ISBN(Tk)978-975-16-3040-7

ISBN 978-975-16-3041-4

9 789751 630414

TÜRK TARİH KURUMU

 NİĞDELİ KADI AHMED’İN
EL-VELEDÜ’Ş-ŞEFÎK
VE’L-HÂFİDÜ’L-HALÎK’I
(ANADOLU SELÇUKLULARINA DAİR BİR KAYNAK)
,
 ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU
TÜRK TARİH KURUMU YAYINLARI
III-2. Dizi -Sayı 10a

NİĞDELİ KADI AHMED’İN

EL-VELEDÜ’Ş-ŞEFÎK
VE’L-HÂFİDÜ’L-HALÎK’I
(ANADOLU SELÇUKLULARINA DAİR BİR KAYNAK)

CİLT I

(İnceleme - Tercüme)

ALİ ERTUĞRUL

ANKARA, 2015
 Ertuğrul, Ali
Niğdeli Kadı Ahmed'in El-Veledü'ş-Şefîk ve'l-Hâfidü'l-Halîk’ı (Anadolu
Selçuklularına dair bir kaynak) cilt I : (inceleme-tercüme) / Ali Ertuğrul. —
Ankara : Türk Tarih Kurumu, 2015.

xvi, 516 s. : tıpkıbasım, tablo ; 28 cm. — (AKDTYK Türk Tarih Kurumu

yayınları ; III-2. Dizi-Sayı 10a)

Bibliyografya ve indeks var.

ISBN 978 - 975 - 16 - 3040 - 7 (tk.)
ISBN 978 - 975 - 16 - 3041 - 4

1. Anadolu Selçuklu Devleti _ Tarih _ Kaynaklar. 2. Niğdeli Kadı Ahmed

_ Anadolu Selçuklu Devleti _ Kaynaklar. I. E.a. II. Dizi.

956.1014

Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Yönetim Kurulu'nun

09.10.2014 tarih ve 693/26 sayılı kararı gereği 1500 adet basılmıştır.

ISBN: 978-975-16-3040-7 (Tk)

978-975-16-3041-4

Raportör: Prof. Dr. İsmail AKA

Prof. Dr. İlhan ERDEM

Baskı:
Afşaroğlu Matbaası
Kazım Karabekir Cad. Altuntop İşhanı
No. 87/7 İskitler-Ankara
Tel: 0312 384 54 88 · Faks: 0312 384 54 98
Aziz ve hürmetli evladım Musa Sina’ya
en derin muhabbetlerimle...
,
 İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR....................................................................................................XIII
ÖN SÖZ .................................................................................................................XV

GİRİŞ
1. Selçuklular Döneminde Anadolu’nun Umumî Vaziyeti ve Niğde..................................... 1
2. İlk Örneklerinden İtibaren Farsça Tarih Yazımı ve Anadolu’daki Durum...................... 21
3. el-Veledü’ş-Şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk’a Değinen Bazı Çalışmalar.................................. 38
3.1. Anadolu Selçuklu Tarihi Kaynaklarının Tanıtımında el-Veledü’ş-Şefîk
ve’l-Hâfidü’l-Halîk................................................................................................ 38
3.2. Anadolu Selçuklu Tarihi Yazımında Kaynak Olarak el-Veledü’ş-Şefîk
ve’l-Hâfidü’l-Halîk................................................................................................ 47

BİRİNCİ BÖLÜM
NİĞDELİ KADI AHMED VE
EL-VELEDÜ’Ş-ŞEFÎK VE’L-HÂFİDÜ’L-HALÎK

1.1. Niğdeli Kadı Ahmed’in Hayatı............................................................................................... 57

