T RK C 1H N

HKMYET
MEFKRES
TAR H i
VE KSm ESASLA
ZAM I N LLI. ISL

PROF. DR
OSMAN
TURAN
 Prof. Dr. Osman Turan

T r k C ih n H k m y e t
M e f k r e s T a r h

Trk Dnya Nizmnn Mill, slm ve nsan Esaslar

OTUKEN
 YAYIN N U : 552
KLTR SERS; 239

14. Basm: 20 0 3

18. BASIM

TC.
KLTR ve TURZM BAKANLII
SERTFKA NUM ARASI
16267

ISBN 978-975-437-460-5

T K E N NERY A T A..
stikll Cad. Ankara Han 6 5 /3 3 4 4 3 3 B eyolu-stanbul
Tel: ( 2 i2 ) 2 5 1 0 3 5 0 (0 2 1 2 ) 2 9 3 8 8 71 - Faks: (0 2 1 2 ) 251 0 0 12
Ankara irtibat brosu:
Y ksel Caddesi: 3 3 /5 Yeniehir - Ankara
Tel: (0 3 1 2 ) 431 96 49
nternet: w w w .otu k en .com .tr
E-posta: otu k en @ otu k en .com .tr

Kapalc Tasarm: GNG Tantm

D izgi - Tertip: tken
Kapak Basks: P lato Basm
Bask; Yaylack M atbaas (0 2 1 2 )6 1 2 5 8 6 0
Cilt: Yediim M celliih an esi
stanbul - 200 9
 A nado.lud a .T rk V a ta n
(1071,''M alazg irt) ve
T rk D evleti(l 7p> Iznik)nin K u ru lu u
^O. Y l D nm
H tr a s n a A rm a a n
 N D E K L E R

I. B lm
T r k T a r ih in e G ir i

1. Tarih ve M efkre....................................................................................................................................................21
2. Trklerin Ad ve A na-yurdu............................................................................................................................... 38
3. Trklerin Irk H ususiyetlerine D ir..................................................................................................................44
4. M ool Tesiri ve Mbalgalandrlmas S e b e p le r i....................................................................................... 52
5. Trkenin Tarih Sahnesine k.....................................................................................................................58
6 . Eski Trklerin D i n i ............................................................................................................................................... 65
7. Kamlar ve D in V azifeleri.................................................................................................................................... 71
8 . Trkler Arasnda Yabanc D in ler.....................................................................................................................80

II. B lm
SLMDAN n c e
T r k C h n H k I m i y e t M efk resi

1. D estan ve Efsnelere G r e ................................................................................................................................ 93

2. Cihn H kimiyeti M efkresinin Tarih A k isle r i........................................................................................101
3. Vatan, M illiyet ve D in D u y g u la n ....................................................................................................................106
4. Cihn Hkimiyetinin lh M en ei.................................................................................................................. l i
5. Hakanlarn Babalk V azifesi; Cihn Hkimiyeti ve D em okrasi Dvalarnn B irlem esi 118
6 . Cihn Hkim iyetinin M add K aynaklar...................................................................................................... 126
7. tim a ve Siyas Bnyenin K udreti.................................................................................................................132
8 . Kadnlarn tim a ve Siyas R o lleri................................................................................................................139

III. B lm
T r k - s l m C ih n HKtMtYETi M efk resi

1'. slmiyet ve T rk ler............................................................................................................................................ 149

2. slmiyetin M verannehird e Y erlem esi.................................................................................................. 157
3. slmlamay Kolaylatran S eb ep ler............................................................................................................. 163
4. slmiyetin M ill D in O lm a s............................................................................................................................ 170
5. Byk Trk M uhacereti v e Seluk H k im iyeti..........................................................................................176
6. Seluklular ve slm Dnyasnn krn H isle r i....................................................................................... 183
7. Trk ve slm M efkrelerinin K aynam as..................................................................................................192
8. Seluklu Sultanlarnn Cihngirlik D vlar.................................................................................... 200
9. M elikh ve Sancarn D nya N izm M efk releri...................................................................................207
10. Trk Cihngirlii ve Hristiyanlar ..i.............................................................................................................. 214
11. A nadoluda Trk D e s ta n .................................................................................................................................221
 IV . B l m
OSMANLILARDA ClHN JLKMIVIT

1. A nadoluda Yeni Kudretin T eek k l.................................................................................................... .....231

2. M erkeziyeti D evlet vc tim a ,A dlet......................................................................................................... 239
3. Osm anl Cihn Hkim iyetinin Milli ve slm K ayn ak lan .....................................................................253
4. slm-Trk M efkuresinde stanbul ve Kzl Elma E fs n e si................... 264
5. Ftih Sultan M ehm ed ve "Feih-i Mbn''.....................................................................................................274
6 . Ftihin Y kselen Cihngirlik M efkuresi.....................................................................................................285
7. slm Birlii ve H alifelik ................................................................................................................................... 296
8 . Kanun Sultan Sleyman ve Dnya N izm ......................................................... ............. ........................ 3 1 1
9. Akdeniz Hkimiyeti ve Okyanuslarda Cihd ............................................................................... 329
10. Osm anl A zam etinin D e v a m ......................................................................................................................... 343

V . B olv -m
T r k T a r Ih n d k n s a n l ik d e a l i

1. Trklere Kar Haksz snallar........................................................................................................................354

2. Gayri - Mslimlerin krn H isleri............................................................................................................... 360
3. Seluk Sultanlar ve Hristiyanlar....................................................................................................................366
4. Hristiyanlan Tehcir ve skn Siyseti...........................................................................................................375
5. Ortaa Trkiyesinde slmlama F aaliyetleri.......................................................................................... 382
6 . D evlet Etiyle slm latrm a........................................................................... 390
7. Ortaa Trkiyesinde Tdrkler ve Y e r lile r .................................................................................................. 394
8 . Osm anllar ve Gayri Mslim T ebealar........................................................................................................ 405

V L B o ijjm
O s m a n l I A z a m e t IM n D l r ,a k i . a m a .s i

1. Duraklama D evrinde M ill Hayatiyet............................................................................................................419

2. mparatorluk Dnda n h iat.......................................................................................................................... 429
3. M edeniyet slnlnim Kayb ve Avrupa'ya Yaklama B alan gc .......................................436
4. Cihn Hkim iyetinden Maneviyat B ozuk lu u n a...................................................................................... 446
5. Sultan Selinin M efkrecilii ve nklpl.............................................................................................457
6 . Nizm - Cedd nklb ve rtica H areketleri ................. 465
7. Sultan M ahmud ve Yeni D evlet N iz m ......................................................................................................477
8 . Y enilem elere Kar Tabii' ve S u n t Z orluklar............................................................................................490

n d ek s.......................................................................................................................................................................... 507
M addeler n d ek si...................... 539
Kitaplar n d ek si.................................................................. 547
Um m i Bibliyografya..................................................................................... 549
 BALANGI
"Ey T rk m illeti, titre u e k e n d in e dn!"
(Bilge K aan)

MLLETLERN stikbali iin tarih yazm ak y apm ak kadar m him dir. Zira devrim iz
de tarih u ru n u tayan milletler mill k u d ret ve m edeniyet ham lelerinde bu hzi
neden faydalandka tarihin onlar iin faydas vardr. B u sebeple tarih yazlp bir
kltr v e u r kayna olm adka, to p rak altnda kalan kymetli m ad en ler gibi, hi
bir m n a ifde etm ez. Nitekim am zda h er ileri millet veya her m e d en ham leye
girien m em leket hum m al bir ekilde tarih tedkiklerine girimi ve o n u ok yksek
bir seviyeye erltirmilerdir. Trk miileti tarihte n e kadar azam etli bir m evkie sahip
ise onun tedkikinde ve kltr hzinesi olarak kullanlm asnda d a o d erece geri kal
d bir hakikattir. B u m nasebetle mill tarihin siyas, tima, ktisad, din, hukuk,
kltrel, edeb ve sa n at blm leri zerinde cidd eser v e aratrm alarn y a ok az
veya hi olmadn belirtm ekte hi bir te re d d d bulunm adn ifde edebiliriz. Bu
d u rum da T rk tarihinin m anev ve m efkrev milleri hakknda bir tedkikin m e y d a
na kmam ve hatta byle bir m eselenin varlnn dnlm em i olm asn h ay re t
le karlam am ak gerekir. B u sebeple "Trk Cihn Hkimiyeti Mefkresi Tari
hi" ad ile kan bu eserin, bu artlara gre, ilk bakta yadrganm as m m k n d r.
Lkin mill tarihin cihanm ul azam eti ve m ed en iy et bidelerinin ihtiam dolaysiyle
um um bir bilgiye v e salam bir m u h ak em ey e sahip bir kim senin bir takm byk
m anev ve m efkrev millerin m evcudiyetini dnm esi ve byle bir eseri d e ilm
ve mill bir tecesssle karlamas norm aldir. B yk v e ileri milletlerin niversitele
rinde kendi siyas dnceleri tarihine m ahsus ders veya krslerin k o n u ld u u n a
hid olanlar Trklerin d e tarih fikir ve m efkreleri o lduun u d nm ; bu se b ep
le de lm ve mill bir boluun varln hissetm i olmalar tabidir. Zira m uh teem
tarihi olan bir milletin bu hususta elbette zengin m alzem eye ve hzinelere sahip bu
lunduunu istidlal etm ekte isabet vardr.

Filhakika milletlerin tarihleri ile siyas d nce ve inanlar arasnda, zarur ola
rak, bir takm m nasebetlerin bulunm as m uhakem esi bize d e T rk tarihi zerinde
messir m efkrev milleri dnm ei telkin etm i ve nitekim yirmi yldan beri d e
1 0 ___________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M EFK R E S

v am ed e n aratrmalarmz bu d uygu ve dncelerin hem varln ve h em d e tari

hin inkiafnda byk rollerini sarahatle gstermitir.* G erekten "Trk Cihn H
kim iyeti Mefkresi Tarihi" veya "Trk Dnya nizmnn m ll, slm ve n
san esaslar" adn alan bu eser bu istikam ette ilerleyen ve gittike kaynak m alze
m esi zenginleen almalarmzn bir m ahsl olarak v cuda gelmitir. Baz tezadla-
rn m evcudiyeti hissedilse bile milliyet, din ve insanlk ideallerinin ahenkli bir ekilde
kaynam as v e d n y a nizm hlinde ykselm esi cidden dikkate ay an bir h d ise
dir. Zira T rk kaan ve sultanlarnn bir y andan lh irde v e hkim iyetle teyid
olunduklarna v e Tanrnn hm dyesne m ozhar ve m m t z bir milleti olduklanna
inanm alar ile insanlk ideali arasnda bir tezadn olaca akla gelir. Rkin mill h u
dutlar genileyip yabanc kavim ve dinler zerinde kurulu byk im paratorluklar
m e y d an a ktka milliyet duygularnn insanlk ideali ile birlemesi v e ykselm esi
kolay olm utur. Zira tima adalete ve nizm a bal mill devlet ve dem okratik c e
m iyet anlaynn genilem esi sayesinde miHetin babas saylm akta olan T rk h-
k m d arian im paratorluk halinde ve hususiyle slm anda derhal "Cihn ailesinin
babas" m evkiine ykseliyor ve bun u bizzat ifde ediyorlard. te y an d a n Trkler
slm anda olduu gibi am an devrinde d e n e k adar dindar ve A llaha inanm
idiyse yabanc dinlere sayg gsterm eyi d e o derece kendi hkim iyet, adalet ve in
sanlk duygularna uygun buluyorlard. te T rk C ihn hkimiyeti v e d n y a nizm
m efkreleri d e bu tem el zerinde v e bu sayede geliiyordu.

Trkler mill, slm ve nsan duygularn ahenkli bir terkibi sayesinde bylece
bir d n y a nizm dvasna balanrken bu esaslara gre Allahn cihn hkim iyetini
kendilerine e m n e t ettiine inanyorlard v e bu em n ete sayg gsterm ek suretiyle
d e bir hanedan,-* bir snf ve zm renin veya sadece bir milletin deil h k m s rd k
leri btn kavim v e dinlerin hm isi olduklarn dnyorlard. B u sebeple d e Trk
im paratorluklarnda milliyet, din ve snf tezd ve m cdelelerine rastlanm am ;
ad alet ve ah e n k h km srm tr. T rk C ihn Hkimiyeti ve nizmnn miliet-
ler-aras bir m ahiyet alm as, slm v e nsan esaslar dahilinde tekm l bu sayede
m m k n olm utur. O rta-A syad a kurulm u am an Trk devletleri yalnz yabanc
din m en su p larna snak ve him ye bahetm em i; bizzat Trkler d e bu dinlere gire
rek trl cem aatler hlinde v e ah e n k erisinde bir arad a yaam lar ve bu suretle
tarihte din hrriyetine aid ilk ve en gzel rnekleri vermilerdir.

Trkler slmiyeti kabul edip slm dnyasna, d a h a sonralar d a, sra ile, A n a

d oluy a, B alkanlara ve O rta-A vrupay a hkim olunca bu mill an aneiere v e slmn
yksek din ve hukuk prensiplerine bal kalarak, asrlar boyunca, bir ok yabanc
kavim , din ve m ezheplere h ak ve hrriyet bahetm ekle C ihn hkimiyeti ve d n y a
nizm dvalarn d a en yksek bir dereceye eritirmilerdi. Bu dil ve nsan d n y a
nizm m efkresi v e tatbikat sayesindedir, ki Bizans im paratorluunda bask v e zu
lm gren bir ok Hristiyan kavim ler, d a h a sonra d a Katolik tahakkm endieleri
karsnda mill varlklarn ve dinlerini kurtarm ak isteyen bizzat O rtodoks ve dier

Bu hususta yaptm z tedkikat ve neriyat iin bak. s. 30, not 6 .

T RK CH N H K M Y E T M E F K R E S _________________________________________________________________________ 1 1

milletler Trk hkimiyetini tercih etmilerdir. B u tercihin Bizansa kar bizzat R u m

lar tarafndan d a yapldna dair p ek ok misal vardr. H atta KVImc asrda Papal
n tahakkm ve zulm karsnda din hrriyetine kavum ak isteyen A lm anya pro-
testanlan d a dil O sm anl idaresinin im dada yetimesini arzu ediyorlard. Hristiyan
devletlerin O rtaada olduu gibi m o d e rn alarda bile m slm anlara hi bir h ayat
hakk tanm adklar, Hristiyanlk v e lm klarndan birini tercih d u ru m u n a d
rldklerini hatrlaynca d urum d a h a iyi anlalr. Trkler Islm d n y asn d a h km
sren iddetli m ezhep m cadelelerine d e nihayet verm ilerdi. te slm devrinde,
btn din ve m ezhep m ensuplarnn, Seluklu ve O sm anl im paratorluklarna ba-
lanm alan, ok defa kendi arzular ile onlarn idarelerine yaklam alar sebebi budur.
Trk cihn hkimiyeti v e d n y a nizm d a bu esaslara d a y a n arak bir realite olm u
ve mill tarihin azam eti d e bu sayede yaratlmtr, slm ve Hristiyan kaynaklann
ftih Trkleri beklem eleri ve onlarn hkim iyetlerine kar kran hislerini ifdeleri
du ru m u ok gzel aydnlatm aktadr. Trk, slm ve Hristiyan kaynaklarn bu h u su
sa dair verdikleri vesikalar o k adar zengin ve eitlidir, ki bunlann karsnda hayran
olm am ak m m kn deildir. N itekim eski devir melliflerinin naklettii hdiseler ve
yabanc bir hkim iyet h akknda yazdklar m edhiyeier d n y a tarihinde emsalsiz ve
m stesna kalm aktadr. H er milletin tarihinde zulm ler, yabanc rk ve din m en su p la
rna kar yaplm birok vahetler yerine T rk tarihi s d ec e adalet, efkat, yabanc
kavim ve dinlere hrriyet v e nihayet nizm uru rnekleri ile doludur. te zengin
m alzem eye d ay a n an bu inkiaflar ark bir T rk cihn hkim iyeti m efkresi ve d n
ya nizm dvasnn tarih boyunca tabi olarak hkm s rd n m e y d an a koy
m utur. Bu sebeple d e bu m him m evzu yalnz T rk tarihi deil d n y a tarihi bak
m ndan d a aydnlanm ak icap ediyor ve aksi takdirde tarihin bu milleri d e karanla
gm lm bulunuyordu. E sasen T rk cihn hkimiyeti ad alete, insanlk duygular
n a ve milletlerin arzularna d ay a n m a sa idi T rk kudretinin tarih b o y u n ca yaam as
d a m m kn olam azd. B u rad a m ukayese iin sadece Trklerin H indistand a dokuz
asr hkm srdn, ngilizlerin ise, btn ktada, ancak bir asr kalabildiini h a
trlatmak yerinde olur. T rk hkim iyeti yz m ilyonluk bir P akistan ve ngiliz hki
miyeti d e, saysz diller arasnda, m terek bir anlam a vastas olarak, ngilizceyi b
rakmtr. Zra T rk hkim iyeti A vrupallarnkinden farkl olarak yerli halklara ikinci
snf veya esir m uam elesi yapm yor; istismar gayesi d e gtm y o rd u . B u esaslar a
m an devri iin birinci blm n bir bahsinde (Trkler arasnda yabanc dinler),
slm devri iin d e beinci blm de tafsiltiyle tetkik edilmi; bu blm e aid b ulu
n an bahislerin bir ksm vaktiyle A vrupada, Franszca v e ngilizce olarak, neredilen
aratrm alar olup ay n e n bu kitaba nakledilmitir.

Trklerin bu nsan davran ve siyasetleri, phesiz, mill m efkre ve tima

dem okrasi anlaynn bir genilem esi ve tekm ldr. G erek ten Trk kaan ve
sultanlar, baka m illetlerden ve m esel kom u M oollardan farkl olarak, halkn
devletin kuruluu ve ykseliinde hizmetlerini beyan ed e rek mill ve dem okratik g
r ve duygularn belirtiyorlard. N itekim resm vesikalara g re hakanlar nasl lh
hkimiyetlerini v e milletin saadeti iin m cadele vazifesiyle m kellef olduklarn if
12 ___________________________________________________________________________T R K C H M H K M Y E T M E F K R E S
d e ediyorlarsa T rk halknn d a kendileri gibi lh m en ed e n geldiini, devlet ve
hkm darlar iin almay ylece vazife saydn d a aa vuruyorlard. B u kar
lkl anlay milliyeti ve dem okratik duygulann temelini tekil ediyordu. te T rk
tarihinde devletin kudsiyeti ve hkm darlarn babalk sfa d a bu zihniyetin m a h su
l idi. Osm anl m efkresi ve "Nizm-i lem" dvas d a din ve devlet, mlk (va
tan) ve m illet gibi d rt m u k ad d es unsu ra dayanyor ve devlet din d en so n ra mevki
alyordu. Kitabn ikinci blm T rk devlet anlayn, mill ve nsan m efkrelerin
nasl bir cihn hkimiyeti istikam etinde ykseldiini ve dinin d e bu gelim elerde n a
sl bir tem el tekil ettiini gsterm ektedir. Trk tarihinde bu m efkrelerin zu h ru n d a
m ad d kudretin rol aikr olarak m e y d an a kmakta; tima artlarn,'boy tekilt,
asker kuvvet ve tekniin inanlann d o uuna nasl yardm ettii d e gze arp m ak
tadr. B u sebeple bu hususlara d a ayr bahisler tahsis edilmitir. Boy beyleri ile k a
dnlarn siyas ve hukuk mevkileri d e T rk devleti tekiltnda m him bir mil o la
rak kendini gsterm i; bunlarn d a m sbet ve m enf neticeleri ile tetkiki gerekmitir.
Zira am an anda olduu gibi O sm anllara kadar slm T rk devletlerinde de
boy beyleri ve kadnlann siys rolleri ile bu mill devlet anlay d evam etmitir.

slm dini v e m edeniyetine girmekle Trkler yalnz mill tarihlerinde byk bir
inklp yapm am lar; slm ve d n y a tarihlerinde d e bir d n m noktasna gelm iler
di. B u sebeple slm devrinde, yni Seluklular zam annda Trk m efkresi v e ci
h n hkim iyeti dvas m eselelerine girim eden nce Trklerin bu dini kabullerine
mil olan artlar ve slm lam a cereyannn inkiaf zerinde ayr bahisler halinde
du rm ak zarureti hasl olm utur. Filhakika Trklerin, dier yabanc dinlerden farkl
olarak, slmiyeti kabullerini kolaylabran ve sratletiren sebeplerin bir ksm slm
m edeniyetinin ykseklii idiyse, dier ksm d a slmiyetin onlarn miza ve idealle
rine uygun bulunm as, bu arad a Trklerin kinatn hliki, insanlarn akl ve kaderle
rine hkim tek bir T anrya inanm alan v e on u n slmn Allah inanc ile gsterdii y a
knlktr. B u n d an dolaydr, ki slmn cihn hkimiyeti ve d n y a nizmn kendi ruh
v e inanlarna uygun bulan, H azreti Peygam berin hadsleriyle ve evliyann tebirat
ile d e cezbedilen Trkler, dier dinlerden farkl olarak slmiyeti sratle kabul etmi;
on u , az bir m d d e t sren intikal devresinden so n ra, um um v e mill bir din hline
getirmilerdir. B u m nasebetle bu m eseleler zerinde ayr bahislerin konulm as g e
rekmitir. slm anda nc blm tekil ed en T rk C ihn Hkimiyeti, bir ok
yabanc kavim , din v e kltrler zerinde kurulm u ve yalnz M slm an milletler d e
il ok defa H ristiyanlar d a bu T rk idaresini kurtarc ve m esd olarak vasflandr-
mlardr. Kitabn giri ksmn tekil ed e n birinci blm , d o ru d an doruya siyas
d n ce ve inanlarla lgili bulunm am akla beraber, Trklerin Ana-yurtlar, rklar,
dilleri, dinleri v e yabanc dinlerin yayl hakknda d a toplu tetkiklere ihtiya gster
m i v e bu blm d e bu sebeple bu hususlara aid bahisleri ihtiva etmitir.

ktann ortasnda v e i denizler (Ak-deniz dhil) zerinde kurulan O sm anl

im paratorluu T rk milletinin en byk eserini, T rk, slm ve d n y a cihn hkim i
yeti tarihinin d e en yksek siyas tekiltn temsil eder. G erekten O sm anl im p ara
T R K C H N H K M Y ET M E F K R E S _________________________________________________________ 13
torluu siyas istikran, tima adaleti ve bnyesinin salaml, kavim ler ve dinler
arasnda kurduu ahengi, "Nizm- lem" ur ve iradesiyle, ok yksek ve ince
idare makinesi, kudretli ord u su , yksek asker teknii, geni h ukuk faaliyetleri ile
ve nihayet edebiyat, sa n at ve m im aride v cda getirdii ihtiaml eserleri ile d e ta
rihte m stesna mevkiini almtr. O sm anl devri bu azam eti, hi bir devlete nasip ol
m ayan zengin mill ve ecnebi tarih kaynaklar, m uazzam arivleri ile kendi Nizm-
lem dvasn ok geni bir ekilde tetkik imknlarn bahetm ektedir. B ununla be
raber O sm anl m efkrev inanlarn anahatlar ile m e y d an a koym ak iin balca
kaynaklara m racaat kfi gelmitir. B u sebeple d e d rd n c blm tekil ed en
Osm anl devrinde cihangir pdihlardan yalnz Ftih, Y avuz v e K anun iin husus
bahisler konm u; ayn byklkte gzken ilk sultanlar ve m esel deh s v e m s
tesna hasletleriyle tannan II, M urad hakknda ancak dier bahislerde ok ksa bilgi
ler verilmitir. B tn bahislere m ul dolaysiyle insanlk ideali beinci blm te
kil ederek O sm anl devri so n u n a konm utur, inhitat devirlerinin m efkrevi du ru m u ,
son m anev buhran v e ideolojik sarsntlar d a altnc blm de tetkik olunm utur.

Trk milletinin mill, slm ve insan m efkrelerini, cem iyet v e d n y a nizm

dvalarn ve bunlarla ilgili m eseleleri tetkik eder, bunlann mill tarihin azam eti ve
ykseliinde birinci d ere ced e mil olduunu izah ederken bu suretle, phesiz, b
yk bir tarihi anlam ak ve lm bir ihtiyac karlam ak istiyoruz. Trklerin siyas d
nce ve inanlarn ve bunlar birinci d erecede temsil ed e n K aan, S ultan ve bey
lerin irade ve duygularn ve nihayet halkm psikolojisini aksettiren kaynaklann h u su
siyetlerine de dikkati ekmeliyiz. Filhakika bizzat tarih kaynaklar y an n d a din in a
nlar, d estan ve efsneler, k a m (a m a n )la n n kehnetleri, evliya m enkbeleri ve
bata Hazreti Peygam berin T rklere dair hadsleri, M slm an byklerinin k eram et
leri, ncm istihralar, hak an lara ve din adam larna aid ve yaygn ryalar ve tbir
leri, ataszleri ve bir takm kelim eler bizim iin ok m him o lup birinci d ereced e v e
sikalar arasnda yer alr. B u sebeple tarihi geni m nsiyle ve bilhassa psikolojik u n
surlar ile inaya alan ileri grl bir ilim adam bu trl m alzem eyi ihm al ettii
veya sk m etodlara gre kullanam ad takdirde gayeye ulaam az. B u m nasebetle
de tarihi iin m esel bir hadsin sahh veya m evzu (uydurm a) olm asndan ziyde
onun cem iyet psikolojisinde v e hdiseler zerinde icra eyledii tesir derecesinin
ehem m iyeti olduunu belirtmeliyiz. H ususiyle bu esere aid m eseleleri tetkikte bu
trl kaynaklann rol, baka m evzulara nazaran, ok d a h a fazladr. B u sebeple bu
kitapta bu cins vesikalara, sk-sk, m racaat edilmitir. T rk limleri H adsden baka
bir yette geen "Belde-i tayyibc" kelimeleriyle stanbulun kastedildiini ileri s r
m ek ve h atta Ebccd hesabiyle bunun fetih tarihini gsterdiini belirtmek suretiyle
d e Trkler Allahn tebciline m azhar bulunduklarna ve A llahm askeri (Cund Allah)
olduklarna inanyorlard. Nitekim Ftih S ultan M ehm ed H azreti Peygam berin h a
dsleri gibi Kuran yetine d e m azhar ve tziz o lu n d u u n u fetihnam elerinde belirti
yordu. Trk cihn hkim iyeti m efkresi am an ve d a h a ziyade slm alarnda
kuvvet kazandndan bu kitapta bu devirlere aid bu trl vesikalar zerinde durul
14 ___________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S
m u ve zaten dier dinler erevesinde bu cins m alzem eye de p ek az te sad f edil
mitir.

T rk tarihinin ykseliinde byk m efkrev milleri ve rollerini m e y d an a k o y

du k tan so n ra Tanzimatla balayan ve son devirde arlaan m anev b u h ran dola-
ysiyle sarslan mill m efkre ve inanlarn nasl bir durum arz ettiini d e VI. B l m
d e belirtm ekte fayda vardr. G erekten mill kltr ve m efkrenin sarslmas v e k
srlamas neticesinde aydnlar arasnda ideolojik h u su m et cepheleri yaratlr ve b
tn m esseseler, nifak gayretlerine h e d e f tekil ederken halk kitlelerini d e etnik ve
m ezheb tefrikalarla paralam ak fesadlan gzden kam am akta; mill kltr, m efkre
v e v atan u ru ile birlikte mill birlik d e tehdide m aruz kalm aktadr. H albuki, tarih
m efkresiyle, C ihn harbi destnlann ve stikll harbi m enkibeierini y aratan Trk
milleti. m paratorluun yklna v e azm kayplara kar A nad o lu d a mill birlik ve
tecn se kavum akla teselli buluyor; bu sayede d a h a kuvvetli olacan ve k azan a
ca huzur ile m edeniyet y o lu n d a rahata ykseleceini m id ediyordu. B ylece
T rk milleti, ilim v e m edeniyet d bir anlayla tarihinde grlm em i ar bir m a n e
v ve ideolojik buhrana dm tr. B ununla beraber bu m e fk rev sasnnn sebebi
olan fikir ve kltr su k u tu n u bu rad an (altnc blm den) ziyde "Dnya buhran
karsnda Trk-slm m edeniyetinin ihys" adl eserim izde tetkik ve izah
edeceiz. lim v e m ed en iy et tarihinin, rehberliine d ay a n an bu eserde mill, slm
ve A vrupa unsurlarn terkibi sayesinde yeni bir m edeniyet yolunun bulunaca; bu
gnk m an ev kargaalk, fikir ve m efkre ksrl ve ykc "Kltr ihtilli"nin
kendiliinden bertaraf olunaca gsterilecektir. B u d a , phesiz, ilmin v e m e d en i
yet tarihinin gr olm ak gerekir. B u m nasebetle A vrupa m edeniyetinin d e , sele
fi eski m edeniyetler gibi, m r n tam am ladn, bu m edeniyetin son harikulade
teknik keiflerine v e seyyreler-aras se y ah at hazrlklarna ram en m u k ad d er kibe-
tine doru sratle ilerlediini d e izaha alacaz. Zira m ad d e-r h m uvazenesini
kaybeden bu m edeniyet boulduu m ateryalist hastalklarla d a h a im diden inhitatn
gsterm i; d n y a hkim iyetini d e elden karmtr. Trklerin stnlk ve inhitat
devirlerine aid m efkrev durum lann m ukayese ile bu eserin ilm olduu k ad ar mill
ve terbiyev bir gayesi d e bahis m evzuudur. B u kitapta kltr v e m efkre kaynakla
rmz m ey d a n a koym akla yeni neslin zek v e enerjisini ateleyen byk ve ebed
kymetlerin cazibesi h er eyin st n d e bulunm akta; kabiliyetlerin ulv gayeler u ru n
d a h arek ete geirilmesiyle ie balam ann lzum u belirmektedir.

te ok m tevazi im knlarla kurulan "Turan Neriyat Yurdu" milletimizin ta

rih ilmi ve u ru n a, mill kltr v e m efkresinin ykselm esine hizm et gayesiyle, ilk
nce, bu "Trk Cihn Hkim iyeti Mefkresi Tarihi" ile neriyata girimeyi
uurlu bir balang saym aktadr. M essesenin g en sahipleri gayelerine uygun bu
lunduu ve m a d d im knian ei-verdii nisbette h er trl telif ve tercm e eserleri d e
pro gram n a alm ak v e T rk efknna su n m ak niyetindedir. Zira biz Trk kltrne
hizm et ed e rk en cidd neriyatla sarslan mi ahlk ve m efkreyi korum aya yardm
edeceimizi d e dnyoru2 . Maarif ve niversitenin kifayetsizlii ve bozuk neriya-
T r k C H N H K M Y E T M E F K R E S ____________________________________________________________ 15
tin sel halini aimasiyle gittike derinleen m a n ev buhrann tedavisinde yksek hisle
rin ilim ve u ra d ay a n m a s arttr. B u sebeple m a h d u d d a olsa cidd neriyatn de
vaml tesir v e faydalar inkr olunam az. E sasen zengin tarih m irasa, kltr hzine
lerine ve yksek hasletlere sahip milletimizin az bir em ekle mill hayatiyet ve mefk-
resini m uhafaza ed ece in d en v e sarslan "Mill nizm"n salam tem eller ve m ad-
d e-r h m uvazenesi zerinde kurarak m ed en iy et yolunu aacandan ve eski kudre
tini k azanacandan p h e y e hi bir seb ep yoktur. Nitekim b t n m ahrum iyetlere,
i-d m enf kuvvet ve ideolojilerin m h irn e tertiplerine ve basklanna ra m en ide
alist m em leket ocuklar yine d e mill vazifelerini yapm aktadrlar. V atan a hizmet
aklarna kar eitli engellerle m albiyetlere v ey a m a d d en in ifsad ile uratlan
pek ok kayplara ra m en milletin henz salam kalan kk yine d e yeni v e gr fi
lizler kararak kendileri ve yeni nesilleri korum aktadr. E sasen bu miii hayatiyet
dolaysiyledir, ki im paratorluun yklm asndan so n ra d a T rk milleti kem gzlerden
kurtulam am ; m enf gayretler duraklam am v e mill rhu ve birlii ifsd faaliyetleri
tahribatn yapm tr.

Tarih b oyunca tek bir T anrya inanm ; bin yl boyunca d a slmn Allah, hak
ve adalet u runda cihd yapm bir milletin, yaayan hasletleri sayesinde, tekrar il
h him ye ve yardm a m azh ar olacana inanyor ve bunu diliyoruz. Nitekim, bu ki
tap ta grlecei zere, T rk hakan "Tann T rk milleti yo/c o/m asn v e ykselsin di
y e m kl zam anlarnda nasl hayrl evldlan vastasiyle yardm n esirgememi;
byk Alp A rslann B uharal imam kendisine nasl; "Ey Sultan! sen Allahn baka
dinlere zafer vadeyledii slm iyet urunda cihd yapyorsun. B u sebeple ben Tan-
nnm zaferi senin adna yazdna inanyorum " ifdesiyle ilh m jdeyi bildirmi ise
bu millet yine ayn y o ld a H akkn teyidine m azhar olacaktir.^ O rh o n Kitabeleri nasl
in esaretine dm eyi milletin deil idareci ve aydn snfn mill m efkre ve ruhtan

^ Yahya K em alin A lp A rslann Rhuna G azeli

klim -i R m u tuttu Cihangir savleti
Trih o ide grd r savleti
Titretti ar u feri M alazgird nndeki
C u hur-i rah ile em r savleti
On ylda vard shil-i K onstantiniyyeye
Yer-yer vatan diyarm teshir savleti
Ey anl C edd-i ekberim iz b- tnn
Bthad im i gne gibi tenvir savleti
Tasvir eder m i byle ahinh ey K em l
imekten olsa iirde ta'birsavleti

m er ztrkmen d e 5u gze! iirine:

Bir cum a sabah sem ya kar,
M alazgird'de elli drt bin er;
Bestelediler en g zel mar:
A llahu ekber, A llah t ekber!

O byk zaferin derin ve ilh m nasn sktrmtr.

16 . ___________________________________________________________________T U R K C IH A N H A K M Y E T M E FK U R E S

uzaklam as neticesi olduunu, miii strap ve eref duygulan ile h arek ete geen
T rk h ak an , halk ve babular sayesinde kurtulduklarn heyecanl hitabelerle bil
dirmi ise bugn d e ahlk v e m efkresini kaybetmi; m adden in esiri olm u m n e v
verler d e ayn rol oynam aktadr. B u m nasebetle Bilge K aann "y Trk Milleti,
titre v e ken d in e dn!" ihtrna gre milletimizin kendi irde v e ideallerini temsil
e d e n akll, imanl, m efkre ve cesaret sahibi hakik evldiarn btn m essesele-
rinde hkim kld zam an T rk milletinin tarih kudretini ve mill saadeti bulacan
syleyebiliriz.
N eriyat Y urdu cihn hkim iyetine dair ilk eserini byk T rk cihangir ve gazi
lerinden Alp Arslan tarafndan 107 1 d e kazanlan Malazgird zaferi ile bu vatann,
S eym anh tarafndan 1075 znik fethi ile d e Trkiye devletinin kurulu tarihleri
nin 9 0 0 n c yl dnm lerinin htralarna arm aan ederken zgnln d e ifde
etm ek ister. Zira bir ok niversiteleri, ilim cemiyetleri ve resm m esseseleri olan
bu m em lekette, bu m barek gnler iin, cidd bir lm hazrln h en z balam adn
ve bu m nasebetle d e Trkiyenin im, mill ve m efkrev bakm lardan nasl bir k a
ytszlk iinde bulunduunu m a h ed e etm ekle m teessir olm am ak m m kn m
dr? M tevazi imknlarm za ra m en bu eserimizi Seluklular tarihi hakknda, dier
ciltler takip edecek v e m a h ed e ettiimiz azim bir ilm ve mill boluu bir d erece
olsun do ld u rm aa alacaktr. Nitekim bir ka yl nce d e ayn ihtiyacn ciddiyetle
karlanam yaca endiesiyle baka bir m essese tarafndan neredilen "Seluklu
lar tarihi vc Ttirk-Ism m edeniyeti adl eserimiz d e y ce Gazi Alp A rslann
ruhlarna ithaf edilmiti. Neriyatmzn birinci serisi bu tarihe tahsis olunm utur.

Bu kitap tam am iyle lm bir tez olarak yazlmakla beraber m evzuun ehem m iyeti
ve cazibesi dolaysiyle d a h a geni bir m nevver zm reyi alkalandraca kanaatin
deyiz. B u m nasebetle eserde an a h atlan ile bir T rk tarihi kad ro su n u n yazlmas l
zum u d a dnlm ; fakat h em esas m evzuun dalm am as, hem d e hacim zorlu
u bizi b u n d an vaz geirmi ve nihayet okuyucunun um um tarih bilgisine sahip ol
m as d a derpi olunm utur. Esere ad bibliyografya ve indeksleri yalnz ikinci cildin
so n u n d a dere etm eyi m nasip bulduk. te y an d an O sm anl devrine aid ve ok a
dal olm ayan bir ksm vesikalan d a h em en aynen naklederken m etinlerin sadeleti
rilm esine d e lzum grmediimizi; T rk aydnlarnn bir az zahm etle an a dilinin tari
h m etinlerine in olmalarn d a istediimizi belirtmeliyiz. Kullanlan vesikalarn ve
ileri srlen fikirlerin ehem m iyeti nisbetinde kaynak ve m ehaz gsterilip u m u m bilgi
v ey a m alm saylmas gereken yerlerde bunlarn kaydndan ve kitap isimlerini sra
lam aktan vaz geilmitir. Kitabn intiarndan so n ra yeni tetkik ve tenkidler sayesin
d e o n u n d a h a m tekm il bir seviyeye ulaacan vc m teakip basklarnn d a buna
gre yaplacan um uyoruz. T enkd, m tala ve sualler bile esere vc dv ay a hiz
m e t edece inden bunlar byk bir m em nuniyetle karlyacaz. Trkiyede cidd
tenkidlerin h enz bir a n an e hline gelm em i; hcum v e m ed h m ahiyetinde kalm
old u u n u veya bazan tabi y a h u t kastl kaytszlk halinde davranlara sebebiyet
verm i bulunduunu d a belirtmeliyiz. B u m nasebetle resm m esseselerde grl
m em i lm armalarn vuku bulduunu, bu suiistimallerin isbatna ram en, resm
T r k C H N H K M Y E T M E F K R E S _________________________________________________________________________ 17
m essese ve m akam larn, kark millerle, bu kanun ve ahlk d hdiseleri h im
ye ettiklerini d e gryor; sdece fillerini m n en ykan byle irkin bir hdisenin
Trkiyed e cereyan etm esinden dolay hsl olan hazn du ru m a iaret etm i b u lu n u
yoruz.

Neriyat Y urdu hill inde ok ve yay iaretlerinden m rekkep bir ekli bu ki

tap iin olduu k ad ar btn eserleri iin d e uurlu bir nian veya rcm z (symbole)
saym aktadr. Zira hill T rk ve slm m efkrelerinin en eski v e m u k ad d es bir al
metidir. O k v e yay se, bu kitabn eitli yerlerinde grlecei zere, d estn O uz
H an d a n beri btn Trk kaan ve sultanlarnn hkim iyet iaretidir. G erek ten as
ker bir millet olan v e d n y a hkimiyeti dvsnda bulunan bu milletin eski kaanlar
gibi M slm an sultanlar d a ok ve yay alm etlerini m ektup ve ferm anlar bana ko
yarken bu hkim iyet dncesiyle harek et ediyor; o n u kendi isim ve unvanlar ile
sslyorlard. Kgarl M ahm udu n belirttii zere O uz Trkleri hakanlarn bu ni-
an lan n a Tura adn veriyordu. N itekim kaynaklar Seluk turalarnn ok v e yay
biiminde b u lunduunu, hatta Seluklu atr{sultanlara m ah su s bir nevi em siye)la-
rnn d a ok ve yay eklinde yapldn sylerler. O sm anl turalarnn pdihlarn
sadece isim ve unvanlarndan m rekkep bulunduu gzkrse d e aslnda bunlarn
da ok ve yay eklinin bir tek m l n d en baka bir ey olmad k k bir dikkatle
anlalm aktadr. E sasen h er trl sa n a t ve ihtiam n zirvesine ulaan O sm anllar tu
ra ve ferm anlar ile yaz sanatnda d a incelik v e azam etin en gzel rneklerini v er
milerdir. yle ki m im aride S leym aniye v e Selim iye n e ise yazda d a tu ra v e fer
m anlar ayn ihtiam v e cihn hkimiyeti m efkresini ifde eder. Nitekim m im ar,
mzik, v e d a h a sair sanatlarda olduu gibi slm yazan d a en gzel rneklerini O s
manlIlara borludur. te hill iinde ok v e yayn bu gzel kom pozisyonu T u ran
N eriyat Y u rd u sem bolne bu suretle turaya benzer bir hviyet vermitir. Tu-
rann I, M urdm 136 5 d e Raguza C um huriyeti ile yap bir m u a h ed e -n m ey e ,
yaz bilmedii iin, el-penesini basm asndan m ey d an a geldiine dair H am m ere aid
bir d n ce, ilim lem i dnda, bir efsne hlinde yaygn ise d e , O sm anl turalar
hakknda yaplan neriyatta ne bu efsne rtlm , n e o n u n m en ei zerinde
durulm u ve ne d e o n u n , 2 5 0 0 yldan beri, T rk hkim iyet sem bol olarak ok
ve yay iaretlerinin san atkrne bir tekm l neticesinde O sm anl turasn m e y d a
na getirdii dnlm tr. Ayr bir makalem izin m evzuu olan bu m esele hakkn
da, imdilik yaplan aratrm alar in, P . W ittek tarafndan yazlan "N otes su r la
T ughra O ttam an e (Byzantion XX, 1950) adl m akalede neriyatn bir bibliyograf
yas d a m evcddur.

te "Trk Cihn Hkim iyeti Mefkresi Tarihi" v ey a "Trk Dnya niz

mnn m ill, slm ve nsan esaslar" adn alan bu eserle lm ve mill bir m e
seleyi m e y d an a karr ve aydnlatrken mill an a n e d e n kaynan alan, mill tarihin
ihtiam na ve T rk sanatnn zarafetine uygun olarak mill hkim iyetin alm eti say
lan bir sem bol bylece bu kitap iin d e en m nasip bir alm et olarak kazanm bu
1 8 _________ T R K C H N H K M Y E T M E FK U R E S

lunuyoruz. B u kitaba uygun bulunan bu sem boln gayem ize d e yakm as btn
neriyatmz temsil etm esine seb ep olm utur. Bu sem bol ve kapak kom pozisyonu,
yksek sa n at kabiliyeti olan ve ailesinden irs ederek bir ok sah alard a bu kabiliyeti
gsteren aziz refikam Stia T urann eseridir. lm ve mill bir d v akiyle hayrl bir
teebbse girien 'Turan Neriyat Yurdu" Hakkn ve hak urunda tarih cihdn
yapm bir milletin yardmc olmas dileiyle ie balyor ve bunu A llahtan niyaz edi
yor.*

Bahelievler, 6 0 . Sok. 1 1 /7 Osm an Turan

Ankara, 2 9 . XI. 9 6 8

1969 ve daha sonraki yllarda yaplan basmlarda bu eserin IV ., V. ve VI. Blm leri "kinci Cilt"
olarak yaynlanm ve hatta tek ciltte toplanm olmasna ramen yeniden dizilm e klfetine katla-
nlmad iin aynen devam ettirilmiti. Biz bu defa kitabn btnln esas aldk ve tek kitapta
topladk. ndeksini d e buna gre kardk. R ahm etli Prof. Osman Turann o zaman ikinci cilt iin
yazd takdim yazsn da kaldrdk, [t k en ]
 I. B l m
T rk T a r ih n e G r i
 1. Tarih ve Mefkre
" stte m a vi g k , altta y a z y e r v e ikisi arasn
d a kiiolu yaratlm ; kiioullan zerin d e d e
e c d a d m B u m n K a a n v e iste m i K a a n h
k m s rm lerdir."
(Bilge Han)

T a r h u ru din duygusu k ad ar eski olup insanlarn m anev vasflar ve

m edeniyet seviyeleri nisb etinde derinleir. C em iyetlerin iptidi devirlerinde
atalarn ta zm ve takdis edilm esi veya bu m nasebetle ec d at kltlerinin te
ekkl tarih ve v atan u runun ilk bir belirtisini, nsan ve m ill hislerinin
de bir balangcn tekil ed er. E ski devirlerde halk kitlelerine ait efsne,
destn ve m enkbeler cem iyetlerin tarih ihtiyac ile teekkl ediyor ve onun
urunu yaratyordu. B unlar cem iyetlerin gem i zam anlarna ait yaay,
dn ve inanlarnn akisleri o larak bugn d tarih in inasnda ve eksik
liklerini tam am lam akta m him bir kaynak vazifesini grr. B ununla b erab er
tarih ve efsneler uzun zam an birbirine kartrlm t. slm m edeniyeti, ta
rihi, efsne ve d estn lard an ayrm akla Y unan m edeniyetine b ir stnlk
kaydeder. N itekim eski Y u n a n ve A vrupa dillerinde kullanlan "H istoria"
kelimesi m enede hikye m nasna geldii hald e slm dnyasnda, hakk
m edllne uygun olarak, "Trih" stlah zam anla kaytl hdiseleri ifde
eder. B eeriyetin hfzas ve insanln tecrbesi m evkiinde b u lu n an tarih
urda yaadka, m illetlerin ahsiyetlerini gelitirm ee, k ltr ve m efkre-
lerini kuvvetlendirm ee hizm et eder. T arihini bilm eyen ve urunu tam a
yan m illetler hfza ve idrklerini kaybetm i akn kim selere benzer. Byle
bir durum da m illetlerin ykselm eleri veya m illet vasfn m uhafaza etm eleri
ve hatt dalm am alar zordur. B eeriyetin tekm lnde b u d erece eh e m
miyeti olan tarih, m edeniyetin ykselm esi ile m uvazi olarak ilerler ve m illet
lerin istikbalini hazrlam akta yardm c olur. Bu sebeple trih k lt r ve u-
2 2 ___________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S
ru cem iyetlerin idareci ve sekinleri iin reh b erlik vazifesi grr. Nitekim
O rtaa slm dnyasnda trih hkm darlara ve yksek tabakaya m ahsus
ve imtiyazl b ir ilim saylmt.* B ugn de m illetlerin m eden seviyelerini ta
rih tetkiklerindeki gayret ve kabiliyetlerine gre tayin etm ek m m kndr.

T arihin geni b ir tetkiki, cem iyet ve m edeniyetlerin ykseliinde, m ad

d-m anev kuvvetler arasnda bir m uvazenenin nasl m il olduunu m eydana
koyduu gibi sukutlarnn da bu m uvazenenin bozulm as ile vuku bulduu
nu gsterir. M addenin tahakkm ile cem iyetler m anev buhran ve kargaa
lklara, ru h u n hkim iyeti ile d e uyuuklua der ve sukut m u k ad d er olur.
B irincisinde din ve m efkreler, kincisinde de akl ve hayatn isyan ile tek
ra r m uvazene kurulm aa ve m eden inkiafa yol alr. T rkler eski alar
d an yakn zam anlara dein, 2500 yllk tarihleri boyunca, m add-m anev u n
surlar arasnda daha fazla m uvazene kurabilm i ve bu sayede azam etli d e
virler yaratm b ir m illettir. G erek ten tarih te itidal ve ihtiyat ile, vekar ve
adaleti ile tem ayz e d e n T rk m illeti mill, din ve nsan duygulara bal
kalm ve b u n larn ahengi zerinde de bir C ihn hkim iyeti m efkresine
inanm tr. kta zerinde ve geni lkelerde kurulan tarih T rk hkim i
yeti bu m uvazene ile gelimi, b u sebeple de an ykseli ve sukut inklpla
rna da p ek fazla m ru z kalm am tr. slm dan nce T rkistan, slm dev
rin d e de Y akn-ark ve Trkiye m erkez olm ak zere in, H indistan, A fga
nistan, H o rasan , ark ve O rta A vrupa, B alkanlar, ran, A zerbaycan, K af
kasya, A nadolu, R um eli, Irak, Suriye, M sr ve im al A frika T rklerin ba
lca istil, g ve hkim iyet sahalar olm utu. T rkler bu lkelerde birok
devletler ve im p arato rlu k lar kurm ular; m uvakkat yurtlara ve devaml im pa
ra to rlu k la ra sahip olm ulardr. am an anda K un (H iung-nu) ve
G k -t rk kaanlklar, slm anda Seluklu ve O sm anl Sultanlklar
T rk cihn hkim iyetinin d rt byk devrini tekil eder. A vrupa H unlar,
A k -H u n lar, H azar, U ygur ve B ulgar hanlklar, O uz ve K arluk yabgulukla-
n , m slm an til B ulgarlar ve K arahanhlar, G azne, H rezm , M sr-Suriye
M em lk ve H in d istan sultanlklar, T rkistan, O rta-ark ve A ltun-ordu han-
Trkiyede tahsilin kifayetsizlii, yaz deiiklii ve bununla ilgili tedbirlerin alnmamas ve nihayet
dil facias mazi ile istikbal arasndaki balan koparmakla Trk kltr ve m ill mefkre ile birlik
te tarih uurunu da yle sarsmtr, ki bu suretle hsl olan manev kayplarn derecesini burada
anlatm ak kolay deildir.
^ Burada tarih devirler kasdedilip Trklerin eski devirlerine ait birtakm nazariyeler ve hususiyle
hayal tarih tezleri bahis mevzuu deildir. M edeniyet ve din m nasebetlerinin ehem m iyetine gre
Trk tarihini aman ve slm olm ak zere iki aa ayrmak daha isabetlidir. Bununla beraber s
lm devrinin byk ehem m iyeti dolaysiyle Trk Cihn hkimiyeti m efkresinin aman, Seluk
lu v e Osm anl adlar ile blm de tetkikini yerinde bulduk.
T r k C H N h k M y e t m e f k u r e s i 23
lklar, T im rl, B abrl ve Safev im paratorluklar bu d rt byk devre d
hildir.
Bu m uazzam tablo, T rk tarih in d e m add-m anev byk m illerin rol
oynadn veya bu devirlerin T rklerin u ru n d a b irtakm siyas in an ve
m efkrelerin teekklne sebep olduunu istidlle kfidir. G erek ten T rk
ler, baka m illetlerden farkl olarak, d ah a peygam bere sahip olm adan, kendi
anlaylar ile tek b ir T anr inancna ykselm iler; mill ve nsan duygularla
birlikte tarih sahnesine km lardr. D nya tarihinde bu m stesna vasflarla
tannan, m add-m anev kuvvetlerin im tizac ile de asrlarca cihn hkim iyeti
m efkresine balanan T rkler slm iyeti kabul edince bu yeni dinde kendi
ruh ve m efkrelerini b u larak d ah a yksek bir m evkie sahip oldular. B u se
bepledir, ki son bin yl zarfnda slm iyet ve T rklk, zat ve sfat olarak, yle
kaynamtr, ki artk slm iyet T rklerin mill dini m ahiyetini kazanm ve
bu iki unsurun birbirinden ayrlm as m m kn olm am tr. T rk tarihinin in
kiafnda ve azam et devirlerinin yaratlm asnda m essir m add-m anev kuv
vetlerden hangisinin d ah a nce m il olduu belli deildir. Z ira T rkler ta
rihlerinin ilk devirlerinde siyas tekilt ve asker kabiliyetleri, dnyada ilk
defa ata binerek onu b ir m uharebe vastas halinde kullanm alar sayesinde
kom u kavim lere st n bir kuvvet o larak m eydana km lar; o zam andan-
beri de tek T an rya inanm ; m ill u ra ve insanlk duygularna balanm
ve cihn hkim iyeti dvasna girim ilerdi. Bu m add-m anev kuvvetlerle ge
ni im paratorluklar ku ran T rk ler hkim iyetleri altna aldklar ve m nase
betlerde bulunduklar kavim lere siyas tekiltlarn ve asker tekniklerini
vermiler; U zak ve Y akm -ark lkeleri, Asya ve A vrupa k talar arasnda
din, kltr ve alfabelerin, ticar ve sna m addelerin m badelesine im kn h a
zrlayarak m edeniyet tarihine hizm et etm ilerdir.

am an anda T rkler U zak-arkta n B alkanlara ve O rta A v ru p aya

kadar yaylmlar; in, H indistan, ran, R om a ve Bizans im p arato rlu k veya
lkeleri h u dutlarn am lar; zaferler kazanm ve b u u zak lk elerd e b irta
km siyas ve etnik teekkller vcuda getirm ilerdir. Lkin bu geni yayl
lara ram en T rkistan yine de T rk tarihi ve nfus kesafetinin m erkezi kal
mtr. Bu ada vuku b u lan fetih ve gler, k urulan yurt ve devletler dnya
tarihinde m him b ir rol oynam akla b e ra b e r bun larn te sirleri gittike asrla
rn derinliklerine gm lm ; b u ra la rd a geen h tra ve tarihlerin izleri te d
ricen azalm ve nihayet bu T rk kavim eri zam anla yerli ve kom u halklar
tarafndan tem sil edilm itir. Bu sebeple, A na-yurt dnda cereyan eden ta
rih Trkler iin m him b ir m iras brakm am tr. G erekten bu tem sil dolay-
syle tarihe karan eski T rklerin in, H indistan, ran , Rusya, B alkan ve
24 ___________________________________________________________________________ T U R K C H N H K M Y E T M E FK R E S
O rta-A v ru p a kavim lerinin kanlarna, siyas ve kltrel inkiaflarna kattkla
r u n su rlar sanldndan ok d ah a fazla olm utur. N itekim , bugn de,
U zak -ark tan O rta-A v ru p aya k ad ar birok lke, deniz, n eh ir ve kavim lerin
adlar b u devrin h tralarn m uhafaza eder. H ristiyan G agavuz ve m usev
K araym T rkleri de bu tarih denizinin son bakyyeleridir.

slm anda T rk tarihinin arlk m erkezi T rk istan d an Y akn-

arka ve hususiyle T rkiyeye intikal eder. Eski m edeniyet dnyas ve A k
deniz havzas T rk hkim iyet sahasna dahil olur. Bu devirde m ill ve slm
m efk relerin im tizac sayesinde T rk ler d ah a yksek bir m edeniyet ve d ah a
kud retli b ir cihn hkim iyeti ile yeni bir tarih devresine girerler. T rkler s
lm dini ve m edeniyeti erevesinde kendi ideallerini b u larak ykselirken i
b u h ra n la ra ve d istillara m aruz kalan slm dnyasn ve hayatiyetini kay
b ed e n m slm an m illetlerim de kurtarm lardr. Bu yeni devirde T rklerin
T rk, slm ve cihn tarih lerin d e ro lleri o derece artar, ki b t n m slm an
ve hristiyan kavim lerin kaderleri zerindeki tesirleri bugne kadax devam
ed er. G erek ten slm dnyas, X. asrda, din, tima ve siyas b u h ran ve
nifakla ieride, B izans ve A v ru p ann istillar ile de darda yle tehlikeli
b ir d u ru m a dm t, ki m sl m an lan n tek tesellisi b u asrda slm iyetin
T rk ler arasn d a s ratle yayldna dair gelen h ab erler idi. Bu m nasebetle
F tih T rk lerin slm iyeti kurtaracana dair birtakm hadsler, evliya te b
irleri ve k eh n etler m slm anlara m id verirken T rkler zerinde d e sl
m iyetin cazibesini arttryor ve ihtidalar sratlendiriyordu. T rkler bylece
m ill ve slm m efk relerin kaynam as ile cihn hkim iyeti dvlarm can
landrrk en m slm an m tefekkirleri de slm iyete yaptklar hizm etler do-
laysyle o n lara kar kranlarm bildiriyor ve T rkler artk slm n hm isi
ve bayra m evkiine ykseliyordu. T rkler slm dnyasn ieride siyas ve
m anev birlie, d ard a d a istillardan em in b ir d u rum a getirdikten sonra
d a O rta-A syay, K afkasyay, A n ad o lu yu, R um eliyi, ark A vrupa ve K a ra
denizin im al sahillerini, nihayet im al H in d istan slm dini ve m edeniyeti
h u d u tlar ierisine d hil ettiler. Y eni kltrel ve ktisad ham lelerle de slm
m edeniyeti ikinci yksek devrini id rk etm i ve o n a X V II. asra k ad ar uzun
b ir m r ve st n l k salam tr.

Seluklularn hkim iyeti ve cihngrne ham leleri sayesinde slm n bu

k udreti kazanm as Bizans im paratorluunun artk inhitata uram asna; fa
kat, geri olm asna ram en, H ristiyan A vrupann d a m ehur H al seferleri
ile birk a asr s ren taarru zlarn a sebep oldu. M ilyonlarca insann kanm a
m al o lan b u H al taarru zlar nihayet T rk k udreti karsnda krlm ve A v
T r k C H N H K M Y E T M E F K R E S ___________________________________________________________________________ 25
rupallar m em lek etlerin e eli bo olarak dnm lerdir. L kin o n lar hi fark
n a varm ad an b u seferlerin byk b it m kfatn gryorlard. F ilhakika A v
rupalIlar bu m n aseb etle slm m edeniyetini tanm ; arktan ilim ve kltr
alar alm ak ve A kdeniz ticaretine hkim olm ak sayesinde Y enialar m e
deniyetinin tem ellerini atm aa m uvaffak oldular. yle ki, H ristiyanln
u n u ttu rd u u ve A v ru p ann hayran olduu eski Y unan m edeniyeti d e ancak
m slm anlar sayesinde renilebildi. Bylece T rk hkim iyeti b ir yandan
slm m edeniyetinin hayatiyetine ve ykselm esine im kn verdi; te yandan
d a A vrupa m edeniyetinin douuna hizm et etti. T rklerin slm dini ve m e
deniyeti sayesinde ykselilerine dair bir hdiseye de b u ra d a dikkati ekm ek
yerinde olur. K aradeniz im alinden vukubulan bin yllk saysz T rk gle
rine ram en b u ralard a T rklk nihayet tarih e kart halde cenup yolu ile
vukub u lan m u h aceretler yksek m edeniyete ve nfus kesafetine sahip b u lu
nan Y akn-ark ve A n ad o lu d a T rk m en ler yalnz varlklarn m uhafaza e t
m em iler; ayn zam an d a en byk im paratorluklar k urup yksek b ir m ed e
niyetin ve cihn hkim iyeti dvsnm d a ileri bir tem silcisi olabilm ilerdir.

Seluklular devrinde istilc H allara kar A n a d o lu d a ve Suriyed e ci

h d yapan T rk ler O sm anllar devrinde uradklar ikinci devir H al ta a r
ruzlarn, d ah a beylik halinde balam ak zere, R u m elide, O rta-A v ru p ada,
A kdenizd e ve h a tt O kyanuslarda karlayarak d ah a derin bir m efk re ve
daha k u d retli o rd u lar sayesinde d ah a m uhteem zaferler kazandlar. Os-
m anl p dihlarnn k u d reti ve dehs sayesinde T rk cihn hkim iyeti d-
vs en yksek d erece ve seviyesine ulat. Bylece K atolik kilisesinin giriti
i bu yeni H al taarruzlar neticede T rk hkim iyetini A vrupann o rta la r
n a ve A kdeniz havzasna k ad a r geniletti. N itekim M acaristan zaferinden
dnen K anun S ultan Sleym an, A vrupal elilere, Hristiyan devletler ecda
dma kar beyhde da im Hal taarruzlarna girimeseydi bu kadar ka n d
klm ezdi d e rk en savalarn m esuliyetinin o n lara ait bulunduunu ve yaplan
fetihlerin d e bu zaru retle olduunu m eydana koyuyordu. T rk m illetinin ta
rihte e n b y k eseri o lan O sm anl m p aratorluu dnya tarih in d e d e ancak
R om a ve H alifelik m p aratorluklar ile m ukayese edilebilecek bir siyas v ar
lktr. F akat, aslnda, bu devletin o n lard an d a stn vasflar vard. Filhakika
O sm anl m parato rlu u m add-m anev k u d ret kaynaklar, idaresinde ya-
yan eitli kavim, din ve m ezhepler-aras hengi, siyas istikrar ve tima
ahengi ile iki evvelki im p arato rlu k tan d a d ah a salam v e kuvvetli b ir n iz
mn tem silcisi idi. O, R o m a m p arato rlu u gibi yabanc istillarn tehdidi ve
h ara verm e m ecburiyeti altnda deildi. H alifelik m paratorluu gibi de
sratle siyas o to ritesini ve birliini kaybetm em iti. M ateryalist hastalklara,
2 6 ___________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M EFK R E S
din ve tim a b u h ran lara dm em ekle, yksek zenginler ve ezilen sefil halk
kitleleri ve sm flar-aras uurum lar yaratm am akla da m m taz idi. O sm anl
devrinde st n R om al ve aa yabanc m illetler tasnifine benziyen bir ayr
la d a rastlanm am tr. F ransz limi Fr. G re n ard n ifdesi ile Osmanl m
paratorluu hibir zam an milliyetler tezadna, din ve m ezhep mcadelelerine
frsat verm em itir. Bu hengi ile O sm anllar yalnz eski im p arato rlu k lar d e
il, hrriyet, dem okrasi, liklik ve insanlk fikirlerinin yaygn bulunduu
M o d ern a im p arato rlu klarndan d a d ah a ileri ve emslsiz bir nizm n sa
hibi idiler. O sm anl m p arato rlu u siyas istikran, dinleraras hegi ve ti
m a ad aleti ile Byk Seluklu m paratorluundan da d ah a stn bir siyas
tekilt idi. B u sebepledir, ki em peryalist devletlerin taarruz ve tahriklerine
kad ar yabanc m illetlerin isyan veya istikll hareketleri de bahis m evzuu d e
ildi. X V I. asrda O sm anl m p aratorluu k tada, eski m edeniyet lkele-
lerin d e, i denizlerde ve p e k ok kavim ler zerinde hkm s rerk en slm
dnyasnn geri kalan m em leketleri de dier T rk devletlerinin idaresinde
bulunuyordu. H in d istan d a B abrl ve ra n da Safev ahlklar, T rkis
ta n d a ve A ltu n -o rd u d a baka T rk hanlklar bulunuyordu. Bylece bu
asrda T rk m illetinin hkim iyeti ve yayl Viyana kaplarndan G anj nehri
vadilerine, A ltay dalarndan A tlas dalarna, til boylarndan H ab eistan a
ve B yk S a h ra ya k adar eski dnyann yansna kadar yaylyordu. Bu se
bepledir, ki baz A vrupa tarihileri (m esel E. Driault) hakl o larak bu dev
re "Trk asr" adn verm iler, ki A vrupalIlarn M uhteem dedikleri K anun
S ultan Sleym an bu devrin ve T rk cihn hkim iyeti dvsm n tcn temsil
eder. T rkiyede, T rk istan da, H in d istan d a ve slm dnyasnn dier l
kelerin d e ykselen byk m im ar bideleri T rk ihtiam , m efkre ve sanat
duygularnn terkibini ve en gzel m add ifdelerini tekil eder. slm m te
fekkirleri de, X III. asrda, dnyann d rtte birinin T rklere ait bulunduunu
sylerken bu hususu da b u m illetin stnlkleri hakknda baka b ir delil
o larak gsteriyorlard.
O sm anl m tefekkirleri m paratorluun m add-m anev k u d re t kaynak
larn a o d erece inanm lard, ki X V II. asrda balyan inhitat ariz sayyor;
bir takm slhat tedbirleri sayesinde K anun devrini tek ra r diriltebilecekle
rine inanyorlard. H a tt X V III ve X IX . asrlarda, R usya ve A vrupa kar
snda, u ran an ar m albiyetlere ram en T rkler yine de m ill ve slm
d eerleri hakknda hibir pheye dm yor ve asla m anev m albiyeti k a
bul etm iyorlard. G erek ten bu devletin hayatiyeti ve kudsiyeti T rklerin u-
ru n d a o d erece yerlem iti, ki bn H a ld u n u n devletlerin dou, ykseli ve
sukut nazariyesine bal kalan O sm anl tarihileri im paratorluun "Devlet-i
ebed m ddet" b ulunduuna ve b u sebeple de bu nazariyeden m stesna oldu
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S __________________________________________________________________________ 27
una inanyorlard. m p aratorluk, ok ar artlar iinde ve byk hatlarn
kurban olarak, Birinci cihn harbinde yklrken bile hayatm tarih eref ve
azam etine uygun h am aset destnlar ile kapatyordu. H a tt stikll H arbinin
zaferle neticelenm esi ve yeni T rkiyenin douu d a O sm anl T rklerinin
lm srasnda dahi nasl bir m efkrev k u d re te sahip olduunu gsterm i
tir. Bylece m anev teslim iyet m nasna gelen T anzim attan so n ra A vrupa
karsnda kk b ir m nevver zm renin dt aalk duygusu ve ruh
knt yine d e bu m anev kudreti sarsacak bir derecede deildi. D ikkate
ayandr, ki M slm an lem inin stnl karsnda Y akm -ark hristiyan-
lar ve hususiyle R u m lar tam bir aalk duygusuna gm ldkleri ve bu su
retle de kendi sukutlarn bizzat hzlandrdklar halde A vrupada n e A ap -
1ar ve ne de T rk ler karsnda byle bir ru h knt husule gelm em i; Ki
lisenin hkim iyeti ve H ristiyanla ballk byle bir d urum a frsat v erm e
miti. Lkin ilmin ve fikir hrriyetinin inkiaf ile H ristiyanla kar uyanan
bir itim atszlk dolaysiyle Y eni-alar A vrupasnda da T rkerin itim ai, ah
lk, din ve m efkrev stnlklerine d air baz fikirler ileri srlm se de
O sm anh im p arato rlu u n un gittike arlaan inhitat bu dncelerin aa
lk duygusu halin d e gelim esine frsat verm em itir. H albuki bugn yeni T r
kiyede, tersine b ir m edeniyet anlay, m ill kltr, ahlk ve m efkrenin
tahribine sebep olm akla aydnlar arasnda ar bir m anev buhran ve aalk
duygusu yaratm ; k ab a m ateryalizm e k u rb an ve ruhsuz nesillerin yetim esi
ilericilik saylarak T rk tarih in d e ilk defa olarak m ill birlii tehdid eden
tehlikeler bagsterm itir.

T rkerin m add-m anev kuvvet kaynaklar ve cihn hkim iyeti m efk

releri sayesinde y aratlan tarihin azam et devirlerini izah ederken baka ka-
vimlerin yaay, dn ve inanlar ile tarih inkiaflar arasnda m evcd
m nasebetler de tabiatiyle alkam z eker. H in d istan d a doan dinlerin sa
va ve hayvan kesm ei yasak etm esi d e bu lkede yaayan kavim lerin iklim
ve hayat a rtla n ile ilgili olup H indlilerin siyas bir kudret ve kabiliyet gste-
rem em eleri ve yabanclarn id areleri altnda kalm alar bu m nasebetlerin
tabi bir neticesidir. H in d istan da halklarn alm az snf (kast) uurum lar
ile birbirlerinden uzaklam alar ve p ary alara reva grlen sefil hayat ve zu
lmler bu din inanlarn nsan bir m enele ilgisini b e rta ra f eder. H ayat
artlar ve inanlar arasndaki m nasebetler dolaysiyle T rkler de, H indli
lerin aksine olarak, sava gnah deil varlklar iin m eru ve h a tt savap
sayyorlard. N itekim m ill d estn a gre O uz H a n devletini oullarna tak
sim ederken; "Ey oullarm! Ben artk o k yalandm ; ok savatm; Gktanr-
ya borcumu dedim" dem ekle cidden savap ilediine inanyordu. Bu sebep
2 8 __________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S
ledir, ki T rk ler kendi m izalarna uygun gelm iyen H indistan dinlerini k a
bule yanam yorlard. N itekim B uda dini, V I-V III. asrlar esnasnda, O r
ta-A syad a yaylm a faaliyetine giriirken G k-T rk hkm dar Bilge H a n ve
onun hakm veziri T on 50kuk bu dinin kabuln reddediyor; o n u n yum uak
lk ve m iskinlik telkin ettiini, sava ve hayvan kesmeyi yasaklyarak T rk le
rin hayat artlarn a uym adn, m cadele glerini bozacan dnyor ve
kalabalk inliler karsnda istiklllerini korum akta zorluk ekeceklerini
ileri sryorlard. Bylece bu m m taz devlet adam lar hakikaten m ill h u su
siyet, ihtiya ve endielere gre h arek et etm ilerdir. Bu m nasebetle IX.
asr A ra p m tefekkiri C hizin M ani dinini kabulden sonra U ygurlarn sa
va kabiliyetlerini kaybettiklerine d air beynm d a hatrlam ak yerinde olur.

am an T rk ler sava gibi o esn ad a dm an ldrm ei d e gnah deil

h a tt savap sayyorlard. B u sebeple d e G k-T rk kaanlar ve beyleri l
d rd k leri dm an byklerinin irkin heykellerini veya, kendi tabirleri ile,
B alballarn m ezarlar k en arn a dikiyor ve bunlarn hirette kendilerine h iz
m et edecek lerin e inanyorlard. B u hdise de T rklerin sava kabiliyetleri
ve inanlar ile hayat artlar arasndaki m nasebetlere gzel bir m isl tekil
eder. B u n u n la b erab er O rh u n kitabelerine gre T rk kaanlar kendi m ille
tinin sel gibi ak an kanlarn ve da gibi ylan kem iklerini anlattklar halde
zaferleri esnasnda ldrdkleri dm anlarnn m iktarndan bahsetm eye ve
bunu n la iftih ara tenezzl etm em ilerdir. B una m ukabil birok eski ve a
da h k m d arla r dm anlarna kar yaptklar zulm lerle nyorlard.
G erek te n kaanlar daim a sulh ve nizm iin savatklarn ve m uharebeyi
sadece ieride isyanlar bastrm ak, darda d a tecvzleri nlem ek m aksad
ile y aptklarn belirtiyor ve b u m nasebetle d e o n lan n gnah (yazuk) ile
m elerini seb ep o larak gsteriyorlard. B u durum , T rklerin sava gayelerini
ancak sl m m cihd m efkresi ile m ukayese ettiim iz takdirde hakik m n a
snda an lam an n m m kn olacana dellet eder. Seluklu ve O sm anl sul
tanlar d a T rk-slm esaslarna gre tecvz ve tehlike karsnda h arp iln
ediyor ve icabnda d a bunu din bir fetva ile m er iatryorlard. E sasen s-
lm n cihd d a bazan yanl anlalm ve ancak bu gibi kayt ve zaruretlerle
m sl m an lara farz klndna d air hkm lere dikkat edilem em i; kendi n i
zm na ald Sem av d in lere ve m ensuplarna da geni h rriy et ve kanun
h ak lar tanm tr. H albuki H ristiyan kiliseleri yalnz yabanc dinlere deil,
k endi m ezhep ve tarik atlerine d e asla m sam aha etm em i; h a tt m ensupla
rna h ay at h akk dahi tanm am tr. T rk kahram anlar atlar ile gm lr-
^ Trklerin bu nsan v e ban rhu ve karakterlerine ilk defa W . Barthold dikkat etm i ve E. Cha-
vannesnin hatasn dzeltm itir (Orta-Asya Trk Tarihi hakknda dersler, stanbul 1927, s. 10-11),
T R K C IH N H K M Y E T M E F K R E S ______________________________________________________ 29
ken bunlarn dnyada olduu gibi ah irette de kendilerine binek olarak hiz
m et edeceklerine inanyorlard. M ool hanlar ise, ayn hizm et inanc ile, in
san kurban ediyorlard, ki bu iki kavim arasnda m evcd insanlk ve m edeni
yet seviyeleri farkn gsterm esi bakm ndan kayda deer. B ir hkanm T rk
lerin yalnz savata hileye cevaz verdiine dair zntsn d e bu vesile ile
hatrlatm ak yerinde olur.*
D inlerin kavim lerin tabiat zerinde olduu gibi kavim lerin de dinler
zerinde tdil edici te sirlerde bulunduu tarih bir h ak ik attir ve sosyolojik
kanunlara uygundur. Bu sebeple C hizin U ygurlar hakkndaki beynn b i
raz m balal bulm ak iktiza eder. N itekim , X. asr slm kaynaklar, U y
gurlarn, d ah a kk b ir devlet iken bile, kendi dindalar M anihaistleri h i
m ye m aksad ile S m nleri teh d it edebilecek bir k u d re tte olduunu belir
tiyorlar. G erek ten ayn sosyolojik kanununa gre B uda dini U zak-arkta
ve H ristiyanlk d a A v ru p ada hayli deiikliklere uram tr. M esel A vru
palIlar, H ristiyanln telkinlerine aykr olarak, eski sava kabiliyetlerini
zayflatmam lar; yine H azret-i ^ A lla h n hakkn A lla h a ve Kayserin h a k
kn Kaysere brakt h alde S aint T hom asnm "Beden ruha tbidir" d st ru
na gre P apalk ru h an hkim iyet yannda dnyev hkim iyeti de elde etm e
e alm ve bu uurda uzun m cadelelere girim itir. A rap, A cem ve
T rk m illetlerinin d e slm m ezhep ve tarikatleri zerinde tesirlerini gr
m em ek m m kn deildir. M esel ranllar, eski dinleri ve mill duygulan se
bebiyle, slm iyeti tdil eden b ir takm m ezhepler ve h a tt ilk zam anlarda
slm iyete dm an din zm reler (sectes) vcuda getirm ilerdi. slm iyeti
sf ekline sokm ak m aksad ile bn Teymiyyenin fikirleri zerinde kurulan
V ehhabilik kuru, sert ve san attan uzak bir hviyet alrken A rab istan n art
larna uyuyordu. T rkler, dier m illetlerden farkl olarak, H azret-i Peygam
ber sevgisi ile b ir M evld yini ihdas ed erlerk en hem derin kudsiyet duygula
rn ve hem d e ince sanat arzularn tatm in ediyorlard. Baz T rk tarikatlar
iinde msiki ve (raks)in byk bir din vecd vastas hline gelm esi de
eski T rk /cam larnn te sirlerini gsterir. Tasavvuf T rk tarik atlarn a ait sa
ysz zaviyeler ve im aretler, b u n lar vastasiyle yaylan hayr ileri d e eski
T rk insanlk ve m isafirperverlik duygularnn slm iyetle birlikte ykselm e
sinden baka b ir ey deildir.
T rk tarihinde mill, din ve nsan duygulara dayanan b ir cihn hkim i
yeti m efkresinin asker ve siyas k udretle m uvazi olarak gelim esini izah
ederken m anev kuvvetlerin d ah a briz rollerine de dikkati ekmeliyiz. F il
hakika bir avu A rap kah ram annn devrin Sasan ve B izans gibi iki m uaz-
^ Aada Trklerin dini bahsine baknz {I. B l. 6 . bahis)
Trkler arasnda yabanc dinler bahsine bak. Bl. I. bahis 8 .
30 ___________________________________________________________________________ T R K C tH N H K M Y E T M E F K R E S
zam im p arato rlu u ykm asn veya kanatlarn krm asn H azret-i M u h am
m ed in getirdii lh ru h ve slm m efkresinin kudretinden baka bir se
beple anlatm ak m m kn deildir. R om a m paratorluu da, btn iddet ve
zulm lerine ram en, fakir hristiyanlara kar yenilm ekten kurtulam am ve
yeni dinin zaferini nliyem em itir. T rkler tarih sahnesine klarndan b e
ri, am an ve slm alarnda, tek bir A llaha bal bulunm u; Tanrnn
m m ta z bir kavm i olduklarna ve onun kendilerini koruduuna, kaan ve
sultanlar cihn hkimiyetini kendilerine ihsan ettiine ve bu sebeple
de dnya nizm n kurm aa m em ur bulunduklarna inanyorlard. slm n
ilk m u cizesini nasl byk fetihleri tekil etm i ve m slm anlar zafer m j
delerin e inanm idiyse Seluklu ve O sm anl T rkleri de ylece slm ve
mill im anla k u d ret kazanyorlard. Bu gibi saysz m anev m iller karsnda
da K. M arxn Tarih materyalizmi, tek tarafl bir izah olarak, tabiatiyle, ilm
tenk id lere dayanam am ve kolaylkla ifls etm itir. M anev deerlere bal
b u lu n an T rk kaan ve sultanlar m illetlerinin istiklli, birlii, refah ve yk
selii u ru n d a m cadeleyi tabi bir vazife saydklarn beyn ederlerken
T rk halk da ancak devleti ve kaan m evct olduka alm ann faydasna
inandn belirtiyor; bylece m ill duygular tarihinde idareci ve idare edilen
olarak m him b ir kaynam a hdisesi vuku buluyordu. Bu sebepledir, ki
T rk ler devleti b ab a ve m ukaddes sayyor ve "Devlet baba" tbiri de bu tarihi
inan tan douyordu. G erek ten T rkler en eski devirlerden mill duygulara
sahip olm akla dnya m illetleri arasnda m m taz bir mevki alm lard. N ite
kim m ill duygular tarih inde em saline rastlanm yan O rhun kitbelerinin bu
r h u n a dikkat ed e n R us arkiyats W . B arthold da: "Eski Trklerde m ill
vicdann teekkl etmi olduuna asla phe caiz olm yacak bir derecede tam
bir sarahat vardr" h km n verir ve bu husus "n d ir b ir eydir" derken bizi
te yid eder. N itekim bu kitabn eitli blm lerinde T rklerin mill, din, n
san ve d em o k ratik duygularla birlikte ve bunlar zerinde bir cihn hkim i
yeti m efkresine inandklarn gsteren p ek ok vesika vermi bulunuyoruz.
T rkler, balangtan O sm anllara kadar, boy beyleri idaresinde kabile birli
ine ve feo d al esaslara dayanan bir siyas tekilta ve devlet anlayna sahip
olduklar iin, b azan ayr boy ve devletler halinde, birbirleriyle savam aktan
d a geri kalm yorlard. L kin b u siyas paralanm a ve m cdelelerin stnde
yine d e m ill u r ve cihn hkim iyeti m efkresi m evcuttu. N itekim birbirle
riyle daim sava halin d e bulunan eski Y u n an siteleri d e m terek bir Y u
nanllk u ru n a bal idiler.
^ Bundan n ce "Trkler ve slmiyet" (Dil, Tarih Fak. Dergisi, V. 4 (1946), s. 457 - 485; The id ea l o f
Varld dom ination am on g the M edieoal Trks, Studia slam ica; Paris 1955 (IV ), s. 77-90; SeluklU'
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ___________________________________________________________________________ 31
Milliyeti fikir cereyanlarnn gelim esini ve mill devletlerin teekkl
n Fransz ihtilline balam ak doru ise de m ill duygularn douunu ve
hatt m illetlerin teekkln de onunla ilgili bulm ak o d erece d ar ve kifa
yetsiz bir gr tem sil eder. G erek ten mill duygular d a din duygular gibi
eski devirlere k adar kar. M terek dil, din ve kltrlerin, o rta k sevin,
bayram, tehlike ve m atem lerin balam asndan itibaren m ill duygularn tabi
olarak m evcd olduu sabittir. slm iyet ve H ristiyanlk gibi iki cihnm l
din kendi m m et birlii ve dnya nizm iin ayrc m ill h arek etlere m sa
ade etm iyor. B ununla b erab er bu duygular yine de varlklarn hissettirm i
ve tarih rollerini de yapm lardr. H a tt m ill duygular bazan din ve m ezhep
ayrlklar ile birlem i veya bu nm altnda birbirlerini desteklem iler; bu
suretle de m illetlerin varlklar canl bir uzviyet gibi devam etm itir. M esel
Yakn-ark hristiyanlar, hususiyle Sryniler ve E rm en iler m ezhep farklar
ile B izanshlara kar m ill varlklarn korum ulard. R u m lar d a katolik A v
rupaya kar O sm anh idaresini tercih ederlerken mill ve din istiklllerini
m uhafaza endiesi ile h arek et ediyorlard. V I. asrdan so n ra R om al vasfn
kaybetm ee ve yunanllam aa balayan Bizans im paratorluu ark m illet
lerini ortodoks yapm ak ve rum latrm ak siyaseti ile o n lara kar zulm lere
girimi ve bu h arek et d e yabanc kavim lerin mill ve din m ukavem etlerim
arttrm ; bylece B izansn cihn hkim iyeti dvs T rklere nazaran ok
dar ve adaletsiz b ir m ahiyet almt. slm istils altnda kalan ran, eski di
n inanlarn yeni fikir ve m ezhepler halinde, hususiyle ar i (G ult-
a) ad altnda diriltm ekle m ill ve m anev istikll gayesini gdyordu. B
yk ran iri Firdevs k endi ah-nm esinde "Bu otuz yl zarfnda ok sknt
ektim. A m a bu faris ile A c e m i de dirilttim" d erk en eserini ne derece derin
bir mill duygu ile yazdn m eydana koymutu.* Bu zam anda ra n n ar
knda T rk G azneliler ve garbinde d e i A cem B veyhliler hkm srd
halde Firdevs yine de A rap lara kar n efret ve h ak a ret duygularn gizlem e
mi; slm istilsna kar m ill hislerinin d ah a stn olduunu gsterm i ve
bu sebeple de d in d ar m uhitlerde onun slm l ve eseri phe ile karlan-
lar tarihi ve Trk-slm m edeniyeti (Ankara 1965) adii m akale ve eserlerim izde Trklerin Cihn
hkimiyeti m efkresi hakknda, ileri srdm z fikirler aratrmalarmzn ilerilem esi ve gen i
lemesi neticesinde bu kitap m eydana gelmitir. Trklerin yabanc kavim ve dinlere kar gster
dikleri hrriyet ve adalet d e "Les Souveraius Seldjoukides et leurs sujets nonmusulmans", Studia
Islamica, I (1953), s. 65-100; "Islamiation dans la Turquie du Moyen-ge" (Studia slamica, X
(1959), s. 137-152) adl aratrmalarmzda e le alnmtr. Trklerde M illiyet ve nsanlk idealleri
adl tedkikimiz iin de Trkiyed e M anev Buhran (Ankara 964, s. 157 - 184) adii eserim ize bak.
Beytin asl:
Besi rene bdem dern sl-is
A cem zinde kerdem bedin Fris-
3 2 ___________________________________________________________________________ T R K C tH N H K M Y E T M E FK R E S
m tr. T rk ler kendi a rz u la n ile slm olduu ve slm dnyasna hkim bu
lunduu iin de bu t rl d ar dnce ve duygulara sahip olm am lard.

A rap lar Em ev halifelii zam annda slm iyeti kendi m ill hesaplarna
gre kullanyor; dier m slm an kavim lerinden st n olduklarm , onlara
ikinci d ereced e b ir m evki tandklarn, kendileri sayesinde hidyete erdikle
rini ileri sryor ve bu sebeplerle A rap olm ayanlar kendi M evli (zd-
l-kle)leri sayyorlard. slm n m savilik ruhuna ve m m et birliine aykr
bu lu n an b u tefrik veya ar milliyetilik dier m slm an kavim lerde de m u
kabil duygu ve cereyanlar kkrtm; slm tarih in d e m ehur ubiyye
(m illiyetilik) cereyann dourm utu. Bylece A rap olm ayan m slm anlar
arasn d a d a kendilerinin A ra p lara stn olduklarna dair fikirler m eydana
km ve eserler yazlm tr. Bu an siyaset Em ev devletinin su k u tu n d a ve
A bbas hilfetinin ik tid ara gelm esinde balca m illerden'biridir. H a tt A b
bas devleti A ra p lara deil, d ah a ziyde, nce ranllara, so n ra d a T rklere
dayan arak slm n m savilik esaslarna bal kalm t. O n a kar m eydana
kan i F atm hilfeti, S nn m ezheplere olduu gibi hristiyanlara kar
d a ok d erin b ir taassu b a saplanm ve zulm ler yapm t. Seluklu ve O s
m anlI T rkleri, slm esaslarna ve T rk a n anelerine bal kalarak, dinler
ve m ezh ep ler aras b ir h e n k kurm akla cihn hkim iyeti dvlarn kolaylk
la gelitirm i; hristiyan B izans ve A vrupaca m ehul kalan b u din hrriyet
ve ad a le t sayesinde yabanc kavim lerin kalblerini kazanm lard. Bu ahenkli
cihn hkim iyeti m efkresi yannda T rk halklar ve askerleri arasnda d a
im a m ill duygularn m evcudiyetine de rastlanm tr. E sasen m illet realitesi
ni kabul eden slm iyet de din ve nsan gayelere aykr bulunm ayan m u te
dil b ir milliyetilii yasak etm iyor; m illetler-aras stnlk ve n e fre t duygu
larna, yni kendi tb iri ile bir nevi rklk dem ek olan kavm asabiyete ce
vaz verm iyordu. B u m n aseb etle milliyet, din ve insanlk duygular arasnda
tam b ir h en k ku rm an n m m kn olduunu, T rklerin tarih te kendi cihn
hkim iyeti ve dnya nizm dvalar ile bugn sdece nazariyatta kalan B ir
lem i M illetler idealine fazlas ile yaklam bulunduklarn b elirtm ekte bir
tere d d d yoktur.
M illetlerin tarih k u d re t ve zaaflarna gre ykseli veya sukutlarna d a
ir bir takm siyas duygu ve inanlara sahip olduklarn biliyoruz. Eski R om a,
ran ve Bizans im p arato rluklar, Byk skender ve Cengiz H a n d a cihn
hkim iyeti ve dnya nizm dvsn gdyorlard. O sm anllar, m illetler,
d in ler ve sm flar-aras ah e n k ve adaletin te sisinde hepsinden stn ve slm
dnya nizm esaslarna bal bulunm akla eski T rk devletlerini ve A bbas
halifeliini de gem ilerdi. B eeriyetin son ileri ham lesini tem sil eden A vru
T r k C ^ H ^ N H K M Y E T M E F K R E S ___________________________________________________ 33
pa m edeniyeti d e din ve m ill taassup hareketleri, sm flar-aras m cdeleler
ve m ateryalist hastalklarla m alld. F ilhakika G arp dnyas ya Kilisenin il-
ne ve m edeniyete basks ile veyahut da ilim ve m edeniyetin dine kar isya
n ile karlam ; m edeniyetin bekas ve beeriyetin saadeti iin zarur olan
m adde-rh m uvazenesini bir trl yaatam am tr. G erek ten dnyann gz
lerini kam atran G arp m edeniyeti m ateryalist bir istikam ette geliince Av-
rupah lar dnyay hkim iyetleri altna alm; m illetleri de stn ri veya B e
yaz ve geri rklara gre snflara ayran bir takm btl fikir ve nazariyelerden
kurtulam am tr. B u n u n la b erab er m ateryalist ve ar milliyeti fikirler biz
zat A vrupa m illetleri arasnda da m cdeleleri krklem i ve kendi m ed en i
yetleri ile birlikte b t n dnyay d a ar b u h ran lara srklem itir. Bylece
Yeni alar m edeniyetinin inkiafnda ilim -din ve m ezhepler aras m cad e
lelerle bouan A vrupa b u n a are olarak din ve dnya m nasebetlerini vic
dan hrriyeti esasna gre ayrp huzura kavum ak isterken, m ateryalist ve
ar milliyeti em eller onu d ah a byk sarsntlara drm tr.

ngilizler ad alard a yaam alarna ram en ancak Y eni alarda denizden

nasibini alm aa balam ; deniz ticareti ve irketleri sayesinde tarihin yeni
bir tip ve byk b ir im p aratorluunu k u rarak E ski adaki Fenikelileri, O r
taalardaki talyanlar ve Y eni alardaki kom ularm ok geride brakm
lardr. Bu cihnm l im paratorluun hususiyetine ve ngilizlerin k arak teri
ne gre bu m illet ada im p arato rlu k lara nazaran d ah a m utedil ve yum u
ak bir nizm n ve cihn hkim iyeti urunun tem silcisi olarak yalnz dier
rklardan deil, bizzat k endi A ri rkdalarndan d ah a st n olduunu hisse
diyor; h att bu vasflan ile A vrupa m edeniyetini k u rm akta ayn hizm eti g
ren Alman, F ransz ve talyanlardan d a d ah a yksek baz kabiliyetlere sahip
olduklarna inanyordu. ngiliz tarih felsefecisi A. Toynbee, yksek idare k a
biliyeti bakm ndan ve hkim iyet an anelerinden gelen hasletler dolaysiyle,
G arpte ngilizleri ve ark ta d a T rkleri m isl olarak zikreder ve birbirine
benzetir. Siyas birliine kavum akta ve m stem leke im paratorluu k u rm ak
ta geciken A lm anlar ise yksek ilim, kltr, san at ve tekniklerine, beyaz r
kn en sf kolunu tekil ettiklerine in an arak kuvvetli bir milliyetilik ve
Pan-germ anizm u ru ile de bir cihn hkim iyeti dvsm a girimi b u lu n u
yordu. Fakat Y eni alar A vrupasm da esa ret psikolojisinden cihn hkim i
yeti dvsma atlan arlk Rusyas ok dikkate yn bir rnek olarak ze
rinde durulm aa deer.

Filhakika eski R us kroniklerinin beynna ve bizzat Slav lim lerinin de

tetkiklerine gre siyas tekilt ve devlet kurm a kabiliyetinden m ahrum b u
3 4 ___________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S
lunan Slavlar b t n Eski ve O rtaalar boyunca T rk ve C erm en kavim leri
nin id aresin d e esir o larak yayor ve b u sebeple de tarih te deil corafyada
m him b ir m evki alyorlard. N itekim A vrupa dillerinde kle m nasnda
kullanlan esclave kelim esi de aslnda Esclavus (Slav) adndan gelmitir.
Slavlaan T rk ler B alkanlarda B ulgar devletini kurm u ve H azarlarn id a re
sinde bu lu n an ICief prensleri de onlardan kaganus unvann almt. Esasen
R us prenslii ve R us ad d a skandinavyalIlarn eseridir. R us prensleri Bi
zanstan O rto d o k s hristiyanln, k ltr ve yazlarn aldktan ve nihayet
A ltun -o rd u hanlnn p aralanm asndan sonra kuvvetlenm ee, arka ve ce
n u b a doru geniliyerek eski T rk lkelerini istilya baladlar. B izansn su
k u tu zerin e o n u n vrisi olduklarn ve stanbuldan so n ra M oskovann
nc R o m a m evkiine ykseldiini iddia ediyor; Rus prensleri d e artk bu
su retle a r (K ayser) yni im p arato r unvann alarak yeni ve byk bir dv
ile ortay a kyorlard.
Bu tarih inkiaflar ve R us im paratorluunun genilem esi arlara artk
bir cihn hkim iyeti uru veriyordu. N itekim ara tc giydiren M oskova
P atriki b unu sa nn tac ve a n d a o n u n tem silcisi gsterm ekle H ristiyanl
n en yksek m evkiini ve dnya hkim iyetini kendisine verm i oluyordu.
O rtodoksluun vrisi olm ak sfat ile de ar im p arato r ehri ( arigrad) s
tan b u lu alm ak, O sm anl im p aratorluuna dhil b t n Slav ve H ristiyan
m illetler zerin d e hkim iyet k u rm ak dvasna giriti. arlar bu din mevki
leri ve nc R o m an n hkim i sfat ile A vrupaya kar eski O rto-
doks-K atolik rek ab eti ve stnlk iddiasna d a girimi oluyordu. tim a
bnyesinin hastalklar ve A vrupa m edeniyetinin hazmszl sebebiyle R us
yad a p atlak v eren Bolevik ihtillini d e G arb e kar uyanan tarih rekabet
ve intikam duygularnn bir devam sayanlar da vardr. arlk devrinde O r
todoks dini ve Pan-slavizm nasl arlard a bir cihn hkim iyeti em eli y arat
m idiyse, Bolevik idaresinde de g erek kom nist ve gerekse milliyeti fikir
ler ylece A v ru p aya ve dnyaya tahakkm ihtiraslarn dourm utur. Bu su
retle tarih in d e esa ret psikolojisine sahip bir millet, artlarn deim esi ile,
s ratle dnya hkim iyeti uruna eriiyordu. B ununla b erab er bu inklp
R usyad a kk b ir hkim kadroya ait olup halk kitleleri n e arlk ve ne de
B olevik d evrinde h enz hrriyet ve m ill ahsiyet kazanam am ; bu m na
sebetle d e h e r iki devirde istibdd ve zulm idaresi hkm srebilm itir. Ni
tekim R us aydnlar arasnda istibdada kar alan m cadeleler de ok defa
ifrata varm ; m ateryalist ve n ih ilist m ahiyeti ile cemiyeti norm al tekm l
d en uzaklatrm tr. B ir m tefekkir B olevik R us devleti istibdd ve zulm
* Slavlar iin B l. II. bahis 6 ya bak.
T R K C IH N H K M Y E T M E F K R E S _________________________________________________________________________ 35
le kuvvetlendike R us cem iyetinin de o nisbette sarsldn sylyor, ki bu
da mill ve siyas u ru n h enz kfi d ereced e geliem ediini ifde eder. Evli
ya elebi, kalabalk R us m illetinin tekiltland takdirde T rk-slm d n
yas iin arzedecei tehlikeye iaret ederken, devletin genilem esine ra
men, R uslarn h enz b ir yn halinde bulunduunu belirtiyordu. E sasen
m illetlerin karak terleri kolaylkla deiem ediinden R usyad a hkm sren
istibdadn tem elinde d e eski esaret psikolojisini grm ek yerinde olur. Bole-
viklerin btn dnyaya tahakkm cesareti d e b u ra d an gelm ektedir.
arlarn istibdad hem R us halknn bu tarih duru m u n a hem de Bi
zanstan gelen istibdd a n anesine dayanyor. G erek ten arlk devri istib
dadna kar hibir m u rakabe kuvveti ve m essesesi m evcud deildi. A vru
pada kilisenin hiz olduu yksek otoriteye ne Bizans ve n e de R us im p ara
torluklarnda rastlanam am tr. Z ira p atrik h an e daim a im parator ve arlarn
elinde bir let idi. Safev ra n da olduu gibi R usyada da nazrlar saraydan
aldklar em irleri tatb ik ten baka bir sfat ve selhiyete sahip deildi. H a lb u
ki Osm anh pdihlar devlet ilerini eriate ve k an u n lara gre idare ediyor;
m emleket m eseleleri D vand a m zakere olunup k ararlara balanyordu.
eriat ve kanunlarn bekisi olan lim lerin ve din efkrn da m urakabesi
ok kuvvetli idi. K udretli pdihlar bazan eyhlislm veya m ftlerin fe t
valar karsnda k ararlarn d an vazgeiyorlard. O sm anl pdihlar zten
mill devlet anlayna ve din nizm a bal bulunuyorlard. K anun Sultan
Sleyman, ihtiyarlna ve hastalna ram en, son M acaristan seferine
umum efkrn basks ile km aa m ecbur kalmt.

M odern alarda byk devletlerin, kud retleri ile muvazi olarak, b ir ci

hn hkimiyeti u ru n a erm eleri n orm al olm akla b e ra b e r bu inkiafta, eski
Trklerde tabi o larak doan m ill ve din inanlardan, nsan duygulardan
ziyde m uhakem enin ve m add hesaplarn rol gze arpar; an milliyeti
gayelere gre istikam et alr. Bu sebeple m o d ern im paratorluklardan hibiri
m illetler-aras henge, adalete ve insanlk duygularna dayanan O sm anl
devlet nizm derecesin d e bir idare kuram am ve onun k ad ar uzun m re,
salam ve istikrarl b ir siyas bnyeye sahip olam am t. M illetlerin siyas
duygu ve inanlarnda tabiilik phesiz bir stnlk ve kuvvet kayna tekil
ediyordu. PolonyalIlar istiklllerine, T rk svarilerinin atlarm V istl n e h
rinde suladklar zam ana balayan b ir efsne veya k eh n ete inanm lar; B i
rinci Cihn h arbinde T rk askerlerinin Galiya cephesine varm as ve n ih a
yet bu m illetin k u rtuluu m jdenin isabetine delil saylm tr. H alk kitleleri
ne ait tabi inanlar hak k nda bu gzel m isale m ukabil baz m illetlerin sun
efsne ve fikirlerle an milliyeti em ellerini beslem eleri d e bazan gln ve
36^ T R K C H N H K M Y E T t M E FK R E S

kt neticeler verm itir, ki kk Y u n an istan n M egalo idea hayli de bu

hususta kayda yndr. F ilhakika T rkler karsnda, X II-X V . asrlar z a r
fnda, derin b ir aalk duygusuna den B izanshlar T rklerin stnlne
ve kendilerinin de sukutlarna d air yle bir inanca sahip olm ulard, ki bu
inanlarn bizzat y arattklar efsne ve kehnetlerle rm ve kendi inkraz
larn bu su retle de hzlandrm lard. A vrupann ve R usyann him yesinde
kurulan K k Y u n an istan O sm anl im paratorluunun urad em peryalist
g ailelerden cesaret alarak bu eski sukut efsnelerini tersine evirm ee ve
T rk ler aleyhinde hayal zaferlere dair bir takm yeni din efsne ve k eh
n etler uydurm aa giritiler. O sm anl im paratorluunu diriltm ekten d e ok
d ah a im knsz olan bu hayal iin efsneleri kilise ve m aarif tekilt ile yeni
nesillerin u ru n a yerletirm ee urarken Y unanllar sadece gln olm a
dlar; ayn zam an d a Tesalyada T rk snglerine, Sakarya kayalklarna
arp tlar ve zm irde de denize dkldler. B ununla b erab er Y unanllar yi
ne de b u lsz em ellerin cezbesinden bir trl kurtulam am ve Trkiye
aleyhinde H al seferleri hazrlam aktan d a vazgem em itir. N itekim bir y an
dan bu uy d u rm a efsnelerle kafalar bozan faaliyetler devam ederken, te
yandan da Y u n an istan hl F e n e r P atrikhanesine bal kalm akta ve hatt
anayasas ile d e stan b u lu din m erkez saym aktadr. H albuki istiklline k a
vuan b t n O rto d o k s m illetler F e n e rd en ayrlm ve m ill patrikhanelerini
kurm ulardr.

