

dris-i Bitlis, a.g.e., s. 389.
290
289
127
surette cezalandrarak lke ve vilayet halkna hadsiz zulmler uygulamtr.

Ferhat Paann bu cahil tutumundan tr memlekette birok olaylarn
kt, ad geen diyarlarda devlet adamlarnn haksz uygulamalar ile ar
derecede zulm ve korkun hadiselerin ortaya kt ve Mslmanlarn
beddualarnn bu kimselere ulat belirtilerek bu olaylarn sebebi olarak
Ferhat Paann cahillii ve bu makama liyakatinin bulunmamas gsterilir ve
Paann hak ettii ceza olarak Allahn kahrna urad ifade edilir.291
Hoca Sadettin bu isyan sonrasnda karkllara yol at sylenen
Ferhat
Paa
ile
ilgili
deerlendirmesini
ayr
bir
blm
balyla
yapmaktadr.292
Bozoklu Celal isyannn akbetine dair kr, Bidls, Hoca Sadettin ve
Celal-zade Mustafa gibi tarihiler ittifakla bu isyan ehsvarolu Ali Beyin
bastrdnda hemfikirdirler. Oysa dier bir tarihi Kemal Paazade, bunun
tamamen
tersini
iddia
eder.
Onun
eserinde
isyann
bir
gerekesi
ehsvarolunun Osmanl Devletince ldrlmesi ve burann idaresinin

Trkmenlerin elinden kmasdr. Kemal Paazade, isyan Diyarbekir
beylerbeyi Hsrev Paa ve yannda kendisine bal blge beylerinin
bastrdn kaydetmektedir.
Kemal Paazade ilk arpmann kt anlara dair bir ayrnt verir.
syan srasnda blgenin kads olan Mslihiddin Mustafa adl kitabet iine
bakan ve emanet hizmetini yerine getiren ve yrten ahsn bu insanlarn
itirazlarna kzm olduunu kaydetmektedir.293
Devamnda kadnn tepkisi zerine dalan bu kimselerin akam
olduktan sonra tekrar bir araya gelerek karanlktan faydalanarak herkesin
iinden el ayak ektii bir anda bu insanlarn ad geen kady,
hizmetkrlarn ve yannda bulunan dostlarnn adrlarn basmak suretiyle
uykuda gafil avladklarn ve hepsini katlettiklerini kaydetmektedir. Dahas bu
olaydan sonra sancak beyinin konana gelerek byk sarayn ve imar
291

293
Kemal Paa-zde, a.g.e., s. 342-343.
292
128
edilmi duvarlarn ktlk ve kl seliyle yerle bir ederek her eyden

habersiz olan beyi ldrdklerini belirtir.294
Yazar, bela dnen bu kt mezhepli insanlarn, azgnlk yayndan
attklar sava okunu hedefine ulatrdklarn ifade eder. Asilerin bu
baarsyla isyan bayraklarnn altna hayli kimsenin biriktiini ifade eden
Kemal Paazade, isyana katlan insanlarn isiz gsz soysuzlar olup
yama kanna muhta olduklarndan bu kimselerin sava yemeine
oturduklarn kaydeder. Yazar, ayrca isyanclarn kan dkmeye, kadn ve
cariyelerin iffet perdelerini yrtmaya ve iki meclislerine (sefahate) ve daha
haram edilmi birok gnaha aran sese kulak vererek bu ilere
kalktklarn belirtir.295 Bu telkinle yazar, bize slamn kesin olarak haram
ettii eyleri bunlarn helal kldklarn ispata almaktadr. Aslnda Kemal
Paazade, Rafzlie kar alan savan teorik alt yapsn oluturan mehur
din adamdr. Safevler ve iilerin kanlarnn ve mallarnn Mslmanlara
helal klndna ve lkelerinin darl- harb olarak dman topra olduuna
dair fetvay kendisi vermiti.296 Dini temele oturttuu dmanl tabiidir ki bu
trl anlatmlarla merulatrmak gerei duymaktadr.
Kemal Paazade, asilerle Osmanl kuvvetleri arasnda kan ikinci
arpmann Karaman beylerbeyi Hrrem Paa komutasnda yaandn
belirtir. Yazar, burada Hrrem Paann gaflete dp sava meydannn
tehlikelerinden korunmakszn devletten ald gcn gururuna kaplarak
zorluklardan korkmayp korkusuz ve azimli alaklarn zerine gittiini, isyanc
uursuzlarn canlarndan mitlerini keserek azlarn kan brmesine
savaa girdiklerini ve bu azim ile savaa tutunduklarn belirtir. Bu sava
esnasnda Hrrem Paann ehit edildiini kaydeder. Ayrca komutanlar
len askerlerin ve maiyetinin ise kararsz kalarak tarumar olduklarn ve
komutansz savaamadklarn belirtir.297
294

296
Adel Allouche, a.g.e., s. 187.
297
295
129
Osmanl
Devletinin
ii
Safevilerle
tututuu
mcadeleyi
dini
meruiyet erevesinde izaha grevlendirilen ve bu i iin kamuoyunu canl

tutan Kemal Paazade, asilerin zafer kazanmalarna ramen iinde
bulunduklar durumu ve kalarnn ii Safevi Devletine doru olduunu
ifade eder. Kemal Paazade, uursuz ve kt yaradll olarak tanmlad
asilerin
bu
olaylardan
sonra
yaadklar
yerlerde
kalamayacaklarn
anladklarn, ellerinde bulunan ar ykleri ve eyalar saarak bunlar

ierisinden tanabilir kymetli mallar aldklarn, evlerini ve ocaklarn atee
vererek yurtlarn terk ettiklerini ifade etmektedir. Kalplerinde memleket acs
ve hasretiyle gvende grmedikleri canlarn ac ve ate dolu olarak yola
koyup Azerbaycana doru yollandklarn ifade eder.298 Asilerin nereye
katklarna dair karlatmz ilk iddia budur. nk tezimizde eserini
incelediimiz hibir yazar byle bir konuya deinmemektedir.
Kemal Paazade dier eserlerde bulunmayan bir baka ayrnt olarak
Osmanl askerleri ve asiler arasnda vuku bulan drdnc bir arpmaya yer
vermektedir. Buna gre asilerin kamakta olduu haberini alan Rum diyar
serdar Hseyin Paa, askerleriyle takibe kalkm, karlatklar dalk sava
meydannda etin bir sava yaanm, sava meydannda asiler tarafndan
sktrlarak bir yara alan Rum Hseyin Paa, daha sonra bu yara sebebiyle
lmtr.299 Kemal Paazadenin anlattklarna baklarak bu isyann hayli
byk boyutlara ulat ve iki Osmanl paasnn hayatna mal olduu
grlmektedir.
syann nihayeti noktasnda Kemal Paazade, yukarda verdii ve
dier eserlerde olmayan bilgiler ile hayli farkl ve orijinal bir duru
sergilemektedir. Buna gre asileri yakalayarak Azerbaycana gitmelerine
engel olan ve bir bakma isyanlarna da son veren Diyarbekir Beylerbeyi
Hsrev Paa ve askerleridir.
olarak
tanttktan
sonra
Yazar, Hsrev Paay byk bir pehlivan
kimsenin
sava
meydannda
onunla
boy
lemeyeceini ifade etmektedir. Hsrev Paann yoldan km bu

kimselerin isyanndan haberdar olduktan sonra bu eyaletin askerleri ve Krt
298
299

130
lkesinin Krtleri ve yiitleriyle ilkbahar bulutlar ve byk selleri misali

anszn akp geldiklerini belirtir. Yazar, Hsrev Paann savan sonuna
yetierek, yiitlik meydanna kkremi bir aslan ve grenleri korkudan bir
canavar gibi girdiini, atl, yaya ayrt etmeksizin bu kt dncelilere aman
vermeden ounu krdn ve devlet askeri ile asileri birbirinden ayrt edilir
duruma getirdiini ifade etmektedir. Savata bulunan beyler ve askerlerin de
desteiyle kt dnceli murdarlk ve pislik dolu bozgunculuu ortadan
kaldrdklarn kaydeder.300
Kemal Paazadenin eserinde isyann eleba olan Celal ve isyan
tarihiyle ilgili her hangi bir bilgiye rastlanmamtr. Fakat bu eserin deerinden
bir ey kaybettirmemektedir. nk bu eserde isyanla ilgili olarak verilen
bilgiler ada dier yazarlarda yoktur. Ayrca belirtmeliyiz ki bu konuda
verdii bilgilerin kendisinden sonra kullanldna dair herhangi bir okuma
yapamadk.
3. SKLN KOCA VE BABA ZNNUN SYANLARI
Peev brahim Efendi, bu isyan Slnolu Koca le Znnunolu

Ayaklanmas balyla anlatmaktadr. Onun eserinde Skln Koca,
Slnolu ve Baba Znnun ise Znnunolu isimleriyle gemektedir. Buna
gre, bu kimselerin Hicri 932- Miladi 15251526 ylnda isyan ettikleri
kaydedilir. Bu kimselerin Bozok Trkmenlerinden olduunu belirten Peev,
padiahn kfir lkeleri talan edip yakp ykt bir srada bu ekiyalarn
ayaklandklarn belirtir. Bu suretle ayaklanan asiler, blgede grevli olan
Mslihiddin adndaki kady, bunun ktibi Mehmeti ve Hersekzade Ahmet
Paann olu sancakbeyi Mustafa Beyi ldrmlerdir.
syann sebebi hakknda olduka deerli bilgiler edindiimiz Peev, bu
bilgileri Gelibolulu Mustafa lnin eserine dayandrarak, oradan alntda
bulunarak nakleder. Buna gre Skln Kocann tasarrufunda bulunan
300
131
mezraya iki yz ake vergi yazlr. Skln Koca yz akenin balanarak

kendisinden yalnz yz ake almalarn ister. Skln Kocann bu ricas geri
evrilir. Skln Koca ise isteinde direnmektedir. Sonunda fkelenen
grevliler Skln Kocann adamlarndan birini yakalayarak sakaln keserler
ve ikence ederler. Rica ve yakarmalar fayda vermemekten baka byle bir
ihanete de urayan bu kimseler ayaklanr ve kendilerine katlmayanlar da
ldrp mallarn yamalarlar.301 Peev Efendinin verdii bu bilgilere
dayanarak isyann tamamen ekonomik sebepler sonucunda ktn
syleyebiliriz. Yazar, bu isyan konulan ar vergileri deyemeyen halkn
stne stlk ikence ve kaba muamele grmeleriyle ilikilendirmektedir.
Bunu eserine dhil ettii bu alntdan anlamaktayz. Ayrca bu nakil, yazarn
isyanclar isyanlarnda hakl grdnn ya da gerekelerini hakl
grdnn de bir iareti olarak yorumlanabilir.
Peev, Sultan Sleymann batda savatayken, bu tarafta isyan
bastrmak zere Karaman beylerbeyi Hrrem Paann ekya zerine
yrdn fakat ok acele ettiinden kendisine katlmasn emrettii
beylerin gelmesini beklemeden saldrya geerek yannda el Sancakbeyi
Bostanc Ali Bey, Kayseri Hkimi Behram Bey, tmar ve zeamet sahiplerinden
birou da olmak zere ya ehit olduklarn ya da dman eline tutsak
dtklerini vurgular.
Bunun zerine isyanclara kar yeniden bir kuvvet dzenlenir. Rumeli
Beylerbeyi Hseyin Paa, tm Dulkadirli askeri ve Mara hakimi Mahmut Bey
ile Sivasta toplandklarnda, Malatya Sancakbeyi Yularkst olu skender
Bey, bin kadar askerle isyanclar gzetlemeye gnderilir. skender Bey,
kendine gre bir pln kurar. nce, sipahileri pusuya yatrr ve kendisi
adamlar ile asilere yaklap onlar pusuya ekmeye alr. Ancak kendisinin
pusuya yatrm olduu askerler, bu arada sebepsiz yere korkuya derek
kap giderler. skender Bey ise bundan habersiz, dmana yaklap
manevralarla onlar pusuya doru eker. Ama pusu yerinde kimseler
kalmamtr. Bu surette drt yz akn sekin adam orada telef olur.
301
Peev brahim Efendi, Peev Tarihi, C. I, Hazrlayan: Bekir Stk Baykal, 3. bask, zkan
Matbaaclk, Ankara, 1999, s. 122-124.
132
Peev, bu olaydan sonra Rumeli Beylerbeyi Hseyin Paann ykselmek

amac ile Adana Hkimi Piri Beyin tlerine kulak asmayarak, asiler zerine
yrdn, bir yandan kendisinin, te yandan Pir Beyin asilerle byk bir
savaa tututuunu, isyanclardan bini akn atl ve yayann telef olduunu,
asilerin ba olan Znnunun da o srada ldrlerek btn eyas, arlklar,
adr ve otalarnn alndn, bununla beraber kaabilen asilerin toplanp
gece yars Hseyin Paa ve Pir Beyin zerine hnla saldrdklarn ve
onlar datp perian ettiklerini, Hseyin Paann yaral olarak Sivasa
geldii zaman ldn, bu srada Diyarbekir Beylerbeyi Hsrev Paann,
yannda Krtlerden mteekkil ordusuyla yetierek asilerden tek bir insan bile
kurtulamayp tm birden bunlarn kllarna lokma olduklarn ve elde edilen
sonu stanbula bildirildikten sonra herkesin yerli yerine dnmesinin ferman
buyrulduunu kaydeder.302 Bu isyan neticesinde Peevden Znnunun
akbetine dair bilgi almaktayz fakat Skln Kocaya dair herhangi bir bilgi
alamamaktayz ve yazar ayrca buna deinmemitir.
Peev, ayn yl Cemaziylevvel aynda Adana sancann Berendi
bucanda Domuzolan ve Tarsus sancann Ula nahiyesinde Beyce
adlarnda kimselerin de isyan ettiklerini belirtir. Bu isyanclarn be alt yz
ekya ile ayaklanarak yama ve apul bayran kaldrdklarn belirterek
Adana valisi Pir Beyin sancandaki askerlerle bunlar yeryznden skp
attn ve isyann bu suretle sona erdiini kaydetmektedir.303
1526 ylnda isyan edenler sadece bu yukardakiler deildir. Peev,
bunlardan baka Mustafa Olu ve Halife adnda birilerini daha zikretmektedir.
Buna gre Hicri 932 (15251526) ylnda Adana sancana bal Karaisali
cemaatinden Rafzlii ile ve Allahn birliini inkr etmesiyle tannan Veli
Halife, ran ahnn halifesi sann tadn iddia ederek birok isyancy
toplad. Bunlarn banda Tarsus kasabas zerine yrd ve burann
sancakbeyi ile savaa tututu. Sonunda kasabann sokaklarnda sktrld.
Tam bu srada, Adana sancakbeyi Pir Bey, yetierek isyanclara gz
302
303
Peev brahim Efendi, a.g.e., C. I, s. 122-124.