1.1.1. Ailesi............................................................................................................................ 57
1.1.2. Hayatı........................................................................................................................... 65
1.1.3. Hanımı ve Çocukları.................................................................................................... 74
1.1.4. Mensup Olduğu Fıkhî-Kelâmî Mezheb ve Tarikat...................................................... 76
1.1.5. Tarihçiliği..................................................................................................................... 83
1.1.5.1. Bir Tarih Eseri Olarak el-Veledü’ş-Şefîk........................................................ 84
1.1.5.2. Tarih Tasavvuru.............................................................................................. 93
1.1.5.3. Tarih Fenninin Şer‘î ve Aklî Yönlerine Dair Görüşleri................................... 97
1.2. el-Veledü’ş-Şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk.................................................................................... 104
1.2.1. Şekil ve Tertip Bakımından el-Veledü’ş-Şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk............................. 109
1.2.1.1. Şekil Özellikleri............................................................................................. 109
1.2.1.2. Tertip Özellikleri........................................................................................... 112
1.2.2. Kaynakları Bakımından el-Veledü’ş-Şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk................................... 127
1.2.2.1. Kullanılan Kaynaklar ve Müellifleri............................................................... 128
1.2.2.2. Kaynakların Bölümlere Göre Dağılımı......................................................... 136
1.2.3. Muhtevası Bakımından el-Veledü’ş-Şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk................................... 156
1.2.3.1. Birinci Bölüm: Peygamberler Tarihi ve Acem Melikleri................................ 156
1.2.3.2. İkinci Bölüm: İslâm Tarihi............................................................................. 183
1.2.3.3. Üçüncü Bölüm: Fizikî ve Felekî Coğrafya ile Kıyâmet ve Âhiret Ahvâli....... 194
1.2.3.4. Dördüncü Bölüm: Sîre, Şemâil, Ahlâk ve Fazilet-i Nebî............................... 213
1.2.3.5. Beşinci Bölüm: Kelâm................................................................................... 240
VIII İÇİNDEKİLER

İKİNCİ BÖLÜM
EL-VELEDÜ’Ş-ŞEFÎK VE’L-HÂFİDÜ’L-HALÎK’IN
BAZI BÖLÜMLERİ

Mukaddime .............................................................................................................................. 269

Arapça Mukaddime..................................................................................................................... 269
Farsça Mukaddime...................................................................................................................... 210
Tarih Fenninin Meşruiyeti ve Makuliyetine Dair Yirmi Delil................................................ 276
Dört Faslın İçindekileri ve İlgili Ekleri.................................................................................. 281

Birinci Cild
Nebiler ve Resûllere Dair Kıssalar, Yunan Filozofları ve İslâm Hekîmlerinin Zikri ve
Acem Melikleri Bahsi
Birinci Fasıl: Nebilerin Tarihlerinin Zikrine Dair.................................................................. 285
Birinci Nev‘: Hepsinin Tarihlerinin Zikrine Dair............................................................. 285
İkinci Nev‘: Kıssaları Zikre ve Onları Beyana Dair........................................................... 286
Beşeriyetin Atası Muhammed (sas)’in Babası Âdem’in Tarihi..................................... 287

İkinci Cild
Nebî’nin Hicretinden Âl-i Cenkishan Meliklerinin Nihayetine Kadar İslâm Tarihinin
Zikrine Dair
Mukaddime ........................................................................................................................... 289
Resûllerin Seyyidi ve Öncekilerin ve Sonrakilerin Evveli Muhammed Resûlüllah’ın Zikri........ 290
Evlâd-ı Resûl.......................................................................................................................... 292
Resûllerin Seyyidi Muhammed Resûlüllah’ın Dönemiyle İlgili Geride Kalan Hususlar............. 292
Ebû Bekir-i Sıddîk-ı Ekber’in Hilâfeti....................................................................................... 294
Emirü’l-Mü’minîn Ömer b. el-Hattâb’ın Hilâfeti....................................................................... 295
Atıf Harfi Olan “Vav” ile Bağlayarak İcazî Bir Tarzda Muhtasar Olarak............................... 296
Emirü’l-Mü’minîn Osman b. Affân’ın Hilâfeti............................................................................ 301
Resûl’ün Amcaları.................................................................................................................. 302
Nebî’nin Halaları.................................................................................................................... 302
Osman b. Affân’ın Hilâfetiyle İlgili Geride Kalan Hususlar........................................................ 303
Özet Olarak ........................................................................................................................... 303
Emirü’l-Mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib’in Hilâfeti............................................................................ 306
Beliğ Bir İcmâl ile................................................................................................................... 307
Emirü’l-Mü’minîn Hasan b. Ali (Allah ikisinden de razı olsun)’nin Hilâfeti.............................. 315
Bu Ümmetin Neciblerinin, Nakiblerinin ve Havvârilerinin Zikri.......................................... 315
Benî Ümeyye’nin ve Âl-i Mervân’ın Hilâfet İsimli Emirlikleri................................................... 316
Benî Ümeyye’nin İlk Emiri Mu‘âviye b. Ebî Süfyan.................................................................... 317
İrem Şehrinin Hikâyesi.......................................................................................................... 318
Mu‘âviye b. Ebî Süfyan’ın Emirliğiyle İlgili Geride Kalan Hususlar........................................... 321
Mü’minlerin Anneleri Olan Resûlün Hanımları.................................................................... 322
Mu‘âviye b. Ebî Süfyan’ın Emirliğiyle İlgili Geride Kalan Hususlar........................................... 323
Benî Ümeyye Emirlerinin İkincisi Yezid b. Mu‘âviye.................................................................. 324
Benî Ümeyye’nin Hilâfet Şekilli Emirliğinin Üçüncü Emiri Mu‘âviye b. Yezid.......................... 325
Hilâfet İsimli Emirliğin Dördüncü Emiri Mervân b. el-Hakem................................................. 325
Mervânîlerin ve Benî Ümeyye’nin Hilâfet İsimli Emirliğinin Beşinci Emiri
 İÇİNDEKİLER IX