T arih m efk re k u d reti ile son Y unan hayallerini ykan ve istikllini de

o sayede k u rtaran T rkiye hem b u Y unan ihtiraslarna kar bir gaflet iine
dm ekte; hem d e T rk m illetini ayakta tu tan bu m efkre kaynaklarn, m il
l, din ve k lt rel deerlerini, ilericilik iddialar ile, sarsm aa girimi b u
lunm aktadr. Bu m nasebetle A n a d o lu yu vatan hline getiren m ill ve sl
m m u k ad d esata ve t rb elere yasaklar konduunu, tarih bidelerin, evliya
ve k ah ram an lara ait m enkbelerin nisyne terkedildiini; b u n a m ukabil uy
durm a H ristiyan ve Bizans ziyaret-ghlar ihdas olunduunu d a belirtm ek
yerinde olur. stan b u lun d a tarih m ukaddesat ve din m erkez olm a vasfla
r giderildike, sebepsiz yere, O rtodoksluun m erkezi halinde braklm as,
Ayasofya ve dier baz cam ilerin B izanslatrlm as d a ad et Y u n an em elle
rine cesaret v eren teebbslerdir. Bylece bir yanda Y unanistan an ve g
ln b ir M egalo-idea hayli ile, te yanda da T rkiye kendi m anev kym et
lerini ve m efkresini tah rip ile birbirine zd, fakat lm ve nsan esaslara ay
kr b ir inkiafa zorlanm lardr.
T R K C lH N H K M Y E T M E F K R E S ____________________________________________ 37
Bu durum m ateryalist hzn alan A vrupa m edeniyetinin, R usyad a ol
duu gibi Y unanistan ve T rkiyed e de nasl bir hazm szla uradn ve
b u h ran lara sebebiyet verdiini gsteren m isallerden bir bakasn tekil
eder. G erek ten insan m adde ve ru h ta n m rekkep olduu, onun saadeti ve
m edeniyetin de akbeti bu iki u n su r arasndaki m uvazeneye bal bulunduu
halde azam etli A vrupa m edeniyeti bir trl bu m uvazeneyi bulam am tr.
M ateryalist R o m a ya kar iddetli bir m cdele zerine kurulan H ristiyan
lk, hayat ve dnyay inkr etm ekle bu sefer de m uvazene m addenin aley
hinde bozulm u; ilim ve m edeniyetin sukutu ile O rtaalar A vrupas uyuuk
ve karanlk b ir devre srklenm iti. H al seferleri esnasnda slm m ed en i
yetinden ilim, kltr ve teknik iktibaslar yaparak M odern alar m edeniye
tini yaratan A vrupa H ristiyanlk ile ilim arasnda balayan ve m ezhep m
cdeleleri ile devam ed en sarsntlara urad. Liklik prensipi ile ilim ve Ki
lise arasnda k urulan sulh, hakk bir anlam adan ziyde, din ile m edeniyetin
birbirinden ayr olarak, gelim elerine, m ateryalizm ve dinsizliin yaylm as
na ve bylece yeni b u h ran larn dom asna sebep oldu. A vrupad a gelien
an-m illiyetilik ve ona kar kan insaniyetilik de bu m ateryalist tem el
zerinde besleniyordu. F ilhakika din ve m illiyet ihtilflarndan kurtulm ak
isteyen bu szde insaniyeti veya beynelm ilelci h arek et bu tabi duygular in
kr etm ekle hak ik atte kendi gayesinden daha fazla uzaklayor; d ah a m a te r
yalist ve b u hranl b ir dnya yaratyordu. A slnda dinler insanl ayrm aktan
ziyade A llah, hayr, ahlk ve efkat yolunda birletiriyor; onu m addenin esiri
olm aktan kurtaryordu. T abi bir duygu olan ve baka m illetlerin haklarna
sayg gsteren m utedil b ir m illiyetilik de ilm, mill ve nsan gayelere uygun
olarak cem iyetlerin nizm na sebep oluyordu. Bu sebepledir ki bu tabi duy
gular yenilem em i; dnya d a tarihinde en kuvvetli ve ar bir milliyetilik
devresine girmi; kapitalist ve kom nist lkeler de bu m ahiyeti ile o n a m a
lp olm ulardr. K om nizm in bir zulm ve istibdd rejim i hline gelm esi de
m ateryalist b u h ran ve kargaalklara den cem iyetlerin m u kadder akbeti
olmu; R usya ve in in dnyaya tahakkm ihtiraslar d a b u ra d an gelmitir.
Y eni k urulan Birlem i M illetler tekilt ve ideali bu m ateryalist inkiaflar
karsnda m ad d e-ru h m uvazenesini getirem edii iin, A vrupa m edeniyeti
kendisi ile birlikte, b t n dnyay d a tehdit ve tehlikelerle karlatrm tr.
Oyle ki bugn dnyann yaad nisb bir skn sdece korku m uvazenesi
ne dayanm akta olup beeriyet ve m edeniyetin iine dt bu m anev su
kut aslnda atom silhlarnn p atlam asndan d a daha korkuntur. K orku
zerine dayanan b ir dnyann akbeti m ekk olduu ndan beeriyet, tarihi
boyunca kazand m anev deerlere yksek m evkiini iade edem edike b u h
3 8 ___________________________________________________________________________T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S
ran ve tehlikelerden kurtulm ak im knszdr. B u m nasebetle T rklerin ta
rihlerinde, devirlerin artlarn a gre, bal bulunduklar mill, slm ve nsa
n duygulara dayanan cihn hkim iyeti m efkre ve nizm larnn Birlem i
M illetler idealine daha fazla yaklam bulunduunu belirtm eliyiz.
 2. Trklerin Ad ve A na-yurdu
"Benim T rk adn verdiim v e a rk ta iskn etti
im bir ord u m vardr. B ir k a u m e g a za p la n d m
za m a n o n lan o k a vim zerin e sa ld r tn m ."
(Kgarl Mahmud)

E s k devirlerde Kun, G k-trk, Uygur ve baka devletlerin m erkezleri

Orkun havlisinde bulunduu iin M oolistan T rklerin ana-yurdu sayl
yordu. Bu lke de T rk lere ait bulunm akla b erab er tarih, lisn ve destn
delillere dayanan aratrm alar T rk-anayurdunun A ltay-U ral dalar arasn
da olacan m eydana koymutur^. G erekten tarih bilgilerim iz yannda
destn rivayetler de ana-vatan m erkezinin Balka, A ral ve Isk - gl blge
sinde olduunu gsterm ektedir. N itekim d estn O uz h a n a, A frsyba ve
dier efsnev h k m d arlara ait m enkbeler ile G ktrk, O uz ve K arlukla
ra mahsus bir ok tarih h tralar h ep b u blgede tem erkz etm itir. M esel
Sr-derya m ansabm da bulunan O uz yabgularnn payitahtlar Y engi-kent
ehrinin Ouz-han ve dier m him ehirlerin de A frsyb tarafn d an kurul
duu destn rivyetlerde belirtilm itir. Oniki hayvanl Trk ta kvim inin icad
da efsnev bir T rk h ak an n a v e li nehri vadisine balanmtr.' O uz des-

Bak. G- N em eth, "Trkln eski aT, trc. erif Batav, lk dergisi, L X X X V III; L. Rasonyi,
Dnya Tarihinde Trklk, Ankara 1942, s. 9 -15.
Ouz-nme (Reideddin, C am i ut-tevrih, Topkap, minyatrl nsha). Kgarl M ahm udun
naklettii rivyetlere gre Barskan, Sayram ve Koya ehirleri de Afrsyb (O uz han) tarafndan
kurulmu olup, Hayvan takvimi de Trk han tarafndan li vadisinde icad olunm utur {Dvnu
lgat it - Trk, trc. B. Atalay, I, s. 112, 345, 392-93, 466, II. s. 413-415). Afrsyb dnyay fethettii
n de ran kaynaklarna gre H arezm , H orasan, ran ve Azerbaycanda da bir takm ehirlerin
onun (veya Trke ad ile Alper-tunga) tarafndan kurulmu ve htralar oralarda yaamtr
(Nerahi, Trih-i Buhara, nr. Ch. Schefer, s. 14 -15; Gerdzi, nr. W. B arth o\ ,A cadem ie im peial
des Sciences d e Petersburg, I 4, s. 81; M cm el u t - tevrih. Tahran 1318, s. 98, 100; N esev, Sretu Ce-
llddin, nr. H oudas, s, 225;
4 0 ___________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M EFK RES
tn Sr n eh ri havzasn O uzlarn ana-yurdu olarak tasvir ederken, in kay
naklar d a K unlarm neslinden gelen G k-trklerin, istikll kazanm adan n
ce, A ltaylarn cenubunda o turduklarm ve dem ircilikle m egul bulunduklar
n b elirtirler. B uras mill a n anelerin E rgenekon adn verdikleri yer olup
T rk ler, K un ve G k-trk devrinde, h e r yln beinci aynn sekizinci gnn
de, o rad a T an rya ve atalarnn ru h larn a kurban kesip din yin ve bayram
yapyorlard'*. M ukaddes k itap lara bal rivayetler de Y fesin olu "Trk"
n vatan n yine sk-gl blgesinde gsterm itir. N itekim bu rivyetlere g
re peygam ber N uh dnyay oullan H am , Sam ve Y fes arasnda taksim
ed e rk en T rk erin ceddi olan bu sonuncuya Ceyhun (A m u) nehri tesindeki
m em leketleri yni T rk istan vermiti'. A k-hunlarm , garb G k-trklerin,
m u ah h ar O uzlarn ve K arluklarm Sr nehri ve Isk-gl havzalarnda o tu r
m alar bu rivyetlerin tarih m eneini gsterm ektedir.
ran m ill d estn m a veya h -n m eye gre dnyay oluna taksim
eden F erid u n T rkistan ve b t n ark lkelerini (in dahil) T rkerin ced
di T r veya T re ce, ra n ve A ra p lkelerini ran h larm ceddi re c e, R um ve
R us lkelerini de Selem e verm iti. ran kaynaklar gibi, in, Y unan ve
A rap kaynaklar d a T u ran ve ram kavim lerin an anev h u d u d u n u Ceyhun
nehri tekil ettiini ve T rk-anayurdunun T rkistan olduunu belirtirler.
ran llar T ra nisbetle bu lkeye "Turan" adn verirler, ki bu isim farsa
"Trk" kelim esinin cem i ekli olan T u r(k )a n dan, T r veya T urec de Trk-
ten baka b ir ey deildir. Ayn ran kaynaklarna gre; T rkerin efsnev
padiah A frsyb bu T u r(k )u n toru n u olup T rkistandan so n ra ran, H in
distan, R u m ve R us lkelerini fethetm iir. ran-T uran m cadelelerinin
k ahram an olan A frsybm payitaht M erv veya Belh ehri gsterilm itir, ki
tarih de A k-hunlarn veya E ftalitlerin m erkezi buras olduunu bildirir. Des-
tn tarih bu m em leketlerde A frsybn kurduu bir ok ehirler ve o n a ait
h atra la r nakleder. Bylece T rk d estn rivyetlerinde O uz-han ra n riv-
yetlerin d e E frsyb olm utur. O uz destannn slm rivyeti O uz-han
Y fesin to ru n u o larak gsterir, ki bunun da slm an anesinden getii m u
hakkaktr. F ars kaynaklar gibi in tarihleri d e kendi m itolojik cedleri
H ia lar (M . . X X II - X V III. asr) ile T rkerin ceddi H iung-nula n n ayn
m enede birletiini yazarlar.

o. Turan, Oniki H ayvanl Trk takvim i, stanbul 1941, s. 67 - 70. St, Julien, D ocum ents sur les Ton
kioe, Paris 1878, s. 25-26; E. Chavennes, D ocum ents sur les To kte Oxcidentaux, Paris 1900,
s. 15; R eideddin, C m i ut- tevarih. Tahran 1338 I, s. 29-44.
M ukaddes kitaplardan intikal ed en bu rivayetler O rtaa tarihlerinde sk sk geer. M esel Ger
diz, s. 80; M cm el ut- tevarih, s. 98.
TVRK C H N H K M V ETI M E F K O R E S ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 4 1

Eski ran im paratorluklar, sk e n d e rin istils, slm ordularnn basks

ve nihayet M av era n n eh irde Sm n devletinin kurulm as T rk halklarnn
arka doru kaym alarna sebep olm u; bu husus tarih ve destn rivayetlerle
de teyid edilm itir . B una m ukabil H un, A k-hun, G k-trk ve O uz istil
lar da T rklerin tek rar M vernnehir, ark T rkistan, E fganistan ve H o
rasanda kesafet kazanm alarna yardm etm i ve C eyhun nehri yine
ran-Turan kavim lerinin a n anevi hududu kalm t. T arih devirler esnasnda
bu nehrin arknda nasl ram Sodaklar ve H arezm liler bulunm u ise T u
ran A k-hunlar, G k-trkler ve K alalar d a o n u n garbinde yerlem ilerdi.
Garba doru artan gler dolays ile T rkler, X. asrda, M oolistanda ok
azalm ve ingizden sonra artk bu lkede T rk kalm yarak arktan gelen
Moollarla buras M oolistan olm utur.
XI. asrda byk T rk ve Seluklu gleri ile T rk illerinin hudutla
ok genilemitir. Bu sebepledir, ki X III. asrda T rkistan veya Trk-ili (Arz
t-Trk) in ve H indistan hudutlarndan R u m ve R us lkelerine k ad ar ya
ylm ve dnyann d rtte biri olarak kaydedilm itir. Ayn asrda A vrupah
seyyahlar da Kpak-ili (K um ania) dahil olm ak zere T u n a boylarndan A l
tay dalarna k adar uzayan btn blgeleri "Byk T urkia" ve Seluklu
Anadolusunu da sadece "T urkia ad ile gsteriyorlard. Bylece T rkistan
veya Trkiye ad T rklerin yayllarna gre geni lkeleri hudutlar ierisi
ne alyordu. B una m ukabil X. asr A rap corafyaclar, T rk adn sadece
aman Trklere tahsis eyledii ve M slm an T rkleri o nlardan ayrd
iin, Trkistan adm slm hudutlar dnda kalan ve F rb, h a tt T ala te
sinde bulunan T rk m em leketlerine veriyorlard. slm iyetin yayl ile h u
dutlar deitii halde bu h at m u ah h ar kaynaklarda da tekrarlanm ve bu
husus bir takm tarih karklklara sebep olm utur. B undan dolaydr, ki es
ki ran kaynaklarnn "Turan" (T rklerin yurdu) adm verdikleri T rkistan
Seluklu devrine k adar slm eserlerinde, ekseriya, M v e ra n -n e h r ismi ile
anlmtr*"*. B ununla b erab er A raplar T rk istan a geldikleri zam an M vera
n-nehr dedikleri lke G k-trklere veya o n lara tb i H an, Y abgu, T arhan,
Tekin, T udun unvanlarm tayan T rk hkm darlar tarafndan idare edili
yor; A raplara kar T rk ordular savayor ve bu sebeple de Ceyhun nehri
tesinde oturan halklar T rk olarak gsteriyorlard. N itekim A rap larla sa
vaan B uharanm kadn hkm dar da T rk idi. H a tt A rap m tefekkiri C-
skender istils ile Trklerin arka doru ekildikleri hakknda m ill ananeler Kgarl Mahmud
dierleri tarafndan kaydedilmitir (D vn, I, s. 393, 452; Gerdiz, s. 89).
Bak. Ykut, Mucen ul-buldn, Beyrut 1955, I. s. 18, III, s. 23; Fahreddin Mbarek-h, Tarih.
Londra 1927, s. 27; W. Rubruck, trc. RockJill, Londra 1900, s. 37, 41, 44; M arco Polo, trc. A. Ric-
ci. Londra 1950, s. 66 , 359, 365.
42 ___________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S
hiz "Horasan lisn ile Trk dili arasndaki fa rk M ekke ve M edine leheleri ara
sndaki farka benzer" derken de T rklerin C eyhun nehrinin berisinde de b u
lunduunu ifde etm i olur. Bu da A k-hunlarn veya E ftalitlerin b u ra la rd a
hkim iyetleri ve yerlem eleri vakas ile alkaldr". X III. asrda etn ik h u
dutlara d ellet ed en T rkistan ad T una nehri boylarna k ad ar uzad gibi
O sm anl devrinde de Trkiye ad bazan siyas bir m na alm ve im p ara to r
luun geni h u d u tlar iindeki m em leketleri gsterm itir.
T rk adnn tarih sahnesine k V I. asrda G k-trk devletinin k u ru
luuna baldr. N itekim bu kavmi inliler T u-kiu Bizansllar d a T ur-koi
ad ile tanyorlard, ki O rhun kitbelerinin kefinden nce bu isim lerin
"Trk" olduu anlalm t. slm dan nce Chiliyye irleri (A ve N biga
gibi) ve H ezret-i P eygam berin hadsleri de T rkleri kendi isim lerde tanyor
ve kaydediyorlard. G k -t rk kaanlar tabiiyetlerinde bulunan ve h att
kendi devletlerine kar isyan eden Ouz, T rke ve Krgz uluslarm da
T rk ad ile zikrediyor ve bunlar "kendi Trk milletim idi" (T rkm b u d u
num erti) ifdesi ile gsteriyorlard. Bu durum T rk adnn sadece G k-trk
hkanlar h n edannn, m ensup olduklar bir boya veya devlete ait olm ayp
b t n b ir m illete m il bulunduunu ifde eder. T rk adnn bu k ad a r geni
bir m n a kazanm as onu n G k-trklerden nce m evcut olduuna bir delil
tekil eder. N itekim eski ran ve A rap kaynaklarnda A k-hunlar (H aytile)
da T rk ad altn d a gsterilm i; destn T uran ism inin T rk ten geldii an la
lmtr. I. asr L tin m ellifi P om penius U ral (Yayk) ve til n ehirleri a ra
snda b ir T u rk a e kavm inin yaadn kaydeder. H a tt m ehur Sinoloji limi
D e G ro o t H u n lard an nce inin im alinde T ik adl bir kavm in bulun d u u
nu ve bu adn d a T rk ile ilgili olduunu ileri srmtr'.
T rk ad n n bu d erece yaygn ve m ull m nas onun G k -t rk Ierden
nce m evcut olduuna d ellet ederse d e eski devre ait kaytlar henz m p
hem dir. sm in etim olojisi d e onun eskilii ile alkal olsa gerek. in kaynak
lar T rk ism ini G k -t rklere balam akta isabet gsterm ekle b erab er onun
etim olojisini v erirken de o derece m asal kabilinden izahlar yapm lardr.
F ilhakika b ir rivyete g re A ltay dalarnn cenubunda, A varlara tb i o la
rak, yayan G k -t rk ler o n lara dem irden silhlar yapyorlard. Y aknnda
bulu nduklar d a lard an biri tulgaya benzedii ve trke bu n a T u-kiu denil
dii iin bu m illet b u ad alm imi. W . T hom sen ve G. N em eth gibi m ehur
trkologlar uygurca kuvvetli m nasnda ve sfat olarak kullanlan t rk veya
t r k kelim esinin isim h aline gelip T rk m illetini ifde ettii kanaatini ileri
Chiz, Fezil l- Erk, nr. V an V loten , s. 5.
Z eki V elidi T ogan, bn Fadln, Leipzig 1939, s. 215; A kdes N. Kurat, "Gk-Trk Kaanl", Dil,
Tarih F. Dergisi, X i - 2, (1952), s. 2.
T r k C H N H K M Y ET M E F K R E S __________________________________________________________________ 43
srm lerdir. H albuki M unkacsi ve V am bery gibi lim ler T rk adnn t re
mek kknden gelmi olduu dncesinde idiler. N itekim nizm , rf ve
an ane m nasnda kullanlan t re kelim esi de bu kke baldr. Bu grn
isabeti bakm ndan gebe Y rk ism inin de y r m ek kknden doduu
nu kayda deer buluruz*. Bu izah T rk adnn trem i, yaratlm , yni
m ahlk ve insan m nasnda (trk, trk) olduunu belirtir. Bu m nasebetle
yabanclar b arb ar sayan eski kavim lerin telkksm a uygun olarak T rklerin
de kii ve insan m n asn d a bu kelim eyi kendilerine tahsis ettii ve h er T rk
-kavim ve devletine ait isim ler stnde T rk adnn b t n T rkleri ifde iin
kullanld kabule yn gzkr. N itekim "T rk U ygur tili" tbiri de h er
iki hususu ifde eder. G k-trkler ism in bana gk (kk) sfatm ekliyerek
ona semav ve kendilerine dellet eden bir m n a verm i oluyorlard. T rk
adnn kuvvet m nasn kazanm as ise T rk m illetinin k udreti dolays ile as
l deil m uahhar bir m nay gsterir.
T rk ismi yalnz b t n T rk kavim lerini deil zam anla kom u ve ak ra
ba kavimleri de m ulne alyordu. M esel V I. asrda slm ve H ristiyan
mellifleri K uban havalisinde o tu ra n M acarlar, ark ta bulunan M ool ve
Ktaylar d a T rk sayyorlard. H a tt Ouz destn ve slm corafyaclar
Trklerin hkim iyetinde yayan Saklab(Slav)lar da T rklk cam ias iine
almlard. A rap lar nce A m u ve d ah a sonra da Sr nehri tesinde yayan
btn kavim leri ve M o o llan T rk sayarken bu isim, T rklerin slm lam as
ile, am an veya M slm an olm yan b t n dier T rk lere tahsis edilmiti.
M slman T rk ler de bu telkkiye uymu ve nitekim M slm an K arahanl-
1ar kendilerine T rk ve m em leketlerine T rkistan adm verdikleri halde ci
hd yaptklar rk d alan U ygurlar, kendilerinden ayrm ak iin, T rk (K fir
Trk) ve kendilerini de M slm an ismi ile gsteriyorlard. Bu m nasebetle
A raplarn ilk defa ra n h lara verdikleri Acem (Y abanc) adm sonralar b
tn A rap olm ayan kavim ler iin kullandklarm h atrlatm ak ve T rk ismini
de onlarn tarafn d a ve arknda bulunan M ool ve sair kavim lere tem il e t
tiklerini belirtm ek yerinde olur. Bu sebepledir, ki H rizm h A leddin M u
ham m ed, askerleri ve te b as arasnda henz ok m ik tard a am an, K pak
ve Kangl uluslar yaad halde, gayrim slim T rkleri, h a tt K arahtay ve
M oollan "Trk" ve h km darlarn da "Trk han" sayyor; kendisine de
"Pdih-i Acem" ve "skender-i sni" unvanlarn veriyordu. Trkiye Sel
uklular sultan Adeddin K eykubdn denizar K rm ve K pak seferi
m nasebeti ile de am an K paklar T rk ad ile gsterilirken kendileri de
Islm um um ad veya sfat ile anlyordu. Seluklu ve O sm anllar O uz han
w . Barthold, Dersler, s. 26-27. H. Nam k Orkun, Trk adnn asl.
44 . T R K C H A N H A K M Y E T M E F K U R E S

veya Afrsyb soyuna m ensup olm akla, T rklk uru ve gu ru ru n a bal b u

lunm akla b erab er T rk adn eskiden am an urudalanna, sonra da slm
18
kltr zayf b u lu n an gebelere ve kyllere tahsis ediyorlard . B ununla
b erab er gebe ve kyller dnda T rk adn asl, doru ve kahram an m
nalar ile kendileri iin de kullanyorlard. Bu tefrik am an ve slm T rk le
ri ad landracak baka b ir isim bulunm am asndan ve kendilerini gayrim slim
T rk lerd en ayrm ak endiesinden ileri geliyor; ve T rk ad d a d ah a ziyade
bu gibi ahvalde m eydana kyordu. lk O sm anl kaynaklan derin bir slm
m efkresine ram en d aim a ve gururla kendilerini T rk ad ile adlandryor
lard. N itekim B izanshlar ve A vrupahlar da Seluklular ve O sm anhlar,
um um iyetle, T rk ad ile anyor ve han ed an veya devlet isim lerine p e k az
yer veriyorlard. M evln C elleddin R m , A nadoluda Seluklu-lhanl
devlet nizm nn m dafii olarak, gebe T rklerin ve hususiyle K aram anl
larn isyan ve tah rip leri dolaysiyle, bir yerde T rk adn yam ac m nasnda
kullanrken bu gebeleri kasdediyor ve sem patisini T rk olduunu bildii
Seluklular iin izh ar ediyordu. E sasen kendisi de bir rbasinde "Aslm
T rk t r" ifdesi ile de T rkle yksek m evki veriyordu.
A srlar boyunca din, kltr ve devirlerin deim esi ile T rk ad ve
T rklerin yayl ile de T rkistan hudutlar nasl m na farklar gsterm i ve
b u n a dikkat etm iyen ilim adam lar T rk tarihinin anlalm asnda n e derece
h atla ra dm ise, T rk m illetinin h ep gebe sanlm as d a o nisbette yan
l anlaylara ve karklklara sebebiyet verm itir. Bu da Kun, G k-trk,
U ygur, H azar, K arahanl, Seluklu ve O sm anl hem en btn T rk devletle
rinin gebeler tarafn d an kurulm as ile alkaldr. N itekim H u n lard an beri
asker k u d re t ve tekilt o larak btn T rk devletleri gebelere dayanrken
ziraat, sanayi, ticaret ve kltrce de yerleik ve ehirli T rkleri de id arele
rinde b u lu n duruyorlard. G erekten biz slm d an nce G k-trk, U ygur ve
H azarlarn b ir ok ehirleri, yksek kltr ve san at hayatlar hakknda zen
gin tarih kaytlara sahip bulunuyoruz. E sasen T rk hakanlar da kn ehir
lerde yazn da ehir gibi ordughlarnda oturuyorlard. Bu vesile ile am an
T rk devletlerinin h ep gebe T rklerden m teekkil halklara dayand
hatsna dikkati ekm i bulunuyoruz.

O sm an Turan, Seluklular tarihi ve Trk - slm medeniyeti, Ankara 2965, s. 342.

M evln C elleddin Trkleri tahripi olarak gsterirken (Eflk, M enkb ul-rifin), u cm le ile
de "aslem Trk-est egeri H indu gyem" (Ferdn N fiz Uzluk, M eclis-i seb'a, stanbul 1037, s. 1)
kendisinin Trk olduunu belirtiyordu.
 3. Trklerin Irld H ussiyetlerine dir
"Trkler ban ta m elek , sa v a ta ifrit g ib id ir."
(Gazz)

BiR m illetin tarihine girerken o n u n rk duru m u hakknda m alm at sa

hibi olm ak gerekm ektedir. T rklerin antropolojilerine dair vuzuhsuzluk ve
hatlar da bir takm karklklara sebebiyet verm i; K rgzlarn mavi gzl
ve sarn olm alar baz lim leri onlarn aslnda T rk olm ad kanaatine
sevketmiti. Sadece bu m isal bile T rklerin henz izah edilm em i bulunan
rk vasflarn gsterm ek lzum unu belirtm ee kfidir. Bu kadar geni co
raf sahalarda, eitli iklim ve karm a blgelerinde yayan T rklerin rk
vasflarnda b ir takm farklarn belirm esi tabii idi. Filhakika eski devirlerde
in, Y unan, slm ve H ristiyan yazarlar T rk ler arasnda Sar veya M ongo
loid rktan A ryn ve H in d tiplerine k ad ar deien sm a farklarnn m evcut
olduunu tesbit etm ilerdir. T rkleri M ool veya Sar rkdan sayan m odern
yabanc lim ler gibi, b u n u n tam am iyle aksine, A r veya A vrupal gsteren
yerli yazarlarn iki ifrat tem sil ettii m uhakkaktr. Z ira b u rad a greceim iz
gibi tarih bu hakikati m eydana koyan m alzem eyi verm ektedir. R us limi, W.
B arthold G azneli M ah m u d un tarihisi U tb nin, K arahanl askerlerinin
Mool tipinde gsteren b ir tasvirine dayanarak, "T rklerin M ool kyafetin
de olm adklarn iddia ed enlerin aleyhine getirilecek delillerin en m him m i-
dir" ifdesini kullanm ve bylece m eseleyi iyi tetkik edem ediini gster
mitir. Nitekim o, dier baz A vrupal lim ler gibi in ve slm kaynaklarn
da Krgzlarn im al rkna benzer tasvirlerini de bu sebeple anhyam am ve
onlar da T rk ve M oollar dnda bir kavim sanmt.
w , Barthold, Dersler, s. 29, 77. Evvelce Trkleri sar rktan saym AvrupalIlara kar hayal tarih
tezi ve ona daha ciddi bir aratrma ile uyan sm ail Hm i D nim end {Trklerle. A vntpaldan n
mene birlii, stanbul 1935) iki ifrat ve hissi tem sil ediyorlard.
4 6 ___________________________________________________________________________ T R K C tH N H K M Y E T t M E FK R E S
E ski in ve slm m ellifleri K rgzlarn kum ral sal, mavi gzl ve
u zu n boylu olduu zerinde birlem i; m odern baz lim ler T rkleri M ool
rkna nisbet ettikleri iin onlarn Trklem i bir kavim olduu hkm n
karmlardr'. H lbuki um um iyetle im al kavmi olan T rklerin dier ulusla
r arasn d a Cpak (K um an), P eenek ve B ulgarlar da slm , E rm en i ve A v
rupalI kaynaklarca sarn, beyaz tenli ve uzun boylu olarak tasvir edilm itir.
N itekim R uslar ve A lm anlar bile K um anlara sarn m nasna gelen Polovt-
si ve F alb en adlarn verm ilerdi. K ayda yndr, ki X I. asrda byk T rk
m u h aceretin e katlan K um anlardan bir ksm nn trke S a n ism ini tad
n M ervez de belirtmitir. Bu m nasebetle Uygur ve T rkelerin iki ksm
olup b ire r ksm larnn "Sar-Uygur" ve "Sar-Trke adlarn aldklarm da
hatrlam ak yerinde olur. A rap corafyacs E l-O m ar M sr M em lk devleti
ni k u ran ve o rdularm tekil eden Kapaklarn "Yzleri gzel, boylar tam,
vasflar zarif, vefakr, d r st ve kahram an" ve T rk rknn en sekinlerin
den olduunu sylerken dier kaynaklar te yid eder. G rc kral Dvid,
X II. asrda, Seluklulara kar am an byk K pak kavm inin hkm dar
K a rah an n olu A tra k ile ittifak etm i; kz ile evlenmi ve 40 000 K pak
askerini aileleri ile b irlikte K afkaslardan geirerek m em leketine yerletir
mi; b u n larn b ir ksm d a o rad a hristiyan olm utur. K u m an -d u h t (K um an
kz) unvanm alan bu kralie gzellii ile m ehur idi*. Y eni kefedilen
V III. asra ait T ibetce b ir vesikaya gre de U ygurlara bazan dost, bazan d
m an o lan Krgzlar "Mavi gzl ve kzl sal" gsterilm ekle dier kaynaklar
te yid etmitir. Bu vesikalar Krgzlar yannda dier im al T rk kavim leri
nin de rk vasflarn gzelce belirtm itir. B ulgar ve H azarlar arasnda b u lu
n an B u rd aslarm d a gzel yzl ve beyaz tenli olduu kaydedilmitir. E sa
sen im al T rk lerin in bugnk rk vasflar d a tarih kaynaklara uygundur.
im alde o tu ran Krgz, Peenek, K pak ve B ulgarlar nasl beyaz rk v a
sflarna sahip idiyse cenubtakiler de iklim artlarna gre esm er ren k te idi.

R ockhili, Joum ey o f W. Rubruck, s. 197 {Ma Tuan-linen); Gerdiz, s. 96; Eberhard, in'in im al
kom ular, Ankara 1942, s. 87; Barthold, Ders/er, s. 29.
U rfal M athieu, Ckronigue, trc. E. Dulaurier, Paris 1858, s. 89; Minorsky, Mervez, s. 73, 100; G er
diz, s. 96; A . N. Kural, Peenek tarihi, stanbul 1937, s. 186 -18 7 ; O. Turan, Seluklular, s 73.
^ Nr. W. d e T iesenhausen, Altn ordu tarihine a id metinler, (Y eni nr. . H. zmirli) stanbul 1941,
s. 370. A slen Kpak klesi olup Sivasta satlan Sultan Baybars ise "esmer yzl, mavi gzl ve
uzun boylu" olarak tasvir edilm itir (M akriz, Sulk, Kahire 1 9 3 6 ,1, s. 637; E b u l - Fid, Tarih, s
tanbul 1280, IV , s, 11.
^ Brosset, H istoire d e la Georgie, I, s. 362.
J. Bacot, Reconnaissance en H aute A sie p a r C inq envoyes Ouigours au VJlIe siecle, JA (1956) 2, s.
146.
Gerdiz, s. 96.
T r k CH N H K M Y ET M E F K R E S 47
Kgarl M ahm uda ve O uz-nm eye gre yirm i d rt O uz-boyundan birini
tekil eden K ala(H ala)lar, eski zam anlarda A fganistana doru ilerlem i
ler' Gazneli Sultan M ah m u d un o rdusunda bulunm ular ve H indistan fe tih
lerinde de byk rol oynam lard. slm kaynaklar o n la n ya A k-hunlarn
(Haytile, E ftalit) to ru n lar sayyor veya onlarla ok karm olduklarn b e
lirtiyorlar. Eski m ellifler bunlarn cenub iklim inin te siri ile esm er bir renk
aldklarm ve bu sim alar ile de dier T rk lerd en ayrldklarn yazarlar.
Bununla b erab er H in d istan n T rkler tarafndan fetih ve isknnda m him
rol olan bu H alala n n ren k ten baka bir deiiklie uram adklar d a a n
lalyor. K em iri b ir T rk beldesi sayan K garl M ah m u d d an so n ra X III.
asr corafyaclarnn, bu m em leket h a lb n n T rklerle karm as syesinde
gzel bir rk m eydana geldiini ifde etm eleri bizim iin dikkate yn bir
hdisedir. im al H indistan(P ak{stan)m A k-hunlar, G k-trkler, G azneli
ler, Seluklular ve M oollar devrinde byk lde T rk glerine sahne
olduuna ve H alalarn bu lkede teksf ettiine dair tarih kaytlar hayli
zengindir.
O uzlarn ark n d a bulunan ve K arahanhlarn an a kitlesini tekil eden
Karluk, Y am a ve igiller ile Tala (T ara), F rb, a (T akent) ve Ferga-
na ehir ve blge halklarnn ok gzel olduu, T rkler arasnda boy, vcut
tenasb ve gzellikte m ehur bulunduklar hakknda ittifak vardr. T araz
halknn gzelliine d air E b l H aan Zeyd el-B ayhaknin bir k ta iiri bize
kadar gelmitir. K aynaklar gzellikte a ve F e rg a n a halklarnm ran u n
surlarla karm olan Sem erkand, B u h ara ve M ervd en stn olduunu kay
deder. bn l-Fakh T rkerin aristokrat tabakasn ve gzellerini K arluklar
tekil ettiini ve E zgilerin d e gr sakall olduunu yazar^. Bu kaytlar U t-
bnin K arahanllara d air verdii bir kayd tekzip etm ektedir, ki bu husus
aada bahis m evzuu olacaktr.
Hrizm li byk T rk lim ve filozofu Z am ah er (1047-1134) T rk k a
dnlar hakkndaki iirlerinde bu gzellerin o rta boylu, ince belli, uzun sal,
yay (kem an) kal, ekik gzl ve gvdelerinin bacaklarndan d ah a uzun ol
duunu tasvir etmitir. Sultan S ancara isyan ed e n O uzlarn bu hkm -
Curcn, Corafya, Brit. M us. Add. 7705, s. 36 b; M uham m ed b. Bekrn, Cihn-num , nr, T ah
ran 1342, s. 73. M esd onlar Haytile'nn torunlar gsterirken {Murc, nr. B. de M eynard, I, s.
289) Gerdiz bu m nasebetleri evlenm e ve karmaya atfeder (s. 84). Seluklular tarihine de (s.
348) bak.
Seluklular tarihi, s. 189-190; bn Said ai-Marib/Co B ast ul-arz, Tetuan 1958, s. 95 - 96.
M esud, Murc, I, s. 139, 288, M ukaddesi,/l/ii'e/ ut takasim, Leiden 1906, s. 336; Z . K azvin,/ 45 dr
ul-bild, s. 235, 344, 384, 544, 582; bn ul-Fakh, M ehed nshas, Z. V . Togan, Belleten, XLV
(1948), s. 12; . H m i D nim end, Trklerle H indu A vm pah lan n M ene birlii, s. 295.
erefeddin Yaltkaya, "Trklere dair Arapa iirler", Trkiyat M ec. V, s. 322, 324.
4 8 _____________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M EFK RES

d a ra verm ei taah h t eyledikleri kle ve criyelerin tasvirleri de kayda de

er. G erek ten Y am a ve baka T rk boylarna m ensup bu klelerin uzun
boylu, uzun gerdanl, ince belli, ak yzl, siyah sal ve dzgn bacakl olm a
lar art idi'. X III. asrda M oolistana giden R ubruck, U ygurlar ve lkele
rini an latrken on lar hakknda "Bizim gibi o rta boyludur" dem ekle iktifa
eder. U ygurlara ait duvar resim lerinde gzel aryan tiplere de rastlanm
tr. K garl M ah m u d kz gzelliini "Burnu kva! ve boyu dal" sfatlan ile
ifde eder. Baz T rk kavim lerinin sar ve kara diye iki ksm a ayrldklarn
ve bylece K ara-H azar ve K ara-T rke kabilelerinin m evcudiyetlerini bili
yoruz*'. F ak at bu n u n la ren k ifde edildii belli deildir. N itekim Trklerin
(O uzlarn) ceddi K arah an ad d a bazan renk ile ilgili sanlm ve bu hususta
bir hikye d e uydurulmutur.

S eluklularn ve garp T rklerinin esasn tekil eden Ouz veya T rk

m en lere d air tarih kaytlar onlarn M ool tipinden ok uzak ve ranllara
y a b n rk vasflar arzettiini b elirtirler. R eideddin O uzlarn T rk m en ad
n aldn, eskiden b u ism in m evcut bulunm adn ve onlarn K arluk, Ka
la, Kpak, Kangh, ve U ygurlardan ayrldklarn bildirdikten so n ra "Btn
T rk ubeleri ekil ve lehe itibariyle, birbirlerine yakn ise de, h er lkenin
hava ve suyuna gre vcut, sim a ve ivelerinde baz farklar" husle geldiini
anlatr. N ihayet T rk m en adn izah ed erk en de "O uzlar kendi lkelerin
d en M v er n n eh re ve ra n a gelince b u ralard a nesilleri oald; iklim, ha
va ve su te siri ile ted ricen T acik(A cem )lere benzediler. F ak at tam Tacik bi
im ini alm adklar iin d e ranllar onlara T rk -m n en d (T rke benzer)
adn verdiler. te T rkm en ismi bu suretle m eydana kt" m taleasm ileri
36
s rer .
T rk m en ad hakknda yaplan bu izah phesiz bir halk etim olojisin
d en baka b ir ey deildir. F ak at b u kayt, X III. asrda, O uzlar ile ark
T rkleri arasnda b ir sim a fark olduunu, birincilerin P arslara d ah a yakn
bulunduunu g sterm ek bakm ndan ok m him dir. Z ira R eid ed -d in in g
r n e aykr o larak O uzlarn m uhacereti ile corafya, iklim ve zam an ba
km ndan X III. asrda b ir deiiklie uram alar m m kn deildi. nk Sr

' R ededdin, C m i ut-tevrih, (Seluklular ksm ), Ankara 1960, s. 94.

Rubruck, s. 152. Bir in kayna ise vucudlannn kk olduunu syler (E. Chavannes, s. 27).
' D vn , I, 412 (B. Atalay tercm esi).
* bn Havkal; nr. Kramers, s. 394; H dd al- lem , nr. V. Minorsky, s. 300-301; Z. Kazvin, sr,
s. 584; Y akut, M ucem , II, s. 368.
M ervez, s. 43.
Seluklular Tarihi, s. 352.
T r k CH N H KM Y ET M E F K R E S 49
nehri-H azar aras O uz yurdu ile M vernnehir, Iran arasnda m him bir
iklim fark bulunm ad gibi cidd bir rk karm a da bahis m evzuu deildir.
Kgarl M ahm ud, O uzlarn T rkm en adn alm asna dair, skender istils
ile alkal, uzun b ir hikye anlatrken onlarn uzun salar olduunu ve
Trklere ait alm etleri bulunduunu ve bu sebeple "T rkm en" (T rke b e n
zer) adn aldklarn syler ve R eid ed d in in izahn iki asr nceye karm
olur". Bylece bu kayt O uzlar ile ark T rkleri arasnda, birincilerin kendi
yurtlarndan gm elerinden nce de, bir sim a fark bulunduunu m eydana
kor. Bu vesika O uzlarn sim asnda iklim, zam an ve karm alarn bir te sir
yapmadn gsterir. E sasen slm iyeti kabul eden baz O uz ve K arluk
boylarna, daha X. asrda, T rkm en ad verildiini, O uzlarn arknda bir
"Mslman T rkm en lkesi" ve u vadisinde de bir "M slm an T rkm en
hkm dar" m evcut b u lunduunu slm corafyaclar bildirmektedir.
Kgarl M ahm ud M slm an O uzlar gibi M slm an K arluklarm da T rk
men ismi ile isim lendirildiini sylem ekle bunu te yid eder^. Bu hususta d a
ha sarih bilgi veren M ervez slm dnyas ile kom u olan "O uzlarn bir ks
m Mslman olunca Trkm en adn ald ve onlarla M slm an olmyan Trk
ler arasnda savalar balad" der*. Bylece T rkm en adnn O uzlara m u
haceretten nce verildii, ism in farsa "Trk-m nend" gibi halk etim olojisi
ile deil trke tafzil "men" eki ile m eydana geldii, M slm an O uzlar if
de eden "man etm i Trk" (T rk m n ) izahnn d a bir yaktrm a olduu
meydana kar. K garl M ahm ud, O uzlar ile P arslar arasn d a karm alara
iaret ederse de bu n u n la rk deil lisan ve kltrel m n aseb etler kastedil
mitir*. Esasen onu n zam annda O uzlarn m uhacereti ok yeni olduu iin
kan karmas bahis m evzuu olam yaca gibi slm iyeti kabul edinceye k a
dar Karluklarm O uzlardan d ah a fazla ran ve slm tesirlerine m aruz b u
lunduu da malmdur*".
Ouzlarn ark T rk lerinden olduu gibi ran h lard a n d a farkl bir sim a
ya sahip bulunduklar ilk Seluk devrinde m ahede ediliyordu. Filhakika
Kirman Seluklular hkm dar T uran-ah (1085-1097) zam annda ceryan
eden bir hdise bu b akm dan kayda yndr. Bu hkm dar, saraynda al
an bir m arangoza, rann T rk e benzem esi dolaysiyle, bu ocuun kim in
olduunu sorar. M arangoz: "Bu m eselenin m esuliyeti size aittir. Z ira K o
Dvn, III, s, 304-307.
Mukacldes,/l/ 5e/ ui-takasim , s. 274, 275.
j, Dfvff/, I, s, 393; Barthold, Dersler, s. 68 ; Seluklular Tarihi, s. 38.
Mervez, s. 18.
^^Dw ,,I, s. 76, 401 (B, Atalay).
Barthold, Dersler, s. 69.
50 . , T R K C H N H K M Y E T M EFK RES

n a k K anununa (hkm -i nuzl) gre evim de bir T rk askeri oturm aktadr.

A nas bu ocuun b en d e n olduunu sylerse d e bunun cevabn verm ek size
der" beynnda bulunur. U stann bu ifdesinden m teessir olan Tu-
ran-ah derh al sarayn ve ordughn ehrin dna nakleder. O ra d a cami,
m edrese, zaviye, hasta-h ne (b m ristan ) ve ham am yapar; b u n lara vakflar
te sis eder. B eyler (kum andanlar) ve devlet adam lar d a o rad a kkler ina
eder; bu su retle h k m et erkn ile ordu ehrin dna ekilirler"**. Bylece
esm er ran llara n azaran T rkler d ah a farkl bir sma arzediyorlard. Bu gibi
hdiselere lh an h lar zam annda d a rastlanm tr. O uzlar da P eenek, Bul
gar ve K paklar gibi, ran h lara nazaran, bir ark-im al kavmi olarak tann
m akta idi.
B ununla b erab er T rk ler ile ran kavim ler arasnda baz kaynamalar
da vuku buluyordu. S eluklulardan nce H rizm lilerin d e "Suret ve tabiatlar
ile Trklere benzedii" erk en d en dikkati ekmiti. N itekim Seluklular ve H-
rizm ahlar zam annda b u yksek m edeniyet lkesi ilerlem eye ve T rklem e
ye devam etm i ve M ool devrinde bu etnik hdise tam am lanm tr . H-
rizm gibi M v er n n eh irde ve ark T rkistanda d a asrlarca s ren Trk
gleri sayesinde yerli A ryan kavim ler tem sil edilm i ve Trklem itir. Ni
tekim K garl M ahm ud, X I. asrda B uhara ve S em erkand blgesinde So-
udlular, ark T rk istan d a G encek ve H otanllarn trkeden baka kendi
dillerini de konutuklarm belirtir. O: "Tatsz T rk, basz b rk bolmas"
atasz ile T rk ler ile ark ran kavim leri arasndaki k arm alara iaret
e d e r . Bu gibi m uayyen blgelerde vukubulan bu karm alarn gebelerle
deil, yerleik h ay ata geen T rklerle ceryan ettiini de kaydetmeliyiz.
lk Seluklu ve O sm anl sultanlarnn sm a tasvirleri de G arp Trkleri
nin rk vasflarn tesbit bakm ndan lzum ludur. A lparslan "Uzun boylu,
uzun bykl ve heybetli bir padiah" idi. Olu Sultan M elik ah d a be-
yaz-krm zm trak ehreli, gzel yzl, uzun boylu, to p sakall ve pazular
kuvvetli o larak tasvir edilm itir. Sultan S ancar "Buday renkli, gzel yzl,
iek bozgunu, u zun boylu, geni gsl, iman, sakallar tam ve heybetli
bir p ad iah idi" . B u sm a hususiyetleri henz karm am bulunan ilk Sel
uklu su ltan larn n nasl M ool tesirlerinden uzak, ranlIlardan ve hatt

A fdalddin Kirmn, Vakay-i Kirm an, Tahran 1326, s. 18 -19; M. brahim , Tevrih l-i Seluk,
nr. Th. H outsm a, s. 20.
M ukaddesi, s. 285; Kazvin, s. 520; Yakut, II. s. 369.
D vn, II, s. 224; M ukaddesi, s. 285; Yakut, II, s. 396. Kazvin, s. 520.
R avendi, R a h a t us-Sudr, nr. M. lqbal, Lahore 1934, s. 117, 125, 152; Redd-din, (Zahruddin
Nipr), Tarih l-i Seluk, nr. A . nr. A te, s. 10,103; . Ham i D nim end, Trkler ile Hindu
A vncpahlann M ene Birlii, s. 210 - 212.
T r k CH N H K M Y ET M E F K R E S ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 51
ark T rklerinden'farkl olduklarn m eydana koyar. T rkiye Seluklu sul
tanlarnn sim alar hakknda d ah a az kayda sahibiz. G rc kraliesi II. Ta-
hamara Kl A rslanm olu ehzde Sleym ann gzelliini duym u ve yap
trd resm ini grnce kendisine evlenm e teklifinde bulunm utur. III. Gya-
seddin Keyhsrev o rta boylu ve yakkl idi*^. M usul-H alep atabeyi N ured-
din M ahm ud uzun boylu, gzel yzl, alm geni, rengi esm er ve sakallar
gr (bir rivyete gre de yalnz enesinde) olarak tarif edilm itir .
Osmanl sultanlarna ait tasvirler O uz tipinin dikkate yn rn ek leri
ni gsterir. Kay boyundan gelen O sm anl sultanlar, O sm an ve O rh an gazi
ince ve uzun boylu, b u rn u kavisli, mavi gzl, kum ral sal, yksek alnl, ge
ni gsl, beyaz tenli ve k o llan adaleli idi. Bu kaytlar resim leri ile iyi bil
diimiz "Fatih b u rn u nun d ah a balangta O sm anl H a n ed an n d a m evcut
olduunu, b t n karm alara ram en, hrikulde hkim bir irsiyetle, b u vas
fn son Osm anl padiah, ehzde ve sultanlarna k ad ar devam ettiini ifde
eder. em il-nm e Sultan M u ra d m d a kartal burunlu olduunu gsterir.
Ftih gibi, saray resim lerle ssleyen Y avuz Sultan Selim, yaplan resm in d e
desine benzem ediini, zira ocuk iken onun kucanda oturduunu ve kartal
burunlu olduunu hatrladn syler. K anun Sultan Sleym ann da, r e
simlerine uygun olarak, k artal b u ru n lu olduu yabanc eliler tarafn d an b e
lirtilmitir*. D ede-K orkut kitabnn O uzlara ait tasvirleri d e dier kaynak
lara uygundur.
Trkiyede gebe ve yerleik T rklere ait tasvirler d e garp T rklerinin
sima hususiyetleri iin ehem m iyetlidir. X III. asrda Sinop ehrini tasvir ve
metheden bir T rk iri bu ehrin uzun boylu, m tenasip endam l ve ok
gzel kadnlarla dolu olduunu ifde eder. XIV . asrn ilk yarlarnda A n a
doluyu gezen bn B at ta halkn birok m eziyetlerini anlatrken "Allah b
tn iyilikleri bu diyarda toplam olup, ahalisi ok gzel bir surettedir."
der . XV. asrda gebe T rkm enler hakknda gzel bilgiler veren de la
Broquiere adl fransz seyyah ukurovadan bahsederken "bu ok gzel
memleket deniz ile dalar arasnda olup tam am iyle T rkm enlerle m eskn
dur. Bunlar ok gzel insanlar olup adrlarda otururlar" kaydm verir. Bir
baka seyyah da adrlarda yaayan ve o tlaklarda dolaan T rkm enlerin
"ok misafirperver, licenap ve hayrsever; uzun boylu, yzleri renkli, bak-
^ ibn Bb, el-Evmir ul-Aliyye, Faksim ile neir, Tarih Kurumu, s. 28; Aksaray, s. 88 .
^^bn Hallikn, Vefeyt, II, s. 116; bn i- Esr, Tanh, XI, s. 151.
Hammer, Osmanl Tarihi, trc, M. Ata, t, s. 202, 237; H oca Saadeddin, Tc ut-tevrih (Se-
^lin-nme), II, s. 617.
Osman Turan, Trkiye Seluklular h akknda resm vesikalar, Ankara 1958, s. 159-160.
trk. I. s. 310,
5 2 ___________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S
la n sert ve k ad n lan ok gzel" olduunu syler. Bu kadnlarn erkeklerden
kam adn, T rk kad n larndan d ah a renkli, taze ve zarif bulunduunu
syler. A n ad o lu da yerleen gebe T rkm enler ve Y r k ler bugne k a
d ar b u vasflar m uhafaza etm iler ve garp T rklerinin gzel bir tipini temsil
etm ilerdir. O uz D estan, O uz dounca babas K a rah an ocuun "G zelli
inden hayrette kalm; kavraim iz ve uruum uz iinde bu k ad ar gzel bir o
cuk dnyaya gelmemi" olduunu belirtir. D estnm uygurca rivyetinde
"O uzun yz gk, az ate gibi kzl, gzleri mavi, salar ve kalar kara
ve vcudu kll idi". O n u n evlendii kzlarn d a gzleri gk gibi (m avi) ve
salar su gibi dalgal o larak tasvir ed ilm itir". ran ve A ra p edebiyatlar
T rk gzellerine d air iirlerle d o ludur ve bu sebeple de farsada "Trk" keli
m esi gzel ve sevgili m nasn alm tr.

' Voyage d Qut}-e-Mer, Paris 1892, s. 92; F. de Beaujour, Voyage miitaire dans TEmpire Oliom on, Pa
ris 1829, II. s. 137.
' Oz-Kaan D estan, asr. W, B ang ve R. Rahm eti, stanbul, s. 11-15.
 4. Mool Tesiri ve
M balgalandrlmas Sebepleri
"Tatsz Trk, basz b rk o lm a z ."
(Kgarl M ahm ud)

K a r a h a n l i h k m d ar K adir h a n m ord u su n d an bahseden G azneli

Sultan M ahm udun tarihisi "lig H a n 50.000 kiilik ordusu ile Ceyhun n e h
rini geti. B u askerlerin yzleri geni, gzleri H azarlarnla gibi kk, b u
runlar yass ve balarnn n ksm lar tral idi" der*. Bu ifde tam bir M o
ol tasviri olduu gibi salarn n d en tra edilm esi d e T rklere deil, M o
ollara ait bir a n aneyi gsterir. Bu ifde ayn zam anda K arahanllarm halk
n tekil eden K arluk, igil ve Y am a uluslarna dair kaynaklarn verdii
tasvirlere de tam am iyle aykrdr. B undan baka G azneli M ah m u d u n o rd u
sunu da balca H alalar ve dier T rkler tekil ettiine gre, iki ta ra f asker
leri arasnda fazla b ir etn ik ve sim a fark bahis m evzuu olam az. Bu m etni
erheden Y unini de bu m nasebetle Y e cc-M ecc kavm ine isnat olunan
bir hadse iaret etm i ve bu sm ann H o te n T rklerine ait olduunu b e lirt
mitir. Sadece bu ehir halkna isnat o lu n an b u tipin K arahanllar tem sil
edemeyeceini, bu ehrin ran (A yan) olup yeni trklem eye baladn
da dikkate almalyz.
Eski H ristiyan ve M slm an kaynaklar ark ta efsnev bir Y e cc ve
M ecc kavmi bulunduu, bu sebeple o ta ra fta yaayan dier kavim lerin o n
lar gibi ve M ongoloid vasfnda gsterildii, bu ed eb a n anenin M slm an
oluncaya k ad ar T rk ler, d ah a so n ra d a M oollar iin kullanld m alm dur.
Iran iri M u h tar K arahanl T am ga h an iin yazd bir kasidede onu b e

tb , Tarih-i Yemn, II, s. 83; Barthold, Turkestan dow n to the M ongol invasion, London 1928, s.
273.
54 ___________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E FK U R E S
yaz yzl ve siyah sal gsterirken baka b ir ada m ellif de S ultan M ah-
m u d u, u zun boylu, ksa gerdanh, kse sakall, uzun burunlu ve yzn ir
kince o larak tarif etm itir, ki K arah an llara nazaran d ah a fazla ark tipine
yakndr. M ongoloid rk tasvirine ilk defa H e re d o tun tarihinde rastlarz.
O skitlerin tesinde bask b u ru n lu bir kavm in m evcudiyetini belirtir. Ltin
ve Bizans kay n ak lan A vrupa H u n lan m ve A ttila y M ool tipinden d e daha
m balal, ok hayal ve efsnev bir ekilde tasvir etm ilerdir. B unlar
um um iyetle H u n la n byk bal, ksa boylu, geni om uzlu, yass burunlu,
ufak gzl ve seyrek sakall gstermilerdir.,Halbuki in'liler A sya H unla-
rn a m ensup sar sal, mavi gzl ve kzl sakall kabileler bulunduunu bil
diriyorlar. G k -t rk h km dar p a ra han, uzun boylu ve ulu yabgu
uzun eneli, p arlak gzl, ayrk kal ve srt kam bur, M ukan h an d a mavi
58
gzl ve kzl yzl o larak kaydedilm itir .

ran m ellifleri T rklerin vcutlarnda az kl bulunm asn k u rt efsnesi

n e balam lardr. Bu efsneye gre T rklerin ilk ceddi Y fes ocuk iken
h asta olm u; anas k u rt stne karnca yum urtas kartrarak o n a iirm ek
suretiyle tedavi etm i ve bu sebeple de vcudunda az kl bitmitir^. B u kayt
T rk lerin ran llara n azaran im al rk o larak d ah a az kll olduunu belirtti
i gibi, G k -t rk lere ait kurt efsnesinin d e bu ekilde yabanc kaynaklara
intikal ettiini m eydana kor. M balalar b ir yana braklrsa T rk ler a ra
snda M ongoloid te sirlere de rastlanm tr. U zak-arka doru gidildike
T rk, M ool ve in karm as balar; T rk hakanlarnn in prensesleri ile
evlenm eleri de m ah d u d lde de olsa baz rk deiikliklere sebep olm u
tur. G k -t rk k ahram an G J-tekinin yeni bulunan heykeli ve U ygur duvar
resim leri hafif M ool tesirlerini aksettiriyor". Trkiye Seluklularna ait
K onya ve K ubd-bd saraylar inileri zerinde grlen resim lerde de M o
ol vasflar vardr. F ak at bu A nadolu T rklerini deil, O rta-A sya Uygur
san atm n A n a d o lu d a devam ettiini m eydana koyar. Seluklularla birlikte
T rk lerin X I. asrda v u k u b u lan byk m uhaceretleri ve ark alarn d an K a

Said N efisi, Tarih-i Beyhak zeyli, III, s. 1278; N izm l-m lk, Siyset-nme, nr. H alhali, s. 34.
Peter V aczy, H unlar A vru p a d a , s. 64; S. Eckhardt, Efsneler'de A ttila, s. 148 [Attila ve H unlar (trc.
. Batav, stanbul 1962) adl eser iinde].
Eberhard, inin im al K om ular, Ankara 1942, s. 67, 105, 109. Isk-gl havlisinde oturan
Vu-SunlaT (M . . 140 yl) mavi gzl v e k estane rengi sakall idiler (Barthold, TM , I. s. 50).
S. i u \\m , D ocum ents, s. 31, 58; JA (1864), III, s. 331.
G erdiz, s. 81; M cm el ut-tevrih, s. 105.
Lumir Jisi, "Ki-tekin A ntnda yaplan arkeolojik aratrmalar". Belleten, CVII (1963), s. 386-402
(sonundaki resimler); Uygur duvar resim leri arasnda da Ari ve M ongoloid vasflara rastlanm;
H iung-nlarda uzun boylu, uzun burunlu, sa n v e kzl tipler kaydedilmitir.
T r k c h n h k Im y e t m e f k r e s i 55
ra-htay ve M ool istillar T rk istan da kaynam alar ve M ool rk tesirle
rini arttrm tr.
T rklere ve M oollara ait rk tasvirlerin farkn anlam ak iin Moollar
hakknda verilen tarih kaytlan ksaca nakle lzum vardr. G rc, Ermeni
ve Avrupal ada m elliflere gre: "Balan byk, b u ru n lar ezik, derileri
beyaz, salar siyah, gzleri ekik, boylan, kol ve bacaklar kk ve salam,
sakallar ok az ve enelerinde, sesleri ince ^e keskin" olarak tasvir edilir'.
Filhakika M oollarn sakallar saylacak kadar az olduuna dair ifdeler
M slman tarihileri tarafndan da te yid edilm i ve m esel, Kaydu h an n
yznde dokuz tan e kl bulunduu belirtilmiti^. B u kaytlar toplyan
D Ohssona gre gzleri siyah ve kapal, yanak kem ikleri frlam , burun k
sa ve yass, dudaklar etli, sakal seyrek, boy o rta, om uz geni, yz ve kafa yu
varlak, renk zeytun ve ban tepesinde salar traldr. Bu karakteristik
vasflar bugnk M oollarda, K alm uk ve B uryatlard a d a aynen m uhafaza
edilmitir. X III. asra m ensup F ransz tarihisi V incent de Beauvais, Plano
Carpini ve R ubruck T rk ler ile M oollar arasnda, dil ve kltr farklar ya
nnda, kyafetlerde ayrlklar olduunu belirtm ilerdir. M esel, "Trkler el
biselerini sol zerine ilikledikleri halde, T ata rlar saa ilikler", ki T rkler bu
hususta inlilerden de ayrlrlar. T rk ler salarn uzattklar halde, Mool
lar balarnn stn alnlarna k ad a r tra ederlerdi. E ski T rkler gibi ilk
Seluklularn d a sa rgleri bulunduunu slm ve H ristiyan kaynaklar
belirtmilerdir*.

Byk T rk m illetinin idaresinde ve te sirinde kalan F in o g u rIar, M a

carlar, Slav (S aklab) kavim leri gibi, M ool ve K taylar d a ortaalar boyun
ca Trk saylmt. Bu sebeple T rk lerin rkna dair vasflardan bahseden
yabanc tarihilerin kendilerine benzeyen deil, ok farkl olan M ool husu
siyetlerini T rklere atfetm eleri tabii idi. H a tt H ristiyan kaynaklar gibi s
lmiyeti kabul edinceye k ad a r M slm an m ellifleri de T rkleri m ukaddes
kitaplarn bahsettii efsnev ve k o rkun Y e cc-M ecc (Gog m agog) kav-
mi sanyorlard. T rklerin H un, G k -t rk ve dier isim ler altnda yaptklar
istillarla ran, R om a, H ristiyan ve M slm an dnyalarn teh d it devirlerin
de efsnenin T rk lere tatbik edilm esi sebebini anlam ak kolaydr. Trklere

Brosset, I. s. 485; Kiragos, TM. II, s. 172; Rubruck, s. 72-73.

Ravzat us-saf, (Bom bay), V , s. 46.
Histoire des Mongols, I. s. 11.
Rubruck, s. 73; St. iuMcn, D ocum ents, s. 8 ; Seluklular tarihi, s. 48. Trkler ile M oollar arasnda
rk, dil, kltr, inan, siyas ve tima tekilt ve zihniyet bakmlarndan da pek ok farklar oldu
unu biliyoruz.
56 ___________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S
kar, ran, R o m a (B izans) ve slm im paratorluklarnn hud u tlard a yaptk
lar tahkim at ve k aleler de M akedonyalI sk en d erin Y ecc-M ecce kar
ina ettii setler (Sedd-i sk en d er) sanlyordu. B unlar arasnda K afkaslarda
B b l-Ebvb veya D erb en d , Sem erkand(S od)n cen u b u n d a D em irkap bu
istillarn cenuba akm alarn nlyordu. slm corafyaclar bu eddin b u
lunm as ve Y e cc-M ecc istilsna kar tam iri m aksad ile A bbas H alfe
sinin, X. asrda, heyet gnderdiini yazarlar. D e rb e n d in skender eddi ol
duuna d air k a n a a t ok yaygn ve um um idi. H unlarn, G k-trklerin, H a
zarlarn ve d ah a so n ra K paklann hep bu geitten ceriuba inm eleri onun
ehem m iyetini ve tarih efsnelerin buras ile alkal olarak teekkl sebebini
izah eder. A slnda b u hisar ve kaleler skender deil, Sasanler ve slm lar
tarafn d an ina olunm utur. M slm anlar buraya hkim devlete nisbetle b a
zan "Hazar Geidi" (D erbend-i H azar) adn veriyorlard. T rkler, O rh u n ki-
tbelerin e gre, Soddakine olduu gibi X III. asr A vrupa seyyahlarna g
re D e rb e n d e d e "Demir Kap" adn veriyorlard". te baz H ristiyan ve s
lm kaynaklarnn slm dinini kabulden nce T rkleri efsnev Y ecc ve
M ecc kavmi ile b irletirm eleri ve korkun gsterm eleri sebebi bu istillar
idi^^. T rklerin slm iyeti kabulnden sonra ise takdir ve m ethiyeler bala
ynca d a artk bu dine girm iyen M oollar Y e cc ve M ecc kavmi olarak
gsteriliyordu. M oollar T rk cam ias iinde sayan eski telkkiler dolaysiy-
le de T rklerin leh in d e rivyet edilen baz hadsleri onlara da tem il ediyor
la rd " .
A vrupalIlarn H u n lar ok m balal ve hayl tasvirlerini X II. asr Y a
hudi seyyah B enjam in de T u d ellein ayn kelim elerle T rkler hakknda kul
lanm as d a eski efsnelerin edeb bir an ane halinde nasl devam ettiini
gsterm ektedir. F ilh ak ik a bu seyyah "Trkiye putperestleri" dedii gebe
T rk lerd en b ah se d erk e n onlar: "Ekm ek yem ez, arap imez, hayvanlarn eti
ile geinirler. Y zlerinde burunlar olmayp onun yerine teneffs ettikleri
iki delik vardr. B u n lar Y ahudilerin d o stu d u r"" derken eski a m ellifleri
nin H u n lar h ak k ndaki m balal ve hayl tasvirlerini aynen tekrarlam t.
Bu d a tetk ik lerd e kay n aklan ne derece ihtiyatl kullanm am z gerektiini
gsteren b ir m isaldir. E ski slm m ellifleri rk ve sm a farklarn iklim in in

Plano Carpini, Rubruck (R ockhilI) s. 100, 119, 120, 261, 262; skender efsnesi iin bak. Yue,
M arco P olo I, s. 55; H , s. 537. Trkler Tunada da olduu gibi bu gibi geitlere "Demir-kapC' adn
verirlerdi.
Bu efsneler ksm en . H . D nim endin eserinde toplanmtr.
Osm an T uran, Aksaray, s. 51; 2. K azvin,/ 5r, s. 581.
^ Voyage du B enjam in d e Tudelle a u to u rd u M onde, C om m ence Pan 1173, nr. Bergeron, Paris 1830,
s. 82.
T r k CH N h k I m I y e t m e f k u r e s i 57
san uzviyeti zerindeki te sirleri ile izah ediyorlard. O nlara gre souun
bzc hassas dolaysiyle insanlar im alde ksa boylu, kk gzl, dar
azl ve cen u p ta scan te siri ile Z en ciler de siyah renkli ve kvrck sal
f 1 69
olurlar .
Bu tetk ik bize T rk ler arasnda, eski alardan beri, uzak coraf blge
lere, iklim deiikliklerine ve rk k arm alara gre baz sm a farklarna ra st
landn, arkta sar veya M ool te sirleri, cen u p ta esm erlem e, im alde sa
rn renklerin m evcut olduunu gsterm itir. U zak-arktan O rta-A vru-
paya, B alkanlara, Y akn-arka ve A n a d o lu ya k ad ar T rk m illetinin ubele
ri arasnda bu derece farklarn artk tabi bulm ak icap eder. E sasen bugn
cra blgelerde yayan kk kavim lerin bile bir rk birlik vcuda getire
medikleri sabit olm u; rk ile m illet birbirlerinden ayr, m add-m anev, iki
mefhum olduu kabul edilm itir. B ununla b erab er A nadolu gibi birtakm
eski kavim, din ve klt rlere sahne olan bir m em lekette bile T rklerin sanl
d kadar yerlilerle karm ad d a anlalm tr. U zu n asrlar boyunca
Trklerin arkta inlilem esi, R usyada, B alkanlarda ve O rta-A v ru p ada
Hun, Ogur, Bulgar, P eenek, Uz (O uz), K pak (K um an) T rklerinin H-
ristiyanlaarak yok olm alar 1000 yl zarfnda T rk kannn yabanc kavim ler
zerinde byk hissesini gsterir*. B ununla b erab er garp T rklerinin eski
Ouzlara ait sm a hususiyetlerini, ana-izgileri ile, m uhafaza ettii de p h e
sizdir.
M acar lim i T rk o log L. R asonyinin bizim tetkikim ize uygun gelen
Trk antropolojisine d air hkm n buraya dercetm eyi yerinde buluyoruz.
Ona gre T rk lerde boy o rtad an biraz yksek ve m utedil derecede uzun,
kol ve bacaklar n isbeten ksadr, kafatas yuvarlak ve geni, yz deirm iye
y ab n ve ne kktr. B u ru n ne M ongoloidlerde olduu gibi yass ve n e de
D inarit rkta olduu k ad ar byktr. D u d ak lar ikin deil, d ah a ziyade ince
ve dzdr. Y anak hafife dolgun, ene ufak ve D in arit rkta olduu kadar
yksek deildir. K ulak kk ve hafif yapktr. G z kk, keskin ve koyu

Mesd, I, 337; Said ul-E ndelsi, Tabakat u!-Umam, Fr. trc, R, Blacker Paris 1935, s. 37; M erve
z, s. 41.
Bu husus iin "LIslam isation dans ia Turquie du M oyen ge", Studia Islam ica, X. s. 137 -152) m a
kalemiz bu kitaba alm mlr. ''Anadolu'nun Trklemesi" adii eserim izin nerine kadar Seluklular
Tarihim ize (s. 67-76, 188, 195 -198, 214 -216) baklabilir.
Baz AvrupalI ve Rus bilginleri Trk dilinin kudretini belirtirken Trklerin bu sayede girdikleri
lkeleri trkletirdiklerini ileri srer; fakat kaybolan bunca Trk kavimlerini unuturlar. 1000 yl
zarfnda ark, Orta Avrupa ve Baikanlarda yaayan Trk kavimlerinden bugn ok kk izler
den baka bir ey kalmamtr. Bir Bulgar kavmi devleti ile birlikte Slavlam; arlarn ve B ole-
viklerin mthi ruslatrma siysetleri m ilyonlarca Trk R us yapm ve yine d e tem sil ve imha
faaliyetleri sona ermemitir.
58 . . T R K C H A N H A K M Y E T M E FK U R E S

renkted ir. V cut kllar ne O n-A sya kavim leri kadar sk ve n e de M oollar
k ad ar seyrektir Bylece tarih kaynaklar T rk lerin rk bakm ndan uzak
coraf blgelere gre baz farkl hususiyetler gsterdiini, an ah atlar ile,
U zak-ark ve M ool, H in d -ran (ren k olarak) ve A vrupa rklar arasnda b u
lunduklarn m eydana koymu bulunuyoruz. H unlar veya T rkler hakknda
tarih kaynaklarn verdii baz tasvirlerin ok hayal ve hiss olduunu da
tekrarlam alyz.

' Dnya tarihinde Trklk, Ankara 1942, s. 17 -10.

 5. Trkenin Tarih Sahnesine k

"Trk dilini reniniz! n k onlann h kim iyeti

uzun s re c e k tir."
(Kgar, hads)
"Trk dili o k a d a r m k e m m e l u e kaideleri o d e r e
c e kyasdir, ki bu dili san ki lisn iyat lim leri v c u
d a g etirm itir."
(Max M ller)

L iS A N iY T (L inguistique) aratrm alar, X IX . asrda ok ileri bir d e re

ceye eriirken r, Sm ve tek heceli ( ince) dil aileleri yannda bir de Tu-
ran dil grupu m eydana karlm tr. M ehur dil bilgini M ax M ller, bata
trke olm ak zere, M ool, Tonguz, M acar ve F in dillerini T u ran ailede
topluyor ve b ir zam anlar Sm er, Jap o n ve Kafkas dilleri d e bu aileye alnm
bulunuyordu. A ratrm alarn gelim esi ile d ah a so n ra b u dil ailesi
Ural-Altay adn ald. B u n u n la b erab er U ral-A ltay dilleri arasndaki ak rab a
ln m ene birliine mi, yoksa kelim e itiraklerine mi dayand hususu hl
bir m nakaa m evzuudur. N itekim , uzun sren T rk hkim iyeti ve kltr
tesiri dolaysiyle, M oolcada ve M acarcada m evcut p e k ok trke kelim e
mene birliinden ziyade k lt r kaynam alar ile ilgilidir. T rke ok heceli
olmakla inceden, b itik en (iltisak-agglutinante) olm akla yni kke ek
takm akla da bklgen (inhina- flexible) bnyesi b u lu n an Sm ve r dil
lerden ayrlr. E sasen U ral-A ltay dil ailesinin m eydana km asnda balca
mil de bu hususiyettir. T rke yeni kelim eler yaparken kk sbit kalr; r
ve bilhasas Sm dillerde kk de deiiklie urar. Fail, m e f l ve fiil sras
ile de trke bu dillerden ayrlr, onlara m ukabil tahlil deil, terkibi hviyeti
ile de m antkan d ah a isabetli bir sray takip eder.
60 ___________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S
T rke kaid elerd e h em en hi istisnalarn bulunm am as, ah enk kanunu,
fiil kkleri ve salarnn zenginlii dolaysiyle dnya dilleri arasnda ok
m m taz b ir m evkie sahiptir. Bu hususiyetleri m nasebeti ile de m eh u r Max
M ller: "Trkenin gramer kaidesi o kadar kyas ve gzeldir ki bu dili lisani-
yt bilginlerinden m rekkep bir heyetin urla yaptm sanm ak m m kndr."
ifdesi ile hayranln belirtm itir. N itekim tarihte de Kgarl M ahm ud,
F ah red d in M b arek ah ve Ali ir N eva gibi T rk m tefekkirleri de trke
nin stnlne d air baka trl sebep ve deliller ileri srm lerdir. Trke
ok m uhafazakr ve salam bnyesi sayesinde ikibin yllk bir tarih e sahip
olduu ve ok uzak m esafelere yayld halde az deiikliklere uram ve
baka birtakm eski diller gibi istihalelere ve kaybolm aa m ahkm b ulunm a
m tr. T rklerin byk im paratorluklar ierisinde siyas birlikler halinde
kalm alar ve glerle birbirlerine karm alar d a trkenin yeni lehelere ay
rlm asna fazla frsat verm em itir. B u sebepledir, ki bir yanda Y akutlar, te
yanda uvalardan baka yeni diller trem em i ve dier T rk kavim leri ara
snda um um iyetle dil birlii m uhafaza edilm itir. Y akut ve uva leheleri
kelim e b anda YTeri S, sonunda d a Z leri R yapm akla ana-trkeden ayr
lrlar. M esel yetti (yedi) uvaa sette olur; yl uvaa sul (V olga bulgar-
casnda cal), yirm i uvaa sirim (V olga bulgarcasm da cirim ) gibi. T una
B ulgarlarm dan k alan vesikalara gre onlar d a bu eski T rk lehesi ile k o n u
uyorlard. B una g re bizim kz k r, dokuz tkr, otuz u tu r, kz vkr, sekiz
sak k r (keza uvaa) olm utu. A vrupada H unlarm bakyyesi olan O g u rlar
da bu leheyi kullanyordu. Bu sebepledir, ki O n -o g u rlar On-ouz, U turgur-
1ar da O tuz-ouz sanlm tr.

T rkenin yaz dili haline gelm esi Y eni-Sey ve O rhun kitbeleri ile ba
lar, ki b u n lar V I-V III. asrlara aittir. D aha eski trke hakkndaki bilgileri
miz ise yabanc kaynaklara geen birtakm isim, unvan ve kelim elerden iba
rettir. Bu m ah d u t m alzem e sayesinde biz yalnz T rk dilinin tarihi deil, b a
z kavim lerin milliyeti, kltr ve dilleri hakknda da bilgi sahibi oluyoruz.
B ununla b erab er eski yabanc kaynaklarn ve hususiyle inlilerin kaydettik
leri trke kelim eler incenin fonetik yazlm am as dolaysiyle ok defa asl-
larn a irca edilem em itir. E n eski trke kelim eler inlilerin H iung-nu de
dikleri K u n lara aittir. Kun hkm darlarnn unvan olarak inlilerin kaydet
tii "Tang-li k u -tu n u n trke "Tangn" (gk ve tanr) ve "Kut" (kuts ve
uurlu) kelim eleri olduu kolaylkla anlalm tr. Bu iki kelim e ile birlikte
nakledilen "Tan-yu" veya "anyu"nun d a H u n dilinde "Semnn olu" m na
sna geldii belirtilm itir, ki bu sayede bu kelim enin de T angrnm baka bir
T r k C tH N H K M Y E T M E FK R E S 61
ekilde zaptedilm esinden ayr bir ey olam yacana hkm ediyoruz. N itekim
G k-trk ve U ygur m etinlerinde hanlara ait "Tengri tek ten g ride bolm"
veya "Tengri tek k u t bolm " nvanlar da bu eski inan ve form llerin bir
devamdr. in kay n ak lan K u n lan n oturduklar adrlar da "U-tu" eklinde
kaydetmilerdir. B unun da O sm anl devrine kadar gelen m ehur "ota" keli
mesi olduu ve m ilttan ncelere k ad a r kt artk tesbit edilm i b u lu n u
yor. Y erleik hayata getikten sonra T rklerin oda ve P arslarn d a otak
(oda, byk adr) yaptklar kelim eler de bu m enee baldr.
Kun hkm dar Tuman. (T eu-m en) ad d a T rke dum an veya 10.000
mnasna gelen tu m an veya t m en d en baka bir ey deildir. N itekim
Gk-trk devletinin kurucusu T um an (O rh u n kitbelerinde Bum m ) K aan
ve daha sonraki baz O uz yabgular d a b u ismi tayordu. O nun olu M o-
dun(M ete)nun aslnda trke b a a tu r (bahadr) olaca ileri srlmtr.
in kaynaklar H u n dilinden "Su-si tiligen (sligen) p u ku-ki tu-tang" ek
linde restore edilm ek istenen bir cm le veriyorlar. Bu d a bugnk trke ile
"Orduyu yard (evketti) ve B uguyu tuttu" m nasnda anlalmtr''. A vru
pa H u n lan n a ait olup L tin v e Y u n a n kaynaklarna geen baz isim ler de
izah edilmitir. M esel, A ttilnn babas M oncuk (boncuk, Seluk devrinde
hl m oncuk), am cas A ybars (O ib a rs) olu Dengizik (deniz), A rkan ve
K araton isimleri bu m eyandadr. M ild II. asrda yayan B atlam yus ve d a
ha sonra Bizans kaynaklar U ral n eh rin in adm "Dayk" eklinde verirler.
M uahharen slm kaynaklarnda Y ayk (bazen C ayh) adnn aym trke
kelime olduu ve yaylm m nasna geldii hibir phe uyandrm am tr.
Zira en eski T rke k elim elerden birini tekil eden D ayk ayn zam anda bu
lkede o tu ran yerli halkn d a T rk ler olduunu gsterir. T rklerin til (Vol-
ga) nehrine verdikleri ism in de G k-trkler devrine k ad ar ktn tesbit

o. Lattimore, Inner A stan fro n tkrs o f China, N ew Y ork 1951, s. 450, 524. O uz-nm e Tum an ad
n duman mnasnda tercm e eder.
A. Remusat, N. M elanges Asiatiques, II (1829), s. 183; Abdlkadir (nan), Trk tarihinin ana h at
lar, stanbul 1934, s. 12; N . A tsz, Trk tarihi zerinde Coplamalar, stanbul 1935, s. 99. Dier te t
kikler iin bak. A . Caferolu, Trk dili tarihi, stanbul 1958, s. 69.
Berthelot, L A s ie ancienne d'apres Ptolem ee, Paris, 1930, s. 222, Bizans kaynaklar D ayk ve XIII.
asr Avrupa seyyahlar da Jaik adn kullanyordu (Rockhili, Jemey o f W. o f R ubnck, London
1900, s. 129). D aykm Yayk olmas Trke k elim e ortasnda vukubulan "d lerin y"ye tebdl
hdisesinin kelim e banda da olduuna bir misal tekil eder. Gk-trk kaannn lm zerine
yaplan Y u (m atem ) merasimini Bizans kaynaklar "dokiya" (duyu) eklinde kaydetm eleri ikin
ci bir tebdl rneidir. Ylam ak (alam ak) fiili de yudan gelir. Selukun babas T ukak ad da
sonralar bazan Yukak olm utur. Tuna Bulgarlarnn da kulland Hayvan takvim inde Ylan "Di-
lom" eklinde olm akla bu tebdln drt misl ile m evcudiyeti meydana kar. Barthold bu D ayk
adn en eski Trke kelim e sayarken Kunlara aid daha eski kelim eleri dnem em itir (Dersler,
s. 25). H erodotun bahsettii ^gc//V (A aeri)erin de buralardan bulunmas (IV , 49) kayda -
yndr.
6 2 __________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S
edebiliyoruz^. K garl M ahm ud til nehrinin K pak lkesinden getiini
ve "Bulgar" (H azar) denizine dkldn sylerken bu denize ait yeni bir
77
trk e isim d ah a verir ve nehir hakknda da gzel bir in nakleder .
M ildn ilk asrlarnda m eydana kan K rgzlarn "Ay" (ai) kelim esini
78
kullandklarna dair in kaynaklarnn kayd da m him dir . A vrupa H unla-
rm m b ir devam olan T u n a B ulgarlarm a ait kitbelerde de K ui (K o), Si-
g o r (Sr), Tok (Tavuk), Doks (D om uz), D van (Tavan), Veem ( nc),
A ltom (A ltnc), T a n g n ve K aan kelim eleri de eski trke bakm ndan kay
da yndr. A k-hunlara veya E ftalitlere ait bir ka trke isim de bize ka
d ar gelm itir. slm kaynaklar V. asrda yayan A khun hkm darnn adn
A kunvar eklinde verm ilerdir, ki bu isim trke A k-sungur (Baz A vrupa
lIlara gre soudca kral m nasna khevan) sanlm aktadr. V I. asr balarn
d a H in d istan da hkm s ren A k-hun hkm dar T o ram an adn, K bil ve
G a n d a ra da b u lu n an E ftalit reisi de T ekin unvann tayordu. E sasen slm
tarihileri E ftalitlerle H alalarn ayn dili konutuklarn kaydederler.

K un h k m d arlar ile in im paratorlar arasnda cereyan eden m uha

b e ra tta m ektu p larn hangi dilde yazldn kaynaklar belirtm ezler. B ununla
b erab er bu m u h ab eratn trke olamyaca gzkyor. Y aznn kullanlm a
sndan nce T rk kaan ve beylerinin tbiieri ile m u h ab erelerin d e baz ia
retlere sahip olduu anlalyor. X. asr A rap limi bn n-N edim , B adatta
b ir T rk k u m an d an d an alarak verdii kayda gre, byk T rk hkm dar
tbilerin e b ir em ir yazm ak istedii zam an vezirim arr; oku yarm asn em-

iti! adnn "TU'' eklinde Gk-trkler zam anna kadar ktn Bizans tarihisi T heophylaktos ya
zar (C havannes, s. 247). Daha sonra da onu Atlila, Atel, A to l ve E til eklinde vermilerdir. XIII.
asr Avrupal seyyahlar Volga adn kullanmlardr, ki ismin bu nehir kenarnda oturan Bul
garlarn adndan geldii ileri srlyor (RockhilI, 7oumy, s. 107. Barthold, Marquartin bu Itilin
Orhun kitbelerinde nehir mnasnda Trke bir k elim e olduu fikrine itiraz ed erek bunu eski
bir Trk lehesi olan uvaaya balar (O. A . Trk tarihi, s. 22). Marquart Oxus (Ceyhun) ad ile
Trke A m u (Y inc gz) ve Sr nehirlerine Trke verilen gz (z) adlar ile z arasnda
da bir m nasebet dnmtr (Osttrk-Dial-Stud, s. 37).
til suyu aka turur
Kaya tbi kaka turur
B alk tilim baka turur
Klting tak kierr
D vn, I, 70. O nun H azar denizine "Bulgar denizi" denildiine dair kayd mhimdir. til ve Yayk
nehirlerinden sonra garptaki D on , zi, Aksu nehirleri de Trke isim tayordu ve Osm anllar da
Rusalarn deil bunlar kullanrd.
Tan - u Krgzlarn her m evsim iin ay saydklarn ve bunu oniki hayvan takvimi ile kullandk
larn, ylbana da "Mo-cheng ai" (yani buz ay) dediklerini yazar (A. R em usat, Recherchas sur les
langtes Tartares, I. 70; O niki H ayvanlTrk takvim i, s. 50.
Osm an Turan, Oniki H ayvanl Trk takvim i, s. 50, 52.
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ! _________________________________________________________________________________________ 6 3

reder. O da zerinde birtakm iaretler yapar. T rk ileri gelenleri (beyleri)

bunlarn m nasn bilir ve hkm darn m aksadn anlar. Az iaret (nak) ile
ok ey ifde edilir. D o stluk ve sulh zam anlarnda olduu gibi h arp esnasn
da da aym eyi y ap arlar ve bu yazl oku m uhafaza ederler. in kaynakla
rndaki, T rklerin m ukavele yapm ak m aksad ile tah ta zerinde iaret y ap
tklarna dair kaytlar bunu te yid ed e r ve ayn hdiseyi belirtirler'. aretli
ok gnderm e suretiyle em irlerin teblii, T rk ler arasn d a yaznn kullanl
ndan sonra ve slm devrinde bile devam etm itir. A sker bir m illet olan
Trklerin h ayatnda o k ok m him bir ro l oynam ; K aana bal beyler ve
boylar da bazan ok lara gre isim lendirilm itir. Y ay-ok arasndaki m n ase
betlere gre de O uz h a n a veya H u n lara k ad a r kan bir m etb u luk ve tb i
lik hukuku da ortaya km tr. N itekim T rk hakanlarnn okunu (dvetini)
alan hkm dar ve beyler hukukan onlarn tabii saylyordu^. T rkede o k u
mak nasl ok ile ilgili ise bu iaretlerin yaz haline gelm esi de ona bal o la
rak gelimi ve O rk u n alfabesi de bylece K un devrinden beri balyan bu
muhabere iaretlerinin tekm l ile m eydana kmtr.
Filhakika G k -t rk kaanlar, d ah a V I. asrda, in im paratorlarna
gnderdikleri m ek tu p lar trke olarak ve m ill diplom asi usullerine gre
yazdklar, hayvan takvim ine gre de tarihledikleri anlalm tr. B ununla
beraber in im p arato ru n a gnderilen bu m ek tu p lar ve balarndaki "Tann
tarafndan gnderilmi B yk G k TrkTerin Kaan" ibaresi bize sadece in
ce tercmesi ile intikal etm i olup O rhun kitbelerinde ve daha sondaki re s
m yazlarda grlen form llerin balangcm tekil eder. N itekim Yeni-sey
kitbelerinin de ayn asrda yazld tahm in olunuyor. O rhun alfabesinin
Trklerin uzun b ir abalam a devri sonunda m eydana ktna dair bir delil
de bu alfabede K, Y ve B harflerinin, ok, yay ve ev (eskiden eb-adr) biim
lerinde olm asdr. in kaynaklar G k-trklerin m ezarlar bana bir ta ki-
tbe koyduklarm ve b u ra d a lnn hayat ve faaliyetlerini ksaca yazdklar
n kaydederler, ki bu kitbelerin bir ou kefedilm i, okunm u ve yaznn
Trkler arasnda olduka yaygn olduunu gstermitir*. G erekten T rk
kaan O rhun kitbesinde devletin tarihesini anlatrken bir yerde "Ey Trk
ve 0 |u 2 Beyleri, milleti iidiniz!" h itab ile halk b u yazlar okum aa dvet
ibn n-Nedim, K itb ul-Fihrist, Kahire, s; 29-30. M ellif bu kumandann nasn torunu M ehm ed
olduunu kaydeder.
^^St. Julien, D ocum ents, s. 27.
Bak. Osman Turan, "Eski Trklerde okun hukuk bir sem bol olarak kullanlmas". Belleten,
XXXV (1945), s. 305-318. Topladm z yeni m alzem e ile bu mevzuu daha geni olarak yazacaz.
P. Pelliot, N eufnotes sur les questions d'Asie Cenirale; T oung Pao, X X V I (1929), s. 205-206.
St. Julien, D ocum ents, s. 48, 49, 53.
W. Thomsen, Inscriptions d e l Orkhon, H elsingfors 1896, s. 105.
6 4 ___________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

eder, ki bu da yaznn yayl derecesini gsterir**. H arflerin dz izgiler ek

linde olm as bu yaznn ta ve tahta zerinde yazldna ve T rklerin icad
olduuna d ellet eder*.
U ygurlar, ilk zam anlarda am an dininde iken, O rh u n yazlarn kullan
m; bilhare M ani, B u d a ve s dinlerine girdikten sonra, bu dinlerle birlik
te Y akn-arktan gelen ve A ram m enei olan Sod ve ondan treyen U ygur
alfabelerini kabul etm ilerdi. A rap limi b n n-N edim in ifdesine gre
Sod (S em erk an d -B u h ara blgesi) da halkn Seneviye (dualist) ve H ristiyan
dinlerine m ensup bulunduunu, b u rad a hem Sod alfab eb ve h em d e M ani
yazsnn kullanldn syler*. B ununla b e ra b e r bu devirde bu lkede s
lm dini ve m edeniyeti ok yksek d ereced e olduundan bu ifde d a h a eski
zam an lara ait olm ak icap eder**. F ah red d in M brek-ah (1148-1215) da
T rklerin yazlar ve kitaplar olduunu, bunlar ocuklarna rettiklerini,
alfabelerinden b irinin yirm i be harfli Sod, dierinin de sadan sola yazlan
ve yirm i sekiz h arfi b u lu nan D okuz-Ouzca (Touz-guz, U ygurca!) olduu
nu ve bitiik yazlm adn belirtir*. Birinci m ellif M ani alfabesi ile uygur-
cay kasdetm i ise d e ikinci m ellifin D okuz-O uz (Uygur) alfabesinin biti
ik yazlm am as ve yirm i sekiz harfi bulunm as ifdesi ile U ygur alfabesin
den ziyade O rh u n yazsn kasdettii gzkyor. L kin slm lem inin
G k-t rk yazsndan h ab e rd ar olduuna dair baka bir kayda rastlanm am
tr. B u n u n la b erab er M ani dinine ait U ygurca Ir k bitig adl fal kitabnn O r
h u n alfabesi ile yazlm as ok dikkate yn olup T rklerin d ah a uzun m d
d et mill alfabelerini yaattklar anlalyor.
b n n -N ed im in H azarlarn b ran ic e yazdklarna dair kayd, V III. asr
d a B izansn tazyiki ile, M usevlerin bu lkeye snm alar, hakan ve yksek
tab ak an n b u n larn dinini kabulleri arasnda b ir m nasebet vardr. M b
rek-ah ise H azarlarn R us alfabesine nisbet edilen ve soldan saa yazlan
bir y azlan olduunu belirtir. Bu d a B izansl p apaz K yririn Slavlar arasnda
H ristiyanl yaym ak m aksad ile Y u n an alfabesinden vcuda getirdii yaz
(K yrilique) olup o nun H azarlar arasnda d a H ristiyanl yayd rivyeti ile
ilgilidir. F ak at bize H azarlard an kalm a yazl bir eser veya vesika intikal ed e
memitir. Birinci m ellif H azarlarn kom usu olan B ulgarlarn da b ir yazs
olduunu kaydederse d e X. asrda slm laan til B ulgarlarnn yazlarna
St. Juien, s. 10, 28, 135, 148, 201; E. Chavannes, D ocum ents, s. 38, 71, 177. Orhun yazlarnn ya
banc b ir m en ed en gelm esi ihtimali ileri srlm ise de bir n elice elde edilem em itir.
K itab ul-Fihrist, s. 26, 29.
N itekim ayn m ellif bu zam anda Sem erkantda M ani dini sliklerinin ancak 500 kii olduunu ve
Uygur hannn him yesinde bulunduunu yazar (Fihrist, s. 372).
Tarih, s. 44-46.
^ D . D unlop, Jewish Khazars, Princeton 1954, s. 119; Seluklular tarihi, s. 315.
T r k C H N H K M IY ET m e f k r e s i 6 5

dair baka b ir bilgimiz m evcut deildir . Tarihi Cveyn, X III. asrda, U y

gurlarn eski ve yeni illerini (M oolistan ve ark T rkistan) gezmi; onlarn
kitaplarndan bilgi toplam ; tarihleri, dinleri ve aralarn d a B uda, M ani, H
ristiyan ve slm dinlerinin yayldm, O rhun blgesinden B e-bala gle
rini tafsilt ile anlatm tr. O, U ygurlara ait yazl talarn, O rhun nehri ze
rinde, O rdu-bah (K ara-balgasun) ehrinde bulunduunu, bunlar kim senin
anlyamadm, inde o tu ra n ve bu yazy bilen insanlarn getirtilip o k u t
tuklarn bildirir. C veynnin bahsettii bu yazl talar trke, ince ve
soda olarak m ahkk bulunan K ara-balgasun kitbesi olup im al inde
yerleen ve getirtilen Sar-uygurlar tarafn d an okunduu anlalyor, ki bu
mhim kitbe bilhare A vrupal lim ler tarafn d an neir ve tetkik olunm u-
^ 93
tur .
Uygurca O rta-asyada ed eb ve resm lisan olarak o d erece ykselm itir,
ki uzun m ddet devletler-aras m nasebetlerde de diplom atik dil halini al
mt. Nitekim 1027 senesinde U ygur ve Ktay h an n d an G azneli Sultan
M ahm uda gelen eli T rk usul ve takvim ine gre uygurca yazl bir m ek
tup getirmiti, ki bunun arap a tercm esi bize k ad ar gelm itir*. K garl
M ahmud da, kadm zam anlardan bugne dein, K gard an Y ukar ine
kadar btn Trklerin H akan ve Sultanlarn Uygurca kullandklarn, inli
ve dier ark kavim lerinin de m ektuplarm bu yaz ile T rklere yazdklarm
ve oralarda ehirlilerin trke bildiini sylem ekle uygurcam n ne derece
yaygn bulunduunu b elirtir. H rizm ahlar d a ark T rkleri ile uygurca
(Hatt- uygur) yazlarla m u h ab eratta bulunurlard. Bu d u ru m uygurcadan
kalan pek ok eser ve vesikann m eydana kmas, K arahanllara ait ilk ese r
lerin de uygurca yazlm as sebeplerini gsterir. M oollar zam annda ise uy
gurca slm dnyasnda da ok yaylm bulunuyordu. Seluklular slm
olunca ve ata-yurdlarndan slm lkelerine gelince slm yazs T rkler
arasnda yaylmaa ve hkim olm aa balad. E sasen yaz ile din ve m edeni
yet arasnda daim a sk b ir m vazilik ve m nasebet bulunduunu tarih gs
term ektedir.
91
Z. Kazvn mm uI-Harameynin dostlarndan Kadi el-Bu]garnin, elim ize gem eyen, bir "Tarih
Bulgar" yazdna dair kayd (sr, s. 613) ok mhim olup XIII. asrda m evcud idi.
Tarih-i Cihn - g, 1, s. 32 - 45, 192. in kaynaklan Uygurlarn tarih ve edebiyat zerinde zengin
kitaplar olduurru, M oollarn (slm dnyasnda olduu gibi) ind e d e U ygur dili ve yazsn
kullandklarm, Uygur lim ve memuriarnn inceden Uygurcaya eserler tercm e ettiklerini ya-
zarlar (Bahaeddin gel, Sino-Turcica, Taipei 1964, s. 47, 53, 93, 102).
E. Chavennes et P. Pelliot, Un traite M anicheen retrouve en Chine, J. A . (1913) I, s. 190,195, 268.
Mervez, s. 7-8.
fvn, 1, 10.29, 30; Cveyn, I, 136;
Seluklular tarihi, s. 315-317.
Trkler arasnda bylece pek ok yaz kullanlmtr.
 6. Eski Trklerin Dini
"Trkler yerlerin ue gklerin hlik te k bir Tann'ya
inanyor; on a ta p y o r ue kurban k e siy o rla r."
(Theophylaktos)

E s k T rk ler ok geni sahalara yaylarak hudut blgelerinde yabanc

din ve k ltrlerin te sirlerine m aruz kalm akla beraber, X I. asrda slmiyet
um um ve m ill bir din h aline gelinceye kadar am anlik byk gebe kitle
ler arasnda hkim bulunuyordu. H e re d o tun belirttii baz inan ve m era
sim lere baklrsa am anliin tarihini M . . VI. asra k ad ar karm ak m m
kndr. H u n lar devrinde "Tanr" kelim esi hem g, hem de ulhiyeti ifde
ediyordu. Bu devrin h k m darlarna verilen "Tanr kutu" unvan da T rkle
rin lh hkim iyet telkkisinin balangcn, gkle alkal olduunu ve tek
A llah inancna doru bir tekm ln m evcudiyetini gsterir. Nitekim
G k -t rk ler devrinde gkle alkal olm akla beraber, m cerret m nas ile,
tek bir "T ann"nm varl inanc m eydana kmt. G erekten O rh u n kitbe
leri yer, gk ve btn m ahlklarn yaratcs, insanlarn iyi veya kt kaderlerini
tyin edici b ir 'T an r" fikrinin artk teekkl ettiini gsterm ektedir. Trkler
bu devirde ykseli ve sukutlarna, kabiliyetli veya kabiliyetsiz kaan ve bey
lerin kendi k ad erlerin d e vasta olm asn da lh him ye veya cezann bir ne-
98
ticesi o lduuna ve T a n n nm kadir-i m utlak bulunduuna inanyorlard .
T ard u kaan, b ir seferinde, askerleri ve hayvanlar arasnda hastalk km a
sn T a n rnn b ir gazab sayyor ve bundan titriyordu. B aka bir han da
in lilere m albiyetini ilh kad ere balyordu. ada Bizans tarihisi
T heophylaktos T rklerin, topra, suyu, atei, ve havay (d rt unsuru) takdis

' D e G uignes, Trklerin tarih-i um um si, stanbul 1924,1, s. 201.

' W , T h om sen , "M oolistanda Eski Trke kitabeler", T.iVf., III, s. 99.
T r k CH N H K M Y ET M E F K R E S ^ ------------- 6 7

etmekle beraber, sadece, yerlerin ve gklerin hlik bir T an rya taptklarn,

ona at, sr ve koyun k u rban ettiklerini, istikbali h ab er veren khin (kam )
leri olduunu syler'. X. asrn ilk yarlarnda Ouzlar ziyaret ed e n halife
nin elisi b n F adlan "Bir Trk zulm grd veya bir zorlukla kardat z a
man, b a n yukar kaldrp "Bir Tangr" diye d u a ettiini sylem ekle.am an
Trkerin A llah inanc hakknda bize gzel bir fikir verir''.
Din adam larn h u zurunda m nakaaya aran M eng H a n d a "Biz sa
dece tek bir Tanrm n varlna, onun sayesinde yaadmza ve onun em ri ile
ldmze inanyoruz" derken G k-trkler devrinde varlan yksek bir ul-
hiyet inancnn devam ettii grlm ektedir. G erekten M oollar hakknda
bilgi veren yabanc m ellifler bu vesile ile am anlii de aydnlatm aktadr
lar. I245te Lyonda to p lanan H ristiyan R u h an M eclisinde (Concile) R us
Bapiskopusu P etro M oollarn h er sabah ellerini ge kaldrp H lik a dua
ettiklerini bildirir. P. C arpini ve M athew P arise gre "O nlar te k T an rya
inanrlar ve onu grnen ve grnm eyen h er eyin yaratcs bilirler. D nya
da mcazt ve m kfat da onun em ri sayarlar. F ak at ona d u a ve lhilerle
ibadet etmezler" der. M arco P olo ise "Semav en yksek bir T an rya ta p a r
lar; fakat sadece hayat ve shhatlar iin d u a ed er ve o n a M eng (ebed) s
fatn verirler" ifdesi ile bu inanc biraz d ah a aydnla kavuturur'.
G k-trklerin tek T an r inancna ykselm eleri m him bir hdise olup
mill urun ok ileri b ir dereceye ulam as, k ltr ve yaznn yaylmas da
bu devre rastlar. Eski alarn Y u n a n l, R o m a l ve baka m eden kavim leri
ok Tanrl bir devrede bulunm akla b erab er din tarihileri, hakl olarak, tek
Tanr inancna erimeyi ileri bir derece sayarlar. T rkler bu yksek ve m cer-
red Tanr telkkisine varm akla berab er, balangta onu yine de gkte d
nyorlard. Bu sebeple T an r kelim esi hem gk ve hem de A llah m nasnda
kullanlyordu. N itekim T rk ler A llah "G k-Tann" ad ile anyorlard. O r
hun kitbelerinde "ze kk tan g n " ( stte mavi gk) terkibinde "tanr" yine
gk mnasn da m uhafaza ediyordu. A llahn m ekndan m nezzeh olduu
nu bildiren dinlerin dahi sem av sfatn alm alar ve b u n u kullanm alar eski
beer dncede A llah ile gk veya ycelik arasnda m nasebet izlerinin
devam ettiini gsterir. T an rnm T rkleri korum as ve kendilerini baka
milletlere stn tutm as, hakanlarn iktidar o n d an alm alar inanc T rk ler
de milliyet ve cihn nizm urunu dourm utur, ki bir vesile ile W . B art-
holdun da iaret ettii gibi m ill vicdann bu derece ykselm esi dnya tari-
E. Chavennes, Documents, s, 38, 50, 248.
ibn Fadian, Rihle (Seyahat-nm e), nr. Z. Velidi T ogan, Leipzig 1939, s. 10.
W. Rubruck, Journey, s. 235, 236.
68 _____________________________________________________________________________________________ . T U R K C H N H A K M Y E T M E FK U R E S

h in d e nd ir ve m stesna bir hdisedir'. Bu imtiyaz ve inan dolaysyledir,

ki T rk ler A llaha bazan "Trk Tanrs" adn veriyorlard. Bu terkibe X I. ve
X II. asrlarda d a rastlanm tr. "Ulu T anr" tbiri ise slm devrine d e m al
olm utur. B u ileri T an r anlay T rk am anliinin kom u kavim lerin d in
leri ve polytheism ein tesirinde kalm adn gsterir. Bu T a n n ile slm n
A llah arasnda gze arpan balca bir fark da onun T rkleri baka m illet
lerd en st n tutm as ve him yesi olup bu bakm dan bir d erece Y ahudilerin
Y ahovasna benzer'*.
G k-trklerin, d ah a so n ra O uz ve baka T rk kavim lerinin bu ileri
ulhiyet anlaylarna m ukabil Krgz, B akurt ve dier baz T rk uluslar, X.
asrda bile, hl b u din seviyeye ulaam am lard. M esel B akrtlar en b
y gkte olm ak zere eitli m abutlar tanyor; Krgzlar H indliler gibi
llerini yakyor ve slm n tesiri ile b u n d an vazgeip, cenazelerini defnedi
yorlard. B aka T rk boylar da gnee, yldzlara, byk da ve n ehirlere
tanrlk sfat veriyorlard'. O nlar gibi geri bir seviyede kalan A ltay T rk le
ri de, son zam an lara kadar, K ara h a n tanrlarn en by biliyorlard.

leri tan r anlayna erien T rkler, ayn zam anda, r h u n ebedliine ve

b u n u n za ru r b ir neticesi olarak d a A h iret hayatna, iyilik ve ktlklere d a
ir bir h esabn verileceine de inanyorlard. Bu sebeple T rkler, bir ok eski
kavim ler gibi, m esel O rh u n kitbelerinde kaydedildii zere kaan ve bey
ler lnce ruhlarnn b ir ku gibi ge, T a n n m n yanm a utuunu
(ua-b ard ) kabul ediyorlard. Eski T rkede "umak" kelim esinin aym za
m and a, cen n et m n asn a gelm esi ve slm devrinde bu m efhum u ifde iin
kullanlm as sebebi de budur. B unun gibi kt ruhlar da yer altna gider, ki
buray a d a tam u deniliyordu ve slm devrinde cehennem karl olarak
kullanlyordu. M evln C elleddin R m M oollarn M aher G n ne
inand k larn a ve hesaplarn grlm esi iin bir yargu (m ahkem e) kurulaca
n a d air szlerini ciddiye alm yor ve bunu M slm anlara byle gzkm ek ar
zular ile ilgili bulu y o rd u . P lano C arpini onlarn ebed hayat hakknda bir
ey bilm ediklerini sylerken dnyadan sonra baka bir lem de d e yaaya
caklarna inandklarm ilve ed er ve bu suretle hem H ristiyanla gre d-
w. Barthold, E ski Trk kitbelerinin tarih ehem miyeti, s. 72.
Sd ece burada 'Trk Tanrs" Yahudilerin Y ahovasna benzer.
b n Fadan, s. 18 - 20; M ervez, s. 18 -19; G erdiz, s. 83, 87; Fahreddin M brekh, s, 43; Yakut,
I, s. 24.
Celleddin R m , Fih m fih, nr. Firzan Fer, Tahran, s. 65; W, Barthold da am ankte hiret-
te hesap verileceine dair bir inann mevcd olm adn dnrken yanl olarak buna harpte
ldrlen dmanlar misl gsteriyor; fakat bunun sevap sayldna dikkat etmiyordu (Dersler, s.
13),
T U R K C H N H K M Y ET M E F K R e S _________________________________________________________________________ 6 9

ndn belirtir ve h em d e hatsn dzeltir*. B ununla beraber T rkler

ruh hakknda birtakm husus akidelere de sahip bulunuyorlard. Kgarl
M ahm uda gre T rk lerd e ruhlarn ylda bir defa geceleri hayatta iken yaa
dklar ehirlere gelip halk ziyaret ettiklerine ve "tiki" diye bir ses kardk
larna dair bir inann m evcudiyetini h ab er verir**. G klere kan iyi ru h lar
dnyadaki akrabalar iin T an r nezdinde efaatta bulunuyor ve yeraltna gi
den kt ru h lar da in san lara fenalk yapyorlard. T rk ler kyam et gnne
de "Ulu gn" adm veriyor ve bunu d a slm olduktan sonra kullanyorlar
d*. Trklerin lnce atlar ve silhlan ile birlikte gm lm eleri "bu hayva
na binip Cennete gideceklerine" dair inancn bir neticesi idi. Bu inan ve defin
deti H un, G k-trk, O uz, ve K paklarda m evcut idi**. am an dininde
peygam ber ve m ukaddes kitap gibi, m elek m efhum u d a yoktu. F akat O rhun
kitbelerinde ve baka kaynaklarda o n a ben zer ru h ve varlklara rastlanm
tr, ki bunlar arasnda Um ay dikkati eker. K itbelerde kaanlarn analar
Umaya benzetilm ekte ve ocuklarn d a hm isi saylm aktadr. Kgarl M ah
mud da kadnlarn U m ay ile tefe l ettiklerini ve an a karnndaki ocuklar
da onun m uhafaza ettiine inanldn yazar***. B ugn trkede ocuklar
korkutm akla alkal olan um ac tbiri de bu eski inancn bir devamdr***.
Yksek dalar ve p n arla r d a hayrl ru h larn m akam saylyordu. B unlara
Yir-sub (Y er-su) deniliyor ve onlar da tazim ediliyordu. N itekim b u ralarda
T a n n ya d u a ediliyor ve k urb an lar kesiliyordu***. B u m akam lar slm evliya
larnn trbelerine benzem ekte; vatan urunu dourm akta ve kuvvetlendir
mekte idi. XI. asrda ra n I m ellif G erdiz de T rke yabgusunun m em le
ketinde byk bir da olduunu, onlarn buray "Tanrnn m akam " saydkla
rn ve bu da zerin d e yem in ettiklerini syler, ki m eh u r T anr dalar da
adn bu inantan alsa gerektir. Bu sebepledir, ki T rk ler b u gibi yerleri
"duk" (m barek) tanrlard**"*.
yi ruhlarn T an r yanna, gklere um as ve ak rabalarna efaatte b u
lunmas ecdad tazim ve m ill ur duygularnn bir balangcdr. N itekim
Hunlar, onlarn toru n lar G k-trkler ve U ygurlar yln beinci aynda ayn

R ockhill,/oH m ^ o fR u bru ck, s. 236.

Dvn, I l, s. 230 (B- Atalay).
F. Mbrek-h, s. 43.
11 bn Fadlan, s. 14; Rubruck, s. 78, 80 - 82.
^Thomsen, s. 103; Divn I, s. 111.
Marco Polo M oollarda ocuklar, hayvan srlerini ve hububat koruyan ve bu sebeple takdis
^edilen Natigay adl bir rhdan bahseder, ki bu Um aydan baka bir ey deildir (s. 85).
St. Julien, s. II.
Gerdiz, s. 102; D vn, s. 377, (B. Atalay).
7 0 ___________________________________________________________________________T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S

m ukaddes da zerinde toplanr; T a n rya ve atalara kurban keserlerdi.

G k -trklerin bu yin ve m ersim leri dem ircilikle uratklar ve k u rt m en
e efsnesiyle bal bulunduklar Altay dalarnn bir vadisinde yksek bey
lerin ve asillerin itiraki ile yaplyordu". in kaynaklarnda ecdd m a ara
s olarak tan n an b u yer T rk an anesinde E rgenekon ismini alm ve slm
kaynaklarna k ad a r intikal etm itir. G erekten T rkler h er ylba buraya gi
dip dem ircilik devrinin htras olarak, bir m iktar dem iri rs zerinde dv
m ek suretiyle, b ir bayram yapyorlard"^. K t ru h lar da, yer altnda, cehen
nem e gidiyor; o n larn fenalklarndan kurtulm ak iin de km lar, yni din
adam lar vazife gryorlard. A ltayh la n n yaratl efsnesine (kozm ogoni
ye) gre T an r K ara h an yerleri ve gkleri "Kii"den sonra yaratm tr. Kii
d e bu esn ad a y aratm ak k u dretine erim ek isteyince T anr onu k lem in
d en yeralt k aran lk diyarna atm ; baka yeni bir kii yaratm tr. E rlik ad
n alan b u ilk kii ve o n u n kandrd k t ru h lar d a dm an olduklar insan
lar fenalklara sevketm itir. B urada, dier dinlerin de kabul ettii, Al-
lah-eytan m nasebeti, insann A llaha isyan ve sonsuz ihtiraslar dolaysy
la g n ah k r oluu bahis m evzuudur.

T rklerin ru h larn hayatna dair inanlar hakknda bn F ad lan m nak

lettii b ir fkra dikkate yndr. O n u n O uzlar arasnda dinlediine gre
bir ihtiyar, len kom usunu r yasnda grr. l o n a akraba ve dostlarm
takip edem eyip yalnz kaldndan ikyet eder. htiyar bu hdiseyi anlatnca
akraba ve arkadalar d erhal m ezarna gidip kurban keserler. ki gn sonra
tek ra r r yasna giren kom u ona "akraba ve arkadalarm a artk ra h a t etti
imi syle" der". B u rad a O uzlar arasnda itibar gren bir din adam veya
bir kam (am an) bahis m evzuudur. E ski T rklerin m untazam gnlk iba
detleri ve ib ad eth an eleri olduuna d air ak bilgilere sahip deiliz.
G k -trklerin m terek yin ve bayram larnda, m ukaddes yerlerde dua ve
k urb an larn d an baka sefere karken bir m bede gidip zafer duas yaptkla
r ve o n dan so n ra da o rd u lar h arek ete geirdikleri gzkyor. Filhakika
in kaynaklar F u yun-se adm verdikleri b ir tapm ak veya ibadethnenin
m evcudiyetini kaydetm ilerdir. Z. Kazvin de Y edi-su havalisinde Karlukla-
ra ait b ir ib ad eth n e olduundan ve iinde eski hkm darlarn resim leri bu
lund u u n d an bahseder" . B ununla b e ra b e r m untazam ibadet ve ibadeth-

D e G uignes, II, s.. 201; St. Julien, s. 11, 29; Chavennes, s. 15,111.
R eideddin, C m i t-tevrih. Tahran 1 3 3 8 ,1, s. 113-115.
bn Fadln, s. 14 -1 5 .
us St. Julien, s. \8D \A sr, s. 584.
T r k C H N H K M Y ET M E F K R E S _______________________________________ 7 J

nelerin m evcut olm ad, baz m terek yin ve m erasim ler dnda, istenil
dii veya ihtiya duyulduu zam an ba ap, yz ve elleri ge kaldrp
Tanrya dua edildii anlalyor. ingiz H an, H arizm ahlar im paratorluu
na kar savaa girim eden nce, bir tepe zerin e km; ban am; k e
merini boynuna balam (itaat m aksad ile) ve yzn yere koyarak
gn- gece zafer iin T a n rya dua etm iti. M slm an tarihiler bu hdiseyi
Allaha balanm ann faydalar ve gururun zararlar m nasebeti ile zikreder
ken ingizin zaferini ve H arizm ahn m albiyetini de bu davranlarna
balarlar"^ Bir ada m ellif de dinlerinin "Yz arka evirip defa diz
kerek ebed bir T an rya tapm aktan" ib aret olduunu syler"". A llaha n i
yaz ederken ba am aya Seluklu, O sm anl sultanlar ve evliyalar arasnda
da rastlanm ve bu eski detin slm ib ad etlerin d e devam m ahzurlu sayl
mamtr. Bu m nasebetle A lparslann ve byk vel A kem seddinin, m
him hcet dileklerinde, bu ekilde A llaha niyz ettiklerini kaydetmeliyiz.

Cuveyn, Tarih-i Cihn-g, 1, s. 62; Bar H ebraeus, Chronography, trc. 'W. Budge London 1932
357; Aksaray, s. 44.
Brosset, Historie de la Georgie, I, s. 486. 53.
 7. Kamlar ve Din Vazifeleri
'T ann siz e kitaplar, bize d e k a m la r uerdi. B iz on la
nn sylediklerin i y a p a r u e rah at y a a n z ."
(M eng Han)

E s k T rk dininde (am anlikte) bir peygam ber ve m ukaddes kitap ol

m ad iin kam (am an)larn bir ok vazifeleri ve byk nfuzlar vard. Bu
kam lar arasnda O uzlarn d estn Irkl-hocas ve K orkud-A tas, ingiz
H a n n tarih G kesi ok kudretli ahsiyetler idi. G erekten bunlar Tanr
nn cihn hkimiyetini Ouz H a n a ve evldlarna, ingiz H a n a ihsan ettii
ni m jdelem ilerdir. G k-trk kitbeleri am anlar hakknda b ir ey syle
m iyorsa d a in, Bizans, slm ve H ristiyan kaynaklar am anlarn eitli di
n vazifeleri ve te sirleri hakknda dikkate yn bilgiler verirler. ada
ra n l tarihi Cveyn: "Uygurlarda sihir ilmini bilenlere K am derler. B unlar
eytanlara h k m ettiklerini iddia ederler... B ugn ehzdeler onlarn sz ve
dulanna ok itim ad e d e rler ve fikirlerini alm adan bir ie teebbs etm ez
ler. H astalar d a K am lar tedvi eder" der. Sryan tarihisi B ar-H ebraeus
M oollarn U ygurlarla tem astan sonra ok m ahir kam lara sahip olduklarn,
bunlarn cin ve eytanlarla m nasebette bulunduklarn belirtir*^*. M sl
m an ve H ristiyan anlayndan farkl olarak kam larn T anr ile m nasebet
lerine d air inanlar m evcuttu. Cveyn ingiz adnn m eneini izah ederken
"M uteber M oollard an iittim , ki iddetli bir kta, plak olarak, dalara gi
d en b ir kim se vard. O, Hanr ile konutum , buyurdu ki yeryzn T im uine
ve oullarna verdim; adn d a ingiz H a n koydum dem i. Bu adam a Tab
T a n g n adn verirlerdi". B ununla kam larn T anr ile m nasebette bulundu
u inanc yayordu. R eideddin de "Tab T a n g n lkabn tayan G kenin
ge ktndan T an r ile grtnden ve daim a ingiz H a n n yanna ge-
Cihn-g, I, s. 43-44; Chronography, s. 355; M ervez, s. 19; R eideddin, I, s. 127.
T R K C IH N H K M Y E T M E F K R E S _________________________________________________________________________ 7 3

lip onun dnya h k m d ar olacandan" bahsederdi kayd ile bu hususu

teyid eder". K rgzlarn yln m uayyen bir gnnde toplandklar, musi-
ki-inaslar ve ark letleri hazrlandktan so n ra imeye ve raksetm eye ba-
hyan kam larn k en d in d en getii, bu esnada o n a istikblde vukubulacak h
diseler hakknda sual sorduklar, onun da o yl zarfnda bolluk- ktlk, ya
mur- kuraklk, hastalk, em niyet-dm an durum u hakknda h aberler verdii
ve bunlarn doru kacana inanld rivyet ediliyor".