Peev brahim Efendi, a.g.e., C. I, s. 122.
133
atrmad. Peev her iki yandan da ok insann krldn, ama sonunda

asilerin bozguna uratlarak tmnn kltan geirildiini belirtir.304
Bu son isyan, dini ve mezhepsel etmenlere balayan Peev, Skln
Koca ve Baba Znnun isyanlarnn ekonomik ve psikolojik nedenlerle ktn
belirtmektedir.
4. KALENDEROLU SYANI
Peev
brahim
Efendi,
bu
isyan
Hayrsz
Kalenderolunun
Ayaklanmas ve Ortadan Kaldrlmas balyla anlatmaktadr. syann

balang tarihini Hicri 932 (15251526) yl olarak verir ki bu ada
aratrmalarn belirttii tarihle uyumamaktadr. Hammer, Shaw ve Ocak gibi
tarihiler isyann balang tarihini 1527 yl olarak ifade ederler.
Peev, bu isyann eleba olan Kalenderolu hakknda ayrntl bilgiler
vermektedir. Buna gre Kalender, Hac Bekta- Velinin torunlarndandr,
yani Hac Bekta- Velinin Kadnck Anadan burnu kan damlamasyla
doma z olu olan Habib Efendinin soyundan gelmektedir. Onlarn
(Kalenderiler) inanlarna gre Kalenderin babas skender, skenderin
babas Balim Sultan, bunun babas Resul elebi, bunun da babas Habib
Efendidir. Balim Sultan, yksek keramete erimi bir kiidir. Peev, lyi
kaynak gstererek onun da eserinde gvenilir kaynaklara dayanarak yle
yazdn kaydetmektedir: ah smail ortaya kp Mehmet Hann olu
Sultan Beyazd zamannda Anadoluya gelerek Hac Bekta- Velinin
mbarek mezar yaknnda konaklar. Bu srada Hac Bekta dne girer ve
ona der ki Olan, gerisin geriye git, yoksa seni fena ederim. Bu uyar
zerine ah smail geri dnp Azerbeycana gitmitir.305 Grdmz
kadaryla Peev, isyann sebebini dini ve mezhepsel farkllklarda grr. Bu
isyann Kalender derviler tarafndan desteklendiini nceki blmlerde ilgili
304
305
Peev brahim Efendi, a.g.e., C. I, s. 122-123.

134
balk altnda belirtmitik. Ayrca ah smailin rya hadisesi bir efsaneye- ki

kayna Al olan saray efsanelerinden biri- benzemektedir. Burada Hac
Bekta Veli gibi heteredoks slam anlayndan birinin Snniliin temsilcisi
olarak ah smaile kar gsterilii tamamen siyasi amac olan bir iddiadr.
Bu ynyle dini ve mezhebi ne olursa olsun her kiiliin Osmanl sekinleri en azndan saray tarihileri- tarafndan siyasi ve ideolojik amalarla
kullanldn iddia etmek fazla abartl olmasa gerektir.
Bu isyanclarn oluturduu tehdidin boyutunu anlamak iin Peevnin
verdii bilgilere bakmakta fayda vardr. Buna gre Kalender ah, o kadar g
ve itibar kazanmtr ki yanna toplanan kalabalk, imdiye dek hibir isyanda
grlmemi bir sayya ulamtr. Bylesi bir rakam kendisinden nce isyan
etmi hibir asiye nasip olmamtr. Ik ve abdal diye anlan, ne kadar
inanc ve eylemi bozuk kimseler varsa yanna toplanm ve bunlar yirmi,
otuz bin kadar ekyadan oluan byk bir ete halini almtr.306 Bu rakam, o
yllarda isyan eden asiler hakknda telaffuz edilen en byk rakamdr.
Bu isyana kar alnan ilk tedbir, asilerin yakalanmalar iin sadrazam
ve serdar brahim Paann grevlendirilmesi olmutur. brahim Paa, bin
yenieri ve iki bin sipahi ile skdar yakasna gemi ve dman zerine
yola koyulmutur. Aksaray sancana varnca Anadolu Beylerbeyi Behram
Paa ve Karaman Beylerbeyi Mahmut Paa, eyaletlerindeki tmar ve zeamet
sahipleri ve komutanlarla ekya zerine gnderildiler. Bunlar Cincilfe
denilen yerde asiler ile karlatlar. Fakat arpmada asiler stn geldi ve
Osmanl kuvvetleri yenildi. Osmanl ordusunda byk kayplar yaandn
belirten Peev bunlar arasnda Karaman Beylerbeyi Mahmut Paa, Alaiyye
Beyi Sinan Bey, Amasya Beylerbeyi Koi Bey, Birecik Beyi Mustafa Bey,
Anadolu Tmar Defterdar Nuh ve Karaman Defter Kethdas eyh Mehmet
gibi kimselerin adlarn zikretmektedir. Veziriazam bu korkun haberi duyunca
hi vakit kaybetmeden hzla dman zerine yrm, Elbistan dolaylarna
varnca tamamlayc bilgiler de almtr. Bu srada Karaman Beylerbeyliine
Koca brahim Paa olu sa Bey atanmtr. Peevye gre Veziriazam,
306
135
ayrca imdiye kadar hibir serdarn aklna gelmemi olan ok yerinde bir
karar daha vermitir. Buna gre nceki atmada bozguna urayan
askerden tek bir erin bile ordusuna katlmasna izin vermemitir ve bunlarn
katlmn yasaklamtr. ayet gelen olursa onu yakalayp divan nne
karana dllerle rtbe ve denek arttrm vaadinde bulunmu, yakalanp
getirilenlerin de, yenilgi zerine konuurlarsa asker arasnda bir karkla
yol amasn diye, idam olunmalarn emretmitir. Veziriazam, Beylerbeylerin
kalabalk askerlerinden yararlanmay bir yana brakarak, sadece kapkulu
birlikleri ile yetinmeyi uygun grmtr. Bu bilgi, bize merkezi ynetimin bu
isyan srasnda artk Trkmenlerden oluan sipahilere gvenmediini ve
isyan devirme kkenli merkez askerlerinin bastrmalarn uygun grdn
gstermektedir. Peev, Veziriazam brahim Paann bundan baka, yine
ok yerinde bir tedbir daha alarak Dulkadirli takmnn boy beyleri diye anlan
nl kiilerin gnln kazanarak onlarn, kendi soylarndan olan Trkmen
asilerini tekilerden ayrmaya almalarn saladn ifade eder. Buna gre
brahim Paa, bu uurda hibir fedakrlktan kanmam ve bu boy beyleri
ne isterlerse hepsini yerine getireceine dair sz vermitir.307 Burada
dikkatimizi eken en nemli husus, yazarn isyanlar byk baarya gtren
bir
ittifak
Paann
grerek
engellediini
belirtmesidir.
Bu
dneme
bakldnda grlecektir ki isyanlar dini temelde Kzlbalar, etnik temelde

ise Trkmenler tarafndan desteklenmekteydi. Bu durumu iyi tehis eden ve
belki de baarsn buna borlu olan brahim Paa, bu ittifak kertme yolunu
semi, ondan sonra arpmaya girmitir.
Peev Efendi, Trkmenler arasnda gerekten de birok ksknlkler
olduunu belirtir. Devamnda bunun sebebi olarak Trkmen vilayetinin
Osmanl padiah tarafndan fethedildii zaman ok kimselerin tmarlarnn
ellerinden alnm olduunu ve bunlarn padiah haslarna eklendiini
belirterek bu kimselerin ounun Kalenderin asilerine katlmalarnn bu
yzden olduunu belirtir. Peev, bu tespitiyle isyan tetikleyen dini sebeplerin
yannda
307
ekonomik
ve
psikolojik
sebeplerden
en
mhimlerini
dile
136
getirmektedir. Peev brahim, Paay ibilir bir idareci olarak ver ve onun
onur kaftanlar ve daha birok balarla boy beylerinin yzn gldrdn
ve bylece bunlarn dostluunu kazanarak, Dulkadirli Trkmenlerini,
Kalenderin kuvvetlerinden ayrmay baardn ifade eder. Bu tedbirin
asilerin birliinin zlmesine etken olduunu ve bunlarn birok blklerinin,
geceleyin ekip gittiklerini ve Kalenderin yannda az sayda asinin kaldn
kaydeder. Ald haberlerden durumun gerekten byle olduu fikrine varan
Paann, saray angirlerinden Bilal Mehmet Aa ve Deli Pervane adyla
tannan iki adamn be yz kadar sekin askerle birlikte dmann stne
yolladn, Ramazann yirmi ikisine rastlayan cuma gn Basaz denilen
yaylakta dmana baskn yaptn ve ekyay perian ederek Kalenderin
bann kesildiini ve Dulkadirli bey oullarndan Veli Dndarn kellesiyle
beraber terkilere asldn, tm silah ve eyalarnn alnarak tersine dnm
sancaklarnn da stanbula gnderildiini Peevden renmekteyiz.308
Peevnin verdii bilgilerden anlalmaktadr ki bu isyan zellikle
Trkmenler arasnda ve bunlardan da Dulkadirli beyleri arasnda destek
grmtr. Anladmz kadaryla bu destek idari anlamda bypass edilen
yerel beylerin merkeze kar bir tepkisidir. nk bu beyler kendi
blgelerinde hakimiyetin kendilerinde kalmasn istemilerdir. Bu tepki
milliyeti reflekslerle yaplmayp (bu kavramn o yllar iin anlmas bile
yersizdir) tamamen feodal airet balarndan kaynaklanmaktadr. brahim
Paann bu kskn grubu merkez glerine yakn tutmasyla isyanclar ikiye
ayrdn, merkezden takdir grenlerin desteklerini ekmeleriyle asilerin g
kaybna urayarak blndkleri ve kolayca alt edildiklerini anlamaktayz.
Fakat
isyann
bastrlmas
daha
ncekilerden
herhangi
bir
fark
gstermeksizin tm asilerin kltan geirilmesi suretiyle gereklemi ve

tehdit oluturan elebalarnn cansz bedenleri balar vcutlarndan ayr
olarak stanbula gnderilmitir.
Cell isyanlarnda merkez-evre kopukluuna yaptmz vurgu bu
rnekte vcut kazanarak karmza kmaktadr. Devlet toplumun baz
308
Peev brahim Efendi, a.g.e., C. I, s. 125-127
137
kskn ktlelerini kendisine yakn tuttuunda aradaki nefret, oluturulan yeni

ilikiyle yok edilmese de pasifize edilebilirken, iddetle ayrmak ve
tekiletirmek daha byk sorunlar olarak devleti megul etmeye devam
etmekte ve hibir zaman gerek bir btnlemeyi salayamamaktadr.
Nitekim brahim Paann bu ksa sreli politikas terk edildikten ksa bir sonra
Anadoluda daha byk isyanlar patlak vermitir.
Peevnin
eserinde,
brahim
Paa,
Kalenderolu
syannn
sonucunda bir genel deerlendirme yapmaktadr. Bu deerlendirmede

brahim Paa, Osmanllarn bylesine dzensiz bir g karsnda neden bir
dizi malubiyet aldn sorgulamakta ve cevap veremeyen sancak beyleri ve
beylerbeylerini idama gnderecekken, ilerinden Karamanl Pir Mehmet
Paann olu el sancak beyinin, yenilginin sebebini komutanlarn Allaha ve
peygamberine yeteri kadar snmayp, gn grm akll kimselere
danmamalarna balayan cevabn beenerek onu takdir etmekte ve gz
yalarn tutamamaktadr. Bu deerlendirme kadar Peevinin de eserinde bu
olaya yer vermesi dikkat ekicidir.309 Kanmzca, Peevi bu nakille kendisinin
de dahil olduunu dnd akl, gngrm ve bilge snfn nemini
vurgulamak istemitir.
5. KARA YAZICI VE KARDE DEL HASAN SYANI