Abdülmelik b. Mervân............................................................................................................ 325

Abdullah b. ez-Zübeyr’in Hilâfet İsimli Emirliği........................................................................ 326
Benî Ümeyye’ye Mensup Mervânîlerin Hilâfet İsimli Emirliğinin Altıncı Emiri
Velid b. Abdülmelik................................................................................................................ 328
Benî Ümeyye’ye Mensup Mervânîlerin Hilâfet İsimli Emirliğinin Yedinci Emiri
Süleyman b. Abdülmelik........................................................................................................ 330
Ömer b. Abdülaziz’in Mübarek Uğurlu Hilâfeti......................................................................... 330
İslâm Dininin Müceddidleri................................................................................................... 330
Kurrânın İsimleri.................................................................................................................... 337
Benî Ümeyye’den Gelen Mervânî Meliklerinin Hilâfet İsimli Emirliğinin
Sekizinci Emiri Yezid b. Abdülmelik...................................................................................... 340
Benî Ümeyye’den Gelen Mervânîlerin Hilâfet Şekilli Emirliğinin Dokuzuncu
Emiri Hişam b. Abdülmelik................................................................................................... 340
Benî Ümeyye’den Gelen Mervânîlerin Hilâfet Şekilli Emirliğinin Onuncu Emiri
Velid b. Yezid.......................................................................................................................... 340
Benî Ümeyye’den Gelen Mervânîlerin Hilâfet Şekilli Emirliğinin On Birinci Emiri
Yezid b. Velid.......................................................................................................................... 341
Hicrî Birinci Yüzyılın Başındaki İslâm Dini Müceddidleri.................................................... 341
Mervânîlerin ve Benî Ümeyye’nin Hilâfet Şekilli Emirliklerinin On İkinci ve Son
Emiri Mervân İbn Muhammed............................................................................................. 342
Benî Abbâs’ın Mübarek Uğurlu Hilâfeti..................................................................................... 343
İlk Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn Ebu’l-Abbâs Seffâh’ın Hilâfeti....................................... 343
İkinci Abbasî Halifesi Ebû Ca‘fer Mansûr’un Hilâfeti................................................................ 344
Üçüncü Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn İmam Mehdî Muhammed b.
Mansûr’un Hilâfeti................................................................................................................. 346
Dördüncü Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn Musa el-Hâdî’nin Hilâfeti................................. 346
Beşinci Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn Harun Reşîd’in Hilâfeti.......................................... 347
Altıncı Abbasî Halifesi Emirü‘l-Mü‘minîn Ebû Abdullah Muhammed Emîn‘in
Hilâfeti ........................................................................................................................... 349
Yedinci Abbasî Halifesi Emirü‘l-Mü‘minîn Ebu‘l-Abbâs Abdullah Me‘mûn‘un
Hilâfeti ........................................................................................................................... 350
Hicrî İkinci Yüzyılın Başındaki İslâm Dini Müceddidleri..................................................... 350
Ebu’l-Abbâs Abdullah Me’mûn’un Hilâfetiyle İlgili Geride Kalan Hususlar.............................. 351
Sekizinci Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn Ebû İshak Mu‘tasım
Muhammed’in Hilâfeti.......................................................................................................... 352
Dokuzuncu Abbasî Halifesi Ebû Ca‘fer Harun el-Vâsık’ın Hilâfeti............................................ 353
Nesrü’d-Dürr İsimli Kitaptan İbretli Acayip Bir Hikaye........................................................ 354
Ebû Ca‘fer Harun el-Vâsık’ın Hilâfetiyle İlgili Geride Kalan Hususlar...................................... 354
Onuncu Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn Ca’fer el-Mütevekkil Alallah’ın Hilâfeti................ 354
On Birinci Abbasî Halifesi Muhammed Muntasır’ın Hilâfeti.................................................... 357
Samimi Bir Latîfe................................................................................................................... 357
On İkinci Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn el-Müsta‘în Billah Ebu’l-Abbâs
Ahmed’in Hilâfeti.................................................................................................................. 357
On Üçüncü Abbasî Halifesi Muhammed veya Zübeyr el-Mu‘tezz Billah’ın Hilâfeti................. 358
On Dördüncü Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn el-Mühtedî Billah Muhammed’in
Hilâfeti ........................................................................................................................... 359
On Beşinci Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn el-Mu‘temid Alallah Ahmed’in
Hilâfeti ........................................................................................................................... 359
X İÇİNDEKİLER