Tarihi Cveyn kam larn istikbale ait h aberlerini ncm ile itigalleri
ne atfeder. R u b ru ck a g re onlar astronom iden anlar; h u s f ve ksf h d i
selerini nceden h ab e r verirler. Ay ve gn tutulunca halk evinde ayakta b ek
ler ve bir kim se dar km az. T utulm a hdisesi sona erince de halk iki ve
mzie balar, ve elenir. am anlar onlara istikblin iyi ve kt hdiselerini
bildirirler. K am larn tavsiyeleri olm adan orduyu toplam az ve savaa giri-
raezlerdi. N itekim k hinler m saade etm edii iin M oollar uzun zam an
bekledikten sonra M acaristan a dnm lerdir"*. T rk-M ool am anlii
arasnda baz farklar gzkyorsa da bunlar ayrm ak kolay deildir. Sylen
dii gibi kam larn ay ve gn tutulm alar hakkndaki bilgileri m uhtem el o la
rak Uygur m edeniyeti ile tem astan sonra, astronom lara ait bulunm ak icabe-
der. M oollar slm m em leketlerini istil edince de riyaziye ve heyet lim
lerini ktalden istisna etm iler ve onlar yanlarna alarak istikbali kefe al
mlardr. M eng H a n n saray karsnda ba am ann ikam etgh b u lu n u r
du. H an onlarn szlerinin yaplm as lzum unu belirtirdi. K um anlar da
kamlara ok itibar eder; kehnetlerine, tebirlerine ve sihirlerine itim at ed er
ve verdikleri h ab erlerin T anrT dan geldiine inanrlard. am anlar geceleyin
du ve sihr faaliyetlerini yapar; ellerindeki davullar iddetle yere vurur; ni
hayet hiddetlenir ve bizzat kendisini balar. B undan so n ra karanlkta ruh
gelir ve haberler verir. R ivyete gre bir M acar byle bir m ersim esnasnda
aralarnda gizlenmi; adrn stnde bulunan ru h ieride H ristiyan olduu
iin gelemiyeceini haykrm ; bunu iiten M acar d a sratle oradan kam
tr. am anlar hasta olunca d a arlr; o d a byye balar ve hastaln tabi
veya cin eseri olduunu syler ve tedviye giriirdi. K am lar ocuklarn dou
unda da onlarn k ad erlerin i h ab er verirlerdi'. N itekim D e d e K orkut da

Cihn - gii, I, 28; R ededd in , C m i ui-tevrih, i, s. 307; Osman Turan, "ingiz ad hakknda",
^^Belleten, X IX (1941), s. 268.
124 Mervez, s. 19.
Rubruck, s. 240.
Rubruck, s. 239-244.
7 4 ___________________________________________________________________________ T R K C H jN H K M Y E T M EFK R E S

ocuk dounca davet edilir; o d a du eder; ismini koyar ve "Adn ben ver
dim, m rn Tanr vere" dileiyle vazifesini bitirirdi.
K am larn hastalk ve lm zam anlarnda vazifeleri ok ehem m iyet k a
zanrd. B ir kim se hasta olunca ona evinin yaknnda bir adr kurulur; has
talk fena ru h larn eseri olduu iin hizm etine kle ve criyeler bakar; adr
zerine iaret k o n u larak bakalarnn yaklam am alar belirtilirdi. Sadece
kam h astann yanm a gider; kendisine gre d u ve vastalarla tedviye ba
lar; akrabas iyileinceye kadar kendi hastasn grm ez ve lnce d e orada
m ersim le defnedilirdi. T rklerin lm ve defin m erasim leri de ruhun eb e
diyetine ve h irete inann bir icab olup bu hususta ok zengin tarih m al
zem e vardr. G k -t rk lerde lnn cesedi adrn iinde yatrlr; akrabalar
kendisine at ve koyun kurban ederlerdi. H epsi ata biner; adr yedi defa do
lar ve feryada balarlard. adrn kapsna geldikleri zam an bakla yanak
larn yaralar; kan gzyalarna karrd. C esedin defni, m evsim e gre, yap
raklarn yeerm esi veya dklm esi zam anna kadar, yni ilk ve son bahara
dein, bekletilirdi. D efin esnasnda d a ayn m atem m erasim i yaplrd. Ceset
lnn silhlar ve k u rb an edilen atnn klleri ile birlikte gm lr ve b u ata
binerek cen n ete gideceine inanrlard. E sasen han ve beylerin atlar d a se
m av b ir m eneden gelirdi. Bu yksek ahsiyetlerin m tem m erasim lerine
yabanc devlet elileri de katlr ve onlar d a T rkler gibi yzlerini yaralam a
a ve ayn eyleri yapm aa m ecbur edilirdi. 572de gelen in, 576da gelen
Bizans elileri M ukan ve stem i hanlarn m atem lerine katlm aa zorlandk
lar zam an b unu garip karlam lar; fakal nihayet sakallarn tra ederek
m atem e itirak etm ilerdir". T rkler bu m atem m erasim ine "Yu" adm ve
rirdi, ki t rk e "yla- (alam ak) da b u rad an gelir. B izans kaynaklan bu
m atem e "dohya" denildiini sylerler. Bu d a trkede D nin Yye tebdl
ettiini g steren fonetik bir hdise olup D ayk nehir adnn Yayk olm as ile
de kendini gsterm itir.

E sk id en lenlerin cesedleri yakld halde bilhare gm ldklerine d a

ir d e baz iaretler vardr. len hkm dar ve kahram anlarn m ezarlar ze
rine ld rd k leri dm anlarn tatan balb al denilen heykelleri k onur ve
b unlarn h ire tte kendilerine hizm et edeceine inanlrd. slm iyet nasl za
ru re t halin d e cihadn farz ve sevap olduunu em rediyorsa eski T rk dini de
bylece sava din b ir m dafaa vazifesi sayyordu. Bu sebepledir, ki m rn
m u h areb e ve fetihlere ayran O uz H a n "ok savatm; Tanrya borcumu
dedim" diyordu. G k -t rk h an ve beylerinin m ezarlar zerine tuladan bir
b a rk yaplr; ierisinde duvarlarna lnn resm i ve yapt savalarn tasvir-
St. Julien, s. 29; E. Chavannes, s. 348.
T r k C H N h k I m y e t m e f k u r e s i 7 5

leri de izilirdi. A vrupal seyyahlar T una boylarndan A ltaylara k ad ar K p

ak ve KanglTarm K urgan denilen tepe gibi m ezarlarn ve zerlerinde l
lerin heykellerini grm lerdi. S onralar ta-nine denilen bu K pak m ezar
larna ait heykel (S in-ta)lerin balar krlm bulunuyordu. W . B arthold bu
heykellerin krln slm taassubuna deil, M oollara atfediyor. Z ira ona
gre M oollar eski insan resim lerinin hayattaki kim selere zarar verecei iti
kadnda idiler, ki bu m nasebetle de T rk ve M ool inanlarnda bir fark
daha kaydedilmi oluyor. in kaynaklar hak an ve kahram anlarn m ezarlar
zerine b ir bide dikildiini ve b u n lara lnn hayat ve zaferlerinin de ksa
hikyeleri yazldm kaydederler. te O rhun ve Y eni-sey kitbe ve bidele
ri de bu tarih kaytlar te yid etm itir. H azar hanlar ve idareci snf M usev
dinini kabul ettikleri halde am an inanlar ve defin m ersim leri yine d e
vam ediyordu. Filhakika "H azar hakan lnce kendisine kesm e tatan ve
tezyinatl, stnde k yanan bir m ezar yaplm t. A bide yirm i d rt odadan
terekkp ediyor ve bu m uhteem binann h er odasnda bir m ezar bulunu
yordu. Bu sayede kabrin bu od alard an hangisinde olduu bilinm em ekte ve
bu suretle ceset insan, hayvan ve eytan tecavzlerinden korunm akta idi.
Hakan, b t n odalar altn ilem eli kum alarla deli olan ve cennet adn
alan bu m ezarda defnolunm utur. O nu defn ed en ler yanaklarn yaralam
lard."*^. T rklerin m atem esnasnda yaptklar m ersim ve detlerden baz
lar slm devrinde de devam etm i ve Seluklular zam annda trl ekilleri
ile yaamtr. H astalarn ayr bir adrda tutulm as ve kim se ile tem as e tti
rilmemesi bulac h astalklara kar shhat kaidelerine uygun bir tecrbenin
din bir inan haline geldiini gsterm ektedir.

G k-T rkler ve halefleri yabanclarn, b erab erlerin d e zararl ruhlar ge

tirdiklerine veya sihir yaptklarna inandklar iin h u d u tlard a ve hakanlarn
huzuruna girilerinde kam lar tarafndan iki ate arasndan geirilm ek su re
tiyle bir m ersim e tbi tutuluyor ve tem izleniyorlard. VI. asrda Bizans eli
si Zem arkos G k -t rk h u d u d u n d a byle bir m uam eleye m aruz kaldn an
latm; Plano C arpini d e A ltm -ordu hkm dar B atu H a n n h uzuruna ka-
St, Julien, s. 9, 10,18, 28,105,127, 135, 142, 148, Chavannes, s. 38; bn Fadln, s. 14-15; bn Hav-
kal, s. 395; Rubruck, s. 80 - 82, 85, 95; M arco P olo, s. 85; Kiragos, TM , II, s. 173; D eguignes, I. s,
201; M enandros (C ousin, H ist de Constantinople; III. s. 97); W. Barthold, 'Trklerde ve M ool-
larda defin mersimleri". Belleten, LXIII, s. 515-519; A. nan, am anizm , Ankara 1954, s. 2-6; W.
Thom sen, T.U. III, Eftalitlerin rfleri gibi lm detleri d e G k-Trklere benziyordu (Chavan
nes, s. 159). M oollarda at ve eyadan baka len hanlarn kle ve criyeleri d e kurban edilerek
birlikte gmlrd. Bartholdun dedii zere bu barbarca dete Trklerde rastlanmad gibi
Moollar yine Trklerden farkl olarak llerin resim ve heykellerini d e zarar verecei inanc ile
yapmyorlard {Dersler, s. 15),
7 6 __________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S!

buld en nce iki ate arasndan geirilmiti. K endisine; "H an a kar fena bir
ey dnm eniz veya zehir tam anz ihtim ali dolaysiyle btn fenalklar
uzaklatrm ak iin bun u yapacaz. Bu sebeple korkulacak bir ey yoktur"
denilm i; o d a pheli b ir kim se olm aktan kurtulm ak iin m ukaddes iki ate
arasndan gem itir. A te fenalklar tem izledii iin llerin eyalar da
o n u n la tem izlenm eden nce kullanlmazd'. Bu d a tecrbelerle m ikroba
kar m dfaann nasl b ir din inan haline geldiini gsterir. am anlann
d u ve lhileri tesbit edilem em itir. Z ira bu dular onlarn istirak halinde
bulunduu zam an irtical o larak okunur ve bu esnada keftdilerinden gemi
bulu n duklar iin de h atrlanam azlar. Y alnz T anr ile insanlar arasndaki
m n aseb etlere d air h ab erler bize k ad ar intikal ettiinden bunlarn byle bir
ru h h leti dnda olduu anlalyor.

T rk ler arasnda yam ur ve k ar yadrm aya dair inan ve faaliyetler

hakknda hikyeler ok eski olup slm devrinde de devam etm itir. D in ve
sihri m ahiyeti dolaysiyle bu m esele zerinde burada ksaca bilgi vermei
yerinde buluyoruz. slm m elliflerine gre N uh P eygam ber T rk istan o
lu Y fese verdii zam an o bu kurak lkede ne yapacan sorar. B abas da
oluna yam ur yadrm a kudretini b aheder ve zerinde dua (sm -i zam )
yazl olan bir ta (tlsm ) verir; ihtiya halinde bu yazl ta ile A llaha du
edilerek yam ur yadrlrd. B una 'Y ada ta" ad verilirdi. R ivyete gre
bu ta O uzlar eline getii iin onlarla Karluk, Plazar ve dier T rkler ara
snda, b u n a sahip olm ak m aksad ile, savalar eksik olmazd'. T rklerin ec
dad n a A llahn yam ur yadrm a kabiliyeti verdii rivayeti in, slm ve H
ristiyan kaynaklarnda sk-sk zikredilmitir'". in kaynaklar, G k-trk
devleti kurulm adan nce, A pangunun kardei tabiat-st kuvvetlere hk
m ediyor ve istedii zam an rzgr estirip yam ur ve kar yadrabiliyordu bil
gisini verirler''. Bu d a o n lara atalar K unlardan geliyordu. Z ira, Kunlar
d m an larn a kar, yam ur, dolu ve kar yadrarak veya frtna ve rzgr
k arara k onlar m alp ediyor ve bunu yapan khinlere sahip bulunuyorlar
d. V. asrda kuvvetlenen C cen(A var)lerin b ir istilsna kar kendilerini bu
sayede k o ru duklar d a kaydedilmitir'. Bylece Y ada tanm hem kurakl
a, hem de dm ana kar kullanld rivyet edilm ektedir.
' Rubruck, s. 9. 240-241,
G erdiz, s. 80; M cm el t-tevrih, s. 102; Q uatrem ere {Heft iklim ), Histoire des M ongols, s. 428.
Bu da Ouzlarn Trklerin asil ve stn kolunu tekil ettiine dair bir delildir.
Taber, Tarih, 1. s, 348; M ukaddesi, K itab d-Bed vet-Tarih, trc. Cl. Huart, IV. s. 20; Z eki Velicli
T ogan, U m u m Trk Tarihine Giri, stanbul 1946, s. 14.
St. Julien, s. 3-4.
D e G uignes, II. s. 150.
T R K CH N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________ _________________

A bbs H alifesi M em un bile b u esrarengiz hdiseyi duymu ve onun

hakknda tetkiklerde bulunm ak zere H o rasan valisi Esed bin N hu
niem ur etmi; o d a gereken bilgileri toplam ; fakat m ahiyetini reneme-
jniti. Eski A rap seyyah T em n bin B ah r D okuz-ouzlara (Uygurlara) git
mi; "Onlarn beldelerinde garip bir ta olup bununla istedikleri zaman ya
mur, dolu ve kar yadryorlard. Bu m esele onlar arasnda ok yaygn ve
mehur olup kim se bunu inkr etm ez" der". Corafyac bn l-Fakhin ri-
vyetine gre E b u-A bbas sa O uzlar, D okuz-ouzlar ve Karluklar arasn
da yamur yadrld haberlerini duyar; fakat bunlara p ek inanmaz. Bil
hare H orasan valisi D avud B adgs ile grnce artk phesi kalmaz. Zira
o Ouz yabgusuna isyan ed e n olu B alkktan bu hususta tam bir bilgi alm;
bunun bir hile ve sihirle deil A llahn k udreti ile olduunu renmitir. K
hinler (kam lar) vastas ile yam ur ve k ar yadrldm a dair bir haber de
Saman hkm dar sm ail bin A hm ed(892-907)in am an Trklere kar gi
ritii bir sefer m nasebeti ile verilm itir. slm kaynaklarna gre Saman
Emri kle T rk lerd en ve yerlilerden m rekkep yirmi bin kiilik ordusu ile
hareket edince askerleri arasndaki bu T rkler kar tarafta akrabalar oldu
unu ve onlardan aldklar habere gre yarn khinleri (kam lar) vastas ile
yamur ve kar yadracaklarn sylediler. H k m d ar askerlerine insanlarn
byle bir eye k aad ir olam ayacam ve bu n a inanm akla hl kalblerinde k
fr izleri kaldn syledi. F ak at T rk askerleri yarn gne doduktan son
ra bunun gerekleecei ve E m r sm ailin de bizzat bu hdiseyi grebilecei
zerinde srar ettiler. N itekim ertesi gn, ayn saatte, ordunun dayand
da zerinde byk bir b u lu t peydah olm u; h er taraf karanla bomu ve
korkun grltler duyulm utu. Bu tehlikeli durum da E m r smail atndan
inip Allaha yalvarm ve nihayet b ulutlar am anlere aid tep e zerinde dolu
halinde dklm ve bu sayede onlarn bozguna uram alar ve kamalar
salanmt'*.

T rk halklar hak k n da en selhiyetli bir kim se olan K gah Mahmud:

"Husus bir ta olan Y at (Y ada) ile khinlik yaplr, rzgr ve yamur celbedi-
lir. Bu, Trkler arasnda ok yaygn olup buna Y am a boyu ierisinde bizzat
hid oldum. O rad a bir yangm sndrm ek m aksad ile yaplm; yaz esna
snda, Allahn izni ile, kar dm ve bu suretle yangn sndrlmt"
der " . Bu usuln tatbikat ve eitli m aksatlarla kullanl hakknda kaynak
larda zengin kaytlar vardr. M uham m ed bin H seyin et-Ts eserinde
I] Nr. V. Minorsky, S S O /lS , XII (1948), s. 282; Y akut, II. s. 24,
Yakut, Mucem ul-buldn, II. s. 25-26; Z . Kazvn, s. 515-517.
Dvn, III, s, 2.
7 8 ___________________________________________________________________________ T R K C IH N H K M Y E T M E F K R E S

"T rkler arasnda trl ren k ve cinsleri olan bir y at ta vardr, ki o n u n m

deni H tay ve Tavga dalarndan kar. Bu ta vastas ile yam ur, dolu ve
k ar celbedilir. T rkler ve U ygurlar bu sanata vkf olup bunu icra edene
Y at derler. Bu ite m hir olanlar kyn bir tarafna yam ur ve kar getir
dikleri zam an dier tarafnda da gne alar. T rkler b u n u m uharebelerde
y an larn d a tar ve o sayede dm anlarna zafer kazanrlar. T rk istan d a bir
tep ed e n kan bu talardan ehirlere gtrlr; suya asar ve yam ur yad
rrlar" tarzn d a bir bilgi verir". A hm ed bin E bi H lid in "K itb-l Ahcr"
adl eserin d en aldn syliyen A hm ed bin Y usuf el-Tifi b u inan ve m u
am ele hakknda d ah a fazla tafsilt verir. H arzem ah A leddin M uham -
m e d in o rd u su n d a b ir T rk grdn, istedii zam an yam ur yadrdm,
ya ve sel zam annda S rh ab adl bir kuun yam ur ve sel zam annda su
lak yerlere y u m urta byklnde talar braktn, bunlarn hkm darn
hzin esin de toplandm , yazn yam ur yadrm ak veya dm ana kar frt
n a karm ak gerekince kullanldn bildirdikten sonra "Yal bir T rk ten
h a b ir ad rd a yam ur yadrm aa balaynca hazine em ini ile birlikte biz de
st ak olan bu adrda idik. nne ii su dolu bir tas ald. S onra kaln
kam tasn sam a, soluna dikti; dierini de ufk bir vaziyette koydu, ince ve
kzl y ad a ta renginde bir ylan, kuyruu ufk olarak kam a bal ve ba
su zerinde tuttu. B u ndan so n ra iki yada tan suya koyup birbirine srtt.
Bu ii yedi defa yap ark en yannda bu n d an anlyan kim seler de kendisine
yardm ediyordu. Bu m uam eleyi m teakip yadac ba ak, salar dank,
yz h iddetli ve kprm o larak ban ge kaldrd; iki saat yam ur dus
yapt. N ihayet gk b u lu tlan arak m thi bir yam ur yad". H ikye sahibi bu
ii yapanlarn m utlaka m uvaffak olduunu, zira bir ok defalar b u n a ahit
bulunduunu, bu n u n la b erab er yadaclarm ailesine bir lm , m al ve hayvan
larn a b ir zarar geldiini, fakat S ultanm kayplarn tazm in ettiini ve bu
n u n la b erab er yine d e fakir yaadklarn ilve eder. H arzem ah yazn (a
m an) T rk b eldelerine sefere kard. B ir defa h u d u tta yam ur ve kar ya
na tu tu la rak askerlerin h elk olm ak tehlikesi ile karlam ; bu durum da
c a n d a rla n m kararak da aratrm ve yam ur yadran iki kii buldurup
getirtm i. K ar kestirm ek ve tehlikeyi atlatm ak m aksad ile yadaclar keeye
137
sararak canl iken gm drm ve bu sayede hava dzelm i .
H arzem ah C elleddin M eng-birti de seferlerinde yada tan berabe
rind e tayordu. ark A n a d o lu d a V alagirt ovasnda ok scak ve kuraklkla

Veliyddin Ef. N o: 2342, s. 57-58.

A hm ed bin Y usuf al-Tfi,
a\-T\i\, Ahcr
A h c r ul-mlkiyye, Veliyddin Ef. No: 2542, s. 550-560; Z. Kazvin,
A c ib ul-m ahkat, trk. trc. V eliyddin Ef. N o: 2462, s. 1396.
T r k C H N H K M Y E T M E FK R E S 79
karlanca yada ta ile yam ur yadrm aa karar verm i; S ultaun yannda
bulunan tarihisi M uham m ed Nesev buna inanm am t. F ak at S ultanla bir
likte bizzat bu m ersim e gittiini ve neticede ovaya gece-gndz yam ur
yadn, H arzem ah n bu k u d retin d en dolay da g u ru r duyduunu yazar.
Nitekim Dye H a tu n un S ultana: "Ey dnyann efendisi! Sen bu san atta l
y bilmiyorsun; zira bu iddetli yam ur ile halk azaba soktun. H albuki
bakalar ihtiya nisbetinde yam ur yadryorlard. dem i, S ultann da;
"yle deil; bu yam ur m erdin eseridir ve benim him m etim bakalarndan
farkldr dedii rivyet edilmitir*. H arzem o rd u su n d a asl unsuru tekil
eden K anghlar arasnda bu s a n atta ok m hir kim seler vard. Bu sebeple,
in seferinde zorlukla karlaan, O ktay kaan bir Kangly yay (yada) yap
maa m em u r etti; yaz ortasnda yam ur ve kar yadrnca inliler dehete
dt. N aym anlar H ristiyan olm akla b erab er yine de am anlar ok rol oy
nuyordu. M u h areb elerd e yayc (yadaclar) kullanyorlard. N itekim Buyu-
ruk H an da, b ir defasnda, C engiz H a n a kar bir m u h areb ed e bu vastaya
bavurmutu*^. F ah red d in M brek-ah T rkistann hassalar bulunan ta
lar arasnda eitli yada talar ve onlarn yam ur yadrm a te sirleri h a k
knda daha farkl bilgiler verir*'*. G im eklerin lkesinde bulunan yada tala
r ile onlar d a yam ur yadrrm "*. K arluklar yurdu ile H u tta la n arasnda
bulunan b ir boazdan geerken yam ur ve kar yam aa balarm*'*. T rk
lerle karan K em irde de yada ve yam ur yadrm a san atnm m evcut ol
duunu M arco P olo yazar*'*. Bylece E ski ve O rta alar boyunca T rkerin
yamur yadrm a a n anesi hakknda T rk, in, ran, A rap ve A vrupa m el
lifleri pek ok m alm at verm itir, ki bn H aldn da b u n lar arasndadr. Bu
taa yay, yat, yada, cada ve bunu yapana da yayc, yat, yadac ve cadac d e
nirdi. M ool devrinde farsada kullanlan "yadam '' veya "cadam ker-
den yada ile yam ur yadrm ak m nasna geliyordu*'*'*. K garl M ah
mudun kitabnda, Uygur m etinlerinde ve farsa l gatlarda bu tbirlere ra st
lanr. U ygurlarn O rh u n havalisinden B ebah ehrine ve ark T rk istan a
M- Nesev, Srel Sultan Celluddin Meng-birti, nr. H oudas, s. 238; Farsa m etin, nr. M. M ino-
vi. Tahran 1344, s. 268.
" Cveyn, Cihn-g, I. s. 152.
Mbarekh, Tarik, s. 41-42.
Kazvin, s. 588.
'* M. N. Bekrn, s. 84.
Marco Polo, Pekin tab, I. 87-88-
Dier kaytlar iin bak. Q uatrem ere. Histoire desM on gols, s. 428 - 440. Bu filolojik aratrnra is
tisna edilirse bu hususta i!k din-etnolojik tetkik F. Kprl tarafndan yaplmtr (Edebiyat Fa
kltesi mec. IV (1925); A . nan, am anizm adl eserinde bu husus iin bir bahis ayrmtr (A n ka
ra 1954, s. 160-165).
80 ___________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M EFK R E S
m uhaceretleri de kendi m enkbelerine gre saadetlerini salayan K u t da-
nn inlilerin hilesi ile paralanm as neticesinde kuraklk balam ; canl
ve cansz h e r varlk "G, g!" diye barm aa balam ve m u h aceret de,
K rgzlarn istils ile deil, in oyunu ile ve uurlu tlsmn kaybolarak ku
rakln hkm srm esi ile izah edilmitir* . Bylece inlilerin fenalklar
n a dair T rk lerin kan aatlar tarih m etinlerle olduu gibi efsnelerle de sa
bit olm u ve m illetin u ru altnda da yerlem itir.

Cveyn, I. s. 40-45.
 8. Trkler Arasnda Yabanc Dinler
"Buda dini, insanlara yu m u a k lk v e m e s k e n e t tel
kin etti in d en , Trklerin yaaylarn a v e sava
ruhlarna oyJcndr."
(Tonyukuk)

T r k l e r eski devirlerde, am an dininde iken, k ltr birliine sahip

bulunuyorlard. F ak at V III-X I. asrlar arasnda yabanc dinlerin yaylmas
bu manev birlii paralad gibi siyas bakm dan d a T rk dnyas d ah a faz
la dank bir m an zara arzediyordu. arkta U ygurlar, garpte H azar ve B ul
garlar hanlk derecesinde olm akla beraber, O uz ve K arluk gibi byk T rk
kavimleri daha kk derecedeki yabgularn idaresinde bulunuyor;
Uzak-arktan B alkanlara k ad ar byk-kk birok devletlere ayrlyorlar
d. XI. asrda slm iyet T rklerin um um ve m ill dini olm aa baladktan
sonradr, ki tek rar byk ve kud retli im p arato rlu k lar dom utur. Z ira sl
miyet Trklerin m izalarna, tekm llerine ve m edeniyet ham lelerine uygun
bulunduundan onlarn m add ve m anev ykselilerine yardm ediyordu.
VIII-XI. asrlarda T rk ler M averannehirde, ark-T rkistanda, Y edi-su
ve Sr-derya boylarnda, H azar ve K aradeniz sahillerinde, til havzasnda
yerleik hayata gemi; ticaret, sanayi ve kltr yksek p ek ok ehirlere
sahip olmulard. B ununla b erab er U zak-arktan B alkanlara k ad ar uzayan
Bozkrlarda yine de gebe hayat sryor ve am an dinine bal bulunu
yorlard. F akat G ktrkler, U ygurlar, O uzlar ve K arluklar din ve kltrel
bakmdan ileri seviyede iken, im alde yayan G im ek, Krgz ve B akrtlar
dinleri ile birlikte d ah a farkl ve geri bir d u ru m d a idi* . Bu geni bozkrla
rn, Asya ve A vrupad a dnya ile h u d udunu tekil eden blgelerde yabanc

ibn Fadin, s. 18-19; Gerdz, s. 83, 87, 102; B n m , s r l-bakyye, s. 264; M ervez, s. 19.
8 2 ___________________________________________________________________________ T R K C lH N H K M Y E T M EFK RES
kltr, din ve yazlar d a T rk ler arasnda yaylm; fakat bu yayllar ge
belerd en ziyade yerleik halklar arasnda vuku bulm utu.

Z erd t, B uda, M ani ve H ristiyan dinlerinin T rkler arasna girmesi

d ah a evvelki asrlara km akla b erab er asl yayl bu asrlarda kendini gs
term i; M usevlik d e bu devirde H azar hakanlar tarafndan kabul edilmiti.
slm iyet de, yine bu devirde, d ah a yksek esaslar ve m edeniyeti ile Trk
kavim lerini fethetm ee balayp m anev ve siyas birlie zem in hazrlarken
T rk dnyas byle b ir din paralanm a ierisinde bulunuyordu. B uda din
T rk istan da, hususiyle B uhara ve Belh ehir ve blgelerinde kuvvetle yer
lem iti. B u h a ra da ok m iktarda Budist V ih ara(m an astr)Ian kurulduu
iindir, ki bizzat bu ehir de adn b u m anastrlardan alm tr. slm medrese
lerinin kurulm asnda ve Seluklular zam annda bu m esseselerin btn s
lm dnyasna yaylm asnda bu V iharalarn te siri olm utur. G k-trkler za
m an n d a B u h ara ve B elh Budizm in m erkezi olm u; 630da b u ra la r ziyaret
e d e n B udist hacs H iuen T sang p ek ok B uda tapnana, V ih aralara ve ra
h iplere rastlam tr. slm istilsnda K uteybe B uhara yaknnda byk bir
ticaret m erkezi olan B eykent ehrini igal ve tahrip edince m bedlerinde
p e k ok gm p u tlar ve m cevherat elde etm iti. H accc zam annda fethe
dilen B elh, K an d ah ar ve B am yan m bed ve m anastrlarnda ok m iktarda
ah u n d a n B u d a heykelleri ve m cevherat bulm ulard. X. asr slm coraf
yaclarnn B elh, B u h ara ve S em erkandd a N ev-bahar ad ile m evcudiyetini
h ab e r verdikleri sur kaplar (derb) da bu eski devrin din hatralarn ve
o ra la rd a yeni (nev) viharalar bulunduunu gsterir'''. T rkler de Budist
p u tlarn a "Burkan" ve tap m aklarna da "B urkan evi" adm veriyorlard, ki bu
d a V ih arad an geliyordu".

G k -t rk lerin idaresinde yayan bu beldelerin T rk A ryan halklar

arasn d a B u d a dini bu m erkezlerde yaylm bulunuyordu. B udist rahipleri
de dinlerini T rk kaanlarna ve halkna kabul ettirm ek iin ok uram
lard. N itekim M ukan H a n n halefi T apu (To-po) H a n n (572 -581), bir ra
hibin te siri ile. B uda dinine girdii, bir B uda m abedi ve heykeli yapt, ve
bu sayede hkm darlnn ykseleceine inand rivyet ediliyorsa da bu
hdisen in dinin yayl hakknda hibir te sirine rastlanm am tr."" Garb
G k -trklerin h akan T ung Y abgu, 626da, kendisini ziyarete gelen bir rahi-

ibn un-N edm , Fihrist, s. 285-286; bn Havkal, s. 483-492; stahr, s. 316; N erah, s.. 16, 17, 43;
H iuen tsang, s. 46-48.
Kgarh M ahm ud, Divn, I, s. 343, 346; III, s. 84 (B. A .).
St. Julien, s. 30.
T r k CHN H K M Y ET M E F K R E S 83
bi sayg ile karlam ve o n a ihsanlarda bulunm utur. Ayn H an 630d a Tok-
jnak ve Balasagun ehirleri yaknnda bulunan yazlk ordughnda Budist
hacsn yaldzl m uhteem otanda kabul etm iti. H acnn hatratna gre,
Hann yannda ipekli elbiseleri ve rgl salar ile m uhafzlk yapan ikiyz
subayn m anzaras gz kam atrc idi. O rdusu d a gzn grebilecei kadar
uzaklara yaylyordu. Bu svari ordusu d a ince 5hinl elbiseler giyinmi; elle
rinde yay, uzun m zrak ve bayraklar bulunuyordu. H a n hacya ikili ve m
zikli byk bir ziyafet vermiti*. B ununla b erab er b t n bu gayret ve p ro
pagandalara ram en T rk ler kendi am an dinlerine bal kalmt.

Filhakika, V III. asrda, Bilge kaan (716-734) O rk u n da B uda ve

Lao-tse dinlerine b irer m bed yapm ak dncesini akll veziri ve kaynpe
deri Tonyukuk ile grnce b u devlet adam bu dinlerin insanlara y u m u
aklk ve miskinlik verdiini, bu sebeple Trklerin yaaylarna ve sava ruh
larna uygun gelm iyeceini ve ok kalabalk olan inliler karsnda m al
biyete ve tem sile urayacaklarn anlatyor; H an da bu hakm ne tavsiyeleri
doru buluyordu**. Bilge H an, kitbesinde, yabanc ve bilhassa in
tesirleri karsnda ok hassas davranyor ve onlarn esaretine sebep olan bu
tesirler dolays ile ac ikyet ve ihtarlarla m illetinin mill kltr ve
ananelerini m uhafazaya alyordu. Bu sebeple onun veziri ile yapt bu
mzkerenin yabanc m ab etlerin kendilerinden ziyade b u dinlerin slikleri
iin dnldn de telkin eder. N itekim yabanc dinlere sayg gsteren
ve tebealarnn hrriyet ve ihtiyalarn dnen b t n T rkler gibi
Gk-trklerde, V III. asrda, K em irde H a tu n ve Y el-tekin, G an d arada da
Hatun ve olu Tekin-ad tarafn d an yaplan B uda tapnaklarnn yerliler iin
yaplm olmas icabeder. Bu eserler, ayn zam anda, G k-trk hkim iyetinin
bu uzak beldelere k ad ar uzadn ve onlarn m eden faaliyetlerini gste
rir*^. Bylece Budizm in T rkler ve bilhassa gebeler arasnda pek yayla-
mad ve onlarn ru h ve m izalar buna sebep olduu anlalyor. F akat ar-
k-Trkistann T rklem esinden nce o rad a yerleen B uda dini bu lkeye
gen Uygurlar arasnda bir derece yaylm ve onlard an bize birtakm U y
gurca din eserler kalm tr. G erek ten ark-T rkistand a da dier din m en
suplan B udistlerden d ah a fazla idi. Bu suretle B udizm o rad a da uzun bir
mre sahip olam adan T ib e te, H indiiniye, Japonyaya ve dier U zak-ark
memleketlerine gt.
I!*' E. Chavannes, s. 192,194; H iuen Tsang, trc. St Julien, X4 (1847), s. 63.
Julien, s. 190-191.
E. Chavannes, s. 198.
84 __________________________________________________________________________ T R K C tH N H K M Y E T M EFKRES}
M ani dininin U ygurlar arasnda yaylmas d ah a m him tarih ve klt
re l neticeler dourm utur. Sasanlerin son devrinde ra n d a vukubulan din
ve tim a m cd eleler dolays ile bu lkeden M v er n n eh re ve yksek
A syaya doru Z erd t, M ani ve H ristiyan dini m en su p lan gyor; T rk
ler arasnda m sam ah a ve him ye buluyorlard. S asanler idaresinde zuhr
eden M ani (do. M .S. 215), Z erd t ve H ristiyan dinlerinin karm asndan,
d ah a sonra B uda akidelerini d e ierisine alm asndan m eydana gelen yeni bir
din vcuda getirdi. Sasan devletinin yklm as zerine slm iyet karsnda
tutunam yan M anihaistler T rk istan a ve T rk hakannn him yesine sn
dlar; dinlerini b u lk ed e yaydlar. Byk kervan yolu ile o rad an U zak-arka
k ad ar ilerlediler. O n lar k endileri ile birlikte Y akm -arktan kltrlerini, ra-
m ice-srynceden treyen ve Sod alfabesi adn alan yazlarn d a getirdi
ler. slm iyet T rk istan d a ilerledike b u ra d a snak bulan M ani ve sa dini
m en su p lan b u yksek ve yeni din karsnda dayanam yarak azalyorlard".
B ununla b erab er slm ve T rkistan m edeniyetinin ok yksek bir devri
olan X. asrda bile S em erkand, a (T akent) ve T u n k et gibi byk ehirler
de M anihaistlere ve H ristiyanlara rastlanyordu''. Bylece bir yandan
G k -t rk devletinin yklmas te yandan slm iyetin ilerlem esi bunlarn ya
slm iyet! kabullerine veya U zak-arka gm elerine sebep oldu.

M ani dininin ind e ilk yayl G k-trklere t b i T oharistan yabgusu-

nun, 720de, in e gnderdii T am ua adl m him bir astronom i limi ve ra
hibi ile balar'. G k -t rk im paratorluu yerinde, 745 ylnda, U ygur devle
tini ku ran B ayan ur kaand a n sonra o n u n halefi olup "T an rd a k u t bul-
m Bilge kaan" unvann alan olu Buu H a n (759-780), 762de, ine yap
t b ir sefer esnasnda, o ra d a tant M ani rahiplerini dn n d e payitaht
K arabalgasun eh rin e getirdi. Bu suretle o n u n resm en M anihaizm ! kabul
slm iyet ve H ristiyanlk karsnda km ekte olan bu dine hayatiyet verdi.
U ygurlardan kalan M ani eserleri (ve m esel H u a stu a n ift) sayesindedir, ki
b u din hakkndaki bilgiler h ep o n a dm an slm ve H ristiyan m elliflerin
tek tarafl g rlerinden kurtulm utur. Sodlu ticaret kervanlarnn ine
gtrd bu din imdi, U ygurlar vastas ile, te k ra r Y ksek-A syaya dn
yordu. slm m ellifleri in kaynaklarna uygun olarak bu dinin Uygurlar
arasnda yayln anlatm lardr.

ib n un-N edim , s. 26, 472, 484; M esud (Tak-zde, M an i ve din-i o ) Tahran 1325, s. 129; Bart
hold, "Orta-asyada Hristiyanlk", TM. I; Cl. Huart, L a Perse antigue, s. 219 - 226.
Brni, A s r, s. 209; Makdis, s. 323; b n Havkal, s. 498, 507; H u du d al-AIem, s. 113.
155
E. Chavannes, s. 292, 302.
T R K C K N H K M Y ET M E F K R E S _________________________________________________________________________ 85
M ani dinine ait m ehur K arabalgasun kitbesi: "Evvelce et yenen bir
ynetnlekette im di pirin yenecek; evvelce insan ldren bir m illet artk hayr ve
sulh iinde yayacaktr" ifdesiyle derin b ir deiiklii m eydana koyuyor
du'. Bu hdiseye tem as eden M ool devri slm tarihisi Cveyn Uygur
hkm darlarnn sem av m eneine, Buu H a n n A frsyb soyundan oldu
una ve tah ta kna dair destn rivyetleri n aklederken p ayitahtlar O r-
du'bal yni K arabalgasun ehrinin inasn, bu ehrin harabeleri ierisinde
bulunan arkeolojik bu lu n tular ve kitbeleri anlatr. N ihayet in kaynaklar
na uygun olarak. K u t da efsnesine gre felketlerin baladn, btn
varlklarn "G, g!" ferydlar zerine U ygurlarn garba doru gp Be-
bal ve B alasagun ehirlerini kurduklarn, onlarn sihir ve ncm bilen
kamlar olduunu syledikten so n ra Buu H a n n ind en getirttii To-
yin(Mani rahibi)lerle kam lar arasn d a yaplan din m nakaalar sonunda
bunlarn kincileri m alp ettiklerini bildirir. O n a gre m anilerin Nom adl
kitaplar insanlara ve hayvanlara eziyet ve zulm yapm ay yasaklyor; fenal
a kar iyilii tavsiye ve rhlarn ten suhuna inanm ay em rediyordu'.

Bylece G k-trklerin mill r h ve anlaylarna aykr b u lara k re d d e t

tikleri B uda dini yerine U ygurlar o n a yakn olan M anihaizm i kabul etm ekle
kendi kltr ve hayatlarm d a bir d erece deitiriyorlard. G erek ten O rhun
alfabesi yerine Sodadan m eydana kan bir yazy alyor (U ygur yazs) ve
sava kabiliyetlerini de azaltyorlard. Bu sebepledir, ki IX. asr A rap m te
fekkiri Chiz, bu din deiiklii ile birlikte, U ygurlarn saval d a kaybet
tiklerini syler. O n a gre b u cesur m illetin evvelce galip geldii K arluklara
artk m alp olm asnn sebebi M ani dinini kabulleridir. B ununla b e ra b e r bu
ifdede biraz m bala olsa gerek. Z ira U ygur hanlar kendi dindalarn
korumak iin hem in im paratorluunu, hem de M verannehird e Sm n
devletini teh d it edebilm ilerdir. Filhakika H alife M uktedir zam annda
(908-932) Sm n hkm dar S em erkandda bulunan M anihaistleri tazyik
edince Uygur H an o n a yazd m ek tu b u n d a "Benim m em leketim de bir ka
misli m slm an vardr. Eer onlan ldrrsen ben de m slm anlar y o k eder
ve mescidlerini ykarm" diyordu. B unun zerine Sm n em ri M anihaistleri

Chavannes et P. Pelliot, Un Traite M anicheen retrouve en Chine, J A (1913), s. 195-196, 268; P.

Pelliot,..^. Propos des C om ans, J A (1920), I, 153; "W. Barthold, Dersler, s. 43.
Cuveyn, Cihn-g, s- 39-45; R eideddin, C m i ut-tevrih, I, s. 105-107; Brn, sr, s. 206 -
209; Mani dininin kabulnde M anihaistlerin tedavilerinin rol oynadna dair rivayetler vardr
(Gerdiz, s. 90-91). Uygurcada n om (kanun), Arapjada nm s, Farsa (ve ordan Trke) nam az
kelimeleri Yunanca n o m o sian gelmitir. Trklerin secde ve nam az yerine kullandklar Ykn
(yknmek) tabiri slm devrine d e intikal etmiti.
8 6 ___________________________________________________________________________T R K C H N H K M Y E T M EFK R E S
takip ten vazgemi ve onlar sdece vergiye balam t. M esud b u din m en
suplarnn slm m em lek etlerinde ok az kaldn, B adadd a yz kiiden
b ee dtklerini, Sodda ve T u n k et ehrinde bir m iktar bulunduklarm il
ve eder. Bu hdise de U ygur devletinin M oolistanda K rgzlar tarafndan,
840ta, ykllarndan ve arki T rk istan a gtkten so n ra vuku bulm utur,
ki U ygurlarn kld zam ana rastlar. B una ram en U ygurlar yine de as
ker kabiliyetlerini m uhafaza ediyor ve M slm an K arah an lara kar d a sa
valar yapyorlard. K garl M ahm ud U ygurlar iyi ok kullanan bir kavim
olarak gsterm ekle d e bu hususu te yid eder***. Bu m qasebetle dinlerin ka
vim ler zerin d e olduu kadar, kavim lerin de dinler zerinde te sirleri b u
lunduuna d air tarih ve sosyolojik bir hakikati hatrlam ak yerinde olur. Ni
tekim H azret-i sann talim atna ram en A vrupallarn sava kabiliyetleri
hi deim em i ve yine p a p a la r cism an hkim iyet m cdelesine girimekle
de o n u n em irlerine m u h alefet etm ilerdir. B udizm d e U zak-arkta ayn t
dillere uram tr.

ark-T rkistan ve Y edi-su havlisinde hkm s ren yeni U ygur devleti

ierisinde M ani d ininden baka B uda, H ristiyan ve slm dinleri de bir ara
d a yayor ve am anlik de h en z devam ediyordu. slm iyet ve Hristiyanlk
karsnda yok olm ak zere b u lu n an M ani dininin U ygurlar tarafndan ka
bul bu dinin ark ta talihini ykseltirken G a rp ta d a b ird en b ire geni lde
yaylm asna vesile oldu. G erek ten M ani dini Bizans A nadolusunda Pavlk
1er (A rapa cem i ekli ile B avhka, franszca P auliciens), B alkanlarda Bo-
gom iller, D alm aya sahillerinde K a th a rlar ve cenub F ra n sa d a Albigeo-
is lar ad ile m eydana k arak cihn-m l bir din olm aa balad. Hristiyan
ilhiyats Saint A ugustin bile genliinde bu dine m ensup idi. Kilise bunla
ra kar ok iddetli davrand ve X I. asrda ilk H al h areketini de onlara
kar yapt.
ada m ellifler, yaknlk ve karlkl te sirler dolays ile, bazan Buda
ve M ani dinlerini b irb irlerin e kartryorlard. X III. asr seyyah W . R ub
ruck U yguristanda B uda, M ani, H ristiyan, slm ve am an T rklerin bir
arad a ve h en k iinde yaadklarn m ahade etm iti. M eng H an, huzu
ru n d a eitli dinlerin m m essillerinin m nakaalarn dinledikten sonra:
"Biz tek bir Tanrya, o nun emri ile yaadmza ve ldm ze inanyoruz" be
yn ile B udist, M anihaist ve H ristiyanlarn m abutlarndan d ah a yksek s
fatlara sahip b ir T a n n ya taptklarn sylyor ve "Tanr size verdii kitapla-

ib n un-N edim , s. 472; M esd, I, s. 288, 289-301; Tam im bin Bahr, Journey to the Uighours, nr.
M inorsky, BSO A S, XII (1948), s. 282; Barthold, Dersler, s. 47-49;
T R K C IH N H K M Y E T M E F K R E S _________________________________________________________________________ 87
ra m ukabil bize de k h in ler (kam lar) verm itir. Biz o n la n n anlattklarm ya
par ve huzur ierisinde yaarz" d erk en Bilge H a n gibi dnm tr. A vru
palI seyyahlara gre U ygurlar m bedlerinde b u lu n an idollara tapm adklar
n, sdece llerini tem sil ettiklerini, T anrT nm tek ve gayr m add olduunu
sylediklerini yazar, ki b u ra d a d ah a ziyade am anlik bahis m evzuu gzk
mektedir'. slm ve H ristiyan yazarlar U ygurlara ait H o ten , Y arkent, K
gar ve Kayalk eh irlerin de Budist, M slm an ve H ristiyanlar bulunduu
nu, m erkez K ara-hoo ehrinde ise M slm an, H ristiyan ve p u tp ere st (a-
m an)lerin b ir arad a yaadn b elirtirler. U ygurisland a din hrriyeti ok
geni olduu halde M ool devrinde Bebal ehrinde M slm anlara bir su-
kasd hazrlanm ; fak at m esele M eng H a n a intikal edince m teebbisler
Yargu (m ahkem e) d a cezalandrlm ve bu sebeple de U ygur han deitiri
lerek yerine kardei gn d i-k u t (kutsiyet sahibi, han) m akam na getiril-
mtr .
arkta U ygur han nasl M ani dinini devlet dini yapm ve dierlerine
hrriyet tanm idiyse G arp ta d a H a zar han ayn asrda, ylece M usev di
nini resm en kabul etm i; fakat kk bir yksek tab ak a dnda halk M sl
man ve H ristiyan dinlerine girm i ve am anlik d e bu dinler arasnda uzun
mddet yaamtr. VI. asrda G k-trklerin yabgular o larak bat blgeleri
ni idare eden H azarlar m etb larn n zayflam as zerine kuvvetli bir kaan
lk (im paratorluk) hlinde ykselm ilerdi. Evvelce G k-trkler gibi Sasan-
lere kar BizanslIlar d ah a m sait bulan ve onlarla ittifak yapan hakanlarn,
daha sonra, kuvvetli slm -A rap ve H ristiyan-B izans im paratorluklar kar
snda, her iki dini de kabul etm iyerek m usevlie girilerinde siyas endiele
rin rol oynad gzkyor. N itekim bir rivyete gre H azar ham B ulan, 740
da, bu din m ensuplar ile, h u zu ru n d a yaplan m nakaalar sonunda, M u
sevlii tercih etm itir. M esud M usev dininin kabln H alife H a ru n R e-
d zamannda (786-809) gsterir''. B izansta im p arato r R om anos zam ann
da (919-944) giriilen din tazyik ve H ristiyanlatrm a gayretleri zerine Y a
hudiler H azar devletine snm ve him ye grm lerdir. Bu sayede M usev
dini bu lkede kuvvet buldu. IX. asrda Slavlar arasnda olduu gibi H a z a r
lar arasnda da H ristiyanlk propagandas genilem i ve Kyrille adl m ehur
papaz bu m em lekete giderek sa dinini yaym aya balam tr. b n un-N e-
dimin H azarlarn branice bir alfabe kullandklarn ve F ah red d in M ba-
rek-h da Slavlar gibi soldan saa doru yazlar olduunu syler, ki iki din-

Rubruck, s. 148, 228, 231-233, 235-236.

161 142; M arco P olo, s. 63 - 64; Gerdiz, s. 94; Cveyn, I, s. 34 - 39.
Mesd, I, s. 111-112 (M sr tab).
88 . . T R K C H N H K M Y E T M EFK R E S

le b irlik te bu alfabelerin de H azarlar arasnda kullam ldn m eydana kor

lar*. B u n u n la berab er, yukarda belirttiim iz gibi, H azarlard an bize kadar
intikal etm i H a zar T rkesinde bir vesika yoktur.
H a z a rla r kom ular T rk, R us ve dier Slav kavim lerini hkim iyetlerine
alarak byk ve kudretli b ir T rk im paratorluu vcuda getirm ilerdi. R us
lar zerin d e yaptklar siyas ve kltrel te sirler arasnda han (kaganus) un
van K ief h k m d arlar tarafn d an kabul edilm iti. H a zar lkesi millet-
ler-aras ticret sayesinde ok ilerledi; payitahtlar til ehrinden baka Ba-
lancar, S em ender, Saksn (San-m ) ve Suvar gibi byk ehirler m eydana
gelmi; ziraat, ticaret ve sanayi hayat canlanm t. K om u slm m edeniyeti
nin ileri d erecesi ve T rkerin bu dine girm eleri H azarlar arasnda d a sl
m iyetin yaylm asna hizm et etti. H kim ve idareci kadro dnda slm ve
H ristiyan d inleri halkn ekseriyetini kazanm t. Bu sebepledir, ki til eh
rinde yedi m ah k em ed en ikisi slm , ikisi H ristiyan, ikisi M usev ve biri de
am an ve R u s tccarlarnn dvlarna b akan hkim lerin idaresinde bulu
nuyordu. F ilhakika "Dinleri Ouzlarn dinlerine benziyen" halkn bulunduu
n a d air ifde de am an H azarlara aittir. E sasen M slm an, H ristiyan ve
Y ah u d ilerd en baka P u tp e rest (abedet-l evsn) halkn m evcudiyeti kayd
ile am anler kastedilm itir. K aynaklar en kalabalk halkn M slm an ve en
aznn d a Y ahudi dininde olduunu belirtirler*. B undan baka dier dinle
re m ensup olanlarn d a henz baz am an a n ane ve detlerini m uhafaza
ettikleri grlm ekte; lm ve defin usulleri bu n a en gzel misali tekil et
m ek ted ir. H a z a r hakannn R us (Sakalibe) hkm darnn kz ile evlenmesi
ve bu h atu n u n da slm dinine girm esi slm iyetin hkim iyeti bakm ndan
kayda yn b ir m isldir ve din hrriyetine dellet eder*'*. B tn T rk ka
vim ve devletlerine m ukabil H a zar hakanlar halktan ok uzak ve ayr bir
m evkie sahipti. Bu sebepledir, ki halkn hk m d ar nnde secde ederek
y erlere kap an m as M slm an, H ristiyan ve Y ahudi dinlerinde grlm em i,
bu m n aseb etle d e "kadm putperest detlerinin hkim bulunduu dikkati
ekmiti*. B u ar ta zim hareketine baka T rklerde rastlanm am as ya
banc b ir te sirin m evcudiyetini dndrm ektedir.
H a z a r devleti, tabiiyetinde b u lu n an M acar, P eenek ve O uzlarn m u
h aceretleri ve on larla savalar neticesinde, zayflaynca, kendisine vergi ile

ibn un-N edm , s. 29; F. M brek-h, s. 46; D unlop, Jews Khazars, s. t i ; Seluklular tarihi, s.
315.
bn H avkal, s. 390.
bn Fadln, s. 35. 38, 40, 44-45; bn Havkal, s. 390, 391, 393, 395; stahr, s. 220-221; M esd, 1,
112 (M sr tab); Gerdiz, s. 95-96; Yakut, II, s. 367 - 369.
bn H avkal, s. 390.
TRK C H N H K M Y ET M E F K R E S ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 89
bal bulunan, R uslar da bu frsattan faydalandlar. K ief prensi Sviatoslav,
935te, taarru za geerek D o n n eh ri dirseinde bulunan Sarkel ehrini igal
etti. Bu devirde R us K nez(bey)leri henz sve dilinde konuan G erm enler
BizanslIlarla m terek h arek et eden R uslar H a zarla ra ve B ulgarlara
kar bulunuyorlard. R u slar A zarbaycana k ad ar aknlar yapnca H a zar H a
n H arezm lilerin yardm na bavurdu. H arezm lilerin slm iyeti kabul artn
ileri srdkleri bildiriliyorsa da kendileri de ayn ekilde gebelerin aknla-
rna m ruz kalyordu. R ivyete gre bu m nasebetle H a zarla r ve bilhare
hanlar da slm iyeti kabul etm i ve zaten hkim bir din hlinde bulunan s
lmiyet daha da kuvvetlenmiti'. Bu srada R uslarn M slm an olm as
mmkn gzkrken BizanslIlarla ittifaklar onlarn Hristiyanl kabulleri
ne sebep oldu. B u sarsntlar dolaysiyle til (V olga) ve D o n n ehirleri arasn
da skan H azar devleti R us-B izans hcum lar neticesinde T am an (Ta-
ma-Tarkan) yarm adasna ekildi. N ihayet 1016d a hanlar d a H ristiyanla
girdi.
H azarlar, K pak(K um an)lar gelinceye, yni X II. asrn balarna kadar,
Taman ve K rm d a kk bir beylik halinde kalarak nihayet tarihe kart
lar. Latinler, X III. asrda. S udak ve dier sahil ehirlerinde ticaret yaparken
buralarda H ristiyan H azarlarn bulunduunu ve bu lkeye "Hazar-ili" (G a
zana) ad verildiini belirtirler, ki M slm an m ellifler bu devirde K a rad e
nize de "H azar Denizi" denildiini kaydederler. H a tt A vrupal seyyahlar
bazan til nehrine k ad ar uzayan blgeleri de, X III. asrda, h l H azar lkesi
ad ile adlandryorlard. B ilhare K um anlarm istils R uslarn ilerlem esini
durdurm utu. Bu devirde H ristiyan propagandas Kapaklar ve "Byk Bul-
g<3m/an"nm ark n d a obanlk ed e n Bagrar arasnda d a balam t. F ak at
Mslman olan B ulgarlarn hkim iyeti slm iyetin yayln kolaylatrd.
XIII. asrda arktaki K paklar m slm an olurken, garptekiler de H ristiyan
dinine giriyordu. K atolik papazlar tarafndan T rke-L tince olarak vc
da getirilen Kodex K u m anikus adl eser d e bu m aksatla yazlmt. C hil p a
pazlarn kmz im ei yasak etm eleri dolaysiyle H ristiyanln reddine dair
basit vakalar da grlyordu. H azarlarn idaresinde bulunan G rcler,
erkesler ve A lan(A s)lar H ristiyan, D astanl, Lezgi ve dier K afkas k a
vimeri de m slm an olmutu'.

Barthold, s. 56-59.
167
ibn Miskveyh, Tecrib il-U m am (M sr), IV, s. 209; bn ul-Esr, VIII, s. 86; feirn, Kanun
A/ei'd;j^Haydar-bd tab), H , s. 539.
P- Carpini, s. 36; Rubruck s. 42, 91, 92, 127, 151, 263. M acaristandaki Kumanlar da sratie hris-
tiyanlayordu (Rubruck, s. 127).
9 0 ______________________________________________ T R K C H N H K M Y E T MEFKRES

G k-trklerin yab g ulan idaresinde bir uc beylii hlinde balayan Ha

zar devleti nihayet byk bir kaanlk olmu; b t n kom ularn hkimiyeti
altna alm; nce S asanlere, sonra d a slm lara kar zaferler kazanm;
A zarbaycan ve ark-A nadoluya k ad ar yaylm ve ok defa d a BizanslIlarn
m ttefiki kalm t. Bylece d rt asrlk p arlak bir devir yayan Hazarlar,
Seluklularn slm dnyasna hkim olduu bir zam anda, tarih sahnesinden
ekilmilerdi*. A lparslan, 1064te, G rcistan ve ark-A nadolu seferini ya
p a rk en im alde t rl T rk kavim leri ve o zam an "Kfir" olan K om uklar da,
glerin basks ile, K afkaslardan cenuba in iy o rlard B unlar arasnda "
bin hanelik bir H azar bakiyesi D e rb e n d i aarak K h tan havalisine geldi;
orasn im ar etti ve vatan h aline getirdi". llS T d e seyahat eden E bu Hmid
el-E ndls yetm i iki dil konuan Kafkas m illetlerinden bir ksm nn slmi
yeti M aslam a bin A bdlm elik zam annda kabul ettiini sylerken Komukla-
r da b u n lar arasnda sayar. F ak at yukardaki ifde dolaysiyle b u rad a Das
tanllarn bahis m evzuu olduu ve K om uklarn d ah a sonra slm iyet! kabul
ettii anlalyor*.

U ygurlar gibi H azarlar da, slm , H ristiyan, M usev ve am an eitli

dinlere paralanm o larak bir arada, henk ierisinde, yayorlard. Hazar
han da, h u d u tlar dnda bulunan dindalarn, U ygur han gibi, himye
edebiliyordu. 922 ylnda bir slm lkesinde Y ahudi havras yklnca Han
payitaht til ehrinde, kendi tebeasna ait, bir cam iin m inaresini ykmak ve
iki m ezzini ld rm ek tehdidinde bulunm u ve M slm an m em leketlerinde
m evcut "dier havralarn tahribinden korkmasaydm, cam ii de ykardm" de
mitir**. D evletin zayflam asnda ve yklm asnda bu din paralanm ann
te sirleri de bahis m evzuudur. B u devletten birtakm yahudi cem aatlarnn
kalm as tabii idi. N itekim X II. asrda A lanlar arasn d a ve X III. asrda De-
m irkap (D erb en d ) yaknnda, Sam ur ehrinde, ok m iktarda Y ahudi bulun
duu kaydedilm itir*^. K rm d a ve Polonyad a trke konuan ve Musev
olan K araym T rkleri de H azarlarn phesiz bugne kadar kalan son baki
yelerini tekil eder*.

E. Chavannes, s. 253-256; Z. Veidi Togan, bn Fadln, s. 268-270; D un lop , Jews Khazars.

Trih ul-Bb, nr. Minorsky {Hristory o f Sharvan an d D arband), Cambridge 958, s. 23-24; "Eb
Hm d al-Andalusi", (1925), s. 83; Seluklular tarihi, s. 106.
Ibn Fadln, s. 45; Yakut, II, 369.
R ockhili, Journey o f W. Rubruck, s. 363.
Karayimler v e m eneleri hakknda hayli neriyat yaplmtr.
TU RKCH N H K M Y ET M E F K R E S ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 91
arkta U ygurlar M ani, im alde H azarlar M usev dinlerine resm en gi
rerlerken T rk dnyasnn en uzanda, B alkanlarda bulunan B ulgar hanlar
da IX. asrda (863de); am anlikten O rtodoks hristiyanha geiyorlard.
Fakat Bulgarlar, evvelkilerden farkl olarak, baka dinlere blnm eden kitle
hlinde H ristiyan oluyor; mill dil, k ltr ve annelerinden de ayrlyorlard.
Bylece, baz mill h tra ve dil bakiyelerini m uhafaza etm ekle beraber, bir
Trk devleti ve kavmi to p tan slavlayordu. B ulgarlar kendi rkdalarndan
uzak kalarak T rklklerini yle unu ttu lar, ki X II. asrda byk bir K um an
kitlesi ile birlikte ikinci B ulgar devletini kurduklar zam an bile T rk unsuru
yine hkim olam am ve K um anlar d a B alkanlarda B ulgarlar ve dier T rk
ler gibi erim ilerdir. Bylece hkim ve efendiler devlet kurm a kabiliyetine
sahip olmayan slav teb ealarn a m an en m alp olm u ve onlarn kesafetleri
iinde erim ilerdi. H ristiyanl kabul ile ncil, ilk defa, B ulgar slavcasma
tercme edilmi ve dier Slav m illetlerinin edebiyatlar zerinde bu bulgar-
ca tesir etm itir. M slm an Seluklu O uzlan slm dnyasna ve A n a d o
luya gerken am an O uz(U z)lar ve arkalarnda K um anlar B alkanlara
iniyordu. Sadece 1065 ylnda T u n a y geenlerin m iktarnn 600.000e bali
olduu rivyet edilm itir. X II. asrda K pak ham A tra k a m ensup K paklar
da Kafkaslar aarak G rclerle ittifak ediyor; o ra d a ksm en H ristiyan o la
rak M slman rkdalar Seluklularla savayorlard* .

G arpte B ulgar, K um an ve sair T rklerin Hristiyanl kabullerinden

ok nce d ah a Sasanler zam annda, Y akn-arkta B izansn takibine ura
yan Nesturler ve hususiyle bunlarn lim ve filozoflar ra n a snm; H
ristiyanlk bu su retle ra n da tutunm u ve b u rad an d a T rkler arasna gir
miti. F akat b u yayl d ah a ziyde Sasan devletinin yklndan sonra ve s
lm istils srasnda vuku bulm utu. G erekten eski slm kaynaklarna g
re A raplar geldii zam an S odda, d ah a ark ta spiapd a H ristiyanlar ve
kiliseleri vard, ki X. asra k ad a r bunlarn izlerine rastlanm tr. U ygurlar
arasnda dier dinler gibi H ristiyanlk d a bu suretle yerlem i ve b u dine ait
birtakm trke vesikalar bize k ad ar gelm itir. M vernnehirde yerleen
Buda ve M ani dinleri gibi H ristiyanlk da b u ra d an arka doru itilmitir.
XI. asrda M oolistanda bulunan N aym an ve K erait uluslar gibi K unlarn
da Nesturlii kabulleri bu suretle olm utur. B ununla b erab er bu yayl faz
la mbala edilmi; K ara-htaylarn Sultan S ancara kar kazandklar za
fer, XII. asrda, A vrupad a rahip Y u h en n a (Jean ) efsnesini dourm utu.

Seluklular tarihi, s. 71-73, 169.

92 . . T R K C H A N H K M Y E T M E FK U R E S

H albuki K arahtaylar H ristiyan olm ad gibi bir zam anlar O uzlarn da ev

velce Hristiyanl kabul etm i bulunduu sanlyordu. L kin H ristiyanln
gebe T rk ler arasnda nfuz edem edii ve slm iyet karsnda d a daya-
nam adi anlalmtr'.

M ervez K u n lan n N estr Hristiyanln kabul ettiklerini sylerse d e (s. 18) bunda da yanllk
veya m bala vardr. Zira bu geb e kavim Hristiyan olsa idi tesirlerine rastlamak mmkn idi.
W. Bartholdun, "Orta-asyada Hristiyanlk" m akalesi {TM , I.) de mbalal olup Ouzlarn H-
ristiyanhna dair hatas Z . V, Togan tarafndan (TM , II) dzeltilmitir.
 II. B lm
S L M D A N n c e

T r k C h n H k m y e t M e fk r e s
 1. Destn ve Efsnelere Gre
"Ouz K aan: Ey ou iian m ! ok sauatm ,
o k ya la n d m . G k -T a n n y a bo rc u m u d e
dim . "
(O uz D estn)

M yaay, dn ve inanlarn aratrrk en m ill destn,

il l e t l e r in

menkbe ve efsneler b azan tarih vesikalar arasnda birinci d erece d e eh em

miyet kazanr. B unlar yalnz tarihin eksikliklerini doldurm akla kalmaz; ti
ma ruhun akislerini, dnce ve inanlarn m eydana koym ak bakm ndan
da ok m him b ir mevki igal ederler. Bu sebeple O uz d estn ile bala
makta isabet vardr. Eski T rklerin veya O uzlarn tarih fetihlerini destn
bir ekilde anlatan O uz-nm eye gre ilk cihn hkimiyeti Ouz kaan ta ra
fndan kurulm utur. N itekim d estn Ouz H a n n in, H indistan, ran,
Azarbaycan, Irak, Suriye, M sr, A nadolu (R m ), R us ve h a tt F renk lke
lerini fethettiini an latrk en K un (H un), G k-trk ve Seluk devirlerini
mlne alm akta ve h att destnm m uahhar paralar O sm anllara kadar
uzanmaktadr. T rklerin ilk ftih atas, b t n m ill nizm ve m esseselerin
kurucusu saylan Ouz Kaan sem av bir meneden gelmi ve harikulde va
sflara sahip olarak dom utur. O, d ah a ocuk iken b irtakm kahram anlklar
yapm ve kendisi gibi gkten inen bir kz ile evlenm itir'. D estnm slm
rivyetine gre Ouz h an d ah a douunda, M slm an olm ad iin, anas
nn sdn em m ez. B yynce de bu din ayrl onunla babas K ara-han
arasnda m cadeleye sebep olur. O uz han babasna galip gelir; tah ta kar
ve kaanln iln eder. D rt tarafta bulunan b t n kavim lere eliler gn-
^Eski Trk kahramaolarmn douunda, sk-sk rastlanan k m otifi burada da kendini gsterir.
O a Kaan Destn, nr. W. Bang ve R. Rahm eti, stanbul 1036, Farsa Ouz-nm e de R eided-
dinin C m iut - tevrihi ierisinde (baz nshalarda yoktur) "Trih-i Ouz ve Trkn ve Hikyet-i
9 6 ___________________________________________________________________________T R K ClHjN H K M Y E T M EFK RES

d erek "Ben artk btn dnyann Kaanym" d er ve hepsini kendisine itaata

ve tbiiyete arr. E sasen O uz h an m ok akll ve kerm et sahibi olan
m aviri (veziri) Irb I-h o c a veya U lu-trk Tanrnn cihn hkimiyetini ken
disine verdiini de tebir eder: "Ey K aanm , G k-tanr b t n dnyay sana
balasn" der. A ada grlecei zere A llahn birok O uz kaan ve
sultanlarna dnya hkim iyetini baladn K orkut-ata ve slm evliyas da
m jdelem itir.
O uz han lh hkim iyetini kabul etm iyen m illetler zerine seferlere
kp dnyay feth ed er. Bu fetih hareketlerinde T rk destn ve an anele-
rind e m him b ir m evkii olan ve m ene efsnelerine giren B ozkurt (Bri)
O uz H a n m da reh b eridir. G k ten inen bozkurt: "Ey Ouz, sen Urum (R o
m a) izerine gitm ek istiyorsun; ben senin nnde yryeceim" der. O uz kur
du takiple sefere kar; U ru m ve U rus (R us) hkm darlarn yener; in,
H ind, Suriye ve M sr lkelerini fetheder.

Ben szlere oldum kaan

Alalm yay ile kalkan
N ian olsun bize "buyan"
t4
Boz-kurt olsun bize "uran

slm O uz-nm ede k u rt karlm ise de Seluklularla birlikte Ya-

km -arka ve A n ad o lu ya gelen O uzlar destnla birlikte B oz-kurt hikyele
rini d e getirm ilerdi. N itekim X II. asr Sryan tarihisi M ihaele gre: "Yer
yz Trkleri tamaa kfi gelmiyordu. G arb a doru ilerlerken nlerinde k
pee benzer bir hayvan (k u rt) bulunuyor ve onlar da o n a yetiemiyorlard.
B ozkurt h arek et e tm ek istedii zam an "G" (Y ni, kalknz!) diye bar
yor; T rk ler de d u rduu yere kadar onu takip ediyor ve o rad a adrlarn
kuruyorlard. U zun zam an reh b erlik eden kurt nihayet kaybolunca Trkler
de artk geldikleri y erlerde o tu ru p kaldlar", yni Y akm -ark ve A nadoluda
glere son verip yerletiler ifdesi ile O uzlarla birlikte destnlarm m da
nasl geldiini ve bak a m illetlerce de bilindiini m eydana koymutur. Ural-

Cihngr-i O ad altnda olup h enz neredilm em itir. Uygurca nshaya kar Farsa Ouzn-
m ed e Sr-derya O uz yabgulan ve Seluklular devri d e destna girmitir. A ybeg ed-Devdrinin
ifdeleri daha mufassal bir Otz-nme'n'm slm devrinde mevcd olduunu gsterirse de byle
bir eser elim ize gem i deildir. O nun D ep e-g ze ve onu ldren kahraman B asata ait kaytlar
Ouz-nm e'nin bir paras olan D e d e - Korkut kitabna uygundur. Hayli zorluklar karan Farsa
m etni neredeiken D estn v e Ouzlar hakknda mhim m eseleleri de aydnlatmak niyetindeyiz.
^ O uz Kaan D estn, s. 29.
O uz Kaan Destn, s. 17.
Chronique, trc. Chabot, l l , s. 153,155.
t liR K C H N H K M Y E T M E F K R E S ! 97
lardan A vrupaya gen H u n larn d a n n d e kendilerine rehberlik ed e n bir
geyiin bulunduu rivyet edilmitir. Sem av bir n u rd an doan B ugu-han
ve evldlar elindeki k u t ta U ygurlarn saadetini ve hkim iyetini salyor
du. Bunun elden km as da onlarn ark-T rkistana gm esine sebep ol
mutu.
D estn T rk m illetini O uz H a n n oullarndan treyen O uz boylar
ile Ouz h a n n k u m andanlar saylan K arluk, Kpak, Kangl, K ala ve U y
gurlarn nesli olarak blm lere ayrrken O uzlarn hkim iyeti altnda m ill
birlii, bu uluslar-aras m nasebetleri ve hukuk m evkileri de bir nizm a
balamtr. O uz dnya hkim iyetini kurd u k tan ve ihtiyarladktan sonra
devletini alt olu arasnda taksim ederken, feodal esaslara ram en, m ill
birlii devam ettirm ek ister. G erek ten O uzu n h er olundan doan drt
torunu ile oalan yirm i d rt boy O uz m illetini tekil eder. O uzhann
olu Gn, Ay ve Y ldzdan on iki to ru n u (boy) sa; G k, D a ve D en izden
on iki torunu da sol kolu tekil eder. O uz h a n hkimiyeti temsil eden yay b i
rincilere, tbiiyeti tem sil eden oku d a kincilere verm itir. O uz beyleri ve
boylarnn siyas ve hukuk m nasebetleri de yayla ok m nasebetine gre ol
duundan sadaki B oz-oklar, soldaki -oklara stndr. Y ni -oklar
Boz-oklara tbidir. Bu hukuk kaide Seluklulara ve h a tt bir dereceye k a
dar O sm anllara k ad ar devam e d e r. M ill ve yabanc eitli kaynaklarda
Trk kaan ve sultanlarnn boy beylerine, t b i T rk veya ecnebi hkm
darlarna ok gnderm eleri kendilerinin yay ve hkim iyeti, onlarn d a oku ve
tbiiyeti temsil etm eleri dolaysyledir. G nderilen ok ayn zam anda hkm
darn em rini ve h u zu ru n a daveti ifde etliinden onu alanlar derhal hakan
ve sultanlarn yanm a koar. G arb G k-trklere bazan O n-ok ad verilm esi
de onlarn byk kaanlara tbi on boya ve idareye ayrlm alar ile alkal
dr . M uharebe ve m him m eselelerde h akan ok gnderince b t n tb i
yabgu ve beylerin itiraki ile yksek b ir m eclis (K urultay) k u ru lu r ve m za
kereler olurdu.

in kaynaklar G k-trkleri K unlarn torunu gsterir. T atarlarn (C

cen veya Avar) h cum una urayan ve im ha edilen asl bir H u n ocuu B oz
kurt tarafndan kurtarlm ve G k-trkler d e onunla k u rdun nesli olarak
tremitir^. B u rad a tarih ve destn birbirine karm ; G k-trklerin bayrak-
^s. Eckhardt, Attila ve Hunlar, s. 148.
^A. inan, "Orun ve l meselesi", Trk H ukuk ve ktisat tarihi m ecm uas I.
Osman Turan, "Eski Trklerde okun hukuk bir sem bol olarak kullanlmas", Belleten X X X V , s.
305-318.
St. Julien, s. 2-5, 25,
9 8 ___________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M EFK URES
larn d a k u rt ba bulunm utur. E sasen T rk efsne ve a n an elerin d e mhim
bir m evkii olan k u rt hikyeleri H u n lara kadar kar'". Bu sebepledir, ki kurt
T rk lerce at gibi uurlu ve h a tt m barek saylm; K garl M ahm ud ve
D ed e-K o rk u t kitabnn kaydettii zere bu telkki slm devrine k ad ar gel
m itir". O uzlar arasnda k u rttan baka h er boyun kulardan ayr ayr m
b arek (d u k ) saylan birtakm ongunlar d a vard.'
C ihngir O uz h an ile babas K ara-han arasnda vukubulan mcadele,
M . . III. asr sonlarnda, K un im paratoru tarih M ete (M odun) ile babas
T um an arasndaki savan destn bir in iksm dan ba&a bir ey deildir. As
lnda in kaynaklarnn ilk T rk ftihi olarak gsterdii M ete hakkndaki
kaytlar bile d ah a H u n lar zam annda bu ahsiyetin destn bir hviyet ka
zandn gsterir. Bylece O uz-nm enin H unlar devrine kadar ktn
belirtm i oluyoruz'. Byk H u n T an-yusu M etenin d estn d a O uz han ol
duunu gsteren baka salam deliller de vardr. G erek ten H u n lard an Os
m anlIlara k ad ar devam eden dar, siyas, sa-sol tekilt tarih ve destn
bu iki h k m d ara affolunm akta ve bu suretle bu iki ahsiyet birlem ektedir.
M e te nin im paratorluu yirm i d rt kum andana taksimi yirm i d rt O uz beyi
ve boyuna tekabl eder. H e r k u m andann m aiyetinde 10.000 svariden m
teekkil b ir kuvvet (t m en) bulunm as, o rd u d a bundan so n ra 1000, 100 ve
10 kiilik birlikler ihdas da M e te ye isnat olunmutur'*'. O nun, fetihleri, te
kilt ve vatanperverlii cidden m illetin kalbinde destn hviyeti ile de ya
am asna im kn verm itir. D estnm O uz boylarna tyin ettii hukuk mev
ki ve d ereceler T rk cem iyetinde filen yaam; bu da tarih kaytlarla mey
d an a km tr. Esasen O uz la n a ait baka te sis ve icadlar d a vardr.

O uz h an alt olu ile birlikte dnyay fethedip cihngir olduktan sonra

ana-y u rd u n a (yurt-i asl) dnd. Bir "Ulu K urultay" toplad. B inlerce hay
van k eserek azm bir toy yapt; atun bir ota kurdu. byk olu
B oz-oklar sada, kk olu -oklar solda oturdu: "Ey oullarm! ok
savatm; artk o k yalandm. D manlar alattm; dostlar sevindirdim.

Eberhard, inin im a l Kom ular, s. 67, 73, 85 - 87, 91, 104, 108.
D ed e - Korkut kitabnda "Kurt yz mbreketir" ifdesi {Kilisli neri, s. 26) bunu gsterir. K-
garl M ahm ud ocuk dounca "Tilk m todt, azu bri m" sorulduunu, tilki aldatt iin kz,
kurt da yiitlii dolaysyla erkei temsil ettiini syler {Dvn I, s. 359). Trkistanda da u:
"l ansz bolm az, da brisiz bolmaz" ata sz vardr.
R eidedd in , C m i t-tevrih, I, s. 30-44, 206, 219; O. Turan, Oniki hayvanl Trk takvim i, stanbul
1941, s. 43-45.
M ete ile Tum an arasndaki m cdelenin destn olduuna O. Lattimore, In n erA sian fronliers of
China (N ew York, 1951, s. 363-365) adl eserinde iaret eder.
D e G uignes, I, s. 200.
T R K C lH N H K M Y ET M E F K U R E S __________________________________________________________________________________________ 9 9

G k-Tanny a borcum u dedim" dedi ve yurdunu oullar arasnda taksim e t

ti Ok-yay m nasebetlerine gre -oklarm B oz-oklara tbiiyetini bildirdi.
Treye ve birlie bal kalm alarn vasiyet etti. H erb irin e ait hukuk mevki
(orun) ve dam galar belirtti; onlarn ongunlarn g ste rd i" . D estnn slm
rivayeti Ouz h an d an sonra Sr-derya boylarnda yayan O uzlarn ve o n la
rn yabgularmn hayatlarn iine alr. O n lard an so n ra da Seluklulara ve,
m uahhar p aralan ile de, O sm anlIlara k ad ar uzanr. D ede-K orkut, Ouz
han tarafndan ina olu n an ve yabgularn payitaht olan Y engi-kent ehrinde
oturur. O uznm eye ve D ede-K orkut kitabna gre o ok yal, ak sakall,
ok akll ve tecrbe grm , kermet shibi bir insand. Hanlarn tyinlerin
de, devlet ilerinin mzkerelerinde, kurultay ve toylarda balca sz sahibidir.
nk ananeye gre D ed e-K o rk u tun keram etleri, hikm et ve hikyeleri
oktur; istikbal iin n e dem ise km tr. E ski devrin am anlar ve slm
devrinin evliyas vasflarn gsteren D ede-K orkut, Ouz yabgularm n bal-
yan hkimiyeti gibi son cihangirliin de, Ouz b o y lan arasnda birinci h u k u
k mevkii bulunan Kay kabilesine ve O sm anlIlara intikal edeceini de ker-
meti ile kefetm i ve m jdelem itir. Filhakika D ed e-K o rk u t kitabnn b an
da: "Resul aleyhisselm zam anna yakn B ayat b oyundan Korkut Ata dirler
bir er koptu. Ouzun ol kii tam m bilicisiyidi, ne dirise olurd. Bir gn
Korkut Ata eyitti: Ahir zam anda hanlk gr Kayya dee kim esne ellerin
den almaya, hir zam n olup kym et kopnca. Bu did O sm an nesli
dr, Uda srilp gideyorur..." ifdesi K o rk u t-atann keram etleri arasnda
nakledilm itir".

D ede-K orkuta atfo lunan bu keif ve tebir ilk O sm anl vakayi-nm e-

lerine ve baz m u ah h ar O uz-nm e p aralarna d a intikal etm itir. Filhakika
II. M urad devrine ait t rke Seluk-nm e aynen bu m etni ihtiva ed er ve
yle balar: "Pdihmz Sultan M urad Han, ki eref-il-i O sm andr ve p-
dihla enseb ve elyaktr. Ouzlarn kalan hanlar uruundan ve ingiz han
uruunun mecmCundan ulu asl.ve ulu skkdr".' N itekim tarih ve destn
rivyetlerde Kaylar daim a bata gelm itir. O sm an gazi d e Seluklulara kar
Gk-alp neslinden gelm ekle iftihar ediyor ve hkim iyet hakknn kendisine
ait olduunu ileri sryordu. Bu sebeple de O sm an G aziye "Siz Kayhan
neslindensiniz. Kayhan hod Ouz beylerinin, O uzdan sonra aalar ve h a n
lar idi. G n-han vasiyeti ve O uz tresi m ucibince O uz neslinden kim se
Ouz Kaan D estm , s. 32-33; O uz-nm e, s. 343 b -344 b (resimli nsha).
Dede Korkut kitabnn banda.
Trke Seluk-nme, Paris Bibi. Nat, No: 1185, s. 16 b;
100 _____________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M EFK U R E S

oJmaycak; hanlk ve padiahlk Kay soyu var iken zge soya dem ez" d
nceleri bildiriliyordu"*.
M ill d estn ve a n anelerle asrlarca m illetin kalbinde, cihngir olarak,
yaayan O uz-han ra n kaynaklarnda A frsyb ad ile geer. ah n m eye
gre T rk lerin ilk ftihi olan A frsyb d a T rkistan, ran, A zarbeycan, H in
distan ve R u m lkelerini fethetm i; b u ralard a bir ok ehirler kurm u ve h
tralar brakm tr. D estn dnda kalan kaynaklar da bu htralar kaydet
m ilerdir. F ak at o n a ait htralarn en fazla Srderya ve Isk-gl havlisinde
tem erkz ettii de m ill ve ran eserlerd e gsterilm itir. X. asr A ra p m el
lifi M esu d de T rk lerd en ve T rk h k a n la n n d an , in ile H o rasan arasnda
o tu ran ve b ir ok eh irlere sahip b u lu n an eitli T rk kavim lerinden, Ouz,
D okuz-O uz, K arluk, G im ek, H azar ve B arskanIardan, F ergana ve Takent
blgelerinde o tu ra n u zu n boylu ve gzel K arluklardan bahsettikten sonra:
"Afrsyb bu Trklerin h kndan ve hakanlar hkan olup btn Trk lke
lerine hkim idi; dier h an lar ona tbi bulunuyordu. ra n a hkm eden bu A/-
rsyb bu hkanlara m en su p idi." derken onu G k-trk (O uz) m eneine ve
h an ed an n a balyordu.*
K garl M ah m u d T rklerin A frsyba A lp-er T unga dediklerini ve
onun dnya h k m d ar (Ajun begi) olduunu bildirir. O, ATrasyab veya
A lp-er T u n g a iin T rk lerce m atem yinleri yapldn ve m ersiyeler sy
lendiini yazar ve bu m nasebetle de u k tay kayd-eder:

A lp-er T u n g a ldi m u
Issz ajun kald m u
zlk cin ald m u
E m di yrek yjrtjiur

"Yni A frsyb ld; dnya ssz kald; felek cn ald. imdi, onun devri
ve devleti d nlerek, yrekler yrtlm aktadr.''. K garl "Afrsyb iin ya
plan bir m atem yininde herkesin kurt gibi uluduunu, gzyalar dktn
ve haykrarak yakasn yrttn'' anlatan baka bir m anzum ede d e b u destn
kahram an n T rk ler arasnda n e k ad a r derin h tralarla yaadn gste-
2 0
rr ,

** k P aa-zde, T evrih -i l-i O sm an, stanbul 1332, s. 21 - 22.

Mun'c z-Zeheb, Kahire 1 3 4 6 ,1, s. 80.
' Kgarl, D ivn, I. s. 44, 164, 403; I, s. 31. Trklerin yu mersim ine uygun olan bu m atem esna
snda kurt gibi uluma hdisesi baka kaynaklarda da vardr. in vekay-nm ecileri Ouzlar
(Kao-che) kurttan tredii iin on lan n alam alan ve arklarnn kurt sesine benzediini belirtir
ler (R o ck h ili,/o u m ey , s. K V III).
T r k C H N H K M Y ET M E F K U R E S ________________________________________________________________________ 101
slm kaynaklar U ygur, K arahanl ve Seluklu hanedanlarnn A frs-
yba m ensup olduklarm ifde ed erlerk en bu m nasebetle, onu tarih ve
mill an aneye uygun olarak, O uz-han ile birletirm ilerdir'. T rklerin Af-
rsyba A lp-er T unga dedikleri rivyeti baz slm kaynaklarna T unga Alp
ekli ile gemitir. O rh u n kitabelerinde de m atem i yaplan bir T unga Te
kine rastlanmtr. A frsyba ait rivyetler, onun ran fethedip orada
hkm darlk yapm as dolaysiyle ran destnm da, tarih ve edeb kaynakla
rnda ok geni bir yer alm ve A ra p m enbalarm a da girm itir.

Cihn hkim iyetinin Seluklulara ve O sm anllara tarih r yalarla ve

eyhlerin tebrt ile bildirilm esi de bu eski a n an e ve inancn slm b ir m a
hiyet alm asndan baka b ir ey deildir. S elukun babas D ukak, r yasnda
gbeinden aacn ktn, h er taraf saran dallarnn gklere ykseldi
ini grm ve bunun zerine K orkut-ata da kendisine evldlarm m cihn p
dih olacan m jdelem itir. D ier rivyete gre slm iyeti kabul eden
Seluk r yasnda atee id rar yapm ve bu su retle srayan kvlcmlar d n
yay sarmtr. Bu da Seluk oullarnn dnyaya hkim olaca eklinde tbir
edilmitir. nc rivyete gre de slm iyeti kabul eden D ukak olup
Kuran ok tzim ettiinden r yasm da H azret-i P eygam ber kendisini ve
oullarn takdis etm i; ashabnn d a dularm almtr*. O sm an G azinin
ryas da cihn hkim iyeti inancn aksettirir. R ivyete gre O sm an Gazi
eyh E debalinin zviyesinde m isafir iken K u ra n ok ta zm eder. Y atnca,
geceleyin, r yasm da eyhin kucandan kan bir ay kendi koynuna girer.
Bunun zerine O sm an G azinin gbeinden ok m uazzam bir aa ykselir
ve dallar dnyay sarar. B u r yay dinleyen E debali O sm an beye: "Pdih
tk sana ve nesline m barek olsun ve kzm M al-hatun da senin helalin olsun"
der. Bylece O sm an G azi eyhin dam ad olur ve O sm anl im paratorluu
nun da cihna hkim olaca kefedilir.
Ouz Han ve Afrsyb m nasebetleri iin Seluklular tarihi, s. 30, 345-346, 350).
Gazali Trklerin Afrsyba Tunga A lp dediklerini yazar, ki biz bunu im l bozukluundan dolay
Kk Alp sanmtk {Seluklular tarihi, s. 30). Nideli Kad Ahm ed d e ayn kayd verir {El-Veled u
S- 139). Bu kaydlar A lp-er Tunga m enkbesinin Trkler vastasiyle slm dnyasna da ya-
yldn gsterir.
Orhun Kitbelerinde Tunga Tekin'e aid bir yu(m tem )den bahis geer (W . Thom son, TM, III, s.
105-106). Bunun efsnev A lp-er Tunga ve dolays ile Afrsyb olduu ileri srlmtr (F. Kp
rl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 57). D okuz O uzlara aid olduu anlalan bu m atem in m ezkr des-
Alp-er Tunga m, yoksa o srada len kendi reislerinden biri mi olduu da vuzuhsuzdur.
Sadruddin e! - Hseyn, A h b r ud-devlet is Selukyye, nr. M. Iqbal, Lahore 1933, s. 2; R eded-
y Cmi ut-tevih, T o p k a p , N o: 2935, s. 601 a; A nonim Seluk-nm e, Ankara 1955, s. 6-7.
Ak Paazade, s. 6; Neri, Cihn-num , T.T.K. neri, I. s. 82; Ta-kprlzde, akayk, s. 20; F.
Kprl, Les Origines d e l Em pire O ttom an, Paris 1935, s. 12.
102 _______________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M EFK RES

T rk cihn hkim iyeti nasl destnlarda akisler brakm ise felket de

virleri de m enkibe ve efsneler hlinde ylece mill vicdanda yaamtr.
K un larn inkraz zerin e onlardan bir boy Altay dalarna snm; bir ka
asr k aldktan ve kuvvetlendikten sonra atalarn ezen T ata rlara (A var ve
C cenlere) kar intikam alm lardr. te G k-trklerin k u rt efsnesi ve Er-
genekond an k d estm yeni bir cihn hkim iyeti devrinin hikyesidir. Uy
gur d estnna gre d e kendi saadetleri K ut ta (da) ile alkal olarak ba
lar; onu n kayb ile felket ve g ile sona erer. B u da K rgzlarn 840d a Uy
gur ilini istillar ile olduu halde destn bu hdiseyi de inlilerin hilelerine
balar. Bylece mill vicdan tarih hdiseyi unutm u ve h e r felketin m ene
ini inlilere atfetm itir.
 2. Cihn Hkimiyeti M efkresinin Tarih Akisleri
"im di l rsek d n y a du rd u k a kah ram an lk an
mz yayaca/c; oullarm z ue toru n larm z baka
m illetlerin babular olacaktr."
(Kun hkm dar)

"A talanm zdan iittik, ki G a rp im paratorlu u (R o

m a ) elileri geldii za m a n bu bizim iin artk y e r
y z n f e th e d e c e im iz e d e l le t e d e r ."
(stemi Han)

T r k l e r i n cihn hkim iyeti ve m efkresi, ilk defa, byk bir T rk im

paratorluu ku ran K unlar ile, bilhassa onlarn hkm dar M ete ile, balar.
Bu kudretli im p arato rlu un hkm darlar m ektuplarnn banda "Tanrnn
[ahla kard K un m illetinin byk Tan-yu veya an-yu"su ibaresini kulla
nrlard, ki hkimiyetin sem v (ilh) m eneine inanldna dair ilk vesikay
tekil eder. H u n h k m d arlar "Tangr kutu" unvann tayordu. B yk ve
kudretli im parator M ete sulhu korum ak m aksad ile ar fedkrlklar gze
ald halde b ir l paras iin harbe k arar verirken: "Toprak milletin k k
dr; onu nasl verebilirim" dedii rivyeti de m illiyet ve vatanperverlik duygu
lan tarihinde ok eski bir hdise olarak m stesna bir ehem m iyet arzeder.
Hunlar U zak-arktan ark A vrupaya k ad ar b t n T rk ve Asya kavim leri
ni birletiren, b iro k larn,yerlerinden skp atan ve m ehur in eddinin
inasna sebep olan kendi kudret ve stnlklerine inanyorlard. B ir H u n
imparatoru ecdadnn inlilere kar kud retin i m ll ahlk ve a n anelerinin
stnl ile izah ediyordu. Bu sebeple de in kltr ve detlerine rabeti
milletinin esaretine b ir balang sayar; bu hususta halk uyarr ve m u h are
beleri de sadece milletinin m enfaati iin yaptn syler, ki T rk h k m d ar
larna m ahsus olan bu m ill gr ve duygular O rh u n kitbelerinde d ah a d e
104 _______________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S

rin b ir his ve h asletlerle m eydana kar. Kun im paratorluunun paralan

m asn d an so n ra b ir H u n kum andan, M.S. 304 ylnda, devletini te k ra r kur
m ak ve m illetini k u rtarm ak m aksad ile, ileri gelenleri gizlice to p lar ve
"Tan-yum uzun sadece b ir unvan kalm; beyler inlilere esir olm utur. Bu
hald e bile 20.000 kiilik bir kuvvetim iz vardr. N eden bu e sa rete katlanalm
ve in deki karklklardan faydalanm yahm " der ve devam ed e rek "l-yu-s
cesur ve h k m d ar olm aa layk; b t n m eziyetleri hizdir. E er T ann Kun
devletini diriltm ek istem eseydi onu dnyaya yollar m idi" tarznda dnce
lerini bildirir. B u n u tk u n te siri ile inde o tu ran T an-yuyu davet ettiler ve
o rad a h k m sren kargaalktan faydalanarak onu g etirtip ta h ta kardlar.
B tn H u n k u m andanlar "Tanrnn devletlerini korum ak iin kendilerine yar
dm ettiine d air b ir delil de inde hkm sren bu kargaln m eydana
km asdr diyorlard. H unlarm , esa ret devrinde bile, m ill u r ve gurur
larn m uhafaza ettik lerine ve T a n rnn kendilerine yardm c olduuna
inan d k larn a d air u tarih kayt d a ok m him dir. M alp o lan bir K un h
km dar teslim olm ay red ed erk en "imdi lrsek dnya durduka kahra
m anlk nm z yayaeak; oullarmz ve torunlarmz baka milletlerin ba
bular olacaktr" beyn byle bir d u ru m d a bile cihn hkim iyeti fikrinin ne
d erece d erin b ir im anla yaadn gsterm ektedir" .

A vrupa H u n lar d a b u m efkureyi g ve istillar ile birlikte b u ktaya

gtrm lerdi. B izans elisi Priskos H unlarm , A ttil nm lh bir m e n eden
geldiine inandklarm , b u n a itiraz ed en lere ok hiddetlendiklerini, dnyann
kendilerine ait olduu akidesi ile fetih ve savalar yaptklarn ve saraynda bu
inancn hkm srdn syler. D a h a sonra giden dier Bizans elisi Jor-
danes de A ttil nm lh kudret tarafndan dnyann hkm dar tyin edildi
ine, klcn d a bu k u d retin idare ettiine inandn belirtir. A ttil d a dier
T rk k aanlar gibi khinlere (kam lara) ok itibar eder ve szlerini dinlerdi.
Bir oban tarafn d an bulunup kendisine verilen efsnev klc d a T an rnm
bir hediyesi sayard. H u n lar hkm darlarnn T anr tarafn d an gnderildii
ne nasl inanyordu ise A vrupahlar d a ylece onlar "T anrnn klc" sayyor
ve g n ah larn d an dolay kendilerini cezalandrm ak iin gnderildiklerine
kani bulunuyorlard. Bu inancn O rta-ark hristiyanJarm da ve M slm an
dnyasnda d a m evcut bulunduu grlecektir. O uz h a n n, G k-trklerin
ve O uzlarn reh b eri k u rt olduu gibi H u n lara d a g ve seferlerinde uurlu

' D e G uignes, I. s. 218, O . Lattim ore, s. 361-365.

D e G uignes, s. 392-393.
' L. R asonyi, D nya Tarihinde Trklk, s. 34-35.
T R K C H N H K M Y ET M E F K R E S ________________________________________________________________________ 1 0 5

geyik veya benzeri b ir hayvann nlerinde kendilerine yol gsterdiine,

istillarn da bu su retle yaptklarna inanyorlard^. Bu m nasebetle aa
da grlecei zere, Sryani M ihaelin O uzlarn kurdu "kpee benzer" bir
hayvan yapm as gibi A v ru p allan n d a onu geyik sanm alarn hatrlatabiliriz.

G k-trkler, K u nlarm torunlar olup, onlarn eritii m ill ur ve cihn

hkimiyeti m efkresi tarih te d ah a m stesna bir m evki igal ed er. B u husus
ta bize k adar gelen m ill ve yabanc vesikalar ok bol ve deerlidir, ilk
Gk-trk kaan T um an (B um m ), henz istikll h arek etin e giritii ve y ab
gu nvanm tad b ir zam anda, M.S. 545 ylnda, kendilerine in elisi ge
lince "Btn T rkler b u n u n la devletlerinin ykseldiine inanyor ve birbirleri
ni tebrik ediyorlard". D a h a sonra gelen Bizans elisi ile vki bir konum a
Trkerin cihn hkim iyeti dncesine bal bulunduklarm aka m eyda
na koyar. Filhakika garb G k-trklerin hkm dar stem i H a n Bizans m-
parotoru Justinianusa M anyak adl bir eli gnderm i; im p ara to r d a Z e
markos adl kendi elisini, 568de, h an a yollam t. K ara-ar ehri im alinde,
yazlk ordugh A k-da civarnda eliyi kabul eden T rk hkm darnn g
rme srasnda gzlerinden ya akar. Z em arkos sebebini sorunca, O: 'A ta
larmzdan iittik, ki Garp im paratorlu{Bom a-Bizans)nun elileri geldii za
man bu, bizim iin, artk yeryzn fetih ve istil edeceimize dellet eder" ce
vab ile bu sevin yalarn dktn, cihn hakim iyeti inancnn d ah a dev
letin kuruluundan nce m evcut olduunu ve bylece kom u kavim lere de
yayldm ifde eder*. stem i h a n n olu ve halefi T ard u H an, A k-hunlar
kendi hkim iyetine alan byk zaferi zerine, Bizans im p arato ru n a g n d er
dii m ektubu: "Dnyada yedi iklim ve yedi rkn byk kaanndan R om allar
imparatoruna..." ibaresi ile balar ve bu uru belirtir. A var H annn m ek tu
bu da hem en ayn duygu ve kelim elerle yazlmt.

G k-trklere ait O rh u n kitbeleri ise batanbaa m ill ur, dem okratik

ruh, insanlk duygusu ve cihn hkim iyeti ideali ile dolu olup bu fikirlerin
tarihinde misli olm ayan b ir eserdir. K itbe: "stte m avi gk, altta yaz yer ve
ikisi arasnda kiiolu yaratlm; kii oullar zerinde de dedem B um m ve
stemi kaanlar h k m d ar olm ulard. O nlar drt tarafta bulunan dm anla-
S. Eckhardt,/l/i/7a ve H unlar, s. 113-116, 119, 148-151; A . T hom pson, A History o f Attila, Oxford
^ 1948, s. 89; Priskos, bahis IV, 10,
St Julien, Documents, s. 5.
Sryani Mihael, Chronique, III. s, 150. Sryani tarihisi bu malmat Jean d A sie (Asyah Y uhen-
na)nn nc kitabndan aldn da kaydeder.
E. Chavannes, D ocum ents, s. 246, 249; R ock h ili,/on m ey, s. 174 (Theophylactes, Historia, s. 257,
382).
1 0 6 _____________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M EFKRES

r idareleri altna almlar; h arp ten vazgeirm iler; ballarn edirm i ve diz*
lilerini ktrm lerdi... Bylece sahipsiz ve tekiltsz Gk-trkleri nizma
koyup h k m srmlerdir" hitab ile bu m efkrelerini m illetine ve dnyaya
duyuruyor; m u ah h ar nesillere m iras brakyorlard.

Bilge kaan (716-734) T rk m illetinin saadet ve felketinden haric bir

kuvvetin deil, sdece kendisinin m esl olduunu, beylerin kudretli, akll,
dil ve mill ura sahip olm as ve halkn d a itaatli bulunm as sayesinde bir
endie olam yacam ileri srerken yalnz mill ur deil siyas dnceler
tarih in d e de yksek b ir mevki ahr. O, G k-trk devletinin ilk kurulu ve
ykseli devrinin g u ru ru n u duyduunu belirttikten sonra, elli yl sren, in
esareti zam anna ait ac htralar halka anlatrken de derin m ill duygular
n, ztrabm ve m illetinin kudretine de sarslm az bir im anla inandn ifde
eder; "Ey Trk ve Ouz beyleri, milleti dinleyiniz! stte gk basmad ve altta
yer delinmedii halde senin ilini ve t re ni (devlet ve nizm n) kim bozdu?
ta a tin sayesinde seni ykselten hakm kaanna ve m stakil devletine fena
lk ed en sensin. Silhl ve m zrakl askerler m i gelip seni datt ve gtrd?
E y m barek tken halk! Siz kalkp arka ve garba gtnz. K rn u oldu:
K ann su gibi akt; kem iklerin da gibi yld. O ullarn kle ve kzlarn criye
oldu" d er ve sert ih tarn yapar: "Ey Trk milleti, titre ve kendine dn!" Han
bu ifdeleri ile yer ve gk yklm adka hi bir kuvvetin T rk m illetini sarsa-
myacan; fakat b u n a ram en elli yl s ren esaret devrinin kendi kusuru ve
bnyesinden ileri geldiini belirtir. B u rad a H a n n m esuliyet ykledii halk
deil, beyler ve yksek tab ak a hakknda ikyeti olduu aada grlecek
tir. Z ira devletin k uruluu ve ykseliinde kaanlar d aim a halkn hissesini
m ill u r ve vatanseverliklerini takdirle karlam ve b u n u belirtm ilerdir.
T rk h akan b u esa ret devrinin utan verici m anzarasn izerken de
m illetine inlilerin tatl szlerine, yum uak ipeklerine aldanm am asn, hile
lerine kar uyank bulunm asn ve ine giderse yok olacan srarla tekrar
lam tr: "Ey Trk milleti! Sen tiikende oturup kevan ve kafileler gnderirsen
ebed devletini m uhafaza edersin. T rk kaan b u rad a oturduka senin iin
bir kayg olm ayacaktr" ifdeleri ile m ill ur ve birlie sahip olm ak sayesin
de hi b ir d teh lik ed en korkulm yacana dair inancm te yid eder*'. Bilge
K aan t k e n in m b are k (iduk) bir y er olduunu, dnyay idare iin de en
m sait b ir d u ru m a sahip bulunduunu belirtirken de vatan duygusunun a
hane b ir rneini verir. T rk ler arasnda bu an ane o k ad ar kuvvetli ve yay-

w . Thom sen, "M oolistanda Trke kitabeler", TM. III, s. 99.

W. T hom sen, s. 97, 9 8 ,1 0 0 ,1 0 2 ,1 0 6 ,1 1 1 .
T r k CHN h k m I y e t i m e f k u r e s i 107
gndr, ki K garh M ah m ud d a Alay blgesinin kutsiyetini Islm dini ile de
teyid ve takviye eder. N itekim H azret-i P eygam berin "Trkler A lla h n or
dusu" olduuna d air k u d s hadsi bu blge ile alkal olarak kitabna derce-
der ve Tanrnn Trk m illetini havas en salam olan bu lkede iskn ettiini
syler; T rklerde iyilik, gzellik, doruluk, tatllk, byklere sayg, ahde v e
fa, sadelik ve kah ram an lk gibi yksek vasflarn hkim olduunu ve asla ki
bir yapm adklarn da ilve e d e r" . ada Bizans tarihisi M enandros T rk
lerin bu )iksek hkim iyet blgesini, dalarnn azam eti ve m eyvelerinin b o l
luu ile sevdiklerini, b u ralard a hi bir zam an bulac bir hastalk ve zelzele
vukubulmadm iftih arla sylediklerini, bu sebeple de bu blgeyi takdis et
tiklerini ve burasn en k u dretli kaanlara bir kam n ile ayrdklarn yazar.
Bylece tken T rk hkim iyeti m erkezi ve kudsiyeti dolaysyla Kun,
Gk-trk ve U ygurlarca, daha sonra d a M oollarca (K arakorum ) kym et
kazanm ve im p arato rlu k kurm ak iin buraya sahip olm ak telkkisi hkm
srmtr.

Divn, 1, s. 294.
'E . Chavannes, s. 248.
 3. Vatan, Milliyet ve Din Duygular
"Toprak m illetin kk d r; on u n as/ verebidrim?"
(Mete)
"Eski T rk lerd e m ill uicdanm te e k k l n d e n asla
p h e e d ile m e z ."
(W. Barthold)

T r k l e r n t k e n i m barek (duk) saym alar ve "Atalardan kalma"

yurtlarn a bal kalm alar vatan ur ve sevgisinin en gzel rneklerinden
birisidir. Eski T rk dinine (am anlie) gre "Trk T anrs" nasl T rk mil
letinin hm isi idiyse T rk yurtlar, hususiyle yksek dalan, pnarlar, sular,
a ta m ezarlar ve h tralar ile d e ylece m ukaddes ruhlarn m akam olup
b u n lar d a y urdun koruyucusu idi. N itekim kitabelerde "Tanr, Um ay ve m
b arek Y ir-su lar bizim iin onlara (dm anlara) gaflet verdi; bu sayede zafer
kazandk" ifdesi v atan urunun, m ukaddes ru h larla bal olarak nasl te
ekkl ettiini m eydana koyar . A n ad o lu d a ziyaretgh olan ilk T rk ftih-
leri ve evliyas da, m ill ve din h tra ve m enkbeleri ile, asrlarca milletin
hfza ve vicdannda kudsiyet hlesi iinde yaam ve bu yeni fethedilen
yurdu ylece v atan hline getirm itir. Y ukarda K un hkm dar M etenin
"toprak m illetin kkdr" diyerek onu h er kym etin st n d e tutm as da bu
duygunun eskilii, derinlii ve kudsiyeti bakm ndan tek ra ra lyktr.

T rk h ak an lar ve halk mill kltr, nizm (tre) ve a n an elere de kud

siyet veriyor ve b unlar korum akta ok hassas davranyorlard. Bu sebeple
dir, ki Bilge K aan esa ret devrinde grlen in te sirlerine, ince unvanlara
ve taklid hastalna kaplan T rk beylerine iddetle hcum eder: "in mil
leti tatl szleri ve yum uak m allar ile uzaktaki kavim leri kendilerine bal-

w. T hom sen, s. 102, 106.