Tarih-i Selnik adl eserinde Selnik Mustafa Efendi, yaanan
olaylar ruzname tarznda stanbulda gn gnne kaydetmitir. Selniknin
309
138
eserinde bu isyann balang tarihini Hicri 1007 (15981599) yl olarak

grmekteyiz.310
Peev brahim Efendi, Peev Tarihi adl eserinde isyann balad
tarihi Selniknin verdii tarih ile ayn olmak zere yani Hicri 1007 (1598
1599) olarak belirtir.311
ada baz aratrmaclar, Kara Yazcnn isyan ederken ynetimi
deitirmeyi hedef almadn ileri srerler. Onlara gre bu isyan, an
sonunda yaanan dier birok isyanda olduu gibi idarede pay almak
kavgasdr. Bu iddiay Akda ve Griswold ileri srmektedir. Fakat Selaniknin
eserinde Kara Yazcnn padiahlk iddiasnda bulunduuna dair bilgiler
bulunmaktadr. Urfa kuatmas srasnda sahip olduu gc gstermesi ve
Hseyin Paaya bulunduu vaade dair olarak Kara Yazcnn durumu yle
anlatlr ki buna gre Evil-i ehr-i Cumdell 1008 (Kasm 1599) tarihinde,
Serdar Sinan Paazade Mehmet Paann adamlarndan bazlar stanbula
gelerek Urfada olan olaylar anlatmlardr. Burada kan atmalarda adam
ldrmelerin yaandn belirterek unlar sylemilerdir; Malb olmamak
in kaa grep, rusvy olmayalum diy ayrlduk, anlar Urfa kalasnun ihisarun alup kabza-i tasarrufa getndiler. Toplar askerimzn her neresine
isterse yetir. Ve Kara-Yazc adl dd ile pdihlk davsn eyleyp,
Halim ah- muzaffer bad diyp tur ekp Hseyin Paay vezriazam
idinp, asleten asker yasayup, solak ve yenieri ve acemi-olan ve avu
ve anigir ve blk-halk ve kadlar nasb eyleyp, etrf u eknfa nin ile
ahkm gnderdi. ve bu haberciler szlerini ispat etmek iin mhrlenmi
hkmlerini de gstererek Kara Yazcnn Bana vkamda hazret-i Rasl-i
Ekrem sallallhu aleyhi vesellem- tenbh buyuruldlar. Adl dd ile devlet
senndr didiler diyerek vndn de ilave ettiklerini kaydeder.312
Selaniknin tuttuu kaytlardan birinde Kara Yazcnn adnn
Abdulhalim
310
olduunu
grmekteyiz.
Kendisinin
Ben
hn-
pn
Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selnik, Hazrlayan: Mehmet pirli, , 2. bask, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, C. II, s. 816.
311
Peev brahim Efendi, a.g.e., C. II, s. 254.
312
Selnik Mustafa Efendi, a.g.e., C. II, s. 834.
139
neslindenm. Bana vakamda hazret-i Rasl sallallhu aleyhi ve sellemadl u dd ile devlet senndr diyerek evreye ah- muzaffer turasyla
ahkmlar gnderdiini, hatta turake olarak yanna, daha nceleri divanda
kitabet de grev yapm Zeydi denen bir avuu atadn renmekteyiz.
Zeydi denen bu kiinin gemite byk bir ihanette bulunmasna ramen
elinin kesilmeyerek ta gemisine verildiini rendiimiz Selanik, bu
kimsenin Kara Yazcnn niancln yapt gibi sama ve hezeyanlarla
dolu hallerinin bulunduunu kaydetmektedir.313
Yukardaki bu iki kayt, ilk defa olarak Kara Yazcnn ayr bir saltanat
kurma ve idareyi tamamen eline geirme arzusu tadn gstermektedir.
Doru olma ihtimali pheli olan bu iddia devlet ve saray tarafndan ciddiye
alnmam olsa gerektir nk ok gemeden Kara Yazc ile ba etmekte
zorlandn gren idare, bu asiyle anlama yolunu tutmu ve kendisini
sancakbeyi olarak atayp geici olsa da isyanna bir son vermitir. Eer
sylendii gibi Kara Yazcnn saltanat iddias gerek kabul edilseydi
muhakkak surette daha bu iddialarn en banda bedeni ortadan kaldrlrd
diye dnmek yanl olmasa gerektir.
Selnik, isyann eleba olan Kara Yazc hakknda bilgi vermeden
evvel ona isyannda destek vermi bir devlet adam olan Hseyin Paaya
deinir. Buna gre (26 Zilhicce 1007 tarihinde) (20 Temmuz 1599) eskiden
beylerbeyi iken azledildii halde sonralar devlet kademesinde aikrane
rvet alan grevlilere hediye ve pike ad altnda rvetler vererek Anadolu
ve Karamann idaresini eline geiren Hseyin Paa, idareye geldikten sonra
yanna ekya ruhlu ve rezil sfatl baz tfekli sekban ve soysuz kalle
askerleri toplayarak halktan usulsz vergi toplamaya balamtr. Kadlarla
geinemeyen ve birok yerde atmalara yol atklarndan, bozgunculuk ile
idareyi yrttklerinden Hseyin Paann ve yanndakilerin nvannn
Celal olduunu, kadlarn memleket yama ediliyor diyerek merkeze
ikayetiler gnderdiklerini, halkn feryadnn ge ykseldiini, yksek
rtbeli kadlara ve mft hazretlerine yazlar yazlarak katline fetvalar
313
140
istendiini, halk ile kadlarn birleerek veziriazama kstahane bir slup ile
hallerini bildirmelerine ramen bir sonu alnamadn ifade eder.
Bu
satrlarn devamnda dier bir taraftan da Kara Yazcnn memleketi

yamalayarak etrafta salgnlar salp vergi toplamak suretiyle lemi viran ettii
anlatlmaktadr.314 Yazar, Hseyin Paann gemiine deinerek kendisinin
beylerbeylikten azledildiini vurgular. Ayrca bu devirde devlet adamlar
arasnda mevcut olduunu dnd rvet vererek i bitirmeye de
gndermede bulunur. Hseyin Paa gibi yksek grevdeki bir devlet
adamnn bastrmakla grevlendirildii bir isyana katldn daha nce
belirtmitik. Buna gereke olarak haksz yere hapsedildikten sonra rvetle
kurtulduunu ve bu srada tm varln bu ie yatrarak yoksullat iddiasn
belirtmitik. Selnik Efendinin yukardaki kayd kaybettii itibarn rvetle i
grmek suretiyle kazanmaya alan bir devlet adam olarak Hseyin Paa
hakkndaki iddiay desteklemektedir. Bylece bu kaydn verdii izlenime
dayanarak Hseyin Paann itibar ve servetini kaybettikten sonra setii
rvetle i grme batanda eski dmanlarnn tekrar i bana gelerek
ayan kaydrmaya altklarn ve Hseyin Paay Kara Yazc safna
gemeye zorladklarn dnebiliriz.
Peev brahim Efendi, isyann sebebi hakknda ayrntl bilgiler
vermektedir. Buna gre Kara Yazc, Sivasa bal sancaklardan birinde bir
sancakbeyinin kaymakam (vekili) idi. Bu sancakbeyi askeri ile seferde
bulunduu bir srada, stanbulda ayn sancak baka birisine verilir. Ancak,
yeni sancakbeyinin msellimi gelince Kara Yazc onu kabul etmez ve yeni
sancakbeyinin fazla adamla gelmesi beklendiinden, Kara Yazc da kendisi
iin adam toplamaya balar ve bu arada da gelen yeni sancakbeyini ldrr.
Sonra da, zerine daha fazla askerle gelinmek olasl belirince, ayaklanma
bayran kaldrarak o yredeki btn ekya ile leventleri harekete geirmek
suretiyle kendine balar.315 Burada Peev, Kara Yazcnn banda
bulunduu sanca belirtmez fakat burann Sivas beylerbeyliine bal
olduunu vurgular. Bu kayttan hareketle Peev, stanbuldan gelen bir
314
315
Selnik Mustafa Efendi, a.g.e., C. II, s. 816-817.

141
yetkilinin bile tarada kabul grmeyerek ldrldn, dahas bu yllarda

tarada devlet idaresinin ne kadar zayfladn vurgulamaktadr.
Devlet merkezinin, isyan blgesindeki beylerbeylerinin Kara Yazc
karsnda dayanamamas zerine ilk nlem olarak Sinan Paaolu Vezir
Mehmet Paann serdarla getirilip asinin zerine gnderdiini belirten
Peev, bu kuvvetin yenilerek Varka Kalesine kapandn kaydeder. Burada
bir ayrnt olarak asilerin eleba olan Kara Yazcnn, kurun yerine kurutan
fndk (tfek mermisi) dktrp Sinanpaazadenin kuatlm askerleri
zerine attn kaydeder316 ki bu Peevnin dier kaynaklarda pek
karlalmayan ve kendisini ve eserini bu anlamyla farkl klan bir zellik
olmak zere savan nasl yaandna dair ayrnt saylabilecek noktalar
taspitine bir rnektir. Bu bilgiden anlalan o ki mhimmat sknts iindeki
asiler, kurun olarak bulabildikleri deerli deersiz her eyi ileyip doru ya
da yanl inanlar iin savamaktadr.
Peevnin yukarda bahsettii malubiyet ve Varka Kalesine ekilme
hadisesi Selniknin eserinde gememektedir.
Selnik, devletin bu isyan karsnda ilk tedbir olarak halkn tepkileri
ve ikayetlerinden sonra (9 Muharrem 1008) (1 Austos 1599) Karaman
Beylerbeyi Hseyin Paa zerine Vezir Sinan Paa olu Mehmet Paann
serdar tayin edilerek gnderildiini belirtir. Selnik, serdarn Celaliler zerine
gittiini, Celalilerin birounu kltan geirdiini ve (12 ehr-i Muharrem,
sene 1008) (4 Austos 1599) Kara Yazc adna asilere komuta eden ve
yannda tfekli sekbanlarla kalabalk halde gezen Dared an (?) adl asiyi
de yakalayarak cezalandrlmas konusunda memur edildiini belirtir. Ayn
ayn sonunda ikayetilerin ve hak talep edenlerin hayli artmas zerine
Mehmet Paann skdara gemesi kararnn verildiini ve skdara
geen Serdar Mehmet Paann ehre tellallar gnderip kendi kapsna asker
kayt edildiini duyururak asker topladn belirten yazar, memleketin
tasvirini de u cmle ile yapmaktadr; Her taraf dn devlet dmeni ile tolup
Mslimnlara ve rey-y memlekete zaleme mstevl olup ehl iyl ve ml
316
142
menalleri gret trc olmala katl ktl lem yzini tutd. Fitne-i hir
zemn zuhr eyledi. Allh tal hayr zaferler myesser eyleye.
317
yazar
ayrca asker ihtiyacn karlamak iin bin kiilik eski emektar acemi
olanlarnn kapya kmalarnn emredilerek ayrca Halil Paann kendi
kapsndan da bin kiiyi ayrarak sefere memur ettiini ve Hseyin Paa
zerine gitmelerini emrettiini kaydetmektedir.318
Safer aynn balarnda (1008) (Austos sonu Eyll balar 1599)
Sinan Paazade Mehmet Paann skdardan hareket ederek hain olduu
belirtilen Hseyin Paa zerine gittiini belirten Selnik, yeniden kapya
kan bin kadar yenierinin kaza niyetiyle yola karak Mslmanlara
musallat olduu ileri srlen ve harami olarak nitelenen asileri def etmek
zere bu orduda yer aldn, isyann yaand blgeye hareket eden bu
orduya bozgunculuk yapan Celalilerin vcutlarn ortadan kaldrncaya ve
slam memleketi olan topraklarn muhafazasnn salanmasnn emredilerek
Diyarbakrda klamalarnn padiah tarafndan bir fermanla emredildii
kaydedilmektedir.319 Yukardaki bilgilerden Kara Yazcnn isyan ettii
tarihlerde Osmanl Devletinin byk bir asker sknts ektii grlmektedir.
Serdara yardm amacyla grevlendirilenlerden biri olarak Ahmet
Paann ad zikredilir. Buna gre 1008 yl Safer (Austos- Eyll 1599) ay
balarnda am beylerbeyi iken bu grevden alndktan sonra stanbula
gelen Ahmet Paa, isyan ile alkalanan vilayetin muhafazas iin
grevlendirilir ve serdar tayin edilen Sinan Paazade Mehmet Paaya
yardmc olarak vezirlik unvanyla ereflendirilir. Bunun karlnda saraya
hediyelerini takdim eden Ahmet Paa, bir sre sonra padiah ferman gerei
bir
koldan
da
kendisinin
asilere
saldrmasnn
padiah
fermanyla
emredilmesi zerine yola koyulduu Selnik tarafndan belirtilmektedir.320

Selniknin eserinde hangi sebeple bir araya gelerek anlatklarn
renemediimiz Kara Yazc ve Hseyin Paann Osmanl askerleriyle ilk
317
Selnik Mustafa Efendi, a.g.e., C. II, s. 818

319
320
318
143
atmas yle yer anlatlmaktadr. Evst- ehri Rebilevvelde (1008)

(Eyll 1599) devlete kar bakaldran ve bu sebeple yazar tarafndan din ve
devlet dman olarak takdim edilen asiler Hseyin Paa ve Kara Yazcnn
soysuz ve kalle askerleriyle bir yere gelerek toplandklarn belirten Selnik,
Urfa kalesinin istila edilerek i kalede bulunanlarn da herhangi bir zafer
kazanamadklarn, kale askerleri ve dizdarnn sk koruma altnda olup hala
hayatta olduklar haberini alan serdar Mehmet Paann bu durumdan
veziriazam ve devlet erkann ayrntl olarak haberdar ettiini, bu srada
kendisine yardma gnderilen am beylerbeyi Hsrev Paa, Halep beylerbeyi
Hac brahim Paann askerleriyle saysz Krt ve Arap savalarnn da
beraberlerinde gelerek dman ile kar bulunduklar durumu Cemiyyet-i
azm ile dmeni ihta eyledk. Bi-inyetillh tal ku olsa umaz. Ve biavniillh tal ele gelmek mmkn myesserdr, Ve mstevf zahreyi
dmen kabza-i tasarrufuna almlardur. Ve i kalada ve tara kalada
mblaa leker-i slm maan bulunup kapanmlar. Ceng cidlde anlarun
halleri eran nice olacakdur. demek suretiyle hallerini stanbula arz
ettiklerini
belirten
yazar,
devamnda
askerlere
dua
ederek
kaydn
noktalamtr.321
Her ne kadar Selnik, Kara Yazc ve Hseyin Paann anlamak
suretiyle bir araya geldiklerini ifade etse de Peevden bunun byle
olmadn renmekteyiz. Nitekim Peev, Hseyin Paann eskiden Kara
Yazc ile girdii bir atmada esir edilerek ele geirildiini belirtir ve
Sinanpaazade ile girdii savata Hseyin Paay arac olarak kullanp
orum sancakbeyliini almak suretiyle anlatn kaydeder.322
syann blgedeki istikrara ve devlet hazinesine verdii zarara dair
olarak Selnikde yle bir kayda rastlarz ki 25 Rebilevvel 1008 (15 Ekim
1599) tarihinde Halep beylerbeyi Hac brahimden arzlar gelmitir. Buna gre
hazine-i irsaliyeden altm iki bin altn gnderilmitir ve Hseyin Paann
vilayetine
321
322
verdii
zarar
dolaysyla

hazinesini
tamamlayamadn
144
bildirmektedir.323 Selniknin bu kayd somut anlamda bir rnek olarak