Ahmed b. Tolun Kıssası.......................................................................................................... 360

el-Mu‘temid Alallah Ahmed’in Hilâfetiyle İlgili Geride Kalan Hususlar................................... 361
On Altıncı Abbasî Halifesi el-Mu‘tazıd Billah Ahmed’in Hilâfeti............................................. 362
On Yedinci Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn el-Müktefî Billah Ali’nin Hilâfeti.................... 364
Hallâc-ı Mansûr’un Zikri....................................................................................................... 364
On Sekizinci Abbasî Halifesi Ebu‘l-Fazl el-Muktedir Billah Ca‘fer‘in Hilâfeti.......................... 368
On Dokuzuncu Abbasî Halifesi Emirü‘l-Mü’minin Muhammed el-Kâhir Billah’ın
Hilâfeti ........................................................................................................................... 372
Yirminci Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn er-Razî Billah Ebu’l-Abbâs
Muhammed’in Hilâfeti.......................................................................................................... 373
Yirmi Birinci Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn el-Muttakî Ebû İshak İbrahim’in
Hilâfeti ........................................................................................................................... 374
Yirmi İkinci Abbasî Halifesi el-Müstekfî Billah Abdullah’ın Hilâfeti........................................ 375
Hicrî Üçüncü Yüzyılın Başındaki İslâm Dini Müceddidleri.................................................. 376
Yirmi Üçüncü Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn el-Mutî‘ Lillah’ın Hilâfeti............................ 376
Muhtelif Şahıslar Tarafından Kurulan Çeşitli Devletler.............................................................. 377
Benî Büveyh ile İlgili Haberler.................................................................................................... 377
Ebu’l-Hasan Kâbûs b. Veşimgir’le İlgili Haber...................................................................... 386
Sâhib b. Abbâd’la İlgili Haber................................................................................................ 387
Hamdan b. Hamdun İbn Hâris Tağlebî Adevî’yle İlgili Haberler............................................... 387
Ihşid ile İlgili Haber.................................................................................................................... 391
Zikri Vaad Edilen Mağrib Sâhibi İmam Mehdî’ye Dâir Haberler.............................................. 392
Zikredileceği Vaad Edilen Mehdî’nin Haberleri......................................................................... 396
Mütelessimîlere ve Murâbıtlara Dair Haberler............................................................................ 396
Muhammed b. Tumert Mehdî’ye Dâir Haberlerin Tamamı........................................................ 397
Haleb Melikleri Olan Benî Mirdâs Devletine Dâir Haberler..................................................... 400
Benî Abbâs Halifeleri Tarihinin Tetimmesi................................................................................. 404
Yirmi Dördüncü Abbasî Halifesi Abdülkerim Tâi‘in Hilâfeti..................................................... 404
Yirmi Beşinci Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn el-Kâdir Billah Ebu’l-Abbâs
Ahmed’in Hilâfeti.................................................................................................................. 404
Hicrî Dördüncü Yüzyılın Başındaki İslâm Dini Müceddidleri.............................................. 407
Yirmi Altıncı Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn Ebû Ca‘fer el-Kâim
Biemrillah’ın Hilâfeti............................................................................................................. 408
Yirmi Yedinci Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn el-Muktedî Biemrillah
Ebu’l-Kâsım Abdullah’ın Hilâfeti.......................................................................................... 408
Yirmi Sekizinci Abbasî Halifesi Emürü’l-Mü’minîn Ebu’l-Abbâs Ahmed
el-Mustazhir Billah’ın Hilâfeti............................................................................................... 409
el-Muktedî Biemrillah’ın Veziri Zahîrüddin Ebû Şucâ‘ Muhammed b. el-Hüseyin.............. 409
Ebu’l-Abbâs Ahmed el-Mustazhir Billah’ın Hilâfetiyle İlgili Geride Kalan Hususlar................ 410
Hicrî Beşinci Yüzyılın Başındaki İslâm Dini Müceddidleri................................................... 411
Ehl-i Hadis’in İsimleri........................................................................................................... 412
Yirmi Dokuzuncu Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn el-Müsterşid Billah Ebû Mansûr
el-Fazl’ın Hilâfeti........................................................................................................................ 414
Otuzuncu Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn er-Râşid Billah Ebû Ca‘fer Mansûr’un
Hilâfeti ........................................................................................................................... 416
Tehallus.................................................................................................................................. 416
er-Râşid Billah Ebû Ca‘fer Mansûr’un Hilâfetiyle İlgili Geride Kalan Hususlar........................ 416
Otuz Birinci Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn el-Muktefî Liemrillah Muhammed’in Hilâfeti...... 417
 İÇİNDEKİLER XI