T:RKCHN H K M Y ET M E FK R E S 109
yorlard. Lkin akll insanlar kandram adlar" ifdesi ile devletinin birinci
ve ikinci kurulularn gznnde tutar**. B ir in kayna im p arato ru n tb i
iyetine den p ara H a n a ait u dikkate yn hdiseyi anlatr. H an im pa
ratora: "Olumu saraynza gnderiyorum . Size sem a v m en eden gelen atlan
her yl takdim edecektir. S abah akam em rinizi bekliyeceim . F ak at elbise
lerimizin nlerini am aa, dalgalanan sa rglerim izi zm ee: dilim izi de
itirmee ve sizin kanunlarnz kabul etm ee gelince r f ve detlerimiz ok
eski olduu iin onlar bozmaa cesaret edem edim . B t n m illetim iz de ayn
kalbe sahiptir" dem ek suretiyle h er trl fedakrla katlanan, h att tbiiyet
ve harac kabul ed en h km darn m illetin m nev deerleri, m ill ahsiyeti
ve nizm zerinde hibir fedkrla katlanam ayacana dair szleri ok
gzel bir misal tekil eder*

Trk hkanlar ve halk ok dindar ve milliyeti duygulara sahip olup

Tannnm T rk m illetini koruduuna ve hanlar d a b u m aksatla balarnda
tuttuuna, tam bir sam im iyetle, inanyorlard. Bilge kaan m illetinin e sa re t
ten kurtuluunu ve ikinci G k -t rk devletinin kuruluunu (681 yl) an latr
ken: "Trk Tanrs Trk milletinin ad ve san y o k olm asn diye babam K aan
(Kutlu) ile anam H a tu n u ykseltm i; imdi de beni tah ta karm tr. B en
hli ve vakti yerinde b ir m illet zerinde hk m d ar olm adm . A ve plak
halkn han oldum . Trk milleti iin gndz oturm adm ; gece uyum adm , le
siye altm. Baka yerlere gm ve bitkin olan halk tek ra r yurtlarna to p
ladm. Milletin belini dorultaym diye im alde O uz iline, arkta Ktaylara,
cenupta inlilere kar on iki sefer yaptm . Tanr yardm ettii iin lgn m il
leti dirilttim. plak halk giydirdim; yoksul halk zengin ettim; nfusu azalm
milleti oalttm. T rklerin baka m illetler arasnda mevkiini ykselttim .
Drt yandaki milletleri sulha m ecbur ettim " ifdeleri m illiyetilik tarihinde
misli grlmemi yce duygular ve barseverlii b elirtm ek ted ir . T rk h
kmdar isyan eden ve kendisine kar savaan Ouz, T rke ve Krgz ka-
vimleinin de T rk ve k endi m illetinden (Trkm budunum erti) olduunu
ve 'Yanldklar iin yazk ettiklerini" bildirirken de ileri derecede bir m ill
birlik uruna sahip b u lunduunu gsterir"**.
Kitbeler Kutlu kaanm, 681de, inlilere kar harek ete geip
Gk-trk devletini dirilttiini anlatrken de: "Devleti ve hakan yok olmu;
messeseleri bozulm u ve esarete dm T rk m illetini atalarn tresine g-
w . Thomsen, 10 0
^^St, Julien, s. 55,
Thomsen, s. 9 7 ,9 8 ,1 0 0 .1 0 6 .
W-Thomsen, 102,105,
110 T R K C H N H K M Y E T M EFK REsj

re nizm a koym u olduunu syler ve ayn hisleri belirtir. Bu dirili devre

sinde ok hizm etleri geen K utluun, kardei K apaann ve olu Bilge
H a n n vezirliini yapan akll devlet adam T onyukuk d a kendi kitbesinde
yle der: 'B en hkim T onyukuk inde dnyaya geldim . nk o zaman
T rk m illeti in e tbi idi... O vakit Tanr yle demiti: B en sana bir hakan
verm itim ; fakat sen onu brakp hkm altna girdin. Bu sebeple Tanr on
lar lm le cezalandrd. T rk m illeti perian olm u ve birleik T rk yurdun
d a toplu b ir h alk kalm am t... lk nce ad (K utlu) yannda 700 kii top
land; b en de on lar arasnda idim. Tanr bana sezgi verdii iin onun kaan
olm asna altm ve kendisini sktrdm . O da "Tonyukuk benim le bulun
duka b en lte ri (m illeti toplayan) h kan olaym" dedi. K taylarm ve inli
lerin bu taze kuvvete kar harek ete getiini renince gndz oturmadm,
gece uyum adm ve d erh al durum u hkanm a afzettim ; dm anlar birleme
den zerlerin e varalm dedim . Tanr yardm ile dm anlar p erian ettik.
K aan ve T rk m illeti t k en d e yerleince cenup, im al, ark ve g arp ta bu
lunan b t n boylar bize katld". Byk vezir baka b ir yerde de "Kapaan
h a n yirm i yedi yanda ta h ta knca gndz oturm ad ve gece uyum ad. Ben
de kzl kanm d k erek ve kara terimi aktarak onun hizm etinde altm.
l-teri (K utlu) kaan him m et etm ese veya yok olsa idi, b en de ahmasay-
dm birleik Trk yurdu sahipsiz kalrd. O nlarla b irlikte altm iin Trk
milleti birlie kavutu. B ugn Bilge K aan da bu sayede T rk ve O uz mille
tini id are ediyor" d e r " . Bu ifdeler T rk h an ve beylerinin nasl m ill kahra
m anlar olduklarm aka gsterir. in kaynaklan K apaan H a n n 100.000
kiilik b ir svari ordusu ile ini istil ettiini, oraya srgn edilen Trk hal
kn kurtararak yurtlarna gtrdn bildirirken kitbeleri te yid eder. m
p a ra to r h ak a n a 300,000 kile d a n , 50,000 top ipek, 3.000 ziraat leti ve alt
vilyet verm ek suretiyle sulhu elde edebilm i; yurtlarna dnen halka bu ga
nim etler datlarak isknlar yaplmtr*. Bu sebepledir, ki O rhun kitabe
leri: "Bu zam an d a esir olm u Trk milleti artk esirlere sahip olm utur... D
m an larn altnlarn, gm lerini, ipeklerini, darlarm ve atlarm Trklerime
kazandrdm" d em ek suretiyle in haberlerini te yid eder**. K itabeler, ilk in
kraz devrinde, b ir ksm beylerin inlilerle ibirlii yaparak devleti nasl
paraladklarm , m ill kltr ve t relerd en uzaklaarak ahsiyetlerini ne de
rece kaybettiklerini ve bu suretle kendi m enfaatleri iin m illetin esretine

'W . Thom sen, s. 100, 111-113.

' St. Julien, Docurnents, s. 170, 175. H akann bu zaferler neticesinde iki defa ayni miktarda vergi ve
ganim eti inlilerden ald ve yz binlerce halkn inden ana-yurda gtrld kaydedilmitir.
W. T hom sen, s. 98, 99, 102.
Ti ;RK C H N H K M Y ET M E F K R E S __________________________________________________________ 1 1 1

sebep olduklarn an latrken onlar iddetle lnetlem ekte; bu yce duygular

ve ztraplar m illete ve tarihe m al etm ek ted ir. te ikinci G k-trk devleti
nin kuruluu bu m ill uyan ve ahlan sayesinde m m kn olm utu. Bilge
Han bu esaret sebeplerini izah ederken: "Beyler ile halk arasna nifak girmi;
inliler kurnazlk, lle ve irretlikle kardeleri birbirine drm ve bozguncu
luk tohum larn sam lardr. B u yzden T rk m illetinin Atalardan kalm a
devleti zevale yz tutm u; beylerin oullar inlilere kle ve iffetli (silig) kz
lar criye oldu. K endi isim ve unvanlarn inceleri ile tebdil ettiler. Elli yl
in im paratoruna hizm et ed e rek esir halinde yaadlar. Trk halk kitlesi
(Kara budun) de yle diyordu: "Ben devleti olan (illi) bir m illet idim; im di
devletim nerede ve kim iin kazanaym ? B en kaan olan bir millet idim; im di
kaanm hani?" diyordu. Byle d n erek ine kar savaa g iriti". H ak an
da: "Trk Tanrs Trk milleti y o k olm asn diye babam l-teri K aan ve anam
l-bilge H a tu n ykselterek gnderdiini ve "Tanrnn g" v ererek nasl is
tikll kazanp kurtulduklarn anlatr. Bylece hakan, vezir, ve halkn nasl
ayn mill urla birletiklerini ve esa retten silkindiklerini reniyoruz".
Trk kaan alnan m esud netice dolaysiyle "Artk m illetim i kaygszca
yaayacak bir hle getirdim" derken tam b ir em niyet iinde bulunduklarm
hissediyor ve bu n d an g urur duyuyordu. B ununla b erab er G k-trk devleti
nin on yl sonra U ygurlar tarafndan ykld m alm dur. H k m d ar h itap la
rnda hakl ve doru olduunu m eydana koym ak m aksad ile de: "Ey Trk
beyleri ve milleti, bu szleri iitiniz! A caba bu szlerim de bir yalan var m
dr?" ifdesi ile de b t n m illeti hid gsterir; gelecek nesillere derin itim a
dn nakleder; yaznn yaygn olduu ve G k-trklerin kltr seviyeleri h a k
knda da dikkatim izi eker. H akan e sa re t devrini hatrlatrken bir ksm bey
lerin ve yksek m em urlarn "hyanet ve alakl" zerinde srarda bulu n u r
ve yine: "Ey Trk milleti, titre ve kendine dn!" diye ihtarn tekrarlar. T rk
milletinin mill hassasiyetine dair in kaynaklarnn naklettii bir hdise de
kayda yndr. Filhakika inin tbiiyetine den T rk hkm dar para
han hu m em leketten gelen eliyi kabul ederken, hastaln ileri srerek, im
parator iin ayaa kalkm az. Z ira o "Bugne kadar atalarm kimseyi selm la
mad" diyordu. B ununla b erab er yine de im p ara to r iin yere eildi ve m ek
tubunu hrm etle ba st n e koym aa m ecbur kald. B unun zerine yann
daki Trklerin "Utantan yzleri kzard ve ok ac feryd kardklar" grl
d. Bylece H a n n m ill rf ve t relerin deitirm e teklifini reddetm esine
ve ayaa kalkm am asna ram en T rk halk yine de devletinin eref ve haysi
yetinin b rlm asm d an , zillet saylan bir davrantan dolay taham m l edem i-
w, Thomsen, s. 100.
W. Thomsen, s. 100,101.
1 1 2 _____________________________________________ _________________________ T R K C H N H K M Y E T M EFK URES
yor ve ez duy u y o rd u ". B una m ukabil G k-trk devletini. 630 ylnda, in
hkim iyetine dren Kie-li H a n Tanrdan korkmad, atalarnn tresine te
cavzde bulunduu, iyi-kt rhlara (din inanlara) kar istihz eyledii;
ailesi ile de ihtilfa dt; inli bir m tefekkirin tavsiyelerine gre hare
ket ettii ve m em uriyetleri d e yabanclara verdii iin felketlere sebep ol
m u ve lh cezaya u ram tr". T rkler norm al zam anlarda, daim a hileleri
ne m aruz bulunduklar inlilere kar ok hassas idiler. N itekim , XI. asrda
T rk ler ile inlilerin birbirlerine karm adklar, birok hususlarda birbirle
rine aykr d et ve kyafetlerde bulunduklar; fakat U ygur ve K taylar arasn
da karm alar olduu dikkati ekm i ve bunlar M vernnehir hkm darla
r ile de m u h ab eratta b u lunm ulard". Bu devirde M slm an K arahanllara
kar P u t-p erest Uygur ve K taylarn m ttefik olm alar b u yaknlam aya se
bep olsa gerektir. Z ira T rklerle M oollar arasnda d a rf ve det ayrlklar
devam ediyordu.

G k -t rk lere m ahsus bu mill, dem okratik ve din duygularn, VI. asr

da dikildikleri tahm in edilen, Yeni-sey m ezar kitbelerinde de belirm esi ok
dikkate yndr. Filhakika bu kitbelerin birinde; "Devleti (ili) ve treyi (ni
zm ) koruyunuz! Ne are ki b en K rt ilinin ham A lp-urungu milletime ve si
ze doym adan otuz dokuz yam da (bu dnyadan) ayrldm diyor. B ir bakas
da "Yukarda Tanr buyurdu. oluma ve milletime doyam adm " ifdesiyle
ulv hislerini nesillere htra olarak brakmtr. bidelere ve in kaynak
larn a gre, G k t rk ler in idaresinde iken, hanedan m ensuplar ve halk
kitleleri arasnda yabanc hkim iyetine ve esarete kar mill duygu ve zd-
raplar byk olup on lar devletin kudsiyetine ve m ill an anelere sadakatlan-
n m uhafaza etm ilerdi. F akat aristokrat snf veya beyler arasnda kendi
m enfaatlerin e uygun gelince in istilsna ve mill ananelerin yklmasna
kolayca alanlar grlyordu, ki b u husus devrim iz iin d e ibrete yn bir
hdisedir. Bylece, W. B arth o ld n syledii gibi, tarihte ndir olarak, eski
T rk lerde m ill ur ve vicdan teekkl etm itir.

St. Julien, s. 49-50.

St. Julien, s. 127-128.
M ervez, s. 3.
' Yen-seyyaztlar, nr. H seyin N. Orkun, III, s. 145,181.
 4. Cihn Hkimiyetinin lh M enei
"Trk Tanrs T rk m lleti y o k olm asn d iy e b en i
kaanla oturttu."
(Bilge Kaan)

E s k T rkler kadir-i m utlak bir A llaha ve o n u n cihn hkim iyetini k e n

dilerine ihsan ettiine d erin bir im anla ve sam im iyetle inanyorlard. Bilge
Kaan: "Tanr irde ettii iin tah ta oturdum ; d rt yandaki milletleri nizm a
soktum" derken dindarlm ve hkim iyetin sem av m eneini belirtiyordu.
Nitekim "Tanr g verdii iin T rk askerleri kurt gibi ve dmanlar koyun
gibi" idi. in esareti zam annda d a "Trk Tanrs Trk milleti y o k olmasn d i
ye babam lteri K aan ve anam l-bilge H a tu n u gkten tu tu p jmkseltmi-
tir". Fakat T rk T anrs, sevdii ve him ye ettii m illetinin hanlar, beyleri
ve halk doru yoldan, m ill rf ve n izm (t re)d an ayrld zam an onlar ce
zalandrr; kendilerini inin esaretin e drr. G erekten, T onyukukun
syledii gibi, bu sebeple "Tann onlar cezalandrd ve m ah k m e/"'. B u
nunla beraber bu rad a d a yine ceza verm ek suretiyle T anrnn T rk m illetini
kurtulu yoluna sevketm ek ve k o rum ak irdesi sezilm ektedir. Bu inan do-
laysyledir, ki "Trkler hudutlar gemee karar verdikleri zam an bir m abede
gidip zafer iin d u a ediyor; ondan so n ra ordularn toplyarak ine doru
taarruza geiyorlard". Bu inan b ir dilek ve kran duygusundan ibaret
olmayp hkim iyetin kendilerine bizzat lh bir ihsan olduuna d a inanyor
lard. Hakanlarn kitbe, yarl (ferm an) ve m ektuplarnn bana koydukla
r ibare veya form ller bu hususu d ah a aka m eydana koyuyordu. N itekim
Gk-trk han "Ben Tanr gibi gkte yaratlm Trk Bilge Kaan tah ta o tu r
dum. Siz kk kardelerim , yeenlerim , gen ehzadelerim , b t n soyum
w, Thom sen,s. 99, 116,
St-Julien, s. 180.
114 _____________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M EFKREsj

ve m illetim ; sadaki ad beyler, ve soldaki ta rh a n ve b u yruk beyler szleri-

mi so n u n a k ad ar iyice dinleyiniz!" d erk en hkim iyetin bu sem av menei
inancm tekrarlyordu. am an dinine gre yksek ru h lar lnce Tanrnn
yanna gittikleri gibi doular da ylece gkle alkal idi. Bu sebeple ilh
him ye ve hkim iyet ihsan dnda hakanlarn din inanlara aykr bir kud
re t ve iddialar bahis m evzuu deildi.

O uz H an hkim iyetini ilh bir m eneden alm; U ygur hanlar semav

bir n u rd an dom u bulunuyordu. Asya ve A vrupa H u n lan m n da Tanrnn
cihn hkim iyetini kendilerine verdiine inandklarn yukarda izah etmi
tik. M ilttan nceki asrlardan beri H unlar kendilerini dm anlar inlilere
kar st n gryorlar; m ektuplarna "Sem ann ta h ta kard Byk
Tan-yo" form l ile balyorlard. A vrupa H unlar d a A ttily ilh mene
den gelmi biliyor; dnya hkim iyetinin kendilerine verildiine ve Tanrnn
askeri o lduuna inanyorlard. N itekim A vrupahlar da onlar "Allahn kam
s" kabul ediyordu*. inler kendi im paratorlarn "Sem ann olu" saydkla
r iin bu T rk form ln de o m nda tercm e ediyor ve A vrupahlar da
bunu kendi dillerine b u m ns ile naklediyorlard. T rk vesikalar meydana
ktktan, T rk lerin kadir-i m utlak T anrnn em rinde ve him yesinde olduk
lar, o nun ycelii karsnda kendi tevazu ve cizlerini itiraf ettikleri anla
ldktan so n ra artk "Tangn-teg" (T anr gibi) tbirini Tanrya benzer veya
"Sem nn olu" deil hakanlarn ilh te yid ve him yeye m azhar olduklar
veya T an r tarafn d an m em ur edilm i bulunduklar m nsnda anlam ak ica-
b eder, ki bu telkkiye M slm an T rklerde ve su ltanlarnda d a rastlandm
greceiz. B u rad a yksek ruhlarn ve dolaysiyle hakanlarn doum ve
lm lerinde T anrya yakn bulunm alar inanc bahis m evzuudur. Esasen
T rk h ak an ve sultanlarnn, baz Eski ve O rtaa hkm darlar gibi, istib
d ad a ve m utlak b ir otoriteye sahip bulunm adklar ve dem okratik bir ruh ve
davran iinde olduklar d a hatrlanmaldr^.
H u n larn ve G k -trklerin kendilerini A llahn ordusu sayan ve komu
m illetlere de intikal ed en inanlar slm devrinde de m evcut olm u ve s
lm akideleri ile d e te lif edilm iti. p ara H a n n, ine tbiyetinden nce,
"Elli yldan beri Tanrn m koruduu Gk-trkler... 100.000 kiilik bir orduya
sahip bulunuyorum " ifdesinde grld zere, hanlar gibi T rk milletinin
de A llah n him yesinde bulunduuna dair in kaynaklarnn kaytlar Or-
K itbed e "Tangn-teg Tangrda (gkte) bolm Trk Bilge Kaan bu dke (tahta) olurdum'' (W.
Thom sen, Inscription d e l'Orkfon, Helsingfors 1896, s. 114; TM, III, s. 96.
D e G uignes, 1, s. 2 1 8;A ttila ve Hunlar, s. 111 -1 1 2,149, 152. 155.
A ada 63. nota baknz.
T r k CHN H K M Y ET M E F K R E S 115
hun K itabelerinin beynlarn te yid ed e r . Bu inan ve deliller dolaysiyle
"G ok'trk" adnn bana konan kelim eye gk veya mavi deil, sem av m n
sn vermekte isabet vardr. Bu d a hkm darlar gibi milletin de ilh himye-
ye ve semav sfata sahip olduunu ifde eder, ki bu husus dier vesikalarla
da sbittir. T rklerden p ek ok kltr, dil ve din unsurlar alan ve O uz des
tann da benim see alan ingiz M oollar d a kendilerine "Kke M ool'
adn verirken ayn m ny kastediyorlard. Bu terkibe gre Sagun rtbe ad
da bazan "Kk-Sagun" eklinde bu kelim e ile birlikte kullanlm tr.

Trk hkim iyetinin ilh m eneine ve h akanlarn dnya hkm dar ol

duklarna dair inanlar yabanc hkm darlara gnderilen m ektuplarn ba
lang form llerinde d ah a k a ti bir ekilde m eydana kar. Filhakika
Gk-trk hkm dar p a ra H an(581-557)n, kuvvetli zam annda, in im pa
ratoruna yazd b ir m ek tup "Tanr tarafndan gnderilmi (veya gkte do
mu) Byk Gk-trkler im paratorluunun bilge kaan a-po-lu (para)"
forml ile balam t, ki k itbelerde bulunan unvan ve sfatlar aynen te k e r
rr etmitir*. T ard u H a n n, 598 ylnda, B izans im p arato ru M aurikianusa
gnderdii m ektupta "dnyada yedi iklimin efendisi ve yedi rkn kaan"
ibaresi de bu m n ad a kullanlm t. H u n lard an so n ra til boyundaki "Byk
Bulgaristan"dan ayrlp B alkanlara gelen, T rk dil, din, kltr ve dvn usul
lerini (chancelerie) de birlikte getirerek devlet k u ran T u n a B ulgarlar d a h
kimiyetin semav m enei inancna bal bulunuyorlard. B ulgar H a n na ait
bir kitabedeki u: "Tanr tarafndan (gnderilm i veya nasbolunm u), Tanr
ya benzer Melemir Han" (831-852) balang form l de tam am en T rk siya-
58
s anlay ve inannn b ir ifdesi idi . Asyada G k-trklerin halefi olan ve
onlarn yerinde devlet k u ran U ygur hanlar, destnlarm a gre, sem av bir
ktan geldiklerine inandklar gibi, hkim iyetlerinin ilh m eneden kt
n gsteren birok ib areleri (m esel T an g rd a k u t bulm u) ihtiva eden vesi
kalar da brakmlardr*. B ir U ygur hkm darnn, 1027de, G azneli Sultan
Mahmuda gnderdii m ektubu "Gklerin sahibi (T a m ), yeryz lkelerinin
ve bir ok kavimlerin hkim iyetini bize verdi" cm lesi ile balar. U ygurlarn
han bu devirde byk b ir devletin hkm dar olm ad h ald e bile yine res-
^ St. Julien, s. 53.
St. Julien, s. 48. E sasen m ektubun ifde ve tarih uslne dayanan P. P elliot eldeki vesikann aslen
Trke yazlm ve Trk takvim ine gre tarihienm i olup inceye tercm e edilm i bulunduu ka
naatini belirtmitir. (N ef notes sur les question d A sie Central, T oung Pao, X X V I (1929), s.
205-206.
M Feher, Les Titre des K hans bulgars, Th. Uspenskyye aid hatra kitab, Paris 1930, s. 38.
F' W, K. Muller, Uignrica II, s. 95; C havennes et Pelliot, Un traite Manicheen retrouve en Chine,
Paris 1913. s. 189; A . C aferolu, "Tukyularda ve Uygarlarda han unvanlar", TH IT m ec. I, s. 105-
119,
 116 ________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

m T rk cihn hkim iyeti m efkresine ve diplom atik usullerine sdk kal

yor; bu sebeple de M slm an T rk sultannayuy ile on o k gnderiyordu.
ingiz M oollar T rk kltrn, destn a n anelerini, U ygur yazsn
ve birok m esseseleri U ygarlardan alrken m e m urlar ve dvn tekilt ile
birlikte cihn hkim iyeti form llerini de iktibas etm ilerdi. Bu sebepledir, ki
bu cihn hkim iyeti form ln, ok defa, M oolca deil, T rke olarak ya
zyorlard. N itekim , G yk K aann P apa IV. n n o c e n te gnderdii cevab
m ektup (yarl, ferm an ): "Meng Tengri kinde k r ulu u lu snung ta-
luynun g h a n yarlm z" (yni ebed T anrnn kudretP ile byk m illetin de
niz gibi (engin) ham bizim ferm anm z) ibaresi ile balar ve farsa olarak de
vam eder'. Bu fo rm l n m oolcas h a n m m hrndeki yazy tekil eder.
B una "Byk Mool" ad ile "itaat eden m illetlere varnca ona sayg ve korku
duym alar gerektir" ibaresi de ekleniyordu, ki bu son ksm, T rk hkimiyet
ve insanlk anlayna aykr olduu iin, trkelerinde m evcut deildi. Bu
trke fo rm ln m oolcas: "Mongke Tangr-yin k f n d r yeke Mongol
ulus-u n dalay-m h a n u y arlk il bolga irg en -d r k rb es bu iretegy ayutu-
gay" eklini alm tr, ki b uradaki kelim elerin de ou aslen trkedir. Meng
h a n n F ransz kral S aint L ouise gnderdii yarl (ferm an) d a bu m ahi
yette olup dnya hkim iyetinin kendisine ait olduu, kirala iki kiinin gere
bilecei b ir yay ve iki gm ok da gnderdii, slm m em leketlerini istilda
M oollarla birlikte olursa kendi m em leketlerini kirala brakaca, aksi tak
dirde bu ok ve yaylarn, kullanlm ak zere, iadesini bildiriyordu. P apann el
isi A scelin, ark ta H ristiyanlar korum ak ve M slm anlara kar ittifak
yapm ak m aksad ile, 1245 ylnda, M oollarn ran ve A n a d o lu d a kum anda
n bu lu n an B aycuya gelip o n a nsanlarn en by ve H ristiyanlarn ba
Papann tem silcisi o ld uunu beyn ediyordu. Bu ifdeden gazaplanan M o
ol k u m an d an K aanm dnya hkimiyetine baka bir erik bulunam ycam
syledi ve eliye kar h iddetini belirtti.

C ihn hkim iyetinin bu balang form l O rh u n kitbelerinde geen

"T an n -teg T a n r y a ra tm T rk Bilge K aan sabim (szm)" ibresindeki

M ervez, s. 7-8. Tbiiyet alm eti olarak yayn da gnderilm esi mnsn h enz bilmiyoruz. kisi
nin birlikte gnderilm esi, m uhtem el olarak, dostluk ve ittifak m nsna geliyordu.
P. P elliot, L es M ongols et la P apaute, R O Ch, III (X X III), s. 15-23; Tafsilt iin bizim "ingiz ad
hakknda" adl m akalem ize. Cihanm ul hkimiyetin D en iz (taluy)e ve daha kk hkimiyetin
d e "Gl" e benzetildiini ve bu sebeple baz uluslarn b eglerine "Kol - erkin ve "Kol tekin" unvan
lar verildiini de orada izah etmitik.
Rubruck, s. 26, 180, 248 - 249, Voyage du Frere A scelin, trc. Bergeron, Paris 1830, s. 233; Pelliot,
Papaute, s. 119-120; Vernadsky, The M ongols and Russia, London 1953, s. 97.
f R K C lH N H K M Y E T M E F K R E S 1 1 7

mnay ifde eder. Y ukarda belirtildii zere ingiz H a n da, eski T rk

hkm darlar gibi T an rn n kendisini him ye ettiine ve kendi am an Gk-
enin tebiatm a gre de dnya hkim iyetini kendisine verdiine inam yor-
jju O da, T rk hanlar gibi, seferlerin d e T anrya dua ediyor; zafer kazanm a
s iin yardmc olm asn diliyordu*. M ool ftihi, T rkistan pdih Sultan
Aleddin M uham m ed H arezm h a kar harek ete giriirken, ilk nce, Ot-
rar ehri (F rb civarnda) nnde, yalnz olarak, bir tepeye kp gn
yapt duay d a b u ra d a te k ra r hatrlatm alyz. B undan sonradr, ki ingiz
Han T rk-slm dnyasnn en byk ve kudretli devletini ykm ve ok
yksek m edeniyet m erkezlerini tah rip etm iti. slm m ellifleri H arezm -
hn m albiyetinde gururunu, din zaaflarm , B adad halifesine kar -
leri tutm asn ve ingizin zaferinde d e onun T anrya balln ve duasn
sebep olarak gsterm ilerdi.

Grc ve E rm en i kaynaklan d a M oollarn T anr adn dillerinden d

rmediklerini, defa diz kerek o n a taptklarm ve m ektuplarnn bana
da "Meng T hengri k ndr" (E b e d T anrnn gc ile) ibaresini kullan
dklarm yazarlar. O n lara gre gkler Tanrya ve dnya d a ingiz H a n a ait
bulunuyordu. B u m n asebetle de onun T rk d estn larn d a grlen k ah ra
manlar gibi sem av bir n u rd a n doduuna inandklarn belirtirler. M ool-
1ar M slm an h k m d arlarna gnderdikleri m ektuplarn bana da, bunu
bazan arapaya terc m e ederek, "Gk T an rsn n nibi", " ark-garp btn
dnyann en byk kaan, b t n h k m d a rla rn ita a tin i em reder" eklin
de koyuyorlard. O ktay K a an n 638 (1240) tarihli b u m ektubu yannda H -
lgnn m ektubu sadece yer ve gklerin hlikinin ad ile ve arap a olarak
w. Thom sen, Inscripon d e lOrkhon, s. 122. Eski Trked e T a n n nn hem gk hem d e Allah
mnsna gelm esi phesiz iptida devirlere aid dncenin m ahsldr. Bununla beraber
Gk-trkler zamannda Tanr inanc slm n A llah na ok yalun bir m efhm hline geldiinden
"Tann'da dom" ve "Tanrya benzer" tabirleri artk Tanr tarafndan teyid edilm i ve yce m n
sna gelmitir. Zaten Orhun kitbesi "ze k k tangn, asra yaz yer kdndkta" ibresile de "/flnn"nn
yaratlm gk ifde ettiini gsterir. M ool m ektuplarnn Latince tercm elerinde ingiz han
"Tannnn olu" olarak gsterm eleri, "Chingiscam filius Del" ekli hem bu m phem likten ve hem
de Hristiyan inancndan ileri gelm i bir hata olup P. Pelliot tarafndan dzeltilm itir (Papaute, s.
119-121; Rubruck s. 249), M am afih P ellio tnun "Meng Tengri gcinde" ibaresini "Dans la force
du Gitel eternel" eklindeki tercm esini "Par la force du Cie eternel" olarak d zeltm ek gerekir.
Vernadsky, "ingiz han yasas/", Trk hukuk tarihi dergisi, Ankara 1944, I, s. 116. ingiz han, h e
nz mcdelesinin ilk devresinde, "Meng T an n nn yardm ile" M oollan idaresinde topladn
^sylyordu {M oollarngizli tarihi, trc. A hm ed Tem ir, Ankara 1948, s. 136.)
Brosset, Historie de la Georgie, I, s. 486; Kiragos, trc. E. Dulaurier, TM. II, s. 173. Bu forml il-
^ hanl paralarnda yazlmt, {M eskkt- slmcye K atalogu, s. 26).
Buu hann douunda ve hatt Satuk Bura han m enkbesinde d e olduu gibi sem av k Trk
kahramanlarnn dnyaya geliinde rol oynar.
1 1 8 ________________________________________________________ _______________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S t

balyordu. A ltun-ordu hanlar bu form l slm iyete uyd u rarak "Meng

T an r gcnde, M u ham m ed R eslullah, H ac G iray szm " eklinde yaz
yorlard. T im u run p aralar zerinde bu form l m oolca yazld halde to
runu "Ulu beg G rg n szm" tarznda trke ibareyi kullanyordu. F tih
Sultan M eh m ed in, U zun H a sa n a kar kazand zaferini, T rkistan h
km d arlarn a bildiren U ygurca yarl "Allah T a lann inayeti ile, Sultan
M uh am m ed H a n szm" ifdesile ayn dvn an anesine uygun olarak bal
yordu. slm ekli ile bu balang ifdelerine O sm anl sultanlarnn Uy
gurca olm ayan m ek tu p larnda d a rastlanr. Filhakika Yavuz Sultan Selim in
el-M eyyed m in in d illh E b l-M uzaffer ve olu K an u n Sultan Sley
m a n n A vusturya ve spanya hkm darlarna, turas ile birlikte ve "Hak
T a la nm inyeti ve u lu Peygam berim izin m cizt b erek t ile, ben ki yer
yz h k a n la rn a ta giydiren, s u lta n la r sultan..." ibresile balyan m ek
tuplar eski T rk cihngirlik ve ilh hkim iyet an anesinin slm bir ekil
alarak O sm anl devrine k ad ar yaadm gstermektedir.

T rk h an ed an larn a m ensup hakan, sultan, ehzade ve beylerin, m u

kaddes m eneleri ve O uz H a n nesli bulunm alar dolays ile lm cezala
rn d a kanlar aktlm yordu. N itekim , am an devrinde olduu gibi, Seluk
lulard a ve O sm anlIlarda d a isyan eden hnedan m ensuplarnn idamlar,
kan aktlm am ak gayesi ile, yayn kirii ile bodurulm ak zere cezalar infaz
olunuyordu". II. M urad ehzde M ustafay D zm ece sayd iin onu yayn
kirii ile deil alelde su re tte idam etm iti. Bu m nasebetle Seluklularda
ve ilk O sm anlIlarda h n e d an m ensuplar ile baz byk devlet adam larnn,
slm a n anesinde m evcut olm ad halde, m um yalanm ak sretiyle defnedil
m elerini de eski T rk a n ane ve m esseselerinin devamll bakm ndan
kayda yn buluruz'.
H ristiyanln cihnm l dvs ve ilh hkim iyet telkkisi slm n ve
T rk lerin k in d en ok farkldr. H ristiyanlarn reisi olarak R o m a d a oturan
P ap a, o ra d a ehid edildiine inanlan havvri (apotre-apostole) Saint Pier-
re in vekili ve bu sfatla d a sa nn gzken ba ve ilh irdenin temsilcisi
Z eheb, D vel l-fslm, Haydar-bd, 1364, II, s. 108; AJcsaray, s. 51. Bu m ektuplar am ve Mey-
yfrkn hkmdarlarna yazlmtr.
A k d es N im et Kurat, Yarlk ve Bitikler, stanbul 1940, s. 64; Ftih'in yarl, nr. R ahm eti Arat, TM.
VI, s. 298.
Feridun Bey, Mnet us Seltin, 1, s. 392; II, s. 339.
F. K prl, "Trk ve M ool sllelerinde hnedn azasnn idmm da kan dkm e memnuniyeti",
Trk H ukuk tarihi dergisi, I, s. 1 - 9. Trklerde idam cezalarnn iple aslarak yaplm as da galiba bu
tesirledir.
Bu husus iin A ltun-aba vakfiyesi", Belleten, XLI, s. 209-211) adl m akalem ize bak.
T r k C H N h k I m I y e t m e f k r e s i ________________________________________________________________________ 1 1 9

saylm; bu sebep ve sfatlar dolaysyla d a "Hat ilemez" (lyuh-

ti'nfailleble) olduuna inanlm tr. Bu sfatlar kilisenin yalnz din deil b i
lhare dnyev hkim iyet ve tahakkm ne de sebep olm utur. H azret-i sa
bir cem aatin idaresi ile m egul olm ad iin "A llahn hakkn A llah a ve
Kayserin hakkn K aysere" brakt halde papalar, O rta-ada, ru h a n h
kimiyetlerine cism an saltanatlarn d a ilveye balam lard. Bu d a m ehur
ilhiyat St. T h o m asm "beden ruha tbidir" d st ru n a dayanyordu. H alb u
ki sann lh hkim iyeti lh adaletin hkm srm esi m nasnda olup Pa-
paUm din ve siyas tah akkm bahis m evzuu deildi. N itekim K atolikler
dnda kalan dier H ristiyan m ezhepleri ve onlarn m m essilleri hibir z a
man byle b ir din ve siyas hkim iyet iddiasnda bulunm am lard. slm i
yette H azret-i M u h am m ed ayn zam anda bir devletin de kurucusu olduu,
din ve dnya ilerini de K u ra n a gre idare esaslarn koyduu iin "Pey
gamberin halifeleri iki vazifeyi birletirm i olduklar halde din ve dnya ile
rinde byle b ir k u d rete de sahip bulunam am ve slm m (K u ra n n) koydu
u kanunlar dahilinde kalm aa m ecbur edilm ilerdi. Bu sebeple K uran d a
geen "Allahn halfesi" tbiri um um ve m ecaz bir m nada olup halifelere
ve hibir kimseye byle bir hudutsuz selhiyet tannm am tr. T rk sultanla
r bazan "Y eryznde A llahn glgesi" (ZilluHah fil-lem), "Allahn halife
si" veya "Allah tarafn d an te yid edilmi" sfatlarm kullanrlarken bu so nun
cu mnay kastediyor; sadece slm iyet ve h ak yolunda A llahn yardm na
mazhar bulunduklarna inanyorlard. Bu d a T rkerin slm da nceki ci
hn hkimiyeti anlay ve tbirlerine uygun bulunuyor ve slm iyetle de
teyid olunuyordu.
 5. Hakanlarn Babalk Vazifesi
Cihn Hkimiyeti ve Demokrasi
Dvalarnn Birlemesi
'Trle m illeti iin g e c e u yu m a d m , g n d z otunna-
dm ; a m illeti d o y u rd u m ; plak halk giydirdim,
T an n irde ettii iin m illetim i dirilttim.
(Bilge Kaan)

"Sultan M elik-h cihn ailesinin faabasdr. Bu se

b e p le o n u n babalk efkati d a o n isb e tte g en i ol
m aldr. "
(N izm l-Mlk)

E s k T rk kaan ve sultanlar sem av m ene ve cihn hkim iyetine sa

hip b u lu n m ak inanc ile m illetin ve teb aan n velisi veya babas saylyor ve
dnyann efendisi sfatlarn hiz bulunuyorlard. Bu velilik sfat (velyet-i
pederne) dolaysiyle am an kaanlar ve slm sultanlarnn, yabanc ms-
tebid h k m d arlard an ok farkl olarak, yksek nsan vasflarda ve dem ok
ra tik ru h ta bulu n m alar gerekiyordu. T rk devlet anlayna gre hkm
darlarn m illet ve teb aalarn a kar, adalet, efkat ve him ye gsterm eleri bu
babalk sfat ile alkal idi. D ikkate yndr, ki T rk din, kltr ve messe-
selerini iktibas ed en ingiz M oollan m utlak istibdatlar ve aristokratik zih
niyetleri dolays ile h alka kar byle bir babalk velyetine sahip bulunm u
yor; sd ece beyleri dnyor; istil ve zaferlerini aristokratlar hesabna ya
pyor ve G k -t rk h an larndan farkl olarak ne halkn rol ve n e de bu za
ferlerd en istifdesi bahis m evzuu bulunuyordu .
T rk kaan ve sultanlarnn, yabgu ve m eliklerinin, O uz tresine ve
onun tyin ettii hukuk kaidelere gre beylere ve devlet adam larna, halka
Barthold, Dersler, s. 7.
T r k C H N h k i m i y e t i m e f k u r e s i 121
umum ziyafet (toy, len) verm eleri ve bu esnada sofra ve saray eyasn
yama ettirm eleri babalk sfat ve vazifesinin icab bir an ane idi. Bu sebep
ledir, ki ra n llar h an ve sultanlarn bu ziyafet veya toylarna "H n- yam a
(Yama sofras) adn veriyorlard. B tn mill tre ve a n an eler gibi bu da
Ouz H an ile veziri (am an) irkil H o c aya atfolunm u bir a n ane idi. F ilha
kika Ouz H an dnyay fe th e ttik ten sonra m uhteem bir altn adr (ota)
kurdurdu; byk b ir toy hazrlatt. D estn a gre 90.000 koyun, 700 kadar
byk ba hayvan kestirdi. B tn hatunlar, beyler, k u m andanlar ve halk bu
toya katlmt. Ouz H a n bu byk m ersim de hkim iyeti kendi oullarna
devrediyor; hkm ranlk kaidelerinin hukuk esaslarn (treyi) kuruyordu.
Ouz H a n n byk olu B oz-oklan tekil eden G n, A y ve Y ldz sa ta
rafta bulunuyor ve ken d ilerine yay; sol kolda dier olu G k, D a ve De-
nize yni -oklara d a ok veriyor ve b unlar birincilere tbi klyordu.
Ouzlarn oniki sa, oniki sol beyleri ve boylar bu esasa gre hkim iyet
hakkna sahip bulunuyordu. Bu t re M slm an O uzlar arasnda d a m u te
ber idi. O kun yaya tbiiyeti dolays ile O uzlarn B oz-oklardan gelen h a
kan ve sultanlar -oklara, dier T rk uluslarna ve dnyann dier kavim-
lerine hkim saylyordu. Bu sebepledir, ki m etb lar ok gnderm ek suretiy
le beyleri veya dier h k m darlar kendilerinin tb ileri biliyorlard.
lk Seluklu sultan T urul Be, b t n resm vesikalarnda olduu gibi,
Badad halfesine gnderdii m ektuplarn banda yay ve o k iaretlerini ko
yuyor ve ierisine de kendi unvanlarn yazyordu. B u na Tura deniliyordu.
Sonralar bu ok ve yay iaretleri kaldrlm ise de S ultanlarn isim ve unvan
larn ok ve yay biim inde gsteren tura usul O sm anl im paratorluunun
sonuna k adar devam etm itir. K garl M ah m u d un, turann "Ouzlara
mahsus olup dier Trklerce bilinmemesi" kayd dikkate yn olup herhalde
hkimiyetin kendilerine ait bulunm as ile ilgilidir*. O uz boylar arasnda
en yksek hukuk m evki O sm anllann m ensup bulunduu Kay boyuna ait
olduu eski devrin b t n tarih ve destn rivyetleri ile sbit olm utur. B u
nunla b erab er fiiliyatta baka boylara m ensup h an e d an lar kurduklar byk
im paratorluklarla en yksek hkim iyeti tem sil etm ilerdir, ki K nk boyuna
mensup Seluklular b u m eyndadr. Efsnev devirlerin inan ve htralar
na gre yirmi d rt Ouz boyundan herbiri bir kuu d u k (m barek) sayyor,

Rededdin, C m iut-tevnh, I, s. 36 - 43; Ouz Kaan D estn, s. 29, 31, 32. Farsa Ouz-nme,
gebe devletlere (A k v e Kara Koyunlular gibi) aid kronikler ve Dede-K orkut kitab toylar hak-
knda ok zengin m alzem e ihtiva ederler.
Bar Hebraeus, s. 200, 206; Kgarl M ahm ud, I, s. 385; O sm an Turan, "Eski Trklerde okun hu
kuk bir sembol olarak kullanlmas" Belleten, X X X V , (1945), s. 305 - 318. Osmanl Turalar ci
hn hkimiyeti ve tarih azam etin yaz ve ekil hlinde san atkrne bir ifdesidir.
122 _________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E s f

bun lara asla dokunm uyor; etleri yenilm iyor; sadece ylda bir defa olm ak
zere d in b ir toy m n asebeti ile kurban edilip yenilm eleri caiz grlyordu.
Bu hayvanlara ongun deniliyordu. ptida devirlerin totem ik bir htras g
zken b u inanlar te k T anr akidesine erim ek sayesinde din m ahiyetini
kaybetm i olm akla b erab er, am an devrinde olduu gibi, slm devrinde
bile K arahanllarda, B yk Seluklularda, Trkiye Seluklularnda, hatt
O sm anlIlarda ve A n ad o lu beyliklerinde de m erasim e gre yaplan srgn
a v la n hlinde p e k m ehur olarak devam etm i ve hkm darlar ile ordular
iin asker b ir spor m ahiyetini m uhafaza etm i bulunuyordu. T rklerde
kuuluun m ehur ve m akbul bir an ane hlinde devam da bununla alka
ldr.
T rk h k m d arlar m illetin babas olm ak sfat ile onun hesabna al
may m ill ve din b ir vazife sayarlard. K un hkm d arlar savalar sadece
m illetin m en faati iin yaptklarn belirtiyor; ahlk ve an anelerinin inlilere
st n olduunu sylyorlard. G k-trk hanlarnn babalk sfatlar raili ve
dem o k ratik vazifeleri hakknda p ek ok vesika bize kadar gelm itir. Bu m
nasebetle, y u karda vesile dtke kaydettiklerim ize ilve olarak, sdece
Bilge K aann b ir ifdesini nakletm ei kfi gryoruz. Filhakika bu asl
T rk h akan tah ta ktktan ve birok isyanlar karsnda devleti kurtardk
tan sonra, babalk vazifesini u ekilde anlatr: "Kardeim (K l-tekin) ve bey
lerimle birlikte altm. (Bu sayede) gm ve dalm halk topladm. Yok
sul ve bitkin halk toparladm; plak halk giydirdim; a halk doyurdum; fakir
halk zengin ettim; a z milleti oalttm. Tanr irde eyledii iin milleti dirilt
tim . ifdeleri ile babalk sfat ve vazifelerinin en gzel rneini verm itir.
ark A n a d o lu d a yayan gebe O uzlar, XV. asrda, sam im m slman
olm alarna ram en, birok eski yaay, dn ve inanlarna ve bu arada
babalk sfat ile h enz din m ahiyetini tam am en kaybetm iyen toy an ane ve
m erasim lerine de bah bulunuyorlard. D ede-K orkut kitabnda bu inan ve
m erasim ler hakknda p ek ok sahne tasvir edilm itir. B u tasvirler arasnda
bir O uz beyi: "A grsem doyurdum; yalncak grsem donattm ; depe gibi et
ydrdm; gl gibi km z sadrdm" ifdeleri ile sanki O rh u n kitbelerinden
bir paray nakletmitir^. K garh M ahm ud hanlarn bayram ve dnlerde
79
otuz arn ykseklikte, m inare gibi, sofra k u ru p yam alattklarn yazar .
Bylece T rk tresi hanlarn ve beylerin halka yem ek verm esini onlarn ba-
Osm an Turan, Trkiye Seluklular hakknda resm vesikalar, Ankara 1958, s, 27-32.
D e G uignes, I, s. 218.
W. T hom sen, TM, III, s. 102.
Kitb- D ede-K orkut, Kilisli neri, s, 9 ,1 4 , .35,95.
^ D v n , 1, s. 438.
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S 123
balk vazifeleri icab sayard. d a re ed en lerle edilenler arasnda b u karhkl
mnasebetler; h km darlarn babalk efkat ve sevgileri devletin kudsiyeti
telkkisini douruyor ve mill kaynam ay kuvvetlendiriyordu.
am an kaanlar gibi M slm an sultanlar da velyet-i ped ern e inanc
v e vazifesi ile h arek et ediyorlard. N itekim bu a n ane ve m essese K arahan-

llara, Byk Seluklulara, A nadolu Seluklularna, beyliklere ve O sm anhla

ra kadar devam etm itir. Byk Seluklu veziri Nizm l-M lk Sultan M e-
lik-h (1072-1092) hakknda "Sultanmz cihn ailesinin babasdr ve devrin
hkmdarlar ona inkyd etmitir. B u sebeple onun babalk efkati, cmertlii
ve sofrasnn genilii de o nisbette byk olmaldr" derken onun dnya m il
letlerinin d e babas olduunu ve T rk tresinin icabn belirtm itir. Bu b
yk vezir Sultan T urul beyin sofrasn ak tu tu p um um ziyafetler verdii
ni, ava kt zam an lard a bile beyleri ve halk hayran braktn d a szleri
ne ilve eder. O n a gre bu m nasebetle h afta d a bir veya iki gn um um zi
yafet (br-i m ) verm eli v e h erkes srasn ve gnn bilm elidir. T rkistan
(Karahanh) hakanlarnn d a daim a sofralar halka ak idi. Bu sebeple M e-
lik-hm T rkistan seferinde igil ve Y am a uluslarnn ikyetini nakleder
ve "Biz onun sofrasnda bir lokm a bile yem ek yemedik" diye aka sylendik
lerini belirtir. Seluk veziri bylece slm dnyas iinde S ultanm m ill rf
ve ananeleri ihm linin m ahzurlarna iaret ed erek T rkerin ve trelerinin
kuvveti karsnda M elik-h babalk vazifesinde dikkate davet eder. Z ira
imparatorluk yine d e T rk kuvvetlerine dayanyor ve Y akn-ark iskn
eden byk T rkm en kavmi varln hissettiriyordu.
Alp A rslan d a um um ziyafetleri, m untazam olarak, tertip ederdi. Sul
tan M uham m ed T a p a rn 1118de, olunu veli-ahd tayin eden byk m er-
sim ve ziyafetinde kym etli yem ek takm larn "halkn yama" ettiini kay
naklar yazar'. O uzlarn en kesif bir ekilde gtkleri ve yeni vatan k u r
duklar Seluk Trkiyesinde bu O uz tresinin yaam as tabii idi: "Melik-h
zamanndan heri, Seluklu sultanlarnn deti zre, C um a gnleri ahane y e
mekler hazrlanr ve Sultan sofras kurulur; havass ve avm ziyafetlerden
faydalanrd". Y azc-olu bu devirde Ouz tresi ve ziyafetlerin nasl h
km srdn ve usullerini m eydana koymutur. K astam onu beyi sfen-
diyar-olu Sleym an P aa "H ergn ikindi nam azndan sonra kabul resm i ya-

Nizm l-Mlk, Siyset-nm e, nr. Ch. Schefer, s. 110, 115.

bn l-Esr, X, s. 184; mdeddin sfahn, Z bdet un-Nsre, nr.'Th. H outsm a, s. 117; Seluklular
^fariln,s. 138,153.
Aksary, s. 90; bn Bb, s. 572; R esm vesikalar, $. 30 - 32.
Yazciogluna gre Trkiye Seluklular zam annda yaplan ziyafet toplantlarnda "Ouzun resm
ve erkn zere" oturulup yem ek yeniliyor ve kmz iiliyordu:
124 _________________________________________________________________ _____________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

par; bu m nasebetle yem ekler getirilir; kaplar alr; ehirli-kyl, ecne-

bi-misafir herkes yem ek yerdi. S abahlar ise husus bir m eclis tertip eder; olu
gelip elini per; husus dairesine gider. O ndan sonra devlet adam lar gelir
ve hk m d arn yannda yem ek yerler***. U m um ziyafetler ve byk toylar
zafer enlikleri, clus ve veliahd tyini m ersim leri m nasebeti ile ok muh
teem olurdu. Y unus E m re de "Maln yamalatlmasm" ilh aka bir vasta
85
ve m anev bir "toy" sayard .
O uz H a n n ve B ayndr H a n n m uhteem toylar hakknda verilen
d estn m alm at gebe devletlerinde tarih bir m ahiyet alarak kendini gs
terir. N itekim K ara-koyunlu ve A k-koyunlularda toylar gebe hususiyetle
rini d ah a fazla m uhafaza ediyordu. K ara Y usuf Bey, olu K ara-budak, Di-
y arb ek ird e padiahla ykseltirken tertip ettii byk toyda 300 at, 3000
koyun kestirm i; eitli yem ekler ve ikiler hazrlatm ; bir ok musi-
ki-inslar m ersim ve elencelere katlmt*. Kay boyundan olan ilk Os-
m anl h k m darlarnn bu a n aneyi devam ettirm esi tabi idi. Yaz-
c-olun u n verdii m alm at d a bu m uhitle ilgili olm aldr. O sm an Gazi za
m an n d an b eri m u teb er olan nizm ve k an u n lard an bahseden
k-paa-zde O sm anh pdihlarnn nevbet, bayram ve sofra usullerini
anlatrken: "kindi vaktinde nevbet ururlar, kim halk gelp yem ek yiyeler. mdi
bu l-i O sm ann dahi k anunlar b u n u n zerinedir. O sm an G azinin hasleti
h er ayda bir kere taam piirip fakirlere yem ek yedirm ek ve giysiler giydir
m ek idi" ded ik ten sonra O rhan, M urad, Y ldrm ve dier pdihlarn ver-

H anlar atas Ouz H an syledi

Byle tre, y o l ve erkn eyledi
ib u resmile vasiyet kld ol
T ola olanlarna tre yo l

K im Kay, andan sonra Bayat

bu tertip zre oturm ak gerek

n lerin de m eler durm ak gerek
K m z II kum randa bu tertib ile
A a vu ini arasnda iile
M ansb u beglik dah i bu resmile
Un u soyuna gre verile
(Seluk-nm e, nr. Th. H outsm a, s. 204 - 205; A. nan, "Orun ve l meselesi", T H IT Mec. I, s.
bn Batta, I, s. 352.
*' Yunus E m re D ivn, nr. A. Glpnarl, s. 32, 166.
Eb Bekir Tahran, Tarih-i Diyrbekriye, nr. N. Lugal ve F. Smer, Ankara 1964, s. 24, 25, 27; A
Sem erkand, M atla'us-Saadeyn; s. 141; Tevrih Trkmaniyye, yazma (husus ktphanemizde), s.
151.
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ! _____________________________________________________________________________. 125
dikleri ziyafetleri ve o n larn im aret ve zviyeler ina ed e rek fakir ve dervi
leri koruduklarn d a bu O uz tresine balar".
Ouz tresine gre h km darlar babalk vazifesine, beylerin ve m illetin
hukukuna sayg gsterm ee ve ziyafet verm ee m ecbur idi. Bu hukuk ihll
olunduu zam an, igil ve Y am alarn yapt gibi, halk, hakkm taleb ed er
ve isyan bile m eruiyet kazanrd. N itekim m ill rflere kuvvetle bal olan
gebelerde Ta-O uzlann -O uz\am kar isyann anlatan D ede-korkut
kitabnn X II. hikyesi bu hukuku m eydana kor; "ok, Bozok ynak olsa
Kazan evin y a m alatu rd i. K azan gir evin y am alatt; am a Ta (d) Ouz
bile bulunm ad" eklinde balyan hikye bu sebeple b t n Ouz beylerinin
Kazana geldiklerini ve U ru z begin: ''Suum uz ne idi ki yamada bile bulun
madk'' diye ikyet ettiklerini ve b u n u n zerine artk "biz kazana dm anz
byle bilsin" der. Bu sebeple -oklar ve B oz-oklar karlar ve savalar
olur. D ede-K orkut kitab O uzlarn toylarn ok gzel tasvir eder: "Attan
aygr, deveden b u ra, koyundan ko" kesilir; tep e gibi et ylr, gl gibi k
mz salr, -O uz, T a-O uz beyleri toplanrlar. A lar doyurulur, yaln
caklar donatlr; bo rlu lar kurtarlr ve "ok ulu b ir toy" olur. Bu m ersim ler
umumiyetle D ede-K orkfun "Boy boylayup, soy soylayup" kelim eleri ile if
de edilen alklar (dualar) ile nihayet bulurdu. Bu d a eski am an
tesirlerin yine devam ettiini gsterir.

Trk hkm darlarnn cihn hkim iyeti ve dnya nizm m efkreleri ve

velilik sfatlar onlar m illeti ve tebaalarn korum ak, beslem ek ve um um zi
yafetler verm ek vazifesi ile m kellef klyordu. te T rk m isfir-perverlii
de meneini bu tarih-din a n aneden ve aslet duygularndan alm aktadr.
Nitekim Kgarl M ahm ud "Konuk gelince k u t (uur) gelir" der. B ugnk
halkn da "M isafir rzk ile gelir" atasz bu inancn gzel bir belirtisidir.
Kgarlnm naklettii u eski iir de kayda yndr: "Kendin gzel elbiseler
giy; bakalarna tad a ver; konuunu arla. B u sayede m illet arasnda hre
tin artsn". B ununla b erab er eski m isafir-perverliin zayfladna dair ik
yetler de daha o zam an balar. G erek ten KgarITnm: "Konuk grdnde
bunu kut (uur) sayanlar gitti; imdi bir k arart grnce adrn ykan kim
seler kald" ata-szn nakletm esi kayda deer". D ede-K orkut kitab misa-
fir-perverlikten b ah sed erk en "Er m alna kym aynca ad kmaz" ve "Konu-
" Tarih-i l-i Osman, s. 1 0 ,1 9 5 -196.
Dede-Korkut, s. 165 -1 7 2 .
^Kitab- Dede-Korkul, s. 8. 20.
ivn, s. 47, 79. 85. 120 {Krklu tonu zingke, Tathg a ajunka, Tutgl kon arh Yaysun ca-
^in budunkaj. M usafe-severliin dier ekilleri iin bak. AUun-aba vakfiyesi, s. 216-219.
126 ______________________________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

u gelm iyen k a ra e rle r yklsa gerek" cm leleri ile K garl M ah m u d un if

delerini tekrarlam olur. M isafir-perverlikte kadnlarn vazifelerini belirtir
ken de erkek olm ad zam anda dahi m isafirin arlanm as lzum unu anla
tr^*. Bu eski inan ve a n aneler m isafir-perverliin nasl din ve m ill bir m
essese halini aldm, hakan ve beylerden m illete yayldn gsterir. XI.
asrda devlet idaresinin fikriyatn yapan Y usuf H as H acip ada ve hem
ehrisi K garl M ah m u d gibi "Beyler cmert olursa adlar dnyaya yaylr;
dnya d a bu hretleri sayesinde korunur" d erk en devrinin m ill t re ve hisle
rine terc m an olur. O bu m nasebetle n e hkm dara hzineyi amasn ve
m al datm asn tavsiye ed e r .
am an O uzlara giden bn F adln onlarn M slm an tacirlere kar
m isafir-severlii ve drstl hakknda dikkate yn bilgiler verir. Bir
M slm an b ir T rk e kon uk olacan syleyince o da kendisine "Trk adn"
kurar; koyun keser. M isafir zengin veya bir devlet adam olursa em rine bi
necei a tla n tahsis eder. Ailesi ve akrabalarn d a oraya davet e d e rek misa
firini arlar. M isafir tacir ev-sahibinden istedii kadar at, deve ve para
dn alr. T rk m isafir-perverlii ve hayr ileri mill ve slm unsurlarn
im tizac ile yle kuvvetlenm itir, ki M slm an ve H ristiyan m ellifler bu
hususta hayranlklarn belirtm ekle m ttefiktirler. G erek ten slm m yk
sek idealleri ile de canlanan bu hayr duygular T rkistan ve Trkiyenin
devlet adam lar ve zenginleri tarafndan vakfedilen im aret, zaviye, ribt,
kervansaray ve h astah n e gibi saysz vakf m esseseleri ve bidelerle dol
m asna sebep olm utur. N itekim X. asrda slm corafyaclar baka lke
lerde zenginler servetlerini kendi zevk ve elencelerine harcark en Trkis
ta n d a zenginlerin m allarn din, hayr ve cihd yolunda feda ettiklerini,
T rk ler k ad a r d in d ar ve hayr-sever bir m illet bulunm adn sylerler. XIII.
asr T rkiye hak k n d a d a ayn hkm ler verilm itir. N itekim b u n lar arasn
d a Seluklu ve O sm anllara ait m uhteem kervansaraylarda, yksek meden
seviyeleri yannda, yolculara zengin-fakir, hr-kle, m slm an-kfir fark
gzetilm eden m savi m uam ele yaplyor; tacir, yolcu ve devlet adamlarnn
kend ilerin e ve hayvanlarna m eccnen baklyor; hastalarn tedavisi ve daha
baka birok ihtiyalar d a grlyordu. H a tt bu hayr m esseselerinde yol
cularn k lt r ihtiyalar iin ktphane kurulduuna dair kaytlara da rast
lanm tr. K ervansaraylar bugn de ihtiam lar ile bizleri hayran brakan b-
D ede-K orkut kadnn msfr-perverlii vazifesi hakknda "Evin daya oldur, k iya zu d a n yaban
dan eve b ir konuk gelse er a d a m evde olm asa ol an yednir, iiirr, arlar azizler gnderir. Ol Aye.
Fatm a soyudud (Kilisli ner. s. 3, 4, 5 ,6 , 76, 95).
Kutadgu-Bilig, bugnk trke ile nr. R. R. Arat, Ankara 1959, s. 155, 395.
bn Fadln, s. 12,15.
T t R K C H N H K M Y E T M E F K R E S 127
yk m edeniyet ve s a n at bideleridir. Bylece kaynaklarn belirttii zere
her snf yolcu ve m isafir m am ur T rk lkelerinde, hi p a ra sarfetm eden, ay
larca seyahat edebiliyor ve yayordu*. Bu m nasebetle m esel el-O m ar
Trkiyenin "Seluklular za?nannda cennet gibi" olduunu sylerken bu hk
m tafsil eden zengin m alm at d a verir. bn B at ta d a A nadolu T rkleri ve
Ahilerin misafirseverlii v e cm ertlii hakknda ok gzel tasvirler yapar ve
Trkiyenin bir "efkat diyn" o larak tanndn yazar. E sasen K garlnn
anlattna gre trke "ak" kelim esi de cm ert m nasnda kullanlyordu.
Bu sebeple Fransz limi J. D eny A h ilerin (m isafir-perverlii gibi) ismini de
bu eski T rk an anesine balamaktadr.

te T rk hakan ve sultanlar m illetin babas olduu iin halk beslem ek

vazifeleri, cihnm sahibi ve efendisi olduklar iin de yabanc m illetlere ef
kat ve adalet m uam eleleri bu eski anlay ve inanlardan dom u; slm n
din ve hayr duygular ile de birleerek birok m esseselerin m eydana gel
mesine, T rk cem iyetinin vakf sayesinde tekiltlanarak ilim, m aarif, sih-
hat, nafia ve sair hayr ve tim a yardm ilerinin ifsna ve tarih T rk misa-
fir-perverliinin mill bir k arak ter olarak belirm esine sebep olm utur. Bu
vasflar cihn hkim iyeti uru ile gelierek nsan hasletler d e mill b ir m a
hiyet almtr. yle ki tarih T rk destn ve an anelerinde hasislik daim a
nefret mevzuu ve kusur o larak belirtilm itir. T rk devletinin tarih boyunca
mukaddes saylmas, O sm anl m efkresinin "Din ve devlet, mlk (vatan) ve
millet" gibi d rt esasa dayanm as ve T rk hkim iyetinin dnyaya yaylmas
sebepleri arasnda h k m darlarn babalk sfat ve vazifeleri de m him bir
rol oynamtr.

Osman Turan, "Seluk Kervansaraylan," Belleten X X X IX , s. 471-496; Seluklular tarihi, s. 263.;

Busbecq, Mektuplar, s. 25.
^ el -Omari,A/t;5/// l-Ebr, nr. Fr. Taeschner, s. 2; bn Batta, 1, s. 3 1 0 -3 5 7 .
Dvn, I, s. 84. J. D eny bu kelim e m nasebetiyle "Ahi" kelimesini d e Arapa karde manasnda
leil, Trke "Ak"dan geldiini syler {s i Ansikl.).
 6. Cihn Hkimiyetinin M add Kaynaklar
"Size lhi m e n e d e n g elen atlar takdim edilecek
tir."
(para Han)
"O/masun ki o tu ra k olasz, b eylik t rkm en llk ve
y r kl k e d e n le r e k a lu r."
(Osm an Gazi)

T r k l e r d e m ill u run ok eski devirlerde uyanm as, slm cihdna

uygun bir savalk ruhu, nihayet ilh him ye ve kad ere kuvvetle inan ta
rih k u d ret ve hayatiyeti arttrm aa ve cihn hkim iyeti m efkresini ve dn
ya nizm davasn yaratm aa sebep olm utur. F ak at bizzat bu m efkre bile
m ad d k u dretle yayabilir ve insanlk ideali ile uzlaarak geliebilirdi. G er
ekten T rk ler bizzat asker ve siyas bir kudrete sahip olm asa veya baka
baz kavim ler gibi uzun bir esaret devri yaasalard byle bir m efkre doa-
m az ve bahis m evzuu olam azd. N itekim uzun devirler T rk ve C erm en ka-
vim lerinin hkim iyetinde yayan R uslar asla bir devlet kurm a dnemi-
yorlard. T rk lerd en sonra G erm enlerin nfuzuna giren R uslar, kendi eski
kronikleri N e sto ru n rivyetine gre, B altk denizi ile K aradeniz arasnda ti
caret y ap an skandinavyalI V areg lere m racaat ederek; "Bizim memleketi
m iz o k byktr ve h er ey boldur. F ak at nizm ve adalet yoktur. G eliniz bu
m em leketi alp bizi idre ediniz" dem ilerdi. R us adm alan bu skandinavya
lIlarn reisi R u rik idaresinde, 862 ylnda, K ief etrafn d a R usya teekkle
balad. N itekim Slavlar eski devirlerde tekilt ve devlet kuram ayarak ba
k a m illetlerin esiri olm ulard. E sasen A vrupa dillerinde kullanlan "esclave"
(esir) kelim esi d e Slav (slm -T rk kaynaklarnda (S aklb-Sakalibe) adn
dan gelm itir. Bu sebepledir, ki m ehur A lm an m tefekkiri H erd er: "Slavlar
tarihten ziyde haritada yer tutmulardr" hkm n verebilm iti. Filhakika
Slav tarih i m tehassslar da R uslarn ve dier Slav kavim lerinin (bu arada
A. R am baud ve E. Lavisse, Tarih-i Umum, Tr. trc. stanbul 1926, s. 740, 788.
T C 'R K C H N H K M Y E T M E F K U R E S 129
Rumenlerin) H un, H azar, Bulgar, P eenek, K um an ve A ltun-ordu T rkleri
nin uzun sren id areleri altnda kalm ; onlardan siyas ve m eden bir ok
tesirler aldklarn m eydana koym ulardr. H a tt bunlar arasnda ek limi
j Peisker Slavlarn devlet kurm a kabiliyetinden m ahrum bulunduklarn ileri
srm; Slav hukuku tarihi zerinde alan K. K atlec d e T rklerin onlar
zerindeki kltrel ve hukuk te sirlerini gsterm itir''^. B ununla b erab er
Trk tesiri ile tekiltlanan R uslar gittike bym ek ve kuvvetlenm ek saye
sinde nce nc R o m a olm ak, d ah a so n ra Pan-slavizm m efkresine sa
hip bulunmak, imdi de kom nizm le kark olarak, cihn hkim iyeti dvs-
na girimek suretiyle siyas dnce ve m ill m efkre sahasnda byk bir in
klp yapm lardr. F ak at R us halknn, arlk devrinde olduu gibi, B ole
vik idaresinde de m utlak bir itaat ve inkyd psikolojisine sahip olm as bu
milletin hl eski hviyetini tam am iyle deitirem ediini gsterm ektedir.
Bunun gibi, ad alard a yaam asna ram en, ngiliz m illetinin denizcilie al
mas da Y eni alarn b alarnda olup bu m illet O kyanuslara alm ak, tica
ret irketleri vcda g etirm ek suretiyle m o d ern alarn en byk im p ara
torluunu kurm u; b u sebeple cihn hakim iyeti dvsna ve st n bir m illet
duygusuna erim itir. Eski R om allar nasl im paratorluklar ve cihn h ki
miyetleri dolaysyla hu k u k sahasnda ilerlem ilerse T rkler de T rk istan da
ve Anadolud a hukuk ilmi ve tatbikat ile slm hukukunda yksek bir m ev
ki kazanmlardr. B una m ukabil denizci cum huriyetler hlinde teekkl
eden ve O rta-am sonlarnda ticaretle zenginleen talyanlar d a yeni a rt
lara gre, R o m ann asker kabiliyeti yerine san atta m m taz b ir m evki al
mlardr. Bu m isller m illetlerin g ve inanlar arasndaki m nasebetler
iin hatrlatlmtr.
Trklerin tarih sahnesinde cihn hkim iyeti m efkresi ile klarnda
da ilk milin m anev deil asker k u d retin rol oynad, o n u n dourduu
mefkrenin de m add k u d reti gelitirdii m uhakkaktr. M add sahada ilk g
ze arpan unsur at olm utur. G erek ten atn O rta-A sya ovalarnda ehlleti-
rildii ispat edilem em i ise de bu hayvann, ilk defa olarak, b ir sava vastas
haline getirilm esi ve o ku svari ordularnn m eydana k T rklerin eseri
olmu ve asker stnlkleri de bu sayede salanm tr.
Filhakika, ilim lem inde kabul edildiine gre, ilk nce T rk ler (H un-
1ar) koum takmlarn, zengi, eer ve dizgim kefederek a ta binmel've ona
hkim olm ak sayesinde s ratli bir nakil ve m uharebe vastas elde etm iler
di. Bununla m uvazi olarak, svarilik iin zaruri olan d ar pantalon, deri k u
ak ve potin de T rk ler tarafndan icd edilm i; uzun kl d a svariliin ica-
F, Kprl, "Orta-zaman Trk hukuk messeseleri", 11. Trk Tarih K o n te s i zabtlar, stanbul
1943, s. 394-396.
1 3 0 _____________________________________________ ________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E s t

b o larak kullanlm t. te T rklerin asker kudreti ve dnya hkim iyeti d-

vsnda at ve silhlar ilk im kn hazrlam t. Bu keiflerin askerlikte bir in
klp yapm as ve kom u kavim lere kar bir stnlk ve hkim iyet kazanm a
s tabii idi. Z ira inliler at arabaya komay biliyor; fakat o n a binem edikleri
iin s ratli hcum , evirm e ve ricat h arek etleri yapan T rk svarilerine
kar dayanam yor ve kolaylkla bozguna uruyorlard. inliler T rk lerden
ata binm eyi, koum takm larn renm iler; bu m nasebetle de kendi geni
elbiselerini, st ak ayakkablarn ve ksa klc terk etm ek lzum unu anla
m lard. B u n u n la b erab er T rk ler yine de asker stnl m uhafaza edi
yorlard. A vrupahlar da, inliler gibi a la binm eyi ve onu bir m u h areb e vas
tas o larak kullanma}^ H u n larn istillar sayesinde renm ilerdi. Gerek
ten Y unanllar, R om allar, G erm enler ve G oller de at kullanyor; fakat ona
binem iyor ve koum takm larna sahip olm adklar iin svari kuvveti vc
da getirem iyorlard. H u n lar at ve svarileri sayesinde A v ru p ad a d a stnl
elde tutuyor; fetih ve istillarn kolayca yapyorlard.
T rk ler asker bir m illet o larak adr-ham am (erge) ve seyyar hasta-
h n eleri d e kefederek at st n d e ordular ile birlikte tayor ve bunlardan
istifde ediyorlard. B izansllar T rk lerd en aldklar h am m - seferyi ordu
larn a eklem ilerdi. Seluklu, H rezm li ve Ak-koyunlu hkm darlar mkel
lef ergeleri ile h arek et ediyor ve seferde bunlar iinde ykanyorlard. Trk
lerin gm lek giydikleri zam anlarda R om allarn henz am ar kullanm a
m alar d a dikkate yndr. Bu m nasebetle eski Y u n an gibi slm dnyas
d a b u ru n m endilini bilm iyordu. H albuki Kgarl M ahm udu n belirttii zre
T rk ler "Burun tem izlem ek iin cepte ipek bir kum a paras" (m endil) tayor
ve b u n a "ulatu" adm veriyorlard. N itekim K garl T rklerin "t yapmay
bildiklerini ve bizzat bu kelim eyi kullandklarn syler. A vrupahlar mendil
kullanm ay XV . asrda T rklerden renm ilerdi. A v ru p ad a kullanlan
"chemise" (gm lek) d e arapa "kam s"ten gelm itir. T rkler asker bilgi, ter
biye, m u h areb e usulleri ve disiplin sayesinde Eski, O rta ve Y eni alar ba
nda d aim a stnl elde tutm ulard. N itekim eski m ellifler Trklerin
saldr, evirm e ve sahte ricat h arek etleri ve m uharebe taktikleri dolaysy-
le h ayretlerini belirtm iler, ordularnn aknla dtklerini kaydetmiler
ve h a tt b u taktikler dolaysiyle m erdce m uharebe etm ediklerine dair garip
d n celer de ileri srmlerdir.
o. Lattim ore, Inner A sian frontiers o f China, s. 465; F. Grenard, Grandeur et decadence de lAsie,
Paris 1939, s. 7-13; Ligeti, A ttila ve H unlar, I, s. 38; D e Guignes, I. s. 238; St. Julien, s. 55; Kgar-
l. D vn , 1, s. 122; E. Darko, Influence Touranienes sur l evolution de l'ar militaire des Grecs, des
R om a in s et d es Byzantins, Byzantion, XII (1937), s. 119-147; Seluklular tarihi, s. 183, 254. Ebu
B ekir Tahran, Tarih-i Diyrbekriye, s. 235.
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S 1 3 1

Trkler K unlar dev rinden beri, anasnn him yesinden kurtulduu ve

ayakta durabildii an d an itibaren m rlerini at st n d e geirm iler ve ha-
yatlatt^ bu hayvanla birletirm ilerdi. Z ira eski T rkler at stnde yem ek
yer, knz ier, toplant ve istiarelerde b u lu n u r ve nihayet sava yapard.
Hun, G k-trk, Seluklu, M ool ve O sm anl im paratorluklar da at zerin
de yaayarak ve savaarak kurulm utu. T rkler s ratli svarileri ve akm lar
sayesinde kolaylkla istillara giriiyor; uzak-yakm lkeleri fethediyorlard.
Komu m illetlerin yaya veya ar h arek et eden zrhl ordular an baskn ve
hcumlarla ve ne, arkaya ok a tm ak suretiyle akna evriliyor; d aim a te
ebbsn elde tutulm as syesinde dm an safla n bozuluyor; ondan sonra
da son ve im ha sava balyordu. Bu durura zaferlerin az bir zayiatla kaza
nlmasna yardm ediyordu. Bu sebepledir, ki O rta-a kaynaklan T rk as
kerlerinin kasrgalar gibi birden grnp kular gibi uzaklatklarn hayretle
tasvir etm ilerdir. T rk erin atlarn ve svari tekiltlarn devrim izin zrhl
vastalarna, h att tayyarelerine benzettiim iz zam an tarih boyunca kazan
lan zafer ve fetihlerin sebebini d ah a kolay anlarz'.
Trkerin hayatnda ve cihn hkim iyetinde b u derece m him mevkii
olan atn artk kuds b ir m ahlk saylmas, tarih ve destanlarda, O rhun k it
belerinde, adlar ve m enkbeleri ile, yer alm as tabii idi. N itekim K unlar ve
Gk'trkler at m brek sayyor; h akan ve k ah ram an lar gibi onu da aslnda
gkten inmi b ir varlk sanyorlard. Y ukarda, baka bir vesile ile, kaydetti
imiz zre, VI. asrda G k -t rk hakan "Size lhi m eneden gelen atlar tak
dim edilecektir" ifdesini tayan m ektubunu yazarken bu kudsiyeti d ah a b a
riz bir ekilde belirtm itir''. am an T rk ler kaan ve kahram anlarn cen-
net(umak)de atlarna bineceklerine inandklar iin lnce onlar da lle
ri ile birlikte defnediyor; A llah a ve ecdada yaplan kurb an lar arasnda bu
mstesna yaratk d a yer alyor; yabanc h k m d arlara gnderilen en kym et
li hediyeyi de at tekil ediyordu. T arih, destn ve efsnelerim izde at hakkn
da ok zengin m alzem e vardr. T rkler slm olunca at kltrn de birlikte
Yakn-arka getirm ilerdi. lk slm devrinde "Trk-at" (Esb-i T rk) m e
hur idi. M barek Z en g inin 1160(555)d a atlara dair te lif ettii F eres-n-
mede H uttaln beyinin T rk, A rap ve idi olm ak zre 1000 at srs ve
bunlarn terbiyesine b ak an T rkm en, A ra p ve H o rasan h 10 std b u lu n d u
u yazlmtr. S eluklularda ve O sm anlIlarda da at bu ehem m iyetini m u h a
faza ediyordu. K astam onu beyliinin yetitirdii atlar, dnyaca m ehur olup
Arap atlarndan st n sayldklar iin, h er biri bin altn d in ara satlyor-
lU
De Guignes, I, s. 182-183; A ttila ve H unlan, s. 91.
St, Julien, s. ,55.
132 _________________________________________________________ ______________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E s ]

1 2
du . T rk at k ltr ile birlikte idi, yaz, ulak, yam , yam , ylk... keli-
m eleri de arapaya ve farsaya gem itir. Y onca ziraat d a T rkistandan
ine intikal etm itir, ki b u da eski trke atn ismi olan yond(yond-ca)dan
gelmektedir*.
G ebe im p arato rlu k larn d a hayvanclk nasl ktisad faaliyetlerin esa
sn tekil ediyorsa at d a ylece asker k u d re tin kayna idi. Bu sebeple
T rk ler ok sayda at yetitiriyordu. M . . 49 ylnda bir K un ailesinin 10.000
ba hayvanna m ukabil 7000 at, M.S. 83 ylnda d a baka bir ailenin 110.000
koyun ve srlarna m ukabil 20.000 at tesbit edilm itir. G k-trk han ve
beylerinin at srleri de sayszd ve yzbinlere varyordu***. G k-trkler za
m an n d a at, askerlik ve nakliyat dnda, sadece ziraat m aksad ile de besle
niyordu. in yazar T an g u ya gre Tulu H a n idaresinde b u lu n an li vadisi
nin garbinde, Krgz ve Basm l uluslarna kom u bir boy vard ki sadece zira
at iin at beslerdi. Bu boy atlarnn benekli rengine gre isim alm t. Bunla
rn O uzlardan A layondlu kabilesi olduu anlalyor*. N itekim Tibetce,
V III. asra ait yeni bulunm u bir vesikada, H a la-yun lo (A layondlu) kabile
sinin kalabalk ve zengin olup en iyi Trk (D rugu) atlarn yetitirdikleri bil
diriliyor*.
te T rk lerin 2500 yllk tarihlerinde ve cihn hkim iyeti dvla rnda
bylece at byk b ir rol oynam ve m add kuvvet kaynaklarndan balcasm
tekil etm itir. A ta hkim iyet gebelerin asker stnl yam na kltrle
rinin de ykselm esine yardm ediyordu. Filhakika T rkler geni im parator
luklar ve atn s rat sayesinde U zak-ark ve Y akn-ark m edeniyetleri ile
tem asa geerek kltr m ahsullerinin m badelesine hizm et ederken kendi
bilgi ve grglerini de ykseltiyorlard. N itekim Y akm -arkn fikir ve dinle
rini, cam sanayiini, in in de ipek, kt ve baka m ahsullerini Trkistana
ve ovadan d a dnyaya nakletm ilerdi. G k-trklerin hayatlar ve medeniyet
seviyeleri hak k n d a in ve B izans kaynaklan m him kaytlar ihtiva eder.
F sasen O rh u n k itb eleri ve kendilerine m ahsus olan yazlan da n e derece
'^Meslik ul-ebsr, s. 23.
O nki H ayvanl Trk takvim i, s. 105; Seluklular tarihi, s. 269. A t hakknda destn m almat iin
A C aferolu, "Trk onom astiginde A t klt", TM , X , s. 201 -212.
Ivvamura Shim bou, "Nomad and Farmer in Central Asia", A ta A siatica, T okyo 1962, III, s. 52.
in kaynaklan bu boyun at besledii halde ona birlem ediklerini ve Krgzara benzedikleri halde,
onlarla sava halinde bulunduklarn kaydederler (C havannes, s. 29, 58).
Reconnaissence en H aute A sie septentrionale, p a r Cinq envoyes Ouigours au VIII siecle, par J- Ba
cot, JA , 1956, 2, s. 147. Bu m etin hakknda bir m akale yazan G . Clauson Ha-la-yun-lug (Alayund-
lug) G k-trk kabilesini anlayamam ve "ok muahhar ve malm Kara-koyunlugun yanl bir ya
zl olarak dnlm esi mmkndr" dem itir. Y unan, in ve slm kaynaklan en iyi atlarn
Ferganann bir ksm U sruanada yetitiine dair en eski kaytlan da dnerek bu kabilenin bu
rada yaadn tahmin ed er (JA. A p ropos du M anuscrit Pelliot Tibetain, C C X L V , 1957, I, s.
16-17).
T R K .C H N H K M Y E T M E F K R E st__________________________________________________________________ 1 3 3

leri olduklarn gsterm ektedir. B u sebeple bir ksm yerleik kavim lerden
daha yksek b ir seviyede olduklar iin A tl gebe kltr husus bir m na
kazanm ve M acar lim lerince cidd tetkiklerle ehem m iyeti m eydana k
mtr'^. B ununla b erab er G k-trkler zam anndanberi T rklerin m him
bir ksm yerleik h ayata gemi; ziraat, ticaret ve san atla urayorlard.
Orta Asyann byk neh ir vadileri ve ovalarnda byk ehirler kurm ular;
ziraatta ileri bir sulam a sistem i ile de baz yerleik kavim lere rn ek olm u
lard. Bu sebepledir, ki slm m edeniyetinin kuruluunda T rkistan byk
bir rol oynamtr. N itekim eski slm hukukunda sulam a ileri hakknda bil
gi mevcut olm ad halde, A bbasler zam annda, T rk istan d a tedvin edilen
"Kitab ul-kuniy" (K anallar kitab) adl eser sayesinde slm hukukunun bu
eksiklii ikm l edilm itir. G k-trkler ve U ygurlar zam annda Or-
ta-Asyann nehirleri zerinde, vadilerinde ve U zak-Y akn ark byk k e r
van yolu gzerghnda t rke isim leri ile tandm z p e k ok ehir ve kasa
ba teekkl etm i bulunuyordu. lk slm devrinde T rk istan d a bir takm
byk riyziyeci, hukuku ve filozoflarn yetim esi de bu sayede m m kn
^ 108
olmutu .

Bu m eden inkiaflara ram en T rk tarihinde yine de byk devletlerin

kuruluu, byk istil ve fetihler bu yerleik halklarn deil tekilt ve sa
va gebelerin eseri idi. N itekim am an K unlar, A vrupa H unlar,
Gk-trkler, U ygurlar, H a zarla r ve M slm an K arahanl, Seluklu, O sm an
lI sultanlklar ve A n ad o lu beylikleri h e p b u kudretli ve tekilt gebe v e

ya yar gebe T rk ler syesinde kurulm u ve cihn hkim iyeti m efkresi de

bunlar arasnda gelim itir. Bu duru m u n p e k farknda olm ayan ada m
ellifler gibi bugnk tarihiler de, ok defa, tarih devletlerin teekklne
bakarak, T rkleri h ep gebe sanm lardr. Bu m nasebetle O sm an G azi bi
le, hkimiyet ve beyliin trkm enlik ve yrklk yni gebelik edenlere ait
olduunu sylyor ve o tu rak hayat tavsiye etmiyordu'. Bu kitapta yerleik
Trklerden ve m edeniyetlerinden deil, cihn hkim iyetini yaratan ve d n
ya nizm dvas gden g ebelerden bahsetm em izin sebebi d e budur.

Gk-Trkler ve daha sonra Trk ehirleri ve m edeniyeti hakknda bak. Seluklular tarihi, s.
353-360.
Seluklular tarihi, s. 353-360.
Seluk-nme, Trke yazma.
 7. tima ve Siyas Bnyenin Kudreti
"Trk h akan h ile y e s d e c e sa v a ta bavurdukla-
n n dan d o la y eseflerin i belirtir."
(Chiz)

"Esfc Tr/c d e v le tin d e za d e g n lk cebir v e iddet

ten ri idi. H alk M o o lla rd a o ld u u gibi hakaret
g rm e zd i. B ir d e m o k r a si u ru m e v c u t idi."
(Barthold)

T r k im paratorluklarnn kuruluunda m add-m anev kuvvet kaynakla

rn aratrrken tim a hayat ve siyas tekiltn rollerini de ihm al etmek
m m kn deildir. ktisad faaliyetleri hayvancla dayanan gebeler adr
altnda yayor; srleri ile birlikte sulak ve otlak yerlerde yazlk ve blk
glerini yapyorlard. H e r boy veya kabilenin, kn alak ve yazn yksek
olm ak zre, kendisine m ahsus ve "Atadan kalma" y u rd lan vard. H er boy ve
ya oym aa ait y u rd u n h u d u d u n u dier kabile yurtlarnn hududlar tekil
ediyordu. Bu su retle eski T re le re gre btn klak ve yaylalar kabileler
arasnda taksim edilm iti. H e r boy kendi beyinin bakanlnda tima, dar
ve siyas b ir tekilta sahipti. B u m evkide irs olarak b u lu n an bey, yurtlarn
korunm as, vergilerin tahsili, gler zam annda boyun disiplinini ve dier
boylarla m n aseb etlerim tyin, kendi boyuna m ensup aile veya allar ara
snda ihtilflarn halli ve em niyetin te m ini gibi h e r m eselede yegne sz sa
hibi kim se idi. Boy beylerinin bu nfuz ve mevkii gler esnasnda ok yk
selirdi. G ler m cdele ve atm alara sebebiyet verdiinden boy beyleri ve
boydalarnn tekilt ve sava kabiliyetleri kuvvetlenir; ihtiyatl ve ted
birli olm alarm a m il olurdu. Bu suretle boy beyleri idaresinde kk siyas
teekkller veya devletler vcud buluyordu. B yk siyas birlikler, devlet ve
im p arato rlu k lar bylece kaan ve yabgularn idaresinde bir ok boylarn bir
lem esine ve feo d al T rk devletinin m eydana km asna sebep oluyordu.
r t R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 1 3 5

H er boya ait yurtlar, yaylak ve klaklar kabile reisleri tarafn d an bilinir

ve korunurdu. Bir seyyaha gre, X III. asrda, T u n a d an U zak-arka k ad ar
btn ovalar, yaylalar ve bozkrlar T rk gebeleri arasnda blnm t ve
bu taksim ok eski zam an lardan beri m evcut idi. V I. asr in sllesi veka-
yi-nmeleri G k -t rk ler hakknda "Her ne kadar gebe iseler de her kabile
nin kendine m ahsus bir arazisi vard" derler. Bu topraklarn m lkiyeti k abile
ye ait olup boy beyleri tarafndan idare ve aile(aT avul)lar arasnda taksim
edilirdi. Boy beyleri de, cem aate ait to p rak la r zerinde m lkiyet hakkna sa
hip bulunm am akta; bu n u n la b erab er en iyi hisseleri kendilerine tahsis e d e
bilmekte idiler. G k -t rk ler y a n gebe olup ziraatla d a urayorlard.
Kunlarm da byle b ir d u ru m da olduuna d air kaytlar v a rd r" . Boy beyleri
gibi onlarn stnde bu lu nan kaanlar da istihsali arttrm aa ve m illetini
terkip eden boylarn refahn te m ine alyorlard. N itekim K apaan H an
(691*716) 100.000 kiilik bir svari ordusu ile in vilyetlerini igal edince,
bir defasnda, ine gm ve srlm T rkleri v atanlarna geri getirirken
n im paratorunu "Trk topraklarn ekm ek iin bir m ilyon kile dar, bin
ziraat leti ve ok m ik tard a dem ir verm ee; baka bir seferinde de yz-
bin kile hububat, bin ziraat leti, elli bin top eitli ren k te ipek kum a
demee m ecbur e t t i " '. Bu du ru m G k-trkler zam annda iftiliin kazan
d ehemmiyeti gsterir. E sasen garb G k t rk hanlar ve d ah a sonra
Sr-derya yabgular yazn m uhteem otalar ve ordular ile yaylalarda; fakat
kn da Balasagun ve Y engi-kent ehirlerinde oturuyorlard.
Boy beyleri y u rtlard a tarlalar ailelere bir vergi (kira) bedeli ile dat
yor; fakat to praklarn m lkiyeti yine kabilenin m anev ahsiyetinde kalyor;
yeni bir aile kurulunca o n a da bu m terek araziden bir p ara veriliyordu.
Yedi-su havalisinde o tu ra n Krgzlar. M urgab kanal ile sulanan ovalar 17
ve 18. asrlarda igal ed e n T rkm enle ve bugn d e G rg n (ra n n ima-
I-arksinde)in n ce-burun kynde yaayan Trkm enler topraklan kabile
mlkiyeti esasna gre taksim ve ziraat ederler. Bylece m enkul m allar dn
da bulunan o tlak ve tarlalarn kabilelerin m lkiyetinde kalm as T rk to p rak
hukuku ve idaresi tarih in de ok m him neticeler dourm utur. Filhakika,
Seluklu ve O sm anh devirlerinde, asrlarca devletin askeri ve zira rejim in,
esasn tekil eden M r (beylik) to p rak idaresinin m enei d e b u rad an gelir.
Trklere m ahsus olan bu gebe to p rak idaresi Seluklu ve O sm anl sultan
lar tarafndan b t n to p rak larn devlet m lkiyetine intikaline sebep olm u;
10 . ,
it. Julen, s. 11, 27; KJaprot, Tableau historique d e lA s ie , s. 202; R u b r u c k , s . 53; Lattimo-
re, s. 66-67.
St.Julien, s. 170, 175.
1 3 6 . T R K C H N H K M Y E T t M E F K R e st

boy beyleri yerine su ltan lar bu m m e m lkiyetini ik t veya tim a r sahibi bey-
lerin id aresin d e devlet h esabna kullanm ; T rkiyed e idar, asker, ve hu
kuk tekiltn, zira iktisadn tem eli olm utur. G ebe h u k u k u n d an yksek
bir devlet ve cem iyet hayatna intibak ve tekm l eden bu dilne sistem sa
yesinde fethedilen A n ad olu ve R um eli topraklarnn trklem esi mmkn
olm u; baka m illetlerde misli grlm em i bu nizm toprak aristokrasisi ik
topraksz veya esir kyl snflarnn dom asna frsat verm em i ve dnyada
bylece en salam ve shhatli bir cem iyet m eydana gelmiti". te Kunlar
devrinden gelen b u id ar ve hukuk anlay d a haka; ve sultanlarn babalk
vazifeleri arasnda m him bir mevki alm ve cidden Devlet baba" telkkisi
ni dourm utur.

T rk hkan ve sultanlar, am an ve slm devrinde, devletin bam-

m essili ve m illetin babas sfat ile Yargu, Y olak ve D a r l-adi (D vn-i me
zlim ) adl m ah k em elerd e bizzat halka adalet tevzi ed erk en de boy beyleri
nin ykselen vazifelerini d eru h te etm ek ten baka bir ey yapm yorlard. Ka
an ve sultan lar O uz H a n veya A frsybn vrisi ve halefi olm akla, hkimi
yetlerini d e lh m en eden alm akla kudsiyet kazanyorlard. K un hkm
darlar, b u m eneleri dolaysiyle, soylarnn ok daha eski devirlere ktn
sylyor; b ak a b ir aileden hi bir kim senin hkm dar olam yacam ve
kendisine ita a t edilem eyeceini belirtiyorlard. H albuki ind e hanedanlar
dnda baka kim selerin im paratorluu gasbedebileceklerini, h er eyin bir
nizm szlk ve karklk iinde bulunduunu, bu sebeple de T rk lerin ah
lk, rf ve t re ile o n lara stn bulunduunu bir gurur vesilesi sayyorlar-
113
di . K arahanl, Seluklu ve O sm anl ve d ah a baka T rk hanedanlar hep
iki bin beyz yllk O uz H an veya A frsyba m ensup bulunm akla iftihar
ediyor veya bu nisbet olm ad takdirde m eruiyetini kabul ettirm ek zorla
yordu. N itekim , byk b ir ftih olm asna ram en, A ksak T im ur bir trl
h an veya sultan unvanm alam am ve em r olarak kalm t. Bu sebeple
M slm an T rk ler l-i Re 5/(Peygamber sllesi)den so n ra l-i Seluk ve
A l-i O sm an hem O uz H a n soyuna m ensup bulunm akla ve hem de slmi-
yete ve T rkle byk hizm etler yaparak an ve eref kazandrm akla m u
kaddes saym lard. B ylece devlet gibi hukuk ve otoritesi m nakaa edile
m eyen b u h an ed an lar, zayf zam anlarda bile, kolaylkla ulalam yacak yk-

Osm an Turan, "Trkiye Seluklularnda toprak hukuku", Belleten X V II (1948), 349-574 [Fransz-
cas, Revue des E tudes slm iques (1948), s. 25-49]. Bugn Grgn Trkm enlerine aid bu toprak
idaresi e H ner ve M erdum dergisinde tasvir edilmitir (Tahran, Say L , s. 33)
D e G uignes, I, s. 220. G k Trkler analar asl olm ayanlan da hanla lyk grmyorlard (St.
Julien, s. 31; Chavannes, s. 48).
TT,R K C H N H K M Y E T M E F K R E S 1 3 7

sek bir mevkiin temsilcisi b u lunm akla devletin kudsiyetine, bekasna ve ni

zmna mil oluyorlard. H albuki inde olduu gibi B izansta d a gsp k u
mandanlar yeni slleler kurabiliyorlard.
Kaan ve yabgularn idaresinde birlik kuran boy ve uluslar eski T rk
devletine feodal bir m ahiyet veriyor; bylece ilh m ene inanlarna ra
men, onlarn otoriteleri boybeyleri st n d e yksek bir derece farkndan iba
ret kalyordu. Bu sebeple T rk hkm darlar Eski ve O rtaalarn bir ok
hral ve im paratorlar gibi kendilerini m butlatrm am ; zulm ve istibdada
dmemi olup k u d retleri d ah a ziyade ahsiyetleri ile kaim olm utur. Z ira
hanedana m ensup eh zadeler ve boy beyleri de O uz H a n soyuna m ensup
ve feodal hkim iyet h ak larna sahip bulunuyorlard. Bylece m ill ur, b a
balk sfat ve siyas hkim iyet tresi T rk hkm darlarm dem okratik bir
ruha eritirm itir. Bu hususa dikkat eden W. B arthold, h kanlarn asl boy
beyleri (zdegn) ile evrili olduu halde devletin ykseliinde halkn ro l
n mdrik bulunduklarn belirttik ten so n ra "phesiz bu Trk devletinde
zdegnlk azam et, cebir ve id d etten ri idi. H alk da, bilhare M oollar za
mannda olduu gibi, h ak aretle m uam ele grm ezdi. Z ira "il tutm ak" yni
devlet kurm ak hususu btn millete isnat olunuyordu. Bu vaziyet h er halde
demokrasi fikrinin m evcut olduunu gsterir" m talaas ile hem bu durum u,
hem de T rk ve M ool kavim leri arasnda m evcut zihniyet farklarndan b iri
ni daha belirtm itir* . H kim iyetin ilh m enei telkkisine ram en hkan-
larm beyler tarafndan b ir kee zerinde kaldrlarak ta h ta oturtulm as, ya
paca icraata dair szlerini aldklar hakknda baz kaytlar d a onlarn hki
miyete itirakini b elirtm ek bakm ndan kayda yndr***. H azarlarn, akl
ve muhakemesi yerinde olam ayaca dncesi ile, h k a n la ra krk yldan
fazla saltanat hakk tanm am alar d a bu m nasebetle dikkati eker**. T rk
hkanlarnm "devlet ileri hakknda "kenge" (m zkere) yapm alar ile bir
"kurultay" m essesesine sahip bulunduklar anlalyor. O uz beylerine
mahsus olm akla b erab er eski T rk devletlerinin bu dem okratik a n anesi
"Eski Trk kitbelerinin tarih ehemmiyeti", trc. N ecib Asm , Orhon bideleri, stanbul 1340, s.
80 (Almanca asl "Die HLstorische bedeutung derA lttrkischen inshrifteri' ad ile W . R a d lo ffu n /l/r-
trkischen Inschriften der M ongoleid e kmtr.
F. Kprl, "Orta-zaman Trk hukuk m esseseleri", II. Trk tarih k o n t e s i zabtlar, stanbul
1943. s. 391.
bn Fadin. s, 44. Halbuki H azar H kan, dier Trk hkmdarlarndan farkl olarak, halkla te
mas etmez; ancak drt ayda bir kard. Bu sebeple ileri halfesi (vekili) olan H akan-beg grr;
yanna ancak o ve K ndr hkan girebilirdi. Asker ile kt zaman onunla svarileri arasnda bir
mil mesafe olurdu. Fakat yine halka grnm ezdi. Geerken halk secdeye kapanr ve izin verm e
dike balarn kaldramazlard (bn Fadin, s. 43-44). Bu usle slm, Hristiyan ve Yahudilerde
rastlanmad da kaydedilmitir (bn Havkal, s. 390).
1 3 8 _______________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K

S eluklulara d a intikal etm i olup M oollarn aristokratik kurultaylarndan

farkl b ir m ahiyette idi". Z ira M ool hanlar m erkeziyeti bir otoriteye ve
istibdada sahip bulunuyorlard.
Eski T rk devletlerinde boy beyleri ile hkan arasndaki ba lan sala-
yan devlet m erkezinin yksek m em urlar vard. K aann kardei yabgu un
van ile devletin m him bir blgesi ve boy beyleri zerinde en byk memu
ru tekil ed er ve S eluklular devrindeki m e lik le re tekabl ederdi. Bununla
b erab er Seluklular, id arelerine aldklar ana-yurtlan C end ehrinde oturan
* 118
m eliklere de yine eskisi gibi yabgu unvann veriyorlard . D evlet impara
torlu k hviyetini kaybedince kaan yerine yabgular hkm sryordu.
G k -t rk lerd en so n ra O uz ve K arluk reislerinin han deil ancak yabgu un
vann tam alar sebebi budur. m p arato rlu k ta yabgular Seluk devrindeki
m elikler gibi yar m stakil olup kaanlara tbiiyetleri sadece siyas ve huku
k b ir ekilden ib aretti. B u sebeple kendi balarna sava ve bar yapabili
yorlard. D evletin boy ve uluslar zerinde ad, sagun, tekin, tudun, tutuk,
ta rh a n , inal, u r, kl-erkin, il-ta p a r gibi yksek m em ur(buyruk)lan olup
b u n lar hkan ile beyler arasnda m nasebetleri t e m in eder; asker ve vergi
leri alrlard. Eski T rk feodal devlet idaresinde hkandan boy beyine ka
dar, h erkes d erecelerin e gre, selhiyet ve m esuliyet sahibi bulunuyor; bu
du ru m onlarn tekilt ve sava kabiliyetlerini ykseltiyor ve neticede
devletin ku d ret ve hayatiyet kazanm asna yardm ediyordu. Bu sistem slm
devrinde K arah an llard a ve Seluklularda da ayn idi.
B ununla b e ra b e r eski T rk devletinin bu feodal bnyesi ayn zamanda
o n u n zaafn ve paralanm a sebeplerini tekil ediyordu. G erekten byk
kaan ve sultanlarn bulunm ad, ihtirasl ve kudretli ehzade ve beylerin
frsat bulduu zam an lard a T rk im paratorluklar sarsntlara ve paralan
m alara m ruz kalyor; b u m cadeleler ierisinde kuvvetli bir ahsiyetin k
m as ve hkim olm as suretiyle tekrar istikrar ve yeni ham leler balyordu.
K om u kabile birliklerinin, yabanc devlet ve kavim lerin basks siyas muva
zeneyi bozunca veya byk nfus kesafeti husule gelince bu unsurlarn bir
lem esi ile T rk tarih in in sel halini alan byk gleri vucd buluyordu.
K un, G k-trk, Seluklu ve M ool im paratorluklarnn kurulular byk
nfus harek etleri ve m uhaceretlerde birlikte vukubulm utur. H enz yeni
tetk ik m evzuu olan b u byk gler, tarih sebep ve neticeleri ile, Avrupal
larca ok ehem m iyet verilen C erm en istil ve m uhaceretinden ok daha faz
la byktr. H a tt C erm en istil ve m uhacereti de bizzat H unlarn basklar

' Kgarl M ahm ud, D ivn, III, s. 270; Seluklular tarihi, s. 34.
Seluklular tarihi, s. 175.
T U R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ___________________________________________________________________________ 1 3 9

ve gleri eseridir. Filhakika bu byk h arek etler esnasnda in, H indistan,

ark ve O rta A vrupa, B alkanlar ve Y akn-ark kesif T rk akm lar ile dol-
nutu". Bu byk insan h arek etleri bile yine T rklere m ahsus nizm ve di
siplin uru ierisinde cereyan ediyor; devlet ve beylikler bir nevi seyyar h
viyeti ile devam ediyordu.
Filhakika, ada kaynaklarn belirttii zre, m aher insan kitlelerine
ve saysz hayvan srlerine ram en, boy beylerinin tecrbesi ve tekilt sa
yesinde "Trkler kargaala ve grltye m eydan verm eden ilerliyor ve d u
raklyordu. Z ira onlar daim a sktu m uhafaza eder ve uzun nutuklardan ho
lanmazlar E sasen eski m elliflerin bu m ahadesi gibi O sm anl im p ara
torluunu ziyaret ed en A vrupahlar d a T rklerde grdkleri nizm ve disip
lin dolaysiyle hayranlklarn ifde ed erlerk en bu nizm urunu onlarn
kudret ve azam etlerinin balca m illerinden saym lardr. K anun devrinde
Trkiyeye gelen A vusturya elisi B usbecq pdihn ordugh hakknda:
"Bu muazzam kalabalk iinde im renilecek dier bir husus d a sessizlik ve ni
zmd. Hibir barm a, uultu ve grlt yok. H albuki bizde birka kii bir
araya geldi mi grltden durulm az. H erkes kendisine ait yerde sessiz ve sa
kin duruyordu. Sanki b ir heykel gibi id ile r" "'. M ill ur ve nizm savalk
kabiliyeti ile birlikte bulunuyordu. G k-trkler "hastalkla (evde) lmeyi
utan ve savata lmeyi eref sayarlar" idi . B ununla b erab er byk gler
uluslar arasnda kabile hislerinin baa gem esine sebep oluyordu. N itekim
Seluklu m uhaceretinin dhil bulunduu byk gler esnasnda Peenek,
Uz (Ouz) ve K um an(K pak)lar yurt bulm a gayreti ile birbirleri zerine
atlyor; BizanslIlarn hile siyasetleri ve b unlardan birile ittifaklar boylar
aras mcadeleyi kkrtyordu. am an T rklerin B alkanlard a ve A vrupada
eriyerek yok olm alar sebebi bu idi. Bu uluslarn balarnda h an b ulunm a
mas da dikkati ekm ekte ve bu d a hanln herhalde O rta-A syad a kalan
hanedanlara ait olm as ile ilgili bulunm aktadr.
Bununla beraber, tarih in m stesna zam anlarna ait, bu byk gler d
nda, gebeler um um iyetle atadan kalm a yurtlarnda oturuyor; mill ve di
n htralarla dolu olan vatanlarna bal kalyorlard. K unlarn ve
Gk-trklerin ayn m ukaddes yerlerde ibadet etm eleri. T anrya ve ecdat
ruhlarna kurban kesm eleri hem asrlarca o ralarda yaadklarn ve hem de
vatan duygularnn nasl devam ettiini gsteriyordu. bn F adln O uzlarn

^^Seluklular devri m uhacereti iin Seluklular tarihin e s. 71-73 ve baka bahislere bak.
Sryani Mihael, III, s. 153.
Mektuplar, Ankara, 1953, s. 42.
Julien, s, 29.
1 4 0 _______________________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E s j

Sr-derya boylarnda atalard an kalm a yurtlarnda o tu rm ak ta olduklarna da-

ir szlerini dinlemiti'.
G ebelerin adrlar siyas, tim a m evkilerine gre ehem m iyet kaza-
nyordu, stem i H an B izans elisini, 568de, ordughnda, ok sanatkrane
ilenmi m uhteem otanda kabul etm iti. H a n n altn tah t iki tekerlek
zerinde kurulm u olup atlarla ekiliyordu. O ta iinde altn ve gmten
sanatk rn e yaplm kym etli eya ve heykeller vard. Bizans elisi bu eser
lere dair hayranlklarn yazm tr. in seyyah H iu en tsang da, hkan
630da ziyaret ettiinde, toru n u n u ve ordusunu ihtiam iinde bulmu;
H a n n sofrasnda yem ek m zik ve orkestra eliinde yenilm iti. Gyk
H a n n ota 2000 kii alacak bir byklkte idi. Sefer halinde arabalar ze
rinde kurulu adrlar ve otalar seyyar bir ehir halini alr; durakladklar za
m an adr-ehir ve arlar m eydana kar; T rk ve yabanc tacirler de onlan
takip ederdi. in kaynaklan Kao-e adh (Y ksek arabal) bir T rk kavmin-
den bahsederler, ki bu, tarihe K angl(kam l)lara ait en eski (I. asr) kayd
tekil eder. Ouz destn d a bu kavm e adn veren O uz kum andann ka
nnn kifi olarak gsterir. M am afih Kao-e ile ilk U ygurlarn bahis mevzuu
olduu kanaati d a vardr. H e r adrn ve hususiyle otan eitli blmleri
bir evin tekiltm andrr. aldrn kapsnda yaz iin kmz, k iin de hafif
bal arab bulunurdu. G ebeler bayram ve dnlerinde, kadn-erkek bir
arada yem ek, iki, mzik, dans ve sair elenceler yaparlard. H a n la r yabanc
elileri kabul ed erk en on lara km z takdim ederlerdi'''.

Bylece hkan veya sultann hkim iyetinde bulunan T rk devleti feodal

T rk beyleri arasnda taksim edilm i olup, h arpler ve kabileler aras savalar
olm ad norm al zam anlarda, boylar kendi beyleri ve t relerin e gre idare
olunuyor; m erkezin ve h kanlarn hkim iyeti p ek az hissediliyordu. Fakat
d ve i savalar h k anlarn nfuzunu ve m ill birlii kuvvetlendiriyor; ba
zan bu birliin tesisi m aksad ile m thi insan kan akyor ve dmanlara
kar giriilen m u h areb elerd en d ah a fazla zayiat veriyorlard. F eodal Trk
devleti siyas ve asker hayatiyeti kuvvetlendirdii gibi paralanm asn da ko
laylatryordu. Bu sistem O sm an h lan n kurduu m erkeziyeti imparatorlua
k adar devam etm itir. (Bl. IV, bahis, 2ye baknz).

bn Fadln, s. 16.
Chavannes, s. 194, 237-238; H iuen tsang, trc. St. Julien, JA (1847), s. 63; Rubruck, s. 19, 54-58,54
5;Z.V . T ogan, s. 31-33.
 8. Kadnlarn tima ve Siyas Rolleri
'T ann, T rk m illeti y o k olm asn d iy e b abam K a
an ile a n a m H a tu n u y kseltti.
(Orhun Kitbeleri)

"A cem h k m d a rla n d e v r in d e kadnlann s iy a s bir

tesiri o lm a zd . Trkistan bakan lan v e T rkm en p -
dih lan d e v le t ilerin de h atunlonn fikirlerini stn
tu tarlar."
(Nizm l-M lk)

E s k i T rk tim a ve siyas hayatnda kadnn m stesna bir m evkie sahip

olmas devletin feodal bnyesine yeni bir unsur ekliyor; bunun faydalar y a
nnda siyas istikrar b o zan m ahzurlar d a beliriyordu. Bu sebeple kadnn
mevkii ve rolne d air b ir bahsin buraya konulm as gereklidir. Bilge K aan
kitbesinde: "Tanr T rk m illeti yok olm asn diye babam l-teri K aan ile
anam l-bilge H a tu n u ykseltti" ibaresi kadnn siyas ve tima m evkiinin
1^5
ne derece ilen olduunu gsterm ee kfidir . H a n baka b ir yerde: "Sizler
anam H atun, hala ve teyzelerim , ablalarm , kadnlarm ve kzlarm" hitab
ile de bu gr te yid etm itir. U ygurlar V II. asrda, henz devletlerini k u r
madan nce, bu kavm in reisi savalarla m egul olduu iin, anas U lu H a
tun: "htilflara ve dvlara bakyor; kan u n lara tecavz edenleri iddetle, fa
kat adaletle cezalandryordu. Bu sayede U ygurlar arasnda nizm kurulm u
bulunuyordu" . A rap istils karsnda, Tu-ad kk olduundan, anas
Hatun B uhara h k m d ar bulunuyordu. O nbe yl tah tn d a kalan H atu n ,
Araplarla uzun m d d et sava ve bar halinde idi. O, inlilerle de m nase
bette olup im p arato ra 719da eli gnderip A rap lara kar yardm istem i
ti'

w . Thomsen, TM, III, s. 100.