isyann ekonomiyi ve devlet hazinesini nasl etkilediini gstermektedir.
Selniknin Kara Yazc isyan ile ilgili olarak gn gnne tutulmu
kaytlar isyan hakknda olduka ayrntl bilgiler vermektedir. Yine bu
ayrntlardan birinde yazar, Urfann iinde bulunduu karmaay da gzler
nne sermektedir. Kara Yazc zerine sefere memur edilen Serdar Sinan
Paazade Mehmet Paann gnderdii adamlar vastasyla Evst- ehr-i
Cumdellda 1008 (Kasm-Aralk 1599) tarihinde ulaan mektubunda katli
vacip olan ekiyann ne kadar ba bo ve soysuz kalle varsa hepsini
etrafnda toplayarak byk bir kalabalk oluturarak Urfada toplandn, i
kale dizdarnn bir ka gn dayandktan sonra buray alan ekyalarn kale
dizdarn ve yanndakileri katlettiklerini ve zaferle buraya yerletiklerini, am
ve Halep Beylerbeyileri ve askerlerinin serdara zamannda yardma
yetimediklerini, bu srada Halep beylerbeyi Hac brahim Paann am
yenierilerinden on yedi tanesini halka zulmederek bo yere halktan mal
tahsil ettikleri gerekesiyle ldrp kellelerinin kale bedenlerine dikilmek
suretiyle haksz yere katlolunduklarn ve bu durumun yoldalar olan dier
yenieriler arasnda phe ve ayrla yol aarak elbette beylerbeyinden
intikammz alrz diyerek bir gn Halep kaplarn kapatarak halkn mallarn
yamaladklar ve hizmetinde olduklar beylerbeyinin yanna gitmeyerek
beylerbeyine isyan ederek o srada stanbuldan vezaret ile gelerek ama
gitmekte olan Ahmet Paaya ehrin idaresini arz ettiklerini anlatr.
Devamnda Urfa kalesi zerine yryerek kaleye snm olan Hseyin
Paann kan arpmada bir fndk mermisiyle yaralanm olduunu haber
aldklarn, Kara Yazcnn adnn Abdulhalim olduunu ve kendisinin Ben
hn- pn neslindenm. Bana vakamda hazret-i Rasl sallallhu aleyhi
ve sellemadl u dd ile devlet senndr diyerek iddiada bulunduunu,
evreye ah- muzaffer turasyla ahkmlar gnderdiini, hatta turake
olarak yanna, daha nceleri divanda kitabetde grev yapm Zeydi denen bir
avuun byk bir ihanette bulunmasna ramen elinin kesilmeyerek ta
323
145
gemisine verildiini ve bu kimsenin kendisinin niancln yapt gibi sama

ve hezeyanlarla dolu hallerinin bulunduunu bu mektupta anlattn beyan
eder.324
5. 2. KARA YAZICI LE HSEYN PAANIN SONU VE DEL HASAN

Hseyin Paa ve Kara Yazc isyann Urfada zlmesi hadisesi
Selniknin eserinde ayrntl olarak anlatlmaktadr. Buna gre, Evst-
ehr-i Cumdelhire sene 1008 (Aralk 1599) de, anszn halk arasnda bir
haber olarak isyan ile ihanet eden Hseyin Paann yaral olarak ele
geirilerek getirildii haberinin duyulduunu, fakat bu haberin devlet ileri
gelenleri nezdinde sahih olarak kabul grmediini, herhalde grnmeyen
mbarek kimselerin ilettii bir haber olarak kabul edildiini, elbetteki nimete
isyan eden nankrlerin nankrlklerinin abuk ba aa olaca ve hainlerin
berhudar olamayacaklar gereinin bir yansmas olarak bu habere kar
duyanlarn beklemede kaldklar bir srada, Urfa kalesinin iinde saltanat
davasnda olan Kara Yazc ve yanna ne kadar zalim ve dinsiz varsa
toplayan Hseyin Paann bir araya gelerek grme yaptklar, bu srada
Serdar Mehmet Paann yannda am ve Halep Beylerbeyileri ile Krt
beylerinin askerleriyle Urfa zerine saldrarak kaleyi muhasara ettikleri ve her
tarafa metrisler kazp buralar top ve tfekler ile kuvvetlendirdikleri, tutuulan
savata byk bir katliam yaand ve Hseyin Paann yaraland,
saltanat davasnda olmakla slam dininden kt ileri srlen Hseyin
Paann bir gece balanarak kaleden aaya ip sarktlmak suretiyle bizzat
Kara Yazc tarafndan Serdar Sinan Paazade Mehmet Paaya teslim
edildiini ve Kara Yazcya bu hizmeti sayesinde Antep sancann tevcih
buyrulduu haberini serdarn gnderdii aker Kethdann yannda
mektupla gelerek arz ettiini ve asinin yaral olarak araba ile on be gne
kadar sadrazam kapsna getirileceinin sylendii ve bu mjde haberinin
324
146
yayldn, bu haberi getiren aker Kethdann bizzat padiah tarafndan

arlarak hilat ile ereflendirildiini belirtir.325
Hseyin Paann yakalanp stanbula getirilmesi, mahkeme edilmesi
ve cezalandrlmas hakknda olduka ayrntl bilgiler edindiimiz Selniknin
eserinde unlar kaydedilir; 1008 yl Evahir-i ehr-i Receb (ubat 1600) de
isyan eden ve halkn maln ve erzakn yamalad iddia edilen Hseyin
Paa, zincirli bir vaziyette divana getirilir ve zincirinin ucu yenieri
aalarndan Hseyin adnda birinin belinde baldr. Devlet erkan ve
veziriazam nnde kendisine Nin Mslimnlarun ml ve canlarna ve bu
denl sefk-i dimya sebeb olup, lemi fesd ile toldurdun diye sorulur.
Hseyin Paa, bu sulamalar reddederek Ben Pdihun mstakm
kulyum, beni adl ile teft eylen, er ile hakkumdan geln der. Halil Paa,
Sana ben bu denl ahkm- erfe ile mektib gnderp nashatler eyledm,
nin szm eslemedn diye sorduunda H diyerek inkar edip Bana
ne hkm ve ne mektb gelmedi dediinde Reislkttab Mehd Efendi ve
Kapclar Kethdas Nasuh Aa isimleri ve tarifleriyle Falan ve falan
kapuclar ile sana ahkm ve mektib vusl bulduk da kapuclar n-bd
itmedn mi dediklerini, buna karlk Hseyin Paann Bana gadr u hayf
eyleme devletl vezr diyerek hkrklarnn kesildii ifade edilir. Selnik,
asiyi, bu srada konumasndan dolay belagat iyi bir zalim ve rezil bir
gaddar olarak nitelemektedir. Hseyin Paann Benm ahvlm erullh ile
grn; el-hamd lillh limlersz demeye cret ettiini ve kazaskerlere
seslendiini belirtir. Anadolu kadlarndan hazr bulunanlarn gelip kendisine
Erelide ve Kayseriyede ve sir kasabtda ehl-i slma itdin mezlim
mehif ve kadri diller takrr beyn ide-bilr mi bire zlim dediklerini,
bilahare Anadolu Kazaskeri Mevln Ah-zde Abdlhalim Efendinin Kabe-i
muazzama vucdna tevtr ile ilm hsl oldu gibi senn dahi seffk-i bbak
(kan dkmekten korkmayan) ve gaddr u zlim oldun tevtr ile sbit olup,
bir eln ve bir ayaun bil-aks krlup, vacibl-katl idine ben hkm itdm
diyerek hemen o anda cellatlarn Hseyin Paay srkleyerek divan- ali
325
147
meydanna gtrdkleri ve soyarak cezasn infaz etmeye altklar srada

padiahn da adalet kasrnda bu infaz seyretmek iin beklediini gren
Hseyin Paann Pdihum erullh eylen diyerek eekler misali
bardn vurgular ve baltann tersi ile bir elinin ve bir ayann dvlmek
suretiyle ezildiini, balanarak bir beygire ters bindirilip ensesine kay
baland ve bu kaya mumlar tutturularak halka tehir edildiini, daha
sonra Odun Kaps denen yerde dar aacnda asldktan sonra cesedinin
engele geirilerek asldn belirtir. Yazar, Hseyin Paann aslrken
kelime-i tevhit getirerek Mslimnm, mafiret Allh talnundur dediini
kaydetmektedir. Tarihi ise 22 Receb, sene 1008 (7 ubat 1600) olarak
der.326
Hseyin Paann akbetini ayrntl olarak rendiimiz Selnik, Kara
Yazc hakknda ok az bilgi vermektedir. Eserin buna ayrlm blmndeki
son kaytta ise Urfada kalede mahsur kalan ve idam edilen Hseyin Paann
yolda olduu ileri srlen Kara Yazcnn kan dkc bir soysuzdan baka
bir ey olmayarak yanndaki ekiyalarla birlikte Urfa Kapsndan adam
kartarak Drzi taifesi denen bir gruba iltica etmek niyetinde olduunu,
Antepe ulamak zere iken Serdar Sinan Paazade Mehmet Paann
askerlerinden setikleriyle takibe karak kendilerine yetitii asilerle byk
bir savaa tututuklarn, serdarn sekin askerlerinden bazlarnn ehit
dtn, bunlar arasnda aker Kethda, Bali Bey ve Cafer Paann da
bulunduunu, Serdar Mehmet Paann bile tfekten gelen bir fndk
mermisiyle
yaralandn,
ayrntl
bir
mektupla
Divrii
sancanda
Cehennem deresinde muzyakaya ddi. Etrf ve eknfn leker-i slm

ihta eylemiler diyerek stanbula arz ettiklerini F Evst- evvl, sene
1008 (Mays 1600) tarihiyle kaydeder.327
Yukarda Selniknin eserinde bu isyan srasnda Kara Yazc ve
Hseyin Paann anlatna dair bir alntda bulunulmutu. Buna benzer bir
ibirlii Peevnin eserinde yer almaktadr fakat burada ise artc olan
anlama yapan kiilerden biri Kara Yazc dieri ise devlet merkezinde etkili
326
327

148
biri olduu anlalan eyhlislam Sunullah Efendinin kardei olu elebi

Kaddr. Selnikdeki okumalar isyana karan herkesin asi olduu fikrini
uyandrrken Peevdeki okumalarmz bu isyann merkezdeki baz olaylarda
etkili bir ekilde kullanld hatta veziriazamlarn deimesine varacak kadar
i siyasete alet edildiini gstermek bakmndan Selnikde olduu ekliyle
her eyin ak ve kara suretinde ortada net bir halde durmadn
gstermektedir. Nitekim Peev, Kara Yazcnn orum sancakbeyliini
resmen elde ettikten sonra da rahat durmayarak Celllii brakmadn ve
Her sakaldan bir kl diyerek kasabalara, kentlere, ky ve nahiyelere akeler
salp ve bunlarn toplanmas iin Celller gnderdiini, Sinanpaazade yine
zerine gitmek hazrlklar yaparken Kara Yazc ve rahmetli eyhlislm
Sunullah Efendinin kardei olu olan elebi Kad ile bir araya gelip Sinan
Paa olunun zulmleri zerine mektuplar yazdn, hatta, Celllerinki ile
karlatrlacak olursa Sinan olunun zulmleri ok daha fazladr ve
ayaklanma konusunda ondan da ileridir. rnein, rnleri rvetle datr,
reayaya zahire salp sonra bedeli olan paray toplamakla itaattan sapmtr
diye
Molla
tarafndan
padiaha
arz
edildiini,
bunun
zerine
Sinanpaazadenin serdarlktan alnarak yerine Hac brahim Paann

geirildiini kaydeder. Fakat bu veziriazamn Kayseri ovasnda Kara Yazc
ile girdii savata yenilmesiyle yeni bir deiiklie gidilerek bu kez de
Vezirzade Hasan Paaya serdarlk buyruunun gnderildiini ve emrine
Diyarbakr, am, Halep ve daha baka Arap lkeleri askerlerinin verildiini ve
bu kuvvet ile Kara Yazcnn bozguna uradn kaydeder.328
Peev, bu isyanda etkin bir rol oynadn bildiimiz Hseyin Paa
hakknda bilgi vermez. Bunun yerine Kara Yazcnn Vezirzade Hasan Paa
ile girdii son savata yenilerek Canik dalarna katn ve orada ldn
kaydeder. Verdii bilgileri olaylara ahit olduunu belirttii nceleri Kara
Yazcnn kethdas iken daha sonra Peevnin de yannda bulunduu
Mehmet Paann hizmetine giren ahverdi adnda birine dayandrr. Buna
gre Kara Yazc lnce adamlar cesedini krk, elli para etmiler ve her bir
328
149
paray
baka
baka
yerlere
gmmlerdir.
Bundan
da
amalar
Osmanllarn cesedi bularak asmalar ve bu surette tehir etmesine engel

olmak olduunu belirtir. Peev, bu bilgiyi verdikten sonra byle bir davran
reddeder ve savunma refleksiyle unlar kaydeder: Osmanl byle bir ey
yapmaz, yle kokumu bir lee kimse elini dedirmez.329
Asilerin, Kara Yazcnn lmnden sonra yerine kardei Deli Hasan
geirdiklerini ve o srada Serdar Hasan Paann Tokatta bulunduunu ve
hemen Deli Hasann zerine yrdn, fakat kentli ve kylden toplad
asker ile i greceini sanan Hasan Paann bunun tersine, asiler karsnda
bozguna urayarak Tokat Kalesine kapandn rendiimiz Peev, kalenin
kapsnda lonca biiminde bir yer olduunu ve burasnn tahta perdelerle
kapatlm bulunduunu belirterek kendisinin de Tokatta defterdar iken oray
defalarca grdn belirtir. Bir adamn, kaleden kap, dardaki asilere
Hasan Paann her sabah o kapal yere gelmekte olduunu haber vermesi
zerine bu asilerden bir ikisinin buraya pusu kurarak Hasan Paann buraya
geldii srada bandan tfek ile vurarak Hasan Paay ehit ettiklerini
kaydeder. Bu sralarda Badattan haremi ve hazinesinin gelmekte olduunu,
Paaya pusu kuranlar ve yakndaki teki btn adamlarn Tokat yaknna
geldiklerini duyarak karlamaya gittiklerini, yine ahverdiye dayanarak
hazinesindeki deerli mcevher ve dier eyay asilerin ileri gelenlerine
verdiklerini, uha, kuma ve kadife gibi mallar da, bir klc lek ederek,
eitli paralar da yuvarlak kalkanlara doldurup lerek dattklarn, ama
ailesini her trl sarkntlktan korumak iin adamlar koymak suretiyle ve tek
bir insann dahi o yana bakmayp, altnlarna ve daha baka ss eyalarna
da kimse elini uzatmayarak sonunda, yanlarna adamlar verilip, aileleri Divrii
ve Arapgir kalelerine ulatrdklarn kaydeder. Peev, bu olan bitenlerin
stanbulda duyulmasyla, Hadm Hsrev Paann serdarla atandn, fakat
onun da, bu kadar kalabalk bir asi topluluunun stesinden gelemediini, bu
nedenle Anadolunun k ve by ile g edip stanbula dkldn
ve padiah divannn yaknmaya gelenlerle dolup tatn ve bunlar dinleyip
329
Peev brahim Efendi, a.g.e., C. II, s. 255-256.
150
cevap verme imkn bulunmadn kaydederek isyann ulat boyutlar gz