Otuz İkinci Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn el-Müstencid Billah Ebu’l-Muzaffer

Yusuf b. Muktefî’nin Hilâfeti.................................................................................................. 417
Otuz Üçüncü Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn el-Müstazî Binurillah el-Hasan’ın
Hilâfeti ........................................................................................................................... 418
Otuz Dördüncü Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn Ebu’l-Abbâs en-Nâsır Lidinillah
Ahmed’in Hilâfeti.................................................................................................................. 418
Otuz Beşinci Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn ez-Zâhir Billah Ebû Mansûr
Muhammed’in Hilâfeti.......................................................................................................... 419
Otuz Altıncı Abbasî Halifesi Emirü’l-Mü’minîn el-Mustansır Billah Ebû Ca‘fer
el-Mansûr’un Hilâfeti............................................................................................................. 419
Abbasî Halifelerin Sonuncusu Otuz Yedinci Halife Emirü’l-Mü’minîn el-Musta‘sım
Billah Ebû Ahmed Abdullah’ın Hilâfeti................................................................................ 419
Vâki‘ Olan Hikmet................................................................................................................. 420
Melik Cenkishan’ın ve Zürriyetinin Zikri................................................................................... 422
Halifelerin İşlerine Müteallik Tecrübe Edilmiş Hâdiselerin Tetimmesi................................. 425
Âl-i Samân’a Dair........................................................................................................................ 426
Cüzcan Hâkimleri Olan Âl-i Feriğun......................................................................................... 427
Selçukluların Zikrine Dair Tembih........................................................................................ 428
Selçuklu Meliklerinin ve Başlangıcından Allahu Te‘âlâ’nın Dilediği Vakitteki Sonuna
Kadar Onların Devletinin Haberleri...................................................................................... 428
Sultan İzzeddin Ebû Şuca‘ Alparslan Muhammed b. Davud b. Mikâil....................................... 430
Sultan Ebu’l-feth Mu‘inüddin Celâlüddevle Melikşah............................................................... 432
Selçuklu Sancak ve Alemlerinin Gönderilmesinin Sebebi...................................................... 432
Sultan Ebu’l-feth Mu‘inüddin Celâlüddevle Melikşah’ın Haberleriyle İlgili Geride
Kalan Hususlar....................................................................................................................... 433
Vezir Nizâmülmülk Ebû Ali Hasan b. Ali b. İshak Tusî......................................................... 434
Sultan Mugîsüddin Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Melikşah............................................................. 435
Sultan Ebu’l-Muzaffer Rükneddin Şihâbüddevle Berkyaruk...................................................... 435
Sultan Gıyâseddin Ebû Şucâ‘ Muhammed.................................................................................. 436
Sultan Mugîsüddin Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Muhammed........................................................ 436
Sultan Gıyâseddin Mes‘ûd b. Sultan Muhammed....................................................................... 436
Diğer Selçuklu Sultanları............................................................................................................ 437
Anadolu’daki Âl-i Selçuk Sultanları............................................................................................ 438
Sultan Kılıç Arslan-ı Bozorg b. Süleymanşah.............................................................................. 438
Sultan Mes‘ûd İbn Kılıç Arslan-ı Bozorg b. Süleymanşah.......................................................... 439
Sultan İkinci İzzeddin İkinci Kılıç Arslan İbn Sultan Mes‘ûd.................................................... 439
Sultan Beşinci Rükneddin İkinci Süleymanşah b. İkinci Kılıç Arslan......................................... 440
Sultan Üçüncü İzzeddin Üçüncü Kılıç Arslan............................................................................. 441
Sultan Gıyâseddin Keyhüsrev-i Evvel b. Kılıç Arslan-ı Sânî....................................................... 441
Sultan Dördüncü İzzeddin Birinci Keykâvus.............................................................................. 441
Sultan-ı Sa‘îd Melik-i Şehîd Birinci Alâeddin Birinci Keykubad............................................... 442
Sultan Altıncı Gıyâseddin İkinci Keyhüsrev................................................................................ 442
Sultan Beşinci İzzeddin İkinci Keykâvus..................................................................................... 443
Sultan-ı Sa‘îd Altıncı Rükneddin Dördüncü Kılıç Arslan........................................................... 444
Sultan Yedinci Gıyâseddin Üçüncü Keyhüsrev............................................................................ 445
Sultan Rükneddin Baybars Sâlihî’nin Anadolu’ya Gelmesi.................................................... 445
Sultan Nâsırüddin Melik Nâsır Muhammed ile Harezm Sultanı Türkistan Meliki
Özbek’in Bu Kitapta Zikredilmesinin Sebebi.................................................................... 445
XII İÇİNDEKİLER