E, Chavannes, s. 90.
Nerah, Trih-i Buhara, Tahran 1317, s. S; Chavannes, s. 203-204.
142 ________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E sj

T rk ler m slm an olduktan so n ra kadn K arahanl, Seluklu, Ha-

rezm -ahl ve dier devletler zam annda d a m evkiini m uhafaza ediyordu. s-
lm ve H ristiyan dnyalarnda rastlanm yan bu durum m nasebeti ile, Ni
zm l-M lke gre A ce m hkm darlar devrinde kadnlarn devlet ilerinde
te siri olm azd. V ezir bu m evzuda Ssn devrine ve slm grne dair bir
takm hikyeler anlatr; nihayet T rkistan hakanlar devlet ilerinde hatun
larla m avere ed er ve onlarn fikirlerini stn tutarlard. Trkm en Pdih
lar (yni Seluklular) da onlar gibi hatunlara byk bir m evki verirler. Ni
zm l-M lk bu m n asebetle vezirlerin h atunlar m em nun etm eleri lzumu
na iaret ed erk en bu nzik ve tehlikeli d urum zerinde kapal b ir ekilde ve
tenkidi hikyeler verm ek suretiyle d u rm aktan d a kendisini alamamtr'.
Z ira M elik-hn zevcesi T erken H a tu n d a kendisine kar gelen muhalif
frkann ba bulunuyordu. Filhakika K arahanhlarda ve Seluklularda Ter
ken' unvann tayan sultanlarn zevceleri sadece hkm darlara ve siyas
hdiselere te sir etm ekle kalmyor; bizzat idare ve siyaset iinde d e mhim
roller oynuyorlard. N itekim T erkenlerin kendilerine zi yurtluk (ikt) vil
yetleri, b unlar idareye m em ur dvn tekilatlar, askerleri ve kendi hzine
lerine akan m him gelirleri yard. Bu durum lar ile H atunlar feodal devlet
bnyesinde, ikt ve asker sahibi beyler gibi, m him bir mevki igal ediyorlar
d. O n lar b u kuvvetleri sayesinde yalnz siyas deil, bazan asker m dhale
leri ile de te sir ediyor ve h att byk m eseleler karyorlard.

T urul Bey vey kardei ve am cazadesi brahim Y nal tarafndan He-

m ed an d a kuatlnca S ultann hatunu A ltun-can B adadta derhal ordunun
bana gemi; m tered d it veya durum u pheli baz devlet adam larn tev
kif etm i ve em rin e ald ordusu ile harek et ed erek T urul Beyi kurtar
m akta m him b ir hizm et yapm t. Bu faaliyetleri m nasebeti ile B ar Heb
raeus bu h atu n u n imparatorluk ilerini idarede ok ileri bir role sahip oldu
unu syler'. A lp A rslan n hem iresi G evher H a tu n kocas ve amcazadesi
l-basan k u rtarm a k iin M elik-ha kar m cdele etm ek m aksad ile
Y abgulu T rkm enlerini idaresine alm aa k a ra r verdi ve harek ete geti''.
H a tu n la r arasn d a M elik-hn zevcesi ve K arahanl hkm darnn kz Ter
ken h a u n un siyas ve asker faaliyetleri ok d ah a m him olup devletin dahil
savalara ve paralanm aya m ruz kalm asna sebep olm utur. Gerekten
T erk en h atu n be yandaki olunu veliahd ve sultan yapm ak, halifeden do-
Siyset-nm e, nr. Ch. Schefer, s. 156-164; Vesy-yi N izm ul-Mlk, Brit. Mus. Or. 416, s. 716.
O sm an Turan, "Terken unvan", Trk H ukuk tanhi dergisi, I, s. 69-73.
130
Seluklular tarihi, s. 90; Bar H ebraeus, Chronogrophy, s. 215.
Seluklular tarihi, s. 120, 143.
n ; R K C H N H K M Y E T M E F K R E S --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1 4 3

an torununu da H ilfet m akam na g etirm ek m aksad ile m cadeleye giriti.

Hatunun yalnz M elik-h zerinde deil, devlet adam lar ve kum andanlar
zerinde de byk bir nfuzu vard. H a tt bunlarn b ir ksm da kendisine
niensup olup onu n n im etleri ile yetim iti. K endisine ait vilyetler, idare
tekilt, vergiler, hazne ve bizzat 12.000 asker de vard. V ezir N izm l
-M lk karsnda m cadeleye girien H atu n , Sultan ile vezirin arasn atk
tan ve galiba ikisinin d e iym lerine sebep olduktan so n ra be yandaki o
lunu tahta karm ak ve m eru veliahd olan B erkyaruku drm ek iin o r
dusunu hazrlad. D evletin hzinelerini ap 20.000.000 altun datarak bir
ok kum andanlar d ah a tarafna ekti ve B adattan sfahana harek et etti.
Byk lim G azalnin be yandaki bir ocuun sultan olam yacana dair
fetvasna kar m ukabil b ir fetva d a elde edebildi. Bylece 1092de dnyann
fethine karar v ererek B a datta hazrlldarn yapan M elik-hn krk yala
rnda lm (veya zehirlenm esi) zerine imdi bu m uazzam im paratorluk
bir dahil harbe dm ve H al seferleri arifesinde devlet filen p aralan
mt. Terken H atu n , eski nfuzu, kuvvetli taraftarlar ve nihayet K arahanl
(Afrsyb) h an ed an n d an bir prenses olm as dolaysiyle bu byk buhran
yaratm ve siyas nizm d a ciddiyetle sarslmt"

Melik-hm oullar Sultan M uham m ed T ap a r ve Sultan S ancarn ter-

kenleri de ayn im tiyazlara sahip idiler. F ak at bunlarn bu trl siyas faali
yetleri grlm em itir. B u nlar D nya melikesi" unvan ile m ehur idiler, ki
bu da cihn pdih unvannn m ukabili idi. lk Trkiye Seluklu hkm
darlar zam annda d a kadnlarn bu rolleri devam etm itir. I. K larslann
ehid olm asndan (1107) sonra M alatyad a bulunan h atu n u en kk olu
olan Turul A rslan ad n a hkm srm ee balam ; oluna tyin ettii a ta
bey vastas ile geni siyas faaliyetlere, sava ve istillara girim itir. U zun
mddet devam ed en hkim iyeti nihayet olgunluk am a erien olu ile de
mcadeleye vard. O, bu m nasebetle "Sultann ehri kendisine verdiini"
ileri sryordu. D n im en d li E m ir G azinin hem iresi d e Z am a n tya sahip
bulunuyordu. Bylece kadnlarn siyas ve tim a m evkileri A n ad o lu d a da
devam ediyordu". Sultan M elik-hn terk en inden sonra siyas tarihte
onun gibi byk ve m em rol sahibi H arezm -h S ultan A leddin M uham -
'^^^Seluklulartarihi, s, 157-160, 163-165.
Sryani Michael, Chronigue, III, s. 194, 199, 200, 220, 230. Seluklular tarihi, s. 222-223. Terken
unvannn A nadoluya geldiine dair sdece Sivasta bir Terken H atun m edresesinin bulunduunu
gsteren bir vakfiye kaydna sahibiz (bak, "Terken unvam" adl m akalem iz). Uygurlarda v e Kara-
hanllarda "Silig terken", slm devrinde 'smetl''nun karl olarak kullanlyordu. Karahanhlar
3yn zamanda "Umdet l-mlk" (D evletin dayana) unvan verm ekle Terkenlerin siyas m evkileri
ni belirtiyorlard (ayn m akale).
1 4 4 _______________________________________________________ ________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R e s j

m e d in anas T erk en H a tu n olm utur. M ensup olduu K angl ulusu ve as

k erlerin e dayanan T erk en H a tu n olu ile nfuz ve siyaset rekabetine giri,
mi ve, M ool istils arifesinde, o d a bu byk T rk-slm imparatorluu-
n u n sarslm asna m il olm utur. Seluklulardan sonraki T rk devletlerinde
bi H atu n , K utlu T erk en ve h att M srda ecer d -d r gibi kadnlar
T rk devletlerinde ya bizzat hkm dar m evkiinde b u lu n arak veya nib sfat
ile devletleri ellerine alm lardr. Bu h atu n lar bylece evvel H al, sonra da
M ool istillar karsnda iki im paratorluun d a paralanm asnda rol oyna
m lard.

M ool han lar ve T im ur ecnebi elileri d e h atu n lar ile birlikte kabul
ediyorlard. b n B at ta; "Trk ve Tatar kavimlerince kadnlar p e k muhterem
olup b ir em ir-nm e yazld zam an "Sultann ve h a tu n u n em ri ile" ibaresini
koyduklarn syler. M slm an olan A ltun-ordu hk m dar zbek H an tah
ta kt zam an lar sanda h atu n u ve oullar, solunda byk beyler
oturd u u n u , h atu n lar ieri girince zbek H an ellerinden tu tara k onlar ye
rine gtrdn, m elike olan h atu n u ise kapda selm v ererek karladn
d a szlerine ilve eder''*. til B ulgarlar hkm dar yeni m slm an olmu
ve H alfenin elisi, o nlarn usulne gre, "Hkm darn yannda oturmu bu
lunan hatuna" gtrd hediyelerden birini takdim etm iti. Ziyafette dev
let erk n ile birlikte yem ek yem iler "sc" (bal-arab) im ilerdi. Dindar
hk m d ar bu su retle H alife nm na neelendiklerini beyn etmiti'. K-
garl M ahm ud "H ann ii olunca hatunun ii geri kalr" ata-szn naklet
m ekle h k m d ar ile zevcesinin m evkilerini gzelce belirtir'. A nadoluda
gebe T rk m en ler h enz sath bir ekilde m slm an olm akla beraber sl-
m iyeti sam im b ir ekilde kabul etm ilerdi. D ede-K orkut kitabnda Ouzlar
slm akn, "ad grkl M uham m ed" sevgisini, sk-sk tekrarlyor; arasra
nam az klyor ve A llah a dua ediyorlard. F akat eski hayat ve inanlarndan
bir ounu d a m uhafaza ediyorlard. N itekim kadn-erkek bir arad a kmz
iiyor ve m terek algl elenceler yapyorlard. B una m ukabil Dni-
m en d -n m enin tasvir ettii gaziler slm cihd m efkresine ve din yasakla
ra ok sk bal bulunuyorlard. D ede-K orkut kitabnda kadnlarn da erkek
gibi k ah ram an olm as m atlptu. Ayn XV . asrda T rkiyeye gelen Fransz
elisi B. de la B ro q u ere T rkm en kadnlarnn erk eklerden kamadn,
ok gzel ve iffetli olduklarn anlatrken D ulkadir oullarna bal 30.000
Rubruck, s. 123; bn Batuta, I, s. 250, 371, Klaviyo da Timre seyahati ile bu duruma hid ol
mutur.
b n Fadln, s. 20-21.
D v n , 1 . 1 . 410 (B. Atalay).
^ : r K C H N H K M Y E T M E F K U R E S ______________________________________________________________________________ 1 4 5

kadn svari bulunduunu, erkek gibi silh tayp savatklarn syler, ki

Dede-Korkut destnnn tasvirlerine tam am iyle uygundur'. Bu m n aseb et
le jkpaU'Zdenin A n a d o lu d a b u lu n an "Bcyn- R um taifesi ad ile bu
T r k m e n kadnlarm kastettii sanlm aktadr.

bn B atta, X IV . asrn birinci yarlarnda, A n ad o lu d a gebelerden

baka ehir halknn da erkeklerden kam adklarn, m isafirleri arladklar
n ve ayrlrken o n lard an d u a isteyip hediye verdiklerini yazar'. B ununla
beraber bu ifdeler d ah a ziyade gebelikten yeni kurtulm u T rkm en bey
likleri iin doru olup Seluk Trkiyesinin byk ehirlerinde, slm m ed e
niyetinin kuvvetlenm esi ile muvazi olarak, kadnlarn d a kapand g rl
yor*^^. Filhakika M evlna C eileddin "Bir o k kadnlar kapaldrlar, yzlerini
amakla isteklerini tecrbe ederler" der. E flk de K onyada peeli kadnla
rn bulunduunu kaydeder'"'". Sultan A leddin K eykubdn, tah ta km ak
zere, Konyaya girdii zam an yaplan enliklerde k adnlar sadece p en c e re
lerden seyrediyordu'". X II. asrn sonlarnda K onyad a kuyum cu bir H risti
yan kadn vard. D enizli arsnda d a H ristiyan kadnlar ticaret yapyor
du'". Kgarl M ahm ud gelin giderken yabanclara grnm em esi iin "di-
dek denilen bir rty bana rtt n s y le r'" . B ylece ehirlerde, slm
medeniyetinin inkiaf ile birlikte, kadnlarn rtnm eleri de gittike sk bir
ekil almaa balam; h att slm iyetin te se tt r llerini de am tr. B u
nun yannda Seluklular K onyasnda h an lard a ve baka elence yerlerinde
kadn arkclar ve algclar faaliyette bulunuyor; b u ra la ra yksek m evki sa
hipleri de devam ed e rek e len iy o rla rd '". K adnlarn siyas ve tim a m ev
kilerine ve serbest hayatlarna ram en b t n eski kaynaklar "Trk kadnlar
nn ok iffetli olduunu ve bunun d a herkese bilindiini" b elirtm ile rd i'".
Ibn Fadln, X. asrda, am an O uzlarn tam bir hrriyet iinde yaadn,
zina mevcut olm adn, vukubulduu takdirde kaatil gibi ldrldn
Voyage d'Outremer, s. 82, 118. Yunanllar sava skit kadnlarna A m azon adn veriyor ve kuv
vetlenmek iin bir m em elerini kardklarn sylyorlard. M ervez erkek gibi sava olan bu ka
dn muhariplerin Trk olduunu syler (s. 25, 122).
Seyhat-nme, I. s. 310-311.
Nitekim Aydm-oullarndan bahseden Enver {Dustr-nm e, nr. M . Halil Ynan, s. 95) bu hu
susta u beyti verir:
Anlar iinde perde yodi
Geri adb u erkn oidi
^ Fihi-mfih, s. 231; M enkib ul-rifn, trc. Cl. Huart, II, s. 206.
bn Bb, s. 217.
^^fritun-aba vakfiyesi, bn Batta, I. s. 318.
j^Y)vn, I, s. 408, 510 (B, Atalay).
Resm vesikalar, s. 37-41; Seluk Kevansaraylan, s. 496.
Gerdz, s. 81,
146 ______________________________________________________ ________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E s j

syler. O n a gre yeni m slm an olan B ulgarlar "kadn-erkek bir arada nehir
de, plak olarak, yzerler ve birbirlerinden kam azlar. B ununla beraber on
lar nezdinde zina m evcut olm ayp bu en byk crm tekil ed er ve her iki
sulu d a lm cezasna arptrlr". in kaynaklan G k-trklerin d e ayn ce
zay verdiklerini yazyorlar'*. B ulgarlarn bu serbestisi ve iffetleri imal ik-
mi ile ve slm iyeti henz kabul etm eleri ile alkaldr. D ikkate yndr, ki
onlarn im alinde o rm an lard a yayan M erds ve M ordvin gibi Finogur ka
vim leri arasnda cins m nasebetlerin tam am iyle serbest olduu, erkeklerin
kadnlarm asla kskanm ad, X III. asr A vrupa seyyahlar tarafndan tesbit
edilm itir'*. M ehur ran iri H akm Sena bir iirinde B ulgar Trklerini
ve "Bulgar gzellerini" m eth ed er. eitli dinlere m ensup bulunan Uygurlar
arasnda cezalarn m utedil bir ekil ald grlyor. Z ira bakire bir b z ile
zina yapan kim seye yz denek ceza ile birlikte m add bir cerim e det
m ek kfi saylyordu. E er kadn dul ise yz denekten sonra erkek onu
nikhlam aa m ecbur idi'*. B ir T rkm en, kz ile m n aseb ette bulunan bir
erkei ld rm ek istediini M elik-ha ikyet eder. F ak at sultan bizzat
m ih rin i vererek b u n lar evlendirir"'*.

am an ve M slm an T rklerde evlenm ede ana ve babann rzas artt.

Bazn b abasna verilen cihaza "kalng" denir. B aba terbiye h a k b olarak "ba
lk", an a st hakk o larak "stlk" ve kardeler de "arlk" alm akta idiler.
Evin hkim i olduu iin "erkee beg" denirdi. Z ira o evinde bey gibidir. Ko
cas karsn boyabilir. K adn d a p a ra verm ek veya m ihrinden vazgemek
suretiyle kocasndan ayrlabilir. Z enginler evlenirken gelin veya gveyi omu
zu n a dayanarak, atn d an indiren bir criye veya kle bulu n u r ve bunlar geli-
ibn Fadln, s. 11, 30; Yakut, IV, s. 487; St. Julien, s. 9, 28. bn Fadln livtann Trklerce en
m thi br gnh sayldn syler ve bir vaka da nakleder; "Bir Harezm li, Trk meliki (yabgu)
nin vekili olan Kol - erkinin kabilesi iinde koyun satn almak iin bir m ddet bir Trkn evinde
misafir kalmt. Trkn kk olunu yoldan karm ve babas tarafndan yakalanmt. Ev sa
hibi K l-erkin(K derkin)e ikyet edince o Trkleri toplad ve babaya; "dilne veya gayri di Is-
n e bir hkm den hangisini istersin?" diye sordu. Baba "adalete gre" istedi. Bunun zerine
K l-erkin, H arezm li tacir ile ocuun birlikte idam cezasna arplmalar hkmn verdiini bil
dirdi. Fakat Trk, evldndan vaz geem eyeceini syledi. Bunun zerine Kl-erkin taciri fidje
verm ee mahkm etti. Harezm li, Trke tazminat dedikten sonra Kl-erkine 400 koyun venp
Trk lkesini terketti. (s. 13).
Rubruck, s. 99.
G erdz, s, 91.
Sibt b. el-C evz, Topkap 2907 (X III) 101 a. in ve Trkistan yolu zerinde, Huten, Hami ve Ti
bette, etnograflarca bilinen ve din bir m enei olan cins msfir-perverliin cri olduu kaydedi
liyor. Bir Seluklu m ellifi A nadoluda da byle bir taife bulunduunu ve TapUdular'\t\ da bu
nunla itham edildiini syler ("Aitun-aba vakfiyesi". Belleten, XLII, s. 216-219; "Seluklu Trkiye*
si din tarihine dair bir kaynak". Kprl armaan, s. 544).
T L 'R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 1 4 7

ilin mal olurdu. D n gecesi gelin ile gveyin balarna p a ra salr. G e r

dek gecesi gelin ile gnderilen hizm etiye eget; gelinin hsm lara hediye ola
rak gtrd elbiselere geyt denirdi. G elinin gerdek gecesi banda "di
dim" denilen bir tc bulunurdu. T rkm enlerin evlenm e esnasnda, n am zet
lerin ismi zikredilm eden trke "gelin benm , gveyi senn" ve "aldum , vir-
dm" szlerini sylem ekle nikh akdi tam am lanr ve d erh al dn balard.
in kayna W ei-uya gre erkek kzn adrna at ve davullarla gider ve kz
at zerine atard. Baz kabilelerde ata bindirilen kz s ratle koturulur; e r
kek onu yetiip yakalar veya geerse kz alm aa h ak kazanr, ki D e-
de-Korkutta da kzlarn bu binicilii ve kahram anlk vasflar evlenm ede
aranrd. T atarlarda nam zet, kzn babasna gider; o da ziyafet verir; kz ak
rabalara kaar. O zam an babas kz alm ak iin gveyi serbest brakr. B u
nun zerine o da arkadalar ile kz arar ve bulunca d a zorla alp gtrr.
Kgarl M ahm ud erkek ve kz aileleri arasnda vasta olana "arkuc" denil
diini syler*. Bu tarih bilgiler H ristiyan A vrupad a kadn hakr grlr
ve eytann leti saylrken T rklerde o n lan n ok ileri bir hukuka, tim a ve
siyas mevkie sahip olduunu gsterir. O sm anl T rkleri Seluklu Trkiye
sinde balyan kadnlarn rtnm esine devam ettile r ve feodal siyas bnyeye
olduu gibi kadnlarn da rollerine nihayet verdiler.

bn Fadln, s. 11; bn ui-Cevz, el-M untazam , IX, s. 2; Pir M uham m ed, Z u b d t-fetv, V eliyd-
Ef, No: 1451. s.'116a, 1226; Kgarl M ahm ud, D ivn, I. s. 51, 141, 150, 397, 491; III, s. 64, 85,
>. 166,235,237, 271 (B, Atalay); Rubruck, s. 78 - 79.
 III. B l m
T r k - s l m

C iH N H K M Y E T M e F K R E S
 1. slmiyet ve Trkler
"Trkler size d o k u n m a d k a siz d e T rklere d o
kunm aynz."
(Hazret-i M uham m ed)

O tarihi, H ristiyanlk ve slm iyet gibi, iki cihnm l d i

r t a - a l a r

nin yayl, cihn hkim iyeti ve nizm dvs, birbirlerile m cadelelerde

dnya tarihinde m stesna bir ehem m iyet arzeder. H ristiyanlk Eski-ala-
rm kargaalk halinde bu lunan p u tp ere st veya ok tanrl (polytheiste) ak id e
lerini, R o m ann m ateryalist ve m nen sukut etm i hayatn ykarak b ee ri
yeti vahdaniyete ve m anev nizm a eritirm ee urarken, on d an alt asr
sonra gelen, slmiyet, d ah a byk bir dv ve kudretle yalnz bu dinin geli
mesine sed ekm ekle kalm am ; onu yerletii Y akm -ark ve A kdeniz lke
lerinden de skp atm aa, d ah a salam bir dnya nizm ve medeniyet k u r
maa muvaffak olm utur. Z ira slm iyet, H ristiyanln an a akidelerini boz
duundan, Teslis (lem e) inanc ile p utperestlik te sirlerinden k u rtu lam a
dna, hayat ve m edeniyeti inkr ederek, beeriyetin saadeti iin zarur
olan, raadde-rh m uvazenesini kaybettiine in an arak bu dini de ilga ediyor
du. M ateryalizm e kar isyan eden H ristiyanlk ilme ve m edeniyete kar da
iddetli davrand. skenderiye ktphanesinin yaklmas, ark-R om amn
byk im paratoru Justinyanusun A tin a F elsefe m ektebini kapam as ve b ir
ok ilim adam nn ldrlm esi veya ra n a kam as bu dinin m edeniyet ve
hayata aykr m cadelelerinin gze arpan ilk m isallerini tekil eder. P ap al
n, ilim ve akl ile birlikte, hayat d a inkr eden otoritesi O rta-a H risti
yan dnyasn b ir k aranlk devre drd; taassup ve suiistim aller zerinde
kurulan bir kilise hkim iyeti, asrlar boyunca, insanlar zulm ve cen d ere al
tnda tutm aa alt. Bu durum slm m edeniyetinin tesiri ile A vrupada
uyanan ilim ve san at h areketlerine, X V . asra, kadar devam etti.
1 5 2 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R E sj

slm iyet ise ilim ve akl yolunu benim siyor; K u ran ve H azret-i Pey.
gam ber insanlar m uhakem eye ve bu vasta ile ilh hikm etleri dnmee
davet ediyordu. H e r basit vaka karsnda H azret-i sya isnad olunan mu
cizelere m ukabil H azret-i M uham m ed en byk m u cizesinin K uran olduu
nu sylyor ve slm d a ok az m u cize yer alyordu. Bylece slm iyet ilim
ve din, akl ve im an, m ad d e ve ruh, hayat ve ahiret arasnda tam bir muvaze
ne kuruyor; bu su retle insan tab iatn a uygun esaslar ile beeriyete medeni
yet ve saad et yollarn ayordu. slm iyet bu hviyeti sayesinde yalnz mad
de lem inde, tarih in kaydettii, iki m u cizeyi gerekletirm itir. Filhakika
dnyann cra b ir kesinde yayan kk bir kavim, H azret-i Muhammed
vastas ile flen en lh rhun k u d reti ile yeni ve b5ik bir m illet haline in
klp etm i; m ehul veya sde insanlar birdenbire tarihin kahram an ve dhi
leri olm utur. slm iyet bu ilh k udreti syesinde Hazret-i E b u b e k ifin deh
s ile hayatiyetini, Hazret-i m erin fetihleri ile de dnyaya yeni ve stn ni
z m getirdiini isp at ediyordu. H azret-i m er bir avu m slm an gazisi ile,
641de Suriye ve M sr k talarm fe th e d ere k koca ark R o m ann kanatlar
n krm ; 642d e de byk Ssn im paratorluunu ykm tr. m p arato r He-
raklius, akn bir du ru m da, Suriyeyi terketm i; bir m d d et so n ra da ran
ehinh Y ezdigerd de T rkler nezdinde sm ak bulm ak m idi ile arka
doru kom u ve kaybolm utur. Bylece slm iyet az bir zam an zarfnda At
las sahillerinden Sr ve Sint n ehirleri kylarna, K afkas dalarndan Pirene
dalarna k ad ar yeni b ir slm dnya nizm n, yeni bir gr ve yeni bir ha
yat kuruyordu. te bu byk k u d ret ve fetihler, tarih bakm ndan, slmn
birinci m u cizesini tekil eder.
slm iyet, beeriyeti dlaletten k u rtarm a k ve hidyete eritirm ek dvs
ile zu h r etm i; ken d in e m ahsus bir dnya sulhu ve nizm n d a birlikte ge
tirm i ve bu su retle yeni bir cihn hkim iyeti m efkresi balam t. Hristi
yanlarn k endi dvlar iin H ah seferlerine m ukabil slm n cihd farz kl
m as d a o n u n dnya grn gerekletirm ek gayesine m atuf idi. Bu se
beple slm dini dnyay D r l-slm (slm lkeleri) ve D r l-h arb veya
D r l-cihd (gayri m siim m em leketleri) olarak ikiye ayrm tr. Dr
l-cihd olan lk eler ve halklarnn slm a tecavz ve tehditte bulunm as ci
hdn farz olm as sebebi idi. Bu m nasebetle cihd, sanld gibi, mutlak
su re tte gayri m slim lerle savam ak ve m em leketlerini igal etm ek mnasn
da deildir. G erek ten slm iyet cihd em rederken haksz yere bir muhare
beyi tervi etm iyor; kendisine bir teh d it ve tecavz olm adka cihd msa
adesini verm iyordu. B u ndan baka D r l-h a rb D r l-slm yapnca da
H ristiyan ve Y ahudi gibi Ehl-i kitap kavim lere slm hukukunu, nizmn ve
adletini tatb ik ed erk en onlara m n veriyor ve "La ik rh e fd-din" (Dinde
 jlIR K C H N H K M Y E T M E F K U R E S 1 5 3

cebir yoktur) dstru ile d e Z im m ilerin dinlerine, ibdetlerine ve hrriyet

lerine dokunm uyor; kilise ve m an astrlarn a sayg gsteriyor. Z im m ilerin
jukuk durum lar, H azret-i m e rin K udsn fethi m nasebeti ile verdii
ahid-nmeye gre b t n kaideleriyle tesbit edilm itir. Z im m ilerin, slm lar-
dan farkl olarak, dedikleri cizye vergisi de asker m kellefiyetten m u af tu
tulmalarna bedel saylyordu. Z ira cihd farizesi sadece M slm anlara aid
idi Zimmilere ait b u hkm ler T anzim ata k ad ar devam etm itir. T rkler,
bu yksek esaslar ve ileri m edeniyeti ile slm iyete girerken bu dinde kendi
sava ve bar anlaylarm , cihn hkim iyeti ve nizm m efkrelerini b u lu
yor; daha derin bir im an ve evkle o n a sarlyorlard. Z ira bu nizm hakka,
Allahn em irlerine uygundur.

slmiyet, siyas h u d u tlar ile yeni nizm n kurd u k tan sonra, A bbsler
zamannda, ayn s rat ve kudretle, ilim ve k lt r ham lelerine girimi ve en
yksek m edeniyet seviyesine ulaarak karanla gm lm ekte olan dnyaya
aydnlk ve saadet getirm iti. Filhakika H ristiyanlk m rs ald eski ilm ve
medeniyet eserlerini im h a ed erk en slm iyet, tam am iyle aksine, kendi sa
lam esaslar ile, eski ark, Y unan, ran , T rkistan ve bir m iktar d a H in d is
tan ve inin fikir m ahsullerini yourarak yeni bir m edeniyet sentezi vcda
getirmiti. H ristiyanlk ilmi, hayat ve m edeniyeti inkr ederken slm iyet
bunlar ykseltiyor; ilim tahsilini b t n m slm anlara em rediyor; lim ile
chilin msavi olam yacan bildiriyordu. B ylece m adde-rh m uvazenesini
kurarak Eski-a kltrlerini, yeni ve yksek bir m edeniyet sentezi ile Ye-
ni-alara ulatrm a erefi H ristiyanla deil, slm iyete aittir. H a tt A vru
p a lIla r m edeniyetlerinin kayna saydklar eski Y u n an a kavum ay bile s
lm m edeniyetine borludurlar. G erek ten A vrupa X II-X V . asrlar zarfn
da, slmdan ald ilim, k ltr ve teknik alar sayesinde kendi m edeniyeti
ni kurabilmitir. te slm iyetin tarih bakm ndan ikinci m u cizesi de budur.

slmiyet, Hristiyanl ilga etm ekle beraber, balangta Ehl-i kitap

olan Rmlar (R om allar) ate-perest ratllara tercih ediyordu. Filhakika
Gk-trk ve Bizans ittifak karsnda m alp olan Ssn im paratorluu ni
hayet Avarlar ile birlikte m ukabil taarru za geerek byk zaferler kazanm ;
Iran ordular, Suriye ve M sr igal ettik ten sonra, 626da, K adkye kadar
ilerlemitir. Bu hdiseleri Ehl-i k itab m m albiyeti sayan m slm anlarm
znts karsnda nzil olan R m sresinde: "Rumlar yakn bir memlekette
malp oldu; fa ka t on yldan az bir zam an zarfnda galip gelecekler ve o gn
mslmanlar sevinecektir" yetleri ile m slm anlarm endieleri giderilm itir.
Nitekim H eraklius bu istillar karsnda H azarlar ile ittifak ed erek m ukabil
1 5 4 _______________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F R R ^

taarru za gemi; H azar ordusu h a n n yeeni ad kum andasnda, 627cJe

A zarbaycan ve ark A n ad o lu yu istil ederken R um lar d a Irak ve Suri'
y ede ilerledi; 629da K uds ve arkta igal edilen b t n m em leketleri kur
tard. Bylece m slm anlar K u ran m u cizesi ve tebiratnn gerekletiine
hid olm ulardr. slm iyet, bu kurulu devresinde, R u m lara kar sempati,
sini gsterm ekle beraber, O rta-alar boyunca dnya nizm n kurmak ve
beeriyeti saad ete eritirm ek dvs karsnda balca rakp olarak Hristi-
yan dnyasn ve Bizans im paratorluunu bulm u; onunla daim cihd halin
de bulunm u ve H al taarruzlar ile karlamtnv Bu sebeple slm n bu
sem patisi kurulu devrine aittir. N itekim Ssn devleti ile birlikte Zerdt
dini de y b h p tarih e karnca ranlIar, birtakm ykc h arek etlere ramen
slm dnyas ve m edeniyetinin balca rknlerinden biri haline gelmitir.
H azret-i M u h am m edin T rklere kar ilk tevecchn de bu sebebe
balam ak, Ssn ra n n sarlm as ve slm istilsna hazr b ir durum a gel
m esinde A k-hun, G k -t rk ve H a zar ordularnn kazand zaferleri hatrla
m ak m m kndr. G erekten H azret-i P aygem berin T rk ler lehinde rivyet
edilen hadslerinden biri "Trkler size dokunm adka siz de onlara dokunma
ynz" hadsi olup E b D vud Sicistannin Snen gibi m u teb er hads klliya
tn d a ve p ek ok tarih kaynaklarda yer alm tr. B undan baka Trklerin bu
devirde tek Tanr inancna erim eleri ve belki de istikbalde slm a yapacak
lar byk hizm etler d e bu tevecchte m il olm u ve T rk ler istilc ve
ate-p erest ran h lara tercih edilm itir. slm n zuhru sralarnda Chiliyye
irlerinin T rk lerd en b ahsetm eleri A raplarn onlar tandna ve dnya
hdiseleri zerin d e te sirlerine vkif bulunduklarna d ellet eder. Eski Arap
lim leri de T rk ler ile ranlIar arasnda vukubulan m uharebeleri ve Ssn
hk m d ar IV. H rm zn (clsu 579) T rk hkanm n kzndan
(T rk-zd) doduunu biliyorlard. Em ev halifesi III. Y ezid (744) drt b
yk hkm darn, yani ran K isr s, T rk hkan, R m k ayseri ve Emev
M erv n n to ru n u olduunu iftiharla sylyordu*. T ccar bir kavim olan
M ekkeliler (KureyIiler) Suriye seferleri esnasnda T rklerin ranlIar ve Bi
zanslIlar ile m nasebetlerini renm ilerdi.

A ra p lar ra n istil edip M vernnehire dayannca T rk ler ile kar

lam lardr. Bu srada G k-trk im paratorluu da ikiye paralanm ve in
lilerin istilsna uram t. Bu du ru m d a gittike kuvvetlenerek G k- trkler
d en ayrlan H a zar yabgular artk kaan unvann alm ve Ssnlere kar
Bizans ile ittifak devam ettirm ilerdi. B ununla b erab er G arb G k-trk h
km dar T ung yabgu (619-630) d a bu esnada ran n ark vilyetlerini igal
Chiz, Fezil l-Etrk, s. 53; Taber, II, 1874; M esd (K ahire), I. s. 193.
n j B K C H N H K I M Y E T t M E F K R E S ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1 5 5

Fakat bir yandan i m cadeleler, te yandan d a inlilerle savalar dola-

^ vle Gk-trk devleti Tulu H a n n (638-651) lm ile artk arkta olduu
ibi garpte de nihayet bulm u ve in istilsna uram t. B ununla b erab er
Trkistan ve A fganistanda G k-trklere m ensup Yabgu, T ekin, T a rh a n ,
T ud un, Afin ve hid unvanlarn tayan birtakm m ahall bey ve h k m
darlar A raplara kar vatanlarn m dafaa ediyorlard. F akat, bunlar arasn
da birlik olm adndan, K uteybe m him bir ticaret m erkezi olan Bey-
kendden sonra B u h ara ve S em erkand ehirlerini ald. (T akent) istika
metinde ilerliyerek bu ehirlerde ilk cmileri ina etti (705-715). A rap o rd u
larnn bu ilerlem esi arkta ikinci G k-trk devletinin kuruluu ve inkiaf
zamanna rastlar. T rk h kan K apaan (691-716) G arb G k-trk boylarn
tekil eden On - 6>/:(On-boy)lan itaata aldktan sonra, 712 ylnda, S em er
kand halknn yardm talebi zerine, yeeni G l-tekin kum andasnda bir o r
du gnderdi. O rh u n K itbeleri o n u n "Sodak halkn tekiltlandrm ak
maksad ile nc-gz (Z erefn) nehrini geip D em ir-kapya dein" sefer
yaptn syler. K itabelere gre G ltekinin yu (m atem ) m ersim ine So
dak (Semerkand halk), B u k ara k (B uhara halk) ve B ereker (Pers-A cem )
kavimleri tem silciler gnderm itir. Bu kaytta M vernnehir halknn u zak
ta bulunan G k-trk h kanlar ile m nasebetlerini, 731 ylm a kadar, devam
ettirdiklerini gsterir. D a h a sonra O n-ok boylar arasnda kuvvetlenen T r-
keler A raplara kar m cadeleye devam ediyordu. F ak at bir yandan k ar
klklardan faydalanan inlilerin arld T rk istan a doru ilerlem eleri, te
yandan Trkelerin ham S ulunun 738de ldrlm esi ve nihayet U ygur ve
Basmillerin isyanlar so n unda ark G k-trk devletinin 744te yklmas
Trkistandaki T rk beylerini A rap lara kar inin yardm na m uhta kld.

Trklerin kaderi bahis m evzuu olduu bu devirde slm dnyasnda b

yk bir inklp vukubuluyor ve Em ev devleti yklarak A bbsler iktidara
geliyordu. Em evler, P eygam ber evldlarna yaptklar zulm leri ile olduu
kadar slmn m svilik esaslarna aykr olarak da, m slm anlann kalbleri-
ni krm ve nefretlerini kazanm lard. F ilhakika koyu bir A rap m illiyetili
ine saplanan ve din duygular zayf olduundan slm iyeti de ona vasta k
lan Emev hnedan dier m slm an olan kavim leri A raplarn M evli
(azadl-kle)si sayyor ve hakir gryorlard. Em evler zam annda M ver-
nnehirde A raplarn cam ie ancak silhl olarak gitm eleri Em ev hkim iyeti
nin yerli halk arasnda nasl karlandn belirtm ektedir. Em ev halifeleri
nin en dindar ve dili olan m er bin A bdlziz (717-720) H o rasan valisi
Cerrha m slm an olanlar cizye vergisinden m u af tutm asn em retm iti.
Fakat vali halifeye m slm an olduunu syleyen kim selerin snnet olm ad
1 5 6 ____________________________________________ T R K C H N H G M Y E T M E F K r ^

n ve cam ie sadece vergiden kurtulm ak iin geldiini bildiriyordu. Halife

ona: "Allah Hazret-i M u h a m m e d i dine davet iin gnderdi; snnet etmek iif^
deil" cevabm veriyor ve bylece halk slm iyete altrm ak istiyordu. Dg.
h a so n ra slm iyeti yaym ak isteyen vali E res S em erkanda adam gndere-
rek m u h ted ilerd en vergi alnm ayacan iln etti. F ak at bu teebbsn hazi-
neye verdii zarar ve d ih k a n lar(yerli to p rak aristokratlar)n nfuzlarn mu-
hafaza gayretleri bu k ararn deitirilm esine sebep oldu ve yalnz yeni ms-
lm an lara tatb ik edilirken snnet olm ak, K ura n dan bir sre okum ak ve s-
lm n farzlarm yerine getirm ek artlarn a baland. F ak at slm lam a hare
keti gelim edi; bilkis huzursuzluk d ah a d a artarak 728de isyan balad. Da
h a so n ra "Trk hkam "na ve S em erkant T arh an (G rek )m a m ensup kuvvet
ler, S em erk an d ve B u h ara m stesna, dier blgeleri A rap lard an kurtardlar
ve 737d e A m u (C eyhun) nehrine k ad ar ulatlar. te bu zam anda idi, ki
T rke h a n S u lu n u n S ar-T rkelerin reisi K l-ur (K rsl) tarafndan l
drlm esi m slm anlarn Sr-derya kylarna k ad ar ilerlem elerine imkn
verdi.

Bu d u ru m d a inliler de, 748 ylnda, K uay ve ark T rkistan igal

ettiler. O ra d an Isk-gl blgesine doru ilerleyip T okm ak ehrini yktlar; on
binlerce asker ve iftiyi esir ettiler. Bylece feodal m cadeleler ile para
lanm T rk lerin illerinde ilerleyen A ra p lar ve inliler O rta Asya hkimiye
ti iin karlayorlard. E m evlerin iddet ve koyu milliyeti siyaseti Trkleri
eski dm anlar inlilere yaklatryordu. Bu sebeple inin yardm na ba
vuran S em erkand h k m dar im p ara to ra gnderdii m ektubunda: "Otuzbe
yldan beri, faslasz A rap ekiyalar ile savayoruz" cm lesi ile balayarak
bu m u h areb elerd en ve S em erkandn sukutundan b ah settik ten sonra: "Arap-
lara gelince onlarn kudreti tam bir y z seneden fazla srmiyecektir. Bu yl yz
sene tam am lanm aktadr" diyerek yaplan bir keh n eti d e belirtiyordu. Ger
ekten S em erk an d T arhannn bu keh n eti gerekleiyor; zira Em ev hane
dannn sonu yaklayordu. F ilhakika H o ra san l E b M slim , H ilfet impa
rato rlu u n u n ark blgelerinde, H o rasan ve M vernnehirde, gayri mem
nun larn bana geerek Em ev devletini ykm aa ve A bbsleri iktidara ge
tirm ee girim iti. Bu inklp sayesinde slm dnyasnda artk msavat ve
adlet devri alm ve T rklerin d e kaderi deimiti. Filhakika bu sralarda
^ Taberi, II, s. 1354; bn l-Esr, V , s. 21; W. Barthold, Turkestan dow n to the M ongol invasion, Lon
don 1928, s. 188.
^ E. Chavannes, s. 204-305. M ektubun tarihi 719 verilmi olup bir asr ncesi hesab ile slmiyetil
douuna uygun gelirse d e Em ev devletinin sonuna tekabl etm ez. M ektup tarihinde bir yanl
lk varsa bu Trkistanda Arap istilsnn balangc ile Emevlerin ykl arasnda geen takribi
bir asra uygun olup kehnette bir isabet gsterir.
 ^ . R K C H N H K M Y E T M E F K R E S --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1 5 7

. jstilsnn basks ve zulm artm ; in kum andam K ao ien-enin T a

kent beyi Baatur T u d u n u hile ile hapsetm esi T rk ler arasnda bu tarih
d m a n la rn a kar nefreti tazelendirm i ve kuvvetlendirm iti. T u d u n u n o
lu giderek yardm istedi. Z iyd bin Salih kum andasndaki A bbs
kuvvetleri, 751 tem m uzunda, m ehur Tala ehri yaknnda karlat. in
ordusu savaa balarken K arluklar anszn harek ete geerek iki ate arasn
da kalan in ordusu tam am iyle im ha edildi; K ao ien-e bin kii ile hayatm
2or kuratabildi*.
Tala M eydan M uharebesinde hem slm iyet, hem de T rkler zafer k a
zand. Burada m albiyete urayan in, i b u h ran lara derek, bir d ah a O r-
ta-Asyaya ve T rklere m d ah aled e bulunam ad. A ksine U ygur devleti kuv
vetlenerek in ilerine karacak bir d u ru m a geldi. A bbas devletinin iktida
ra gelmesi zerine bir y andan T rk istan da slm iyetin yaylmas, te yan
dan da Trk askerlerinin H ilfet ordusunda oalm as T rk m illetinin s
lmlamasn ve slm dnyasna hkim iyetini hazrlyordu. H alife M ehdi
Trkistann m ahall h km darlarna, S em erkand tarhanm a, T akent tudu-
nuna, Urusana afinine, F erg a n a ihidine, Srderya ve T ala blgesindeki
Ouz ve Karluk yabgulanna, h a tt U ygur (D okuz-O uz) hkam na m ek tu p
lar yazarak itaatlan m istedi. slm hu d u tlar dnda kalan h kan ve yabgu-
1ar mstesna dierleri m uvafakat cevaplarn bildirdiler.

Trkistana sm an E m ev aleyhtar u nsurlar o rad a iliin de yaylm a

sna sebep oldular. Kuvvetini bu m uhitte toplyan E b M slim in B adadda
idam Abbslere kar yeni halk h arek etlerin e ve iliin kuvvetlenm esine
yardm etti. lk defa onu n m ensuplar tarafndan, 755te, M beyyize veya
Sepd-cmegn harek eti balad. E m evlere kar siyah rengi kabul eden A b
basler aleyhinde isyan ed en ler im di onlarn siyah renklerine kar beyaz
bayrak ve elbiseleri giym ekle ayaklandklarn iln ediyor ve bu sebeple de
bu ismi alyorlard. F ak at b u n d an so n ra bu taraflard a bagsteren isyanlar
da Eb Mslimin ldrlm esi rol oynam ise d e bu vesile ile ran n eski
Zerdt, M ani dinleri ve hususiyle M azdakn kom nist fikirleri esas tekil
ediyordu. Nitekim E b M slim harek etin e katlanlar arasnda "Trk" shak
Zerdt dinini dirilteceini bildiriyordu. bn M ukanna ise B uda ve H risti
yanlk akidelerinden de faydalanarak, 776da, A llahn byk peygam berle
re, Isaya, M uham m ede ve nihayet E b M slim den so n ra d a kendisine hu-
ll ettiini iddia ediyordu. O n u n hareketi M vernnehri hayli kartrd.
Kendisine kar sevkedilen R fi d e bu kargaadan faydalanarak isyan etti.
, Barthoid, Turkestan, s. 196; E . Chavannes, s. 143 - 144-
W. Barthold, s. 1 8 7 - 195,
1 5 8 . T R K C tH N H K M Y E T M E FK R e^

S em erkand, B u hara, T akent, H rezm ve H u ttalan halklar ve m ahall T r k

hkim leri de bu harek eti desteklediler. H a tt K ariuklar ve O uzlar da bu
frsattan faydalanarak M vernnehire doru ilerlediler. H a ru n Reid za
m annda K ariuklar F erg a n adan karld ise d e R fiin hareketi a n c a k
810da bastrld. H alife M em u n un F erg an aya gnderdii bir ordu Kulan
ehrine (Evliya-ata civarnda) kadar ilerledi. B urada akk ul-B elh adl z-
hid b ir kim senin ehid olm as seferin gaza m ahiyetini ve slm iyeti neir ga-
yesini gsterdi.
Bu devirde in b u h ran lar iinde bulunduu i^ n T rklerin arktan bir
endieleri yoktu. H a tt U ygurlar, Buu H an zam annda (759-780) in ileri
ne m d ah ale etm i; A lp K utlu H an zam annda (780-789) da inlilerle an
laarak T ibetlileri K uad an karm; Be-bal, T urfan ve K araar ehirle
rini de tedricen kendi hkim iyetleri altna alm bulunuyorlard. Eskiden
G k -t rk ler idaresinde yayan K arluk ve Ouz yabgular Mslmanlara
kom u olarak, devletlerini, istiklllerini m uhafaza ve vatanlarm mdafaa
ediyorlard. F ak at arkta U ygurlar ve garpta H azarlard an baka kaanlk
derecesinde bir devlet kalm am t. B ununla b erab er bu yabgulann kuvvetle
ri karsnda m slm anlar T akent ve daha sonra da S ayran(spiap)da tah
kim at yap arak M v er nnehri onlarn istillarndan koruyorlard. H att s
lm kaynaklar T ak en t ve F ergana hudutlarnda en iddetli savalarn
T rk lere kar yapldn ve en kuvvetli hudut tekiltnn K arluk ve Ouz
lara kar kurulduunu, m slm anlann en cesur ve kudretli asker olan
T rk lere kar durakladklarm ve Sr nehrini aam adklarn yazarlar. Ha
zar hkanl da slm n im ale doru yaylm asna engel oluyordu. Bununla
b erab er slm dnyas ile devam eden sk kom uluk, ticar m nasebetler ve
kltr te sirleri sayesinde slm dini H azarlar arasnda ok yaylm; onlarn
nfuzunda b u lu n an til B ulgarlar da, X. asrn ilk yarsnda, to p tan slmiye-
ti kabul etm iti. T rk lem inin en uzak ucunda bulunan T una Bulgarlar da
ayn ekilde H ristiyan olarak Slvlatlar.

w . Barthold, Turkestan, s. 202; F. Grenard, "Satuk Bura H an tezkiresi ve tarih", trc. O. Turan,
lk L X X X , H. Sadighi, L es m ouvem ents religiex des Iraniens, Paris 1938, s. 150-154.
H b n l-E s r . VI, s. 85.
* bn Havkal, s. 507, 511; Istahr, s. 290.
 2. slmiyetin M vernnehir'de Yerlemesi

"Trkistan halk k a d a r servetin i hayr, din ue cih d

y o lu n d a h a ra ya n baka bir m illet y o k tu r ."
(X. asr Islm Corafyaclar)

T r k l e r arasnda slm iyetin ilk yayl dier yabanc dinlerle hem en

ayn devre rastlar. Filhakika arkta Uygur, im alde H azar ve garpte T una
Bulgarlar, sra ile, M ani, M usa ve sa dinlerini resm en kabul ederlerken
M vernnehirde de slm iyet V III-X . asrlar arasnda yaylm ve slm
medeniyeti ok yksek bir seviyeye ulaarak dier T rk lkelerini te sir ve
czibesi altna alm aa balam t. Y eni dinin yaylabilmesi iin A bbsler za
mann beklem ek gerekiyordu. E m ev halifesi H im (724-743) tarafndan
Trk hakanna bir eli gnderilip onu slm iyete davet ettii rivyet edilm i
tir. Bu rivyete gre hkan, eliden slm iyet hakknda bilgi aldktan sonra,
askerlerini gsterir. B unlarn slm n artlarm yerine getiremiyeceini ve
Mslman olduklar tak d irde hayatlarnn bozulacan syler ve bu teklifi
reddeder. Bu hdise G k-trklerin son devrine rastlam akta ve Bilge H an
ile veziri T onyukuku n B uda dinini redlerine benzem ektedir. B ununla b e ra
ber teklifin Trke h an n a yaplm olm as gerekm ektedir. F ak at T rkler
iin slmiyetin B uda dini gibi m ah zu rlara sahip olm adn, teklif vki ise
Emev devrinin hususiyeti sebebiyle, slm din ve m edeniyetinin bu uzak di
yarlara yaylmas iin h enz czibesinin duyulm adn dnm ek yerinde
olur. D aha sonralar d a B asm llarn, snnet olm ak korkusu ile, slm lardan
kap Sar-uygurlar arasna gittiklerine dair bir kayt T rklerin h en z tanya
madklar slm iyet karsnda b u gibi baz basit sebeplerle o n a uzak kaldk-
iann ifde eder*.
^^Yakut, II, s. 24; Z . Kazvn,^'jr, s. 515.
Mervez, s. 7.
1 6 0 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R e^

slm devrinden nce din bir birlie sahip olm ayan M vernnehirde
slm iyet kuvvetlenir ve o n u n yksek m edeniyeti karsnda bu dinler tedri
cen kaybolurken b u m nasebetle bu lkede bir k ltr kaynam as vukubu-
lur; bu sayede T rk istan slm m edeniyetinin kuruluunda yetitirdii byk
ilim ve fikir adam lar ile m stesna bir m evki kazanr. G erek ten bu ilk dev
re d e yetien T rk lim leri arasnda bu m edeniyetin kuruluu ve slmiyetin
yayl bakm ndan baz isim leri kayda ihtiya vardr. m am - zam Eb
H a n ifenin do stu n u n olu olan A bdullah bin M brek el-T rk (736-79gj
gibi tefsir, hads ve fkh ilim lerinde m him b ir sm ann M ervde yetiebil-
m esi slm iyetin n e d erece kuvvetlenm ekte olduunu gsterir**. Bu devirde
T rk T arhunlar nesline m ensup birtakm ilim adam lar d a dikkati ekmek
tedir. B unlar d a Ali bin H aan, b n T arhan lkab ile, musk-inaslara ve
k ulara d air eserleri ile tannm tr. Sleym an bin T a rh a n ( lm 960) ve
olu M u am m er hads ve m egaz (gazalar) ilim lerinde h ret yapm ve Bas
ra d a yerlem iti. Riyziye ve heyet (astronom i) ilim lerinde byk bir sma
olan ve M em un zam annda yayan A hm ed bin M uham m ed el-Fergan Or
ta-a A v rupasm da d a tercm e edilen eserleri ve A lfraganus ad ile mehur
idi. M ehr riyziyeciler arasnda A m acur olu A bdullah el-Trk ve olu
Ali (883-933) de F erganal di. A bdlham id bin V s el-T rk ve olu Mu
ham m ed el-M uttali de eserleri ile tannmlard*^. Riyziye ve heyet ilimleri
T rk istan d a ykselm i gzkyor. N itekim T oharistan yabgusunun, 719da,
ine gnderdii T am ua adl elinin bu ilim lerde ok ileri derecede bir bil
gin olduu ve b u an anenin bu suretle slm devrine intikal ettii anlalyor,
A bbsler devletinin kuruluu hareketine katlan G rcanl Sol-tekinler ailesi
de hads, edebiyat ve tarih ilim lerinde E bbekir el-Sul ve brahim el-Suli
(doum u 792) gibi m him ahsiyetler karm tr. slm hukukunda deerli
bir m evkii b u lu n an z-kentli A hm ed bin Tayyib (lm 899) ve Ferganal
A b u l A bbas el-T rk lkab ile tannan H acb bin M lik bin E rkin (lm
918) ve nihyet slm dnyasnn en uzak h u d u t ehri F r b d a doan byk
filozof U zluk olu F rb (doum u 870) bu ilk devir T rkistanm da slm di
ni ve m edeniyetinin ne d erece ykseldiini belirten simalardr**.
T rkistan, bylece, ilmi, kltr, byk ehirleri, yksek ktisad ve ti
m a hayat ile slm m edeniyetinde ok ileri b ir seviyeye ulam t, ki X. asr
slm corafyaclarnn eserleri bu hususta ok zengin ve hayranlk veren sa-

' ib n n-N edim , s. 319; bn Hallikn, I, s. 311; Abdlkadir Kura, Tabakat d-Hanefyye, Hay*
dar-bd, I, s. 281-282; bn l-Esr, VI. s. 57.
bn n-N edim , s. 222, 289-291; bn l-Esr, V, s. 206; VI, s.68.
Seluklular tarihi, s. 357-359.
n , B K C H N H K M Y E T I M E F K R E S ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1 6 1

1 (joludur. slm iyet halife M utasm zam annda (833-842) b u ra la rd a

derece yerlemiti, ki din kargaadan k u rtu lan M vernnehir halk ma-
bir birlie kavumu ve artk am an O uzlara kar d a gazaya balam -
''f r Abbs devletinin k uruluundan b eri H ilfet ordu suna giren T rk as
kerleri bu halife zam annda byk lde oalm t. Filhakika A bbs dev
letinde A raplarn nfuzu krlm; M em un anas dolaysiyle nasl ranllar
hizmete alm ve on lara dayanm ise, anas T rk olan M utasm d a ayn eyi
omtr. B ununla b erab er bu hdisede T rklerin askeri ve ahlk m eziyet
leri daha byk bir rol oynam tr. H alife k u d ret ve em niyetini salam ak
iTiaksad ile ordunun esasn T rklerden tekil ediyor ve "Btn Trkleri sevi
yordu"- Onun Sem erkand, T akent, F ergana, U rusana ve baka beldelerden
getirtip kurduu Trk ordusunun heybeti gzleri kam atryordu. T rk asker
leri ipekli elbiseleri, yaldzl kem erleri ve srm al asklar ile dierlerinden
mmtaz idi. Bu halife M v er n n eh ird e 300.000 ky olduunu, herbirinden
bir svari ve bir yaya asker karldn, hi b ir slm h u d u d u n d a T akent ve
Fergana kadar zengin ve kuvvetli bir h u d u t blgesi bulunm adn, h er evin
yzlerce hayvan olduunu, byklerine hizm et ve itaatta en ileri giden bir
halk tekil ettiini renm iti. Bu sebeple H o rasan valisi A bdullah bin T-
hire mektup yazarak o rad an klliyetli T rk askerleri getirm iti. Z ira "Trk
askerleri kuvvet, cesaret, kahram anlk, h arp san at ve tekniinde baka k a
vimlere stn" m eziyetleri ile h ret yapmlard'.

Trk askerleri az zam an d a o k ad ar oald, ki B adad ehri onlara d ar

gelmee balad. B u ndan baka halife M u tasm , onlarn ahlk ve k a ra k te r
lerini korumak m aksad ile de, T rk ordusu iin, S m err ehrini ina e d e
rek saraym, ordusunu ve payitahtn da oraya nakletti. T rk askerlerini
memleketlerinde m ensup olduklar kabilelere gre ayrd ve herbirine kendi
kumandanlarm tayin etti. A skerlerin karakterlerini m uhafaza iin de onlar
satnald T rk criyeleri ile evlendirdi. B u n d an baka T rk bey ve ehz-
deleri de dvet ed erek o n lar da o ra d a h k m d ar gibi yerletirdi. Bu T rk
lerin bir b sm m slm an olm utu, dierleri de henz am an dininde b u lu
nuyordu. T rk askerlerinin m eziyetlerine hayran olan m ehur A rap m te
fekkiri Chiz onlar hakknda yazd Fezil l-E tr k adl eserinde, dier eski
yabanc kaynaklara uygun olarak, d er ki: "Trkn hayat d ah a ziyade at ze
rinde geer; T rk atn kendisi terbiye t & r.A d ile ard at kendisini takip
eder. Koum takm larn ve silhlarm bizzat yapar ve b erab erin d e tar. Sa
va sanat T rke bilgi, tecrbe, siyaset vesair yksek vasflar kazandrm tr.
I* Beiazr, Kahire 1901, s. 437.
Mesd, II, s. 349 (Kahire); stahr, s. 291; bn Havkal, s. 468.
1 6 2 T R K C H N H K M Y E T M E F K O R E s|r

T rk daim a sznde d u ru r ve hile bilm ez. T rk hakan hileyi sadece s a v a t a

tatb ik m ecburiyetinde kaldn d a esefle belirtir ve m nfk en kt insan
olarak vasflandrr. T rklerin n ehirleri gem ekte ve kaleleri am aktaki ma
haretleri de m stesnadr. B u sebeple A rap ordularn Trkler kadar titreten
baka b ir m illet yoktur. T rkler daima.soylar ile iftihar ederler; vatanlarna'
dillerine ok baldrlar. D m anlar esir alnca da onlara iyilik, ikram ve li
cenaplkta bulunurlar". O, uzun boylu bu m eziyetleri anlatrken inlilerin
sanatta, Y u n anllarn felsefede, S snlerin siysette, A rap larn iir ve ilim-
de, T rk lerin d e askerlikte stn kabiliyete sahip olduklarn ilve eder".
H alife M u tasm bu askerleri H ilfet im paratorluunun an a kuvveti h
line getirm i; bu o rd u n u n bana Afin, Bua, ns, th, F erganah mer
gibi m him T rk k u m andanlarn koym utu. O, bu ordusu ile eski rann
kom nist fikirlerine dayanan B bek isyann bastrm ; B izansa kar giriti
i A n ad o lu seferinde de m ehur Am riyye (A m orion) ehrini fethetmitir.
H alife M tevekkil (847-861) ilere ve ranllara kar iddet siyasetine ge
ince T rk o rd u su n u n nfuzu d ah a fazla artt. B undan sonra artk devlet i
leri Trklerin eline gem ee balad; halifelerin bile m akam sahibi olmalar
bu o rd u n u n tasvibine dayanyordu. Bylece, Seluklular zam annda slm
dnyasnn idaresi T rklerin eline gem eden nce, A bbs devrinde, Trk
askerlerinin hkim iyeti balyordu. E sasen bundan sonra yalnz Hilfetin
deil b u devirde m eydana kan dier slm devletlerinin ve h att Msr
-F atm halifelerinin o rdularn da T rk ler tekil ediyordu. BizanslIar bile
B alk anlardan getirttikleri am an T rk askerlerini ordularna almlard, ki
bu n lar Turkopol adn alyordu.

Bu inkiaflar T rk istand a slm iyetin kuvvetlenm esi ile muvazi gidiyor

du. A bbslerin B izanslara kar Tarsus, M alatya ve E rz u ru m d a kurduklar
h u d u t tekiltnda (Avsim, sugr) gnll gazilerin bir ksm da Trkis
ta n dan, slm m efkresi ile cihda gelen T rkler idi. Bu h u d u t ehirlerinde
yerleen v e din u ru n d a gaza ed e n b u T rkler arasnda E b Sleyman
el-T rk gibi ku m an d an lar ve birtakm din lim leri de yetiti. Bu hudut e
hirleri sdece asker kuvvetlerin m erkezi deildi. Cihd mefkresini besliyen
din ve k ltrel faaliyetler d e b u ralard a kesifleiyor; slm devlet adamlar
ve zenginlerinin yaptklar vakflarla tekiltn m add-m neri ihtiyalar kar
lanyordu. M alatyad a yerleen cihd a n anesi, d ah a so n ra B izansn bu
ehri igaline ram en, devam etm i ve Seluklu devrine k ad ar intikal ederek
D n im en d -n m e destm da bu sebeple M alatyaya balanm tr. Horasan
Tria Opuscula, nr. Van V oten, Leiden, 1903, s. 29 - 50; Corel Zeydn, M edeniyet-i slmiye tarihi,
trc. Z eki M egam z, stanbul IV, s. 294-300.
T r k C H N H K M Y E T ! M E F K R E S ---------------------------------------------------------------------------------------------------- _ _ _ _ 1 6 3

ve M vernnehirden gelen lim ve gaziler T oroslarm arknda kalan yer

l e r e varp yerleiyor veya bir m ddet so n ra te k ra r m em leketlerine dn y o r

lard. Bylece d ah a Seluklulardan nce m slm an Trkler A nadolu ile m

n a s e b e t kurm ular; gaza niyeti ile geldikleri b u m em leketi bir iki asr nce

det mstakbel v atan o larak kefetm ilerdi. Bu suretle slm dnyas te d ri

cen Badadda ve eyletlerde T rklerin hkim iyetine giriyor; A rap ve ranlI
larn hayatiyeti d e gittike azalyordu. Bu T rk askerlerinin hkim iyeti ile
Msr-Suriyede valilik eden T olun olu A hm ed 875d e ve on d an sonra F er-
ganal Tua olu M ehm ed d e 968d e bu havalide ilk m slm an T rk dev
letlerini kurm ulardr.
Bununla b erab er T rklerin slm lam asnda esas rol Trkistan(M ve-
rnnehir)da hkm sren S m nler devrine (874-999) aid olup slm h u
dutlar dna yaylmtr; Bu devletin ordusunu ve halklarnn da byk bir
ksmn Trkler tekil ediyordu. A skerlerin bir ksm, A bbsler gibi, T rk
klelerden, dieri yerli h alklardan ve T rk lerd en idi. Sm nlerin, am an
Trklerle giritikleri seferlerde kendi askerleri arasnda kar tara fta ak ra
balar bulunanlar v a rd '. H ilfet o rdusunda olduu gibi b u rad a d a Trkler
Snnlii m dafaa ediyordu. N itekim S m n em ri sm ail m ezhebine tem -
yl edince T olun ge kum andasnda b u lu n an ordu onu 942de tah ttan in
dirdi. M vernnehir ordusu (cu n d u) d ah a M u tasm zam annda bile, ta-
namiyle Sod, F ergana, ve U rusana askerlerinden terekkp ediyor
du. Bu durum S m nler devrinde T rk klelerinin askere alnm as ile
kuvvetlenmiti. N uh bin E sed H o rasan valisi iken, 840d a spiapa kadar
ilerlemi ve T rk istillarm du rd u rm ak iin o ra d a tahkim at yapm t. B u ra
da mslman b ir T rk h an ed an X. asra k ad ar devam ediyordu. Bu byk
ehrin her d rt kapsnda cm i ve ribt (kervansaray) vard. B uralarda Bu-
haral, Sem erkandh, N ahepli tacirler ve din adam lar oturuyordu. B yk
kervan yolu zerinde bu lunan ticaret ehri B eykentte, 855 (240) ylnda,
binden fazla rib t b ulunup b u ralard a o tu ra n ve beslenen gaziler cihda gidi
yordu . Esasen rib t m essesesi de ilk defa gazilerin m eccnen beslenm esi
iin yaplm vakflar olduundan Seluklular devrinde de kervansaraylara
ve hanlara bazan bu isim veriliyordu^.
Smn em ri sm ail, 893te, T rk illerine sefer yapp K arluklara aid T a
la (Taraz) ehrini ald ve oradaki byk kiliseyi camiye tahvil etti. ehrin

ibn Havkai, s. 468, 471; stahr, s. 292; Yakut 4 1 !, s. 25; Kazvin, s. 516.
Belzur, s. 437; Seluklular tarihi, s. 348.
^Nerah, nr. Schefer, s. 16; M ukaddesi, s. 272-273; stahr, s. 333.
Ribt iin F. Kprlnn Ribt m akelesine bak. {Vakflar dergisi, stanbul 1942; II, s. 267 - 278.)
164 . . T R K C H N H K M Y E T M E FK R E SJ I
beyi (hkim i) ve halk d a slmiyet! kabul etti. X. asrda corafyac Mukad
desi bu byk ehrin arlarnda cam iler bulunduunu yazar'. B ununla be
ra b er am an T rk leri m ukabelede b u lu n arak 903de, byk bir ordu ile
M v er n n eh iri istil ettiler. Sadece reislerine m ahsus ota (kubbe Trkiy-
ye)larn 700 m ik tarn d a olduu rivyet ediliyor. F ak at Sm n hkmdar
ordusu ve T rk gnllleri ile birlikte onlar ekilm ee m ecbur etti. Yakub
ve K o d am a slm ve am an T rkler arasnda, 920 senesinde, hududun Ta
la ehrinin 20 kilom etre arknda bulunduunu syler. Bu da fetihlerin ve
slm iyetin, T rkistan-U zak-ark arasnda ileyen byk kervan yolunu ta
kip ettiini gsterir. Sm nler, 905(293)de, T rklerden birtakm yeni fetih
lerd e bulundular; slm iyet arkta B alasaguna k ad ar ilerledi. Sm n ehza
desi lyasn 922de isyan T rklerden yardm grd. F ak at m alp olunca
T alasa, d ah a sonra tek ra r isyan edince K gar hkm dar T oan T ekine s
nd. T rk ler 942de B alasagunu kurtardlar. Sm n hapishanesinde bulu
n an T rk h k m d arn n olu d a iade edildi. Bylece M vernnehirde
ok kuvvetlenm i olan slm dini ve m edeniyeti, hem M slm an Trklerin
fetihleri, hem de ticaret kafilelerine katlan lim ve eyhlerin seyahatlan sa
yesinde hud u d larn geniletiyor ve am an T rkler arasna nfuz ediyordu.
M v er n n eh irde 5ikselen m eden ve ktisad hayat yava yava Trkleri
slm dininin czibesi iine alyordu. K endi rktalarnn M slm an olmas
da bu faaliyetleri kolaylatryordu. B yk T rkistan ehirlerinde gelien sa
nayi m ahsulleri, ynl ve pam uklu eitli kum alar, m aden eya ve silhlar
gebeler arasn d a ra b et gryordu. T acirler onlarn m em leketlerine g
trd k leri ticar em tiay satyor; m ukabilinde hayvan m ahsullerini ve
U zak-ark em tiasn alyorlard. Bu sk ticaret slm k ltr ve dininin, M-
v er n n eh ir dnda, T rkler arasnda, tesirlerini arttryordu. Bylece ordu
larn yapam ad din neriyat ticaret kervanlar ve onlara karan din adam-
lan sayesinde vuku buluyordu. Bu devirde T rk istan d a h er ilim sahasnda
byk arap a eserler te lif edilirken T rk ler farsa iirler de yazyorlard.
F ilhakika slm F ars edebiyat ra n d a deil S m nler idaresindeki Mve
r n n e h ird e ve G azn e devleti h u d u tlarn d a dom u ve gelimi; Aac ve
T rk e unvan veya nisbetlerini tayan birtakm T rk irleri farsa iirler
yazmtr*.
N erah, s. 102; M ukaddesi, s. 274; Nizm l-Mfk, Siyset-nme, s. 188 -189; W. Barthold, Tur
kestan, s. 224, 228, 241.
bn l-Esr, V II, s. 175-177; F. Grenard, "Satuk Bura Han Menkbesi", lk LXX1X, s. 52; Bart
hold, s. 256.
bn l-Esr, VII, s. 180; VIII, . 41, 42, 135; F. Grenard, lk, L X X X , s, 157.
N izm -i Arzi Sem erkandi, ihr m akale, nr. A . Kazvin, s. 2 8 .1 2 9 .
 3. slmlamay Kolaylatran Sebepler
"Trk m illeti d a im a te k bir T a n n y a in an yor v e
A ra p la n n d a ayn A lla h a itikat e tm eleri on lan n d i
nini kabu llerin e s e b e p olu yordu ."
(Sryani M ihael)

SLM YETN T rk vc gebe byk kitleler arasnda yaylmas slm

medeniyetinin M v er n nehirde ykselm esi ile ve byk ilim, k ltr ve ti
caret m erkezlerinin teekkl ile alkaldr. G erek ten T rkistan b u m ed e
niyetin kuruluu ve inkiafnda ra n , Irak, M sr ve E ndls ile rek ab et e d e
bilecek bir seviyeye erim i ve onu slm dini ile birlikte dier T rk illerine
nakledecek b ir m ihrak olm utu. slm m edeniyetinde o to rite haline gelen
byk lim, filozof, riyaziyeci, hukuku, tefsir ve hads bilginlerinin bir ou
bu lkeye m ensuptur. M v er n n eh irin bu m eden seviyesine ram en
Trklerin Trk, slm ve cihn tarihlerindeki rolleri bu lke ile deil b u ras
nn slmlamasna seb ep olduu geni Asya bozkrlar ile alkaldr ve g
ebelerin bu dini kabulleri sayesinde m m kn olm utur. Eski T rk im p ara
torluklar h u d u d lan ierisinde bulunan T rkistan U zak ve Y akn-ark a ra
snda ileyen byk kervan yollar vastas ile lkeler arasnda ticar ve kl
trel mahsullerin m badelesine yardm etm itir. Y akm -ark ve H in d istan n
dinleri, alfabeleri, sna m addeleri -A syaya ve U zak-arka, inin de ipek,
kt ve inilerini Y akn-arka nakletm i ve bu m edeniyetlerin karlat
Trkistan da bu sayede m ed en ykselie im kn bulm utur. slm devrinde
Trkistan bu m add-m anev m edeniyet m ahsullerinin nakli vazifesine d e
vam etti. slm dan nce din birlie sahip olm yan bu lke slm devrinde
ayrca bu birlie de kavum u; o ra d a yaylan veya bakiyeler b rak an dinler,
tabiatiyle, slm iyetle re k ab et edecek bir kuvvette deildi. G erek ten sl-
miyet M vernnehirde yerletike b u eski dinler ya kaybolm u veya bu ti
caret kervanlar vastasiyle arka doru yaylm lardr. lk nce arka doru
1 6 6 T R K C H N H K M Y E T M E FK O r esi

bu yabanc dinler ve ar i m ezhepler intikal etm i; d ah a sonra da bizzat

slm iyet onlar takib etm itir^.
T rklerin slm dinine kitle halinde girm eleri X. asrda vuku bulmu ve
gebelerin slm lam as en byk tarih hdiseyi tekil etm itir. slmn bu
zaferi, baka m em lek etler ve m illetlerde olduu gibi, bir istil altnda olma
m; T rk ler k endi ird e ve arzular ile yeni dini benim sem ilerdi. Bu hdi
sede birinci mil slm dini ve m edeniyetinin stnl veya czibesi ise
ikinci m il de eski T rk dininin, amanliin Islmiyete yakn ana akidelere
sahip olm as ve T rk ru h u n a uygun gelm esi idi. F ilhakika T rklerin inand
tek Tanrm n k in atn ve m ahlkatn halik olmas, b t n hdiselere ve insan
fiillerine hkim bulunm as sfatlar slm n A llahna ok yakndr, ki bu
esaslar yukarda gsterilm itir. N itekim X II. asr Sryan limi Mihael.
T rk lerin slm iyeti kabul sebepleri arasnda, bu hususa dikkati ekmitir,
G erek ten ona gre: "Trkler daima tek bir T a n n y a ve gklerin ona ait oldu
una inanyor ve A rap larn da ayn A llaha inanm alar onlarn dinini kabule
sebep oluyordu". O n a gre ikinci sebep de, yukardaki izahm za uygun ola
rak, T rk ler (G k t rk ler) M vernnehir"(M argiana)e geldikleri zaman
H azret-i M u ham m ed zuhr etti. B urada yaayan T rk ler m slm an olunca
dier Trkler de kendi dillerini konuan rkdalarnn dinine girdiler. nc
sebep de T rk ler A rap larn ord u larn a asker olarak dhil olm u; Romalla
ra (B izanshlara) kar savam ve bu sayede slm iyeti renm ilerdir. M
ellif b u a rad a H azret-i M uham m edinpufperesti brakp m slm an olanla
ra ok eyler vaad ettiini de syler. Bu m ellif ite bu sebeple Trklerin
M u h am m ed in dinini kabul ed erek A raplarla birletiklerini ve bir millet gibi
olduklarm b elirtirken tarih realiteyi ok gzel kavram bulunuyor .
T rklerin slm o lduktan som a A llah ad kadar T ann adm kullanmala
r da, phesiz, o n a atfettikleri ilh sfatlarn slm iyetin an a inancna yakn
bulunm as ile ilgilidir. am am dininin bir peygam beri olm am as d a Hazret-i
M u h am m ed in kabuln ve kudsiyet kazanm asn kolaylatryordu. Bundan
baka o nun Trkler lehinde syledii hadslerin bulunm as ve h att bir ksm
nn sahih olm am alar halinde bile ihtida faaliyetlerini tevik ediyor; mill
m efkre ve duygulan canlandryordu. slm n cihd da T rklerin sava
ru h larn a ve cihn hkim iyeti dvlarna uygun geliyordu. Z ira amani
T rk ler slm m cihdm , onun sevap ve faziletlerini, ehdetin vaad ettii
ahiret m kfatm , az-ok, kendi dinlerinde buluyor; bylece d ah a yksek bir
b n n-N edm , s. 483; M ervez, s. 5, 66.
^ Chronigue, III, s. 156 -157; Osman Turan, "Trkler ve slmiyet", D.T.C.T. Dergisi, IV 4 (1964), s.
467-468, Sryani M ihaeiin Trklerin slmlama sebeplerine dair gr bizim de dnceleri
m ize uygun olup bu eseri grdkten sonra bizi teyid ettii anlald.
.f l ' R K n H N H K M Y E T M E F K O r E S --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1 6 7

dine ve m edeniyete kavuuyorlard. am anlikte ruhun bekas, ahiret hayat,

cennet ve cehennem akideleri, Tanrya ve ecdada kurban inanlar d a sl-
miyette daha m tekm il olduundan kendilerini bu dine ekiyordu. T rk le
rin keramet sahibi, h er d erd e deva bulan, gaipten h ab er veren kanlar yeri
ne slm eyhleri ve evliyas geerken b u rad a d a sessiz bir kaynam a oluyor
ve bu ihtida inklbnda cidd bir zorluk hissedilm iyordu. N itekim m slm an
Trk ata veya babalar hem am anlara, hem d e evliyaya benziyordu. T rk le
rin kendi A lp(kahram an)lar A lp-eren ekli ile kudsiyet kazanyor ve slm
Trkn gazileri ile birleiyordu. N itekim bugn de erm ek, erm i ve eren k e
limeleri hl bu din m nalarn m uhafaza eder. Bu sebepledir, ki T rkler
kendi yaay, dn ve inanlarna uygun gelm iyen B uda, M ani, Z erdt,
Musev ve H ristiyan dinlerini benim seyem em i; eski m nasebetlere ra
men, zaman zam an b u n larn m izalarna aykr bulunduunu beyn etm i;
hi bir istil ve bask olm akszn slm iyeti X. asrdan sonra, s ratle m ill bir
din hline getirmilerdir^. Bu m terek esaslar dolaysiyle T rkler slm di
nine ait birok m efhum ve stlahlar kendi din ve dillerinde bularak slm
devrinde de kullanm lardr. N itekim T an r, U lu-T anr, um ak (cennet),
(amu (cehennem ), ykn (secde, nam az), ulu-gn (kym et), yek (ey
tan), yazuk (gnah)... stlhlar slm olunca d a m uhafaza edilmi; en eski
ve byk K uran tefsir ve tercm elerinde bu kelim elere yer verm ilerdir.
Peygamber ve resl iin konulan yalva ve savc stlhlarnn slm devrin
de kullanlmas da h erh ald e bir kyas eseridir veya dier yabanc dinlerden
gemitir. Z ira b u n lar yabanc dinleri kabul eden U ygurlar arasnda d a m ev
cuttu. Namaz ve o ru (rze) farsadan gelm itir. Birincisi yunanca no-
mostan gelip arapa n am u s ve uygurcada da nom eklini alm olup kanun
ve kaide m nasnda idi. Eski K u ran tefsir ve tercm elerinin hep trke k e
lime ve istilhlarla yaplabilm esi G k-trklerdenberi ve hususiyle U ygurlar
devrinde kltr ve yaz dilinin kazand zenginlii ve m edeniyet seviyesini
gstermektedir. Bu kltr kelim eleri ve K garlnn eserinde bulunanlar
tetkike yn b ir m evzudur. am anlikte m barek ru h lar varsa da m elek o l
madndan slm n b u m efhm u d a ya arapas ile veya farsa ferite ile
karlanmtr. B ununla b erab er yeni dine geite am anlikle slm iyet a ra
sndaki bu yaknlklara ram en hlis m slm an olan T rkler eski akidelere
kar dmanlklarm gsteriyorlard. B u m nasebetle slm iyet yayldka
kamlann hakr grldne ve h att tahkir edildiine dair baz iaretlere
rastladmz da belirtm eliyiz. B unu da am an lan n eski dinin tem silcileri
olmalar ve slm iyete aykr bir inan tem sil etm eleri dolaysiyle tabi bul-
W. Barthold bu kolaylatrc m anev miller zerinde durmam; bu din ve ruh sebeplerin vrid
olmadn bir cm le ile reddederken byk bir hataya dmtr (Dersler, s. 62).
1 6 8 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R E fl

m ak ve T rklerin slm iyete derin bir im anla balanm alar sebebi saymak
yerindedir. Lkin aka din m ahiyet arzetm iyen birok u n su rlar yine m s
lm an T rk ler arasnda yaam tr, ki bunu da aada greceiz.

T rkler arasnda slm iyetin, devlet ve halk olarak, ilk defa kabul, sa
nld gibi, K arah an llara deil til (V olga) B ulgarlarm a aittir. Gerekten
Uygur hanm m M ani, H azar hannn M usev ve T una B ulgar hannn da H
ristiyanl resm en k ab u lnden bir m d d et sonra d a bu B ulgarlarn hkm
dar, devlet ve m illet olarak, slm dinine giriyord. U ygur ve H azar hanla
rnn din deitirm elerine ram en, lkelerinde dier dinler de yayordu
H albuki "Byk Bulgarlar" (til boyu ve K azan havalisi) ile o nlardan ayrlm
T un a B ulgarlar to p tan yeni dinleri kabul ediyor; birincileri slm ve kinci
leri d e Hristiyan oluyordu. T rk dnyasnn uzak im alinde o tu ran Bu/gar-
larn slmiyeti kabulleri d e T rkistan (H rezm ) ile ark A vrupa arasnda
ok gelien, o devirden beri B ulgarlarca giriilen ticar m nasebetler sye
sinde olm utur. B ulgar hkm dar A lm , m illeti ile birlikte, mslman
olunca B adad halfesinden, slm iyetin retilm esi ve k aleler inas iin,
kendilerine din ve ihtisas adam istem itir. H alife M uktedir, 921 ylnda, bn
F ad ln riyasetinde b ir heyeti B ulgar ehrine eli olarak gnderdi. Samim
bir m slm an olan B ulgar hkm darnn hutbesi: "Allahm, Bulgar meliki
Y altav ar (baka T rk lerde kullanlan l-ta p a r unvan) islh et!" duas ile
balard. Eli o n a sadece kendisinin ve babasnn adm zikretm esini bildirin
ce h k m d ar "M slm an olm yan babasnn ismini an m a k istem ediim be
yn etm i; eli d e o nun ad yerine "Abdullah" (T anrkulu) adn koymay tav
siye etm itir. Bu sam im slm iyete ram en hkm dar ve halk yine birok
eski rf ve detleri m uhafaza ediyorlard. Eliyi kabul edip kendi erkn ile
birlikte yem ek yerken eski T rklerce "sc" (si) denilen bal arab (arap-
a: nebz) im iler ve halifenin erefine defa kadeh kaldrp neelen-
m ilerdi. M am afih eski slm lim leri arasnda bal arabnn haram olup ol
m ad hakknda hayli m nakaalar olm utu. Eski usllere gre Bulgarlar
hk m d ar n n d e serpularn karyor; defin detleri yayor; kendi hu
kuklarn a gre m rs intikal ediyor; kadn-erkek bir arad a nehirde ykan
yorlard. lk zam an lara ait bu eski rflerin tedricen deitii muhakkaktr.
Filhakika gecelerin ok ksa olm as ve sabah nam azm karma korkusu ile
bir ay geceleri uyum ayan insanlara rastlanm tr, ki b u d a slm iyeti ne de
rece kuvvetli bir im anla kabul ettiklerini gsterir.
B ulgarlarn slm iyeti kabullerinde, slm m edeniyetinin czibesi, kendi
dinleri ile slm iyet arasnda yaknlk rol oynam akla b erab er bu hususta bir
hikye kayda yndr. B una gre B ulgar hkm dar h asta olup hayattan
TTJ r K C H N H K M Y E T M E F K R E S ______________________________________________________________________ 1 6 9

midi kesmi ve B ulgar ehrine giren bir m slm ann tedvisi neticesinde
slmiyeti kabul etm itir. Bu sralarda H a zar H akan onlara taarru z etti.
Mslmann tavsiyesi zerine B ulgarlar "Allahu ekber!" nida ve dualar ile
mdfaada bulundular ve H azarlar m alp ettiler. Bu m nasebetle H azar
hkam "Askerleriniz arasnda atlara binen ve adam larm z ldren kim selere
rastladm" diyordu. M slm an: "Bunlar A llahn askeri idi" dncesini ilve
Bu da slm iyetin intiar balam akla beraber, H a n n ihtidasnda Y a
hudi H azarlara kar b ir m ttefik bulm ak gayesi rol oynam gzkyor, ki
Karahanhlarm ve Seluklularn slm olularnda da byle bir destek bulm a
ihtiyac mil olm utur. N itekim B ulgar hkm dar halifeden asker yardm n
mmkn olup olam yacam sorm u; fakat m esafe uzaklndan dolay b u
nun kabil olamyaca cevabn alm tr. B ununla b erab er slm n yayl yi
ne devam ediyor; B alancar (B ara n c a r) denilen be bin nfuslu bir ailenin
(oyman) bn F ad ln n seyahati srasnda m slm an olduu, ahap bir
mescid ina ettikleri; fak at ib d et bilm edikleri iin onlara K u ran okunm as
n rettii bizzat eli tarafndan nakledilmitir^.

Gerdz B ulgarlarn, H azarlar ile Slavlar arasnda, 500.000 hanelik bir

kavim olduunu sylem ekle onlarn kalabalk bir halk tekil ettiklerini bil
dirmitir^. B ulgarlarn, gece-gndz fark dolaysiyle yazn ibdet ed e m e
diklerini, zira teravih nam azn klarken afan sktn; kn d a gndz
lerin ksalndan be vaktin m evcut olm adm beyn e d e rek fetva istedik
leri XIII. asr balarnda, ticareti ile ok m ehur ve byk b ir ehir olan S ak
sn halk iin gnde b ir vakit nam az klm alarna cevaz verildii; M ool dev
rinde burada birok cam i ve m edrese bulunduu kaydedilmitir". imal
Bulgarlanna ait olup m am I-H arem eynin dostu K ad el-B ulgar tarafn
dan yazlan ve bize k ad a r gelm iyen T arih B ulgar adl eserin m uhtevasna
gre Bulgar h a n iddetli kta kfirlere gaz edp kadn ve ocuklarn esir
yapyordu'. Eserini XI. asr balarnda yazan M ervez d e B ulgarlarn gayri
msiim Trklere ve dier kfirlere cihd yaptn sylerken bu hususu
teyid eder. Bylece m slm an B ulgarlar yalnz Slavlara ve F inogur kavim-
lerine deil, kendi rk d alan n a kar d a gazalarda bulunuyordu. N itekim ,
XIII. asrda, B ulgarlarn him m eti ile, B akurtlar arasnda yaylm akta olan
Hristiyanlk nlenm i ve slm iyet galib gelm itir. B ununla b erab er bu asr-
bn Fadln, s. 27 - 30, 38 - 40. Y akut, I, s. 487; M ukaddesi, s. 361.
S- 97 - 98; Zeki Veiidi Togan, bn Fadln, s. 190.
j, '4 al -Marib, Kilb basta l-arz, s. 138, 140; M uham m ed b, Bekrn, Cihn-num , s. 112.
Kazvn, s. 612 - 613, Ebu H nid el-E ndels, s, 116.
Mervez, s, 44; Kazvn. s. 610; bn Fadln, s. 18, 35; Rubruck, s, 131.
1 7 0 ______________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R e s ]

d a K atolik papazlarn hl H ristiyanl nere alt grlyor. Moollar

la m u h areb elerd e byk zayiata urayan B akurtlarn slm iyeti kabulleri
h er halde M ool devrinde tamamlanmtr.

slm iyet bylece M vernnehirden taarak im alde H azarlar ve Bul-

garlar arasnda yerlem i; arkta da Sr nehrinin yukar m ecralarna doru
ilerlem iti. im alde O uzlar, arkta ve cenupta da K ariuklar ile hudut olan
M v ernnehir T rkleri am an soydalarna kar byk bir din vecd ile ci
hd a balam t. X. asr A rap corafyaclarna gre baka memleketlerde
zenginler p aralarm ahs zevk ve elencelerine, h a tt kendi kt fiillerine
sarfed erk en Trkistan halk servetlerini hayr ilerine, A llah ve dn yolunda
cihda veriyorlard. am an T rklere kar en byk b ir hudut beldesi ve
D r-l-cihd olan spiap (Sayram ) ehrinde gazilerin barnd 1700 kadar
rib t vard. K ara-tekin ribtm n yllk vakf geliri 7000 dirhem idi. Trkis
ta n daki vakf rib tlarn 10.000 kadar olduu rivyet ediliyor*. M uharebe ile
fethedilem eyen slm hudutlarnn arknda da, X. asr ortalarndan itiba
ren, bu din s ratle yaylyordu. Sr-derya, Tala ve Isk-gl istikametinde,
kervan yolu zerinde ilerliyen slm iyet O uzlar ve K ariuklar arasnda a
m an dini ile b ir a rad a yayor; bazan am an ve bazan slm hkmdarlar
idaresinde iki cem aat bulunuyordu. O uz yabgular(S ultan l-Guziyye)nn
klk payitaht olan Y engi-kent ile C end ve Savran ehirlerinde mslman
cem aatleri teekkl etm iti. O rdu ehri bir "Trkm en m eliki''nin merkezi
idi. ok zam an nce m slm an olan F rb ehrinin 70.000 asker kard
sylenm ekte idi. T ek en -ket ehrinin yarsn m slm an, Flaran ehrinin de
hk m d ar ve halknn bir ksm m slm and. M irki camii d e kadm bir kili
se idi. H u d u t zerin d e bulunan B uruket ehrinin kalesi ykldndan dolay
b u ra d a o tu ran T rk m en ler korkularndan m slm an olm utu. Mslman
olan B alasagun ehrinin nfsu kalabalk ve hayrat bol idi. Tala, Tunket.
B arkan, Salc, A tlh, igil, K ulan, (u), A dah-ket, Sunak, avgar, spa
niket, A hsi-ket, Bala, Kuba, A rpalk ve baka ehirler O uzlara ve Karluk-
lara ait olu p slm iyeti kabul etm ilerdi. Bu inkiaflar neticesinde slmiyet
artk gebeler arasnda kitle halinde ihtidalara hid oluyordu. Bu sralar
da T ak en t ile Sayram arasnda 10.000 kadar adr halknn m slm an oldu
u kaydedilmitir.

M ukaddesi, s. 273; stahr, s. 290.

34
ib n Havkal, s. 510-513; M ukaddesi, s. 271-277.
Bak. Seluklular tarihi, s. 358.
T U R K C H N H K M Y E T M E F K R E S 1 7 1

G k-trkler devrindenberi ticaret ve san atla birlikte kltrleri de yk

selen bu ehirlerde, slm iyetin yayl ile m uvazi olarak, birok lim ler de
yetiiyordu. N itekim b u n lar arasnda, IX. asra ait m ehur T rk filozofu F-
rbive onun hem ehrisi sm ail C evheri A rap dilinin S ihh adl byk ese ri
ni days brahim bin shak da D vn l-edeb adl kitabn yazmt. Bu m
nasebetle Z ekeriya Kazvin: "Ne gariptir, ki Trk beldelerinin en uzanda F
rb ehrine m ensup olan bu iki lim A rap dilinin sdlar oldular" ifdesi ile
hayranln belirtir. Fizik ilmi ile de uraan C evher yapt kanatlarla u
maa teebbs etm i; fakat derken yaralanm ve bu yaradan lmtr.
X. asr ortalarnda bu blgeleri ziyaret ed e n b n H avkal bu Trk ehirlerinde
slmiyetin yakn bir zam anda yayldm syler. N itekim 921de O uzlara
urayarak B ulgarlara giden bn F ad ln b u ralard a henz slm dininin yayl
ndan bahsetm ez. B ununla b erab er onun m ahedelerine gre, O uzlar
aman olm akla beraber, K uran okunuu kendilerini teshir ediyor; K elim e-i
ehdete ve slm tab irlere alyorlard. Bu tesirler dolays ile O uz yab-
gusunun yksek bir m em u ru olan Y nal bir ara ihtida etm i; fakat m uhafa
zakrlarn: "Mslman olursan bize reislik edemezsin" itirazlar karsnda
tekrar aman dinine dnmtr. L kin bu hdise bile slm iyetin nasl
nfuz etm ekte olduunu gsterir. slm iyetin bu yaylnda ticar m nase
betlerin artm as sayesinde slm m edeniyetinin cazibesinden baka rasl-
man lim, mutasavvf ve eyhlerinin byk rol olu)'ordu. G erek ten M ve-
rnnehirde ykselen ilim ve kltr hayat, bir yandan asker cihd tevik
ediyor; te yandan ticaret kervanlarna karan din adam lar slm iyeti yay
yorlard. lk defa o larak ok dindar ve zhid bir kim se olan akik l-Belh
Trk beldelerine giderek pthnelere girmi; onlar btl inanlardan k u rta r
maa alm; 808 ylnda K ulan savanda ehd olm utu. M ehur
Semanye gre N iap rlu M uham m ed bin Sfyn el-K elim t adl bir din
adam, 340(951)de B u h aradan ayrlarak "Hanlar /nm "(K arahanh)n a gitmi
ve onun hizm etinde alarak, orada, 350(961)de lm tr, sp n ik et (Say-
ran yaknnda) ehrine m ensup Sid bin H tem de 380(990)den nce
"Trklerin lkesTne giderek slm iyeti neirle urat. Bu tarih inkiaflar
ve din propagandalar syesinde O uz ve K arluklardan m rekkep byk
gebe kitlelerinin m slm an olm as artk m ukadder idi. B ununla b erab er
ok geni blgelere yaylm bjdik b ir m illetin m slm an olm as yine de
birtakm m cadele ve savalara sebebiyet verm iti.
Zeheb, Dve/ ul-lslm , Haydar-bd 1364, I, s. 172 (smail el - Cevheri el-Trk).
^bn Fadln, s, 10,11, 13.
ibn ul-Esr, V fl, s. 85; Sem n, K elim ati ve spniketi maddeleri; bn Hallikn, I, s. 283; bn kir,
1. s. 188; Barthold, Turkestan, s. 255 - 256.
 4. simiyetin Mill Din Olmas
"Seller gibi aktk; eh irler st n e uardk; puthne-
lerini yktk v e zerlerin e p is le d ik ."
(Kgarl M ahm ud, U ygurlara kar cihd iiri),

O uz ve K aluklar arasnda yaylmas T rk tarihinde oldu

SL M Y E T N
u gibi, slm ve dnya tarihinde de byk neticeler dourm utur. Filhakika
efsnev Ouz H an ile b ir kum andannn nesli olan bu byk iki Trk kav-
mi, G k -t rk lerd en sonra, iki asr k ad ar kendi yabgular idaresinde Aapla-
ra ve S m nlere kar istiklllerini, korum ular; fakat hkanlk derecesine
ykselem em ilerdi. slm iyet imdi bunlarn idaresinde bulunan ehirlerde
m nev kud retin i hissettiriyor ve sulh yolu ile yaylyordu. Filhakika bu tedri
c nfuz ve yayllar syesindedir, ki kaynaklar 960 (349) ylnda 200.000 a
dr halk gibi byk b ir gebe kitlesinin to p tan slm dinini kabul ettiine
dair m him b ir hdiseyi bildirm ilerdir. Bu byk ihtida hdisesi birka asr
lk nfuz ve tem aslarn artk cidd sem ereler verm ee baladn gsterir.
Bylece slmiyet Trklerin m ill dini hline gelm ekte ve byk bir inklp
balam b u lu n m ak ta idi. B irka m ilyonluk bu ihtidann O uz veya Karluk-
lard an hangisine ait olduuna dair tek bir sarahat Z eh e b nin bunlar Trk
m en gsterm esi ile m eydana kar. B ununla b erab er bu husus henz tama
miyle aydnlanm deilse d e O uzlar da bu srada ihtida etmitir*.
slm iyeti kabul ed en O uzlarn T rkm en adm aldm biliyorsak da
K garl M ah m u d m slm an olan K arluk, igil ve Y am alara da balang
ta "Trkm en" denildiini kaydeder**. N itekim M ukaddesi d e u havzasnda

bn M iskveyk, Tecrib ul-Umem, VI, s. 181; b n ul-Esr, VIII, s. 176; bn ul-Cevz, el - Muntazam,
VI, s. 395; Z eheb, I, s. 157-158,
D vn , I, s. 473 (B. Atalay), M ervez Karluklarn 9 boy olup n igiiler, birini Tokslar tekil
ettiini syler (s. 19), ki Karluklarn ksm olduunu in kaynaklan da yazar.
TX,'RKCHN H K M Y E T M E F K R E S ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1 7 3

nislnan olmu ve b u sebeple Trkmen hkm dar (M elik t-Trkm eniy-

ye) adm alm b ir h d ised en bahseder*'. B irn de D okuz-ouzlara kom u
olan yerleri "Trkmen memleketi" (Arz t-Trkm eniyye) ismi ile gsterm i-
rir* Bu m nasebetledir, ki bu slm lam anm O uzlara aidiyeti bu cihetle
de belli deildir. Bu devirde s ratle ve kitle halinde yaylan slm lam a h a
diseleri arasnda, b ir m d d et nce, slm A bdlkerim adn alan K arahanl
hkmdar Satuk B ura H a n n ihtidas byk b ir ehem m iyet arzeder. bn
ul-Esre gre Satuk B ura H an, r yasm da, gkten inen bir insan kendisine
trke "Mslman ol, dnya ve ahirette kurtul" diye h itap etm i ve o d a sl-
iTiiyeti kabul etm itir. E fsnev A frsyb neslinden gelen S atuk B ura
Hann slm oluu h ak k n d a C em al K arnn, X I. asrda yazlan T arih-i
Kgardan iktibas ed erek , verdii bilgiye gre O ulcak H a n n yeeni olan
Satuk, Smn p rensi E b N asrm K gara firar srasnda, am casndan gizli
olarak, slmiyeti kabul etm i ve am casna kar kendisine ve slm iyete yar
dm etmesini A llahta n dilem itir. Y irm i be yanda iken m slm an olan
Satuk Bura H a n F erg an a gazileri ile birlem i; nce A t-ba, sonra da K
gar ehrini alp m slm an yapm ve 344(955)de lm tr. "Satuk Bura
Han gazi" K gara yakn A rtu da defnedilm i; trbesi de ziyretgh olm u
ve burann m am uriyeti artarak kasaba haline gelm itir. Bu hdise feodal
Karahanl hkm darlar arasndaki m cadelede slm iyetin roln ve o za
mana kadar dm an saylan S m nlerden bu sefer bir prensin yardm ald
m meydana kor. Y u k ard a kaydettiim iz zre B alasagun ehrinin m sl
man oluu ve 942de K arahanllarm eline geii srasnda S atuku n ihtida e t
tiini ve Sm nlerle ibirlii yaptn kabul e tm ek m m kndr.
Trkistand a zevkle okunan "Satuk Bura H an tezkiresi" B ura H a n n
slmiyeti ve haleflerini ta rih e yakn bir ekilde anlatr. M enkbeye gre:
"Allahn Resl M u h am m ed M irca kt gece peygam berler arasnda ta
nmad bir kimseyi grm ve CebriTe hangi peygam ber olduunu so r
mu. Cebril o nun peygam ber deil, 333 yl sonra, T rkistan dininize soka
cak Satuk Bura H a n n rhu olduu cevabn verm i. H azret-i Peygam ber
sonsuz bir sevin iinde y ere inm i ve T rk ler arasnda dinini neredecek
olan Bura H a n a d u a etm i; eshb da onu grm ek istem i. H azret-i M u
hammed arzularm kabul edince balarnda Trk klah ve silhl krk atl
selm vererek yaklam. B unlar B ura H an ve arkadalarnn ruhlar imi.
Bunlarn arasnda T rk h anna hidyet yolunu gsteren Sam an E b N asr
davarm. E b N asr, id are edecek bir vilyete sahip olm adndan, T rkler
Cemal Kar, M lhakat us-srh (Barthold, Trkesten, m etinler, s. 131), ayni eser, nr. S. Nefsi,
Beyhak zeyli III, s, 1194 -1195; bn l - Esir, XI, s, 31.
Mukaddesi, s, 274; Birn, Tefhim, nr. Wright, s, 242.
1 7 4 _________________________________________________________________________ TRK C H N H K M Y E T

arasnda slm iyeti yaym ak m aksad ile ticarete balam . B ir gn r ysmda

Peygam berin kendisine "Kalk, Trkistan yolunu tutl O rad a tekin Satuk Bu
ra H a n m slm an olm ak iin seni bekliyor" dem itir. B unun zerine o da
sevinerek, 300 kiilik b ir kervanla, yola kar. B ura H an o zam an oniki ya-
na erm iti. D o u u n d a hrikulde hdiseler olmu; yer deprenm i, k mev
sim inde ba ve ayrlar ieklerle dolm utu. O n iki yanda karsna jkan
b ir ihtiyar o n a baz h ab erler verm i ve birka gn sonra E b N asr ile Endi-
cnda k arlaarak m slm an olmu. A m cas H a ru n B ura H a n yeenini
babalarn n dinine evirm ek istedi ise de bu n a m uvafak olam adan ld. Bu
su retle S atu k B ura H a n artk hk m d ar olm u ve slm iyet onunla zafer
kazanm . D oksan alt yanda lnceye k ad ar klc ile kfirleri mslman
yapm; A m u -d ery boylarna, cen u p ta K -kezeke ve im alde Ka-
ra-k o ru m a k ad a r kfirleri slm dinine evirmi. H asta olunca, yukardan
ald b ir em irle, K gara dnm ve o ra d a lp A rtud a M ehed denilen
yerde gm lm " . H lsasn verdiim iz m enkbe b u n d an sonra Satukun
evldlar zam annda slm iyetin yayln hikye eder. T ezkire bu hdiseyi
C em al K arnn iktibas ettii Kgar Tarihinc yakn bir ekilde anlatr. G
rlyor, ki 200.000 ad r halknn m slm an oluu b u hdiseden sonradr,
B un u n la b e ra b e r genileyen bu ihtidalar zerinde m slm an Karahanllarn
b ir te siri de m uhtem eldir.

G k 't rk le rd e n so n ra K arluklarm banda devam eden B ura H an s

llesi m slm an o lu n ca K arahanl devleti haline gelmi; ark ta slm gazas
ile m egul o lu rk en garpte de S m nler aleyhine geniliyerek, Kgarl
M ah m u d u n ifdesi ile T rklere ait bu lkeleri kurtarm ve nihayet bu dev
leti d e 999 ylnda o rtad a n kaldrm tr. slm lam a hdiselerinin bu sralar
da O uzlar arasnda d a hzlanm as tabii di. Filhakika O uz yabgusu ile aras
alan Seluk d a O uzlara ait C end ehri civarna gelerek o rad a takriben
960 ylnda yni 200.000 adr halknn m slm an olduu bir zam anda bu di
n e girm i ve b u yeni kuvvetten faydalanarak eski m etb u olan Ouz yabgu-
suna kar cihda balam ve "Gazi Seluk" olmutu^". Bylece Trkler ara
snda yaylan slm iyet, beylerin de siyas m cadeleleri iin bir destek mahi
yetini alm ve bu d a ihtidalar hzlandrm t. B ununla b erab er mslman
K arah an llar ve S m nler arasnda kalan Seluklular b u ihtidann siyas se
m erelerini, ancak seksen yl sren uzun bir m cadele ve m uhaceretler so
nund a, 1040 ylnda, Seluklu im paratorluunu kurm akla elde etmilerdi.
F- Grenard, "La L eende d e Satok Bughra Khan et rhistoire", JA X V (1900), trc, Osman Turan,
"Satuk Bura H an m enkbesi ve tarih," lk dergisi, say, 74.
Seluklular tarihi, s. 37 - 39.
T T ;R K .C H N H K M Y E T M E F K R E S 1 7 5

Karahanl devletinin slm iyeti kabul ile bu dinin T rk ler arasnda

neri artk bir cihd m ahiyetini ald. G erekten m slm an K arahanhlarm
soydalar U ygurlara kar yaptklar savalar bir cihd idi. D erin bir slm
ruhu ile dolu olan K arah anl hkm darlar ve halknn slm iyet urunda gi
ritikleri gazalar K garh M ah rau d un verdii iir ve hikyelerle bize kadar
gelmitir. U ygurlar ve on lara ait Be-bal, Can-bal, H oca, Y engi-bal ve
Slmi ehirlerinin halk en koyu kfir (E edd l-kefere) saylyordu. O nlara
dair gaza iirlerinde: "Seller gibi aktk; ehirler stne vardk; puthnelerini
yktk, zerlerine pisledik" ve "Gem i iine otu ru p li nehrini getik; U ygurlar
tarafna giderek M inklig ilini basup askerlerini bitik". D ier bir iir de
''Mslmanlarn al bayra ykseldi; k a ra toz gklere kt; U ra k (kabile) s
varileri de bize gelip kart; birlikte sava yaptk der. K garh M ahm ud
Uygurlardan baka K arlu klara yakn olan Y abagularla da iddetli m u h are
beler olduunu; onlarn B e B d rec kum andasnda 700.000 kiilik o rd u la
rnn Bege A slan-tekin G azi tarafn d an 40.000 kii ile m u cizev bir ekilde
malp edildiini, b u n a hid bir kim se ile grtn, aym Ars-
la-tekinin Basm illeri de bozduunu ve "Tan atarken yryelim, B drec k a
nn isteyelim; Basmil beyini ykalm, yiitlere toplanm ak gerek" ktalar ile
Karahanhlarm gayri m slim T rklere kar cihdlann gzelce canlandrr''.
Bu Aslan-tekinin zaferi hakknda 1041 tarihinde dikilmi bir kitbeden de
bahsolunmaktadr"'. P u tp e rest T rk lere kar bu gazalara ram en K arahanl
devleti arkta ok geni b ir yaylm a k u d reti gsterem em i; fak at slm le
mini bu taraftan gelen istillara kar korum ulardr. B ununla b erab er onlar
da ecdattan intikal eden dnya nizm ve cihn hkim iyeti m efkresine ba
l kalm ve bu sebeple ini fethetm eyi dnm gzkyorlar. K arahanl-
larn kulland Tam ga veya Tavga han nvan ine hkim iyeti ifde ed i
yordu. Zira Trkler, G k -trklerden beri, inde hkm srm Tabga ad
l bir Trk kavmine nisbetle bu lkeye bu ad veriyorlard.
Mslman K arah an h lar U ygur soydalarn o d erece dm an ve kfir
sayyorlard, ki onlara kar ark ta M ool asll K taylarla bile ittifak etm i
lerdi. Bu m nasebetle P arslar ve inliler gibi bu rkdalarm da yabanc te
lkki ederek kendilerine T a t adn veriyorlard. N itakeim "T atn gzne
vur" atasz bu hususu ifde eder''. U ygur H a n da, 1027 de, G azneli Sul-
Divn, I, s. 103, 288, 362, 377; II, s. 251; III, s. 173 (B. Atalay, III, s. 183, 355). Basmillerin snnet
olmak korkusu ile miislmanlardan katklarna dair haber (M ervez, s. 7) d e bulunup bu devre
^ aid olm ald r.

^^Z, Velidi Togan, U m um i Trk tarihine giri, s. 139.