nne sermektedir.330
Kara Yazc isyannn ikinci aamasnda liderliini stlenen Deli
Hasan ve akbetini Peev Tarihinden ayrntlaryla renmekteyiz. Buna
gre Deli Hasan, Kara Yazcnn kardeidir ve bu isyann elebalna
getiinde yannda toplanan adam says yirmi, otuz bini amaktadr. syan
bastramayan Veziriazam Yemii Hasan Paa, stanbulda bin bir vaat ve
ihsanlarda bulunarak bu asiye Bosna beylerbeylii, ileri gelen ekya
balarndan altsna sancakbeylii ve , drt yz adamna da blk verip
Ungrus seferine gndermitir. Bunlar arasnda asi liderlerinden biri olan ve
Karaka Blkba denen biri seferden kap Geliboludan dnmse ve
Anadoluda kalmsa da daha sonra aalazade ona da beylerbeylik vererek
ran seferine gtrmtr ama ranllar nnde yenilerek ilk kaan o
olmutur.
Peevnin naklettiine gre Deli Hasan, szde itaat etmi ve
padiahn beyleri arasna katlmtr. Ama bir gn bile ayaklanmadan geri
durmamtr. lkin Geliboludan geerken kadrgasna bindii sancakbeyine
yok yere fkelenerek tfekle vurup bu kiiyi ldrmtr. Edirneye geldii
zaman saysz yamurluk, sarahane giysileri, maytop ve garar trnden
kumalar ve ayrca erzak ile zahire toplam ve birka yk akelik salma
salmtr. Sonra Filibede, Sofyada anayol zerindeki baka kasabalarda
ayn yntemle para toplam, pek ok sarkntlklar ve zulmlere sebep
olmutur.331
Deli Hasann bu sefer srasnda serdara bir gn itaat etse be gn
tersini yaptn kaydeden Peev, bu asiyi tantrken bunun ne kadar yzne
glnp ho tutulsa, ii o lde yukardan tuttuunu kaydeder. rnek olarak
bir Celal iin blk rica etse de sz dinlenmese bir yn bo laf ve yaygara
ile dnyay yktn belirtir. Hatta bir kez tularn parampara edip atee
attn, ka kez adrn ykp tekrar kurduunu ve ar derecede kendisinde
330
331
Peev brahim Efendi, a.g.e., C. II, s. 256-257.

151
gururlanmann bulunduunu, kimsenin kendisine kar kmasna kesinlikle

tahamml edemediini, iyi ya da kt ne sylerse sylesin sznn
dinlenmesini istediini ifade eder. Bu surette Bosnaya vard zaman yine
byle dengesiz ve uygunsuz davranlarn srdrdn, snr boyu halknn
onun bu haline katlanamayp ayaklandn rendiimiz bu kaytlarda ilgin
bir olay da dikkati ekmektedir. Buna gre snr boyunda Sefer Bey adnda
birisi vardr ve bu kimse kendi kansnca meradan geinmektedir. Hatta bir
keresinde kendisine Paa unvan vererek tm ayaklananlarn babuu
olmu, serdara bir iki kez adamlar gndererek yetki dahi alm ve Deli
Hasann zerine yrmtr. lkinde bozguna urad Deli Hasan
karsnda ikincisinde galip gelmitir. Deli Hasann mal ve davarlarn, giysi
ve eyalarn yama etmiler, Deli Hasan, kalan adamlar ile kap zvornike
gelmitir. Byk rmaklardan biri olan Drina suyunu ok takn bir zamannda
gemek suretiyle oradan serdara, kethdas ahverdiyi gndermitir.
ahverdi Kethda, bundan sonra Deli Hasana dnmeyerek serdarn yannda
kalm Mehmet Paa, kendi maiyetinden ruznameci Mehmet Efendiyi Deli
Hasana gndermek ve birok okama ve vaatlarla Temevar valiliini kabul
ettirmitir. Ama Deli Hasan bu vazifeye gnderirken Belgrata uratmayarak
Panovadan Tunay geirtmi ve Temevara gndermitir. Peevye gre
Mehmet Paa, o gnlerde yolsuz klkl baz askerlerin asilere yardma ve
yataklk etmeye eilimli olmasn bildiinden, Belgrata gelmi olan Deli
Hasan destekleyerek
halk da
buna
meylettirip
kendilerine
serdar
etmelerinden korkmaktadr.332
Deli Hasan, iki yla yakn bir zaman Temevarda kalmtr. Peevye
gre tutum ve davranlar eskisinden farkl deildir. Estergon alnp da
stanbula dnlrken, serdar, Temevar halkna artk Deli Hasana
uymamalarn tembih etmi, halk da Deli Hasann davranlarndan
bktndan ve frsat gzlediinden bir gn Deli Hasan, Temevar kalesine
avlanmaya gitmek zere ata binerek dar kt esnada hemen o anda kul
hcum edip kalede kalan Cellleri ldrr, mal ve mlklerini yama eder,
332
152
svarisi ile piyadesini ve Deli Hasann kendisini yakalamak iin arkasndan

kovalamaya balarlar, ama ele geiremezler. Deli Hasan, kurtularak Belgrata
doru kamay baarr. Tiryaki Hasan Paa, bu srada serdar vekili olarak
Belgratta kalmtr ve gemiler gndererek Deli Hasan Belgrata getirterek
doru kendi konana alr. Belgratta yenieri aas olarak Pir Suba ve
blk kethdas olarak da Keyvan Kethda bulunmaktadr. Peevnin
ifadesiyle bunlar gayet kan dkc ve ekya dman adamlardr. skender
Paa, o sralar Hasan Paann kethdasdr ve bunlar aralarnda anlaarak,
byle bir frsatn bir daha ele gemeyecei noktasnda anlamak suretiyle
Tiryaki Hasan Paa ile grp Belgratta olan kullarn ayaklandn, asi(Deli
Hasan)nin her nereye vard ise isyandan geri kalmayp Tiryaki Paann
sarayn bastna ve fesat ettiklerine dair bir haberle Paay korkuttuklarn
ve bylece Paann onayn alarak Deli Hasan kaleye hapsettiklerini
kaydeder. Peev, bir zamanlar maiyetinde bulunduu Mehmet Paann o
sralar stanbulda sadrazam olduunu ve Hasan Paann arz gelmesi
zerine hemen padiaha telhis olunduunu, bunun zerine eriata uygun
ilem yaplsn diye padiah buyruunun ktn ve ondan sonra sorun
hakknda eyhlislm Sunullah Efendiden fetva alnarak idamna hkm
kmasyla bu hkmn Belgrata gnderildiini ve bundan sonra Deli
Hasann, kardeinin olu olan Kk Bey ile birlikte katledildiini
kaydetmektedir.333
Peev brahim Efendi, Deli Hasann Bosnada iken Osmanl Devleti
aleyhine planlar evirdiine dair baz bilgiler sunar. Bunu Deli Hasann garip
hallerinden biri olarak nakleder. Buna gre Osmanl ile ba edemeyeceini
ve kendisinden kat be kat stn olduunu anlayan Deli Hasan, baka bir
ynteme bavurur. Bosnadan Papaya ve spanyaya mektuplar yazar. Bu
mektuplarn ieriinde Papaya ve spanyaya gven vermek iin Nova
yaknlarndaki
Risne
kalesini
vermeyi
vaat
eder.
Sonra
bunlarn
donanmalaryla gelip Akdeniz kylarndaki btn kaleleri, Rumeli lkelerini

ele geirebileceklerini vaat ederek Risne kalesi iin yz bin altn istediini
333
153
iddia eder. Bosnada bulunduu srada Papa ve dierlerinden herhangi bir

cevap alamayan Deli Hasann Temevara gittiinde burada krk bir
gayrmslim bularak bunu bin bir vaat ile gndermeye raz ettiini kaydeder.
Bu krkye yol masraf olarak yz ake vermitir. Peevye gre bu krk
Osmanl Devletine ihanet etmemi ve o srada Belgratta bulunan serdar
kaymakam Murat Paaya (Kuyucu) gelerek durumu anlatmtr. Bunun
zerine Murat Paa, krkye verdii ii
hissettirmeden yapmasn fakat
dnerken nce kendisini durumdan haberdar etmesini tembihlemitir. Peev,

sonraki yl Estergonu alp Belgrata gelen Mehmet Paa (Peevnin
hamisidir ayn zamanda), stanbula hareket etmek zere iken krkye
Papann ve spanya kralnn bir haberci gnderdiini ve bu haberci ile
hizmetkarnn Kilis denen yerden Osmanl snrna girdiklerini ve getirdii
mektubu bizzat kendisinin ve Kuyucu Murat Paann Mehmet Paaya delil
olarak gstermelerine ramen Mehmet Paay inandramadn kaydeder.
Peev, tercme ettii mektupta spanya kral ve Rim Papann zetle yle
dediklerini kaydeder; Gnderdiimiz adamlar gvendiimiz kimselerdir.
Onlarn syleyeceklerini, bizim azmzdan iitiyormu gibi inann ve
kesinlikle baka trl olabileceini dnmeyin. Peev, Abdi Kethdann
kendisini Deli Hasan diye tantarak, o gelenleri be on gece konuturduunu,
bunlarn dedikleri ve sorduklarnn ok garip eyler olduunu belirtir.
Gelenlerden birinin, Rm Papann kz kardei olu, tekisinin de spanyann
ileri gelen beylerinden biri olduunu kaydeder. Deli Hasana dostluk belirtisi
olmak zere bir koyun-saati armaan getirdiklerini ve Bu adamlar ile
cevabnz geldii zaman, istediiniz yz bin altn Belgrat Frenklerinden
almanz iin mektup ve senet gnderilecektir dediklerini kaydeder. Peev,
Deli Hasann Temevarda bulunmasndan dolay gelen bu kiilerle
grmesine engel olmak iin bunlarn ldrldn belirtir. Bunlarla
beraber katledilen krknn intikamn ise Mehmet Paann lmnden
sonra yerine serdar olan Murat Paann aldn, krky katlettiren
aalara, birok mcevharat ve , drt yz altn aldlar diye ok eziyet
154
ettirdiini kaydeder. Peev, Deli Hasann bu son ihanetini Allahn

esirgediini yoksa aaca yarann kapanmayacan vurgular.334
334
Peev brahim Efendi, a.g.e., C. II, s. 279-283
SONU
Osmanllarda Tarih ilmi, toplumsal konular ilgilendiren tm dier

disiplinlerde olduu gibi kutsal nitelikli olarak kabul grmtr.335 Bu
kabulleniin bir gerei olarak bu ilim de devlete hizmet iin yeri geldiinde
nemli bir propaganda arac olarak kullanlmtr.
Bir bilim olarak yeri tartma konusu olan Tarih ilminin Osmanl
Devletinde pragmatik amalarla kullanldna dair birok rnee sahibiz.
zellikle tarihin bir meruiyet arac olarak kullanldna ilikin gzel bir rnek
II. Bayezid devridir. Bu dnem bizim aratrmamzda da ele aldmz birok
temel eserin kaleme alnd dnem olmas itibariyle hayli nemlidir. Babas
Fatih Sultan Mehmet gibi byk baarlar sergileyemeyen, darda Memlk
ve Safev ilikilerinin bir dar boaza srkledii, dahas ierde Cem Sultan
muhalefeti gibi byk bir sorunla ba ederken II. Bayezid, uzun iktidar
boyunca sorunlarla mcadelede ve kendisi aleyhinde gelien muhalefetle
mcadele iin tarihi, bir ara olarak gnmz medyas gibi bir g olarak
kullanmtr.
Gemite yaanan olaylar olduu gibi tespit etme imkanna sahip
olamayan, iddialar ve varsaymlar zerine gerei sorgulayan tarihiler, bu tip
eserlerde aradklar gerei ve sorularn cevabn zorlanarak bulabilmenin
yannda ou zaman yanl ynlere de sapabilmektedir.
ncelediimiz metinlerin ounun ya bizzat padiah emriyle ya da ona
beendirmek gayreti ile kaleme alnd, bu tarafl metinlerin, ou zaman
gizlenmek istenen olaylar ve gerekleri rtmeye alt da grlmektedir.
rnein ah Kulu isyan gibi 2 yl boyunca Anadolunun altn stne getiren
bir ayaklanma, fetret devrinde kardeler arasndaki mcadelenin dourduu
ve yine bundan dolay merkez glerinden kaynaklanan zaafiyetlerin sonucu
olarak alglanan bir dizi malubiyet ve sonrasnda kaybolup giden bir fesat
rzgar olarak grlm ve anlatlmtr. Burada, sorunun temelinde nelerin
335
Taner Timur, Osmanl Kimlii, Ankara, 2000, s. 107.
156
yattn grmemizi engelleyen ve iinden klamaz bir bilgi kirliliini yaratan