Sultan Yedinci Gıyâseddin Üçüncü Keyhüsrev’in Haberleriyle İlgili Geride Kalan Hususlar..... 446
Sultan Sekizinci Gıyâseddin Mes‘ûd İbn Sultan İzzeddin Keykâvus.......................................... 447
Sultan Üçüncü Alâeddin Üçüncü Keykubad............................................................................... 447
Mezkûr Sultan Alâeddin’in İkinci Defa Tahta Cülusu........................................................... 447
Sultan Gıyâseddin Mes‘ûd-ı Âhir b. Sultan İzzeddin Keykâvus’un İkinci Defa Tahta
Cülusu ........................................................................................................................... 449
Hüdavend Hatun’un Zikriyle Selçuklular Bâbının Tamama Ermesi........................................... 449
Muhtelif Şahıslar ve Birbiriyle Uyumlu Olmayan Devletlerle İlgili Tarihlerin Müfredâtını
Beyâna dâir ........................................................................................................................... 449
Dikkat Çekmeye Mâtuf Bir İkaz................................................................................................. 456
Tehallus....................................................................................................................................... 457
Hâtime
Bu Hâtime Bâbının Açılışı Olarak Umde-i Kelâm..................................................................... 458
Temhîd ........................................................................................................................... 462
Tenbih ........................................................................................................................... 464
Ferâğ Kaydı ........................................................................................................................... 465
Kitâbet Kaydı ........................................................................................................................... 466

SONUÇ .............................................................................................................................. 467

BİBLİYOGRAFYA.................................................................................................................... 473
KARMA DİZİN........................................................................................................................ 483
 KISALTMALAR
AÜDTCFTAD : Ankara Üniversitesi Dil-Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi
AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi
AÜİFİİED : Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi
Bkz. : Bakınız
C. : Cilt
Çev. : Çeviren
DDNTKST : Danişmendliler Döneminde Niksar’da Tıp ve Kültür Sempozyumu Tebliğleri
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
Ed. : Editör
Frs. : Farsça Metin
Haz. : Hazırlayan
İA : Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi
İSTEM : İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikî Dergisi
İTATKİKMM : İran ve Türkiye Arasındaki Tarihi ve Kültürel İlişkiler Konulu Makaleler Mecmuası
İÜEFTED : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi
No : Numara
Nşr. : Neşreden
Ö. : Ölümü
S. : Sayfa
SAD : Selçuklu Araştırmaları Dergisi
Sad. : Sadeleştiren
Slt. : Saltanatı
Şrh. : Şerh eden
T.y. : Basım Tarihi Yok
Thk. : Tahkik
Thr. : Tahrir
Trc. : Tercüme
Trk. : Türkçe Metin
Tsh. : Tashih
USKMKB : I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri
V. : Varak
Vd. : Ve diğerleri
Yay. : Yayınlayan
 ÖN SÖZ
Selçukluların Anadolu’yu fethi ve ardından bu coğrafyaya adım adım nüfuz etmesi sürecini
yansıtan çok fazla yerli tarihî kaynağa sahip değiliz. 608/1211 yılında Kadı Burhaneddin Anevî
tarafından manzum olarak kaleme alınan Enîsü’l-Kulûb ile 765/1364 yılı civarında kimliği meçhul
bir müellif tarafından yazılan muhtasar Tarih-i Âl-i Selçuk der Anatoli isimli eserlerdeki mahdut
malumâtı istisna edecek olursak, elimizde Anadolu Selçukluları ile ilgili iki mufassal yerli tarihî
kaynak kalır: 680/1282 yılı civarında İbn Bîbî olarak tanınan Nasıruddin Hüseyin b. Muhammed
Rugedî tarafından yazılan el-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye (Selçuknâme) ile 723/1323 yılında
Kerimüddin Aksarayî tarafından kaleme alınan Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr (Tezkire-i
Aksarayî). İşte sayı bakımından pek fazla bir yekün tutmayan bu yerli tarihî kaynaklar arasında Niğdeli
Kadı Ahmed tarafından 733/1333’te kaleme alınan muhtasar bir İslâm tarihi hüviyetindeki el-Veledü’ş-
Şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk isimli eser de, merhûm M.F. Köprülü’nün ifadesiyle “dinî ve içtimaî tarihe
dair verdiği malumât” ile dönemin diğer kaynaklarından ayrılır ve bu yönüyle onları destekleyici ve
takviye edici bir mahiyet arz eder.