Divn, II, s, 280 (B. Atalay), M ahm ud ipekten veya yabani sr kuyruundan bir paraya "bec-
^ denilip savada bununla yiitlerin nianlandn, Ouzlarn buna ''perem" adm verdiini
176 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R E ^

tan M ah m u d a eli g nderm ekle onu rakibi K arahanllara kar kazanmak

gayesi ile m ukabelede b u lu n m u tu ". M slm an T rk lerin A rap istilsna
kar ecdadlarm m yapt m cadelelerden dolay z n t duyduklarn gste
ren efsneler din hislerin kudretini ifde bakm ndan kayda yndr. Filha
kika K garl M ah m u d a gre F ergana ile kn arasnda o tu ran halk, bura
da, H azret-i P eygam berin ashabn bozguna uratm ; bu sebeple Hazret-i
m erin bed d u asn a u n y arak gr sesleri kslm; b u gnahn cezas evld-
larna d a intikal etm i ve onlarn d a sesleri kesik kalm t. M ahm udun iare
tine gre K arahanllar S m nlerin idaresinde kalan T rk illerini kurtarm
49 *
ve M v er n n eh ri alm lard . Bylece K arahanl devleti arkta slmiyeti
m dfaa ve n ered erk en garpte de slm dnyasnda hkim iyet kurm ak isti
yordu. F ak at bu vazifeyi Seluklular baard ve bizzat K arahanllar da Sel
uklulara tb i oldu. K arluklar, hkm darlar K arahanllarla birlikte, devlet
olarak, slm iyeti kabul ed erk en kom ular ve rakipleri olan byk Ouz
kavmi p ara halinde yeni dine giriyor ve Y engi-kentde o tu ran aman yab-
gularndan ayrlyorlard. B ununla b erab er Seluk m uhaceretine ve impara
torluun kurulm asna sebep olan hdiseler slm iyetin s ratle yaylmasna
hizm et etti. Bu m n aseb etle O uz yabgular da bilhare m slm an oldu ise
de bir yandan byk m u h aceret, te yandan da Seluklularn m slman g
ebelerin bana gem esi onlarn nfuzunu krm ve Selukoullar hkimi
yeti ellerine alm lard. K aynaklara gre yazn B ulgar hudutlarnda, kn da
B alasagun havalisinde yayan 30.000 ad r(h arg h )lk bir halk, 1043 yl
kurb an bayram nda, to p tan m slm an olup 30.000 koyun kurban ettiler ve
biner h n e hlinde slm m em leketlerine daldlar. Bu to p tan slmlama
lar dolaysyledir, ki b n l-Esr, in h u dudunda bulunan T atarlar ve Kay-
lar m stesna, b t n T rklerin bu zam anda m slm an olduunu syler.
B ununla b erab er ark ta O uzlarn yerini igal eden ve cenub Rusyaya ka
d ar yaylan Kapaklar ile bir ksm Ouz, K arluk ve baka T rk boylar he
nz am an idi. N itekim d ah a sonralar bunlarn Seluklular ve Hrezmah-
1ar zam an n d a m slm an olduunu biliyoruz.
sylerken UygurSara T at denildiini ve onlara kar) cihd dolayjsjyle de baka bir iiri verir (D
vn !, 401).
Beckem unb atlaka
Uri ya vu z tlaka
Uygardaki Tatlaga
Kular gibi utm z
M ervez, s. 7-9.
Dvn, I. s. 112, II, s. 286 (B. A .)
bn l-Esr, IX, s. 179; bn Zfir, D vel ul-m unkatia, Brit, Mus. Or. 3685, s. 1526; Mecmua'ut-te-
vrih, nr. Ck. Schefer, s. 235. Bir rivyete gre lOOOO adr idiler.
r t R K C H N H K M Y E T M E F K R E S --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1 7 7

Filhakika Seluklu im paratorluunun kuruluu T rkerin slm lam as-

ikmale sebep oldu ise d e ark ve im al bozkrlarnda henz m slm an ol-
lyan gebeler vard. A lp-arslan, 1065 ylnda, K afkaslar ve H azar sahille
rini dolaarak M anklag yarm adasna vard. K fir T rklerle birleip etrafa
knlarda bulunan T rkm en, K pak ve CazTara kar sefer yapt; 30.000
kiilik ordularn bozdu ve K paklar b u ralard an ekildiler. A lp-arslan
Cendde bulunan dedesi S elukun m ezarn ziyaret etti. Seluk zam annda
aman olan bu blge O uzlan artk M slm an olm utu. C end ehri Sel
uklular ve H rezm ahlar zam annda kfir T rklere kar yaplan gazalarn
ss hline gelmi ve am an K apaklara kar buras ve M anklag balca
s e f e r l e r i n m erkezi olmutu'. Byk K pak kavmi K afkaslarda ve Balkan-

larda yaylmaa balam ; K afkaslar aanlar G rclerle m ttefik olarak

mslman soydalar Seluklara kar m cadele ederlerken B alkanlara va
ranlar da BizanslIlarla savayor ve bu d u ru m d a A nadolu T rklerine dolay-
syle yardm ediyorlard. arktaki K paklar zam anla m slm an olunca
garptekiler de tedricen H ristiyanla giriyorlard. Bizans im p arato ru Y uan-
nis, 1121 de, B alkanlard a P een ek ve K um anlar m alp edince bir ksmn
Balkanlarda, bir ksmn d a zm it civarnda iskn etti. Bylece K afkaslarda
ve Rumelideki K paklar H ristiyan olmu^; bn B at ta K rm da ve b o z
krlarda oturan Hristiyan K paklara rastlamtr.

Mntecib d-din A iah eg, A ta b et l-ketebe, nr. A. kbal, Tahran 1329, s. 19; M ueyyed d-din Ba
dad, Tevessl, nr. Behm enyr, Tahran 1315, s. 159; Barthold, Trkestan, s. 320, 328, 340 - 342;
Seluklular tarihi, s. 108.
'^Seluklulartarihi, s. 174.
Seyahat-nme, I, s. 359 ve devam.
 5. Byk Trk M uhacereti ve Seluk Hkimiyeti
"Dna Trkleri tam aa kfi g e lm iy o r d u ."
(Sryan Mihasl)
"Trklerin alm ad m e m le k e t, im edii su, ae/e-
m e d i i o c a k kalm ad. eh irleri u e lkeleri doldu
rup h e r tarafa hkim o ld u la r."
(m deddin sfahn)

T r k l e r i n slm dnyasna hkim iyeti slm iyeti kabulleri ile ayn za

m an d a bahyan byk m uhaceretin tabi bir neticesi idi. Seluklu impara
torluunun kurulm asna, Y akm -arkn ve hususiyle A n ad o lu nun Trkle
m esine mil olan bu byk m uhaceret olm asayd ne Seluklu devleti ve ne
de T rk hkim iyeti bahis m evzuu olurdu. Bu ehem m iyeti dolaysiyle bu g
ler hakknda um um bir tablo izm ek bu tarih dnm noktasnn anlalma
s iin lzum ludur. T arih boyunca devam eden T rk glerinin en kesifi p
hesiz b u devirde olm u ve bunun kkleri G ktrk devletinin yklna (744)
k ad a r km tr. Filhakika in kayna T ang-uya gre ark ve garb
G k -t rk ler arasnda, balarnda yabgular olarak, onlara tbi bir durumda
bulu n an K arluk kabilesi U ygurlarla birlikte bu devleti yktktan sonra,
onlarla m cadeleye girierek 766-779 arasnda garbe doru ekildiler. Kar-
luk lar garb G k-trkleri tekil eden O n -oklann lkesinde T okm ak ve Tala
eh irlerine sahip oldular*. in kaynana ait bu h ab er eski Trkistan tarih
lerin d e d e kaydedilm itir. G erekten bn l-E sre gre H alfe M ehdi zama
nn d a (775-785) b ir ksm O uzlar ve K ariuklar uzak T rk (ark) diyarndan
T oh aristan taraflarna gelip yerlem i ve bir ksm m slm an olarak bn
M u k an n a isyanna karm t. K ariuklar bu Ouzlar vatanlarndan atnca
onlar d a Belh ve H e r t taraflarna gmlerdi. O uzlar bu tazyika ura-

E. Chavannes, s. 85-86
' bn l - Esr, XI, s. 67.
T u R K d H ^ ' J H K M Y E T M E F K R E S ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1 7 9

ra z-kent ve T a-k en tten H rezm h ududuna, H a zar denizi ve Yayk

(llral) nhri kylarna k ad ar uzayan geni bozkrlar sahasn ve Sr-derya
havzasn idarelerine alm lard. B uralarda ehirlerde yerleik ve bozkrlar
da gebe hayat yayorlard. Y ab g u lan idaresinde kalan ve hafif bir bala
da bir m ddet H azar H kanlna t b i bulunan O uzlar P eenekleri tazyik
ederek Yayk neh rin d en g arbe doru gm ee zorladlar.
Gk-trk devletinin yklndan sonra, baz glere ram en. O uzlar,
VIII-X. asrlarda, igal ettikleri geni sahalar m uhafaza ediyorlard. F akat
bu asrn balarnda im al in ve M anuryad a Ktay devleti kurulduktan
sonra, 924te, O rh u n havalisine saldrm as ve artan nfs kesafeti T rk
halklarnn birbirlerini sktrm alarna ve yurtlarm b rak arak gm elerine
bir balang tekil etti. Filhakika, G k-trklerden sonra, U ygurlara tbi
olan ve onlarn kltr tesirinde kalan bu K tay( ince K i-tan)larm dili mo-
olcaya yakn olup Uygur alfabesini alm lar ve ine hkim olunca M oo
listanda hkm sren K rgzlan tard ed ip onlar eski vatanlar olan yukar
Yeni-sey havalisine pskrtm lerdi. B unlarn hkim iyetlerinden so n ra in
lkesi de artk Ktay adm alm ve bu isim T rklerden P arslara ve R uslara
geerek bugne k adar yaam tr. T rklerin ine hkim iyet dvlar ok es
ki olup Karahanl h k m d arlar da, trl unvanlar arasnda, Tam ga veya
Tavga han unvann alarak byle bir hkim iyet dvs gdyorlard. Ktay
imparatoru O rhun (K arabalgasun ehri) civarnda, 924te, ilk m slm an
(Ta-si: Arap) elisini kabul etmiti.
Ktaylarn M oolistana taarru z ve hkim iyetleri T rk kavim leri arasn
da bir kaynamaya ve m u h acerete sebep oldu. G erekten bn F ad ln m se
yahati srasnda, 922de, O uz ve P een ek yurtlarnda bir deiiklik olm ad
halde Ktaylarn taarru zu n d an so n ra byk g h arek etleri balam ; Ouz,
Karluk ve G im ekler arasnda, G rcan (A ral) gl sahillerinde savalar ol
mutu. 320(932)de P eenekler, B akrt(B acgrt)lar M acar ve B ulgarlarn
glerine ve bunlarn B alkanlara kadar istilsna sebep oldu. B unlar stan
bula ve Selnike k adar ilerleyip b u esnada stanbul-R om a yolunu da kesti
ler. arktan gelen bask ve nfs art T rk kavim lerinin yurt deitirm ele
rine, Peeneklerin H azarlar ile B izanslar arasnda bir lkeye yerlem elerine
sebep oldu. O uzlarn H a zar sahillerine k ad ar yaylmas zerine H azar d e
nizinin arkndaki bozkrlar artk "Ouz lleri" adn ald. Bu esnada Si-
yah-khte oturan T rk ler de burasn O uzlara terkedince bu yarm ada da
E. Bretschneider, M edieval Researches, I, s. 208-211, 265; E. Chavennes et P. P elliot, "Un Traite
Manicheen retrouve en Chine",X4 (1913), I, s. 377; P. P elliot, "A Propos d es C om ans,"/A (1920),
h S. 146; M. D Ohsson, Histoire des M ongols, I, s. 113; R. G rousset, E m pire des Steppes, s. 180
180 T R K C H N H K M Y E T M E F K R E g

M ankla ismi ile anld. K onstantin P orphyrogenetos da, O uz ve Hazar-

la n n hcum lar neticesinde, Peeneklerin yerlerinden atldn, Macarlarn
da A zak denizi civarnda Lebedia dedikleri bu blgeyi igal ettiklerini ve bu
hdisenin elli yl nce (948de yazlm tr) vuku bulduunu syler, ki bunun-
la birinci P eenek m u h acereti kastedilmitir. Birinci m u h aceretten sonra
U ral ve til arasnda bu lunan P eenekler d e Ktaylarn basks zerine ( 934^
o ra d an ayrlp B alk an a geldiler ve H azarlarla m ttefik olan O uzlar bilha
re bu lkeden H a z arla ra ve slm lkelerine aknlar yapm aa baladlar
H rezm tarafn d a K aratekin m stahkem m evkii d e O uzlara kar yaplm
t. Bu nfs h arek eti ve m u h aceret esnasnda S m nler idaresinde bulu
nan m slm an M v ernnehir T rkleri cenup yolunu kapad ve slm
dnyasn m dfaa ettii iin, am an T rk kavim leri H a z a rn im al sahille
rinden A vrupa ve B alkan yolunu takip ed erek gyorlard.
K taylarn M oolistan havalisine hkim olarak Krgzlar Yeni-sey bl
gesine atm alar ile bahyan m uhaceretler, aslnda, nfs kesafetinin bir neti
cesi o lup Ktay istils sadece hareketin balangc idi. Filhakika Seluklula
rn M v er n n eh ire gelileri hdisesine tem as eden kaynaklar, bu byk
m uh acereti "hep nfs kesafeti, hayvan okluu ve otlak darl" sebebiyle
izah etm ilerdir. K taylarn M oolistana yerlem eleri ile T rk kavimleri,
934de, nasl birbirlerini sktrarak aralarnda savalara ve garbe doru mu
haceretlerin e sebep olm u idiyse ayn kavm in X I. asr balarnda dier ark
T rk leri ile b irlik te K pak (G im ek), K arluk ve O uzlara bask yapm alar da
ylece byk glerin mili oldu. G erekten K taylar 300.000 adr halk ile
m slm an K arahanllar lkesini istil etm i ve B alasagun ehrine sekiz gn
lk m esafeye k adar, garbe doru, ilerlem ilerdir. K arahanl hkm dar To
gan H an , 1017 (408) senesinde, 120.000 kiilik b ir ordu ile onlar pskrt-
m tr. Bylece b u zam ana k ad ar p u tp ereset U ygurlara kar Ktaylarla Ka-
Tabanllar arasnda m evcut ittifak da bozuldu. B u sebebledir, ki Uygur ve
Ktaylar, 1027de, K arah anllara kar dostluk aram ak m aksad ile Gazneli
Sultan M ah m u d a b ir eli gndermilerdi". M ervez, yeni kefedilen, Taba
y ul-hayvn adl eserinde b u byk m uhaceret h areketini ve Ouzlarn s
lm lam asn ok gzel b ir ekilde m eydana koym utur.

' M esud, Murc, II, s. 8-64; K, Tenbih, s. 181; Fr. trc. s. 244 - 245; stahr, s. 9-10, 218-219. bn
Havkal, s. 389; Birn, K. M esud, II 575. Crcn, Brit. Mus. Add. 7705, 36 b. Birinci mellif
Grcan G i nn Ceyhun ve (Seyhun) nehirlerini alan ve iinde Hrezm ile arasnda ge
m iler ileyen gl olduunu kaydederek bunun Aral gl olduunu belirtir.
' M inorsky,/e/vez, s, 102,103; H udud al-Alm, s. 313-314; A kdes N im et Kurat, Peenek tarihi.
' Birn,/45ar, 236; K. M e sud, II. 539.
' Seluklular tarihi, s. 71 - 73.
.j ^ R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1 8 1

Filhakika M ervezye gre: "Ouzlarn bir ksm bozkrlarda ve bir ksm

da ehirlerde oturur. B ozkrlarda yayanlar M vernnehre ve H rezm e
komudurlar. slm lkelerine yakn o lan lard an bir ksm m slm an olduk
tan ve Trkmen adn aldktan sonra m slm an olm yanlara cihda giritiler.
slmiyet aralarn d a kuvvetlendike onlar kfirleri (gayrim slim O uzlar)
yerlerinden attlar. Bu O uzlar K aradeniz sahiline yakn b u lu n an P eenek
yurtlarna intikal ettiler" dedikten sonra, m slm an T rkm en ve Seluklula
rn glerini kastederek, "Bylece Trkmenler slm memleketlerine yayld
lar ve bu m em leketlerin ounu id areleri altna aldlar; devletler ve sultanlk
l a r kurdular" ifdesi ile m evcut duru m u anlatm tr. M ellif m uhaceretin d

sebepleri hakknda da: "T rklerden K un denilen bir kavim, Ktay hanndan
korkarak, o taraftan (arktan) gt. B unlar H ristiyan (N estur) dininde
olup otlak ve yer darl yznden yurtlarn terkettiler. K unlar takip eden
Kaylar daha kuvvetli ve kalabalk olduundan onlar bu yeni o tlaklardan
uzaklatrarak S a n (K pak - K um an) lkesine geldiler. B unlar d a T rk-
raenlerin yurdunu, T rk m enler (yni m slm an O uzlar) de O uzlarn (B i
zans kaynaklarnda am an UzTar), bu sonuncular d a K aradeniz sahilindeki
Peeneklerin yurtlarn igal ettiler. P eeneklerin imal - arknda Kpak-
1ar, Kpaklarn da arknda O uzlar ve cen u b u n d a da H a zarla r bulunur.
Bunlar daim su rette b irbirleri ile m cdele hlinde idi"'.

Trk kavim lerinin, X I. asr balarnda, gelien bu byk m uhaceretleri

mslman O uzlarn S eluklular idaresinde slm dnyasna hkim olm ala-
nna imkn verirken am an, P eenek, O uz ve K paklar d a eski im al yolu
nu takip ed erek ark ve O rta A v ru p aya, B alkanlara gyorlard. N itekim
Seluklular A nadolu fetih lerine giritikleri srada U z lar ve K um anlar da
Balkanlara iniyorlard. ada b ir m ellif "B tn A v ru p ann gzleri m u h a
ceret meselesi zerine dnm t" d erk en b u duru m u gzelce aksettirir.
Gerekten, 1065 ylnda, T u n a nehrini geen U z(O uz)larn 600.000 kii o l
duu, daba nce geen P eeneklerin 800.000e bli bulunduu ve 1089da
Bizanslar perian eden, fakat d ah a so n ra B izanshlar tarafndan yok edilen
Peeneklerin de 600.000 asker kard rivyetleri bize k ad ar gelm itir. Bu
imhadan sonra kalan P eeneklerin b ir ksm B izans ordusuna alnm , bir
ksm da R um eli ve A n ad o lu d a iskn edilm itir. m p arato r Y uannis K om ne-

4er. Minorsky, metin, s. 18 - 20; zahlar, s. 102 -103; Bu eserin kefinden n ce bu malmat, ks
m olarak, ebnkrenin M ecm u a u-Ensb (Brit. Mu. 16696, s. 33a-34b)nda ve krullahn
Behcec uMevrihinde (trc. N. A tsz, D oku z boy Trkler, stanbul 1939, s. 25) iktibas edilmiti.
182 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R e sj

n o sun 1123de yapt bu im ha hdisesi B izansta "Peenek Bayram" adm

alarak, devam etmiti.
O rta-asyad an taan nfs akm lar devam ediyordu. Seluk devletinin
kuru lu u n d an b ir ka yl sonra, 1048 (438) senesinde "Tibet tarafndan say
sz b ir T rk halk" K arah an h lar h u d u d u n a gelmitir, ki bu h a re k e t de ark
T rklerinin ve K taylann basks ile vukubuluyordu. N itekim , X II. asr orta
larnda, K ara-htaylar Y edi-su blgesini igal ed e rek K arluk ve Yama
T rk leri ile birlikte M vernnehre doru ilerliyorlard. am an Trk ve
M ool kavim lerinin istillarna kar, K arahanhlar T rk-slra dnyasn
m dfaa ediyor; O uzlarn m slm anlam as da gittike kuvvetleniyor ve
byk m u h acerete katlarak slm lkelerine geliyorlard. Seluklularn et
rafn d a to p lan an m slm an O uzlar nce kendi am an yabgular ile, sonra
d a K arahanl ve G azneliler arasnda yurt aram akla ve onlarla m cadele et
m ekle urayor; m u h aceret ceryan d a onlar gittike slm lkelerine do
ru itiyordu. M slm an O uz glerinin iltihak ile de b u m u h aceret artk bir
sel halini alyor ve onlar durdurm ak m m kn olam yordu. 1040 ylnda ku
rulan Seluklu im p arato rluu da byk O uz kavm inin tam am iyle gmesi
sayesinde slm dnyasnda kudret ve hkim iyet kazanm t. E sasen bu dev
letin kuruluu d a T rk m enleri tevik ediyor ve insan dalgalar ard kesilrai-
yen bir akn hlini alyordu.

Bu devrin byk T rk m uhacereti hakknda slm ve H ristiyan kaynak

larn d a m evcut ok zengin m alzem e bugne kadar ilenm em i ve bu sebeple
de birok tarih m eseleler anlalam am t. B ir eserim izde esaslarn meyda
n a koyduum uz bu gler hakknda biri hristiyan ve dieri m slm an iki
kaynan b irer tasvirini b u ra d a nakletm ekle iktifa edeceiz. Sryan Miha-
ele gre V III. asrda yaayan Sryan M ar Jaques T rk (Turkaye) kavminin
ilk istils ra n A k am enid hkm dar K eyhusrev (K uru) zam annda M. .
528d e balam ; bu hk m darn Sr (Y axart) nehri zerinde S akalara kar
seferi, onlar m albiyeti ve lm bu istilya frsat verm itir. Byk sken
d e rin O rta-A sya h u d u tlarn a geliinden (M . . 330-327) sonra K un im para
torlu u n u n h u d u tlar U zak-arktan lil nehri blgesine kadar geniler. Yu
n a n corafyacs B atlam yusun U ral nehrine D ayk (Yayk) adn verm esi de

M athieu, Chronigue, s. 199; S. M ihaei, Chronique, III, s. 155; Attaliates, s. 83-84; Kedrenos, II, s-
585; N ik etas (C ousin, Hist. Const. V , Paris 1673), s. 14 -18; A . Vasiliev, Hist. Em p. Byzantin, 1, s.
431, 437; A. N. Kurat, P eenek tarihi, s. 152-165.
' B u byk muhaceret, ilk defa Seluklular tarihi adl eserim izin eidi bahislerinde ve husu.siyie s.
71 - 7 3 d e gerektirdii nisbette ele ahnm ve tafsilt "Anadolu'nun Trklemesi" adl mstakil ese
rim ize braklmtr.
 T L 'R K C IH N H K M Y E T M E F K R E S ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1 8 3

eski alarda bu blgelerin T rk lere ait olduunu ve onlarn yerli (autochto-

ne) halk tekil ettiini gsterir. K un(H un)larm ine, A k-hun(E ftalit)lar
ad altnda M v er n n eh ire, A fganistana ve H in d istan a k ad ar istillar ve
Avrupaya geerek b ir ok kavim leri birlikte srklem eleri T rk yaylnn
ilk byk devrini tekil eder. A vrupa tarihinde byk rol oynayan kavim ler
muhacereti veya C erm en istils d a bu H un h arek etin in neticesidir. X II.
asrda mezkr eski k ay naklara dayanan Sryan tarihisi M ihael birinci H un
ve ikinci G k-trk devresinde Trkerin dnyaya yayln, M ilttan nce
gelen Rom a im p arato ru T iberius ve T rajanusu n T rk hkm darlar ile m
nasebetlerini, um um olarak, iaret ettikten sonra T rk m em leketinin g n e
in doduu yerden im al kutbuna kadar uzadn, o ra d an devaml olarak
tatklarn syler. Seluk m uhaceretine de "Bunu iittik, babalarmz ve bizler
grdk" ifdesiyle tem as eder.
Mellife gre bu lkenin etraf dalarla evrilm iti ve yalnz iki kaps
olup bunlardan birisi arkta, ra n n tesinde (O rh u n kitbelerinde D e-
nir-kap), dieri de K afk aslard a (D erbend, D em ir-kap) bulunur. Bu m ev
kide Byk sk en d erin b in a ettii m stahkem kaleler T rkerin kn n
lemitir. arktaki kap iki gnlk bir boazd; A rap larn (ranlIlardan sonra)
askerleri orada ina edilm i binalarda bu kavm in am asna kar m uhafzlk
ederler. E n eski zam an lardanberi ark hkm darlar buralar daim a m d
faa ediyorlard. S onralar A ra p lar M arg ian a (M vernnehir) da o tu ran
Trkleri bu geidin koru n m asna m em ur etm ilerdi. T rkler "D nyann m e
meleri" denilen bu i m n takadan ancak bu iki kapy gem ek suretiyle k
yorlard. O nlarn M arg ianay am alar A rap istilsndan yz sene nce, S-
snlerin son zam an larn d a (G k t rk devri) vuku bulm utu. nlerinde k
pee benziyen (kurt) b ir hayvan vard; arktan garbe doru ilerliyor ve T rk
lere kendi dillerinde "kalknz!" diye aryor, onlar d a onu takip ediyor;
durduu zam an o rad a adrlarn kuruyorlard.

Trkler M arg ian a blgesini igal edip o rad a vatan kurunca (H azret-i)
Muhammed zuhr etti. B t n ark im paratorluklar A rap lar tarafndan kal
drld. B urada T rk ler A rap im paratorluuna katldlar. D aha sonra dier
Trkler gnce kendi dillerini konuan rkdalarna rastladlar ve bunlar
da onlarn dinlerini (slm iyeti) kabul ettiler. T rkerin birinci ve ikinci isti
llar byle oldu. Hzkyal P eygam berin dediine gre "Allah Rum larn fe n a
lklarna kzd iin Trkleri bu ikinci istilya m em ur etti". T rk kavmi gm e
ye ve istilya balaynca yeryzn kaplad. O nlar evvelce kanlar tenkil e t
tiler. Zira dnya Trkleri tamaa kfi gelmiyordu. B unlar onlar garbe do
ru pskrttler. n lerin d e k p ek gibi bir hayvan yryordu; fakat o n a yeti-
184 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R e s

em iyorlard. H a re k e t edince "G" yni "Kalknz" diyor ve T rkler de onun

arkasnda durduu yerde adr kuruyorlard. U zun m d d et o n lara rehberlik
e ttik ten sonra bu hayvan bir d ah a grlm em i ve on d an bahsedilmemitir
K rallklar o rtasn a geldiklerini g rerek ve kendilerinin oturm as iin kfi
gelm ediini an h y arak ksm a ayrldlar. H erbiri bir istikam ette, yukar
H in d istan a giderek o ra la rd a pu tp erest ve hristiyan oldular. im ale giden
ler R um larn kom ular K um anlar olup bu m em leket K um ania (Kpak, Ce
nub R usya lkesi) adn ald ve b u rad a bulduklar hristiyanlarla birletiler.
M eskn dnyann o rtasn d a garp m em leketlerine'' gidenler (yni Seluk
O uzlar) A ra p lara k ararak onlarn dinini kabul ettiler. H alife Araplardan
olm ak zere m sl m an lan n hkm dar oldular*. T arih e ve Ouz Destn-
na uygun o larak bu tasviri yapan Sryan m ellifin fikirleri b u rad a ksaca
nakledilm itir. T rk lerin tarih istillar kom u kavim ler zerinde yle mt
hi b ir te sir yapm tr, ki eskilerin "skender eddi" dedikleri b u dem ir kap-
larn tesinde efsnev b ir Y ecc ve M ecc kavmi tasavvur etm iler ve ba
zan da T rkleri bu kavim sanm lard. skender (Z lkarneyn) eddinin yk
l halinde byk istil ve tehlikelerin vuku bulacana dair efsne ve hik
yeler eski olup A bbs H alifesi de bu duru m u tetkik iin bir heyet gnder
m iti. ada b ir Seluklu tarihisine gre d e "Trkler her lkeye girdiler; her
beldeyi aldlar ve hibir engel ile karlaniadan h e r tarafa yayldlar. yle ki
almadklar m em leket, imedikleri su, atelemedikleri ocak kalmad. Hkm
d arla r onlarn geliinden rkp katlar; vardklar ehirleri ve memleketleri
doldurdular; hkim lerini atp kendi valilerini tayin ettiler" ifdeleri ile, tafsi
lt kaynaklarda verilen yarm asrlk bu insan selini ksaca belirtmitir.

M ihael, Chronique, III, s. 149-158.

' m deddin sfahn, Z b d et un-Nusre, s, 9; S du kiidar tarihi, s. 68.
 6. Seluklular ve slm D nyasnn krn Hisleri
"Ey lem in sultan! B e n sa n a y le bir m a n e v ordu
v c d a g etird im , ki du a la n A lla h a k a d a r ykselir.
H albu ki askerlerinin oklan bir m ild en te y e g e
m e z. "
(N izm l-M lk)

SLM YET M vernnehir hudutlarn ap bir asr zarfnda (X. asr o r

talarndan X I. asr o rtalarn a k ad a r) byk T rk ve gebe kitleleri arasnda
yaylrken m u haceret h arek eti de balam t. Seluklu devletinin kurulm as
ve slm dnyasna hkim iyeti bu m uhaceret sayesinde m m kn olm utu,
lk Seluklu sultanlarnn dehs, T rk beyleri ve o rdusunun k udreti ile in
san abn lar ve devlet oto ritesi tedricen nizm a girmi; T rkler az zam anda
Trkistandan A kdeniz sahillerine k ad ar yaylmlard. Seluklu idaresinde
Trk hkimiyeti balam adan nce slm dnyas i ve d b u h ra n la ra d
m ve byk tehlikelerle karlam bulunuyordu. slm m edeniyeti ilim,
kltr, felsefe ve teknikte m evkiini m uhafaza etm ekle b e ra b e r m slm an
milletleri hayatiyetlerini kaybetm iti. Filhakika ieride m ezhep ayrlklar fi
kir ihtilfndan ileri ve b ir nifak halini alm; slm nizm n ykc iddetli
mcadeleler gelimiti. E ski ra n n Z erd t dini ve M azdak veya kom
nist akideleri m frit i (G u lt- a) ad altnda canlanm t. D a h a Abbs-
lerin ilk devresinde H o ra sa n d a ve T rk istan da doan yeni m ezhepler eski
rann ykc akidelerini m eydana karyordu. IX. asrda patlak veren ve h i
lfetin T rk ordusu tarafn d an tenkil edilen B bek h arek eti de M azdak
veya kom nist fikirlere dayanyordu. X. asrda aa Irak taraflarn d a mey
dana kan K a rm atle r ise kle, ii ve kyllerin birlem esi ile itiraki bir
idare kurm ulard. G erek ten S snler zam annda M azdak kom nist dokt
rini ile yirmi sene k ad ar ra n im paratorluunu alt-st etm i; asilzade ve ru h
ban snfna kar at m cdele ile m a l ve kadnn itirakine dayanan bir
186 ______________________________________________________ T R K C H ^ N H K M Y E T M E F K R g ^ J

m ezhep vcuda getirm iti. B alangta bu kudretli snflarn nfuzunu kra

rak kendi otoritesini salam latrm ak isteyen ran h K avad m eydana ge-
len anari neticesinde tahtn da kaybederek T rklere (A k-hunlara) snm
ve o nlarn yardm ile m em leketine dnp kargaal bastrm t. Fakat asl
devlet nizm olu A nuirevn tarafndan ku ru larak b u h ra n a nihayet veril-
mi ve bu sebeple de tarih kendisine "Ddger" veya "dil" sfatn vermiti
te slm devrinde zu h r edip slm dinini ve siyas nizm ykm ak isteyen
bir takm m ezhepler bu M azdaka bal bulunuyordu.

Filhakika b ir ksm ra n llar bir yandan A rap istilsna ve slmiyete

kar tepki yapm akta; gizli ve aikre h er frsattan faydalanm akta idi, te
yandan tima artlar d a kom nist tem aylleri besliyordu. Z ira Ssn dev
rinde m evcd bu lu n an byk toprak sahipleri slm devrinde de devam et
mi; slm m edeniyetinin ykselii ile m uvazi olarak ticar ve ktisad inki
aflar da ok ileri b ir seviyeye ulam t. H e r yerde byk bir zengin snf te
ekkl etm iti. B u suretle gelien m ateryalist hayat karsnda fakir kitlelerin
de huzursuzluu artyor; M azdak fikir ve h areketlere tim a bir zemin ha
zrlanyordu. Bu d urum dolaysyledir, ki X. asrn byk corafyaclar: "s
lm m em leketlerinde zenginler paralarm kendi zevk ve elencelerine, irkin
fiillere sarfed erk en T rkistan halk m allarn din, hayr ve cihd yolunda
harcyordu" diyorlard. B ylece slm dininin insanlara ve cem iyetlere getir
dii m adde-rh m uvazenesi bozulm akla tim a b u h ra n la r iddetleniyor ve
slm medeniyeti de sarsnt geiriyordu. Bu durum u istism ar eden mfrit i-
ler kuvvetleniyor ve slm nizm m tehlikeye dryorlard. H azret-i Pey
gam berin soyundan geldiini iddia eden F atm ler M sr - Suriyede hkim
olarak i H ilfetini b t n slm dnyasna yaym aa alyorlard. Dar bir
zihniyet ve taassup iinde b u lu n an F atm halifeleri h er tarafa propaganda-
c(d )lar g n d ererek gizli tekilt ve faaliyetleri ile geni bir tahribata giri
m ilerdi. Bu halifeler arasnda el-H kim ulhiyetini iln edecek kadar cin
n et getirm i; m ezhep taassubu ile yalnz hristiyanlara deil Snnlere de zu
lm yapm aa ve b unlar m em leketinden srgn etm ee balam t. Snni
A bbs halifeleri bile bizzat i Bveyh oullarnn elinde iktidarsz ve esir
gibi idi. Bu um um huzursuzluk kitleler arasnda yaylm ve bir "Shib
z-zam n"m zuhru m id ve hayallerini dourm utu. K a rm a tlerin slrmn
m ukaddes ehri M ek k eye tecvzleri ve H acer-i esvedi gtrm eleri de
M sl m an lan heyecana drm t. Bu din, ideolojik ve tim a buhranlar
m ezhep esasna dayanan paralanm alarla ve Snn - i m cadeleleri ile Is
lm dnyasn b ir u u ru m a doru srklyordu. slm m edeniyeti bugnk
T r k C H N H K M Y E T M E F K R E S ----------------------------------------------------------------------------------- 187
Avrupa m edeniyetinin m aruz kald b u h ra n a b en z er bir sarsnt ierisinde
b u lu n u y o rd u .

slm dnyas ieride siyas ve m anev b u h ra n la rla sarslrken darda

da Hristiyan lem H al taarru z ve istillarna girim iti. M slm anlarn
balca rakibi bulunan B izans im paratorluu, A n a d o lu ya ve stanbula kar
giriilen cihd h areketlerini krdktan sonra, A n a d o lu da m ukavem et etm i;
slmlarm her yl yapm akta olduu yazlk (sayfiye) ve klk (itiyye) gaza
lar artk eski heyecan ve kudretini kaybetm iti. N ihayet m slm anlarm Er-
zurum-Toros dalar ve ukurova hatt zerinde kurduklar kuvvetli hudut
(Avsim veya Sugr) m dfaa tekilt km ; B izanshlar im alde A zer
baycana, cenupta Suriye ve Ira k a doru ilerlem iler; h att H ilfet m erkezi
ni ve Kuds tehdid altna alm lard. X. asrda tam bir H al hareketine gi
rien Bizans im paratorluu istil ettii blgelerin m slm anlarn kltan
geirdi. Bylece slm n geni m sam ahas ve dnya nizm na kar hristi-
vanlar yalnz baka din ve m ezheplere kar deil ahslara da hayat hakk
tanmyan bir yolda ilerliyorlard. H ristiyanln yaylndan beri ve Ye-
ni-alarda da bu h arek eti devam etm i; C ihd ile H al seferlerinin fark bu
suretle her zam an kendisini gsterm itir. im alde de M usev H azarlar, ark
ta Manihaist U ygurlar bile m slm an lkelerini teh d id edebiliyorlard. Bu
umum tablo kudretli slm dnyas ve m uhteem slm m edeniyetinin ne
derece zayf ve b u hranl b ir d u ru m a geldiini gsterm ektedir.
Hazret-i m er zam an nda denizden korkan A ra p lar s ratle denizci ol
mular; kurduklar don an m alarla A kdenizde asker ve ticar hkim iyeti el
lerine almlar; bu denizin sahillerinde ve adalarnda yksek bir m edeniyet
kurmulard. A kdenizin im al sahilleri bile slm denizcilerinin igal ve teh-
didleri karsnda bulunuyor; A driyatik denizinden stan b u la giden H risti
yan gemiciler bile seyahatlerini gizlice yapyorlard. Bu durum dolaysyle-
dir, ki byk m tefekkir bn H ald u n "Hristiyanlar artk A k d e n izde bir tahta
paras dahiyzdremiyorlard" ifdesiyle zarfane b ir istihzadan kendini ala
mamt. slm larm V II. ve V III. asrda stanbul m uhasaralar, E nd-
ls(spanya)de valileri A b d u rrah raan G afiknin P o itier (732) m eydan m u
harebesi muvaffakiyetsizlie uraynca ark tan ve g arp ten kska iine al
nan Hristiyan dnyas bylece kurtulm u; B izansn ve A vrupann slm ol
mas veya slm nizm na girm esi im kn kalm am t. X. asrda H ristiyanla-
nn arkta, garpte ve A k d enizde H al taarru zlarn a girim esi slm dnyas
nn geirdii buhranla m m kn olm utu. Kbrs, G irit ve Sicilya adalar artk
Hristiyanlarn eline gemiti. Sicilyad a k urulan N orm an Krall m sl-
Hukaddime, trk. trc, II, s. 100.
188_____________________ __________________________________T R K C H N H K M Y E T M E F K R e j j

m anlarm yardm ve slm m edeniyeti sayesinde A v ru p ann en ileri bir l-

kesi haline gelmi; arapa b u rad a ilim dili o larak devam etm i; Mslman
lim leri krallarm idaresinde ilm ve dar ilerde o n lara yardm c olmular-
d. G irid i igal ed e n BizanslIlar ise b u rad a slm lardan faydalanacak yerde
m u tad olduu zre onlarr tam am iyle im ha etm ilerdi. Ispanyad a ok yksek
bir m edeniyet k u ran A raplar ve B erberler de b u m edeniyetin bahettii ile
ri hayat ierisinde tedricen gevemiler ve dalk blgelere snan hristi-
yanlarm m cadeleleri karsnda imdi gerilem ee balamlard.* slmiyeti
yeni kabul etm i b u lu n an K arahanllar ark ta cihd ile uram akta ve slm
dnyasn o ta ra ftan gelen istillara kar ko ru m ak ta idi. ark ran ve Hora
san d a k u ru lan G azn e devleti de sadece H indistan sefer ve fetihleri ile me-
gld. H ilfet m erkezine hkim bulunan Bveyhler zayf ve A bbs devleti-
ni tah ak k m lerin e alm i bir devlet idi. D ier kk devletler de birbirle-
riyle m cadele ediyor ve dolaysiyle b u nlardan hibirisi slm dnyasn ko
ruyacak b ir k u d ret ve kabiliyete sahip bulunm uyordu. te gebe Trklerin
byk kitleler halin d e slm dinine girm eleri, slm m em leketlerine gleri
ve slm dnyasna hkim iyetleri bu buhranl devre rastlar.

slm n talihinin tersine dnd, i ve d b u h ran ve istillar ile mid-

sizlik hkm srd bu devirde T rklerin (O uz ve K arluklarm ) slm di
nini kabullerine d air gelen h ab erler m slm anlar iin bir teselli kayna te
kil ediyordu. Z ira X. asr A rap corafyaclarnn ifdesi ile "Trkler cesaret
ve ecatta baka kavimlere stn" olduu iin D r l-slm m hudutlarnda
cereyan ed en savalarn en iddetlileri T rklerle vukubuluyordu. Abbs-
1er devrinden b eri am an T rklere kar slm dnyasn m dfaa edenler
m slm an M v er n n ehir T rkleri olduu gibi H ilfet ordularn da onlar
vcuda getiriyordu. im di b u kuvvetli m illetin to p tan slm iyeti kabul yal
nz ark h u d u d larm n em niyetini salamyor; ayn zam anda slm dnyasna
hizm etleri m idini de veriyordu. N itekim arktan gelecek ftih Trklerin s
lmiyeti k u rtaraca n a dair bir takm hads, tebrat, keh n etler de yaylyor
du.

Filhakika, Seluklularn zuhrundan takriben b ir asr nce, Mukadde-

snin naklettii b ir hads ok dikkate yndr. i Bveyhlerin slmiyete
yaptklar byk fenalklar m nasebetiyle nakledilen bu hadse gre Haz-
ret-i Peygam ber: "Horasan 'da A rap olmayan gzel yzl, hakm bir insan zu
h r edecek; o n u n ad d a benim ki gibi M u ham m ed olacak ve Bveyhlerin ta-
Osm an Turan, Trkler ve slmiyei, s. 469-470.
bn Havkal, s. 457-469; stahr, s. 290-292.
t V R K C H N H K M Y E T M E F K R E S __________________________________________________________________________ 189
hakknne nihayet verecektir. H o ra sa n dan byk D ervzta dein fetih
ler yapacak; karsnda tek b ir silhl kalncaya k ad ar klc brakm yacak;
ran Lak ve M ekke h u tb elerin d e ad okunacaktr" tebirinde bulunm u
tur Bu ifdenin ilk Seluklu sultan T urul Beye uygun geldii phesiz
dir Zira onun devletini H o ra sa n d a kurm as, bahis m evzuu lkelere hkim
olmas, slm M uham m ed adn tam as ve nihayet B veyhleri ortadan
kaldrmas hep ona ait icraat ve vasflara iarettir. Bu hadsin slm kaynak
larnda bir kehnetle te yidi de kayda yndr. G erek ten H alife M em n
(8l3-833)> A bbslerin en p arlak devrinde, Z bulistan em rine m ensup m
neccime hnedannn akbeti hakknda bir sual sorm utur. M neccim in k e
hnetine gre im al-ark taraflarn d an zuhr edecek T rkler, Bveyh
(Deylem)lerin tahak k m ne nihayet verdikten sonra, Irak, Suriye ve R um
(Anadolu)a sahip olacaktr. B u k eh n et d e kaynaklarda zikredilm i ve bn
Haldn bunu m ezkr hadsle birletirm itir.
Hazret-i Peygam berin T rkler hakknda syledii szler arasnda
"Trkler size dokunm adka siz de onlara dokunm aynz" hadsi kaynaklarda
ok yaygn olup T urul Bey zam annda T rklerin m eziyet ve faziletlerine
dair bir eser yazan b n H assl, cihdn farz olm asna ram en, bu hadsin
mevcudiyetini onlarn stnl hakknda en salam bir delil olarak zikre
der. Bununla alkal o larak M uviyenin A zerbaycan valisine T rklerle sa
vatan saknmay em rettii rivyeti de kayda yndr. Bu hadse bazan
Trkler yannda P eygam berin sem patisini kazanan H abeliler de eklenm i
tir. bn Sad(lm 845)n sahabelerin hayatna dair T a b a k a tn d a Trklerin
Araplar llere sreceklerine dair baka bir hads de nakledilm itir. "Trkler
size dokunmadka siz d e onlara dokunm aynz. Z ira m m etim in hkim iye
tini ilk defa K a n tu ra oullar (T rkler) ellerinden alacaktr" rivyetleri v ar
dr . Bu hads ve rivayetlerin bu devirde yaylmas zam ann psikolojisini
gstermek bakm ndan ok m him dir.

Mslman dnyasnn b u m idleri boa km am tr. Ouz T rklerinin

mslman olmas ve Seluklular idaresinde, im al A frika hri, b t n s
lm dnyasn hkim iyetleri altna alm alar slm m edeniyeti ve kaviralerine
kudret ve hayatiyet getirdi; m frit i ve ykc faaliyetler b e rta ra f edildi.
Trkler siyas liderlii alm akla ve m anev liderlii halifeye verm ekle b erab er
u iki kuvvet Trk-slm m efkresi etrafnda birletirildi. sl m m sultan ve
,^Ahsen l teksm, s. 472; Seluklular tarihi, s. 305.
j^Ibn Haldun, M ukaddim e, II, s. 226.
ibn Hassl, "Tafzl ul-Etrk", Belleten X V (1940), a. 42 (Arapa m etni), Yakut, M cem ul- bul-
^'> .U ,.2 3 ;Z ,K a zv n ,s.5 1 5 .
190 ________________________________________________________________________ TRK C H N H K M Y E T

hmisi olan Seluklu hkm darlar ilk slm istilsnda k an a tla n knlan ve
bilhare tek ra r k an atlan arak iddetli taarru zlara geen Bizans imparatorlu
unu yalnz d u rd urm adlar; onu A n ad o lu dan atm ak suretiyle asrlarca ba
arlam ayan b ir cihd m efkresini de gerekletirdiler. T rkistandan akan
insan kitlelerine bu sayede yeni bir yurt kazanld ve dier m slm an lkeler
de bu m u h aceret basksndan kurtarld. Bylece T rkler slm dnyasn i
buhranlardan ve d tehlikelerden em in bir d u rum a getirdiler. Seluklular si
yas ve asker kuvvetin kfi gelmiyeceini ve m anev nifaka, din ve siyas su.
kasdlara kar ilim, fikir ve m efkre ile cihzlanm anm lzum unu da kavra-
dlar. Bu sebepledir, ki ilk bykleri Nizmiye adn alan m edreseler kurul
du ve b t n slm dnyasna yayld. H oca ve talebelerin m eccani okumala
r, alm alar ve him ayeleri iin m edreseler, din ve tarik atlar iin imaret ve
zviyeler, halk ve yolcular iin de kervansaraylar ve hastahneler ina edile
re k b u n lara vakflar tahsis edildi. Bylece, tarih te ilk defa, Trklerdir ki ilim
ve kltr bu d erece geni tekilt ile, devlet him yesine alm, yaym ve
m eccani yaptrm tr. Bu sayede m frit i ve kom nist cereyanlara, gizli le-
ekkllere kar byk b ir fikir ve m efkre ordusu m eydana getirilmi; Trk
- slm m anev birlii ve nizm kurulm u; tim a hayr ve yardm teebbs
leri d e geni lde tekilatlandrlm tr.

Filhakika byk devlet adam vezir N izm l-M lke gre, eski pdi
hlar lim lere m aa verm edikleri ve onlar bir vazife ile balamadklar iin
bun lar ok defa h k m darlara ve devlete kar h arek et ediyorlard, Bu m
nasebetle de: "Dnyann efendisi (M elik-h), A frsyb (O uz Han) neslin
den olup dindarlara ve limlere sayg, zhidlere ihsan, fakirlere efkat ve hal
ka adalet yapm ak gibi dnyada hi bir kim seye nasip olm ayan yksek vasf
lara sah ip tir ve cihna hkimdir. H alifeler zam annda devlet ok genilemi
idiyse de yine de H aric ve silerden endie vard. A llah a krler olsun, ki
bu uurlu zam an d a byle bir kayg kalm am ve kim se m uhalefet dne
m ez olm utur" ifdeleri ile eski ve Seluklu devirleri arasndaki byk fark
m eydana koyar. slm dnyasnn h er tarafnda, bugn dahi, grlen cami,
m edrese, h astahne, kervansaray, trbe ve zaviye gibi bideler hep Seluk
lularn ve tbilerinin eseri olup hem ktisad ve hem de kltrel ykseliin
m add delilleridir. N itekim A bbs halifeleri devrinde 396 milyon dirhem
olan slm im p arato rlu u hazine varidat M elikh zam annda 210 milyon
altn d in ara ykselmiti. ktisad ve m al k u d retle m uvazi olarak ilim ve
k lt r n bu d erece him yesi ve neri de ancak 20 . asrn dem okratik ve sos-
Siyset -nm e, Nr. Ch. Schefer, s. 1, 145.
Seluklular tariki, s. 247.
T f R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ! --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 191
val mcadelelerinden sonra m m kn olm utur. Bu m eden ykseliin bir
misali olarak her trl ihtiyac m eccnen karlayan m uhteem kervansaray
larda yolcularn tedavisi iin tabb ve hastahne, m safirlerin okum as iin
de ktphane bulunduunu kaydetm ek yerinde olur^.

slm m tefekkirleri Seluk sultanlarnn hizm etlerini takdir ve k ran

la anlatmakta kusur etm em ilerdir. D evrin bir tarihisi: "Seluklu p dihla
r hep gzel ahlka sahip idi. O nlarn bayraklar ykseldikten sonra ihtiyar
diinva tazelendi ve gleti; onlarn k t olarak im r edildi. Seluklularn iyi
idareleri sayesinde dnya nizm a kavutu; slm n sancaklar kuvvet buldu.
arkta ve garpte m edrese, rib t (kervansaray) ve m inarelerin ou Seluklu
sultanlar ve vezirlerinin eseridir. B u hnedann devletleri inhitata yz tu tu n
ca da memleketlerin m m uriyeti ve halkn asayii bozuldu" derken devrin g
r ve duygularna hakkyle tercm an olur . M ool devri m ellifi H am d u l
lah Kazvn de bir m ukayese yaparken: "slm hnedanlannm ou bir aypla
mtldiir. Emevler H ariclik ve Z ndklk ile, A bbasler tizl ile G azneliler
ve Harezmahlar m en eleri dolaysyla hakir (yni kle) olm akla kusurlu
durlar, Halbuki Seluklular btn bu illetlerden pk, tem iz ve dindar m sl-
manlardr; halka efkat b un larn m m taz vasflardr" ifdesi ile kanaatini
bildirir . Mool istilsnda vatannn tahrib ve ktale uram as sebebiyle
Anadoluya kaan m utasavvf N ecm eddin Rz: "M slm anlar em niyet, asa
yi ve rahat Seluklu h n edam nn m barek e trleri (hkm darlarn em si
yesi; adr) glgesinde buldular. Bu dindar pdihlar zam annda yaplan
medrese, cami, hankah, lib t, hastahne, kpr ve dier hayr m esseseleri
hi bir devirde yaplm am tr. lim lere, zhidlere ve halka gsterilen iyilik,
giriilen gazalar ve kazanlan zaferler hibir devirde vuku bulm am tr. Bu
husus o kadar ikrdr, ki tafsilta lzum yoktur. Z ira T rkistan, H rezm ,
Horasan, Kirman, ran, Sistan (A fganistan), Irak, Suriye ve R m (A nadolu)
onlarn ve klelerinin eserleri ile doludur. M slm anlar b u mbarek hne
dana dua ve sen ile m eguldurlar" d er ve Seluklularn yayan bir koluna
ait Trkiyede yeni bir v atan bulur. B ugn slm dnyasnda rastlanan bi
de ve tarih eserlerin ekseriyeti T rklere ait bulunm akla bu ifdelerin bize
kalan madd delillerini tekil eder.

Osman Turan, "Seluk kervansaraylar", Bellelen X X X I X (1946), s. 471-496; bn l-Esr, XII,

^^zaluddin Kirman, Vakoyi-i Kirm an, Tahran 1326, s. 29-30.

j Tan/t-/ Gzide, s. 434.
Mrsd l-ibd, s. 11-12. Bu m nasebetle yine bak. C m iU - tevrih, nr. A . A te, II 5, s. 3-4.
192 _______________________________________________________________________________T R K d H N H K M Y E T M E F K R E ^ '

slm m tefekkirlerine ait bu grler, yalnz S nnlere m ahsus olma-

yp m u tedil iler de ayn dncelere sahip idiler. Z ira T rkler ok dindar
ve ekseriyetle Snn-hanef m ezhebine bal bulunm akla b erab er yabanc
dinlere olduu gibi slm m ezheplerine de sayg gsteriyor ve hrriyet lam-
yorlard. Bu sebeplerdir, ki devlet nizm na aykr h arek ette bulunmyan H-
ristiyan ve Y ahudiler gibi m utedil iler d e tam bir hrriyete sahipti. Alev
eyhlerine, seyyidlere, onlarn zaviye ve m edreselerine d e vakflar yapyor-
lard. N itekim i limi A bdlcelil Kazvin, 1165(560)de, yazd eserinde
"C ihna hkim Trkler" sayesinde hrriyet ve him ye grdklerini, Rfiz
ve M lh id lerin b erta raf edildiini; slm a byk hizm etler yapldn, ms-
lm anlkta cmi, m edrese, zaviye ve b t n hayr ve iyiliklerin "slmn gazi
leri ve efendileri" Seluklularn eseri olduunu; b t n fenalklarn da onlarn
uurlu kllan ile yok edildiini tafsilt ile anlatr ve "Allahn takdiri ik
78
Trkerin cihna hkim" bulunduunu ilve ed er . B u m tefekkirlerin ekse
riyetle Seluklular hizm etinde veya zam annda yazm adklar gibi T rk olma
dklarn d a belirtmeliyiz. Nitekim T rk hkim iyeti ve Seluklu devri hak
knda H ristiyanlarn belirttii kran hisleri de ayn m ahiyette olup aada
grlecektir. (Blm V)

Seluklular devrinde vakf m esseselerde verilen m aalardan baka ilim

ve din adam larna hzineden ihsan edilen yllk m ebln m iktar da 300.000
altn tutuyordu. Nizm l-M lk M elik-ha: "Ey lemin Sultan! Ben sana
yle b ir m anev ordu vcuda getirdim, ki onlarn dualar ara ve Allaha ka
d ar ykselir. H albuki askerlerinin oklar bir m ilden teye gemez" ifdesiyle
de m anev kuvvetin ehem m iyetini gzelce b elirtir. Bu sayededir, ki slm
lim leri m rlerini ilme vakfedebiliyor ve seksen cildlik m uazzam eserler
te lif edebiliyorlard. Sultan S ancarm lim, air, filozof ve sanatkrlar hi
myesi, b u n lara yapt ihsanlar hayranlk verecek b ir derecede idi. Bu dev-
K itab n-N akz, Tahran 1331, s. 47, 58, 73. 81, 229, 4 7 3 ,4 9 3 , 511.
Siyset - nm e, s. 145; mdeddin sfahn, s. 59; A h br ud-devle, s. 67.
B ir Avrupal lim slm limlerinin 80 cildi aan bir miktarda ok eser verm elerinde "Ltin yaz
sndan be defa ksa olan harikulade msaid A rap yazsnn" tesiri zerinde durur fH. Bitler,
Classicism e el D ed in cdturel dans lhistoire.) Ltin harfli m etinlerin okunuunda dikkat harfler
zerinde harcanrken Arap harflerinde bir cm lenin birden okunmas kolayl vardr.. Zira Ltin
yazs sd e akul olduu halde Arap yazs ufk, akul ve inhin tarzda yazlmakla harf yerine
ekil ve kelim eler birden okunur ve muhakem e yalnz mn zerinde toplanr. Bu hususiyet ko
laylk yannda estetik gzellikle de slm yazsnn stnln salar. Bu yaznn harikulade mce
ve gzel bir sanat hlinde tekml d e phesiz O sm anhlann eseridir. Osmanl ferman ve tura
lar da Trk ihtiamnn yaz sanatmda nasl ifde edildiini gstermitir. yle ki mimaride S-
leym niye ve Selimiyye, mzikte D ed e efendiler ne ise yazda da bu tural fermanlar ayn aza
m et ruhunun tecellisine dellet eder. Bugn Ltin harfleri ile kufi ekilleri andran baz yazlaru
belirm e temayl Trkerin burada sanatlann gsterm eleri midini douruyor.
^ . ^ ^ C I I N H K M Y E T M E F K R E S --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1 9 3

II byk m tefekkiri G azal slm m geirdii fikr ve din nifak karsnda

muzdarip olmu ve bu u urda br m chid olarak Seluklularn slm siya
seti ve nizmna hizm et etm itir. G azal m anev kargaaln mili olarak
yalnz mfrit ilere ve B atnlere deil hataya dm ve im am sarsm filo
zoflara kar d a hcum a geerek T eh f t l-felsife (Filozoflarn sukutu)
adl eseri ile o n lan n gaflet, gu ru r ve yanllarn m eydana koym utu. B yle
ce devrin byk m efkrecisi olarak felsefenin haksz ve yersiz tecavzlerine
kar dini ve im am korum u; bu sebeple de asrlarca m uhafaza ettii H ccet
l-slm payesini kazanm tr .

' Stluklular tarihi, s. 335.

 7. Trk ve slm Mefkrelerinin Kaynamas
"Kl Trklerin elin d e bu lu n du ka senin mezhebi
n e zeul yoktur."
(mam Azam 'a H tf'ten gelen bir ses)

" K endim e bir saray yap p d a ya n n d a bir cami ino

e tm e z se m A lla h tan utan m m ."
(Turul Bc)

T r k le rslm din ve m edeniyetine girince, m add-m anev bir ykseli

e eritikleri gibi kendi cihn hkim iyeti m efkrelerini ve dnya nizm d-
vlarm d a o rad a bulm u oluyordu. G k-trklerden sonra Trklerin siyas
paralanm alar ve byk bir im paratorluk kuram am olm alar birok ya
banc dinlere ve kendi m izalarna aykr inanlara blnm eleri ile alkal
idi. N itekim T rklerin cihn nizm ve hkim iyeti dvlar eski aman ve
yeni slm din ve m edeniyetlerine m ensup olduklar devirlerde hkm sr
m ve sonunda en yksek dereceye ulam tr. Filhakika slm n Allah, din
ve hayr yolunda cihd T rklerin am an devrindeki m efkrelerini daha
kuvvetli bir ekilde canlandryordu. H azret-i Peygam berin hadsleri ve s
lm byoiklerinin szleri de T rkleri hem slm iyete sam im iyetle balam;
hem d e b u rad a kendi ur ve ideallerine kavum ulard. Seluklularn slm
dnyasna hkim iyet kurduklar zam anda yayan K garl M ahm ud bu dev
rin m ill gururunu duyar. Bu m nasebetle o A llahn: "Benim Trk adn
verdiim ve arkta yerletirdiim bir ordum vardr. Bir kavm e gazapland-
m zam an onlar o kavim zerine saldrtnm (hkim klarm )" dediine dair
bir kuds hads nakleder. M ahm udun baz rivyetlerini kaydettii bu hadis
T rk lerd en ve M oollardan bahseden d ah a -sonraki kaynaklarda da sk-sk
D vn J , s. 294.
^ r KCHN HKMYET MEFKURES------------------------------------------------------------------------------------------------------ 1 9 5

dedilmitir. Bu hads aslnda am an devrinde "Trk TanrsT'mn T rk

milletini koruduuna ve m m taz kldna dair inancn, slm bir m ahiyet
alarak ifde edilm esinden baka bir ey deildir. N itekim slm kaynaklar
'bi eski Hristiyan kaynaklar da Trkleri A lla h n askeri sayan bir inanc
kaydetmilerdir'*. F ilhakika H u n h km darlar "Allahn kams" telkki
olunmu; A llahn A vrupalIlar ve B izansllan cezalandrm ak iin H u n la n ve
Trkleri gnderdii inanc onlar ve T rk ler arasnda asrlarca yaam tr.
Sryan mellifleri d e b u inanca husus bir m n a veriyor ve "Tanrnn ken d i
lerini Rumlarn fenalklarndan kurtarm ak iin Trkleri gnderdii" kanaatini
tayorlard. A vrupal Y ahudilere gre de H ristiyanlar kendilerine fenalk
lar yapt iin A llah o n lara kar H u n la n , T rkleri ve M oollan m em ur e t
mitir. Kgarl M ah m u d u n T rkleri "Tanrnn Ordusu" (C und A llah) sa
yan rivyeti T rk ve M ool hkm darlarnn yazdklar m ektup ve fe-
tih-nmelerde kullanlm tr. M esel lhanh H km dar H lgnn M sr
Sultanna, F tih Sultan M eh m ed in C ihn-ha gnderdii m ektuplarda as
kerlerinin "Allahn galip ordusu" olduunu yazarlar. M uviyenin H azret-i
Peygamberin "Trklere dokunm aynz" hadsine gre h arek et etm esi iin
Azerbaycan valisine verdii rivyet edilen em irden baka H alifenin askerleri
bir karlamada (1245 yl) T atarlar pskrtt halde, H azret-i M uham
medin "Trkler size dokunm adka siz de onlara dokunm aynz" hadsine
uyarak, M oollan tak ip ten vazgetii kaydedilm ise de b u rad a M ool k o r
kusunun hkim olduu muhakkaktr^. O sm anl pdihlarnn d a o rd u lar
na "Allahn askeri" sfatm verdiklerini aada greceiz.
Trkler slm dnyasna hkim olunca slm Peygam beri ve bykleri
nin szleri bylece o nlarn cihngirlik ideallerini kuvvetlendiriyordu. T urul
Bey zamannda B veyhlerin zulm nden ve neseblerinin uydurm a o lduun
dan bahseden b n H assl S ultann asl ve A frsyb (O uz H an ) soyundan
geldiini, Trklerin fazlet ve stnlklerini belirtirken yukarda geen h ad
si de en kuvvetli bir delil olarak ileri sryordu. m ara- zam E b H an-
feye atfedilen b ir rivyet de kayda yndr. B una gre E b H anfe hac es-
Bak. Aksaray, Msm eret l-ahbr, s. 51 (not); Cveyn, I, s. 17; Czcan, Tabakat-i Nsiri, trc.
Raverty, s. 353; N izm eddin am , Zafer-nm e, nr. F. Taver, t. 218; Eflk, M enkb l-rijln,
227a (Ankara M aarif K tphanesi). Bu hads birka asr boyunca Trklerden bahseden eitli
kaynaklarda nakledilmitir, ki bu da slm dnyasnda n e kadar yaygn olduunu gsterir. K-
garl Mahmudun eseri ok az tannm ve hatt mehul kalm olduu halde bu yayl dikkati e-
^ kcr ve ona ait olmadna dellet eder.
^ Bak. Bl. II, bahis I, 2.
Sryani Mihael, Chronique, III, s. 154; Mathevv Paris, IV, 131 - 133 (Rockhili, Journey of. W. Rub-
^nck, s. 114; S. Eckhardt, A m / ue H unlan, s. 149, 152, 155.
Makrzi, Slk, I, s. 427, 431; Aksary, s. 50; Feridun Bey. M neat us-Seltn, I, s. 255.
bn Kesr, el-Bidye, XIII, s. 168.
1 9 6 _________________________________________ _ ------^ TRK CHN HKMYET MEFKRej,

nasnda: "Ey A lla h m ! Ben senin iin M u h a m m ed in eriatn takrir ettim

itihadm doru ve m ezhebim haksa bana yardm et" der. Htiften g eien bir
ses ona: "Sen doru syledin; kl Trklerin elinde bulunduka m ezhebine
zevl yoktur" cevabn verir. Bu rivyeti nakleden Seluklu tarihi mellin
R vend unu ilve eder: "Allaha ham d olsun, ki artk slm n arkas kuvvet
li ve H an ef m ezhebi m ensuplan m esuddurlar. Z ira A rap, Acem, Rum y
R us diyarlarnda kl T rklerin elindedir. Seluklu sultanlar H anef limle-
rini o k ad ar him ye etm ilerdir, ki onlarn sevgisi ihtiyar ve genlerin kalbin
de bkdir"^. B u rivyet kaahir ekseriyeti H a n e frila n T rklerin mezhep m.
rucu larm a kar ne d erece bal bulunduklarn da gsterir. Nitekim Sultan
Sancar, G azlnin E b H an feyi tenkid ettiine dair bir rivyet duymu ve
bun d an z lerek bu byk limi h u z ru n a dvet etm iti. B u dveti, ancak
artl o larak kabul ed en G azl "slmn hkm dar" (O zam an henz melik
idi) S an cara byk m ctehid E b H anfe aleyhinde konum ann imknsz
bulunduunu sylemiti. B una ok sevinen Sultan S ancar bu cevab baka
lkelere de yaym ak istem i ve G azlnin inzivada kalm asna raz olmyarak
kendisine m ed reseler yaptrm ; ders ve irdlarna balam asn rica etmis-
. 89
tr .
T rk cihn hkim iyeti uru ve gururunu duyan Kgarl Mahmud,
m ensup olduu K arahanllardan sonra, Seluk im paratorluunun slm
dnyasnn bana getiine hid o larak bu duygularn u ekilde ifde et
m itir: Trklerin A lla h n askeri ve dnyann hkim i olduunu, Allahn dn
yann idaresini o n lara verdiini b elirterek "Tanr onlan Trk ad ile adlandr
d. K endilerini yeryznn hkm dar ve devrin hkanlar yapt; herkese s
t n kld. O n lar h akla te yid ve kendilerine snanlar ta ziz eyledi." der.
B u h a ra h ve N ip rlu iki lim den senetleri ile naklettii bir hadse gre
O uz T rk lerin in zuh rundan ve K ym et g nnden bahseden Hazret-i
P eygam ber: "Trk dilini reniniz! Z ira onlarn hkimiyetleri uzun srecektir"
buyurm u. M ah m u d a gre bu hads rivyeti doru ise din, deilse akl trk
enin renilm esini emreder. O , bu duygu ve ihtiya dolaysiyle Trk-
e-arapa m him lgatini te lif etm iti. D ikkate yndr, ki Turul Beyin
zuh runu, T rk hkim iyetinin uzun sreceini ve stan b u lun fethini vu-
k u larm d an nce m jdeleyen b u hadisler tam am iyle gereklem itir. Syle
m ee lzum yoktur, ki tarihi iin hadislerin sah h veya mevz (uydurma)
olm alarn d an ziyde bunlarn aksettirdii psikolojik durum ve inanlar
ehem m iyet arzeder; yaygnl ve devamll da ehem m iyetlerini artrr.
R vend, Rhat s -sdr, nr. M. qbal, s. 17 -18.
Seluklular tarihi, s. 235.
'^ D v n ,\, s. 2-3,
^ r K C H N H K M Y E T M E F K R E S --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1 9 7

Sultan Sancar zam annda, onun payitaht M ervd e doan F ah red d in

^ljt)rek-h (X II. asr) T rklere, dnya nizm larna ve cihn hkim iyetle
rine dair gzel bilgiler v erirken onlarn coraf yaylm d a b u n a delil g ste
rir Gerekten o, ind en R u m lkelerine, im alin buzlu blgelerinden H in
distana (bu lke d e dhil) k ad a r uzayan b t n m em leketleri "Trkistan" ad
ile adlandrmakta ve yeryznde Trkistan kadar byk bir lkem n b u lu n
madm sylem ektedir. M ellif b u coraf durum u d a T rklerin stnlk
lerinden biri olarak kaydeder. X III. asr corafyacs m ehur Y ak u t d a m es
kn arzn drtte birinin "Trk lkesi" (Arz t-T rk ) olduunu ve H indis
tandan Rum h u d u tlarn a k ad ar devam ettiini kaydederken ayn gre k a
tlyordu'. Nitekim b u devrin R ubruck ve M arcopolo gibi A vrupal seyyah
lar da Tuna boylarndan in hu d u tlarn a k ad ar uzayan geni lkeleri "B
yk Trkia" ad ile gsterirken ayn realiteyi ifde ed erler ve A n ad o lu ya da
sadece "Turkia derler. M brek-h T rklerin m eziyetlerini sayarken h er
millet arasnda, m slm an olduktan sonra, irtidtlar bulunduunu, halbuki
Trkler mslman o ld u k tan sonra bir d ah a dinlerinden dnm ediklerini sy
ler. Bundan baka h e r m illetin m ensuplar m em leketlerinden ayrldktan
sonra hakr derken, bu n un aksine, T rk ler slm lkelerine gelince kadir
ve kymetleri artar; k u m an dan ve em r (hkm dar) olurlar. B u m nasebet
le, menede T rk kleleri olan G azne ve H indistan sultanlarm dnerek,
efenevi Trk padiah A frsyba izafe olunan bir rivyet nakleder. Bu riv
yete gre Afrsyb: "Trk denizdeki sedefe benzer; orada iken kadri bilinmez.
Lkin denizden karldktan so n ra pdihlarn tac ve gelinlerin ziyneti
olur" demi. B ununla an a-yurdundan ayrlan T rklerin slm lkelerinde
devlet kurmalar vakasn belirtm itir. K garh M ahm ud gibi M brek-h
da: "Arapadan so n ra Trkeden daha gzel ve heybetli bir dil yoktur. Eski
zamanlardanberi em r ve k um andanlarn ou T rk t r; devlet, nim et, altn
ve gm Trklerin elindedir. B ykler, asiller ve b t n halk onlarn hizm e
tindedir. Bunlar T rklerin devleti sayesinde sayg ve saa d et grdklerinden
bugn insanlar eskisinden d ah a fazla Trkeye rabet ederler" hkm n v e
rir . Mbrek-h T rke hakknda bu dncelerini ifde ed erk en Kgar-
! Mahmud ve Ali-r N ev ile birleir. N itekim T rke gibi Farsa d a iir
ve eser yazan Ali-r N ev bu iki dili m ukayese eden M uhakem et l-lga-
Icyn adl tetkikinde T rk enin F arsad an d ah a zengin ve ifde kabiliyetinin
daha stn olduunu, T rk ler F arsa konutuu ve iir yazd halde ranl-
'iMuceml-buldn, I, s. 18.
^fftuklular tarihi, s. 250, 310.
nrih-i Fahreddin M barekh, nr. Dr. R oss, L ondon 1927, s, 34, 35, 44; F. Kprl, Trk dili ve
tebiyal, stanbul 1934, s. 125-154.
198 . T R K C H N H K M Y E T ! M E FK R E SJ

larn yazm ak yle dursun konum aa bile kabiliyetleri olm adn syler ve
bu hususlara d a ir delillerini ileri s rerek irleri Trke yazmaa tevik
e d e r*. B ununla berab er, m ill ur ve g u ru r duyan, byk aatay aip
Trkeye d air grlerinde ne kadar hakl ise T rklerin Farsa yazmalarn
Farslarn T rke konuam am aiarm lehte tefsir ed e rk en de o derece isabelv
sizdir. Z ira bu son hkm F arslarn T rkler zerindeki eski kltr tesirleri-
nin devam etm ek te olduunu gsterir. X III. asrda eyh H sm eddin simi
A rapa iirleri fesah t, F arsalar m elh a t ve T rkeleri de sh h at vasflar
ile m m taz gsterirken slm m edeniyetine m ensup byk dilin hussi-
yetlerini belirtiyordu.
Bu devirde T rk cihn hkim iyeti fikri artk um um bir inan haline
gelmiti. Subk (X IV . asr) eski devirde Trklerin lkelerini ve merkezlerini
kimseye verm ediklerini, buna m ukabil A rap, A cep ve R m larm kendi lke
lerini baka m illetlere kaptrdklarm , kendi yurtlarnda bakalarna esir ol
duklarn ve inkr kabil olm ayan bu stnln T rklere ait olduunu sy
lediini y azar. Seluklulardan nce T rkleri sadece asker ve ahlk mezi
yetleri ile m eth ed e n C hiz gibi m tefekkirlerden sonra bu devirde artk
T rk ten gayri b ir m illetin siyas hkim iyet hakk kalm am t. Filhakika Sel
uklu im paratorluu paralannca A bbs halifeleri, Turul Bey zamanm-
danberi, T rk lere terk ettikleri cism an saltanat d a ele geirm ee alyor
ve Seluklulardan nce Bveyhler zam anndaki hakir durum larm unutmu
bulunuyorlard. Bylece bu sarsntlar srasnda bir S ultan lk ve Halifelik
m cdelesi balam t. N itekim son Irak Seluklular sultan Turul
(1176-1194), kendisine kar harek ete geen halfe N asr lidinillha sultanl
a karmamas, din ileri ve im am lk ile m egul olm as ihtarn yapm; Sel
uklu devrinde k u rulan siyas ve hukuk nizm n m uhafazas iin sert bir
m ukabele gsterm iti. E sasen halifelerin gelitirm ee balad orduyu da
O uzlar tekil ediyordu. H alifelerin askerleri kaynaklara gre savalarda
"Cinsin cinse, Trkn Trke temayl" yni m illiyet duygular tesiri ile Sel
uklu ord u su n a iltihak ediyor ve "Trk atlarnn kinemelerini duyan Kfe
Rfizleri kayordT^^. II. Kl A rslann B izanslara kar 1176 zaferini tebir
ve teb rik eden ve aslen T rk olan ir b n T a vz bu halifenin Trk asker
lerini tasvir ed erk en "Senin ordundaki T rk arslanlar karglarn tekil ettii
orm an d an bak a orm an bilm ezler. Ceyln gibi iseler de saldr zamannda
M uhkem et iil-lgateyn, stanbul 1315, s. 42-44, 55-58.
Barthold, slm m edeniyeti tarihi, s. 125.
Tabakat, I, s. 166; . Yaltkaya, "Trklere dair Arapa iirler," TM . V , 307.
R vend, s. 334.
Seluklular, s. 184, 187.
T r k C H N H K M Y E T M E F K U R E S --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 199
kurtlar gibi ham le yaparlar... Savata o n u n etrafn ay paras gibi gzel
Trk genleri kuatrlar. B alarnda tulga, vcudlarm da zrh bulunan b u as
kerler fidan boylu fakat dem ir gibidirler" der.
Trkler A rap ve A cem lerin slm dinine ve m edeniyetine hizm etlerini
takdir etmekle b erab er onlarn artk hayatiyetlerini kaybettiine ve hkim i
yetin sadece T rk lere ait bulunduuna inanyorlard. Bu sebeple T rkler
onlara, istihfaf edici m nasyle, T acik adn veriyor; m edeniyet iinde geve-
mi, ahlk ve karak terleri zayflam insanlar nazar ile bakyorlard. B u duy
gularn Bizanslara kar d ah a kuvvetli hissedildii grlecektir. H a tt ayn
meden tesirlerle sava kabiliyetleri azalm, m aneviyatlar zayflam e
hirli Trklere de bu sfat veriyorlard. K garl M ahm ud Sr nehri blgesin
de "ehirlerinden dar km am ve sava rhlanm kaybetm i O uzlan bi
le Yatuk kii ad ile ayn vasfta sayyorlard" . T im ur istilsndan sonra
Alncak kalesi K ad m d ed d in in idaresine braklm ; o d a T rkleri ikinci
plna atmt. Bu d u ru m d a K arakoyunlular "Hi bir zam an ve hi bir yerde
Trkmenler T aciklere itaat etm em i; saltanat ve h k m et daim a Trkm en-
lerde kalmtr" diyerek K ad ile m zakereye girimei red ettiler ve "cinsin
cinse meyli bulunduu" dncesi ile de m zakereye m em ur T aciklerin ta
vassutuna gvenm ediler '. G ebe K arakoyunlu ve A kkoyunlular arasnda
birok savalar olduu halde beyleri bazan "Her ikim iz de Trkm en olduu
muzdan artk birbirimizle muharebe yapm yalm ve dmanlarmza dnelim"
dncesi ile kavmiyyet veya m illiyet duygularna bal bulunduklarn gs-
teriyorlard'". Selukla im paratorluunun kuruluu ve O uzlarn gleri s
rasnda Musul A rap em ri Kurey, ldrd T rkm enlerin balarm Ba-
dada, Halifeye, gnderm i; halifenin T rk askerleri soydalarnn bu akbe
ti dolaysiyle m atem yapm ve onlar defnetm ilerdi. *
Seluklularn hkim iyetinden sonra slm dnyasnda kurulan hem en
btn devletler ve iktidar T rk m illetine ait bulunm u ve b u durum yakn
zamanlara kadar devam etm itir. H ristiyan A vrupad a krallarn C erm en
aslndan gelmesi gibi M slm an ark ta d a hkim iyet T rk m illetine ve h-
nedanlarma, hususiyle Seluklu ve O sm anhlara inhisar etm itir. T rk ler s
lm dnyasn i ve d b u h ran lard an kurtardklar gibi H allara kar m
dfaay da yine kendileri yapm, Suriye ve F ilistini tem izlem ilerdir. A rap
ve Acemlerin hayatiyeti o derece tkenm iti, ki bir kasrga gibi slm lem i
* - Yaltkaya, TM. V, 324.
Divn m, 11 .
Abdullah Nipr, Tevrih-i Trkmaniyye, H usus ktp. yazm a, s. 170.
^ Eb Bekir Tahran, Tarih-i Diyrbekriye, nr. N. Lugal ve F. Smer. I, s. 58.
Stluklular tarihi, s. 74.
200 ________________________________________ ^______________________________________T R K C H N H K M t Y E T l M E F K R g ^

ni sarsan ve slm m edeniyetini ykan M ool istils en byk tahribat ve L-

tallerini T rk istan d a ve T rk ler zerinde yapt halde yine d e hkimiyet ve
hayatiyetin tem silcisi T rk ler idi. N itekim M sr sultan yannda yayan
A yntapl T rk tarihisi B edreddin Ayn, M sr M em lkleri Sultan Kutuz
ve B aybarsn M oollar Ayn C lt (1260da) m evkiinde m alp etmesi ze-
rine: "Ne gariptir, ki T rk lere (yni M oollara) kar slmiyeti yine ayn
cinsten Trkler kurtarmtr" d erk en bu hakikati bel bir ekilde ifde etmi,
tir. M sr T rk sultan A llah tan yardm dilei ile savaa girm i ve zafer ka
zannca d a atn d an in erek secdeye kapanm ve A llah a d u a etmitir'"". H-
lg d ah a nce gnderdii m ek tu p ta "Y eryznde Tanrnn Ordusu" olduk
larn yazarken bu hads ve inancn aslnda T rklere ait bulunduunu ve
M em lklerin de T rk olduunu dnm em itir.
M slm an dnyas S eluk hkim iyetini o d erece takdir ve tebcil etmi-
tir, ki devletin kuru lu u ndan nce, yurt ve geim ariyan byk Ouz gebe
lerinin akn ve yam alarna ram en, yeni devrin getirdii em niyet ve saadet
dolaysiyle, o n lara kar d a hi bir ikyet izi kalm am t. X II. asrda Sicil
y ad a N o rm an krallarm m saraynda ve T rklerden uzak bir yerde yayan
m eh u r corafyac dris T rk hkm darlarnn m eziyetleri ile Trkmenie
rin k u su rlarn a iaret eder; "Sultanlar m chid, kudretli, ihtiyatl, dil ve
yksek nsan vasflarla tem yz eder. H alk ise chil, k ab a ve zlimdir" der
ken son cm lesi ile Seluklu im paratorluunun kuru luundan nceki, ge
be aknlarn kastediyordu'". L kin feodal T rk devlet anlayna gre bir
T rk sultan ile b ir boy beyi arasnda m him bir fark yoktu. Z ira kendi kabi
lesi ile birlikte b ir yu rd a sahip olan bir T rkm en beyi m cdele sonunda k
k b ir beyliin ba olunca derhal em niyet, asayi ve nizm kuruluyordu.
N itekim Seluklular G aznelilere kar, 1038de, ilk zaferi kazanp Nipra
girince halkn endiesi karsnda brahim Ynal: "dil bir pdih olan Tu
rul Beye yazyorum ; yaknda gelecektir. B ugne k ad ar yaplan yolsuzluklar
z aru retle vukubulm utu ve kk halkn ii idi. H albuki bugn durum dei
m i ve m em leket bizim olmutur" szleri ile T rkm en beylerinin siyas anla
ylarna terc m an olm utu. gn sonra ehre giren Turul Bey de derhal
lim leri ve eh rin ileri gelenlerini kabul etti. D vn- M ezlim de oturarak
halkn istek ve ikyetlerini dinledi. Y annda bulunan kad Sid e: "Biz ya
banclarz; T aciklerin usllerini bilmeyiz. Bu sebeple bizden nasihat ve yar
dmlarnz esirgemeyiniz" diyerek yksek nsan ve idareci vasflarn gster-
*-106
m t .
k d l-C m n, Veliyddin Ef. No: 2391 (X IX ), s. 436.
Geographie d Edrisi, Fr. trc. Jaubert, I, s. 498.
Beyhak, Tarih, nr. S. N efs, s. 652, 654; bn Funduk, s. 268, 273.
 -RK C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 201
Gebe T rk m en ler hakknda R um larn davran d a kayda deer. F il
hakika Anadolu ularnda, Bizans karsnda, bir beylik kuruluncaya kadar
Trkmen akn ve yam alarndan ikyet eden R um lar, beylik te sis o lunduk
tan sonra, davranlarn derhal deitiriyor ve B izansn kt ve bask id a re
si yerine bu T rkm enlerin hkim iyetini tercih ediyor; b u sayede devlet niz
mna ve adalete kavuacaklarna inanyorlard, ki bu hususta pek ok m isl
vardr. te T rkler ile M oollar arasnda esasl fark lard an birisi de budur.
Nitekim bir m illetin, ayr boy beyleri idaresinde vukubulan Seluk istils,
ilk zamanlarda zaru r olarak, birtakm akn ve yam alara sebebiyet vermi;
fakat devlet kurulunca h e r ey dzelm iti. H albuki M ool istils bir devlet
idaresinde, byk o rd u lar vastas ile ve bir nfs h arek eti olm akszn vuku-
bulmu; buna ram en to p tan yam a, ktal ve tah rib ler resm en yaplm t. Bu
byk farka dikkat edilem em i, yalnz byk R us limi W. B arthold Trkle-
rin demokrat, M oollarn d a aristokrat bir devlet idaresine sahip olduklar
n, Trk beylerinin mevki ve asaletlerine ram en M oollar gibi halka h a k a
retle bakmadklarn; bilkis devletin kuruluu ve ykseliinde halka birinci
derecede mevki verdiklerini belirtm itir. H a tt G k-trk hkm dar Bilge
Kaan bir tasm T rk beylerini kendi m enfaatlerine dkn, mill kltr ve
treye sadakatsizlik, in esaretin e alm ve hiynet etm i olduklarm ; bu n a
mukabil halk kitlelerinin m ill a n anelere ve istikll fikrine d ah a sk bir e
kilde bal kaldklarn belirtm itir. Bylece b u rad a d a insan kurban eden
Moollarn, T rk lerd en m edeniyet seviyesiyle olduu gibi devlet anlay ve
insanlk duygular ile d e ne derece ayrldklarna dair yeni bir misl d ah a
vermi bulunuyoruz.'

w . Barthold, Eski Trk kitbelerinin tarihi ehemmiyeti, s. 80; Orta A sya Trk tarihi, s. 7. Barthold
Ruslarn Lehistan hkimiyetine kar davrannda da mill hassasiyetin beylerden deil halktan
geldiini syler.
 8. Seluklu Sultanlarnn Cihngirlik Dvlan
"Biz te m iz m sl m an lan z; bid'at n ed ir bilmeyi
B u s e b e p le d ir ki A llah hlis Trkleri aziz kld."
(Atp-Arslan^

S e l u k l u l a r en m itsiz ve tehlikeli bir zam anda m uazzam Gazne or

d usuna kar ilk zaferi kazannca, 1038 R am azan B ayram nda, Abbs elisi
de N ip rd a o n lara geliyordu. Seluklular bu m nasebetle H alife tarafn
dan tanndklarn dnerek ok sevindiler ve gurur duydular. Byle^
uzun b ir m cadele ve g devrinin artk sona erdiini ve uurlu bir devrin
banda b ulunduklarn anlam lard. Bu hdise, be asr nce, ecddlar
G k- t rk lere ilk zaferleri zerine in ve Bizans elilerinin geliine benziyor
ve ayn sevin tekrarlanyordu. T urul Bey, 23 M ays 1040 yl cuma gn,
D an d an ak an m eydan m uharebesini kazanp saltanatm iln edince Halifeye
gnderdii eli ve m ektup ile kendilerinin pdihzde (yni Ouz Han nes
li) ve G azne sultanlarnn klezde olduklarn bildiriyor ve bu suretle slm
hkim iyeti ve saltanatnn kendilerine aidiyetini belirtiyordu. Mektubun ba
nda, T rk hkim iyet alm eti olarak, ok ve yaydan m teekkil turasn
koym as d a bu m naya geliyordu'.
T urul Bey, b u byk zaferden sonra, ordusu ile H em ed an a girerken
devrin evliyasndan B aba T hir ve B aba C afer ile karlar; atndan inerek
onlarn ellerini p er. B aba T hir kendisine: "Ey Trk! A lla h n halkna ne
ya p m a k istiyorsun?" diye sorar. Sultan eyhe: "Ne emredersen" cevabn ve
rir. B ab a T h ir "M uhakkak Allah a d le t ve ih san yapm ay buyurur" yetini
okuyarak "Tanrnn emrini yap!" der. T urul Beyin gzleri yaarr ve "yle
yapacam " m ukabelesinde bulunur. B unun zerine B aba T hir Sultann
elini tu ta r, abdest ald krk ibriinin kapam parm andan b n p onun

' Selu klu lar, s. 5 6, 61 - 6 2.

^RK CHN HKMYET MEFKRES__________________________________________________________________ 2 0 3

^rjjama tak ar ve ''Bunun gibi dnya lkelerini senin eline koydum ; adlet
F der. Seluk Sultan bu halkay, daim a uurlu bir m uska gibi tar ve
109
savalarda parm ana koyard . Bu suretle T an rnn Ouz H a n a ve evld-
lanna irkil H oca ve D ed e-K orkut, C engiz H a n a G ke nasl dnya hkim i
yetini verdiini tebir etm ilerse im di B aba T hir d e slm ve dnya hki-
niyetini A llahn T urul Beye ylece ihsan ettiini m jdeliyordu. Byk
Trkmen aknlar sel hlini almt. H orasan-A zarbaycan yolunda "Gler
lunncalar gibi" kaynayor; T urul Beyin siyseti ile asl m uhaceret hedefi
Anadoluda yurt bulm ak olduu halde yine d e slm lkeleri za rarla ra uru
yordu. Bu sebeple K aim B i-em rillh byk lim M verdyi 1044(435)de bir
mektupla Turul Beye gnderdi. H alife bu m ektupta: "Ey T und Bey M u
hammedi Aldn m em leketler sana kfidir; dier slm lkelerine d o k u n
ma" diyordu. B ununla d a m u haceretin azam etini, feodal m ahiyette T rk
uluslar zerinde T urul Beyin h en z hkim olacak bir d u rum da bulunm a
dn ve Sultann d a zaten m u h aceret selini A n ad o lu ya ynelttiini kavra
yamam gzkyordu. B ununla b erab er T urul Bey H alifeye: "Benim as
kerlerim (m illetim) p e k oktur ve bu m emleketler ona kfi gelmiyor. D oru
hareket iin elim den gelen h e r eyi yapyorum . E er adam larm dan (Trk-
menlerden) bir ksm a kalp ktlk yapyorsa bu n a kar ben n e yapabili
rim" cevabn veriyordu .
Turul Bey, devletini kuvvetlendirdikten, A nadolu yolunu aan seferini
yaptktan sonra, H ilfeti i B veyhlerin elinden ve m slm anlan erlerin
den kurtarmak m aksad ile, 1055 yaznda B adad seferine kt. H alifeye
gnderdii Turah (Ok-yay ve ism ini hvi) m ektubunda "H azret-i M uham -
mede hizmetle eref kazanm ak, takdis edilm ek, bizzat H acca giderek yolla
r amak; sileri tenkil etm ek ve M sr aknlar (i-Ftm ler) ile savam ak
arzusunda" bulunduunu belirtiyor ve Halifeyi k u rtarm a k ve B adada gir
mek iin yine de o n d an izin istiyordu. T urul Bey H ilfet m erkezine girip
Bveyhleri tem izledikten so n ra H alife kendisine tc giydirm e ve kl k uat
ma merasimini yapt. O n u "Dnya sultam" ( ark ve G arp) iln etti; ona
'Rknddin" (D inin tem eli) ve "Kasm E m r l-M m inn (H alfenin orta)
unvanlarn verdi. Bylece Seluklular slm halifeliini, A bbsler elinde
himayelerine alm ve dokuz asrlk T rk-slm saltanat balam tr. eklen
ayr gzkmekle b erab er H ilfet ve S altanat Seluklularn elinde b u lu n u
yordu. Bu m aksatla da sultan B adadd a bir "Turul Bey ehri" (M edinet
ut-TuruI-bek) ina ettirdi. i B veyhlere esir olan Snn halifelik artk
^Ravendi, s. 99.
bn l-Esr, IX. 180; bn l - Cevz VIII, 113, 116, 233; Sibt ibn l- Cevz, Kprl No: 1157, s.
I2a; Bar Hebraeus, s. 203-204.
2 0 4 ________________________________________________________ _______________________________ T R K C t H N H K M Y E T M E F K R e S

kurtulm u; fakat siyasetle hi bir ilgisi kalm am t. H a tt halife ve sarayn^

m asraflar bile sultann yapt tahsisata (ik d 'a) balanm t. Halfe 1061
austos aynda T urul Beye gnderdii m ek tu p ta o n a "Byk ehinh
D nyann (arkn ve garbn) sultam ve sl m m dirilticisi" sfatlar ile hitap
ediyordu.
T arih in byk ahsiyetleri arasnda bulunan T urul Bey (1040-1063)
yabanc lkelerde dank gebeleri toplyarak m uhteem bir imparatorluk
kurdu. M slm an T rk lere yeni bir cihn hkim iyeti devri, yeni bir medeni
yet kaps, slm dnyasna d a kurtulu ve nizm ylu at. O nu gebe reis
liinden T rk-slm sultanl tah tn a karan, adaleti, efkati, merhameti,
sabr, ihtiyat ve k etu m oluu gibi yksek m eziyetleri yannda idealistlii ve
dindarl bata gelir. Eski G k -t rk kaanlar nasl T anrya inanyordu ise
m slm an K arahanl hkm darlar ve Turul Bey de slm m A llahna ve
ru h u n a ylece ve d ah a derin bir im anla bal idi. Bu sebeple "Kendime saray
yapp yannda bir cam i in etm ezsem A llah 'tan utanrm" sz dindarlnn
gzel b ir belirtisidir. S ultann R ey ehrinde (T ah ran yaknnda) bulunan
bidev trbesi (G m bed-i T urul)nn bir asr sonra d a ihtiam l bir bide ve
ziyretgh olduunu kaynaklar yazar. M uazzam cam iler, hastahneler ve
kervansaraylar brak an Seluk ve O sm anh S ultanlar kendilerine ok mte-
vzi saray veya kkler yapm akla T urul B eyin slm -T rk m efkresine g
re h arek et etm i bulunuyorlard. ok d in d ar ve im anl bir m slm an olan
T urul Bey h aftan n iki gnn oru tutm akla geirir; fakat asla taassup da
gsterm ezdi. B a d ad d a halfenin kz ile evlenirken trke arklar syleyip
rak sed en askerleri arasnda bizzat yetm ilik sultan d a oyuna katlyor; dizle
rini yere vurup hopluyordu. Bu dnn htras o larak 1063(455)de baslan
b ir m adalyada k endi k ab artm a resm i, bir yznde halfenin ve dier yzn
de de S u ltan n ad lar yazlm bulunuyordu***.
A lp A rsla n n ksa s ren saltanat (1063-1072) T rk devlet nizm ve ci
h n hkim iyeti m efkresinin en p arlak devirlerinden birini tekil eder. Sel
uklu im p aratorluu, bu ksa m d d et zarfnda, ecddlar Selukun yaad
S r-derya boylarndan A kdeniz kylarna k ad ar uzanm t. A lp Arslan, yld
rm s rati ile, T rk istan , H a zar sahillerini ve K afkaslar fethedip bu blge
lerd e hkm sren birok em r, m elik, yabgu ve hkm darlar ve Karahanl
hk an larm tabiiyetine aldktan sonra, slm n dahil dm an Ftmlere ve
haric dm an BizanslIlara kar iki byk sefere giriti. Suriyeye giderken
ordu su ile D iyarbekire urad. O srada B izansa kar son m dfaa ss
olan b u m stahkem ehrin srlarn hayranlkla seyretti ve slm koruduu
S elu k lu la r ta rih i, s. 93 -9 5 .
f R K C H N H K M Y E T m e f k u r e s i --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 205
iin "Ellerini teberrken hisarn talarn a ve sonra d a gsne srd". O rad an
Halebe doru ilerledi. F rat n ehrini geerken Sullanm im m B u h aral ka-
Eb Cafer M uham m ed: "Efendimiz! N im etinden dolay A lla h a h a m d ede
rim Zira, kleler m stesna, bu nehri g erek eski zam anlarda ve gerekse de
slm devrinde bir T rk pdih olarak, ilk defa siz geiyorsunuz" dedi. Sul
tan btn beyleri ve k u m andanlar toplyarak bu szleri tek ra rlatt ve kendi
si de Allaha kretti. Bu h arek et zerin e i-Ftm ler Suriyed en ekiliyor
ve Mekke em ri de artk F tm ler yerine hutbeyi A bbs halfesi ve T rk
sultan adna okuyordu. O, H a le b i m u h asara etti; fakat slm idealine bal
bulunan Sultan "Rumlar karsnda bu h u d u d ehrini kl ile fethetm ekten
korkarm" diyerek hcum a gem eden teslim olm asn bekledi ve D iyarbekir
srlar nnde duyduu din duygularm bir kere d ah a belirtti.
Trk sultan Suriye seferinden sonra A n a d o lu ya dolan ve BizanslIlar
tarafndan takibe uryan T rk m en lere em in bir yurt salam ak ve slm n
bu eski rakibi ile hesaplam ak niyetinde iken F tm lere kar seferini ikm al
etmeden dnm ee m ecbur kald. Z ira im p arato r R om anos D iogenisin
200.000 kiilik byk b ir o rdu ile ilerlediini ve arkadan evrilm ek zere b u
lunduunu rendi. A lp A rslan B izans ordusu ile M alazgirt civarnda, az bir
kuvvetle, karlam ak zo runda kald. O rdusunun k u dretine m a ru r olan im
parator, karsnda az b ir kuvvet olduunu grnce, A lp A rslan n sulh tekli
fini gururla ve kabaca red etti. nk im p ara to r yalnz A n a d o lu yu gebe
lerin igalinden k u rtaracana deil, slm lkelerini de zaptedeceine in a
nyor; Irak, Suriye, H o rasan ve payitaht R ey valiliklerini de kum andanlarna
vaad ediyor; cmileri kilise yapacan dnyor ve A lp A rslann nerede tes
lim olacan soruyor; sfahn veya H e m e d an da klayacan sylyordu.
Bu kaba m uam eleye dayanam ayan T rk elisi "Hayvanlarnz orada klar;
ama sizin nerede klayacanz bilem em " tarznda ok cidd ve m nal bir
mukabelede bulundu.
Alp A rslan 24 A ustos 1071 aram ba gn ok zld; endie duydu
ve mukadder bir savaa hazrland. B uharal im m E b C afer M uham m ed:
"Ey sultan! Sen A lla h n baka dinlere zafer vaad eyledii slmiyet urunda ci
hd yapyorsun. B tn m slm anlar mimberlerde sana dua eyledii cum a g
n savaa giri; b en Tanrnn zaferi senin adna yazdna inanyorum " diye
rek bir keram et m jdesi verdi ve A lp A rslan n m aneviyatn ykseltti. G e r
ekten Halife, bu m nasebetle, cam ilerde okunm ak zere u ib arelerle ba-
lyan gzel, tarih bir d u a ve h u tb e m etnini gnderdi: "Allahm! slm n san
caklarn ykseltm ek iin hayatn esirgem eyen m chidlerini yalnz b rak
ma- Alp A rslan m uzaffer kl ve askerlerini m eleklerinle te yid eyle!" 26
Austos cuma gn askerlerini toplayan A lp A rslan atndan indi ve secdeye
206 ________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E P

vard: "Y Rabb! Seni kendim e vekil yapyor; azam etin karsnda yzm ye
re sryor ve senin urunda savayorum . E y Tanrm; niyetim hlistir; bana
yardm et; szlerim de hilaf varsa beni kahret!" duas ile d erin im ann belirt-
ti. S o n ra da askerlerine dnerek: "Burada A lla h tan baka bir sultan yoktur
em ir ve k ad er onu n elindedir. Bu sebeple benim le birlikte savam akta vey
b en d e n ayrlm akta serbestsiniz" dedi. Bu heyecanl ve kararl szlerine kar
ask erler bir azdan "Asl emrinden ayrlmyacaz" m ukabelesinde bulundu
lar. M u h areb en in neticesinden endieli olduklar iin de alaarak vedalat
lar. Sultan beyazlar giyerek ve eski T rk uslne g're atnn kuyruunu ba
layarak son hitabm yapt: "Ey askerlerim! E er ehd olursam bu beyaz elbi
se kefenim olsun. O zam an rhum gklere kacaktr. B enden sonra Me-
lik-h tah ta karnz ve ona bal kalnz. Z aferi kazanrsak istikbal bizim
dir".
Y ce Sultan Alp A rslan bylece cum a gn kendi hayat gibi Trk ve
slm tarih in in de b ir dnm noktas olan M alazgird m eydan muharebesine
giriti ve kuvvet azlm giderecek m ahirne bir taktik kulland. Sava esna
snda B izansn B alkanlardan getirdii am an U z (O uz) ve Peeneklerden
hazrlanm svari kuvvetleri derhal rkdalar olan Seluklular tarafna ge
tiler. H u su le gelen sarsnt zerine, BizanslIlarn zulm lerine urayan Erme-
niler de katlar. Bu aknlk iinde Bizans ordusu bozuldu. T arihin bu b
yk zaferi ile A lp A rslan T rk, slm ve h att dnya tarihinde neticeleri ok
byk olan b ir dnm noktasnn kahram an oldu. B t n slm ve Hristi
yan kaynaklarnn ittifakna gre T rk Sultam im p arato ra esir deil misafir
ve h a tt dost m uam elesi yapm tr, ki tafsilt eski eserlerde verilmitir. Sul
tan rakibine "Ben bu d u rum a dseydim b an a ne yapardn?" sualine kar
"D m ana yaplm as gerekeni yapardm " cevabn ald. B unun zerine Alp
A rslan vakarl ve sam im davranan im paratora "Ben b u ra d a m uzaffer olur
sam san a iyi m uam ele yapacam a dair Tanrya bir ahidde bulunmutum. Al
lah iyilik dnenlerin arzularm gerekletirir. Bu sebeple seni tahtna iade
edeceim " dedi. B tn ada m ellifler S ultanm bu bykln hayran
lkla yazarlar. T arih te ilk defa bir Bizans im p arato ru n u n esir olm as ile neti
celenen bu byk zaferin kym eti zam annda da takdir edilm i ve slm e
h irlerin d e zafer enlikleri yaplm tr; birok hkm darlar ya bizzat veya el
ileri vastasiyle A lp A rslan tebrik etm ilerdi"^.
A lp A rslan dokuz yllk sultanlktan sonra, 42 yanda, bir btn tarafn
d an ehid edilm i; fak at ksa zam anda, Yavuz Sultan Selim gibi, tarih byk
vazifesini baarm t. Bu m nasebetle kendisine "Cihn sultan,
S e l u k lu la r tarihindeki A lp A rsla n bahsi h lsa edilm itir.
Tr KCHN HKMYET MEFKRES------------------------------------------------------------------------------------------------------2 0 7

"Eb0?|.peth" (F etih ler babas) ve "Sultan l-dil" lk ab lan verildiini kay

naklar belirtm itir. ok sam im bir dindar olarak slm iyeti ykan gizli te-
kkllere ve B tn h arek etlerin e kar ok hassast: "Ka defa syledim. Biz
lkeleri silh kuvveti ile aldk. Tem iz m slm anlanz ve bidat bilmeyiz. Bu
sebepledir, ki A llah hlis Trkleri azz kld" ifdesi onun m ill ve din im an
nn derinliini m eydana koyar". G erekten kaynaklar "H km darlar a ra
snda onun k adar dine ve cihda bal kim se yoktur" derler. Suikasde u ra
d zaman syledii u cm le hem dindarlm hem de cihn hkim iyeti u
urunu gzel belirtir: T rkistan seferinde "bir tep e zerine ktmz vakit
orduhin azametinden ve askerlerim in okluundan altm da yerlerin titredii
ni hissediyor ve k endi kendim e B e n dnyann hkm darym ; hi bir kuvvet
bana kar kamaz; bu o rdu ile ini de fethederim diyordum . Bu gurur y
znden bu d urum a dtm . H albuki h er sefere km da daima A lla h tan
yardm dilerdim" diye k endi durum unu byle izah ediyordu. O nun byk fe
tihleri ve slm iyete hizm etleri dolaysiyle ahsiyeti din efsnelere b r n
m, "Gazi vfe ehid" A lp A rslan a, Yavuz Selim gibi, birtakm velilik k e ra
metleri atfolunm utur. H o ra san ln geerken askerleri ve hayvanlar su
suzluktan krlm a tehlikesine uram t. adrna ekilerek am an uslne
gre "Ban ap A lla h a yalvarm" ve yaan bol yam ur ile ordusunu k u r
tard rivyet edilm itir. B una ben zer baka k eram etlerin d en de bahsolu-
nur. Alp Arslan byoik tarih zaferleri yannda ilk defa Nizmiye m ed resele
rini kurmak, ilim adam larna ve talebeye vakf geliri ile m aalar tahsis e t
mek, byk im ar ve sulam a te sisleri vcuda getirm ek suretiyle de hizm etler
yapmtr. Eski T rk a n anesine gre: "Hazar .sahillerini dolaan cihngir
olur!" sz galiba o n u n iin sylenm itir. T rk tresine gre m illetin babas
sfatm m uhafaza ediyor ve yle h arek ette bulunuyordu. T rk m illetine
Anadoluda yeni b ir vatan kurm ak ve O sm anl im paratorluunun douuna
sebep olmakla d a yksek tarih m evkii bugne k ad ar m uhafaza edilm itir.
Hristiyanlar en byk m albiyeti A lp A rslan dan grdkleri halde onun
yksek insanlk vasflarn vm ekte ve kendisine "dil" lkabn v erm ek te
dirler. ir S ennin farsa k asid esin d ek i'":

G klere ykselen Alp A rslann ban grdn,

M erve gel ve o n u n to p rak olm u tenine bak:
N e kem eri st n d e yldz, n e ay gibi parlak yz,
N e altnda at, n e d e elinde dizgin kalmtr!

beyti birok Seluklu tarih lerin d e tekrarlanm tr.

114 l-M!k, Siyset-nm e, s. 139 - 140.
Rvend, s. 121; Czcn, s, 298.
 9. Melikh ve Sancar'n
D nya Nizm
Mefkreleri
"Allah bu d n y a y faizim tasarru fu m uza tevdi ve
e m a n e t etm itir. B t n em irler u e fa/cmdar/ar fai
zim m em u rlan m zdr."
(Sultan Sancar)

"Biz N iza m iy e m e d re se sin i bir m e zh e b i korumak

iin d e il ilmi y k se ltm e k m a k sa d ile kurduk.
M e zh e p le r aras bir tefrik istem iyoruz."
(Melikh)

A l p a r s l a n ok sevdii ve velahd tayin ettii olu M elikha pek gen

b ir yata (18-20 yalarnda) iken byk bir im paratorluk ile Nizm l-Mlk
gibi m m taz b ir devlet adam m rs brakt. T ek bir engel olan amcas Ka
vurt B eyin kard tah t kavgas d a byk vezirin him m etiyle b ertaraf edi
lince M elikh artk slm dnyasna hkim oldu. Srderya hudutlarndan
A kdeniz kjnlarm a k adar uzayan b u m uazzam im p arato rlu k byk kltrel
ve ktisad faaliyetlerle de ykseliyordu. M elikh h er tara fta geni imar fa
aliyetlerine ve sulam a tesislerine giriti. B tn byk ehirlerde Nizamiye
m ed reselerin i kurdu. lim, kltr, ziraat, sanayi ve ticaret ok ilerledi. ehir
lerd e byk b ir serm ayedar snf teekkl etti. T icarette kaydedilen yeni te
rakki ve u s ller sayesinde blgeler ve ehirler arasnda serm ye mbadele
leri kolaylatrld. Bu yksek ktisad ve ticar usller sayesinde slm dn
yasnda rg en (T rkistan), Saksn (B ulgar - H azar), sfahan, Rey, Badad
ve Sivas arasn d a 100.000 dinar (altun) m iktarna varan serm yeler havle
senedleri ile naklediliyor; veya bu kym ette havle senedleri ile ticar mu*
am eleler yaplyordu. Bu devirde kullanlan ek kelim esi p a ra iktisadiyatn
T t :R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 2 0 9

da ileri usllerin tatbikini ifde ediyordu. D a h a so n ra bu usl, ek kelim esi

jle birlikte A vrupaya intikal etm i ve m o dern bankacln bir unsuru olarak
bugne kadar gelm itir. Y zbini, beyz bini ve m ilyonu aan p ek ok ehir,
meydana gelmi; b u ralard a san at ve ticaret ok ilerlem i; yksek bir kltr
hayat gelimitir. Seluklularn vcda getirdii siyas em niyet ve k ltr sa
yesinde T rk-slm m edeniyeti yksek bir seviyeye erm itir. m paratorluun
vergilerini tesbit eden R isle-i M elik h ye gre devlet geliri 210 milyon di
nar iken M elikhm saray btesi de 20 milyon dinara bli oluyordu, ki bu
da ziraat, sanayi ve ticaretin ne derece ileri olduunu gsterm ee kfidir.
Bu mnasebetle, slm dnyas ile gelien ticar ve kltrel m nasebetler
neticesinde, A vrupada nisb bir ilerlem enin m evcut olduu X IV . asr bala
rnda Fransa ve ngiltere krallklar btelerinin ancak 4 m ilyonar altuna b a
li bulunduunu belirtm eliyiz. N itekim ayn asrda T ebriz ehrinin btesi
de bu krallklardan biri seviyesinde bulunuyordu".
Byle bir im p aratorluun b anda bulunan gen sultan iin ecddndan
mrs kalan cihn hkim iyeti m efkresinde d ah a ileri bir adm atm ak tabii
idi. Gerekten M elikh A ntakyad an A kdeniz sahiline varnca (1086) at ile
denize dald. Klcm defa dalgalara arp arak devletinin hudutlarm b u ra
lara kadar ilerlettii iin A llah a kretti: "Ey babam ! S ana m jdeler olsun,
kk yata braktn olun lkesini karalarn sonuna kadar geniletti" dedi
ve denizden gtrd kum lar A lp arslan n m ezarna serpti. M elikh T r
kistan seferine giderken (1088) N izm l-M lk, h ara dem ek m aksad ile
gelen, Bizans elisini birlikte K gara kadar gtrd. Byle yapm akla "Sel
uklu devletinin satvetini tarihe geirmek" istediini de beyn etti. N itekim
baka bir Trkistan seferinde C eyhun nehrini geen ordu iin gem icilere
denmesi gereken cretin de R u m vergilerine havle edilm esi aym azam et
duygusu ile yaplmt. Byle b ir d u rum da bulunan M elikh 1090 ylnda
Badada hareket ed erk en "Dnyay fethetm ek kararnda" idi".