olaylar bize nakleden tarihinin tarafgirliidir.
almamzda biz, tarihinin zellikleri ve verdii bilgiler arasndaki
tutarll elden geldii kadar karlatrmaya altk. Bu sebeple almann
konusunu Anadoluda yaanan muhalif nitelikli bu olaylarn bu dnem
tarihileri ve eserlerine yansmas temeline oturtmaya altk.
unu ok ak bir ekilde grmekteyiz ki; bu almada incelediimiz
Osmanl tarih yazarlar ve onlarn kaleme ald eserler, zellikle XVI. yzyl
iin tamamen saltanat ve merkez taraftarlyla kaleme alnmtr. Bu eserler
devletin propaganda arac olduklar gibi muhalefete de hemen hemen hi sz
hakk vermeyerek bunlar tamamen merkezi yapnn dndaki unsurlar olarak
sunmakta ve muhalif olan herkesin en byk cezay hak ettiini Osmanl
kamuoyuna duyurmay ama edinmektedirler.
almann oturduu temellerden biri, bu tarafgirlik karsnda acaba
neyi doru olarak grebiliriz? Sorusunun cevabdr. Bunun yannda, isyana
katlanlara kar alnan tedbirler, isyann nerelerde yaand, isyann
elebalar, bunlarn dini, etnik ve toplumsal durumlar, ihtilafl olsa da asilerin
says ve isyan tarihleri gibi cevaplar bulduumuzu da belirtmek gerekir.
Bizim eserini bizzat incelediimiz ve bu yzylda eser kaleme alm
yazarlardan ilki dris-i Bidlsdir. ran ok iyi tanyarak eserini bizzat
padiahn emriyle kaleme alan bu yazar, muhalefeti ok kesin tanmlamalarla
dman ilan eder ve kendisi de Yavuz Sultan Selim devrinde rana kar
yrtlen mcadelenin ideologlarndandr. Rafz, Mlhid Kzlba gibi
tabirleri ok sk kullanan yazar, bu dnemde yaanan olaylarn da bizzat
ahididir. O, zellikle ah Kulu isyan sonrasnda Kzlbalara ynelik yaplan
tahkikata ve bunun neticesinde 40.000 kiinin katledildiine dikkat eker ve
bunu Bozoklu Celal isyannn temel sebebi olarak sunar. Bu tavryla Bidlis,
tarihi olaylar arasnda illiyet ba kurmaktadr. Halbuki kendisinin tarihiliini
olaylar arasnda sebep sonu ilikisi kurmadn iddia ederek hedef alan bir
ok ada analizler mevcuttur. Bu kaydyla Bidlisnin hak etmedii bir
eletiriye maruz kald dnlebilir.
157
Bidlis, isyanlarn temel etmeni olarak dini ve mezhepsel ayrm

grmektedir. Fakat eserinin satr aralarnda devletin isyanlara kar kulland
kontrolsz ve yok edici iddetin de psikolojik bir sebep olduunu
okumaktayz. Buna rnek olarak ah Kulu isyannda Anadoluda 50.000
kiinin ldne dair bilginin ilk defa Bidls tarafndan verildiini belirtmek
gerekir.
kr, dnemin ahidi dier bir tarihi olarak nem arz etmektedir. Bu
isyanlardan zellikle Bozoklu Celal isyann bastran ehsvarolu Ali Beyin
bir grg tan olarak verdii bilgileri kullanan bu yazar, isyanlarn genelde
dini ve mezhepsel ynne deinmektedir. Bu yazar daha ileri giderek Celalin
peygamberlik ve mehdilik iddiasna deinir ve antipropagandasn bunun
zerinden yrtr.
Demircilik ve hatiplik yaptna dair bilgi sahibi olduumuz Hadd,
eserini kimseye sunma gayreti tamamasyla birlikte isyanlarn sebebini,
mahalli idarede grev alan yneticilerin halk hakk ile idare etmek yerine
zulm ve rvet yoluna sapmalarnda gstermektedir. dareyi eletirmedeki
cesareti ile de kimseye yaranma gayretinde olmad anlalmaktadr.
Celalzade Mustafa gibi nianclk grevinde bulunan bir devlet
adamnn eseri zaten batan taraf noktasnda konumunu belli etmektedir.
Zaten bu yazar eserini, Yavuz Selimi baba katillii ithamndan kurtarmak ve
icraatlarn hakl gstermek gibi pragmatik bir ama ile kaleme almtr. Fakat
bunun eseri klasik idari bak temsil etmektedir. Olaylarn toplumsal yn bir
kenara, her ey kardeler aras didimelerin yaratt fetrete ya da
isyanclarn zne balanr. Olaylar, geni hacimli blmlerde anlatlmakla
birlikte daha ok idarenin durumu kiisel grlerle tasvir edilmi ve isyann
ayrntlar bu anlatm abasyla unutulmtur.
Hoca Sadettin, eserini kendinden nceki yazarlarn verdii bilgilere
dayanarak kaleme almtr. zellikle bu isyanlarda Bidls ve krnin verdii
bilgileri tekrar eder. ncelenen eserler arasnda ilk defa isyanlara bir sebep
olarak tmarlarn rvetle verildiine, devlette ilerin hrsz nitelikli kimselerce
yaplmasndan bu isyanlarn ktna dair ifadeleri bu yazarda grmekteyiz.
158
Bu tehisler emareleri yzyln ortalarnda grlen fakat ilerleyen zamanda

kendini bariz olarak hissettiren bozulmann Hoca Sadettin tarafndan
alglandnn gzel bir rneidir. Bizce tespiti kendi dneminin sk
dillendirilen bir ifadesidir ve bu iddialar o yllardan biraz sonra eser kaleme
alan birok tarihi de vurgulamtr. Ancak incelediimiz eserler arasnda bu
tehisi en erken yapan Hoca Sadettin olmutur.
Kemal Paazade, eserinin metodu, ierii ve niteliiyle yukarda
bahsettiimiz yazarlardan ayr ele alnmas gereken bir tarihidir. Bu sebeple
onu ve eserini, Bidlsden hemen sonra vermek yerine, Bidls ve onun
verdii bilgilerin takipilerinden ayr tutarak deinmeyi uygun grdk.
Bidlsnin Farsa yapt ii Trke yapan ve hemen ayn dnemde eserini
kaleme alan Kemal Paazade, bu isyanlarn amansz dman ve merkezin
de Safevlerle giritii mcadelede en nde gelen ideolou olmas zelliiyle
ayr yer tutmaktadr. eyhlislamlk yapt srada bu mezhep mensuplarnn
cannn ve malnn Mslmanlara helal olduuna dair fetvann sahibi olan
Kemal Paazade, bu zellikleriyle kendisinden beklenmeyecek bir ekilde,
isyanlarn
knda
ilk
olarak
belirleyici
faktrn
ekonomik
sebebe
dayandna vurguda bulunmaktadr. kinci olarak isyann sebebini etnik

balarda aram ve Trkmenlerin isyandaki konumuna deinmitir. Dier
tarihilerin de bunu belirtmelerine ramen o daha farkl bir yaklam tercih
etmi ve bu Trkmenlerin etkinliklerini yitirdiklerinden yeni idari yaplanmaya
kar karak Osmanl merkezi idaresine kar ayaklandklarn vurgulamtr.
Ayrca Kemal Paazade, Celal isyannn gidiat hakknda ayr bir anlatm
tercih etmektedir. Buna gre Bidls ve takipileri, isyan ehsvarolunun
bastrdn iddia ederken Kemal Paazade, bu srada ehsvarolunun
katledildiini, dahas bu katledilie bir isyan olarak Celalin ayaklandn ve
bu isyan Hsrev Paa ve emrindeki Krt askerlerinin bastrdn
belirtmektedir.
Selnik Mustafa Efendi neredeyse gn gn tutulan kaydyla hangi
haberin kimden geldiini kaynak gsteren nemli bir yazardr. Kara Yazc
isyannn
nemli
bir
ksmn
onun
ruzname
trndeki
eserinden
159
renmekteyiz. zellikle merkezde en st derecede padiaha ihanetin bir

rnei olan Hseyin Paann akbeti bu yazarda ok canl ve ayrntl olarak
anlatlmaktadr. Yine Kara Yazcnn hanedan hedef alarak ayaklandn ve
kendi saltanatn kurma hevesi tadn Selnikden renmekteyiz. Bu
kaydyla Selanik, Akda ve Griswoldun gzden kardklar bir bilgiyi bize
iletmektedir. Bu iki ada aratrmac, Kara Yazcnn hanedan hedef
almayarak idari makam iin ayaklandn ve bu amacna ulanca da
isyandan vazgetiini ileri srmektedirler. Fakat Selaniknin kayd, bize bu
iddiaya biraz daha pheyle bakmamz gerektiini gstermektedir.
Son olarak Peev brahim Efendiden bahsetmek gerekir ki bu yazar,
Kara Yazc isyannn sebebi, geliimi ve sonucu hakknda bizzat isyanda
etkin roller stlenmi kimselerin ahitliklerine ve kendi tecrbelerine dayanan
bilgiler
vermektedir.
Urfa
kuatmasnda
asilerin
ektikleri
mhimmat
skntsna ramen kuru eritip bunlar Osmanl askerlerine mermi olarak

atmalar
gibi
bir
azmin
gstergesi
olan
teferruat
onun
eserinden
renmekteyiz. Sokulluzade Hasan Paann Tokatta bir fndk mermisiyle

nian alnarak vuruluu, Deli Hasan ve acayip klkl askerlerinin Macaristan
seferine katlmas, Deli Hasann Papa ve spanya ile Osmanl aleyhine ittifak
gibi ayrntl birok bilgiyi edindiimiz yazar, bunlar isyanclarn arasnda yer
aldktan sonra kendi hamisi Mehmet Paann maiyetine giren ah Verdi gibi
eski bir Celali liderinin ahitliine ve anlatmna dayandrmaktadr. Ayrca
belirtmeliyiz ki Kara Yazc isyanndan baka Kalenderolu, Baba Znnun ve
Skln Koca gibi isyanlar Peevnin eserinde ayr balklar altnda
anlatlmtr.
XVI. yzyln banda Anadoluda ilk isyan olarak ii karakterli ve
dorudan ah smaile bal bir isyan olarak ah Kulu isyann grmekteyiz.
Bu isyan 1511-12 yllarnda Osmanl Devletini hayli uratran bir isyan
olarak nemli bir yer tutmaktadr. II. Bayezdin iktidarnn son yllarnda
ortaya kan bu isyan, kukusuz idari alandaki boluktan g kazanmtr. lk
olarak Ktahyay ele geiren ah Kulu ve yandalar Anadolu beylerbeyi
Karagz Paay ve askerlerini burada yenmi ve Paann cesedini bu ehrin
160
nnde tehir etmilerdir. syann ikinci ayanda Bursa gibi byk bir ehre
yryen asiler bu ehri kuatma altnda tutarken zerlerine ehzade Ahmet
ve veziriazam Ali Paann gnderildii haberi zerine kuatmay kaldrmay
tedbir olarak semiler ve Anadolu ilerine ekilmilerdir. Anadoluda
ehzade Ahmet ile buluan veziriazam Ali Paa, Karaman snrnda
Kzlkaya denilen geitte asileri sktrm fakat 38 gnlk bir kuatmadan
sonra asiler kamay baararak Karaman snrndan Sivasa doru kamay
baarmlardr. Olay iki gn sonra duyan Hadm Ali Paa, yanna en sekin
iki bin yenieriyi alarak asileri takibe giriir ve uzun bir takibin ardndan
yorgun askerleriyle saldrd ah Kulu ve asileri karsnda malup olmaktan
kurtulamaz. Bu savata hayatn kaybeden Hadm Ali Paa sava
meydannda len ilk Osmanl sadrazamdr. Btn kaytlar bu arpmada
ah Kulunun da ldn kaydederler. ki ordu bylece geri ekilir ve asiler
buradan rana ularlar. Bu atmalarda toplamda 50 bin insann hayatn
kaybettii anlatlr. Bu yllarda Tokat gibi bir ehrin- ki imparatorluun byk
bir ehridir.- toplam nfusu 15 bin civarnda kabul edilmektedir ki
arpmalarda yaanan kaybn bykln gstermesi asndan nemlidir.
Osmanl Devletini bu yzylda Anadoluda skntya sokan bir baka
isyan Bozoklu Celal isyandr. Bu isyan Tokat ve evresinde 1519 ylnda
meydana gelmitir. Kimilerine gre bir tmarl, kimilerine gre bir Safev vaizi
ve kimilerine gre de bir Kalender eyhi olan Celal, etrafna ksa srede
20.000den fazla isyanc toplamtr.336 Bir nceki isyanda olduu gibi Celalin
isyann byk blm Trkmenlerden ve gerlerden oluan bir kitlenin
destekledii bilinmektedir. Bu isyann sebebini dini mezhep faktrne
balayanlar olduu gibi Trkmenlerin kendi blgelerinde zerk ynetimlerini
kaybetmelerine yol aacak yeni Osmanl idari dzenlemesine kar bir
tepkiye balayanlar da vardr. Ama Yavuz Selimin Dou Anadoluda
Kzlbalara kar balatt takip ve imha politikas sonucu doan artlarn
Celali isyana ynlendirdii anlalmaktadr. Bidls, Celalin Bozoklu olmayp
bahsedilen takip ve imha hareketinden kaarak buraya Dou Anadoludan
336
Bu rakam Bidlsde 50.000, Hoca Saadettinde 20.000 olarak verilir.
161
geldiini belirtmektedir. Celal yanndaki isyanclarla beraber nce Tokat ele

geirmi
ardndan
Osmanl
birlikleriyle
girdii
birka
atmay
da
kazandktan sonra rana doru kaarken kimilerine gre ehsvarolu Ali

Bey tarafndan Sivas dolaylarnda, kimilerine gre de Diyarbekir beylerbeyi
Hsrev Paa tarafndan Erzincan evresinde malup edilmi ve isyan
bastrlmtr.
Yukardaki iki isyandan sonra asilerin neden hep rana doru
yneldikleri sorusu aklmz kurcalayan bir husustur. nalck, Trkmen
gebelerinin srekli olarak yaz ve k her mevsim Osmanl snrndan ran
snrna bitmek bilmeyen bir ekilde g ettiklerini vurgular. Aslnda bu iki
hareket sonrasnda rana doru olan bu yneliin ekonomik bir zorunluluktan
kaynaklanarak gerekletirildii dnlebilir. Yani hayvanlarna otlak
araynda olan gerler olaan bir hareket olarak gzergahlarnda bir
douya bir batya hareket etmektedir.
1527 ylnda Anadoluda grlen baka bir ayaklanma Skln Koca ve
Baba
Znnn
ayaklanmasdr.
Bu
ayaklanmaya
el
sancanda
gerekletirilen tapu kayd ve vergilendirme ilemleri srasnda halk zerine

konan ar vergilerin yol at anlalmaktadr. Buna gre toprana ar bir
vergi konulan Skln Koca adl ihtiyarn itiraz sert bir cevapla reddedilmi ve
bu ahsn sakallar tra edilerek aalanmtr. Bunun zerine olu Skln
ah Veli ve Baba Znnn adl Safev vaizi ayaklanmlar ve etraflarna
Trkmenleri toplayarak yeni bir isyan dalgas yaratmlardr. Tahrir iini
yapan kad, katibi ve sancakbeyi ayn gn ldrlmtr. syann bir sebebi
olarak uzun sre durmu olan Safev propagandasnn tekrar ilerlik
kazanmas da gsterilmektedir. Rum beylerbeyinin arpmalardan birinde
ldn bildiimiz bu isyan da bir nceki isyan bastran Diyarbekir
beylerbeyi Hsrev Paa tarafndan bastrlmtr.
1527 ylnda Anadoluda Karamanda grlen dier bir isyan
Kalenderolu isyandr. Hac Bekta soyundan geldii ileri srlen Kalender
elebi etrafna dervi, abdal ve kalenderlerden baka Trkmenleri de
toplamtr. Rum beylerbeyi ile yapt sava kazanan Kalender elebi,
162
Diyarbekir beylerbeyi Hsrev Paaya yenilmise de bunun rvann