M. Fuad Köprülü’den buyana el-Veledü’ş-Şef îk’in bir kaynak olarak değerine dair sarf edilen
sözler, ona karşı ciddi bir alaka uyanmasına sebebiyet vermiştir. Ancak M.A. Köymen’in 1993’te ve
A.C.S. Peacock’un 2004’te yayınladıkları makaleleri hariç tutarsak bu ilgi bir neticeye dönüşmemiş
ve eser bir bilinmezlik hâlesiyle kuşatılmış vaziyette günümüze kadar sırrını korumayı bilmiştir. İşte
bizim, metni tashih etmek ve bazı bölümleri kısmen bazılarını da bütünüyle tercüme etmekteki
maksadımız da, metni ortaya çıkartarak araştırmacıların istifadesine sunmak ve bilhassa da Farsça
sıkıntısı çekenlere kolaylık sağlamaktı. Bu yönüyle çalışmamızı, daha sonraki incelemelere zemin
teşkil edecek tasvirî bir faaliyet olarak nitelemek mümkündür. Giriş bölümünde eserin yazıldığı
zaman ve zemine dair verilen malumat da genel olarak bu amaca, yani metnin daha iyi anlaşılması
isteğine matuftur.

Nihayet el-Veledü’ş-Şefîk metni ve metinle ve müellifiyle ilgili olarak yapmış olduğumuz

değerlendirmeler basım aşamasına gelmiş bulunmaktadır. Bu çalışmanın siz değerli okuyuculara
sunulmasında büyük katkıları bulunan başta değerli hocalarım olmak üzere emeği geçen herkese
teşekkürü bir borç bilirim. Bununla birlikte türlü risklerine rağmen artık el-Veledü’ş-Şef îk metninin
kapsamlı bir çalışmanın konusu olması gerektiğini ifade edip tez izleme jürimde yer alarak uzun süren
çalışmalarım sırasında zaman zaman kırılmaya yüz tutan motivasyonumu ve azmimi pekiştiren moral
kaynağım Sayın Prof.Dr. İsmail Aka’nın, kritik bir aşamada danışmanlığımı üstlenip çalışmamın
neticelenmesine büyük katkılar sağlayan hocam Sayın Prof.Dr. Rıza Savaş’ın, bölüm başkanımız
hocam Sayın Prof.Dr. Mehmet Şeker’in, çalışmamın muhtelif safhalarında görüşlerine başvurduğum
XVI ÖN SÖZ

Sayın Prof.Dr. Mehmet Ersan ile Sayın Yard.Doç.Dr. Süleyman Genç’in ve Türkçe metni okuyarak
tashih edilmesine katkıda bulunan Dr. Muhammet Ertoy ve Dr. Mehmet Şamil Baş’ın isimlerini
ayrı ayrı anmadan geçemeyeceğim. Ayrıca gerek metnin tashih aşamasında, gerekse mevcut
bilgilerin değerlendirilmesi safhasında emeği geçen, bilhassa da Tahran’da iken benden yardımlarını
esirgemeyen, ilim yolunun yolcusu uzak-yakın bütün dostlarımı ve arkadaşlarımı da burada minnetle
yâd ediyorum. Son olarak metni yayınlamak lütfunda bulunan Türk Tarih Kurumu’na ve sayın başkanı
ile kurumun ilgili çalışanlarına da teşekkürlerimi sunarım.