Filhakika N izm l-M lk S ultana 400.000 kiilik m evcudu olan orduyu

700.000e kard takdirde: "Efendimiz Hindistan, in, Habeistan, B erber
ve Rum illerini de hkimiyeti altna" alabileceini beyn ediyordu. G erek
ten Melikh saltanatnn m erkezini d e H ilfet m erkezine, B adada, n ak
letmei ve h att cihn hkim iyeti iin siyas ve din iki otoriteyi elinde tu t
may dnd de an lalyor". N itekim sultann zevcesi T erken H a
tun un halife ile evli kzndan doan kk to ru n u n u d a hilfet veliahd yap-
Seluklular tarihi, s. 246 - 250, 265 - 285.
117 Mathieu, s. 197; b n Kalnis, s. 121; madeddin sfahan, s. 70.
Siysei-nme, s. 144.
2 1 0 ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------T R K C t H N H K M Y E T M E F K R e j,

m ak iin M elik-h tevik etm esi de bu gayeye doru geliiyordu. Suit

B adada varnca h u d u tlard a fetihlerle m egul bulunan byk kumandanla
rm B adada dvet etti. lk nce Y em en ve A den taraflarn fethetm ek zre
bir orduyu o istikam ete gnderdi. A nadolud a ve Suriyede bulunan kuman
danlarn gelm esini bekliyor; ilk nce M srda hkm sren i-Ftm hali
fesini ortad an k ald rarak im al A frikay slm birlii ierisine almak isti
yordu. Bu byk teebbse hazrlanrken B adadda kendi doum ylm bir
dnya hkm dar olarak; m uhteem bir m erasim le kutluyordu. Gerekten
ehir batan b aa donatlm ve geceleri de klarla aydnlatlmt. Badad
ehri k ve m zik sesleri ierisine gm lm; elenceler D icle nehrine do
lan gem ilerle revnaklam t. H alk ellerinde m ealelerle enliklere katlyor
ve ehir grlm em i b ir bayram m anzaras arzediyordu. Bu muhteem do
um gn devrin airlerinin d e kasidelerine m evzu tekil etm iti. Bugnler
d e b ir alev reisinin S ultana ve erknna verdii byk bir ziyafette 1000 ko,
100 bykba hayvan kesilmi; 20.000 m en m iktarnda eker harcanm; ye-
m ekler ipek adrlarda, gm kaplar ierisinde yenm iti *, ki bu da yksek
snflarn zenginlii bakm ndan dikkati eker.

F rm e n i ve G rc kaynaklar "Cihnn efendisi" M elikhm kalbi btn

hristiyanlara kar efkatla dolu olduunu; getii m em leket halklar iin
b ab a gibi h arek et ettiini ve bu sebeple de birok lkelerin kendi arzulan ile
onu n idaresine girdiklerini yazarlar; padiahn "dil Sultan" lkab ile de
"nsanlarn en m m taz" bulunduunu belirtirler. O nlara gre bu Sultan b
tn h k m d arlard an d ah a akll ve kudretli idi. H e r tarafta sulhu ve haki-
m ne idareyi kurm utu. Y ksek fikirleri, asl a h l b ve efkati ile her yerde
seviliyordu. H arp ve iddetle deil gnlleri feth etm ek suretiyle hibir h
km darn elde edem edii lkelere sahip oldu ve kim seye k ed er vermedi. Bir
hristiyan m ellife gre "m r vefa etseydi, ok artan kudreti sayesinde ylv-
rupay da devletinin hudutlar ierisine alacakt"^^^. Faka: B adadda bala
yan b u hazrlklar esnasnda kem l zevle yz tutm utu. G erekten ihtirasla
rna k u rb an giden T erk en H a tu n Nizm l-M lk ile m cdeleye girierek
S ultanla V ezirin aralarn at; neticede cihn hkim iyeti teebbs ile bir
likte nce vezirin so n ra d a yirm i yllk saltan attan (1072-1092) sonra krk
yalarnda gen pdihn da lm h er eye nihayet verdi. H att Byk
Seluklu im paratorluu d a bu yzden byk sarsntlara urad". Bylece
Seluklular tarihi, M elikh bahsi.
M athieu, s. 196, 201; Anili Sam uel, St. Petersbourg 1876, s. 451, 455; Brosset, Historie de la Ci-
orgie, I, s. 349; Orbelian, s. 182,183.
Seluklular tarihi, 1. 156-160.
 C H N H K M Y E T M E F K R E S ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 2 1 1

lelikhm cihn hkim iyeti dvas tam am iyle m illetlerin gnlleri zerin
de eliiy*^^ Trk-slm dnya sulhu ve nizm d a adalet ve insanlk ideali
ile b irlik te ilerliyordu.
Melikh asrlarca T rk-Islm dnyasnda T rk pdihlar iin rnek
tjir hkmdar olarak hafzalarda yaam; kudret, azam et ve adaletin timsli
vlrm^t. O, ilmin ykselm esi ve yaylmas iin byk gayret ve m ebllar
etmi; ilim, fikir ve din hrriyetini de ok dikkatle him ye etm itir. G er-
kten slm dinini ve Seluk devletini ykm ak iin uraan ve gizli tekilt
kuran Btnler veya sm ailler m stesna, tebaasnn din ve m ezhep hrri-
yellerine son derece sayg gsteriyordu. eitli m ezheplerin bulunduu ve
hirbirleriylc m cdele ettii Ira k d a E arler ile H anbeller arasnda d a m
n a k a a ve kavgalar oluyordu. M elikh ve N izm l-M lk, bu durum da, E b

shak irzye gnderdikleri bir m ektupta, N izm iye medresesini bir mezhebi
korum a k iin deil, ilmi him ye etm ek ve ykseltm ek m aksad ile kurduklarm,
mezhepler-aras bir tefrik gtmediklerini belirtiyorlard. Bu suretle fikir ve vic
dan hrriyetine ne d erece bal bir siyset takip ettiklerini de gsteriyorlar
d. Hatt m ezhepler-aras m cdeleleri nlem ek ve fikir hrriyetine kar
engelleri kaldrm ak m aksad ile bu kark m em lekette vaizler iin cam ilerde
asker muhafzlar bile kullanlm tr.
Bununla b erab er bu ted b irler istisna yer ve zam anlara ait idi. m p a ra
torluun byk m erkezlerinde, rgen, M erv ve Belh gibi ehirlerde um u
ma mahsus fikr mnzaralar ok rabette idi. H rezm d e M utezile m ezhebi
o kadar yaygn idi, ki halk arlarda bile felsefe ve kelm m eselelerini ra
hata mnakaa edebiliyor, m nazara ve m nakaalarda )mksek bir edeb ve
fikre sayg hkm sryordu. M elikh ile m am l-H arem yn Cveyn a ra
snda ceryan eden b ir hdise lim lerin ne derece itibar grdklerini g ster
mek bakmndan kayda yndr. Filhakika rivyete gre M elikh hillin
grnmesi zerine bayram gnn iln eder; fakat Cveyn, bu n a aykr ola
rak, ertesi gnn R am azan olduuna dair bir fetva verir. M elikh oto rite
ve hametinin bahis m evzuu olduu bu hassas m esele karsnda C veynyi
nazikne bir ekilde, saraya dvet eder. B yk lim: "Sultana ait ilerde fer
mana itaat bizim vazifemizdir. F ak at fetvaya taallk eden raeselelerde de
Sultann bize sormas lzm dr d er ve M elikh limi hakl b u larak onun fe t
vasna uyar. Sultan b ir C um a nam aznda zhidne bir hayat yaayan Ali bin
Haan el-Sandalfyi g r r ve onun kendisini ziyaret etm ediinden dolay
serzenite bulunur. O da sebep olarak: "Sizin pdihlarn en iyisi olm anz ve
benim de limlerin en kts olm am aklm iindir" d er ve ilve eder: "Zra
hkmdarlarn en iyisi limleri ziyaret eden ve lim lerin en ktis d e onlarn
ziyaretlerine dkn olandr" tarznda kanaatini syler. Bu m isaller M elik-
212 T R K C H N H K M Y E T M E F k r

hTn yksek vasflar hakkndaki m edihleri te yid e d e r *. M elikah da he*

m en b t n Seluklu h km dar ve beyleri gibi ran edebiyatna dkn id;
O n larn devrinde bu edebiyat Seluk saraylarnda him ye grm ve atm
devrini yaam t. M elikah d a bizzat farsa iir ve h att trke mektup yg
zard. M elikhn son zam anlarnda H aan S abbh ve B tm ler gizli tekilt
ve tahrib faaliyetlerine girimi; slm iyeti ve Seluk devletini kertm e ha
zrlklarna balam lard. Eski ra n daki kom nist M ezdekin fikirleri tekrar
canlanyordu. Nizm l-M lk S ultana bunlarn korkun ve tehlikeli hvi
yetlerini izah ed erk en salam grlerini ve d e riti im anm d a meydana ko
yuyordu. O n a gre ilk frsatta m eydana kacak olan sm aillerin gayesi s-
lm iyeti ve devleti ykm ak olup tarih te bunlar k ad ar sah tek r ve tehlikeli bir
zm re m evcut deildir. O nlar "Davul sesleri ile ehirleri igal ettikleri ve mm
taz insanlar kuyulara attklar zam an benim bu szlerim hatrlanacaktr"
derk en istikbali kefetm itir. G erek ten dtan H allarn ve iten de Btn-
lerin kard teh lik eler ve iledikleri korkun cinayetler bir ara slm dn
yasn d eh ete drm ; byk insanlar eitli m eto d larla im ha etmi; gizli
hviyetlerle saraylara, m edrese m uhitlerine k ad ar girerek sukasdlerini yap
m ve Seluk devletlerini uzun m ddet uratrm lardr.
M elikhn l m n den so n ra T erken H a tu n un ihtiraslar ile balyan
siyas b u h ran ve sarsnt oullarndan Sultan Sancar tarafn d an yattrlm
ve devletin k u d ret ve nizm tek ra r kurulm utu. Sultan S ancar uzun sren
saltanat esnasnda (1097-1157) kendisine tb i sultan, han, yabgu, melik ve
em irler zerinde "En byk sultan" (S u ltan l-zam ) sfat ile cihn hkimi
yetini tem sil ediyordu. 1133 ylnda H alifeye gnderdii bir m ektupta: "Al
lah bu dnyay bizim tasarrufum uza tevdi ve em net etmitir. B tn hkm
darlar ve em irler bizim nib ve m em urlarm zdr. Biz Cihn padiahln ba
bam zdan ve, tevcih eyledii sancaklarla, H alifenin dedesinden (Kaim Bi-
em rillah) m rs aldk diyor; eski T rk lh saltanat ve cihn hkimiyetinin
tam b ir tem silcisi olduunu belirtiyordu. H alife de kendisine btn saltanat
alm etleri ile b irlik te nallar altn b ir at gnderdi. arktan gelen byk isti
llar karsnda g arpteki ileri tam am iyle tb ileri sultan ve m eliklere brak
m; zam an zam an on lara hkim iyet tevcihleri (sancak, davul ve unvan gibi)
yapm t. Bu m nasebetle d e "lemin sultan ve dny pdih" Sancar hali
feye H allarn F ilistini igalleri, peygam berlerin kblesi olan K udsn do
m uz ve arap ticareth an esi haline getirilm esini ac bir dil ile tenkid ediyor ve
ark ta kazand byk zaferleri sayyordu. O, H in d istan d an B ulgar diyar
na, K gar ve T ala eh irlerine k ad ar byk hanlara, em ir ve kumandanlara
S elu klu lar tarihi, s. 2 3 3-234.
^BK CHN HKMYET MEFKRES------------------------------------------------------------------------------------------------------ 2 1 3

hazinedri milyonlarca p a ra harcyarak s l m m h u d u tla r n koruduunu be-

lirtiyot; Hallara kar cihdn d a garp lkeleri h km darlarna ait olduu
nu sylyor; bylece kendisine t b i sultan ve m eliklerin vazifelerini yapm a-
s n i h t a r ediyordu.

-Asya henz son szn sylem em iti. Sultan S ancarn arkta p u tp e

rest Karahtaylara ve am an T rk lere kar m cdeleleri slm dnyas iin
o kadar ehemm iyet kazand, ki onun hakknda bir hadis bile yaylmt. B u
na gre: "A h rza m a n d a bir insan zu h r edecek; C eyhun nehrini geerek a rk
Trklerini m a l b ed e ce ktir. Bu insan esm er yzl, byk bal, gr sesli ve
iek bozgunu olacak, sa elinde bir veya iki b en bulunacaktr. M erv eh rin
de hkm srecek ve b t n hkm darlar kahredecektir. F ak at sonunda
inden gelen o rd u lar onu m alb edecektir", ki bu hads H uzeyfeye isnat
olunmutur'. G erek ten S ultan S ancar byk m cdele ve savalardan
sonra nihayet arktan gelen b u kuvvetlere yenilmi ve lm ile Seluklu
azameti de km tr. B ir buuk m ilyonluk nfusa v aran payitaht M ervi
devrin ok yksek b ir k lt r ve m edeniyet m erkezi hline getirm iti. B u rad a
bizzat ina edip D r u l-h re adn verdii trbesi m uhteem bir bide olup
yeil kubbesi ile m ehur idi. T rbesine ve o rad a daim K u ran okuyanlara b
yk vakflar yapmt. S ultan S ancar ilim, edebiyat ve san atn k ve hm isi
idi. Yarm asr geen devrinde h ret sahibi lim, ir, riyziyeci, felsefeci ve
hukuku ahsiyetler ya o nun him yesinde bulunm u veya bizzat kendisi ta
rafndan yetitirilmiti. F ikir ve din h rriyetine ve m ensuplarna kar h r
metkard. O da Sultan M elikh gibi T rk-slm hkm darlar tarafndan
rnek bir pdih saylyordu. S ultan S ancarn yazdrd M efah ir u l-E tr k
(Trkerin m efhiri) adl eseri Islm iyete olduu kadar mill a n anelere de
bal bulunduunu gsterir. M aalesef b u eser bize k ad ar gelm em itir. Z a
mannda Sm err camii kapsnda, koum takm lar altn olan bir at bulun
duruluyordu. iler M eh d inin oraya inecei inanc ile bu at daim a cam iin
kapsnda bekletiyorlard. S ancar C um a nam azndan karken bu durum u
sorup cevabn alnca "Bu cm iden ben d en d ah a hayrls km az" nktesi
ile hurafelere ve taassuba kar davrann gsterm i ve a ta binmitir'. B
yk Seluklularn bu d rt byk sultam hakknda S ancara m ensup irler
den Muizz b ir kasidesinde:
"Selukun cevheri N r- B u h a ra ya eriti. ark ve garp d a b u cevherden
nur ald. lk hkim iyet T urul ve ar Beylerle balad; onlarn cihngirlii

^^Abrd-devlet, s. 64-65.
Z- Kazvin, s. 386; mdeddin sfahan, s. 166; Yakut. III, s. 173.
214 _______________________________________________________________ _______________________________T R K C H N H K M Y E T M E F K O r e jj

h e r lkeye yetiti. A m casnn tah tn a A lparslan o tu ru n ca ordusunun co.

kunluu K ayserin sarayna ulat. O n d an sonra M elikh pdih olunca
gklerden adalet, doruluk ve iyilik yayld. Padiahlk sras nihayet cihn
su ltan S ancara geldi" diyerek drt byk Seluk sultannn azam etli devir
lerini b ir ktada hlsa etm itir.
 10. Trk Cihngirlii ve Hristiyanlar
"Allah R u m la n n fenalklarna kzd iin Trkleri
bu istilya m e m u r e tti."
(H zkyl P eygam ber)

B y k Seluklu im p aratorluunun ykseli devrinde, eserini 1068de

yazan Sad el-Endels, dnya im paratorlarn Eski-alar tarihine gre v a
sflandrrken Seluklu hkim iyetini d e eski devirle birlikte m talea eder.
Dnyay be byk im paratorlua ayran m ellife gre in im paratorlarna
"taatkr insanlar hkm dar", ilm e sevgileri dolaysyla H indistan hkm
darlarna "Hikmet kral", cesr T rklerin hkm darna "Arslanlar hani", b
ykl ve yksek mevkii m nasebeti ile ran pdihlarna "hlar ah" ve
gzel yzl ve bedenli insanlar zerinde hkm srd iin R m (R om a)
hkmdarlarna da "nsanlar imparatoru" sfatlar verildiini syler'^. A rap
mtefekkiri Chiz A raplarn edebiyat, inlilerin sanat, Y unanllarn felse
fe, Ssnlerin siyaset ve T rklerin de askerlik kaabiliyeti ile ykseldiini
sylerken T rklerin slm dan nce ve Seluklulardan sonra kurduklar b
yk im paratorluklar bilmiyor; bu sebeple de onlarn yalnz asker hasletleri
ni belirtiyordu. T rkleri sadece H ilfet ordusundaki m eziyetleri ile tanyan
Chiz bu hkm n v erm ekte haksz deildi ve mazurdu'. slm dnyasna
hkim olan Byk Seluklular iin A nadolu gebe T rk kitlelerinin iskn
na yarayan ve Bizans im p aratorluuna kar slm hudutlarn koruyan bir
uc beylii mevkiinde idi. H a tt bazan si ehzde, bey ve boylarn da bir s r
gn yurdu saylyordu. L kin A nadoluda teekkl eden bu u c beylii T rk
milletinin m stakbel tarihini yapm; T rk cihn hkim iyetinin douunu ve
Osmanl dnya nizm n yaratan m add-m anev kuvvetlerin de kayna ol
mutur.
Tabakat l-mem, Fr. trc. Blachere, Paris 935, s. 43-44.
Fezil l-Etrk, Tria opuscula, nr. Van V lolen , Brill 1903, s. 43.
216 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R E ^

T rk ler M alazgirt zaferine kadar, yarm asr zarfnda, A nadolu hudut-

larn a "K arncalar" gibi ylyor; B izans topraklarna g irerek kendilerine
yurt aryorlard. O n lar A bbsler zam annda bu devletin askerleri ve Trkis
ta n d an gelip din u ru n da savaan gaziler olarak bu lkeyi d ah a eski devir-
lerd e d e tan m a a balam lard. slm -B izans h u d u t tekiltnda gaza ya-
p an b ir ksm T rk ler de b u ralard a yerlem iti. B izansllar d a Balkanlardan
g etirttik leri gayrim slim T rkleri, ayn asker m aksatla, slm lara kar ken
di h u d u tlarn d a tutuyorlard. BizanslIlarn slm dnyasna taarruza getii
ve ark ta h u d u tlarn genilettii sralardadr, ki O uzlar d a A nadolu hudut
larn a dayanm ve akna balam lard. T rkistan gnll gazilerinin verdii
bilgilere dayanan ar Bey 1018 ylnda, K arahanl ve G aznelilerin baskla
r karsnda, ark A nanadolu ilerine kadar gelip te k ra r T rkistana dn
m ; kendileri iin za ru ret hlinde bu uzak diyarda bir yurt aram ve dola-
ysyle m stakbel T rk vatann kefetm iti. Byk kah ram an ve kumandan
ar Bey 3000 svarisi ile H o ra san a dnnce kardei T urul Beye: "Bura
larda bize kar koyacak bir kimseye rastlamadm" d erk en h em Bizansllara
kar st n l k duygularn belirtiyor ve hem d e istikbal iin m idli olduunu
ifde ediyordu'^. B u ndan sonra yurt arayan T rkm enler A nadolu hudutla
rn a ylm ve sk sk aknlara girim ilerdi. Seluklu devleti kurulunca
Trkiye Seluklularnn ceddi, K utalm , 1045 ylnda, fetih yollarn amak
m aksad ile G ence n n de R um , E rm eni ve G rc lerd en m rekkep bir Bi
zans o rd u su n u bozg u n a uratm t. A ras vadisinden ilerledikten sonra payi
ta h t R ey e dn n ce T urul B eye: "Bu blgeler zengin ve Rom allar da kadn
gibi ko rka k insanlardr. Bu sebeple buralar kolaylkla fethedilebilecektir"
hab erin i veriyordu'^. A n ad o lu yu m thi bir akn ile batanbaa dolaan
A fin, M alazgirt m u harebesi arifesinde, A lparslana yazd bir mektupta
"te R m lkelerini istil edip byk bir ganim etle dndm . Rum lar bizimle
savaacak bir kudrette deildir" diyerek, M alazgirte doru byk bir ordu ile
b irlik te ilerliyen, im p arato r R . D iogenise kar A lparslana cesaret verici
h ab e rler iletmiti'^. BizanslIlarn zulm altnda ezilen Sryanler ve Erme
niler de "Rafz" R u m lar kadnlam sayyor, onlar cezalandrm ak iin Al
lahn Trkleri gnderdiine inanyor; ve bu sebeple d e bazan Trklere yar
dm ediyorlard'^. X II. asr M usev seyyah B enjam in d e Tudelle: "Rumlar
ok m ahir ve elenceye dkndrler. B arb ar dedikleri b t n m illetlerden or-
126
Selu klu la r tarihi, s. 4 8 .
B r y e n n io s , t rc . C o u s in , Histoire de C onstantinope, P a r is 1 6 7 2 , I I I , s. 6 7 4 ; Z o n a r a s , t rc . S t. Amo-
u r , P a r i s 1 5 6 0 , 1, s. 9 7 0 .
B a r H e b r a e u s , s. 3 2 0 ; S ib t ib n l- C e v z ( K a l n i s ) , s. 1 0 2 ; T r k e a n o n im Seluk-nm e, s. 20b.
M a t h i e u , s. 1 1 3 ; M i h a e l , I I I , s. 1 5 4 ,1 7 2 .
 -.R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 2 1 7

dularna asker alr ve sultana, yni T rk adn tayan T o rg am an Iarm h-

Iciiffldanna, kar m u h areb eye sevkederler. nk elenceye dkn olduk
larndan kadnlam ve sava kabiliyetini kaybetm ilerdir. Bu m nasebetle
erkekten ziyde k ad n a benzerler" ifdeleri ile T rk grn te yid ediyor-
, 130
lard
Trk akm lar yarm asr srd halde B izansn devam l m ukabeleleri
ve gebeler iin zapt g olan kalelerin okluu dolaysiyle boy beyleri id a
resinde bulunan T rk m en ler A n a d o lu da em niyet bulam am ve yerleem e-
miler; tehlike zam an larn da ya A zarbaycana dnm ler veya A nadoluda
snak bulmak m idi ile dolam ve Bizans ord u larn d an kam lard. A l
parslan M alazgirt zaferi zerine im p arato r Diyogenis ile bir bar anlam as
yapm ve bir kardelik yem ini ile birbirlerine balanm lard. Y eni im p ara
tor Mihael, D iogenisi tah ttan atp gzlerine mil ekince b u n a ok zlen ve
hiddetlenen A lparslan artk R u m lar tarafndan sulhun bozulduunu ve h a r
bin baladn iln ediyordu. Sultan T rklere: "Aslan ve kartal yavrular gibi
olunuz; yeryznde gece-gndz uunuz; artk Romallara ve Hristiyaniara
mn vermeyiniz!" em rini verm ek suretiyle A nadolu kaplarm ayordu''.
Bizans ordusu M alazgirtte im ha edildii iin b t n T rk ler A n ad o lu ya b o
almakta ve h er ta ra f O uz boylar ile dolm akta idi. B u byk insan dalgala-
n kaynaklarda ok gzel tasvir edilm itir. A nonim bir B izans kronii: "Kara
ve deniz dnya sanki kfir Trkler tarafndan igal edildi ve sszlatrld. O n
lar arkn (A nadolun u n ) btn kylerini istil ve yam a ettiler" der'^. D ier
bir Rum mellifi de "Trkler A n a d o lu y a eskisi gibi yam ac olarak deil, i
gal ettikleri yerlerin haldkl sahibi sfat ile giriyorlard." ifdesiyle yeni d u ru
mu ve eski gazalardan farkm daha doru bir ekilde belirtir'. A n a d o
lunun Rum veya R um lam halklar T rklerin n n d en kayordu. ada
bir yazara gre Bizans im p arato ru "M ihaele korku ald; korkak ve kadnla
m mavirlerinin szlerine kaplarak sarayndan ayrlp T rklere kar se
fere kmad. H ristiyaniara acyarak adam lar gnderdi ve Pont(K ayseri, Si
vas ve Am asya)ta kalan halkn bakiyelerini, eyalarn atlara ve arabalara
bindirerek, denizin tesine (B alkanlara) nakletti. Bylece ahlisiz kalan bu
blgelerde Trklerin yerlemesine hizm et em."'* G rc ve E rm eni kaynakla
nln tasvirleri ile de A n a d o lu ya akan bu insan selini grr gibi oluyoruz.
I* Voyage, n r. B e r g e r o n , P a r i s 1 8 3 0 , s. 25,
M athieu, s, 170.

Sathas n e ri, Bibliotheca G raeca, V I I ( 1 8 9 4 ) , s. 1 6 9 ; A . V a s ili e v , Histoire de l'Empire Byzantin, 1,

J. ^kyhtzcs, Historica, B o n n , s. 7 0 8 .
Sryani M ih a e l, Chronique, I I , s. 1 6 0 , 1 7 2.
2 1 8 ________________________________________________________ T R K C H N H K M tY E T l M E F K r ^

Filhakika b ir kaynaa gre: "T rkler Tiflisten B erd eaya kadar adrla
rm kurdular. A t, katr, deve ve koyunlan sayszd. B uralarda ok gzel bir
hayat sryor; avlanyor, eleniyor; dinleniyor ve hibir m ahrum iyet gm,,
yorlard. ehirlerle ticaret yapyor; bu esnada m em leketim ize (Grcistana)
giriyor; birok esir ve ganim et elde ediyor; b a h a rd a d a A ra ra t (Ar) ve
Som het d alarna kyorlard. T rkler sanki dnyann her tarafndan bu
m em leket iin randev verm ilerdi. S ultan dhil hi kim se onlar buradan 9.
karam az ve ken d ilerin e zarar verem ezdi". Ayn kaynak A nadoluya akan
T rk m en glerini de gzel tesbit etm itir: "Trklerin kudreti dolaysyla
R um lar arktaki btn ehir ve kalelerini brakp gidiyor; bu blgeleri Trklere
terkediyor; onlarn b u ra la rd a yerlem elerine im kn veriyor; hudutlarda kora-
um uz olan T rk ler h er taraf istil ediyorlar. B yk E m ir A hm ed, Kars al
dktan sonra, kral G iorgi(G rc)yi ni bir saldrla kam aa mecbur etti.
D n te R um lkelerine Trk kitleleri sevkeden Ayaz (asi) ve Bujgob (Men-
gcik?) adl iki byk em re rastladlar... R um larn devleti knt halinde
idi. Z ira T rk ler denizin berisinde (M arm ara ve B oazlarn) btn lkeleri
(yni A n ad o lu yu) igal etm ilerdi" *.

T rklerin n n d e R um lar garba ve B alkanlar a doru ekilirken, bu ilk

aknlk devresinde, E rm eniler de T o ro slarm dalk blgelerine, telerine
ve Kilikyaya doru gyorlard. ada bir E rm en i tarihisi de evvelce Bi
zanslIlarn yu rtlarn d an skp bu tara flara srdkleri E rm enilerin imdi na
sl o rta ve cenub A n a d o lu ya akn edip oralarda E rm en i nfsunu kesifle-
tirdiklerine d air m him bir m uhacereti anlatr. F ilhakika ilk Anadolu sulta
n Sleym an Sah 1075 ylnda, znikte Trkiye Seluklular devletini kurun
ca T rkistan, ran ve A zarbaycanda ylan gebeler, daha kesif kitleler
hlinde, 1080 senesinde, vukubulan nfs h areketini yle tasvir eder;
"1080 yl M artn a doru O kyanus denizi berisinde (A nadoluda) bulunan
b t n H ristiyan m em leketleri T rklerin istilsna uram ve hibir vilyet
bu n d an kurtulam am t... B ir ok vilyetler boald ve artk ark milleti (Bi
zanslIlar) m evcut deildi" dedikten sonra E rm en i m uhaceretine de yle te
mas eder: "M araa ve T arsusa k ad ar blgelerde kargaalk hkm sryor
du. Z ira halk k itleler hlinde birbirleri zerine atlyor; binlerce insan birbi
rinin yolunu tkyor, ekirgeler gibi yeryzn kaplyor ve her taraf insan
dalg alan ile dolu y o rd u .

B r o s s e t , I , s, 3 4 6 -3 4 0 , 3 5 9 .
' ^ M a t h i e u , s. 1 8 1 -1 8 2 .
IrKCHN HKMYET MEFKRES__________________________________________________________________ 2 1 9

Byk T rk m u hacereti ile A n a d o lu ya akan insan dalgalar hakknda

[)Ubir ka kayt bile b ir m illetin bu lkeyi nasl bir yurt ve vatan haline getir
diini gsterir" T rk ler bu s ratli f tu h at neticesinde B oazlara kadar
ilgj.|enilerdi. Sleym an-hn ordusu B oazn A nadolu sahillerinde yer-
]emi. gm rk daireleri ve gei vergileri ile de, 1081 ylnda, stanbul B o
az ve gem iler m u rakabe altna alnm t. slm -T rk dnyasnn eski byk
ideali olan ve H azret-i P eygam berin hadsleri ile fethi tebir edilen stan
bul, Sleyman-h cezbediyor; fakat deniz bu em ele im kn verm iyordu.
Sleyman-h b t n A n a d o lu n u n fiilen olduu gibi hukuken de kendisine
ait olduunu tasdik eden bir m uahede-nm eyi A. K om nenosa im zalatarak
bu fethi tehir etm iti. O, h e r halde hkim iyetini A n ad o lu n u n arknda kuv
vetlendirdikten ve b ir donanm aya sahip olduktan so n ra teebbse gemei
dnyordu. F akat S ultan 1086da A ntakyad a M elik-hn tbileri olan
amca-zdelerine kar ehid olm u ve nihayet I. K larslan zam annda bal-
van byk Hal seferleri T rkleri vatan m dfaasna zorlam ; bylece s
tanbul fethi de asrlarca geriye atlmt.

lk Hal seferi esnasnda Suriyed e T rk kum andan G r-buaya gi

den bir Frank elisi: "B uralara Hristiyanl kabul veya fenalk yapm ak iin
mi geldiniz? Size Hristiyan memleketlerinden ekilm enizi teklif ediyoruz" d e
dii zaman kahram an T rk beyi: "Allahnz ve Hristiyanlnz bizi ilgilendir
mez. Buralar istem eniz hayret edilecek bir eydir. Z ira biz b u m em leketleri
sizden deil, kadnlam m illetlerden aldk. E fendiniz Trk olmay ve dinini
zi terketmeyi istiyor m u? B u takdirde b u ralard a kalr; size ehirler ve atlar ve
ririz. Bizim gibi svari (chevalier) olursunuz ve daim a dost kalrz. Aksi hal
de sizleri zincirlere vurup, H o ra san a sevkeder veya ldrrz" beyn ile
dikkate yn b ir gr belirtm itir"^. H al seferleri B izanslarn m ukabil
taarruz ve istillarna frsat verdi. T rkler artk O rta-A n ad o lu ya doru eki
liyor; ve bu buhran devrinde yine de destnlar yaratyorlard. Z ira b u to p
raklarda kalmak ve v atan k u rm aktan baka areleri; dnecek yerleri yoktu.
Bu buhranl devirde BizanslIlarla ve H allarla yaplan savalar A n ad o lu yu
kahramanlarn m ezarlar ve evliya trbeleri ile doldurdu; b unlar asrlarca zi-
yaretgh olarak T rk m illetinin vicdannda ve m enkbeleri hfzalarda yaa
d. Garb A nadoludan o rta A n a d o lu ya gem ekte olan T rkler U lubat gl
nuntakasnda toplanm lard. Bu frsattan faydalanan Bizans ordusu, impa-
ratomn kz A. K o m nena'nm yazdna gre, b u rad a T rklere iddetle sal-
J a fs il t "Anadolunun Trklemesi" a d l e s e r im iz d e v e r ile c e k t ir . Seluklular tarihi a d l e s e r im iz in
^^lrl b a h isle rin d e d e im d ilik g e r e k li b ilg ile r v e r ilm i t ir .
Histoire anonyme de la Premiere Crorisade, e d . B r e h ie r , P a r is 1 9 2 4 , s. 1 5 0 , 1 5 1.
2 2 0 --------------------------------------------------- TRKCtHNHKMYETM
EFKRES,
drd lar ve K uralara m ahsus bir vaheti gsterdiler; ''Bizanshlar Trklere kar
o k ad ar zlim davrandlar, ki beikteki ocuklar kaynar kazanlara attlar"-
kadnlar boazhyarak vahetin tadn kardlar. H albuki H ristiyan kaynak
larn ah adetine gre T rkler dm an esirlerine kar ok licenbne dav
ranyor; esirlere efkat ve m erham etle m uam ele ediyorlard. Bu byk ktal
d en k u rtu lan kim seler siyahlar giyerek T rk b eldelerine daldlar. Rumlarn
yapt zulm leri soydalarna ferydlarla anlatyor ve o n la n intikam almaa
aryorlard. Bu devrede K larslanm ehid olm as ve A nadolunun h-
km darsz kalm as yznden T rkler ok sarshm bulunuyordu. Kayseri
em ri olan H aan (A san) Bey h arek ete gemi; mevzi baz muvaffakiyetler
kazanm akla b erab er b u h ra n devam etm itir. O nun, H allarla yaplan sava
lard a gsterdii kahram anlk ve ehdeti asrlarca T rklerin kalbinde yaa
m; N ide yaknnda adn tayan H aan D anda b u lu n an m ezar Seluklu
devrinde byk b ir ziyaretgh olmutu*^.

Bizans im paratorluu K om nenoslar hnedan idaresinde Anadolu sa

hillerini geri alm ve lkenin ilerine girerek T rkleri bir lm-kalm mca
delesi karsnda brakm t. B ununla b erab er T rk ler yine de stnlk duy
gularn m uhafaza ediyorlard. N itekim Seluklu askerleri ordughlarnda
im p ara to r A . K o m n en osu n sefere km am asna d air hastalk mazeretini
o n u n korkaklna atfediyorlard. Bu sebeple de tertip ettikleri oyun sahne
lerin d e im p arato ru yatanda hasta ve etrafnda kouan tabibler Trk as
kerleri tarafn d an tem sil ediliyor; bylece onu gln bir durum a drp
eleniyor ve k ah k ah alarla glyorlard*'*. Bu kayt T rklerin Orta-Asya
dan A n a d o lu ya getirdikleri sahne sanat hakknda ilk bilgimizi tekil eder.
T rkler, bu b ir asrlk d estn devrini yaadktan, H al ve Bizans taarruzlan*
m k rd k tan sonra, artk A nadolu ehidleri, evliya ziyaretghlar ve medeni
tesisleri ile v atan olm aa balam t. II. Kh-arslan, im p ara to r Manuel ku
m an d asn d a b u lu n an byk Bizans ordusunu, 1176da, E ridir gl imalin
de, K undanl (M yriokephalon) boaznda im ha ettik te n sonra, Rumlar bir
d ah a A n ad o lu yu k u rtarm a k m idini artk besleyem ediler. Malazgirtten
so n ra kazanlan bu ikinci byk zaferden itibaren A n a d o lu da bir imar ve
m edeniyet devri balar; M neddin P ervnenin M oollar tarafndan, 1277
ylnda ldrld ve A n ad o lu nun igal edildii tarihe kadar bir asr de-

A n ne Com nene, A lexiade, I I I , s. 14 2 - 1 4 3; O s m a n T u r a n , " S e l u k T r k i y e s i d in ta rih in e dair bir

kaynak", Kprl arm aan, s. 5 4 6 - 5 4 7.
A n n e C o m n e n e , Alexiade, I I I , s, 1 8 8 . T r k l e r i n O r t a - A s y a d a n g e t ir d ik le r i b u s a h n e sa n at hak
k n d a Seluklular tarihi ( s . 3 0 1 ) n d e b ilg i v e r ilm i t ir .
^ . R K c i h n H K M Y E T M E F K R E S ______________________________________________ 2 2 1

vam Bu bir asrlk devirde Seluk sultalarm m takip ettikleri asker se

ferler, ktisad ve kltrel siyaset syesinde yle bir ykseli vukubulur, ki
;Vnadolu ehirlerinde ve byk ticaret yollan zerinde rastladm z bide
ler ve byk kervansaraylar bugnk ihtiam lar ile dahi bu m edeniyetin
canl hidleridir. Bu devirde T rkistan, ran ve baka lkelerden gelen din
adamlar ve gaziler de bu yeni fethedilm i lkede slm iyet urunda vazife
lerini yapyor, lim, edib, san atkr ve tccarlar da trl gayelerle bu m em
lekete gerek T rk-slm kltrn ykseltiyorlard.
 11. A nadolu'da Trk Destan
"Ayn din ue m illete m en su b u z, ayn cih d yolun
d a yz. arkta Islm hudutlarn koru yan siz, garpte
d e kfirlerin k k n kazyan biziz."
(A leddin Keykubd)

Y a k i n - a r k i n m slm an ve H ristiyan kavim leri nnde stnlk duy

gularna sahip bulunan Seluklular, H ristiyan A vrupann byk ve sonu

gelm ez H ah taarru zlar karsnda, bir m ddet, aknla uradlar. Nite
kim I. Kl-arslan, H al ordularnn kaahir stnl sebebi ile 22 yllk
Seluk payitaht olan znik ehrini, 26 H aziran 1097de, BizanslIlara ve onla
ra terk e d ere k Eskiehir ovasna ekilm i ve 30 H aziranda bu byk Hal is
tilsn d u rd u rm a a hazrlanm t. Bu m eydan m uharebesi de kaybedilmi,
K l-arslan ve D nim end G azi H allar A nadolu ilerinde ypratmaya ve
im haya girim ilerdir. H allar E skiehirde: "Trklerin kahramanln, sava
kudretini ve fetnetini kim tarif edebilir! E er onlar Hristiyan olsayd kudret
ve cesarette kim se Trklere msavi olam azd" ifdeleri ile yine de hayranlk
duygularm belirtiyorlard***. B aka bir H al kronii "Trkler kahraman bir
millettir. Onlar Araplar, m slm anlan (S arasin ), E rm eni, Sryan ve Rum
lar k o rk uttu k lar gibi bizi de korkutacaklarn sanyorlard. B ununla bera
b er o n lar A llah n izni ile bizi korkutam adlar ve bizim kilere yenildiler.
T rkler, Trk ve F ranktan baka kim senin valye olm ak hakkna sahip bu
lunm adn sylyor; F ran k larla ayn m eneden geldiklerini ve Troiedan
kan ayn b ir rka m ensup olduklarn belirtiyorlar" ifdesi ile de iki tarafn
karlkl takdir hislerini m eydana koymutur**".
A n o n y m e d e la le Croisade, s. 5 0 , 5 1 , 5 3 ; O s m a n T u r a n , "t. K l A r s la n " , tA .
T u d e b o d e , Bibi. Croisade, n r . M i c h a u d , I , s. 2 5 5 . T r k l e r ile F r a n k la r n a y n r k t a n v e Tro'e dan
k t n a d a i r e fs n e y e X V . a s r A v r u p a e s e r le r in d e d e r a s t la n r v e , a a d a g r le c e i zere, Fa
t ih in t a l y a y f e t h e n iy e t e t m e s i d e e c d a d T'ro e l la r n m e z a r la r n n o r a d a b u lu n m a s iie alkal
 .r KCHN HKMYET MEFKRES___________________________________________________________ 223
Kl-arslan E skiehir bozgunundan so n ra A nadolu ilerine ekilirken
volda 10.000 kiilik b ir T rk askerine rastlad. stil ve durum un vehm etini
henz kavraraiyan bu T rk ler S ultana "Ey talihsiz! N eden korkuyorsun. Senin
baban (Sleyman-h) hibir zam an kam am t. Senin yardm na geldik; ce
sur ol!" diyorlard. H id d etin d en titreyen ve iini eken byk ve kahram an
j^lj.arslan bu askerlere: "Franklarn kuvvet ve cesaretini grm ediniz. B en
onlar yenmeyi ve birbirine balam ay dnyordum . F akat bu kadar say
sz ve mthi silhlara sahip, lm den korkm ayan bu insanlarn kana susa
m hayvanlar gibi saldrlarn, m thi bir kalabalk halinde da, tepe ve
ovalar doldurduklarn grdkten sonra n e yapm ak m m knd! B tn m il
letler bizim oklarmzdan titrer. F akat oklarm z onlara tesir etm iyor; zrhlar
iinde aldrm adan saflarm za kadar sokuluyorlard" cevabm veriyor; byle
ce hakik durum u ve isabetli grlerini belirtiyordu'''. G erekten K-
h*arslan ve D nim end Gazi G m -tekin, H allara, yol boyunca, byk
zayiat verdirmi; E reli m uharebesini de kaybederek onlarn Suriyeyi istil
larna engel olam am t. Lkin arkadan yzbinlerce gelen dier H al o rd u
larn Amasya ve Ereli m uharebelerinde tam am iyle im ha ederek A n a d o
luyu onlara m ezar yapm lard.
Kl-arslan bu byk b uhran geirdikten sonra, Seluklular tekrar to
parlandlar. H a tt M elik-htan sonra B yk Seluklu im paratorluunun
paralanmasndan faydalanan K l-arslan am cazdelerinin elinde bulunan
btn im paratorlua ve slm lem ine hkim olm ak teebbsne giriti.
ark Anadolu ve M usulu ilhak ettikten so n ra iki Seluklu hnedan arasn
da devam eden hkim iyet rekabeti b u rad a tek err r etti ve iki ordunun a r
pmas neticesinde K l-arslan 1107de ehid oldu. Bu T rk kahram an ve
gazisinin lm T rkerin kalbinde o d erece derin bir tesir yaratm tr, ki
byk tarihi bn l-E sr A raplar arasnda m ehur olan lm ler gibi T rkler
arasnda da Kl-arslann ehdetinin m ehr olduunu syler'''''. N itekim
Osmanhlann ceddi Sleym an-hn F rat n ehrinden geerken boulm as
menkbesine Seluklu Sleym an-hm ve K l-arslann lm leri de k ar
m ve asrlarca bu ac T rkerin kalbinde yaam tr. D evrin E rm eni tarihi
si Mathieu da hayrseverlii, kahram anl ve licenapl dolaysiyle lm
nn Hristiyanlar arasnda d a bir yas tekil ettiini yazmtr".
gsterilir. B u e fs n e n in z u h u r u n d a , h e r h a ld e , H a l l a r n T r k l e r d e g r d k a h r a m a n lk v e e s ir -
^Jerinc e fk atin , B iz a n s lI la r n d a h il e v e h y a n e t le r i ile k a r la m a la r t e s ir i o lm a k g e r e k ir .
Anonyme L e Croisade, 5 3 -5 4 ; K e i R o b e r t , s. 3 3 7 3 3 9 ; F o u c h e r d e C h a r t r e , s. 3 0 -3 2 ; G u i i l a u m e
m - m - ,A l e s c i a le , J I I , s. 1 8 -1 9 ; A z m i , s. 3 7 2 .
j^<JeTyr, I , s.
K l A r s la n ,/ / ! , s. 6 8 7 .
M athieu, s. 2 6 4.
224 _________________________________________________________________ _____________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K r

K l-arslanm lm nden sonra A nadolu T rkleri tekrar buhranla^

uram ; B izans istillar ve dahil hkim iyet kavgalar gelimitir. Ljjjj
onun olu M esu d ve torunu II. K l-arslan zam annda hem Bizansllar
hem de ikinci H al ordusu tam am iyle im ha edilm i; ncs de hafif alj'
tlm tr. yle ki H allar bir d ah a A n a d o lu yu am ak ve buradan gemek
cesaretini gsterem em ilerdir. B ununla b erab er A vrupahiar zam anla Akde-
nizde k u d retlerin i gsterm i ve donanm alar ile Suriyeye varmlard. Avru.
p a H allar koyu b ir taassup, fakat derin din im anla ark ta Hristiyanl
k u rtarm a k ve B izansllar korum ak m aksad ile, fnilyonlarca kitleler halinde
T rk lere kar sefere kyorlard. F ak at R um larn hiynet ve hileleri ile kar-
laarak on lara dm an olup dnyorlard. A vrupalIlara gre R um lar Hris
tiyanla hyanet ed e n ahlksz ve kt insanlard. B izanshlara gre de Ha
llar tehlikeli b arb arlar olup dinlerine ve memleketlerine gz koymulard. Bu
sebeple de bazan, ak-kapal, T rklerle ibirlii yaptklar d a grlmtr,
T rk lerin kahram anlklarn takdir ed e n H allar, m albiyet ve esaret za
m an larn d a d a o n larn efkat ve m erham etlerine hid olm ular; hatt bu
yksek nsan vasflarnn d a hayran alarak dindalar Bizansllar brakarak
m slm an o lan larn a d a rastlanm t, ki kinci H al seferi esnasnda Deniz
li d a larnda ve A ntalyad a 3000 k ad a r A vrupalm n slm dinine girmesi sa
dece T rklerin b u insanl ve him yeleri syesinde m m kn olmutur. By
lece H allar O rto d o k s B izanslara kar dm anlk ve T rklere kar takdir
hisleri ile m em lek etlerine d nerken ayn zam anda T rk-slm medeniyetini
de A v ru p aya gtryorlard.
T rk ler B izansn ve A vrupann istillarna urayan slm dnyasn
destn k ahram anlklar ile tekrar kurtarm lar; yeni fethedilen Anadoluyu
slm diyar ve T rk vatan haline getirm iler; H allar da nihayet Suriye ve
F ilistind en skp atm lard. Bu hizm etler de slm dnyasnda yine takdir
ve tebcil edilm itir. II. K l-arslanm B izansa kar kazand 1176 seferi s
lm dnyasnda M alazgirde benzer bir bayram havas yaratm t. Devrin
iri b n Taviz H alifeye takdim ettii divnnda: "Uurlu haber geldi. Miish-
m anlar bu haberi m zik gibi dinlemekte, Hristiyanlar ise zlmektedir. Msl
m anlar m esu d ed e n bu zafer Sultan M esu d u n olu Kl-arslan sayesinde
U c d a (A n ad o lu d a) kazanld; hayatn zorlukla k u rtaran im paratorun ba
na felk et geldi. im di hatipler cmilerde bu mjdeyi bildiriyor ve bu dualan
ile de o n a m anev b ir silh olarak yardm ediyorlar" derken slm dnyas
nn da hislerine terc m an oluyordu. K l-arslan fetih-nm eleri ile bu zaferi
ni S elhaddin Eyybye, A lm an im p arato ru Fr. B arb ero sa ve dier hkm
d arla ra bildiriyor; b u n d an sonra, hakl olarak, B izanslIlardan artk bir endi-
nRK CHN HKMYET MEFKRES 2 2 5

calmadn ifde ediyordu'*. iddetli H al savalar m nasebetiyle ir

Gazz bir kasidesinde; "Trk askerlerinin saldr gk grltlerini unuttur-
ju Onlar grrken m elek gibi tatl ve gzel konuurlar; fakat bu melekler
savaim'da ifrit kesilirler" der, ki bu iir birok vesilelerle kaynaklarda tek-
rarlanmtjr'^^- eyh erefeddin Busr A kk m uharebesinde M elik E refe;
Trkler yry halinde olup F ren k lere yer brakm yacaklarm a dair yemin
ettiler m ealindeki bir r yasn anlatm ve bu hkm dar zaferle m jdele-
nitir'*^- Seluklu sultan M alatya patrii tarihi M ihaele yazd bir m ek tu
bunda: "Byk Sultan Kl-arslandan saltanatmzn dostu ve duacs, B arsu-
(na (Malatya civarnda) m anastrnda o tu ran P atrik a" cm lesi ile bahyarak
"Allah bu devirde devletimizi tebcil etti ve bize zaferler ihsan etti. D enize k a
d a r btn beldeler devletim izin idaresine girdi. Bu m em leketleri artk salta

nat kanunlarna gre id are ediyoruz... Z aferlerim izden dolay m em nun ol

duunuzdan eminiz. A llah n bize bu zaferleri dualarnz sayesinde ihsan e t
tiini biliyoruz" diyordu. S ultan bu ifde ile hem yce m efkresini ve insan
lk duygularn m eydana koyuyor, h em d e B izanslIlara kar dm an olan
Sryanlerin T rk dostluunu kuvvetlendiriyor ve onlar him ye ediyordu'*.

Kl-arslann olu I I . SIeym an-sh ta h t kavgalar ile sarslan Trkiye

Seluklu devletini k u rtard k tan ve m ill birlii kurd u k tan sonra T rk-slm
topraklarna, am an Kapaklarla birlikte aknlar yapan, K a rs alan ve E rz u
rum kaplarna k adar ilerleyen G rc lere kar h arek ete geti. G rc krali
esine eli ile birlikte u ltim atom u gnderdi: "G k kubbe altnda yayan
sultanlarn en ycesi, A llahn yeryznde glgesi, m eleklere benziyen ben
Rkneddin, G rclerin kraliesi T h am a raya bildiririm , ki b t n kadnlarn
akl zayftr. Sen G rclerin kl ekm esine ve A llah n sevdii m slm anla-
r ldrmee em ir verm isin. im di b en m slm anlarm adaletini yaymak,
Allahn bize tevdi eyledii klc bir d ah a elinize alm am ay sana ve m illetine
retmek maksad ile bizzat geliyorum . Bu yaptklarna kar ancak ota
mn nnde diz kp M u h am m ed in dinini kabul eden, kendi dinini b ra
kan ve huzurumda ha kran kim selerin yaam asna m saade edeceim "
ifdeleri ile kendi k u d ret ve m efkresini belirtiyordu. Sultan: "Trkler iin
byk keder yaratan" K ars k u rtarm ak k a ra n ile, 1202de sefere kt. Lkin
bir baskna urad ve ikinci bir sefer ile intikam alm ak ve gazabn dkm ek
iin yola knca, 1204de, lm gayesine engel oldu'. O nun kardei I .
1*1. Kl Arslan,//!. s, 694.
lu E s r , X , s. 2 8 4 ; b n l - C e v z , s. 15 - 16.
Makrz, SuIk, trc. Q u a t r e m e r e , I I , s, 127.
I I I , s, 3 9 4 - 3 9 5 .
Brosset, I , s. 4 5 6 -4 5 8 ; y in e b e n im I I . S le y m a n - h , A , s. 2 2 6.
2 2 6 ________________________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F k r e j j

K eyhsrev ve yeeni Keykvus da siyas ve asker zaferleri, m eden ve klt"

rel ham leleri ile T rkiyeyi ykseltm ilerdi.

Trkiye Seluklular tarihinde en yksek devir A leddin Keykubd za

m anm da (1220-1237) idrk olunm u ve saltanat an, eref ve zaferlerle dol
m utu. Bu sebepledir, ki A nadolu T rkleri uzun m d d et "Ulu Keykubd*
ad ile o nun u n u tulm az htrasn kalblerinde yaattlar. ark Anadoluda
A rtuklular, Suriyede Eyyubler, T rab zo n d a K oranenler ve Kilikyada Er
m eni kralh o n u n tabiiyetinde bulunuyordu. H a tt bir a ra znik Rum im
p arato rlu u d a Seluklulara hara dyordu. D enizar bir sefer ile kudreti-
ni K rm yarm adasna ve im aldeki am an K paklara kadar hissettirdi
O n u n azam eti ina ettirdii m uhteem cami, m edrese, kervansaray, mstah
kem kale ve srlar, yaptrd yeni ehir ve m am urelerle bugne kadar yaa
m aktadr. O rd u su n u n m iktar, 12.000 m erkeze ait olm ak zere, 120.000 kii
ye bali oluyordu. Y abanc hkm darlara gnderdii m ektuplarda devleti-
nin kudreti, m em leketinin m m uriyet ve zenginlii, halknn refah ile iftihar
ediyordu, ilim, san at ve dine yapt byk hizm etlerle de Trkiyeyi tari-
hinde en yksek m edeniyet seviyesine ulatrd. B yk m utasavvf ahbed-
din Shreverd, N ecm eddin R zye: "Ey gen! Dindar, ilim ve tasavvufa bal
ve erbabn koruyan Aleddin K eykbdn himyesine gir; onu ve halk fayda
landr" tavsiyesiyle bu cihd lkesine m anev bir yardm da bulunm ak istiyor
du. A led d in b u yksek ahsiyeti ile devrin hkm darlar arasnda mmtaz
bir m evkie ykselm i ve "Sultan l-zam" unvanm kazanm t. Trkler
A nad o lu n u n T rk ve slm vatan olm as iin ok uzun bir m cadele ve des
ta n devri yaam lar; B attal Gazi, D nim end Gazi, D ede K orkut destanlar
ve p e k ok m enkbe ile devrin kahram anlk ru hunu ve cihd mefkrelerini
tarih e m al etm ilerdir. A n ad o lu yu dolduran saysz kah ram an ve evliyann
t rb e ve m ezarlar halkn kudsiyet hlesi iinde u rlard a yerlemi ve me
zarlar ziyret-gh olm utu. B una m ukabil T rkler karsnda mcdele
eden B izanshlarm psikolojisini m eydana koyan A k ritas destan ise kahra
m an larn n m ill ve din bir m efkreden ziyade para ve kadn yolunda sava
tklarn, m ateryalist olduklarn gsterir, ki bu husus b t n T rk ve Bizans
m cad elelerin d e belirm ektedir.

M oollarn b t n dnyay alt-st ettikleri halde A leddin Keykubda

sayg gsterm eleri onu n kudreti, hreti ve yksek siyseti sayesinde mm
kn olm utu. Seluk Sultan bir yandan M ool kasrgasnn henz krlmad
n d n erek o n lara eli gnderdi ve istily m em leketinden uzaklatrma
a alt, te y andan da, h er ihtim ale kar, btn ehirleri mstahkem sr-
T C rK C H N H K M Y E T M E F K R E S ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 227
lafla ve kalelerle do n atp m dfaaya hazrland. KeykubdTn elisini kabul
eden Oktay K aan o n a gnderdii 1236 {Biin yl) tarihli m ektubunda Sul-
nn yksek m eziyetlerini takdirle anyor; istisna bir m uam ele olarak T r-
. sultan ile dost kaldn ve "Tanrnn dnya hkimiyetini" kendilerine
verdiini de szlerine ilve ediyordu. K eykubd ayn kiysetli siyseti, M o-
ollarla aklszca m u h areb elere tu tu an H rezm h a da tavsiye ediyor; onu
Trkislnn, H orasan, ran ve dier beldelerin harabsine sebep olm akla ten-
liid ediyordu. N itekim son H rezm h C elleddin M eng-birtiye g nderdi
i eli ve m ektupla M oollarla anlam asnda srar ediyordu. K eykubd din
v e r k yaknl (karin -i cinsiyet) urunu tayarak ona: "Ayn cihd yo lu n

dayz; ayn din ve millete m ensup bulunuyoruz. arkta Islm hudutlarn koru
yan siz, garpte de kfirlerin k k n kazyan biziz" diyerek M oollarla m utlaka
anlamay, istil, ktal ve tah rip lerin e frsat verm em eyi; bu sayede slm
dnyasnn kurtulacam ve "Nm mzn" ebediyete k ad ar yaayacan b e
lirtiyor; Sultan Melikh ve Sancar gibi byk hkm darlarn yolunu tutm ay
tavsiye ediyordu. Bu m nasebetle de "Allah bana gen yata akll devlet
adamlar, hazineler ve m m ur bir lke nasb etti. H alkm z bizden m em nun
ve itaatkrdr; dm anlarm z da hkm m z altna aldk" diyor ve kendisi
nin de Mool H an n a eli gndereceini bildiriyordu. Lkin kahram an bir
asker, fakat kt b ir siyset adam olan Sultan C elleddin b u durum u kavra
yamyor; beslemeye m ecbur kald byk ordusu ile de M ool tahribatna
kendisi de yardm c oluyordu. M him bir m edeniyet m erkezi olan A h lat
tahrib ettikten ve Y ass-im ende (10 A ustos 1230) K eykubda m alb ol
duktan sonra da A h ltI b ir kim senin intikam ile ldrld. A ksaray "Key-
kubdm hayrat eserleri zam ann sahifeleri zerinde ve cihnn her tarafnda
gne gibi parlaktr" d erk en onun byk in faaliyetlerini ve m uhteem bi
delerini anlatr. T arih e ok dkn olduundan bir Seluk ah-nm esi yaz
drm; fakat m aalesef bu eser bize k ad ar gelm em itir. D in d ar T rk sultan
lar gibi o da seferlerine karken m esel V elilerin trbesine gidip duada
bulunuyordu**.
Byk Seluklularn b ir uc beylii bilerek si bey ve boylarn yurdu say
dklar Trkiye hak ik atte T rk v atan oluyor; cihnm l bir kud retin ve
Osmanl im paratorluunun d a kayna hline geliyordu. Byk Seluklular
Islm dnyasnn m add-m anev byk im knlarna sahip bulunm akla b e ra
ber ancak drt byk ve cihngir sultan yetitirebilm iti. H albuki T rk i
yedeki amcazadeleri b u im knlardan m ahrum olarak birok eski kavim, din
ve kltrlere sahip A n a d o lu yu vatan haline getirm ek iin ok d ah a etin bir
liK ; ^-------------
Bak- B e n im I . K e y k u b d , I , A \ y in e Trkiye Selukhlan hakkn d a resm vesikalar, s. 8 2 -9 4 .
2 2 8 ------------------------------------------------------------------------------------------------------TRK CHN HKMYET MEFKOrej,

vazife ile karlam ve burasn yeni bir m edeniyetin yurdu yapmlar^

Bu tarih inkiafta Trkiye Seluklularnn daha ok sayda kudretli sultam
1ar yetitirm esinin de rol byktr. Bu skk durum larna ram en AnadcE
lu sultanlar Seuklu im paratorluunun ve cihn hkim iyeti dvasnn kendi
lerin e ait olduunu ileri sryor; bu sebeple de Sleyman-h Kj
h-arslanlar ve halefleri frsat bulduka ark seferlerine girimi; bu byk
m irasa sahip olm ak ve slm dnyasna hkim iyeti salam ak istemilerdi Bu
dv T rkiye Seluklularnda o derece derin ve yaygn idi, ki II. Keyhsrev
gibi, zayf bir h k m dar zam annda bile "Mardin ve M eyyfankn (Silvan) fet
hedilm edike Seluklu etrleri bal kalacaktr" inanc hkm srm ve bu
ralar A rtu k lu lard an alp byk slm lkelerine varm ak dnlm; Di
yarbekir de 638(1240)de K onyaya balanmtr'. Trkiye Seluklular B
yk Seluklulardan bir asr d ah a fazla uzun bir m r srm ; adm-adm
ilerliyerek A n a d o lu yu T rklere vatan ve slm m edeniyetinde ileri bir lke
y ap ark en K eykubdn lm nden so n ra zayf sultanlarn gelmesi ve 2 Tem
m uz 1243de K sedad a M oollara kar bozguna uram alar ile dvay
kaybetm iler; cihn hkim iyetini tem sil eden M oollara teslim olmulard.
B u m albiyette M oollarn k u d retin d en ziyade Seluk sultannn liyakat
sizlii, ran edebiyat ve kltrnn yksek idareciler arasnda yaratt su
k u t m il olm utur. B erek et versin A nadolu ularnda ylan Trkmen bey
leri yeni b ir hayatiyet ve devrin baladn m jdeliyor, bunlardan biri olan
O sm anllar d ah a kudretli bir dv ile tarih sahnesine kyordu. Mool kud
re ti ve korkusunun slm ve hristiyan dnyalarnda yaratt dehet o dere
ce idi, ki M oollara kar bir zafer asla h tra gelm em i; bu hususta garip hi
kyeler kaynaklarda yer alm ve ancak M sr sultan B aybarsn zaferi Mo
ol efsnesini ykabilmitir.

B a k . B e n im I I . K e y h s r e v , A , s. 6 2 3 .
 rv . B l m
O S M A N L IL A R D A C iH N H K M Y E T
 1. A nadolu'da Yeni K udretin Teekkl
"hir za m a n d a hanlk gir K oyy a d e e , k y a m e t
olu n ca ya d e k . B u d e d i O sm a n neslidr".
(D ede-K orkut)

T rk ve slm T arih inin en m uhteem devri O sm anhlarm eseridir.

Onlar mill ve slm m efkrelerin dhiyane terkibi, siyas istikrar ve tima
adletleri syesinde ktann ortasnda ve A kdeniz havzasnda beer tari
hinde "Nizm- lem" dvasnn en kudretli tem silcileri olm ulard. O sm anl
hnedan dnyada hi b ir aileye nasb olm ayan byk ve dhi pdihlar
birbiri ardndan yetitirm ekle bu devlete yalnz en yksek hayatiyeti b ah e t
medi; onu mill, slm ve nsan idealler zerinde ve m illetlerin kalbini k a
zanarak cihn hkim iyeti m efkresinin d e en salam bir tekilt hline ge
lirdi. slm dininin beeriyeti saadete, adalete ve insanla eritirm ek iin
iln ettii yksek esaslar ve dnya nizm m efkresi de en ileri derecesini
Osmanl devrinde gerekletirm itir. slm adaletine ve msvilik fikrine ay
kr bir siyaset takip ed en E m ev devleti ar A rap milliyetiliinin kurban
olarak ksa bir zam anda tarihe karnca yerine geen A bbs halifelii slm
dnyasn bu hastalktan k u rtard ve M slm an kavim ler arasndaki h u zu r
suzluu henge evirdi. B ununla b erab er kavm asabiyete son veren A bbs
halifelii m ezhepler ve snflar aras uurum lar ve m cadeleleri yattrm a
a muvaffak olamad; tim a adletsizlik hkm srd. N ihayet siyas o to ri
te ve birlii de m uhafaza edem iyerek slm m edeniyetinin i ve d b u h ra n
larla sarslmas, slm dnyasnn tehlikelerle karlam as m u k ad d er oldu.
Islm dnyasna taze bir ru h ve kan, m edeniyetine de yeni ham leler bahe
den Seluklular da ayn tim a ve din huzursuzluklar, B tn nifaklar ve
tsusyle kendi feodal bnyesinin sebep olduu siyas paralanm alar dolay-
^yle, uzun m ddet, im p aratorluk nizm n m uhafaza edem edi. A bbs dev
2 3 2 ________________________________________________________________________________ T R K C l H N H K M Y E T M E F K r e ^,

rind e m evcut tim a hastalklar, din m cadeleler, m frit i ve komnist

h arek etleri Seluklu im paratorluunu d a ayn illetlerle karlatrmt. By
lece Seluklu im p aratorluunu paralanm bir durum da bulan Hallar, bl
yk kayplara ram en, A n a d o lu yu am ve Seluklu hudutlar ierisinde
yerleerek b ir takm kk krallk ve kontluklar kurabilm ilerdi. Akdeniz
havzasnda cihn hkim iyeti ve nizm kurm u olan R om a imparatorluu da
b arb arlarn tecvzlerinden em n bulunm uyor; hkim ve yksek Romal t
bi ve aa yabanc kavim ler, efendi ve esir snflar aras huzursuzluklar, ma
nev kargaalk ve m ateryalist hayat R om a lem ini sarsyordu. Onun devam
olan ark-R om a veya Bizans im paratorluu da, bilhassa yunanllatktan
sonra, yabanc kavim, din ve m ezhep m ensuplarna zulm yapmakla, b\k
to p rak aristo k ra tla n ve sefil halk kitleleri yaratm akla m all idi. Romann
m ateryalizm i ve m anev kargaalna kar kan H ristiyanlk da, slmiyet
gibi, yeni b ir dnya nizm ve cihn hkim iyeti m efkresi getiriyor; fakat hi
bir din ve m ezhebe hrriyet hakk tanm yor; ilmi ve hayat inkr ederek
H al seferlerini bu gaye ile yapyordu.

O sm anl im paratorluu b t n bu illetlerden uzak kalarak kavimler, din

ler ve m ezh epler-aras salam bir henk, halk kitleleri arasnda tima ad
let k u rm ak la m illiyetler arasnda hi bir fark ve tezada m saade etmemekle
dnya tarih in d e m illetleraras en kudretli ve cihnm l bir siyas camiay
tekil ediyordu. O sm anl devleti ve pdihlarnn dvalar da, kendi tabirle
ri ile, Nizm - lem zerinde toplanyor; m paratorluun vcd- hikmeti ve
cihd d a bu mill, slm ve nsan esaslara bal bulunan bir cihn hkimi
yeti m efkresine dayanyordu. Bu m efkre cidden Trk, slm ve dnya ta
rihinde en yce derecesini bulm u ve m stesna bir k u d ret kazanmt. Bu
byk siyas varlk, eski ve yeni im paratorluklardan farkl olarak, ne dta is
til teh d itlerin e ve ne de ieride eitli rk, din, m ezhep m ensuplan ve snf
larn huzursuzluk en d ielerine m aruz bulunm uyordu. yle ki imparatorlu
un inhitat ve em peryalist tahrikler vukubulm asa idi, X IX uncu asrda, H
ristiyan ve M slm an hi bir m illetin bu henkli ve m illetler-aras Osmanl
cam iasndan ayrlm alar dnlem ezdi. Y eni-alar A vrupasnda meydana
kan ve cihn hkim iyeti fikirlerine sahip olan A vrupal devletler szde in
sanlk fikirleriyle de m cehhez bulunduklar halde ne m ill bencillik (egois-
me) ve istism ardan ve n e d e snflar aras adletsizlik ve mcadelelerden
m asun kalam am lard. B u sebeple O sm anl im paratorluu kendi yksek
m esseseleri ve salam siyas bnyesiyle tarihte bir istisna tekil eder. Son
Birlem i M illetler ideali nazariyatta O sm anl dnya nizm ve cihn hki
miyeti m efkresiyle m ukayese edilebilirse de bu tekilt mill ve slm bir
^ g K C H A N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 2 3 3

mefhteye ve m illetleri tatm in ed e n bir fikir sistem ine ve m anev nizm a da-
iin m ateryalist dnyann huzursuzluu ve tehlike endieleri d e
vam etmektedir.
Osmanl m efkre k u dreti, onun m add-m anev kaynaklar T rk ve Is
l m tarihinde m evcud olm akla b erab er bun larn teekkl v e inkif A n a

dolu'da vukubulmutu. M ool istils bir m ddet cihn hkim iyeti m efkre-
5ni Trkerin elinden alm ve onun yerine, dier eski im paratorluklardan
da daha fazla, bir tahakkm devri yaratm olm akla sratle tarihe karm
ve dnya nizm bayra tek ra r T rk lere intikal etm itir. G erek ten M ool
istilsnn en ar ve ldrc d arb elerin e m aruz kalm alarna ram en, M s
lman ve Hristiyan kavim ler deil, yine T rkler hayatiyeti tem sil ediyor ve
tedricen eski cihn hkim iyeti m efkrelerini d ah a m uhteem bir k u d ret h a
linde diriltiyorlard. M ool istilsnn deheti nnde B izans hudutlarna y
lan Trkmenler ken Seluklu ve lhanl devletleri yerine yeni bir kudret
ve hayatiyeti temsil ediyor; ularda M oollara kar istikllini m uhafaza
eden Trkmen beyleri arasnda en m tevazi gzken O sm anl Beylii cihn
hkimiyeti mefkresiyle gelitike hayatiyetini, T rk cihn hkim iyeti ve ni
zmnn hakik vrisi olduunu isbat ediyordu. O sm an h lan n B izans karsn
da giritii sratli fetih ler bu m efkreyi canlandryordu. A nadolu T rkleri
uzun mddet K eykubadm saltanatn saad et devri ve K seda (1243) da
Moollara malbiyeti de b t n felketlerin ba sayyorlard. B ununla b e
raber Moollar 1277de Seluklu devletini ykp kendi tahakkm leri bala
yncaya kadar A n ad o lu d a inkiaf etm i olan ktisad ve m ed en hayat fazla
sarslmam; fakat bu tarih ten so n ra M ool zulm ile siyas ve ktisad skt
sratle kendini hissettirm itir. Bu sebepledir, ki ada m tefekkir el-O m ari
de Trkiye hakknda: "Bu m em leket Seluklularn son zam anlarna dein cen
net gibi idi. Orada halk saadet gnlerini yayordu. F akat yeryzn alt-st
eden ingiz Han oullan R u m (A n a d o lu )u da istil ettiler" ifadesiyle verdii
tafsilt bir cmleye sktrd.' M ool devrinin yaratt b u h ran ve kargaa
lk Seluk tarihisi A ksaraynin eserinde d e tafsiltiyle anlatlm tr. B u k
t htra dolaysiyle A n ad o lu T rkleri arasnda nefreti ifade ed e n "l-i C en
giz oyunu" ve O sm anhlann "T atar-i bed-reftr" tbirleri p ek yaygn olup b u
gne kadar devam etm itir. B una m ukabil, asl unsurunu B ulgar ve K pak
Trkleri tekil eden, R u slarn ilerlem esini d u rd u ran im al T rkleri ve h usu
siyle Avrupa seferlerinde O sm an h lan n kudretli svari kuvveti olan K rm
hanl halk "Tatar-i sab -reftr" gibi sevimli b ir tabir ile ifade ediliyordu.
Anadolunun urad bu siyas paralanm ay, buh ran lar ve beylikler-aras
^f^likl-ebsr, n r. F r . T a e s c h n e r , L e i p z i g 1 9 2 9 ( A n a d o lu k s m ) , s. 2.
2 3 4 ________________________________________ TRK CHN HKMYET MEFKResJ

m cdeleleri g ren A vrupahlar Papaln T rklere kar yeni bir Hah istila
sna girim esi iin tam b ir ftrsatn m evcudiyeti zerinde duruyorlard. Fakat
A vrupa bu devirde b ir H al seferine giriecek bir du rum da deildi. Papalar
sadece denizci talyan cum huriyetlerini A nadolu beyliklerine kar baz
H al taarru zlarn a sokabilm ilerse de bu, k aralarda ve byk ordular halin-
de m m kn olam am t. Seluklulardan sonra Hal seferlerinin ikinci devri
O sm anl kudretinin m eydana kt ve B alkanlarda yerletii zam an balar
ve bu seferlerin devam O sm anh cihdn tahrik eder.

M oollar O rta A sya T rkln ve m edeniyetini im ha ederken istil

nn d eheti karsnda onlarn klcndan kurtulan byk gebe kitleleri ve
ehirli lim, tacir, edebiyat ve sanatkrlar d a A n ad o lu ya snyor; Seluk
lu h u d u tlarn d a eskiden beri m evcud gebeler zerine m uhaceret dalgalar
yeni T rk m en kitleleri yyor ve ulardaki kesafeti azim bir ekilde arttr
yordu. N itekim , bu devirde, ilk Seluklu istils derecesinde, bir nfs Ana
dolu h u d u tlarn d a ylmt. K aynaklarn teferruatiyle kayt ve tasvir ettii
bu insan seli A zerbaycan, E rrn (K araba) ovalan ve vadilerinde "karncalar
gibi kaynayor" ve g dalgalar b u rad an T rkiyeye akyordu. Bu mnase
betle, A n ad o lu nun dier blgeleri, ukurova, im al K aradeniz ve dier
h u d u t sahalar bir yana sdece D enizli havzasnda 200.000, Kastamonu vil
yetinde 100.000 ve K tahya dalarnda 30.000 h n e (adr) halk gebe
T rkm enlerin, X IH nc asrn ikinci yarsnda, yaam akta olduunu belirt
m ek um um b ir fikir verm ee kfidir*. B ir Bizans kayna; "Moollarn ps
krtt Trkmenler vilyetleri igal ediyor ve R um lar sktryorlard,
Trkler Moollar karsnda nasl kadn gibi kayorlarsa R um lar nnde de
ylece erkek oluyorlard. Bu sebeple M ool istils onlar iin felket deil sa
adet getiriyor ve R o m a (Bizans) topraklarn igal ediyorlard" ifadeleriyle
bu nfs aknm gzel tasvir eder. B aka bir R um mellifi de Menderes
havzas ahlisi, hcrelerinde yerlem i keileri tarafndan da terk edilmi ve
sszlamt. K astam onu ve B olu havalisinde ylan T rkm enler tazyiki sa
hillere doru artrm ve R um lar buralar boaltarak zm ite doru kamt:
"Yollar karncalar gibi kaynayor; her yerde kouan insan ve hayvan kalaba-
lklar yollar tkyordu. Bu m thi izdiham ierisinde anasm , babasn, kar
sn ve ocuklarm aram yan ve alam ayan kim se kalmamt". Btn ark
^ Rubruck, s. 281; A . S. Atiya, The Crusades in ihe later M iddle Ages, L ondon 1938, mukaddimesine
bak.
^ N esev, Siretu Celleddin Mengbirti, nr. G. H oudas, s. 159, 223, 225, 226, 229; Z . Kazvin, riw''
nr, NVstenfeld, Leipzig 1848, s. 379.
* bn Said ef-M arib, KiVn B astul-arz, Tetuan 1958, s. 118,128.
^ N. G regoros, 1 s. 137: P. VVittek, M entee beylii, trc. s. 16.
T C R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 2 3 5

blisleri (G arb A n adolu) E d re m ite k ad ar istil edildi. T rk ler znik ve

Bu^sa gibi m stahkem ehirlerin kaplarna vardlar. B oazn tesi "adr
kuran ecnebilerle rtl idi. B u m em leket skit bozkrlar hline geldi.
[Cimse m eydana km aa cesaret edem iyordu".
te bu geni istil ve nfs ak arasnda B izansllar, ilk defa olarak,
Xiinc asr sonlarnda, m thi b ir aknc hviyetiyle, O sm an G azinin
( A t m a n ) zuhurundan bahsederler. O znike ve sahillere doru aknlar ya
par lhan hkm dar O lcaytu H an, T rkm enleri itaate alm ak m aksadiyle,
bir ordu gnderince T rk m en ler bir takm yerleri terk ed e rek Oiym pe da
n (Ulu-da) kendilerine snak edinirler. stanbuld a bu istilnn dehet ve
rici tasvirlerine ram en bu du ru m aknlar zam anna inhisar ediyordu. N ite-
dm Osmann, Kse M ihal, H arm an-K aya ve Bilecik tekfurlar ile m nase
betleri ok dostne idi; h a tt o n u n gazalarna da katlyorlard. O sm an Gazi:
"Biz bu vilyete garip geldik; b u n lar bizi ho tuttular. m di bize vcipdir, ki
bunlara hrmet edelm" dem ekle R u m tarihilerinin tasvirlerinde m bala
olduunu gsterir. G erek ten R um larn ve papazlarn bu yayllarda Trk-
lere yardm ettiklerine d air m isalleri hatrlyoruz*. B izansn kt idaresi ve
ar vergileri dolaysiyle T rk lere yardm lar yannda R um larn ve hususiyle
papazlarn m addlikleri hakknda d a Bizans vekayinm ecisi D ukasm n ak
lettii bir vaka kayda ayandr. F ilhakika F lo ran saya giden O rtodoks p ap a z
lar stanbula dnlerinde b u n lard an biri: "Dinimizi dinsizlik (katoliklik) ile
mbadele ettik ve sattk" diyordu. O n a "Frenkler size bask ve tehdit m i yapt
lar?' diye soruldu. Cevab "Eer bize kfi derecede varidat salasa idiniz imza
etmezdik" oldu. Bu hdise B izansta din adam larm m bile ne derece m aterya
list ve manev sukut iinde yzdklerini gsteren m isallerden biridir.

Rumlar T rklerin stnlklerine ve kendi sukutlarna o k ad ar inanm

lard, ki bu psikolojik durum larn gndelik tem as ve m nakaalarnda bile
itiraf ediyor ve aa vuruyorlard. B izans im paratoru M an u elin huzurunda
bir Trk limi ile cereyan ed e n m nakaalar sonunda R u m lar devrin artk
Trklere intikal ettiini sylyor; b arb ar ve dm an saydklar A vrupalIlarn
hristiyan olarak m evcudiyetlerini, teselli babnda, ileri sryorlard . B u
nunla beraber X V inci asrda, F ransz seyyah B ertran d o n d e la B roquiere
Anadoludan geldikten so n ra "skdarda gemiye binip stanbula geerken
Pachymeres, Irc. Cousin V I, s. 751-752, 814. 991-994, 1002.
^A^k Paa-zde, Tarih-i l-i O sm an, s. 13-14.
^Wittek,aym eser, s. 15, 18, 25, 28.
^Dukas, Bizans tarihi, trc. Mrmrolu, stanbul 1956, s. 131.
C. B. Hase. Notice d un ouvrage de E m pereur M. Paleologue intle Entretien avec un professe-
rMohametan, N otice et Extrait, T. V II, Paris, 1810, s. 309-382.
2 3 6 ________________________________________________________ T R K C lH N H K M Y E T M E FK R esj

beni Trk sanarak o k hrm et ettiler. F akat gem iden kp Hristiyan (kaio-
lik) olduum u renince ok fazla vergi istediler. nk onlar Hristiyaf^
(kato\k)lardan nefret ederler. Klcm olm asa idi tehlikeye decektim . Ruty^,
lar R om a kilisesine bal Hristiyanlar hi sevmezler" ifdeleri mnasebetleri
gzel ay d n latr". B ir T rk kaynana gre bir R u m papaz, vaz esnasnda
"Dnya hkimiyetinin Trklere, fakat cennetin de kendilerine ait olduunu
sylyorm u; fakat cem aat arasnda ona itiraz ediyorlar; bizi dnyada yurtla-
nm zd a n karan Trkler bize cen n ette yer brakr m?" diyerek psikolojik
d u ru m u gzelce ak se ttirir" . O rtodoks-K atolik m ezhepleri arasndaki husu
m et ve m cdeleler H al seferleri ve hussiyle drdnc seferde stan
b u lu n igal ve tahribi ile ok daha fazla krklenm itir, ki bu duygularn s
tanb u l fethinde ne dereceye vardna iaret edilecektir.

X V asr seyyahlarndan P. T afur T rk ve R u m la rd an bahsederken:

"Trkler konum alarnda dost ve neeli, yem ek ve harcamalarnda ok asil ve
hayrseverdirler. O ra lard a b ir kim senin faziletinden sz alnca T rk gibi de
m ek kfidir" ifadesiyle eski T rk k arakteri hakknda tekrarlanan bir hakika
ti belirtir. Seyyah, Aliyye (C andelore)den K ah ireye gidince bir dva ile
karlat. Bu esn ad a iki A rabm yalan sylediini ileri srdler ve bunun
zerin e iki T rk getirdiler. Seyyah: "Trkler baka trl konusa idi kaderim
ne olurdu" diye sorar. K endisine "Trklerin her dedii, hakikat olarak kabul
edilir" cevab verilir. Bylece T rkler iin yaygn olan ve O sm anl devrinde
daim a belirtilen b ir k anaati teyit eder. G azne em ri B ek-tod vezire "Ben
T rkm , doru sylerim" d erk en bu eski k an aata dayanyordu. Onun bu se
y ah at m nasebetiyle anlatt bir hdise de, b u vesile ile, kayda yndr.
F ilhakika T afur seyahati srasnda Troie harabelerini de dolar: "Trkler es
k i binalar m ukaddes sayp hi bir eyi tahrip etm iyorlar. Bu binalarn yann
d a ina ettikleri evleri iin onlara dokunm uyorlar"" der. B u d a Bizanshlann
eski eserleri ykp talarn kendi binalarnda kullanm alar ve Hallarn Is-
tan b u lu tahripleri karsnda T rklerin n e derece nsan bir davrana sahip
olduklarn gsterir.
te M oollardan kaan T rkm enler A n a d o lu ya nfs ve hayatiyet ge
tiriyor ve siyas paralanm aya ram en bu m em leket yeni bir kudret kazan
yordu. M oollarn k ile m eydana kan T rk m en beylikleri arasnda
K onyaya hkim olan K aram an oullar en kuvvetlisi grnyor ve Seluklu
larn vrisi olduunu iddia ediyordu. G arb A n a d o lu da Aydn oullan hhn-
Voyage d Quatremere, s. 148, 149.
Saltuk-nm e, s. 46 (Topkap, H azne N o. 1612).
P. Tafur, trans. M alcolm Letts, s. 6 9 ,1 1 3 ,1 2 8 ; Beyhak, Trih-i M es'd, II, s. 746.
iC R IC C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 2 3 7

^Tilde bir k u d rete sahip bulunuyordu. Gebe bir kavrnin sratle nasl de-
nizci olduunu ve A dalar denizini alt st ed e n gazalariyle cidden hayranlk
v e r e c e k bir k u d re tte olduklarn gryoruz. Bu devir A nadolusunda teek
kl eden bir ok beylik kendi hesabna yaylmak m cdelesine girimiti.
Bunlar arasnda Sdde doan O sm anl beylii en m tevaz b ir durum da
gzkyordu. P ayitahtn znikte kuran Trkiye Seluklular gibi bu d a Bi-
zansn karsnda en anssz grnyor ve kaderi tam am iyle bu eski im p ara
torluun kuvvet veya zaafna bal bulunuyordu.

Gerekten B izansn km esi ve T rkm enlerin hayatiyet iinde b u lu n

malar, kk O sm anl beyliine p arlak bir istikbal hazrlam akta idi. slm n
gaza rhu B izansn karsnda ve O sm anl hnedam etrafnda toplanyordu.
Bursa slm cihd ve Trk cihn hkim iyeti mefkrelerinin m erkezi oluyor;
Trk lim, eyh ve dervileri, T rkm en babalar O sm anl gazileri ile orada
yeni bir kudret ve hayatiyeti yaratyorlard. F evkalde m ahir denizci ve
imanl gaziler olan Aydn oullan A d alar denizini ve sahillerini alkaladk
lar bir zam anda O sm anl gazileri, 1356da, bir sal ile, sessizce anakkale
boazn geiyor ve R u m eliye ayak basyorlard. Bu gei ok m tevaz b a
lamakla beraber iddetli H al m ukabelelerine m aruz kalm; fak at ok yk
sek bir kudrete ve stn vasflara sahip olan O sm anllar hallar, 1363de
Edirne civarnda Srpsmd, 1389d a K osova ve 1395de N iboluda im ha
etmitir. Bylece b u gazi devlet R u m elide kuvvetle yerlem i ve on d an son
ra Anadoluda yaylma ve ilhaklarla genilem i; M alatyaya k ad ar uzanm
tr. Fr. G renardn ifadesiyle "Nibolu zaferi Hristiyan Avrupa nn M slm an
Trklere malbiyetini tescil etm i ve b u n d an sonra artk T rk ilerleyiini
durdurmak m m kn olam am tr"'*. Bu k u d ret ve fetihler O sm anlIlarda es
ki Trk cihn hkim iyeti m efkresini canlandrm ve gerekte bir airetten
"Cihngirne bir devlet" kmt. G en ve din O sm anl devletinin kahram an
sultam Yldrm Bayezid N iboluda esir ald F ransz ve A lm an valyele
rini serbest brakrken onlara: "Bir daha benim aleyhimde silh kullanm am ak
yaptnz yem ini size iade ediyor; sizi silhlarnz elinize alm aa ve b
tn hristiyanlan bize kar toplamaa dvet ediyorum . B u sretle bana yeni
taferler, an ve eref kazandracaksnz" ifdeleri ile zarif bir istihzada b u lu
nuyor ve kendi ku d ret ve gururunu m eydana koyuyordu'. F ak at H ristiyan
garbe galip gelen O sm anllar M slm an arka m alp olm u; Tim ur, Al-
tn-ordu hanl gibi, A n k ara civarnda, 20 T em m uz 1402de, b n g a zi devleti
ykm ve Anadoluyu te k ra r paralam tr. G erekten bu darbeye ve eh-
^ n d e r el decadence de VAs 'te, s, 62,
3nmer, Devlet-i Osmaniye tarihi, trc. M ehm ed At, I, s. 288.
2 3 8 _____________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R g j

zadeler aras sren on yllk m cadelelere yani "Fetret devrine" ramen saj
sm t R u m elide deil A n ad o lu d a hkm srd. T im ur eski rakb btn
T rkm en beyliklerini diriltti. B ununla b erab er devletin ikinci kurucusu olan
elebi Sultan M ehm ed O sm anl kudretini tek ra r canlandrd. Onun halefi
byk k ah ram an II. M urad G azi 1444de V arna ve 1449da kinci Kosova
m eydan m uh areb elerin de H allara kar kazand byk zaferlerle Trk
tarihine yeni destn lar ilve etti. bk yksek nsan hasletlere shib bulunan
Sultan M u ra d m byk ahsiyeti ve eseri henz iyi tedkk edilmi deildir
te O sm anllar bu sretle A nadolud a T rk ve slm m m add-m anev mira
sn toplayarak yeni, fikir, m efkure ve m edeniyet sentezi kurdular. ryen
B izansn aleyhinde sratle devletlerini kurarken O rtodoks - Katolik d
m anlna ram en A vrupallar T rklerin A nadoluya ayak bastklar zaman
giritikleri H al seferlerini b u defa R um eliye gei zerine tekrarladlar
bylece T rk tarihinin byk bir safhas H al taarruzlarna kar tedbir al
m akla geti ve asrlarca srd.
 2. Merkeziyeti Devlet ve tima Adlet
"Ars- sa ita n o t taJcsim kobuJ e tm ez."
(II. Bayezid)
"el-Fitne e ed d n m in el-kfr."
(Ayet)

O s m a n l I im parato rlu unun k u d ret kaynaklarndan biri de, phesiz,

merkeziyeti bir devlet oluu idi. G erek ten T rk kaan ve sultanlar, cihn
hkimiyeti m efkrelerine ve lhi m eneden geldikleri inancna ship b u lu n
duklar ve ktalara hkm ettikleri halde, baka kral ve im p arato rlard an fa rk
l olarak, otoriteleri asl istibdada varm yor ve dem okratik bir zihniyet iin
de bulunuyorlard. H k m darlarn b u hasleti balca. Allaha derin bir imanla
Ulanmalar, milliyeti urlan, insaniyei duygulan ve babalk sfatlar sye
sinde teekkl etm iti. Siyas hkim iyetin h n e d an m ensuplar, ehzdeler
ve hatunlar, h att boy beyleri arasnda, derece derece, taksim edilm esi de
bu demokratik anlay ve davrana yardm c olm utu. G erekten bu aristok
ratik demokrasi T rk feodal devlet sistem ini dourm utur. F ak at bu sistem
kuvvetli ahsiyetlerin m eydana km asna ne k ad ar yardm etm i ise T rk
devlet ve im paratorluklarnn i m cadelelerine ve paralanm alarna d a o
derece sebep olmu; tc kavgalarm ve boy beylerinin isyanlarm kolaylatr
mtr. Nitekim K unlard an O sm anllara kadar, 2000 yllk bir tarih boyunca
hemen btn T rk devletleri bu siyas bnyenin fayda ve zararlarna m aruz
bulunmutu.

Trkler slm devrinde ve lkelerinde b u siyas hkim iyet ve feodal hu-

l^tikun mahzurlarn grm ler ve baz tedbirlere bavurm ulard. Tam am iy-
k Trk lke ve halklar zerinde kurulan m slm an K arahanllar devrinde
bnedan azasnn m terek mal saylan devlet, sonuna k ad ar h an lar arasn
da taksim edilmi o larak yaad. H albuki slm lkelerinde T rk ve yabanc
2 4 0 T R K C H N I f K M Y E T f M E F K O R eS

b ir ok kavim lere dayanan Seluklular, daha T urul-beg zam anndan berj

feodal bnyeyi deitirm e ve m erkeziyeti bir devlet vcda getirm e gayreti!
ne girm ilerdi. N itekim Seluklu im paratorluu kurulurken lkeler hneda-
nn azas ve B oy beyleri arasnda, hukuk mevki ve d erecelerine gre, tateim
edilmi; m elik ve beyler feodal balar nisbetinde Sultan T urul-bege balan
mt. F a k a t b u taksim den itibaren T urul-beg hnedan m ensuplarnn hki
m iyetlerini tah d id e ve aristokrat T rkm en beylerinin nfuzunu krmaa a-
lm; gebelerin slm dnyasna yaylmalar ve hususiyle daha kesif ola
rak gdkleri A n ad o lu d a dalm alar onlarn nfuzunu krm aa imkn ve
riyordu. B u n u n la b erab er Seluklu sultanlarnn bu gayretleri yine de id
detli m ukavem etlere ve isyanlara sebep oluyor; feodal nizm dan merkezi
yeti devlet sistem ine gem ek cidd zorluklarla karlayordu. Bu mnase
betledir, ki byk vezir Nizm l-M lk Sultan M elikha: "Her ne kadar
Trkmenlerden bir ok huzursuzluklar zuhur etmi ise de devletin kndunda
em ek ve hizmetleri getii, saylan o k olduu iin ve nihayet Seluklu hneda-
m ile akrabalklar bulunduu" cihetle o nlardan b ir m iktar askerin saray mu
hafz (m erkez) ordusuna alnm asn tavsiyeye m ecbur kalm; merkeziyeti
gayretler ile T rkm en kuvvetleri arasnda bir m uvazene k u rarak onlar ok
am ak ve devlete balam ak istemiti*. B ununla b erab er gebe boylarn ke
sif o larak yaadklar uzak blgelerin fiil durum u dnda boy beylerine ik-
tlar verilm em i; onlarn yerine klelikten yetien kum andanlar iktlarmve
askerlerin bana geirilm itir. Bu sretle Ouz beylerinin kudretleri tedricen
krlm; fak at yerlerine tayin olunan kle kum andanlar d a ayn nfuzu kul
lan arak feo d al devlet sistemi yine de devam etm itir. Devletin hnedan aza-
snn m terek m al olduu h u ku k ve anlay zerinde ise hi bir deiiklik ol
mam; devletin birlii ve kudreti ancak byk ahsiyetler syesinde devam
etm i; fak at o da feodal esaslar nisbetinde gereklem iti.
A n a d o lu d a yerleen T rkm enlerin dal boy beylerinin nfuzunu
azaltm ise de yerlem e ve vatan kurm a devrinde devletin Seluklu, Dni-
raendli, M engckl ve A rtuklu h anedanlarna m ensup hkm dar ve ehza
d eler arasn d a taksim i devam etm itir. II. Kl A rslan zam anna dein taht
kavgalar ve taksim hkm srerken bu sultan d a devleti on bir oluna ayr
m; h e r biri kendi lkesinde nam larna p a ra basm ak ve hutbe okutmak,
m stakilen h arp ve sulh kararlarm alm ak selhiyetine sahip bulunmutu-
Bu h k m d ard a n sonra, ehzadelerin m elik olarak tayinleri yaplm ve ica
bnda saltan at m cadeleleri de olm u ise de, devletin feodal e s a s l a r a gre
sim i artk so n bulm utu. Lkin hn ed an azas ve hususiyle sultanlarn oul-
Siyset-nm e, nr. H alhl, s. 73.
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 2 4 1

lan arasnda tah t m cadeleleri yine d e devam etm iti. te yandan Seluklu
larn vrisi ve O sm anlIlarn ada olan gebe T rkm en beyliklerinde de
(ju feodal siyas hukuk hkm srm ve bu kk devletler bile m em leket
lerini hnedan azas veya beylerin oullar arasnda taksim etm ilerdi. Z ra
Ttkmenlerin, gebe olduu iin, Eski T rk hayat, inan ve ananeleriyle
birlikte siyas m esseselerini d e devam ettirm eleri tabii idi.

Trk tarihinde, ilk defa olarak, O sm anhlarm m erkeziyeti bir devlet sis
temi ile m eydana km as cidden byk bir siyas inklp olm utur. Filhakika
Osmanl hanedan, dier A nadolu beyleri gibi, m enei gebe olduu ve
mill ananeleri m uhafaza ettii halde, devletin taksim edilmez m ukaddes bir
varlk olduunu kavram ; ehzdelerin ve boy beylerinin siyas hkim iyete
itiraklerine im kn verm em i ve bu sayede kuruluundan beri m erkeziyeti
salam ve istikrarl b ir devlet cihaz vcda getirm ee m uvaffak olm utu.
Ftih Sultan M ehm ed A nadolu beylerinin ve kendi bnyesinde gelien k u d
retli hnednlarn (m esel vezir andarl) son bakiyelerini de b e rta ra f e d e
rek merkeziyeti otoriteyi d ah a da salam latrm t. D aim a devlet birlii
uuruna ve Nizm- lem m efkresine balanan O sm anl inanc bakm ndan
II, Bayezidin bir sz kayda yndr. Filhakika F tih Sultan M ehm edin iki
olu, Sultan Bayezid ile C em Sultan arasnda saltanat m cadelesi devam
ederken kk karde aabeyisine, A nadolu ve R um -eli olm ak zere, devle
ti aralarnda taksim e d e rek m cadeleye nihayet verm eyi teklif eder. F ak at
veli tabiatl padiah Bayezid: "Bu kiver-i R m b ir ser-i pde-i ar s-i p r
namustur, ki iki d m ad h u tb esin e tb gtrm ez" (O sm anl devleti yle bir
ba rtl nam uslu bir gelindir, ki iki dam adn talebine taham m l edem ez)
cevabiyle saltanat nam usun tim sli olan geline benzetm i; taksim edilem i-
yeceine dair nam us ve kudsiyet duygularn belirtm itir. Bu ifade d ah a ksa
olarak "Ars-i s a lta n a t tak sim kabul etm ez eklini alarak tek ra rlan m tr'.

Trk tarihinde, feodal devlet hukuku icab, frsat bulunduka tah t kav
galar o derece m u k ad d er olm utur ki, G k-T rklerde Bilge Kaan ile k a r
dei Gl-tekin, Turul-beg ile ar Bey ve Orhan Gazi ile kardei Aladdin
Pou deta bir istisna tekil etm i ve ancak b u n lar zam annda devletin birlii
'e kardelik duygular saltanat ihtiraslarna stn gelmiti. Bu m m taz k a r
deler arasnda hkm darlk ile ordu kum andanlklarn taksim ederek dev
imlerini kuvvetlendirmilerdi. B ununla b erab er ar Bey yine de devletin
kuruluunda yaplan taksim e gre kendi hissesini alm ve idaresinde bulu-

Hoca Sa'adeddin, T c u l-tev rih , II, s. 22; k P a a -z d e , s. 221.

2 4 2 . T R K C H N H K M Y E T M E FK R E g

n an geni vilyetlerde m elik sfatiyle m stakil olarak hkm srm; s a d e c e

saltan at m cadelesine girim iyerek hukukan Sultan T urul-bege bah
m tr. F ak at yine de baz an ve etrafa tecvz h arek etleri dolaysiyle d e
T urul-begin ih tar ve basklarna d a uram tr. H albuki G l-tekin ile Al
addin Paa iin byle bir m uhtar idare ve ayrlk d a bahis m evzuu deildir
R ivayete gre O sm an G azi lnce O rhan G azi hkm darl kardei A l a d
din P aaya teklif eder. F ak at "Aladdin eydr: Gel k a rd a atam zn duas
ve him m eti sen n led r. A nm n kim kendi zam an n d a seni askere komu
idi... ve hem bu azizler d ah i bunu kabul ettiler" cevabiyle hkim iyeti daha
lyk olan O rh an G aziye brakt ve "Ouz resm ince kere yknp ba
kodular". O d a kardeini "Paa" (ba-aa) olarak kendisine vezir ve mavir
18
tayin e d e r . Bylece O sm anl beylii d ah a kuruluunda bir saltanat mca
delesinden, taksim ve sarsntdan kurtulm u; gebe T rk hkim iyet huku
ku ilk d efa tatb ik edilm em itir.

Eski T rk devletlerinde, devlet hn ed an m m terek m al olduu iin,

saltan at teb ed d llerin d e tah t kavgas olm asa bile, H k an ve sultandan sonra
h a n e d a n a m ensup ehzde ve beylerden en by yabgu ve slm devrinde
m elik olm ak zere, devleti aralarnda taksim ettik ten sonra d a yine saltanat
m cadeleleri cereyan ediyor; hkm darlarn lm leri b u n a frsat veriyordu,
O sm anl p adiahlar bu tarih durum u, devirlerinde de T rkm en beyleri ara
snda vukubulan kavgalar, bizzat O sm anl ehzdelerinin kardklar gaile
leri ve nihayet Y akn-arktaki tem lleri d n erek k a t tedbirlere bavur
m ulardr. G erek ten o n lar Nizm- lem m efkresini, din ve devlet, mlk
(vatan) ve millet duygusu ile h er fedakrl gze alyor; slm n "fitne kfr
den daha iddetlidir" hkm ne de bah kalyorlard. Bu hayat ve kuds gaye
iin k arde ve h a tt evlt katli de caiz grlm tr. N itekim O sm anl limle
ri, icabnda, pdihlarn gayr hukuk ve gayr m er hareketlerine muhale
fet ettik leri halde o byk hkm darlarn b u teebbslerine ya ses karma
m lar veya onlar tecviz etm ilerdi. Bu m nasebetle "cihaddan yorulmaz,
m c h id ve dil bir pdih" olan I. M u rad H dvendgr G azi ehid olunca
yerine geen Y ldrm Bayezid, kardei Y akup elebiyi b e rta ra f etmiti. Bu
hdise H o c a S adeddine gre, devlet erknnn "saltanat lhi bir glge" oldu
u ve d a h a nce Savc Beyin isyan ve "fitnenin ktalden daha kt" bulundu
u dncesiyle tasvip edildiini kaydedebiliriz". Filhakika I. Murad-Gaz
A n a d o lu d a m egul iken R um -eli kuvvetlerinin banda bulunan ehzde

' k P aa-zde, s. 37, 38, 39; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i O sm an, stanbul 1341, s. 22.
' Tc t-tevrih, I, s. 124.
T U R K C H N H K M Y E T M E F K R E S 2 4 3

S a v c T n n b abasna kar tehlikeli bir h a rek ete girim esi ve B izans ehzde-
s iy le birlemesi bir ib ret dersi verm i ve ilk ehzde katli bu suretle vukubul-
mutu.
Yabanc kaynaklarn d a belirttii zere daim a sulha ve m uahedelere
mile kalan, kan dklm esinden holanm ayan II. S ultan M urad Gazi B i
zansn tahrikleri ve K aram anllarn yardm ile h arek et eden kardei M usta
fa ve amcas ehzde (D zm ece) M ustafann hareketleri karsnda devletin
byk gaile ve tehlikelere m aruz kaldn grm ve bu sebeple m alp e t
tii bu ehzadeleri idam a m ecbur kalm t. B izanshlar F tih Sultan M eh-
mede kar da ehzde O rh a n kullanm aa alyorlard^. B yk H ah se
ferlerine kar cihd ile uraan ve zaferler kazanan M urad G azinin D z
mece M ustafay idam m nasebetiyle k P aa-zdenin ifadesi kayda -
yndr. Celld a ra b d r lyas, efendisinin olunu ldrm ekle g nahkr ol
madn beyan ed erk en iki hkm darn bir arad a bulunam yacanr. "H em
cemi lem rah at oldu ve hem de bu kanunu bizden den (nce) gelenler
komular" dncesini belirtiyordu^^. F tih Sultan M ehm ed, bir saltanat e n
diesi ve rakibi bulunm ad halde, kendi adn tayan, K aniin-nm eye:
"Her kimesneye evldmdan saltanat myesser ola, karmdalarm N izam - lem
iim katletmek mnasibdr. E kser ulem dahi tecviz etmitir; annla m il ola-
lar" maddesini koyarken lem in nizm ve devletin kudsiyeti gayesini d n
m ve Osm anlIlara aid bir zaru reti veya rf kanunlatrmtr. N etekim
Hazret-i Peygam berin tebirine m azhar olan ve dnya hkim iyeti m efkre-
sine inanan bu byk p dih eserinin banda "Bu kan u n atam ve dedem

^'Dukas, Tarih, s. 7, 26.

'kPaa-zde, s, 7 8 ,8 1 , lOI, l0 2 ;D u k a s, s. 73, 85-119, 142-144,185,
Tevrih-il-i Osman, s. 03.
htih Kanun-nmesi, stanbul 1331, s. 27; R eis l-kttb Hseyin, B edyiul-Vekayi', Faksimile,
Moskova 1961, s. 277b - 283b; H am m er, III, s. 220.
Bu bedyi sahibi K an n -n m eyi aynen iktibas ederken F tih in Tura (Tevk) ile m egul Leysi
zade Mehmed Efendiye kannun tedvinine em rettiini, D ivanda bulunduunu 1022 (1613) y
lnda Dvnda R eis ul- kttb olduu srada bunu "Dvn kann-nmesinden istihra etm ek m
yesseri olduunu beyan eder (277b). Basl Kann-nm e ise 893de yazlm ve 1029da istinsah
olunmutur, ki Fisay/den 7 sene sonraya aiddr. Vekayi'de "Kanun-i hmyn risalesi merhumun
lisn-i erifinden beyn olunm ak zere yazlm tr. A m a zerinde H att-i hm yn-i saadet m a h n la -
n tahrir ve tastr olunm uduri kayd eserin tevsikini kuvvetlendirmitir. B ugne kadar Ftih Ka-
tun-mesinin mevsuk oluundan phe edilm em i; tarihi l d e Knh ul-ahbr'm da bundan
bahsetmi; nir M ehm ed rif esere yazd m ukaddim ede bu hususlar aratrmtr (s. 2-8). Fa-
'at fzl lim Ali H im m et Berki Byk Trk hkmdar Sultan M ehm ed H an (stanbul 1953, s.
141-148) adl eserinde Kann-nm enin vuskundan phe etmitir. Ftih karele katline dair bir
hkm vazederken, bunu N izm -i lem gaye ve endiesi art ile vermitir, ki bu hususun erT ve
kanun prensiplere uygun olduu ve Osmanl merkeziyeti devlet rfine dayand ikrdr. El
bette fitne ve isyan bahis mevzuu olunca her devir iin m uteber olup keyf suistim line cevz m-
nas tamaz.
2 4 4 . T R K C H ^ N H K M Y E T M EFKO r e s

k an u n u d u r; benim de k an u n u m d u r" derken yeni bir ey ihdas etmediini ve

bu m addenin de bu h km n m lne dhil olduunu belirtm itir. kpg
a-zde de "kadim den t re d ir k ardee kymak" m sraiyie balayan bir k t ayj
ve "bizden nce gelenler bu k an u n u koym ulardr" kayd ile bu hususu teyid
e d e r^ .
P dihlar ve lim ler gibi halk da Nizam - lem dncesi, din ve devle
tin bekas kaygs ile, z a ru re t halinde, karde katlini tasvip ediyorlard. Ka
n u n devrinde T rkiyeye gelen m p arato r F e rd in a n d n elisi Busbecq-
"M sl m an lar O sm anl h n ed n syesinde ay ak ta d u ru y o rla r. Hnedn
yklrsa din de m ahvolur. Bu sebeple h n ed n n , d in ve devletin selmeti
ve bekas evlddan d a h a m him dir" kanaatinin efk rd a yaygn bulunduu
nu, ehzde M u stafann d a bu kuds gaye u runda fed edildiini bildir
mektedir^. O sm anl P dihlar, bu byk dvya bal kalarak, karde kat
line kar tenkitleri d e cevaplandryorlard. N itekim T im u ru n olu ahruh,
elebi Sultan M eh m ed e yazd b ir m ektupta: "Sleym an B eg ve sa Beg
ile m cdele ettiinizi ve O sm anl tresince onlar bu fni dnyadan uzak
latrdnz h aberini aldk. A m a birad erler arasnda bu usl lhan tresine
m n asip deildir" diyordu. Y ldrm Bayezidin A n k a ra muharesebinde
m albiyetinden, O sm anl devletinin paralanm asndan ve ehzdeler ara
snda devam eden saltan at m cadelelerinden sonra devletin ikinci kurucusu
olan elebi Sultan M ehm ed ahruha verdii cevabnda: "Osm anl Pdih
lar balangtan b eri tecrbeyi kendilerine reh b er yapm lar ve saltanatta
ortakl kabl etm em ilerdir. Glistan shibi (ir Sad)nin dedii gibi on
dervi bir kilim zerinde uyur; lkin iki pdih bir iklime smaz. Z ra etrafta
din ve devlet dm anlar frsat beklem ektedir. N itekim m alm - lileridir, ki
pederinizin vakasnda (yani T im uru n A n ad o lu yu istilsnda) kfirler frsat
buldu; Selanik ve b ak a beldeler m slm anlann elin d en kt" dncesi ile
onu n tenkitlerini karlyor; Fetret devrinde kardeler aras tah t kavgalarnn
yaratt zararlar gsterirken de T im u ru n T rk-slm dvas iin kard
tehlikeye de iaret koyarak m uhatabnn itham larm d ah a m nal bir ekilde
cevaplandryordu. elebi Sultan M ehm ed ayn m ek tu p ta kom u Karaman,
H am id, sfendiyar, T u rg ut ve D u lk ad ir oullarnn cihd brakp Msr sul
tanlar ile ittifak ed e rek slm dvasna verdikleri zararlar ve cihd yolunda
b u lu n an O sm anhlar ark ad an vurduklarn da kaydederken hem , Timuru
onlarn d u ru m u n a drr; hem d e bu beyliklerin tek ra r m eydana kmalar
m esuliyetini de yine T im u ra ykler^.
^ k Paa-zde, s. 8 5 ,1 0 3 .
Trk M ektuptan, Ankara 1953, s. 32.
^ Ferdn Bey, M net, I, s. 143-144.
T r k C H N H U C M Y E T M E F K R E S --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 2 4 5

slnn gazisi O sm anllar B izansa ve A vrupalIlara kar zaferlerine m

ni olan Tim ur gibi kendilerine kar hristiyanlarla birleen A kkoyunlular ve
Safevleri de asla affetm em ilerdi. T im u run T rk-slm dnyas aleyhinde
tecelli eden seferleri ve A ltn-orduyu tahribi de unutulm am ve "T im ur fit
ne zuhr" sfat O sm anl kaynaklarnda daim a tekrarlanm tr. I. M urad-
Hdavendigr G azi R um -eli seferinden E d irn e ye dnnce, b u frsatta, Ka-
ramanolu A leddin Beyin O sm anl lkesine taarru zu n u rendi. Bu h d i
seden ok zlen B yk Gazi: "u a h m a k zlim in yapt ileri grn. Ben
din gayretiyle A llah yolunda, b ir aylk m esafede k firle r iine girdim ; m
r m gece-gndz gazaya verdim ; ok m ih n et ve bel ektim . H albuki o ge

lip mslmanlar yam a etti. E y Gaziler! B en nasl cihd brakp m slm an-
lura kl ekeyim" diyerek O sm anh grn anlatyor ve K aram anllar ze
rine tereddtle sefere km ak zorunda kalyordu^. K aram anolu, II. M u-
radm Cihd ile uram asndan faydalanarak O sm anllar aleyhine yryn
ce nedimi: "Bu taraftan sultanm z, te taraftan Y anko kardeiniz m ididir,
d sehl vakit iinde m slm anl kfir aya pyim al edeler" diye efendisine
bir nkte yapmtr. Seluklu S ultanlar da devletin birliini kurm ak m aksa
diyle karde katline m ecbur kalm lar; fak at O sm anllar gibi m erkeziyeti ve
blnmez bir devlet vcuda getirem em ilerdi. T rkiye S eluklularnda giri
ilen merkeziyeti devlet iin m cadeleleri v e katilleri ten k it eden b n Vsl
Eyyubleri beeniyor; fak at bu sebeple, onlarn paralanp ykldn, h al
buki Trkiye Seluklu devletinin b u m cadeleler sayesini birliini m uhafaza
ettiini dnemiyordu.