Anadolu beylerbeyi Behram Paadan alm ve bunun Tokata snmasna
sebep olmutur. Behram Paa yannda Halep ve Karaman beylerbeyinin de
olduu baka bir atmada Kalender elebiye malup olmu ve sonunda
Karaman beylerbeyi, Alaiyye, Amasya ve Birecik beyleri ile Karaman ve
Anadolu defterdarlar hayatlarn kaybetmilerdir. Bylesine byk bir isyan
karsnda durumun nemini kavrayan merkezi idare, olaylar kontrol altna
almas iin bizzat veziriazam brahim Paay blgeye gndermitir. brahim
Paa ise kendisine katlan kimselere tmar vaadinde bulunarak Trkmen
airetleri ile anlama yolunu tutmutur. Ayrca daha nce atmalara katlan
askerlerin kendi askerlerinin ruh halini bozmalarna engel olmak amacyla
ordusuna katlmalarn yasaklamtr. Kalenderileri Trkmelerden ayrmay
baaran brahim Paa, az saydaki askerleri ve Kalender elebiyi 1527
Hazirannda Basaz dalarnda yenmi ve hepsini burada kltan
geirmitir.
XVI. yzyln balarnda Anadoluda grlen isyanlarn ortaya k,
sebepleri, sonular ve alnan nlemlerin aa yukar 70 yl sonra meydana
gelen ve bunlar gibi bir dizi isyan ieren olaylarla bir karlatrmasn
yapabilmek iin bu yzyln sonunda yaanan bir baka isyana da deinme
ihtiyac grlmtr.
XVI. yzyln sonunda ortaya kan ve byk kagunluk dnemi olarak
da bilinen alkantl bir dnemin ilk ve en byk isyancs olan Kara Yazc,
1599 da isyan etmitir. Kendisi de bir sancak beyine vekalet etmekte iken
sonradan grevden alnan Kara Yazc, 1593 ylnda stanbulda yenierilerin
kard isyan ile Anadoluya kaan kzgn sipahilerin ve yine 1596 ylnda
Haova savandan kaan sekban ve leventlerin ba bozuk eteler
oluturduu Anadoluda bir eteye katlm ve ksa srede bir lider olarak
sivrilmitir. Bu srada sadece Haovadan kaanlarn saysnn 30.000den
fazla olduunu bilen merkezi idare, Anadoludan gelen g dalgas ve
ikayetlerin nn alabilmek iin divanda alnan bir kararla Hseyin Paay
isyan bastrmakla grevlendirmitir. Bu srada Karaman beylerbeyi olan
163
Hseyin Paann Anadoluya ynelmesinden az sonra padiaha en st

dzeyde yaplan bir ihanetin haberi olarak Kara Yazc ve Hseyin Paann
anlat haberi ulamtr. Glerini birletiren bu iki asinin 20.000
civarndaki
sekban
askeri
etraflarna
toplad
tahmin
edilmektedir.
Belirtmekte fayda var ki Hseyin Paa, bu dnemin vezirlerinin dmanl ile

bir sre nce hapsedilmi ve tm servetini hapisten kurtulmak ve eski
itibarna kavumak iin kullanm ve byk bir yoksullua dmtr. Belki
de bunun verdii kzgnlkla ayaklanma yolunu seen Hseyin Paann
kendisi de Kara Yazcnn Urfa kuatmasnda ihanetine uramtr. Urfada
muhasara altnda iken kendilerini kuatan Mehmet Paann Kara Yazcya
zgrln vaad etmesiyle Hseyin Paay teslime ikna olan Kara Yazc,
etrafndaki kuatmann kalkmasyla Osmanllarn ok gemeden tekrar
geleceini bildiinden Urfa surlarn onarmaya koyulmutur. Hseyin Paa
ise stanbulda bizzat padiahn gzleri nnde mahkeme edilmi ve kol ve
bacaklar apraz kesilmek zere bedeni byk bir ikenceyle ortadan
kaldrlmtr.
Mehmet Paann zerine geldiini duyan Kara Yazc, kuzeye
ekilirken Paa ile iki defa arpm ve Paann ilkinde kolundan ikincisinde
bacandan yaralanmasna yol amtr. Bu srada stanbulda merkezi idare
asiyle anlama yolunu semi ve kendisine 1600 ylnda Amasya
sancakbeylii verilmitir. Burada alt ay sancakbeylii yapan Kara Yazc,
vezir Mehmet Paann grevden alnmasyla orum sancakbeyliine
getirilmitir. Mehmet Paann grevden alnmas ise emrindeki askerlerin
halktan keyfi olarak vergi toplamalar ve grevlerini yapmamalar, halka
eziyet etmeleri gibi gerekelere dayanr. Macaristan seferine gitmekte olan
bir paann Anadoluda ekyann Kara Yazc olmayp bizzat vezir Mehmet
Paann olduunu divanda ifade etmesiyle bu azil gereklemitir. Bu arada
Kara Yazc ve emrindeki ekya liderlerinin halktan ar vergiler toplad,
yama ve soygun yaptklar gibi ikayetlerin stanbula ulamas, 1601 ylnda
zerlerine Sokulluzade Hasan Paann gnderilmesi sonucunu dourmutur.
nceki seferlerin hazrlklarndan daha fazlasn yapan Hasan Paa
164
emrindeki yerel beylerle Austos 1601de Elbistan evresinde Celalileri ani

bir basknla anszn yakalam ve Sepedlde Kara Yazcnn ilk defa olarak
malup olmasna sebep olmutur. Binlerce yanda len Kara Yazc ve
yanndakiler Sivas zerinden Canik dalarna kaabilmilerdir. Kara Yazc
burada doal nedenlerle 48 yanda lmtr. Sonradan her biri birer celali
lideri olacak yandalar Yular Kapt, ah Verdi ve Tavil Halil bu asinin
bedenini paralara blp her paray ayr bir yere gmdler. Bundaki
amalar Osmanllarn bu asiyi ibretlik bir seyir malzemesine dntrmek
istemesine engel olmakt. Kara Yazcnn lmyle yerine liderlie Deli
Hasan gemitir. Bunun ilk ii bir yl nce byk bir bozguna uratldklar
savan cn almak olmutur. Tokatta muhasara altnda tuttuklar Hasan
Paay ldrdkten sonra orumu almlar ve Ankaray kuatp byk bir
hara alp geri dnmlerdir. Bu arada Celalilere kar atanan yeni komutan
Hafz Ahmet Paa, Ktahyaya gelir gelmez kuatma altna alnmtr. 1603
ylnda merkezi ynetim Deli Hasana Bosna beylerbeyliini vererek anlama
yolunu semitir. Artk paa olan Deli Hasan ve emrindeki garip klkl 10.000
asi
Rumeliden
geerek
Avusturya-Macaristan
imparatorluuna
kar
savamaya yolland. Bilindii kadaryla Deli Hasan burada Peteyi almak iin
giriilen bir savata 6000 celaliyi kaybetti. Yandalarndan biri olan ah Verdi
sonradan Peevnin de hamisi olduunu bildiimiz vezir Lala Mehmet
Paann maiyetine girdi ve anlattklar Peevnin bize ulatrd yegane
bilgilere en temel kaynak oldu. Bosna ve Temevarda idarecilik yapt
sralarda Osmanl aleyhine i evirmekten geri durmayan Deli Hasan Paa,
Papa ve spanya kral ile para karlnda Akdenizde baz ky blgelerinin
pazarln yapt. Sonuca ulaamadan Kuyucu Murat Paann emriyle Kara
Yazcnn olu olan yeeni Kk Bey ile beraber 1606 yl Nisannda idam
edildi. dama sradan bir asi olarak deil bir Osmanl Paas olarak, padiahn
asker kullarnn bir yesi olarak gitti.
Yukarda kronolojik bir srayla belirttiimiz isyanlarn kimi zaman
sebebi dini mezhepsel bir faktre, kimi zaman etnik bir taban olarak
Trkmenlere, kimi zaman idari bolua, kimi zaman ekonomik baz etmenlere
165
balanmtr. Bugn iin hangisinin tamamen tek bir sebebe mi yoksa birok
farkl sebebe mi bal olarak ortaya ktn bilemediimiz bu muhalif
hareketleri net ve gerek bilgilerle aklamamz mmkn deildir. Fakat baz
bilgileri yorumlayarak bir eyler elde etmemiz mmkndr. Bu ise
kullandmz kaynaklara bal bir durumdur. Keke ou zaman mracaat
ettiimiz XVI. yzyl kroniklerinin yannda, iktidarn grlerini dillendiren
eserlerin yannda bu muhalif hareketlerin szcln yapan baka
kaynaklara da bakabilseydik. Maalesef bugne kadar byle bir eser
ulamamtr.
Bu isyanlar kendi iinde Celali isyanlar ve Byk Celali kavgas
eklinde bir ayrma tabi tutan M. Akda, celali isyanlarn -ki bunlar ah Kulu,
Celal, Kalender, Skln Koca ve Baba Znnn gibi isyanlar- iktidar hedef
alan hareketler olarak nitelemektedir. Byk celali kavgas dedii Kara Yazc
gibi isyanlar ise sadece Osmanl idare sisteminden kendilerine den pay
isteyen hareketler olarak niteler. Fakat Selanik, verdii baz bilgilerde bunun
tersini dnmemizi salamtr. Bu bilgilerde zetle Kara Yazcnn
padiahlk sevdasnda olduu, dahas vezir atad ve niancya kadar bir
ok st dzey grevliye sahip olduu yer alr.
Ahmet Yaar Ocak, celali isyanlarnn temelde dini mezhepsel ayrma
dayandn vurgulamaktadr. Bunlarn ou zaman Osmanllar ile Safeviler
arasndaki ekimelerde kullanldna dikkat eker.
Orhan
Trkdoan,
bu
isyanlarda
millet-devlet
btnlemesinin
salanamadn dayanak olarak alr ve biraz da gnmz kavramlar ile

gemi zerine bir kurgulama da bulunur. Trkmen faktrnn srarla
zerinde durur.
syanlarda Trkmen faktrn kanmzca en makul yorumlayan Halil
nalcktr. Ona gre hayvanlarnn temel ekonomik belirleyicilii hayat
tarzlarn da ekillendiren Trkmenler ve gerler, srekli olarak hayvanlar
iin otlak arayndadr. Buna gre gebe hayat tarz yazn serin
olduundan yksek yerlerde yaamay, kn ise daha scak olduu iin alak
yerlerde yaamay bu insanlarn temel geim kayna olan srleri iin
166
gerekli klmaktadr. Bu aray ou zaman Osmanllar ve Safevler arasnda

sorunlar dourmakta ve Trkmen ve gerlerin hayat alan olan topraklar
zerinde iki tarafn da srekli bir iddias sz konusu olmaktadr.
Ayrca bu yzylda isyanlarn daha fazla yaanmas dnyada ve
Akdeniz evresinde yaanan bir gereklik olarak nfus patlamasna ve insan
saysnn artmasna balanmaktadr. Nitekim ayn yllarda Avrupada
yaanan isyanlar da buna balanmaktadr. Yaanan bu nfus patlamas,
ekonomik skntlar dourmu, yetersiz kaynaklarn paylam sosyal
gerginlikler olarak isyanlar da beraberinde getirmitir. Yine Anadoluda nfus
hareketine ve dolaysyla isyanlara sebep olan bir gelime bu dnemde
Anadoluda ortalama s deerlerinin ok dmesidir.
XVI. yzyln ilk eyreinde Osmanl Devletinde grlen isyanlarn bir
sebebi olarak yukarda izah edilenlerden ayr tutulmamak artyla devletin
isyan blgelerinde yrtt politik bir tavr olarak kullanlan iddeti isyanlar
tetikleyen bir etmen olarak grmekteyiz. Tarihi olaylarn birbirinden bamsz
tutulamayaca ilkesinden hareketle her isyan sonrasnda kullanlan iddetin
ayn zamanda yeni isyann da sebeplerinden biri olduunu yaptmz
aratrmalar sonucunda grmekteyiz.
167
KAYNAKA
AKDA, Mustafa; Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Bilgi
Basmevi, Ankara, 1975.
AKDA, Mustafa; Kara-Yazc, A, C. VI, Milli Eitim Basmevi, Eskiehir,
1997.
AKYOL, Taha; Osmanlda randa Mezhep ve Devlet, 5. bask, efik
Matbaas, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1999.
ALLOUCHE, Adel; Osmanl-Safev likileri, Anka Yaynlar, stanbul, 2001.
ALTUNDA, inasi; Selim I, A, C. X, Milli Eitim Basmevi, Eskiehir,
1997.
ATK, Kayhan; Ltfi Paa ve Tevrih-i l-i Osman, Babakanlk Basmevi,
Ankara, 2001.
BABNGER, Franz; Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, eviren: Cokun
ok, Koray Matbaas, 3. bask, Ankara, 2000.
Balangtan Bugne Kadar Dnya Tarihi, C. XIX (Yenia Tarihi), 2.
bask, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1999.
BAYKAL, Bekir Stk; Tarih Terimleri Szl, 3. bask, mge Yaynlar,
Ankara, 2000.
BURSALI MEHMET TAHR; Osmanl Mellifleri, Hazrlayan: smail zen,
stanbul, C. 3, 1975.
168
CANATAR, Mehmet; Mverrih Cenabi Mustafa Efendi ve Cenabi Tarihi,

ASBETSA (Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slam Tarihi ve
Sanatlar Anabilimdal) Doktora tezi, Ankara, 1993.
CELL-ZDE MUSTAFA EFEND; Selimname, Hazrlayan: Ahmet UurMustafa uhadar, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1997.
ER, Faris; Gelibolulu Mustafa l ve Knhl-Ahbrnda II. Selim, III.
Murat ve III. Mehmet Devirleri, Kayseri, 2000.
DEVELLOLU, Ferit; Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 16. bask,
Aydn Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999.
ETK, Arif; Farsa-Trke Lgat, Salh Bilici Kitabevi Yaynlar, stanbul,
1968.
EMECEN, Feridun; Kanuni Devri, Doutan Gnmze slam Tarihi, C.
X, a Yaynlar, stanbul, 1992.
FAYDA, Mustafa; bn Kemalin Hayat ve Eserleri, eyhlislam bn Kemal,
2. bask, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1989.
GKBLGN, M. Tayyib; Ltfi Paa, A, C. VII, Milli Eitim Basmevi,
Eskiehir, 1997.
GKBLGN, M. Tayyib; Celal-Zade, A, C. III, Milli Eitim Basmevi,
Eskiehir, 1997.
GRISWOLD, Wllam J. ; Anadoluda Byk syan 1591-1611, Numune
Matbaaclk, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2000.
169
GNE, Ahmet; Tarih, Tarihi ve Meruiyet, OTAM, say 17, ayrbasm,

www.ankara.edu.tr/kutuphane/otam/otam_2005_sayi17/ahmet_gunes.pdf .
HADD; Tevrih-i l-i Osman, Hazrlayan: Nejdet ztrk, (stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesine sunulmu baslmam doktora tezi),
stanbul, 1986.
HAMMER, Joseph Von; Byk Osmanl Tarihi, C. I, stanbul, 2005.
HOCA
SADETTN
EFEND;
Tact-Tevarih,
Hazrlayan:
smet
Parmakszolu, 4. bask, Sistem Ofset, Ankara, 1999.