Dr. Ali Ertuğrul

İzmir - 2012
 GİRİŞ
1. Selçuklular Döneminde Anadolu’nun Umumî Vaziyeti ve Niğde

463/1071’de Malazgirt’in Rahva ovasında Büyük Selçuklu sultanı Alparslan tarafından Bizans
hükümdarı Romanus Diogenis’e karşı kazanılan zafer, Anadolu’nun Müslüman Türkler tarafından
fethi açısından önemli bir atıf noktası oluşturur. Bu tarihten önce de Anadolu’ya önemli bir ilgi ve
teveccüh gösterildiği kaynaklarda kayıtlı ise de, 1071 ve sonrasında gelişen hâdiseler ve fetih dalgaları,
Bizans’ın önemli savunma merkezlerini ve direnç noktalarını saf dışı ederek Anadolu’nun bir daha
geri dönülmez şekilde baştan başa fethedilmesiyle ve 467/1075 yılında1 İznik’te, gelecekte bu toprak-
ların kaderine hükmedecek olan yeni ve taze bir devletin kurulmasıyla neticelenmiştir.2

Alparslan’ın 465/1072 yılında ölümü ile baş gösteren saltanat mücadelesinden istifadeyle Ana-
dolu’ya gelen Kutalmışoğlu Süleymanşah ile başlayan Anadolu Selçukluları devletinin ilk on yılları
bir hayli sıkıntılar ve buhranlar içinde geçmiştir. Selçuklu hanedanının isyan edip gadre uğramış bir
kolunu temsil eden Süleymanşah’ın bu vasfı, daha başlangıçta Büyük Selçuklu idaresinin bu yeni
devlete mesafeli ve soğuk davranmasına sebebiyet vermiştir. Nitekim Emir Porsuk kumandasında
gönderilen Büyük Selçuklu ordusunun te’dib edip itaat altına almaya yönelik seferi başarıyla atlatılsa
bile 479/1086’da Haleb civarında Şam meliki Tutuş’la vuku bulan savaş I. Süleymanşah’ın vefatıyla
sonuçlanmıştır.3

1
İznik’in fethi ve Anadolu Selçuklu devletinin kuruluşuyla ilgili olarak birkaç farklı tarih verilmektedir. Osman
Turan, ‘Azîmî (Tarih) ve İbn Şeddâd (A‘laku’l-Hatîra) gibi Suriye kökenli tarihçilerin verdiği malumata dayanarak
1075 tarihini işaret eder. Anadolu Selçuklu devletinin 1077’de kurulduğu kanaatinde olan Mükrimin Halil Yinanç,
Bryennos ve Leneau gibi Bizans tarihçilerine istinaden İznik’in 1080 yılında fethedildiğini ve Konya’da bulunan
payitahtın buraya nakledildiğini söyler. Süleymanşah’ın Üsküdar’a kadar ilerleyip Boğazı denetimi altına alması
esnasında, 1078’de İznik’e girdiğini, ancak 1080’de burayı kendisine payitaht ittihaz ettiğini söyleyenler de vardır.
Bizans İmparatoru Alexios Komnenos’un Süleymanşah’ın Anadolu’daki egemenliğini resmen tanıdığı 1081 yılını
da tartışma konusu etmek mümkündür. Bkz. Mükrimin Halil Yinanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I Anadolu’nun
Fethi, İstanbul 1944, s. 105-109; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1999, s. 54-55; İbrahim
Kafesoğlu, “Melikşah”, İA, c. VII, Eskişehir 1997, s. 668; Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara
1998, s. 102-106; A. Zeki Velidî Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981, s. 202. Ali Sevim, Anadolu’nun
Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara 1993, s. 117. Mevcut görüşlerin tenkitli bir incelemesi ve devletin fiilen ve hukuken
Süleymanşah’tan sonra oğlu Kılıç Arslan tarafından 1092’de kurulduğu hususunda ise bkz. İbrahim Kafesoğlu,
“Anadolu Selçuklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu”, İÜEFTED, sayı: 10-11 (1979-1980), İstanbul 1981, s. 1-28.
2
Malazgirt öncesi ve sonrası Anadolu’ya yapılan seferler ve Anadolu’nun fethi için bkz. Yinanç, Türkiye Tarihi
Selçuklular Devri, s. 19-161; Sevim, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, s. 35-181; Turan, Selçuklular Zamanında
Türkiye, s. 1-44; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, trc. Yıldız Moran, İstanbul 1994, s. 79-
87; Ayrıca konuyla ilgili olarak şu makalelere de bakılabilir: Ahmet Toksoy, “Malazgirt Zaferinden Önce Doğu
Anadolu’ya Yapılan Türk Akınları”, Türkler, c. IV, Ankara 2002, s. 678-693; M. H. Yinanç, “Anadolu’nun Fethi”,
Türkler, c. VI, Ankara 2002, s. 194-202.
3
Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 45-82; A. Sevim, Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleymanşah, Ankara
1990, s. 21-40.