DRS- BDLS; Selim ah-nme, Hazrlayan: Hicabi Krlang, Sistem
Ofset, Ankara, 2000.
MBER, Colin; lk Dnem Osmanl Tarihinin Kaynaklar,
Stten
stanbula, Derleyenler: Oktay zel- Mehmet z, mge Kitabevi, Ankara,

2000.
-------------------;
Osmanl
Hanedan
Efsanesi,
Stten
stanbula,
Derleyenler: Oktay zel-Mehmet z, Ankara, 2000, s. 263.

-------------------;
Osmanl
mparatorluu
1300-1650
ktidarn
Yaps,
eviren: iar Yaln, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006.

NALCIK, Halil; Osmanl Tarihiliinin Douu, Stten stanbula,
Derleyenler: Oktay zel-Mehmet z, mge Kitabevi, Ankara, 2000.
NALCIK, Halil; Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi,
C. I: 1300-1600, Eren Yaynclk, Ankara, 2004.
170
SEN, Mustafa; Gelibolulu Mustafa l, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,

1988.
KEMAL PAA-ZDE; Tevarih-i l-i Osman, X. Defter, Hazrlayan: efaettin
Severcan, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1996.
KILI, Remzi; XVI. ve XVII. Yzyllarda Osmanl- ran Siyasi Antlamalar,
stanbul, 2001.
KTKOLU, Bekir; Vekyinvis, A, C. XIII, Milli Eitim Basmevi,
Eskiehir, 1997.
KTKOLU, Bekir; Selnik, A, C. X, Milli Eitim Basmevi, Eskiehir,
1997.
MANTRAN, Robert; Osmanl mparatorluu Tarihi, eviren: Server Tanilli,
2. bask, Cem Yaynevi, stanbul, 1995.
MENAGE, Victor L. ; Osmanl Tarihyazclnn lk Dnemleri, Stten

stanbula, Derleyenler: Oktay zel-Mehmet z, mge Kitabevi, Ankara,
2000.
MROLU, smet; Yavuz Selim Devri, Doutan Gnmze Byk slam
Tarihi, C. X, a Yaynlar, stanbul, 1992.
OCAK, Ahmet Yaar; Osmanl mparatorluunda Marjinal Sfilik:
Kalenderler (XIV-XVII. Yzyllar), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,
1992.
171
OCAK, Ahmet Yaar; Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhitler (15.-17.

Yzyllar), 2. bask, Numune Matbaaclk, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul, 1999.
PAKALIN, Mehmet Zeki; Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, 2.
bask, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1971.
PARMAKSIZOLU, smet; Kemal-Paa-Zde, A, C.VI, Milli Eitim
Basmevi, Eskiehir, 1997.
PEEV BRAHM EFEND; Peev Tarihi, Hazrlayan: Bekir Stk Baykal, 3.
bask, zkan Matbaaclk, Ankara, 1999.
SELNK MUSTAFA EFEND; Tarih-i Selnik, Hazrlayan: Mehmet pirli,
2. bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999.
SHAW, Stanford; Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, 2. bask, E
Yaynlar, stanbul, 1994.
SSSHEM, K. ; li, A, C. I, Milli Eitim Basmevi, Eskiehir. 1997.
EREF HAN; erefname, eviren: M. Emin Bozarslan, 4. bask, Hasat
Yaynlar, stanbul, 1990.
KR- BTLS; Selimname, Hazrlayan: Mustafa Argunah, Erciyes
niversitesi Yaynlar, Kayseri, 1997.
TEKNDA, ehabettin; Osmanl Tarih Yazcl, Belleten, C. XXXV,
1971.
TMUR, Taner; Osmanl Kimlii, Ankara, 2000.
172
TURAN, erafettin; Sad-ed-Din, A, C. X, Milli Eitim Basmevi, Eskiehir,

1997.
TRKDOAN, Orhan; Sosyal Hareketler Olarak Celal Ayaklanmalar,
Belleten, LX, 1996.
AHN lhan, EMECAN, Feridun; XV. Asrn kinci Yarsnda Tokat ehri,
eyhlislam bn Kemal, 2. bask, Trkiye Diyanet Vakf yaynlar, Ankara,
1989.
UUR, Ahmet; Yavuz Sultan Selimin Siyasi ve Askeri Hayat, Milli Eitim
Basmevi, stanbul, 2001.
173
ZET
GM, Ercan. XVI. YZYILDA ANADOLUDA GRLEN MUHALF
NTELKL
HAREKETLERN
OSMANLI
TARH
YAZARLARI
VE
ESERLERNE YANSIMASI, Master Tezi, Ankara, 2008.

XVI. yzyl, Osmanl tarihiliinin temel ve rnek eserlerinin yazld
bir zaman dilimidir. Bu dnemde eser veren yazarlar, eserlerini ya bizzat
padiahn emriyle ya da beenilme arzusuyla kaleme almlardr.
Bu dnemin byk kronik yazarlar dris-i Bidlis, Kemal Paazade,
kr, Hadid, Ltfi Paa, Celalzade Mustafa Efendi, Hoca Sadettin Efendi,
Gelibolulu Mustafa l, Selanik Mustafa Efendi ve Peev brahim Efendidir.
Anadoluda birbiriyle balantl birok isyan XVI. yzylda meydana
gelmitir. Bunlar; ah Kulu, Celal, Skln Koca ve Baba Znnun, Kalender,
Kara Yazc isyanlardr. Bu isyanlar devlet iin ciddi tehditler oluturmutur.
Osmanl tarihileri bu isyanlar belli bir perspektifte bize sunmaktadr.
ou zaman bu perspektif, eseri smarlayanlarn grmek istedii ile
snrlandrlmtr. almamz, ada analiz ve yorumlar da gz nnde
tutarak XVI. yzylda Anadoluda meydana gelen muhalif nitelikli hareketlerin
Osmanl tarih yazarlar ve eserlerine yansmalarn inceleme gayretindedir.
Anahtar Szckler
1- Anadolu
2- XVI. yzyl
3- Muhalif Hareketler
4- Osmanl tarih yazarlar
5- Osmanl kronikleri
174
ABSTRACT
GM, Ercan. THE REFLECTIONS OF OPPOSING MOVEMENTS ON
OTTOMAN HISTORY WRITERS AND THEIR WORKS OCCURED 16TH
CENTURY IN ANATOLIA, Masters Degree Thesis, Ankara, 2008.
16th century is a period when the basic and sample works of Ottoman
history were written the writers of this century produced their works either by
the order of sultan or by the wish of being admired.
The great chronic writers of this period was dris-i Bidlis, Kemal
Paazade, kr, Hadid, Ltfi Paa, Celalzade Mustafa Efendi, Hoca
Sadettin Efendi, Gelibolulu Mustafa l, Selanik Mustafa Efendi and Peev
brahim Efendi.
Lots of rebellions which were related to each other in Anatolia occured
in 16th century. This were the rebellions of ah Kulu, Celal, Skln Koca and
Baba Znnun, Kalender, Kara Yazc. These rebellions caused serious
threats.
Ottoman historians present these rebellions from a certain point of
view. This view is mostly limited by what the ones ordering the work of writer
want to see. This study is trying to investigate the reflections of the opposing
movements on Ottoman history writers and their works by considering the
contemporary analysis and comments.
Key Words
1- Anatolia
2-16th century
3- Opposing movements
4- Ottoman history writers
5- Ottoman chronics

Yüzyılda Osmanlı Devleti'Nde Meydana Gelen Muhalif Nitelikli Hareketlerin Osmanlı Tarih Yazarları Ve Eserlerine Yansıması

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yüzyılda Osmanlı Devleti'Nde Meydana Gelen Muhalif Nitelikli Hareketlerin Osmanlı Tarih Yazarları Ve Eserlerine Yansıması

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

16. YZYILDA OSMANLI DEVLETNDE MEYDANA GELEN

XVI. yzylda Osmanl Devletinde meydana gelen muhalif nitelikli

hareketler ifadesiyle anlatlmak istenen, Osmanl merkezi idaresine kar

1. XVI. YZYILA KADAR OSMANLI TARH YAZICILII

2. XVI. YZYIL OSMANLI TARH YAZICILII...

2. HADD VE ESER TEVRH- L- OSMAN ..................

3. BN- KEMAL VE ESER TEVRH- L- OSMAN.

4. KR- BTLS VE ESER SELMNAME..

5. LTF PAA VE ESER TEVRH- L- OSMAN

6. CELAL-ZADE MUSTAFA EFEND VE ESER SELMNAME..

7. HOCA SADETTN EFEND VE ESER TACT-TEVRH.

8. GELBOLULU MUSTAFA L VE ESER KNHL- AHBAR

9. SELNK MUSTAFA EFEND VE ESER TARH- SELNK 44

1. 2. BOZOKLU CELAL SYANI

1. 3. SKLN KOCA VE BABA ZNNUN SYANLARI

1. 5. KARA YAZICI VE KARDE DEL HASAN SYANI.

2. XVI. YZYILDA ANADOLUDA GRLEN BALICA MUHALF

2. BOZOKLU CELAL SYANI.................................................................

2. 1. SYANIN TARH VE SEBEPLER

2. 2. SYANIN GELM VE SONUCU.

3. SKLN KOCA VE BABA ZNNUN SYANLARI

5. KARA YAZICI VE KARDE DEL HASAN SYANI..

5. 1. SYANIN TARH VE SEBEPLER. 137

Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slam Tarihi

Diyanet slam Ansiklopedisi

Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi

Trk Tarih Kurumu

OSMANLI TARH YAZICILII

vakanvislerinin vekayinamesini incelemeye girmektedir.

1- XVI. YZYILA KADAR OSMANLI TARH YAZICILII

baladna dikkat eker. Bylece, 1424 ylndan sonra Osmanl tarih

grlemediini iddia eder. Bunlarn yazllarn acemice ve ilkel, hemen

ehabettin Tekinda, a.g.m., s. 657.

sayda orijinal malzemenin kalm olmasdr. XIV. yzyldan neredeyse hibir

kolaylatrdndan olsa gerek olaylarn tarihlerinin yanl verilmesinin fazla

Colin mber, lk Dnem Osmanl Tarihinin Kaynaklar, Stten stanbula, Derleyenler:

Victor L. Menage, Osmanl Tarihyazclnn lk Dnemleri, Stten stanbula, Derleyenler:

Akpaazadeden ksa bir sre sonra eserini yazan Nerinin hayat

eserlerinden biri de Tursun Beyin kaleme ald Tarih-i Ebul-Feth adl

Victor L. Menage, a.g.m., s. 83-85.

zelliiyle eser II. Mehmet devrinin en nemli kayna olma zelliini

girmeden belirtecek olursak ona gre bu yazarlar, ilkin dindarlklarndan

Colin mber, a.g.m., s. 44.

kar stnlk yarnda o srada Osmanl tarihinin yeni bir deerlendirmesini

Halil nalck, a.g.m., s. 115-116.

2- XVI. YZYIL OSMANLI TARH YAZICILII

XVI. yzyl Osmanl edebiyatnda olduu gibi Osmanl tarihiliinin de

Victor L. Menage, a.g.m., s. 73-74.

saraynda Yakup Beyin mnisi olarak tanndn, klasik ran tarihiliini

vakanvisler (vekayinvisler) tarafndan taklit edilmitir yani eserlerini Hoca

ehabettin Tekinda, a.g.m., s. 658.

hale getirme gayretlerinin yol at baz ilave arptmalarla birlikte Nerinin

deitirmektedir. Ona gre dris-i Bitlisnin ada olan Kemalpaazadenin

Victor L. Menage, a.g.m., s. 87.

olduunu savunmaktadr. Yukarda deindiimiz dris-i Bitlisnin Het

konjonktrn de etkisi olmutur. XVI. yzylda -meruiyet adna- dini

Mehmet Canatar, Mverrih Cenabi Mustafa Efendi ve Cenabi Tarihi, ASBETSA(Ankara

olarak ortadan kaldramad gibi, ne Safevi devletine son verebildi, ne de

XVI. YZYIL OSMANLI TARHLER VE ESERLER

1. DRS- BTLS VE ESER SELM AH-NAME

Het Behit adl Osmanl hanedanna dair eserinin 80.000 beyitten

bununla beraber nesir tarznda yazan bir o kadar tarihiye de kaynak