OsmanlIlarn saltan at ihtiraslariyle ehzdelerin devleti paralayc h a

reketlerini nlem ek iin baka bir are bulam adklarn d a h atrlatm ak ye
rinde olur. Filhakika ehzdeleri saltan at hukukundan m ahrum brakan bir
veraset kanununun karlm as m eseleyi halle kfi gelm edii gibi O sm anl
hanedanna m ahsus b ir hayatiyet de onlar hkim iyet dvasndan vazgeire-
mezdi. Zra T rk devlet hukuku ve anlayna gre hepsi kendilerini b ab ala
rnn tahtna nm zed gryordu. A v ru p adaki byk evldn veliahd ve kral
olmas gibi bir kanun sdr olsa ve m essiriyeti bulunsa bile b u n u n la kuvvet
li ahsiyetlerin saltan at m akam na gelm eleri nlenm i; devletin cihngirlik
dvas ve Trk-slm nizm gayesi sarslm olurdu. N itekim I. S ultan A h-
Neri, Cihn-nm, Ankara 1949, s, 216, Ltfi Paa, Tarih, s. 107.
O sm anlIlarn Hallar ile savalar frsat verdike Karamanllar tecvz ediyor ve ahidlerini bozu
yorlard. Onlarn bu m nasebetle yaptklar k elim e oyunlar bugne kadar gelmitir: Karam ann
koyunu, sonra kar oyunu; Karaman Beyi "Biz yl deil yel zerine yem in ettik" szleri hilelerine
j, gsterilmitir.
Idfenic l-hwb
2 4 6 ________________________________________________________________________________________ T R K C H N H K M t Y E T l M E F K U R E S

m ed zam annda, b ir saltan at veraseti kanunu vazolunarak, byk evld yeri

ne hnedan ierisinde en byk kim senin veliahd ve pdih olm as salan
m tr. F ak at b u n u n la kuvvetli ahsiyetlerin tah ta km as tesadfe kalmt.
E sasen ilk ve yksek devirlerin pdihlar gibi ehzdelerin k u d ret ve haya
tiyetleri de azalm ve skin devirlerde b u usl yrm tr. Eski T rk dev
letlerin d e byk evldn veliahd ve sultan olm as hakknda bir tem l mev
cut gzkyorsa d a ok zayf idi. Z ra, b u n a ne hkm darlar ve ne de ehza
deler sayg gsterm i; kudretliler yine harekete gem iti. G k-T rk kaan
Ipara daha kabiliyetli kk olu uluyu kendisine veliahd ve yabgu tayin
etm iti. F ak at bu h an lnce ulu aabeyisine, M ukan h an d a n beri, bir ok
ehzad e arasn d an kk kardelerin ta h ta ktm, bu sebeple ecdada ve
kanunlara sayg gsterilmediini ve bu m nasebetle "Kaanla vris olarak si
zi selm lam ak istiyorum" dem i ve bize eski devrin tem lleri hakknda bilgi
verm itir. B ununla b erab er byk karde babasnn vasiyetine sayg gster
m i ve srar zerin e ulu, h an ve kendisi d e yabgu olmutu^. G k-Trk ha
n ed an n d a b ir m d d et evld yerine kk kardelerin ve o n d an sonra da
oul veya yeenlerin ta h ta kt grlm tr.

O sm anl m erkeziyeti devlet sistem i zerinde d u ru rk en sadece ehza

d eler aras d u ru m d an bahsetm em izin sebebi aristokrat beylerin ortadan
kalkm as sretiyle zaten feodal devlet bnyesi oktan deim i bulunuyor
du. B yk Seluklular geni asker ik talan T rkm en beyleri yerine saraydan
yetien kle kum an d an lara verm ek sretiyle kabilelere dayanan feodal bn
yeyi deitirm ek istedilerse de b u n d a m uvaffak olam adlar. Nitekim , byk
iktalard a hkm s ren bu T rk kum andanlar, devletin zayfamasiyle bir
likte, k u d retleri artm ve Seluklu im paratorluu iinde p ek ok yeni dev
letler ve atabeglikle m eydana km; bu atabegler artk Seluklularn yeri
n e geerek byk ahsiyetler yetim iti. Trkiye Seluklular bir yandan g
ebe T rk m en leri A n a d o lu da datm ak ve iskn etm ek, te yandan da ku
m an d an lara vilyetler byklnde iktalar verm em ek sretiyle hkimiyetin
p aralan m asn a ve feodalizm in devam na m ni oldular. B undan baka, yine
byk Seluklulardan farkl olarak, bu S -balar (S er-leker, kumandan)
ik ta la n n a ve askerlerine sahip deil sdace asker m ir mevkiinde idiler.
E sasen bu ask erler S ubalara bal kle deil A n a d o lu nun hr Trkleri
(sip h iler) idi. B unlarn geinm e m asraflar k um andana ve onun iktana de
il devletin ken d ilerin e tahsis ettii kk iktalara balanm t. Trkiye Sel
uklularnda tatb ik edilen bu ikta veya to p rak sistem i syesinde devletin fe*
odal bnyesi tedricen b erta ra f edilm iti. M ool istilsiyle Seluklu devlen
St. Julien, D ocum ents, s, 57-58.
T U R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 2 4 7

kerken onun ordusiyle birlikte bu ikta sistem i d e yklyordu. U larda te

kasf eden gebeler, lh anl devletinin o toritesinden uzak kalarak, eski fe
odal bnyelerini devam ettirirk en Osmanllar hem merkeziyeti devlet nizm
n koruyor; h em de Seluklularn toprak idaresini diriltiyordu. G erek ten
Osmanllar S eluklulardan m rs aldklar b u M ir to p rak rejim ini, ok d ah a
ileri ve m hirne m eto d larla kem le erdirm ilerdi. B unun zerinde kurulan
timr (ikt) usl O sm anl o rdusunun tem eli o lurken T rk askerleri (Sip-
hfler) sancak beylerinin em rinde, fakat pdiha bal bir durum da idiler*.
Zira askerlerin m aietlerini salayan tm arlar ve sancak beylerinin Ze-
metleri de P dih tarafndan veriliyordu. te byk O sm anl ordusunun
esasn bu tim arl ask erler tekil ediyor ve m erkezdeki Y enieriler de ancak
10.000-20.000 arasnda bulunuyordu.
Osmanl devleti, bylece, M r sistem i ile hem asker, dar ve zira ileri
bir cemiyet nizm kuruyor; hem de feodal devlet bnyesinde kkl bir ink
lp yapyordu. O sm anllar tedricen A nadolu beyliklerini o rtad an kaldrdka
veya onlarn itaatini saladka bu sistem i h er hkim olduu blgede yaat
m veya yerletirm iti. H a tt devletin kuruluundan beri vezirlik m evkiini
muhafaza eden an d arh hnedam nn gittike ykselen nfuz ve k udreti de,
stanbulun fethini m teakip, H alil P aann idam ile, nihayet bulm utur.
Mamafih Halil P aanm idam nda b u nfuz ve k u d re t deil B izanstan ald
klliyetli hediyelerle feth i geciktirm eye altna d air rivyetlerin m il o l
duu zerinde T rk ve Bizans kaynaklar m ttefiktir. Bylece O sm anl im
paratorluu T rk tarihi boyunca hkm sren aristokratik ve feodal bir si
yas bnye yerine ok d ah a salam ve dem o k ratik bir cemiyet nizm k u r
mu bulunuyordu. N itekim A vrupad a da hkm sren ok sk ve adletsiz
bir feodal nizm yannda T rkiyede m evkiler artk asalete ve doua gre
deil liykat, ahlk ve alm aya gre tevdi ediliyor ve kuvvetli O sm anl ce
miyeti bu sretle dom u oluyordu, ki bu husus ada A vrupalIlarn ve m e
sel Busbecqin de dikkat ve hayranln celbetm iti. M r sistemi syesinde
hlm ve Hristiyan lkelerde byk toprak aristokrasisi ile topraksz veya esir
kyller arasnda m evcut bulunan tima huzursuzluk ve uurum lara T rk i
ye tarihinde rastlanm am tr. Z ra, eski gebe hukuk unun bir devam ola
rak, Mr arazi uslnde devlet, m lkiyeti kendisine saklam , h er ifti aile
ye ileyebilecei k ad ar to p rak datm tr. yle ki P dihlar devletin ba
olarak bu mlkiyetin m m essili bulunm akla b e ra b e r onlar bile huss ml-
kiyete sahip deildi ve bu sebeple tim arl askerler gibi Pdih ve hnedn
4a sadece kendilerine intifai terk edilen h s slara ve onlarn gelirlerine ta-
Osman Turan. A , kt' m addesi.
2 4 8 _______________________________________________________ T R K C /H N H K M Y E T M E F k iR E S

sarru f ediyorlard. M r toprak rejim i, bylece, itim ai nizm ve adaletin

A nadolu ve R u m elide trklem enin de balca mili olm utur. B ununla be
ra b er O sm anl devleti m evcut eski haklara asla dokunm am ve m esel ev
velce slm id aresin d e kald ve slm h ukukuna bal bulunduu iin ark
A n ad o lu n u n baz blgelerinde, B osnad a ve A rnavutlukta eski feodal top
rak idaresi devam etmitir'.

B izans devrinde to p rak aristokratlar id aresin d e ezilen topraksz kyl

ler nasl Seluklu idaresini tercih ediyordu ise O sm anl devrinde de ayn h
diseler cereyan ediyordu. F ak at d ah a dikkate yn bir hdise de M r top
ra k rejim inin bizzat B izanslIlar arasnda bile b ir tima slahat meselesi ol
m as idi. F ilhakika im p ara to r M anuel zam annda (1391-1425) Peleponez ya
rm ad asn d a siyas ve tim a b ir inklp nazariyesi kuran P lethon toprak
mlkiyetini ilga edip h erkese ileyebilecei n isb ette bir toprak tevziini ve as
kerlerin vergiden m u a f olm asn ileri sryordu. B aka bir m em lekette mev
cd olm ayan bu slahat fikrinin, A n ad o lu da ve B alkanlarda tatbik edilen
O sm anl M r id aresin d en alnd m uhakkak iken, T rk m eden ve tima
tesirlerini b ir t rl kabul edem eyen baz A vrupal tarihiler, beyhude yere,
iki bin yl evveline karak P lethonu n b u fikirlerinin m eneini Efltunn
nazariyelerinde aram a a almlardr. H albuki b u M r sistem i yannda
bu zam an d a B ed red d in Simvnin de T rk, R u m ve Y ahudilerden mrek
k ep m rid leri bizzat kom nist bir h arek ete girimi; adalarda ve papazlar
arasnda da ta ra fta rla r bulm ulardr.

O sm anl devleti, bylece, kuvvetli bir m erkeziyetten baka devrin en

ileri sosyal nizm ve adaletini de kurm u, tim a bnye itibariyle de demok
ratik b ir hviyet kazanm t. Bu siyas ve tim a inklpla O sm anl pdih
lar Seluklu su ltanlarna ve G k-T rk kaanlarna nazaran daha kudretli
b ir m ak am ve ahsiyete de sahip oluyorlard. L kin P dihlarn dindarlkla-
n , eriata ve k an u n lara ballklar, ilim ve din adam larnn yaratt kuvvetli
um um efk r o n larn, eski ran ve Bizans hkm darlar gibi, bir istibdada
dm elerine m saad e etm iyordu. N itekim aada yeri geldike grlecei
zere, O sm anllar ilim ve din adam lariyle birlikte devletlerini kurmular;
o n lara hizm et, evliyann dualarn alm ak ve ellerini pm ek en kudretli ve ci
hangir p d ih larn deti olm u; en cidd m eselelerde lim lerin fetvalar da

O sm an Turan, "Droit terrien sous les Seidjoukides de Turquie", Revue des Etudes Islamigue, y
1948, 5. 25-49; Trkesi "Trkiye Seluklularnda Toprak Hukuku", Belleten XLVII (1948), 5-
549-574.
Bak. A . V asiliev, Histoire de lEm pire Byzantin, II, s. 328-329.
T r k C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 2 4 9

azametli pdihlarn k ararlarn deitirm ee kfi gelmi; onlarn h al fet

valar da bahis m evzuu edilm itir. E sasen eski T rk h k an lan n n kurultay
messeseler! gibi Seluklu ve O sm anl sultanlar d a devlet m eselelerini d a
ima m zakere ed en b ir D vn tekiltna sahipti. O sm anl kanun-nm eleri
Ftih zam anndan b eri D ivn- h u m y n u n h afta d a d rt gn vezr-i
azamn reisliinde nasl toplandn, devlet ve m em leket m eselelerini eri
at ve kanunlara gre nasl hallettiini tafsiltiyle yazarlar. F tih ten itibaren
pdihlar D vn to p lan tlarn p erd e arkasndan takip ederlerdi. T anzim at
devrinde O sm anl D vn m essesesi A vrupann M erut m eclislerine b e n
zetilmi ve devletin ilerinde m esuliyetin p diha deil ulem ya ve vekille
re aid olduu da ileri srlmtr. D evletin en yksek siyset (vezirler),
ilim, ordu ve id are ad am lar b u rad a toplanrd ve m him m eseleler iin de;
"Pdihm bu i gayr ie benzem ez, ferm an b u y u ru n D vnd a m avere
olunsun" gibi ih tar ve ikazlar ok dikkate yndr. B u devlet nizm iinde
Pdihlarn bile, ask erler gibi M r to p rak zerindeki haslarn gelirine d a
yanan m aietleri onlar bile tem sil ettikleri devlet veya cem iyetin bir yksek
memuru haline getirm iti. M uhteem cami, kervansaray, hastahane ve m ed
reseler ina eden Seluklu v e O sm anl sultanlarnn kendileri iin ok m te-
vazi saraylar yapm alar o n larn m efkrev vasflarn ve um um efkrn has
sasiyetini m addiletiren m isallerdir. Bylece eski T rk hkanlar gibi M sl
man Trk sultanlar d a hkim iyetlerinin lh teyide m azhar olduuna ve
"yeryznde A llahn glgesi ve halfesi" bulunduklarna inanyor; cihngir
ve "pdih- lem penh" sfatlarn tayorlard. B ununla b e ra b e r m ill u-
rve dem okratik ru h icab yine de istibdada sapm yorlard. O sm anl devleti
nin kudsiyeti, bata su ltanlarn ona inanc ile yayor ve m uazzam O sm anl
kudreti bu nizm ve ah en k ierisinde vcud buluyordu. Bu siyas ve tima
ykseli yannda m ill ve slm m efkrelerinin kaynam as Osmanl Cihn
hkimiyeti ve dnya nizm dvsm kuvvetlendiriyor; m eden, teknik ve as
ker stnlk, disiplin d e bu byk kud retin kaynaklarn tekil ediyordu.
Fakat Osmanl azam etinin m ill ve slm d ah a d erin kaynaklan vardr.

Osmanl kud retin in m ill, slm , ahlk, tim a ve siyas kaynaklarn

belirtirken kyller arasn d a M r sistemin yaratt huzur ve ah enk gibi ehir
hayatn, sanayii, ticar ve ktisad nizm kuran esn a f teekkllerini de ihm al
etmek mmkn deildir. Seluklu T rkiyesinde m evcudiyetini grdm z
tekilt (K garye g re Ak cm ert dem ektir) ehir ve kasabalarda sa
nayi, ticar ve ktisad b t n faaliyetleri tanzim ediyor; din ve ahlk tem el

Engelhart, Trkiye ve Tanzim at, trc. stanbul, s. 175.

2 5 0 _________________________________________________________________________ T R K C H N H K M

ve ananeleri ile bir tarikat haline gelmi bulunuyordu. Bu sayede devletin

hi bir tesiri olm adan ehir esnaf ve halk kendi kendisini idare ediyor; en
kk b ir m eslek suiistim al, yolsuzluk ve ananeye aykr b ir harek ete frsat
verilm iyordu. Bu k u dretli tekilt sayesindedir, ki devletin sarsld veya
kt zam an ve y erlerde A hiler idari ve asker vazifeleri d e yaparak der
hal kendi bnyelerinden m ahall idare veya hkm etler m eydana kyordu.
Osm anl ehir hayat bu tekilt zerinde kurulm u olup A vrupal seyyah ve
elilerin eserleri T rk ehirlerinde ve ticaret hayatnda hkm sren yksek
nizm ve ahlk h a k b n d a hayranlklarnn belirtm i ve p e k ok dikkate yn
hdise nakletm ilerdir, ki aada bu hususa tek ra r dnlecektir.

C ihn hkim iyeti ve dnya nizm dvas gden T rk m illetinin, Roma

llar gibi, hu k u k sahasnda d a yksek bir seviyeye ulam as tabii idi. slm di
ni ve eriata ballkta hi bir kusur ilem eyen O sm anllar hudutsuz impara
torluk lkelerinde yaayan eitli kavim, din, k ltr ve rflere sahip halklar
idared e geni b ir hu k u k anlayna ve tedvin (ju risp ru d en ce) faaliyetlerine
giriirken asla slm h u kukuna aykr h arek et etm iyor; bilkis kardklar
bir ok kan u n ve fetvalarla slm fkhnn eksikliklerini tam am lyor ve impa
rato rlu k nizm n bu sayede salyorlard. O sm anl im paratorluuna kudret,
istikrar ve uzun b ir m r veren u n surlardan biri de bu hukuk anlay ve ni
zm idi. B u sebeple de O sm anlIlarda kanun ve nizm uru o kadar kuvvetli
ve devlet gibi yle m ukaddesdi, ki yabanc seyyah ve elilerin mahedeleri
ve eserleri bu hususa d air hayranlk verici m isallerle doludur. Esasen dnya
nizm dvas ve cihn hkim iyeti m efkuresinin inkiafnda kanun duygusu
d a zaru r b ir un su ru tekil eder. slm dan nce T re ve slm devrinde Ka-
n u n u n kudsiyet kazanm as, T rk istan da ve T rkiyede slm fkh zerinde
p e k m him eserlerin yazlm as d a T rklerin cihn hkim iyeti dvsiyle ilgili
idi. E ski T rk lerd e T re cem iyetin varlk hikm eti ve bu sebeple de mukad
des saylyordu. N itekim "H er ey kalksa T re kalkm az" ata-sz bunu gs
terir. T re m ill nizm gibi D nya nizm nm d a esasm tekil eder. Osmanl
k ud reti ve nizm nn en bariz rnei de O sm anl ordusu idi. lk alardan
b eri T rk lere stnlk v eren ordu O sm anl devrinde m efkresi, teknii ve
disiplini ile em salsizdi.

O sm anl huk u k ve kan u n nizm na ballkta birinci vazife de phesiz

pdih lara aid olup eriata ve kanuna aykr bir tasarru f bahis mevzuu ola
maz. B u nizm byk lim ve hukukularn, nihayet um um efkrn da mu
rakabesi altnda idi ve asl slm hukukuna aykr h arek ete m saade etmi
yor; bilkis kardklar bir ok kanun ve fetvalarla slm fkhnn eksiklikle*
T [;tR K C H , N H K M Y E T M E F K R E S ___________________________________________________________ 2 5 1

fini tainanlyor; bu sayede lkelerin ve m illetlerin henk ve nizm ierisin

de idaresi salanyordu. Bylece dnya hkim iyeti ve nizm m efkuresine
bal bir m illetin nce kendi hu d u tlar ierisinde kanun ve nizm urunun
hkim olmas gerekiyordu. N itekim bu uur o derece kuvvetli ve devlet ka
dar m ukaddes idi, ki yabanc seyyah ve elilerin m ahedeleri ve eserleri bu
hususta hayranlk v eren m isal ve hdiselerle doludur. Filhakika, aada g
rlecei zere, Yavuz Sultan Selim kiliseleri cam ie tahvil e tm ek isteyince
Zenbilli Ali E fendi K u ra n a ve F tih S ultan M ehm edin P atrik -h n eye v er
dii ahid-nm eye gre bu nun e ran caiz olam yacam bildirm i ve bu te
ebbs nlem iti. K anun Sultan Sleym an devrinde stanbul ve civar ky
lerdeki kilise ve havralarn hukuk durum u tek ra r bahis m evzuu olm u; silah
kuvvetiyle yaplan fetih lerd e slm iyetin fatihlere h er trl tasarru f hakkn
bahetmi olm as dolaysiyle m esele E b u s-Sud E fe n d iye sorulm utur.
Ebus-Sud E fendi 945 (1538) tarihli bir fetvasnda m eseleyi tetkik ettiini,
117 ve 130 yalarnda iki hid b u lara k stanbulun m uhasaras esnasnda
"Yahd ve N a s r el a ltn d a n S u ltan M ehm ed ile ittifak" ettiklerini beyan
lar zerine "Kenis-i kadm e"nin (eski kiliseler) hli zere kalm asna, yani
alkal cem aatlerle yaplan bir anlam aya gre hukuk durum larn m uhafa
za ettiklerine k arar verdiini belirtir"*. Bu ve em sali hdiseler O sm anlIlarn
eriata, kanuna ve ah id-nm elere n e derece titizlikle bal olduunu gste
rir. Ulem nn idaresinde bulunan cam iler de m him din ve mill m eselele
rin mnakaa edildii yerler o larak um um efkrn ve nizm bekiliinin en
mhim m erkezleri idi.

Filhakika slm dan nce T re ve slm devrinde k an u n un kudsiyet k a

zanmas, T rkistand a ve Trkiyede slm fkh (hukuku) zerinde byk
eserlerin yazlmas d a T rklerin salam cemiyet, kudretli devlet ananeleriyle
ve cihn hkimiyeti dvalariyle ilgili idi. O sm anl kanun ve nizm larna ba-
blkta birinci vazifenin pdihlara ait olduu, eriata ve kan u n lara aykr
bir tasarrufun bahis m evzuu olam yaca ikrdr. N izm -i lem ur ve
mefkresine bal pdihlar ayn zam anda byk lim ve hukukularla
umum efkrn d a m urakabesi altnda bulunuyorlard. O sm anl ordusu da
ilk alardan b eri T rk lere stnlk v eren k u d ret ve azam etin balca daya
na olarak m efkresi, teknii ve disiplini ile devrinde em salsiz idi. B ununla
beraber btn m add-m anev kuvvetlerin banda d a O sm anl han ed an ve
Pdihlar bulunuyordu. N itekim bu hnedann devletin kuruluundan II.
Selime kadar sren bir buuk asrlk ykseli devrinde, birbiri ardndan,

^fAecma-ifetv, Bayezid Ktp. N o. 2757, s. 1066;

2 5 2 . T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S

h ep byk ve dhi insanlar yetitirm esi ve dnya tarih in d e byle bir hayati-
yete sahip baka bir devlet ve h an ed an bulunm am as lh bir irde saylyor
ve bu sebeple d e O sm anlIlarn kudsiyetine inanlyordu. G erek ten bu gazi
ve m uhteem pdihlar m ill ve slm m efkreleri, yksek zek ve enerji-
leri, din ve devlet, m lk (vatan) ve m illet u runda sonsuz fedakrlklar
adletleri, tevzular ve kiysetli siysetleri, byk din ve devlet adamlarm
byk dva istikam etinde toplam alar syesinde yle salam bir devlet kur
dular, ki n orm al veya zayf pdihlar zam annda bile bu yksek devlet ma
kinesi asrlarca hayatiyetini gsterm i; pdihlarn lh kudretle teyid
olunduklarna inanlm ve bu sebeple de devletin kudsiyeti kanaati yerle
miti. Z ra Islm iyete yaptklar zim hizm etler dolaysiyle ilk byk Osman-
l pdihlar H ulef-i R id n d en sonra en yksek dn m ertebeyi kazan
m lardr. T atarck A b dullah E fendi, inhitatn iddetle hissedildii XVIII.
asrda "Allahn him yesinde b u lu n an O sm an h devleti"nin azam etini, baka
devletlerden farkl olarak, slm iyetin ykselmesi, adleti ve m m taz vasf
lar; O sm anlIlarn hi b ir devlette rastlanm am bir h rm et ve tazizin limle
re gsterilm esi ve o nlarn him m eti ile izah ed er ve devrinde yaplm as gere
ken slhatn lzum unu m evdana kor. XIX . asrn buhranl hdiseleri sra
snda neredilen ferm an ve beynnam elerde im paratorluk iin "Min ind Al
lah mueyyed Devlet-i Aliyye-i M uham m ediyye" tbirleri de kullanlyor; Os
m anh devleti m n en H azreti Peygam bere nisbet ed ilerek bu "dn ve dev-
lef'in kym ete k ad ar h km srecei ifadeleri onun kbetini slmiyete
balyorlard. Bu m stesna unsurlar yannda O sm anl kudretinin mill ve
slm d ah a baka m him kaynaklar vardr, ki b u n lar m teakip bahiste be
lirtilecektir.

"Nizm-j devlet hakknda mtalet", TOEM . VII, s, 270-272.

U h jn e d Cevdet, Tarih-i Cevdet, IX , s, 262, 275.
 3. Osmanl Cihn Hkimiyetinin
Mill ve slm Kaynaklan
"M slm anlar O sm an l h n ed a n s y e sin d e aya k ta
du ru yorlar. B u s e b e p le h n ed a n yklrsa din ve
d e v le t d e m ahvolur."
(Busbecq)

K k O sm anl beyliinin sratle byk bir kuvvet hline gelm esinde

mill ve tarih u ru n d a byk bir rol oldu. Seluklularn bir U c beyi olan
Erturul Bey ve O sm an G azi, ananeye gre, Seluklu sultanlar ile kablev
akrabal biliyorlard. O sm an G azi K onya sultanndan beylik m enru ve
sancak almt. kindi vakti S ultann nbeti alnyor ve o da, askeriyle birlik
te sayg ile ayaa kalkyordu. B u sebeple "im diye dein kim l-i O sm an
Gazi seferde nbet v u ru lsa ayan dururlar"^. F ak at Seluklu hnedanm n
artk bir nfuzu kalm aynca O uz H a n neslinden gelm ekle iftihar eden O s
man Gazi tabiiyeti lzum suz grr. B ilecik fethedilince D ursun Fakh, cum a
namaz klmak iin, S u ltandan izin alm ann gerekli olduunu "Kayn atas"
eyh Edebali vastasiyle O sm an G aziye bildirir. O sm an G azi bu ehri kendi
klcmla aldm; b u n d a sultann ne dahli vardr, ki ondan izin alaym der:
Ona sultanlk veren Allah b a n a d ah i h a n lk verdi. E er m inneti u san cak
ise ben kendi sancam g t r p u ratm . E er o, ben l-i Selukum derse
hen de Gk-Alp (O uz H a n n olu) oluyum" diyerek hkim iyet hakknn
kendisine intikal ettiini syler. B ylece K aracahisard a cum a ve E skie
hirde bayram hutbesini kendi nm na okutur. K arakoyunlu hkm dar
Cihnah, bir so h b et esnasnda "Sultan M urad kardeim dir" dem i. Eli
krullah nasl olduunu sorunca C ihnah M oolca (U ygurca) yazl bir ki-
jjk Paa-zde, s. 9 ,1 0 .
Ak Paa-zde, s. 1 8 .
2 5 4 . --------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T MEFKRQ|
tap getirtm i; o rad a "Ouzlarn tarihini okutmu" ve ite "biraderim Sultam
Muradn nesebi Ouz H ann olu bu Gk-Alpe ve Kara Yusufun nesebi
de Deniz Alpe kar" beyannda bulunmutur*.
O sm anl m ellifleri A kkoyunlularn d a B ayndr H an neslinden geldik
lerini biliyor ve bunu da eserlerine kaydediyorlard.
O sm anl sultanlar efsanev cihn ftihi Ouz H an neslinden gelmekle
ve d estn a gre yaygn olarak O uz boylar arasnda en yksek mevkii olan
Kay kabilesine m ensup bulunm akla iftihar ediyor ve hakanlk veya sultanlk
hakknn kendilerine aidiyetine d e inanyorlard"*. O uz-destn ve tarih
kaytlar Kay boyunun bu m evkiini belirtm ekte m ttefiktir. Sr-derya havali
sindeki ilk y abgularm da b u boya, daha sonralar d a Y azrIara mensup ol
duu rivyet edilmitir"*'. lk O sm anl tarihileri pdihlarn b u yksek ne-
seblerini belirtm ekte hassasiyet gsteriyorlard: "Trk mabeyninde shhate
yetim itir, ki Hazreti Peygamber zaman- eriflerine karb Bayat boyun
dan Korkt-ata kopt. Ouz atadan sonra ancalayn akl ve kiyaset, fehim
ve feraset sahibi ata gelmemiti. yle ki umr-i tiyeden ok nesneyi Hak
suphnehu ann kalbine ilham ederdi. Demiti, ki hir zamanda hanlk gi-
r Kayya dee; ellerinden kimse almaya. Muhakkaktr, ki bu dedgil-i
Osmandur" dnceleri devrin A nadolusunda d a yaygn idi. Nitekim De
de-K o rk u t kitabnn b anda bu T rk velisi hkim iyetin Kay boyuna ve Os
m an h lara intikal edeceini m jdelediini yukarda belirtm itik. Gerekten
bu paray nakleden T rke Seluk-nm e "Pdihmz Sultan Murad bin
Mehmed Han... Ouzun kalan hanlar uruundan, belki Cingiz hanlar
uruunun dahi mecmuundan ulu asil ve ulu skkdir. er ile ve rf ile da
hi Trk hanlar ve Tatar hanlar dahi kapsna gelip selm vermee ve hiz
met etmee lyktr" ifadeleri cihn hkim iyeti hakknn kendilerine aidiye
tini gsterir. lk O sm anllar d a hkim iyetin gebelere ait bulunduunu bili
yorlard. O sm an G azinin "merhum Kara Osman dahi daim bu t o
lanlarna verirmi, olm asun, ki oturak olasz, ki beylik Trkmenlik ve Y-
rklk edenlerde kalur dermi" dncesi kayda yndr ve kendi asllarn
m uhafaza endiesini gsterir"*^. O sm anllar A n ad o lu d a yaayan Trkmen-
B ehcet-t tevrih, trc. N. Atsz, stanbul 1939, s. 27; F. Kprl, Trk edebiyatnda ilk mfaffvn/-
lar, s. 278; k Paa-zde, s. 182,
A h m ed , skender-nm es (N . S. Bararl, stanbul 1939, s. 65) gibi btn eski Osmanl veka-
yi-nm eleri OsmanlIlarn bu m eneini belirtirler. KayYboyuna m ensup olduklarna dair tereddt
ler F. K prl tarafndan bertaraf edilm itir "Osmanl imparatorluunun Etnik meneleri", Hle-
ten X X V III, s. 219-303).
Bak. Seluklular, s. 30, 43; A. nan, "Orun ve l m eselesi", THITM. I. ,
Trke Seluk-nm e, Bibi. Nat. Suppl. Tre No; 1182, s. 4b; N; 1185, s. 16b 17a; Topkap, No.
1391, s. I6a.
T 'R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 2 5 5

lerle akrabalklarn unutm uyorlar; m terek Ouz H an ataya sahip b u lu n

duklarn, K arakoyunlularn D eniz H an, A kkoyunlularn da "Bayndr H an
neslinden" geldiini biliyorlard*. T rk tresi hkim olduu iin hanlar so
yuna m ensup olm ak h k m darlk ve beylik art idi. B u sebeple de byk
bir istil h arek etin d e b u lu n an ve im paratorluk kuran Tim ur, asla h an veya
sultan unvann tayam am ; sadece em r unvanyle iktifa etm iti.

Sultan II. M urad B yk G azi ve m uzaffer bir pdih olduu gibi mill
ur ve kltrn de hm isi idi. D evrinde T rke telif ve tercm e faaliyeti ile
birlikte Ouz d estn ve an an eleri d e canlanm t. Y azc-olun u n T rke
S e l u k - n m e s i M ill tarih urunun uyann gsterir. G erekten, btn eski

tarihlere gre, O sm anllar kendi tarihlerini, Seluklu, B yk Seluklu ve

Karahanl zinciri ile O uz h an a balam ak sreriyle, T rk devletleri arasn
da, ilk defa olarak, m ill tarih u ru n a erim e erefini kazanm lard. lm ve
mill esaslara uygun olan bu anlay bugn de T rklerin tarih grlerini
temsil eden b ir m ahiyet arzettiine dikkati ekmeliyiz. B unun gibi Tiirkenin
devletim hline gelm esi d e yine O sm anhlarm eseridir. G erekten b t n im
paratorluk idaresinin m uam eleleri, yabanc devletlerle m u h ab erat ve dnya
nn en zengin T rke arivi O sm anllara aid olduu gibi O rh an Gazi vakfi
yelerini ilk defa T rke yazm akla vakf dilinin A rapa olm as kaidesi d e ks
men deitirilmitir**. G eri bu T rke k ltr faaliyetleri btn A nadolu
beyliklerinde de balam t. Bu a rad a K aram an-olu M ehm ed Bey, ilk defa,
1277de, Konyay igal edince artk "Dergh ve barghda (sarayda), mecliste
ve meydanda Trkeden baka bir dil kdlanm am as" kararn verdi ve
"memleketin h er tarafna m em u rlar ve ferm anlar gnderdi". B ununla b e ra
ber bu esnada derh al K onyad a n karlan K aram anoullar bunu tatbik
edemedikleri gibi tek ra r K onyaya yerletikten so n ra ve devletlerinin deva-
mnca da, bu m kl teebbs gerekletiremediler*. E sasen b u ilk hare
ketin mill duygudan ziyde o n U n n k ltr seviyelerinin m said bulunm am a-
siyle ilgili bulunduunu d n m ek d ah a isabetli gzkyor.
Seluklu devrinin so n larnda baz irler T rkenin kifyetsizliinden,
irA^ Paa ise T rk dilinin ihm alinden ikyet ed er. k Paa, K garl
Mahmud, F ahreddin M b rekh ve A li ir N ev gibi derin bir mill ura
sahip ve Trkeye k b ir air olup bu duygularn bizzat divnnda ifade et-
"ik Paa-zde. s. 182.
Orhan Beyin Vakfiyesi, TO E M , X V I, s. 284. Osm anllar Avrupa devletlerine ve hatt ilim ve
edebiyatta Arapa ve Frasanm ehem m iyetine ram en bu m em leketlere ve son Endls halkna
j^ mektuplar gnderm eleri dikkati eken bir hdisedir.
'bnBb, s. 696, Seluklular, s. 321.
2 5 6 . TRKC H N H K M Y E T ^^EFK R Eg

mitir*. B ununla b e ra b e r tasavvuf fikirlerini, lh akn ince ve dern his-

leriyle T rke dvnnda ifadede Yunus E m re dhiyane bir kudrete sahip
olup onun b u eseri T rk ler arasnda asrlarca lh akn ve insanlk sevgisj.
nin kayna olm utur. Bylece siyas ve m eden inh itata urayan Arap ve
A cem lerin edebiyatlar su k u t ederken slm m illetleri arasnda yine Osman
lI T rklerinin, m add-m anev ku d retleri ile birlikte, mill edebiyatlar da
ykseliyordu. O sm anl Trkesi G k-T rk, Uygur, K arahanl devri kltr
dili; ilk slm K u ran tercm eleri ve T rke eserleri ile gelien bir yaz dili
nin son halkasn tekil etm ekle b erab er O rta Asya T rkesi ananesi kesil
m i ve A n a d o lu d a balayan edebiyat ve kltr dili yine de bu tem el zerin
de kurulm utu. Bu dil K V Iinci asra k ad ar T rke kelim elerin hkimiyetini
gsterirse d e bilh ara A rap a ve F arsa kelim eler lsz bir ekilde edebi
yat istil eder. B u n u n la b erab er bu edebiyat b u devirde en ileri bir cemiyet
ve m edeniyetin yksek duygularn ve ince sanatn ifade eden zengin bir dil
olup byk ir, edib ve sanatkrlarn eserleri ile ykselm iti. Dikkate -
yndr ki Seluklular gibi O sm anllar d a slm esaslarna uygun olarak asla
ih tid a veya t rkletirm e siyaseti gtm edikleri halde slm iyeti kabul eden
H ristiyan halklarn artk T rke konum alar iin bir takm teebbslere ge
ilmitir. F ilhakika baz O sm anl lim leri yeni m slm an olanlann eski dil
lerini te rk etm eleri iin "min gayri z a ru re tin kefere lisn zere tekellm"
ed en lere "tazr" yani te db cezas veren baz fetvalarla trkeyi din ve res
m b ir him aye altna alm lard* .

T rk cem iyeti ok zenginleen dilinin d e kudreti ve gzelliini muhafa

zada ok hassasiyet gsteriyor, bozuk trke konuan R um , Erm eni, Yahu
di, A ra p gibi A rnavudu, Lz ve h att baz R um eli ivelerini de Karagz dili
ve sah n e sanat ile hicvediyor ve bu s retle lisn hkim iyetini mdafaada
k usur ilem iyordu.
O sm anl cihn hkim iyeti ve dnya nizm ideali, b u mill ur ve uya
n yannda, m anev k u dretin balca kaynan phesiz slm mefkresi ve
cihd ru h u n d a n alyordu. B ursada tem erkz eden gaza ruhu eyhlerin, evli
yann ve T rk m en bab alarnn him m etleri ile ykseliyor; camiler, medrese
ler, zviyeler ve t rb ele r B ursay kudsletiriyor ve b u m edeniyet merkezin-
k P aann m alm olan bu ikyeti u kta ile beiirtiim/tir:
Trk diline kim seler bakm az idi.
Trklere her giz gnl akm az idi
Trk d a h i bilm ez id i bu dilleri
in ce yolu ol ulu menzilleri
(Bak. F. Kprl, M ill edebiyat cereyannn ilk mbeccitleri, stanbul 1928, s. 10-13.
i. H . D nim end, Trkiyat ve slm iyat Tedkikleri, stanbul 1956, s. 10.1. s. 27.
Tt,RK CHN H K M Y ET m e f k u r e s i 2 5 7

den taan gaza ru h u R u m -eliye yaylyordu. B ursa ve civarn d o lduran evli

ya trbeleri ve ziyaret-ghlar bu ruhu besliyordu. O rh an G azinin 1332de
znikin fethini m teakip ilk O sm anl m edresesini ve im aretini bu ehirde
Ifurmas belki de b u eh rin ilk Seluklu payitaht (1075-1098) olduu ve H
ristiyanlk tarih in d e d e ilk defa 325de byk Concile (R u h an m eclis)in b u
rada topland dncesiyle alkaldr. Bu ilim ocana ilk m derris tyin
edilen Dvd- Kayseri, M uhiddin A rab inin m ehur F uss ul-hikem adl
eserine yazd erh ile tasavvufun O sm anhlar arasnda yaylm asna ve aley
hindeki fikirlere ram en o n u n "eyh-i ekber" pyesine ykselm esine hizm et
etti. Nitekim O sm anhlar M uhiddin-i A rab iyi "Evliyann sonu ve H azreti
Muhammedin vrisi" sayarken baka yerlerde onun kfrne hkm eden m
tefekkirler de vardL.

Filhakika O sm anl devletinin kuruluu ve cihd ru h u n u n ykseliinde

tasavvufun byk b ir k u d ret kayna haline gelm esi bu din gr ve cere
yanda vukubulan b u inklpla alkaldr. Z ra tahrip, ktal ve dehetle birlik
te cereyan eden M ool istil kasrgas T rk-slm dnyasnda siyas ve ti
ma huzuru ykm ve insanlarn hayat m itlerini yitirm iti. Bu um um psiko
loji cemiyeti sarm; insanlar artk h ire tte kurtulu arelerini aram aa ve
tasavvuf tarikatlerin hzla yaylm asna sebep olm utu. Bu d u ru m d a artk in
sanlar Allaha yaklam ak iin bir eyhe balanm ak ve tekkelere kom ak lzu
munu duyuyorlard. Bu tasavvuf gr ferd kurtulu gayesine doru y n e
lince lh ru h tan alm an k u d ret cem iyetin ykselii istikam etini kaybetm i;
bu sebeple tasavvuf bir y andan tim a m iskinlie, te yandan d a m edrese
disiplini karsnda k alan ahlk ve din bozukluklarn bir takm m ecaz fikir
lerle hrriyet kazanm asna sebep oldu. G erek ten ileri bir k ltr ve fikir se
viyesi isteyen tasavvuf b ir ksm chil z m reler ve derviler arasnda d a kaba
bir felsefeye inklp etti. N itekim garip kyafetleri ve serseri hayatlar ile ta
nnan bu zm reler K alen deri, C avlak (plak), h a tt H ay d ar ve M elm
adlariyle slm ehir ve beldeleri arasnda dolayorlard. Y ar plak kya
fetleri, tra edilmi sakal ve byklar, b ek r hayatlar, dilenm ek sretiyle y a
amalar ve garip m an zaralar ile halkn m elm etine uruyor; b u sayede se
vap kazandklarn iddia ediyorlard. ok defa d a tasavvuf p erd esi altnda
ahlk sukut ierisinde yayor ve h e r eyi m ubah sayyor ve bylece de b-
biyye mezhebine sapyorlard. B unu yaparken d e A llaha balln esas ol-
Takprl-zde akayk. k Paa-zde s. 42. Ktib elebi, bir m nasebetle, M uhiddin A rabyi
fyh-i Ekber yerine eyh-i Ekfer diyen m uarzlan yannda "Hlem l evliy ve vris-i hilfet-i Mu-
hammediyye" sayan taraftarlarnn da ifrata vardn, orta yolu tutanlarn hakl olduunu syler
{Hizn l-hak, s, 65-69).
2 5 8 _______________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y

duunu ve ibdetin de ekilden ib are t bulunduunu iddia ediyorlard. Bu in.

kiaf tasavvufun tima sukut veya sadece ferd kurtulu hlinde bozulmas,
na sebep oluyordu. Bir ok ir ve sanatkr d a kendi m add zevk ve arzulan-
m ifade m aksadiyle tasavvufun m ecaz tbirlerini rah ata istism ar ediyorlar
d/.
ran lhanlerinin ilk hkm dar H ulag H a n (1256-1265) ordusiyle
ark A n ad o lu ve im al Suriyed en geerken H a rra n d a byk bir Kalende
ri g r h u n a rastlam ve yannda bulunan byk lim N asruddin Tsfye,
garip kyafetleri ve hayatlar gze arpan b u in san lan n ne olduunu sormu
tur. O da: "Bunlar lemin fazlasdr; zira insanlar beyler, tcirler, sanatkrlar
ve iftiler olm ak zere d rt snfa ayrlrlar. H albuki bunlar bu snflardan
hi birine dhil deildir" cevab ile in san lan n fazlas olduklarn sylemitir.
B unun zerin e H lag ordusuna bunlarn ldrlm esini emretmitir. Bu
nunla b e ra b e r K alen d erlerin h rm et grd d e oluyordu. Filhakika bir
K alenderi eyhi olan T o k a th Barak Baba kalabalk bir kitle tekil eden m
ridleri ile b t n T rk-slm lkelerini dolayordu. B unlar sakal ve byklar
tral, b alarn d a boynuz takl, om uzlarnda evgn ve nlerinde bir
tab l-h n e (m usiki takm ) olarak geziyor; hi bir m al biriktirm iyor ve bu hal
leriyle halkn m askaras olmay tercih ediyor; b u n u sevap sayyorlard. Barak
B aba tifesiyle birlikte A n a d o lu da, ra n da, Suriyede ve K rm da seyahat
ler yapm, m ridleri arasnda b ir zabta tekilt kurm u ve rivyete gre
nam az klm ayanlara d a krk denek ceza tertip etm iti. B aba bu hviyeti ile
devrin baz m him ahsiyetlerine nfuz etm i ve G azan h an tarafndan cih
d a bile m em u r edilmiti'.
T im u ra giden spanyol elisi Klaviyo da E rzu ru m d a bir kyn tama
miyle K a le n d erlerd en m rekkep olduunu, b u rad a garip kyafetleri ile ya
adklarn, tek k eleri olduunu, halkn da kendilerine sayg gsterdiini,
hastalarn a ifa bu lm ak m aksadiyle onlar ziyaret ettiini ve eyhlerinin de
veli sayldn syler^. Bu sebeple A nadolud a ve dier slm lkelerinde
h rm et k azan an K alen d erler olm u; onlara m ahsus bir takm Kalenden za
viyeleri veya K alen d er-h n eler tesis edilmitir. M am afih Snni halk yine de
b u taifeye iyi b ir gzle bakm yordu. U zun H aan Bayezide yazd bir mek
tu p ta din ve ah lk u ru n d a yapt hizm etleri sayarken K alenderi ve Hayda-
F. Kprl, lk M utasavvfer s. 325; "Anadoluda slmiyet", Ed. Fak. Mec. IV, s. 129.
bn ul-Fuvat, el-H avdis l-C m ia, Badad 1351, s. 343.
Osm an Turan, "Seluk Trkleri din tarihine dair", Kprl armaan, s. 551-552; bn Hacer, D-
rer l km ine, I, s. 473, Tann-berdi, et-Menhel s-sfi, Nr-i Osm aniye, N o. 3428, s. 1656; B. AyU
k d l-C um n, V eliyddin E f. N o: 2392 (X X ), s. 363, 368, 368-370.
K a d isten S em erkanda seyahat, trc. O . R . D orul, I, s. 103-104.
Malcriz, Sulk, J, s. 655-655.
.j t J R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ___________________________________________________________________________________ 2 5 9

rlerin bidatlerini m enettiini bildirir*. U zun H a sa n a giden talyan elisi

Barbaronun bir m ahedesi K alenderlerin hayat ve dnceleri bakm n
dan kayda yndr. C ihngir B ey(Z iangir-bei)in im aretin d e m isafir kalan
eli: yanm a tral, plak ve zerinde kei postu bulunan bir kalender (Ca-
ra n d o lo ) geldi. O tuz yalarnda idi. T orbasndan bir kitap kararak, gzel
bir sesle ve vecdle okum aa balad. B iraz so n ra dikkatle b an a bakarak yak
lat ve ne olduum u sordu. Y abanc olduum cevabn verince: "ben de bu
dnyaya yabancym" dedi ve fasih szlerle beni bu dnyay hakir grm ee
dvet etti: "Dnyay nasl plak gezdiimi gryorsun. B ir ok yerleri dola
tm; fakat bu dnyada hoa giden bir ey grmedim ve bu yzden de onu te r
ke karar verdim" szlerini syledi, ki bu szlerde K alenderlerin dnce
lerini m eydana kor. K onyad a K alenderilerin bir eyhi olan E bu B ekir Nik-
sar Snnilerce zndk ve bhiyeden sayld halde M evln C elleddinin
dostlan arasnda idi.

Bu sretle, hakiki m utasavvflar m evcut bulunm akla beraber, M ool is

tilsnn verdii knt ile, tasavvuf bir m eskenet m ahiyetini alyor ve h a
yat felce uratyordu. A n adolu ularnda teksf eden ve B izansa kar fe
tihlere girien T rk m en ler yeni ham leler gsterince tasavvuf da ferd m c
dele yerine slm cihdna, m itsizlik de hayatiyete inklp etti. A rtk lh
kudret ferdi kurtulu veya m eskenet deil slm ve m ill ykselie vasta ol
du. Anadoludan ve slm lkelerinden gelen eyhler, b ab alar ve derviler
gazalara katlyor; O sm anl lim leri tasavvufa kar uyanan pheleri gideri
yor ve onu slm cihd m efkresiyle birletiriyorlard. B u sebepledir, ki hi
bir devir ve devletin inkiafnda grlm em i bir hdise olarak Osmanl dev
letinin kurulu ve ykseliinde tasavvuf tarikatleri, eyhler, veliler, babalar
ve derviler birinci d ereced e rol oynam tr. O sm an G azi ve haleflerinin e t
raf din adamlar ile, Trkm en babalan ve evliya ile dolm u; d ah a ilk gnde
Osmanl aknlar gaza m ahiyetini alm ve bir Gaziler devleti kurulm utu.
Bylece T rkistanda balayan, Seluklular, D nim endliler devrinde geli
en ve genileyen gazilik ananeleri d ah a derin bir im an ve hayatiyetle can
lanmt. Trkm enlerin m cadele gcne slm m efkresi ekleniyor; M sl-
nan gazileri ile T rklerin A lpleri ve A lp-erenleri birleiyor ve bu ikinci
zmre de tamamiyle d ini b ir hviyet kazanyordu. O sm anllar ve gaza yapan
Trkmenler artk h er ta ra fta lim lere m edrese, eyhlere zviye ve im ret in-
a ediyor; ilim ve tasavvuf tam bir im tiza haline gelmi bulunuyordu. Bu se-
^^Tci-zde Cafer elebi, Af/tjea/, nr. N . Lugal ve A . Erzi, stanbul 1956, s, 28.
, Trave/s to Tana a n d Persia, L on d on 1873, s. 48.
Kpriil armaan, s. 541.
260 __________________________ T U R K C H N H K M Y E T MEFK

hepledir, ki Seluklu sultanlar iin G azilik unvan n ad iren kullanld gi

de ilk devir O sm anl sultan ve beyleri h ep gazi sfat ile anlyordu. Bylece
artk O sm anl sultanlar gazi ve ordular d a gaziler oluyor ve hi bir devirde
din ve asker kuvvet arasnda bu derece bir kaynam a ve birlem e vukubul
m uyordu. A k Paa-zde A n ad o lu da m isafirler (yabanclar) iin drt me.
hur taifeden birini G azyn-i R m tekil ettiini syler''. O sm anl devletinin
kuruluu ve cihd m efkresinin k u d ret kazanm asnda din adam lar, eyhler
ve m utasavvflarn birinci derecede rolne dair kaynaklardaki zengin malze
m e lim lerin d ikkatini ekm itir. L kin tasavvufun m eskenet yerine hayati
yete, ferd kurtulu yerine tima ve slm ykselie inklp etmesine ve
O sm anl lim lerinin b u inkiafta hizm etlerine dikkat edilm em iti. Gerek
ten O sm anl devrinde tasavvufta vukubulan bu inklp ok m him olmutur.

O sm anl lim lerinin slm iyet ile tasavvuf arasnda kurduklar ahengi
ve birlem eyi an lam ak iin M uhiddin-i A rab iye "eyh- Ekber" payesini ver
dikten baka M evlevilik hakknda d a ayn hkm leri ehem m iyetlidir. Filha
kika C elleddin-i R m m ridleri ile tasavvufu ilh bir vecd haline getirmi;
yinlerinde m usiki (ney ve rebb) ve sem (raks) d a bu vecdin bir vastas
olm utu. M evlnan n byk ahsiyetine, cezbesine ve kalabalk mridlerine
ram en o n a kar yine de m edrese lim lerinin itirazlar ykseliyordu. Nite
kim lm nden so n ra K onyann ileri gelenleri, kalabalk halinde, mahke
m eye bavurarak yinlerde m usiki ve sem n yasak edilm esini talep etmi
lerdi. M ehur K onya kads S irceddin din lim lerinin bu talebini kabul et
mi; fakat olu m d ed d in de m rid olm aktan kurtulamamt. Byk ta
rihi B ed red d in Ayn: "M evlna C elleddin-i K onev H an ef mezhebinde
olup b ir ok ilim lere sahip idi. K utbeddin iraz ve dier bykler ziyaretine
gidip grtler. C eileddin bilhara m edresesini, kitaplarn ve ailesini b
ra k arak seyahatlere kt. A rtk iirle uram aya balad. E kseri iirleri Fari
s olup Mesnevi adl eserini vcuda getirdi. Bu eserde eriatn ve zahiri sn
netin red ettii eyler vardr. Bu sebeple bir ok kim selerin C elleddini me-
dihleri d e kfre kadar varm tr... 5 C em ziyelhir 672 (17 K nun I, 1273) de
ld. K onyad a zerin e yaplan byk trbeyi ziyaret ettim " diyerek aleyhin
deki tenk itlerin n e d erece yaygn olduunu belirtir. H albuki din esaslara
ok bal b u lu n an O sm anllar M evlnaya ve M evlevilie ok ehemmiyet
verm iler ve O sm anl pdihlar d a Mevlevi eyhleri eliyle kl kuanm-
^ Tarih, stanbul 1332, s. 205.
ESX)f, M enkib l-rifn, nr. Tahsin Yazc, Ankara, 1961, s. 761-765.
k d l-C um n, V eliyddin Ef. N o: 2591 (X IX ), s. 591-592, bn B attaya gre ilk devrede onlara
M evlevi deil Celli deniliyordu (I, 323).
IU 'R K C H N H K M Y E T M E F K U R E S _______________________________________________________________ 261
laidt- Osm anllar b unu yaparken, phesiz, yine eriat kaidelerine uygun
h a r e k e t ediyor; tasavvufu slm esaslarla telif ediyorlard.

Gerekten D vd- K aysernin erhinden so n ra d a eyhlislm

EbuS'Sud Efendi, eriata ve tim a nizm a aykr hareket etm em ek ve ilh
vecde sahip olm ak artiyle tasavvuf! tarikat yinlerinde m usiki ve sem caiz
gren bir fetva vermiti. K tip elebi d e M zn u l-h a k d a m zik ve sem
harkmda izahat verirken "Z ikr ve m siki ile bedenin r h n iy e t ta ra fn a b ir
mertebe h arek et ve evk ve h let gelir, ki ol halde nicesi bh u olup bedeni
yerde kalr ve ru h kendi cinsi cnibine pervz edb" ykseldiini, fak at bu
hususta fesd ed en lerin yalanla eyhlerini uurduklarn syler'. M evl-
ndan nce de T rk-slm lk elerin d e m usiki ve sem eski araan tesiri
ile, baz tarikatlere girm iti. b n B a t ta nm gzel tasvirlerine gre A n a d o
luda Ahi zviyelerinde, yem ek ve K u ran okunuundan sonra, m zik ve se
m balard^. T ek k elerd e m zik nasl ilh vecdi yceltiyor idiyse,
Xlirnc asrda, A b d lk ad ir M ergnin belirttii zere, asker bir m illet
olan Trklerin saraylarda ve o rd u lard a ald m usiki d e ylece cesareti ve
elreti arttryordu. S eluklulard a N evbet-hne ve O sm anlIlarda M eh-
ter-hne adn alan m zik tarihin en eski orkestrasn ve asker m arlarn
tekil ediyordu. M eh ter-h n e asrlar boyunca T rklerin cihn hkim iyeti ve
slm cihd u runda ilh aklarm ve kahram anlklarm ykseltm i; zafer
arklarn okum u; im p aratorluun azam eti, ihtiam ve derin im am m im a
rde nasl ta sanat ile ifade edilm i ise M eh ter-h n e de ses ve letle ayn
rhu ulvletirmitir*. Evliya elebinin konum asn kaydettii bir M eh-
ter-ba: "Bizim hizm etim iz pdihm a h er b r (defa) lzm dr. B ir cnibe
mteveccih olsa m eh b et, evket, salbet ve hret iin, dosta ve dm ana
kar tabi, kudm ve nefr d d rerek gider. Hussiyle cenk yerinde guzt-i
mslimni tergip in yz yirm i koldan cenk tabl(davul)m a ve ks- hkan-
lere turreler urm aa, safa balayarak A sker-i slm cenge kaldrm aa sebep
oluruz. Pdihm b ir eyden elem -zede oldukta h u z ru n d a on iki m akam ,
yirmi drt be, yirm i d rt usl ve krksekiz m usiki fasl ed p pdihm z
mesrur ederiz. H ukem -yi k u d em kavline saz, sz, h n en d e dem in rhu-
na safa verir... P dihm biz d e r h a gda verici esnaflardanz; n ered e
lem-i R esllullah olsa o ra d a tabl-i l-i O sm an dahi bulunm ak gerektr"
Takpri-zde, akayk, s. 88-170-171.
Mizn l-hakk, s. 24-28.
"^Jeyahat-nme, I, 313, 314, 319, 340.
Bu mnasebetle bak. O sm an Turan, Trkiye Seluklular hakknda resm vesikalar, s. 37-41; Sel-
uklu tarihi, s. 294-301; Evliya elebi, I, s. 620-625. A. Djevad Bey, E tat m ilitaire Ottom an, Paris
1882. s. 237-241.
2 6 2 ___________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E FK R es}

fdeleri ile M eh ter-h n enin ehem m iyetini belirtir; M ehter-hne ocanm

baa gemesini ve bu u urda lmeyi gze aldklarm beyan e d e r ve bu sure
le alnan ferm anla M eh ter alay b aa geer. Evliya elebi stanbulda yir^j
k ad ar yerde, F tih d en beri, M ehter-baya bal olarak, sabah-akam , bay
ram , saray dnleri, seferlerde alnan m eh terler, m usiki letleri ve
san atk rlar (davul, zurna, rebb, erganun, ney, tan b u r, ud, kanun, kop^
santu r, kem ene, boru (nefir), kaval, ddk, tulum ve sair) hakknda da zen
gin bilgiler verir. Bu m uhteem m zik devletin tem silcisi olan pdihlar n
m na gnde be vakit saray ve ordughlar nnde alnrken de Trk cihn
hkim iyeti tazim ve takdis ediliyor; tarih azam etin inkifnda byk bir
m anev tesir yapyor; M eh ter takm T rkn zafer kaplarn ayor; an ve
erefini ykseltiyordu. M eh ter-h n e B udin, Viyana, ve E stergon nlerinde
T rk kudretini gsterm ekle kalm am ; bu heybetli m usiki B eethovenin sen
fonisine ve M o za rtn "T rk m a rF n a girerek A vrupa m edeniyetinin ses sa
n atlarn d a d a ihtiam m gsterm i ve bu vasta ile d e ebedlemitir. Eski
T rk hkim iyetini tem sil eden ok ve yayn S eluklulardan sonra tekml
de kayda yndr. G erek ten O sm anl pdihlarnn turalar ve onlar ta
kip ed en ferm anlar d a ham etin, kalem ile, yksek bir ru h ve sanat olarak
ifdesinden baka b ir ey deildir. yle ki m im arde Sleym niye ve Selimi
ye, m sikide M eh ter ve D ede E fendiler ne ise yazda d a tura ve fermanlar
ayn azam eti tem sil ederler.

Seluklu o rd u larn d a d aim a din adam lar ve kazaskerler bulunmu;

b u n lar vastasiyle din vazifeler yaplm; gazilerin cihd m efkresi daima
canl tutulm utu. L kin O sm anl devletinin kuruluunda ve fetihlerinin inki
fnda slm lim, eyh, evliya, b ab a ve dervilerinin rol ve ordu ile kay
nam as derecesinde b ir m anev kuvvet hi bir zam an m eydana kmamt.
H ac B ekta V elnin Y enieriliin tesisinde oynad role dair eski anane
tarih e sabit olm am ise de B ektalik yine de bu ocakta daim a hkim mev
kiini m uhafaza etm iti. Bu d a O sm anhlarm b t n t a r i k i ^ r i mill ve slm
dva u ru n d a nasl birletirdiklerini ve aralarndaki ihtilflara ramen ayn
m efkreye n e d erece hizm et ettiklerini gsteren m isallerden biridir. Battal
G azi ve D nim end G azi destnlar A n ad o lu nun fethinde Gazilerin slm
cihd u ru n d a n e k ad ar derin bir ideale sahip olduklarm gzelce aksettirir.
L kin asl f t h at yapan T rkm enler yannda b u gaziler kk bir zmre
d e n ib a re t o lup m efkreleri d e ok kuru ve d a r bir m edrese grne uygun
idi. Bu sebeple bu gaziler hem gebe T rkm enlerden ve hem de Osmanl
gazilerinden farkl b ir hviyette idi. N itekim D ede-korkut destnm a gre g
ebe savalar sam im b ir slm duygusuna ve H azret! M uham m ed akna
q r K C h L ^ H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 2 6 3
TU

sahip bulunm akla, ara-sra da nam az klm akla beraber, bu gaziler gibi, sl-
[in yasaklarna sk b ir ekilde bal kalm yor; kadn-erkek bir arad a yayor
ve eleniyorlard. H albuki O sm anl devrinde Seluklu devrinin gazileri ile
gebe savalar arasnda fark kalm am ; ayn ruh ve grle birlem ilerdi.
Bu da Osmanl devrinde tasavvufun b t n unsurlar slm cihd ve T rk
mefkresi ierisinde kaynatrraasiyle m m kn olm u ve bylece
Trk-slm Nizm- lem ve cihn hkim iyeti m efkresini en ileri derecede
Ifuvvetlendirmiti. T rk kahram anlarnn m efkrelerini aksettiren B attal
Gazi, D nim end G azi ve D ed e-K o rk u t destanlar, bir ok halk m enkbeleri
ile Trkler karsnda savaan BizanslIlarn m anev sukutlarn gsteren Ak-
ritas destannn m ukayesesi dikkate yndr. Z ira b u rad a R um larn sava
larnda para, kadn ve m enfaatlerin birinci derece rol oynad grlm ekte
ve bu da aada dier tarih hdiselerle teyid olunm aktadr. Bylece rk,
mill ve slm, tima, dar ve siyas bir ok m him m illerin bir araya gel
mesindendir, ki O sm anh cihn hkim iyeti m efkresi ve dnya nizm dva
s, tarihin m ukadder b ir neticesi olarak, gelim itir. T arihin seyrine gre ci
hn hkimiyeti m efkresi asla ahs veya mill bir gurur ile deil, ilh bir
emir ve inanla vcd bulm u; beeriyeti hak, adlet ve saad ete eritirm ek
maksadiyle b ir dnya nizm dvasna ve insanlk idealine dayanm; btn
Trk-slm O sm anh cem iyeti asrlarca m add-m anev g ve em eklerini bu
uurda harcam tr. Bu yce dnce ve duygular dolaysiyledir ki O sm anlI
lar meru ve zarur b ir sebep olm adka veya tecvz ve tehdide m aruz kal
madka bir fetih ve istilya teebbs etm iyor; cihn hkim iyeti tarihin seyri
ne ve ok defa halklarn arzu ve taleplerine gre geliiyordu. Bu s retle O s
manlIlar slm dnya nizm ve cihn hkim iyeti m efkresini geni ve ileri
mnasiyle gerekletiriyorlard. F ilhakika O sm anh cihn hkim iyeti dvas
nn ilk m erhalesini tekil eden stanbul fethi ayn zam anda slm m d a m ef
kresi idi, ki bu m evzu d a m teakip b ahiste ele alnm tr.
 4. slm-Trk M efkresinde
stanbul ve Kzl Elma Efsnesi
"stanbul m u h a k k a k feth ed ilecek tir. Bu fethi
y a p a c a k h k m d a r v e o rd u n e m kem m el in
sanlardr. "
(H a z re ti Muhammed)

" ldkten son ra t rbem izi y e r d e aramaynz.

B izim m e za n m z riflerin kalbin dedir."
(M evln Celleddin)

T r k - s l m m efkresinde byk bir ehem m iyet kazanan stanbul deniz

ve k aralarn bititii, harikulade tab iat ve iklim artlarnn birletii, Allahn

eitli gzelliklerle bezedii, m stesna coraf ve siyas mevkii, tarihin pek
ok eser ve h tralarla jnm akland em salsiz bir beldedir. ktaya hki
m iyetin dayana ve cihnn idare m erkezi olm aa lyk bir beldeyi itina ile
yaratan A llahn sevgili peygam beri d e ehirlerin tac stanbulu hak dinin ga
zi ve h m ileri olan m slm anlara nasip edeceini hadsler ile tebir etmiti.
M i l l ananeye uygun den bir hads rivyetine gre A llahn askeri saylan
T rk le rin en asilini Ouz H a n n to ru n lar arasnda Kay an nesli Osman
lIlar tekil ediyor ve bu hadse de O sm anhlar m azhar oluyordu. Ftih Sultan
M eh m ed e k ad a r O sm anl devleti gvdesi ve ayaklar A nadoluda ve
R um -elide, ba d a stanbuld a B izansn elinde bulunuyordu. Kudretli Os
m anlI devleti s ratle b u d urum a nihayet verm ek m ecburiyetinde idi. Bun
d an bak a Seluklularn A n a d o lu d a ve O sm anhlarm d a R um -elide yerle
m elerin d en b eri ard kesilm eyen H al taarruzlar d a ok defa stanbulda ve
R o m ad a hazrlanyor; bu sebeple d e T rklerin em niyeti iin ilk defa stan
b u lu n fethi gerekiyordu. E sasen stan b u lu n fethini bir ka asr geriye atan
da b u H al seferleri idi. H albuki bu m illerin de stnde stanbul Trk ve
TTT RfC C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 2 6 5

slm m efkrelerinde ok yksek bir mevki igal ediyor; H azreti Peygam -

berin hadsleri ile kudsleen bu belde m ill ve din em ellerin m ihrak olm u
ve Trkerin hasretin i zerinde toplam t.

Dnyay yeni b ir nizm a ve beeriyeti saad ete eritirm ek gayesiyle mey-

ana kan slm iyet Ssn im paratorluunu yldrm srati ile o rtad a n k al
drd halde ark R o m a veya B izansn yalnz kanatlar krlm; m ucizev
fetihlere ram en, bu devlet slm n rakibi olarak kalm ve d ah a so n ra da
Hristiyan dnyasnn balca kuvveti olarak taarru zlara ve slm lem ini
tehdide girimi ve stan b u lda rakp dinin bir kalesi vaziyetini m uhafaza e t
miti. Bununla b erab er stanbul H ristiyanlk tarih in d e yine de din deil si
yas bir ehem m iyet arzediyordu. Z ra bu ehir H ristiyanlk tarihinde K uds,
skenderiye, A ntakya ve R om a gibi H avvrler tarafn d an ziyaret edilip kili
se kurulan ve bu sebeple d e kudsiyet kazanan bir belde deildi. H albuki s
tanbul H azreti P eygam berin hadsleri, K u ra n m iaretleri ve sahabeden bir
ztn medfn bulunm as syesinde slm iyet nazarn d a m ukaddes bir belde
hviyetini kazanm t. Bylece H ristiyanlkta m evcut olm ayan bir kudsiyet
slmiyette btn u n surlar ile tekevvn etm iti. Bu sebeple Em ev ve A b b
s halifelerini, T rk sultanlarn stan b u lu n k u rtarlm asna zorlayan m iller
arasnda bu din u n su r balca rol oynar ve feth e lh bir em ir ve m azhari
yet mahiyetini verir.

Osmanl pdihlar tarih T rk cihn hkim iyeti m efkresine eskiden

daha kuvvetli o larak balanrken stan b u lu b u hkim iyetin ilk m erhalesi ve
merkezi sayyorlard. T rk siyset ve fikir adam lar arasnda gelien b u m ill
ve slm m efkrenin halk kitlelerine ve askerlere "Kzl-elma" ad ve efs
nesiyle yaylmas ok dikkate yn olup stan b u lu sem bolletiriyor ve
Trkler iin ona sahip olm a em elini tekil ediyordu. Ayasofyanm nnde
dikili bir stn zerinde, at st n d e bulunan Justinianus heykelinin bir elin
de kzl bir kre o lup T rk Kzl elm as ve cihn hkim iyetinin hedefi idi.
XlHnc asr slm corafyaclarna gre bu heykelin sa eli havada olup
halk stanbula davet ed en bir m nya dellet eder. Sol elinde de m aden
bir kre bulunm akta ve b u d a dm ann ehri istilsna engel bir tlsm te
lkki olunm akta idi*. H ristiyan kaynaklarna gre at zerinde canl gibi d u
ran Justinianusu n heykelinin elinde altndan byk bir elm a olup sa eliyle
de Kuds ve slm lar gsterm ektedir. Bu kre im p arato ru n dnyay elin
de tuttuuna dellet ediyor ve "C ihn hkim iyeti" tlsm nn yazlarn ta-
Yakut, Mucem l-buldan, IV , s. 348; Z. Kazvn, sr, s. 605, E lde tutulan bu kre iie slm lke
lerine iaret edildii de yazlmtr.
2 6 6 ____________________________________________ T U R K C H N H K M Y E T M EFK R E S]

yordu. H ristiyan seyyahlarna gre bu altn kzl kre Bizans imparatorluu

na u u r getiriyordu. N etekim X IV nc asrda heykelin ve krenin (Ka
zl-elm anm ) dm esi bir ok lkelerin kaybna, yni T rkler tarafndan fet-
hine ve im p arato rlu u n sukutuna bir iaret saylmt. te B izansn deva
m iin uurlu b ir tlsm saylan bu kre T rklerin Kzl-elm as olup ona sa
hip olm ak veya stan b u lu alm ak em eli T rk cihn hkim iyeti mefkuresinin
bir sem bol olm utu. T rkler cihn hkim iyeti m efkrelerine balanarak
Kzl-elm aya doru koarlarken B izanshlar d a tersine m anev sukutlar ile
birlikte m ad d kntlerinin d e m u kadder olduuna inanyor; bu heykel ve
tlsm n dm esini de, kafalarna yerletirerek, bu n a b ir delil sayyorlard.
G erek ten dnya hkim iyetini tem sil ed e n bu heykelin A n ad o lu yu gster
diine ve im p ara to r Justinianusu n "beni ykacak kim senin b u ra d a n gelece
ini" sylediine d air bir rivyet d e R u m lar arasnda yaylmt. Baka bir
k eh n ete g re de "stanbul ehri K o n stan tin ad l b ir h k m d a r (son impa
ra to r) z a m a n n d a kaybedilecektir". stan b u lun sukutuna dair daha baka
k eh n et ve efsn eler de m evcut olup T rk cihn hkim iyeti m efkresi kar
snda R u m larn nasl b ir m anev knt ierisinde bulunduklarna aada
d a tem as edilecektir.
Evliya elebi H azreti M uham m edin doum unda te-gedelerin sn
m esi ve T k- K is r nn sukutu gibi hrikulde hdiseleri anlatrken
Aya-sofya kubbesiyle birlikte Kzl-elm anm d a dm esini zikreder. stanbu-
lun fe th in d en so n ra T rk cihn hkim iyetinin sem bol olan Kzl-elma ora
dan R o m a ya, St. P ie rre in kubbesine, yani K atolik dnyann m erkezine inti
kal eder. F tih zam an n d a giriilen talya (O tran to ) seferi bu intikalin mad
dileen b ir tezh r d r. F ak at O sm anllar K anun Sultan Sleym an devrin
de H al taarru zlarn n kayna olan R om a Papalna (Rm P apa) hkim
olabilm ek iin karlarna kan A lm an im paratorluunu ve Be (Viyana)
ehrini d rm ek zaru retin i anladlar v e b u sebepledir, ki F tih Sultan Meh
m ed tarafn d an teebbs edilen talyann fethi tehir etlildi. Bu sretle de
T rklerin Be K zl-elm as teekkl etti. Filhakika, " B e ^ e h r i ve kalesi Al
m an K zl-elm as veya Kzl-elm a eddi" adn ald. Evliya elebiye gre
"cemi M acar, N em e (A lm an), L tin ve Y u n an tarihlerinde bu Be Kj-
zl-elm asm ve R m P ap a (R om a) K zl-elm asn O sm an llarm alaca mu-
sarrahtr". K an u n Sultan Sleym an B ei m u h asara (1529) eyledi; lkin ki
geldii iin m uhasaray brakp ekildi^. Bu cihngir pdih klalar ziya-
B. KhTtovjo, tineraires Russe en Orient, G enve 1889; s. 115; M aundeville, London 1866, s. 8.
Barbaro, Konstantiniyye muhasaras, stanbul 1953, s. 62; D ulas, Bizans Tarihi, stanbul 1956.5-
168.
Evliya elebi, Seyhat-nme, I, s. 47, 124, 203; VII, s. 248.
TLR K C H N H K M Y E T M E F K R E S ____________________________________________________________ 26?
j.t eder; askerlerin erbetini ier ve onlara barda altn doldurup hediye
Ayrlrken ask erlere "K zl-elnada buluuruz" cmlesiyle d e onlar
y a p a r d .

o k a r ve ideallerini canlandrrd. Z ira Y enieriler arasnda Kzl-eim a ef

snesi ok yaygn olup "Destiye k u r u n a ta r; keeye kl alar; K zl-elm aya

dek gideriz" sz onlarn ta lim, ideal ve fedakrlklarn ifade ederdi. H ac
Bekta Veli a n anesine ve ocaklarna ok bal bulunan Y enierilere aid u
beyit:
Kzl elm a kap u su n feth ed erken naca
N e revdur bozu la H ac B ekta oca

XVI inci asr so nlarnda o nlarn K zl-elm a m efkrelerini ve ocan sarsl

masndan duyduklar endieleri gzel aksettirir.

Trklerin; "Pdihm z gelecek, H ristiyan dnyasn ve Kzl-elm ay

alacaktr. Eer k firler yedi sene ilerliyem ezse o n la r zerinde hkim iyetini
kuracaktr..." szlerini sylediklerini b ir M acar (X V I. asr) dinlediini yazar
*70
ve bu m efkrenin n e d erece yaygn olduunu gsterir . AvusturyalIlarla,
I606da imza edilen Z itv ato ro k m uahedenam esi O sm anl kudretinin ilk d u
raklamasna dellet eder. T rk hkm eti, A vusturya im paratoru iin, bug
ne kadar kullanm ad asar (K ayser) unvann m uah ed e m etnine koym ak
ta ok zorluk ekiyor ve dnyada kendisinden baka b ir hkm darn bu se
viyede bir unvan tam asna b ir trl yanaam yordu. Bu sebepledir, ki bir
Trk tarihisi "nallah K zl-elm a dedikleri ehr-i m a ru f m m et-i M uham -
mede m yesser olup a s a r ad lem den silinir" tem ennisini b elirtir ve
Trklerin cihn hkim iyeti inancndan asla vazgem ediklerini gsterir'. N i
tekim ikinci Viyana m uhasaras (1683) d a b u n a d ellet eder. T rkleri, bir
ka asrdan b eri A n ad o lu d an ve R ura-elid en atm ak isteyen H al taarru z
lar, XVinci asr o rtasndan itibaren, tam am iyle krlm; X V rin c i asrda
Avrupa artk m dafaaya gem iti. G erek ten O rta A vrupad a ve A k d e
nizde yerleen T rk hkim iyeti ve ilerlem ekte olan T rk k udreti karsnda
tehlike anlar alm aya devam etm itir. B ununla b erab er O sm anllar tal-
Harom er, Osm anl tarihi, V I , s. 1 6 5.
Kitb-i mustetb, s. 2 8 { H u s u s K t p ) .
Y en ieri o c a n n k u r u lu u n d a H a c - B e k t a V e l i n in r o l b u lu n d u u n a d a ir o c a k a n a n e s i v e t a r i
h rivyetle m e v c d is e d e k P a a - z d e g ib i e s k i b ir O s m a n l t a r ih i b u m n a s e b e t in b ir e s a s
olmadn s r a r la r e d d e d e r {Tevrih-i l-i O sm an, s, 2 0 4 - 2 0 6 ) . B u n u n la b e r a b e r o c a k y k l n a
kadar H a c B e k t a - V e l i a n a n e s in e b a l k a lm ; s t a n b u ld a b u m n a s e b e t le p e k o k B e k t a i
l^kkesi k u ru lm u tu .
, ^astuck, Chnstianity a n d sl m u nder th e Sultans, O x f o r d 1 9 2 9 , I I , s. 7 3 6 .
B ed yiul-vekayi, F a k s i m i l e n r .
R e is l-K tt b H s e y in , M o s k o v a 1 9 6 1 , s. 2 1 2 a.
268 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E F K C r j j i

yaya ve A lm anya ilerine kadar ayak bastklar halde "Kzl-elma eddin-

tekil eden B e (V iyana) kalesi alnam am ; A lm an ve R om a Kzl-elualan
ele geirilem em itir. Kzl-elm a an anesi ocaklarnn ilgasna kadar Yenie
riler arasnda canl b ir ekilde yaamtr. III. Selim zam annda Nizm- Ce
d d e kar gelen Y enieriler "l-i O sm an askeri dnyay kl ile fethettiler
H em en bize dm an gstersinler; dal-kl olup dm an harb ederiz K
zl-elm aya d ek gideriz" diyorlard. Bu an anenin, K rm yolu ile, imal Trk
lerine de geip K rem lini h ed ef tuttuu anlalyor.

D evrin yksek m edeniyetine, en ileri tekniine sahip ordulariyle Istan-

bul kaplarna dayanan T rkler bzan Kzl-elm a ve cihn hkimiyeti mefk
releri ile cihazlam rken slm dvas ve H azreti P eygam berin tebirleri sye
sinde en stn m anev kuvvet kaynaklarna d a erm i bulunuyorlard. Ger
ekten stanbuF un yannda, B ursada tem erkz ed e n bu mill ve slm mef-
k re stan b u l fethine dair hadslerin ok ilenm esine, yaylmasna sebep
oluyor ve T rk ham lesini ykseltiyordu. m am B uhar, m am Mslim ve Su-
yt gibi en byk hads lim lerinin bidev eserlerinde ve byk slm ta
rihlerinde yer alan bu hadslere gre H azreti P eygam ber stanbulun fethini
tebir, ftih ve gazilerini tebcil ed e r ve bu u urda cihd yapanlara da cenneti
m jdeler: " m m etim den K ayserin ehrine (stan b u la) gaza edenler af ola
caktr" hadsi gazileri stanbul fethine tevik ederdi. B undan sonra Hazreti
Peygam ber: K ayserin eh ri fethedilip o rad a ezan okunm adka kyamet
kopm ayacaktr" m jdesini verir. B ir gn H azreti M uham m ed esbabna: "Bir
yan kara, b ir yan deniz ile evrili bir ehirden bahsedildiini duydunuz
mu?" diye so rar. E shb: "Evet ya R eslallah" cevabn verince: "Bu ehir
70.000 gazinin tehlil sesleri ve A llahu ekber, l ilh e illallahu vallahu ekber
tekbirleri ile fethedilm edike kym et kopraiyacaktr. "Osmanl lim ve m
tefekkirleri tarafn d an d ah a yaygn olarak tek rarlan an b ^ h a d s e gre: "s
tanbul (K onstantiniyye) m u h a kka k fethedilecektir. B u feth i yapan hkmdar
ve ordu ne kadar m kem m el olacaktr" ifdesiyle ehrin ftihi ve askerlen
tebcil edilm itir. Bu hadsler arasnda stanbul ftihinin bir Peygamber adn
veya bizzat slm Peygam berinin ismini tayan bir hkm dar olaca, hatta
IX uncu asrda F u t h - M sr yazan b n A bd ul-H akem in kaydna gre de
sta n b u ld an sonra R o m a m n decei hadsleri d e vardr^. Osmanl limle
ri K u ra n d a geen "Beldetun tayyibetun" sfatlarnn stanbula aid olduun
da m ttefiktirler, ki bu hususu teyid eden delillere de aada iaret oluna
caktr.
B y k h a d s k it a p la r n d a v e t a r ih e s e r le r d e d a n k o l a r a k b u lu n a n b u h a d s le r in mhimleri M
C a n a r d t a r a f n d a n " L e s E x p e d it io n d e s A r a b e s c o n t r e c o n s t a n t in o v le , d a n s r h it o i r e et dans la k-
rt'R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 2 6 9

Enev, Abbas ve O sm anl devirlerinde m slm anlar stanbul fethine

u]gjrdirmekte bu h ad sler ok byk m il olm u; siyas byk ehem m iyeti
olan stanbul seferlerine din bir ak eklenm i ve nihayet zaferin lh bir va-
ad olduu inanc dom utur. H a zreti m er zam annda denizden korkan
Araplar Muviyenin cesrne teebbs ile denizlere alabilm iler ve s
ratle Akdenizde kuvvetlenm ee ve hkim iyet kazanm aa m uvaffak olm u
lard Bu syededir, ki stan b u la kar yaplan ilk seferler hem karad an hem
denizden vukubularak ehem m iyet kazanm t. M uviyenin stanbul zerine
s e v k e t t i i ordu ierisinde, H azreti P eygam beri, M edineye hicretinde m isa

fir eden sahbeden H azreti E b Eyyb el-E nsar (H alid bin Z eyd) d e b u lu
nuyordu. Muvye, kudsiyeti arttrm ak m aksadiyle, E b E yybu sefere k a
zanrken o da H azreti P eygam berin srlarn altnda m brek bir insann e
hid olup orada yatacan sylediini iitm i ve b u m azhariyete erim ek iin
gazaya katlmt. G erek ten slm kaynaklarna gre E b Eyyb m uhasara
esnasnda, bir ok darbesiyle ehd olunca, kendi vasiyeti zerine surlara ya
kn bir yerde defnedilm itir. Bu srada im p arato ru n m ezar skecei haberi
yaylm ve m slm anlar R um lara; "Bu zat Peygamberimizin byk sahbe-
sindendir. Eer mezar bir tecvze urarsa slm memleketlerinde artk an
sesleri de nihayet bulur" m ukabelesinde bulunm ulard. N itekim bu tehdit
mezara sayg salamtr.
Baka bir rivyete gre yolda h astalanan E b Eyyb H lid ld ta k
dirde nnn m m kn olduu k ad ar ileri (stanbula yakn) gtrlm esini
ve Hristiyan to p ra n d a gm lm esini vasiyet etmi; m u h asara esnasnda
gizlice surlar nnde alan bir m ezara konm utur. B izans kaynaklarna g
re mezar stnde grlen bir k dolaysiyle halk buraya kom u; fkran
sudan alp gtrm lerdir. B u hdise m nasebetiyle im p arato ru n d a m ezar
zerinde bir kubbe yapt rivyet edilm itir. N itekim slm kaynaklar da
kumlarn m ezar ziyaret ettiklerini, onun rhaniyetinden dilekte b u lunduk
larn ve orada yam ur duas d a yaptklarn sylem ek sretiyle birbirlerini
teyid ederler. BizanslIlarn A nadolu gazalarnda ehd olan B attal G aziye
3id bir tasviri de m b ed lerine koyduklar ve K afkasyada H azarlara kar bir
savata Balancar ehri civarnda ehd den sahbeden A b d u rrah m an bin
kebanm m ezarnn d a am am T rk le r tarafndan yam ur d u as iin ziya-
j^tgah olduu bildirilmitir^. Bylece K u ran ve hadslerle kudsiyet kazanan
( A ., C C V n ( 1 9 2 6 ) , s. 6 1 - 1 2 1 ) a d l m a k a le d e g s t e r ilm i t ir . s t a n b u l a a it h a d s le r in b ir
m. byk m u h a d d is le r in e s e r le r in d e b u lu n m a k la b e r a b e r , m e v z u y a n i g a y r - s a h ih t ir . F a k a t
.-.ff i in , h e p s in in v e y a b a z l a r n n d o r u lu u n a in a n lm a s v e b u m u h a s a r a la r d a v e fe -
'v o y n a d r o l m h im d ir .
''Canard.s, 72-76.
2 7 0 _______________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F

stan b u lun din ehem m iyeti E b Eyybun m ezarn dan sonra daha da art
m tr. X H nci asrda d a surlarn yannda bu m ezarn bir ziyaretgh oldua
nu biliyoruz*. B u ndan so n ra m ezar bilinm eyen bir sebeple, belki Ltinlerin
igal ve tahripleri arasnda, kaybolm u ve ancak fetih srasnda byk eyh
A k-eraseddinin keram eti ile tek ra r bulunm utur. N itekim T rk fetih tari
h inde destan b ir k ah ram an olan B attal G azinin m ezar d a Seyyid G a z i d e
X H nci asrda, Seluklular tarafndan ve H azreti P eygam berin yakmlaru-
dan olan Um m H arm (T rk lerce H le S u ltan veya H ala Hatun)un da
X ir n c i asrda m evcut b ulunup kaybolan m ezar d a fe tih ten sonra OsmanlI
lar tarafn d an L arn ak ad a kefolunm utur.

E m ev devri lim leri H alife Sleym ana stanbulu n Peygamber adjn

tayan b ir kim se tarafn d an fetholunacan, E m evler arasnda isim bak
m n d an baka b ir kim senin bu du ru m d a olm adn sylem eleri zerine Ha
life, gayrete gelerek, kardei M aslam ann kum andasnda yl sren
(715-718) byk b ir stanbul seferine giriti. Bu m him sefer ve muhasara
BizanslIlarn "Gregeois" denilen Y unan atei ve h en z am an olan Bulgar
larn m dah aleleri ile m uvaffakiyetsizlie urad. F a k a t b u seferin mhim
b ir hatras M aslam aya ait bir cam iin inaas oldu. B u cam iin sarayn kar
snda yapld hakknda B izans ve slm kaynaklar birlem ektedir. Hatt,
IX uncu asr hads lim i E b D vd Sicistn bu "kinci gaza sonunda sulh
yaplacak ve ehirde b ir cm i ina olunacaktr" hkm n ifade eden bir ha
ds dahi nakletm itir. A bbas halifelii zayflaynca bu cam ide hutbe Msr
i-Ftm halifesi el-H kim (996-1020) n m n a okunm utur. Lkin bir
m d d et sonra T rk ler slm dnyasna hkim olunca du ru m tekrar Snnilik
lehinde dzelm itir. G erekten ilk Seluklu S ultam Turul beg Rumlara
kar, 18 Eyll 1048de, byk Haan Kale zaferini kazannca yaplan muahe
deye gre BizanslIlar vergi verm ee m ecbur etm i ve b u Maslama camii dc
yeniden ina olunup o n u n m ihrabna, T rk hkim iyeti sem bol olarak, Tu
rul b eg in o k ve yay iaretleri konm u ve h u tb e d e tek ra r Abbs halifesi
Seluk sultan adna evrilm itir
T rkiye Seluklu devletinin ilk sultam Sleym an-h (1075-1086) Mar
m ara sahillerine yerletikten sonra, 1081de, o rdusunu Boaz bylarma ka
d ar ilerletti. H ristiyan kaynaklarna gre stan b u lu sdece deniz koruyor
du. B oazn A nadolu sahillerinde, sk d arda, kalan T rk ordusu denizin
H e r e v , K itb uz-ziyrt, a m 1 9 5 3 , s. 5 6 .
" O r t a a la r d a T r k i y e - K b r s m n a s e b e t le r i" , Belleten L C X 1 9 6 4 , s. 2 0 9 -2 1 1 .
O sm an T u ra n , Seluklular tarihi, s. 7 8 ; A . V a s ili e v , Histoire de V E m pire Byzantin, I , 714.
^ K C H N H K M Y E T M E F K R E S --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 271
^rsndaki ehri hayranlkla seyretti . D a h a so n ra stanbulu alm ak iin
donanm a inasna baland ise de nihayet H al istillar Seluklular b u
emelden vazgeirdi. I I . Kl A rslan zam annda B izansa kar giriilen m
c a d e l e l e r dolaysiyle stan b u lda, 1189da, h u tb e onun rakibi S elhaddin Ey-

yb nmna okundu. D rdnc H al istilsnda stanbulu n bir ok kilise

leri arasnda M aslam a adn tayan cam i de yam a ve tahribe urad. A sr
lar zarfnda cam i yklm ve yaplm ise de onun ilk ad yaam tr. F akat
Osmanl kaynaklar G a la ta d a bulunan "Arap Camii"ni yine d e M aslam aya
n i s b e t etmilerdir, ki bu m evki dolaysiyle yklan ilk cam iin kaybolduu, Av-

mpal ticaret kolonileri gibi G a la ta d a da b ir M slm an kolonisinin b u lu n

duu anlalyor*. Seluk Trkiyesinde B izansa kar T rk cihd ve stan
bul mefkresi B attal G azi, D nim end Gazi destnlar ve dier m enkbele
rin balca mevzuu idi.
Trk-slm m efkresine yeni b ir k u d ret ve hayatiyet getiren O sm anllar
devletlerini lim, eyh ve velilerle birlikte k u ra r ve cihd ru hunu ykseltir
ken stanbul fethini m jdeleyen hadslerin havasn ok yakndan teneffs
ediyor; Hazreti P eygam berin tebciline m azhar pdih ve asker olm ann e
ref ve sevabna erim ek arzusunu besliyorlard. O rhan G azinin byk iler
adam olduunu gren O sm an G azinin oluna lm deinde B ursay fet
hedip kendisinin o rada "G m l K nbede" defnini vasiyet etm iti. Bu m
nasebetle onun oluna: "O sm an E rtu ru l olusun, Ouz K arah an neslisn.
Hakkn bir kem ter kulusun, slam bolu al glzr yap" beyitleri de stanbul
hasretinin eskilii hakknda kayda yndr. O sm anl fetihleri B izansa kar
ve stanbul etrafnda cereyan ediyordu. Y ldrm Bayezid B izansn, 1396da,
nce Hallar Nibolu seferine, so n ra d a T im uru A nadolu zerine tahriki
dolaysiyle stanbulu iki defa m uhasara ed e r ve A nadolu (G zelce) hisarn
yapar. Fakat ilk defa H allarn, sonra d a T im u ru n taarruzlar onu m uhasa
ralar terke m ecbur brakr. B ununla b erab er o ikinci m uhasaray terk e d e r
ken de Bizans ile yapt anlam aya gre stanbul cam iini in ve M slm an
cemate de kad tyin eder; G ynk ve Y eniced en sevkettii bir m iktar n
fusu stanbul slm m ahallesinde iskn eder; adna h u tb e oku tu r ve Bizans
vergiye balar*.
T u ra n , I . S le y m a n - h , A , s. 2 0 9 .
^^'!n in \,A h b r d-dvel, s. 3 0 8 .
t rk fetihleri ta r ih in d e B a t t a l G a z i d e s t n n n m h im b ir m e v k ii v a r d r . S e l u k l u v e O s m a n h s u l-
nlan ile a s k e rle rin s e fe re k a r k e n e y d i G a z i y e g id e r e k m u z a f f e r v e g a z i o l a r a k d n m e le r i i in
a ettiklerini g rd m z g ib i X V , a s r d a e s ir d e n M a c a r M h le n b a c h d a b u n u y a z a r ( H a s -
Jy^Suttans,n,s.495).
Paa-zde, s, 6 7 -6 8 ; D u k a s , 2 9 , 3 3 ; H o c a S a a d e d d in 1 , 149.
272 ________________________________________________________ _______________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

Y ldrm n iki m u h asarad an sonra, "Fetret" devrinde, olu Sleyman

elebinin stanbul seferi d e bir yana braklrsa, II. M u rad G azinin 1422de
giritii stanbul feth i teebbs ok m him olup T rk-slm mefkuresi ve
din adam larnn rolleri bakm ndan da dikkate yndr. D u k a sa gre Mu-
rad dm an sdhe sayg gsterm edike savaa ve fenala iltifat etm eyen bir
pdiht. M urad yine b u R u m yazara gre m uahedeleri bozan Hallar bir
ka defa p erian etm ekle h e r halde bu yce ahlknn d a ilh mkfatna
h ak kazanyordu. B izansa kar bu sefere de im p arato ru n devlete musallat
kld D zm ece M ustafa isyan sebep oldu. M urad bu defa stan b u lu fethe
debilecek b ir kuvvete sahip bulunuyordu. P dih devrin byk velisi seyyid
B u h ryi (E m r S u ltan ) da, m aiyetindeki bir ok eyhlerle birlikte, gtr
m t. E m r Sultan, Seyyid olarak, H azreti Peygam ber soyundan geliyordu;
Y ldrm m da dam ad olm utu. E m r S ultann dualar ile, pdihlar zafer
lere ulatrdna, b ir ok kerm etleri m ahede edildiine inanlyor ve bu
sebeple de, h er adm da, elleri ve atnn dizginleri plyordu.

Bir B izans kayna o n u n dier eyhlerle birlikte srlarn nne geliini

tasvir ed erk en O sm anllarda m add-m anev kuvvetlerin n e derece messir
ve yksek olduunu m eydana kor. Filhakika onun yaklam as zerine ordu:
"Peygam ber efendim iz bizi ird etm itir. E re f saatin haberini ondan alaca
z; bekleyiniz" diyorlard. "Trk dnyasnn velisi E m r (Seyyid) Sultan gelin
ce m sl m a n askerleri sanki gkten m elek inmi gibi seviniyor ve ona kouyor
lard. H erk es o n u n ellerini ve zengilerini pyordu; P dih d a ayn eyleri
yapt. E m r Sultan (H azreti) P eygam berin to ru n larn a yakr bir tavrla
unlar syledi: E y Pdih ve M slm anlar\ Biliniz, ki beni buraya O byk
insan, M uham m ed, gnderdi. Szlere h ab er verm eye, taarru z zam anm bildir
m ee ve eh rin fethini h ab er verm ee geliyorum . O zam ana k ad ar kendinizi
hazrlaynz diyordu. S ultan ve askerleri onun s zle rim \id d iy e tle dinliyor
ve h e r sylediine inanyorlard. E m r S ultan ve yanndaki eyhler de bizzat
savaa girdi; kllariyle, A llah ve M u ham m ed nidlar ile hcum a getiler.
M slm anlarn ykselen cesaretleri karsnda Rum larn korkusu mthiti;
hcu m s rlar n n e k ad ar ilerledi"'. G erek ten stan b u lun fethi yakla
yordu. L kin B izansn hilekr siyaseti yine im dada yetiti. Sahneye kard
ehzde M u stafann isyan ve K aram anllarn o n a yardm Sultan Murad
d erh al tehlikeye kom aa ve stanbul m uhasarasn brakm aa mecbur etti.
Bir yla yaklaan m u h asara bu sretle neticesiz kald ve fetih de oluna na
sip oldu.
J- K a n a n o s , sta n b u l Sava, t r c . Z . T a l k l o lu , Tarih Dergisi, V I I I , 1 1 -1 2 ( 1 9 5 6 ), s. 217-221.
 C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 2 7 3

Emr S ultann T rk kaynaklarnda grlen m enkbeleri ve kerm etleri

Bizans kaynana intikal eden bu m anev nfuzun m balal olm adn
gsterir. G erekten onu n keram etlerine hid olan pdihlar sefere kar
ken ondan kl kuanyor ve zafer duas alyordu. E m r S ultann B ursadaki
trbesi ve camii, be asrdan beri, dilek sahiplerinin sna oldu; bugne
kadar onun m anev nfuzu devam etti^. E sasen O sm anl devleti kuruluun
d a , ykseliinde, sefer ve zaferlerinde, d aim a lim , veli, eyh, baba, dervi ve

erenlerin rol bata gelm itir. Bu sebeple O sm anl pdihlar hep dindar,
dine ve din adam larna h rm etk r idiler. C ihd zam anlarnda h ep Evliya
trbelerini ziyaret ed e r ve du ad a bulunurlard. te Sultan M urad G azinin
olu gen Sultan M ehm ed bu m anev hava ierisinde yetitirilm i; babas
onu byk ileri baarm ak iin hazrlam t. ehzde M eh m ed i mill kltr
ve cihngirlik uru ierisinde terbiye etm i; devrin en byk lim lerini onu
okutmakla vazifelendirm iti. ocukluunda ok faal ve yaram az olan ehz-
deye almas ve dayak atm as iin hocas M olla G r n ye m saade etm i
ve o da talebesine b ir d enek v u rarak onu derslerine alm aa zorlam t.
Manisada ehzde iken eyh A k-em seddin d e kendisine stanbulun ftihi
olacan ve H azreti M uh am m edin tebciline m azhar bulunacan m jdele
miti.

T a k p r l -z d e , akayk, t r c . s. 7 6 ; s m a il B e li E f . , C ldeste-i R iyz-i rfa n , s t a n b u l 1 2 8 7 , s.

69-79.

Mesel k P a a - z d e n in u m a n z u m e s i k a y d e d ile b ilir ( s . 3 7 ):

D a h ald d u a c m le veliden
Dualar ister O rhan cm lesinden
M irasdur d u a a lm a k l-i O sm an
Frilerdr bu h a lkn dnyesinden
A k Paa d u a O rhana etli
Bile G k A lp n esli cm lesinden
 5. Ftih Sultan M ehmed
ve
"Feth-i Mbn"
"Ya ben stan bu lu alm m ; y a stanbul beni!."
(Fih)
"Begm bu k a la n n fatih i se n olasn d ey lem-i
e h za d e lik te san a tebir ettk."
(Ak-emseddin)

S u lta n M u rad Gazi olu ehzade M eh m ed i yalnz yksek bir tahsile

ve b ir takm k lt r dillerine sahip olarak yetitirm ekle, o n a T rk ve slm
m efkrelerinin d erin u runu verm ekle kalm ad. Bu kudretli ve kabiliyetli
ehzadeye tecrbeli devlet adam larndan ve byk lim lerden mteekkil
yksek b ir m uhiti, m add-m anev bakm lardan devrin en stn bir ordusunu
ve nihayet b t n dm anlarn ve H al ordularn yere seren rakipsiz ve
salam b ir devleti de m rs brakm t. B ununla b erab er 21 yanda saltanat
tah tn a o tu ra n gen h k an d ah a ilk gnlerde bu devleti ve ordusunu daha
byk h am leler yapacak b ir k u d rete ulatrd. ehzadeliinden beri, biran
nce stan b u lu fethetm ek, H azreti Peygam berin tebir ve tebcillerine maz-
h ar b ir cihngir olm ak idealiyle tutuuyor ve bu azim m eselenin derhal halli
ne alyordu. Bu sebeple asker tarihin kaydettii ilk byk ateli silhlar
ve to p lar ile bu orduyu dayanlm az bir k u d ret hline getirm i; stanbul mu
h asarasn da b ir donanm ay B eiktatan H ali& indiren yksek bir teknie ve
eitli m uhasara makinelerine, seyyar kulelere sahip olm utu. Bu durum onun
m said artlara d ah a baka yeni u nsurlar ilve edecek bir k udrette olduu
nu gsterm itir. Z ate n 1000 yllk tarihi boyunca b t n m uhasaralar muvaf-
fakiyetsizlie u ratan srlar baka trl am ak d a m m kn deildi.
^ r K C H N H K M Y E T M E F K R E S . ______________________________________________________________________________ 275
Ftih bu yksek vasflar ve st n kuvveti ile stanbul fethine hazrlanr-
ona kar d d m anlar ve ieride ehzadeleri kkrtan Bizans, tarih
fesat siysetinin son b ir gayreti olarak, bu sefer d e ehzde O rh a n F tih
aleyhinde kullanm a teebbs ile gen pdiha stanbul seferinin m erlu-
^n u v e zaruretini b ir k ere d ah a gsterm i oluyordu. E sasen bu devirde B i
zans manev ve ahlk sukut ierisinde kendi lm n hazrlarken F tih
Sultan M ehm ed de "Feth-i K onstantiniyye mevd olduuna ve ehds-i e
rife vrid bulunduuna" inanyordu. N itekim byk V eli A k-em seddin F-
lihe, Manisada ehzde iken, M sr havlisinde A kk, Sayda ve B eyrut k a
lelerini kffarn istilsn duyarak m uztarip olduunu grnce onu "elem
^lane begm, slm bolu fethedeceksiniz" m jdesiyle d ah a o zam an teselli
ve tebir etmiti. Bu sebeple tah ta kt gnden beri m ukavem et edilm ez
kudret ve iradesi H azreti P eygam berin hadsleri ile evke getirilm iti. F ilha
kika yaygn hads ve teb irlere gre "stanbul fethi ehem m -i m h im m attan
olmu; hussan beret-i Nebev ve v ad-i sdk- M ustafav m elham et
ul-uzm-i feth-i K onstantiniyye" duyurulm utu. Sultan M ehm ed H an stan
bul fethine dair hadslerin kendisini gsterdiine ve evliyann bu husustaki
kermetlerine yle inanm t, ki T rk kaynaklarnda bir ok hikyeleri b u lu
nan bu ruh haleti ve tevikleri Bizans kaynaklarna d a tafsiltiyle aksetm i-
Si
tr .
Filhakika bu kaynaklara gre M ehm ed H a n E d irn e d e M eri nehri ze
rinde kendisine saf m erm e r talardan yaptrd, altn ve gm naklarla
ilenmi saray bahe, iek ve aalarla sanl, eitli hayvanlarla dolu oldu
u halde o bu rad a huzursuz bulunuyordu. Z ra P dih h e p stanbulu n fe t
hini dnyordu: "Tabiat st iretlerle (yani hadslerle) keif ve kerme
sahiplerinin szleri ile o bu fikri tam am iyle benim sem i ve istikbaline in a n
mt. Gen hkanm stan b u l fethi iin geirdii heyecan ve straplar anla
tan tarihi D ukas: "Pdihn gece ve gndz huzuru kam t. Y atana girer
ve kalkarken, saraynda ve darda gezinirken hep stan b u l fethi ile megl-
d. Yalnz veya arkadalariyle gezintiye kar, sade onu dnr; istirahat ve
uyku bilmezdi. E linde kalem ve kt daim a sta n b u h m haritasiyle urar
d'. Ayn mellifin naklettii bir vaka d a bu hususta kayda yndr. Y ine
bir gece, ayn dnce ile, uykuyu kaybetm i ve veziri an d arh H alil P aay
gece yarsndan sonra k o n andan sarayna armt. Byle vakitsiz bir a
rtan korkan yal vezir, elinde altn dolu bir tepsi ile h u zu ra kmay m
nasip grmt. B u n u n la b e ra b e r yine de ayaklarna kapanyor ve getirdii
hediyeler dolaysiyle, te re d d tl olarak, zrler diliyordu. F ak at Pdih he-
keis l-K ttb H s e y in , B edyi l-vekayi. F a k s i m i le , M o s k o v a 1 9 6 1 , s. 1 9 8 b ; 2 0 1 a ; E v l i y a e le b i,
1- s -105, 109.
276 . T R K C tH N H K M Y E T ! M E FK R e s j

diyelere m em nun olm am ve "Bana bunlar deil stanbul lzmdr; urada

otur, konualm der. H alil P aa A llahn yardm ile fethin nasip olacam
syler. Lkin vezirin gevek davranm asndan ve im p ara to ru n hediyelerine
m alp olm asndan endie eden gen pdih: "Lala bak! Uykum ve rahatm
kalmamtr. Bu byk m esele ryam dan kmyor; senden cidd yardm isti-
yorum ihtarn yapar. Bylece o, byk insanlara m ahsus yce bir idealin
atei ile yanyordu.
F tih in E d irn e saraynda toplad yksek bir m ecliste verdii tarih ve
u zu n b ir nu tk u n ak led en baka bir kaynak onun bu yata n e derece geni bir
bilgiye, d erin b ir u ra ve isabetli bir gre sahip olduunu gstermee k
fidir: "Elim izde bu lu n an bu devlet ecdadm zn nice cihd, cidal ve emekleri
ile kazanlm ve bize m iras kalm tr. Y allarm z b u cihd ve savalara -
hiddir ve bizzat o n lara katlm lardr. G enleriniz de bu n larn hikyelerini
babalarnzdan dinlem isinizdir. B u uurda p e k ok yiitler ebed leme in
tikal etti; fak at o nlarn kahram anlk hatralar iim izde yaamaktadr. Y
rek leri yce hislerle dolu ve korkudan azade olan atalarmz en m thi tehli
k elere gs g ererek byk iler grdler der. B u n d an so n ra F tih Osman
lIlarn A n ad o lu d a ve R um -elide yaptklar savalar, kazandklar zaferleri
sayar ve devam eder: "Ey yal fedakrlar ve yiit genler! B tn bu fetihlerin
kolayca olm adn ve em eksiz devlet elde edilm ediini bilirsiniz. Bu uurda
nice kan lar dkld; yaralar ald. N e k ad ar dul ve yetim lerin gz yalar
akt. N ice engin dereler, cokun rm aklar, yaln kayalar, sarp dalar ve bo
azlar ald. N ice geceler uykusuz, gndzler istirahatsiz ve tehlikeli geti,
te ecdadm z bu fevkalde zorluklara katland. D m an karsnda bazan
talih kendilerine glm edi. F ak at hi bir zam an istikbalden m id kesmediler
ve galip gelinceye k ad ar uratlar. D aim a cihd yolunda kaldlar. Felket
zam anlarnda kederlenm ez ve zafer anlarnda da an sevin duymazlard. Bu
sayede anl b ir devlet kurdular; cihna d a hamiyet ve adaletin rneim ver
diler. Bize d e h er yan ile m kem m el bir devlet b rak tlar der.
F tih Sultan M ehm ed b u nutkuna devam la stanbul zerinde durur:
"imdi bize d en vazife hretim izi yceltm ek ve atalarm za hayrl halef
olduum uzu m eydana koyarak ruhlarm d etm ektir. Sizlere tarife lzum
yoktur, ki stan b u l m em leketim izin ortasnda m stesna bir beldedir. Uzun
m d d et bizlerle savaarak zayflam ve nfusu boalm tr. R um hkmeti
n in bize verdii zararlar, kard zorluklar ve evirdii dolaplar hep bilir
siniz. D ed em B ayezide kar Fransz, C erm en, M acar ve U lah krallann

Dukas, B iza n s tarihi, stanbul 1956, s. 1 5 2 -1 5 4 . S a r a y iin yin e bak. b n K e m a l, Trih-i J U Ol

m an, F a k s im ile n r. . T u r a n , A n k a r a 1954, s. 22.
.JT3RK C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 277
jjlOTtmi; askerlerini T u n a d a n gem ilerle geirip devletim izi ykm ak, bizi
Ru-eliden ve hatt A n a d o lu dan karm ak istem edi m i? B ereket versin
dedem onlar, A llahn yardm ile, T u n a nn dalgalarna d k erek devletim izi
kurtard. T im u ru bize m usallat e d e re k ocam z snecek bir d urum a getir-
niti. D aha dn b abam h k an a kar yapt hilelere hl devam etm ek te ve
frsat kollam aktadr. Bu ehir (stanbul) fethedilm edike B izansn fesad ve
bize kar karaca teh likeler devam edecektir. Z ra m em leketlerim izi o r
tadan paralayan bu ehir R u m lar elinde kaldka devletim iz em niyette ola-
nuyacaktr. E er R u m lar ehrin m uhafazasn baka kuvvetli askerlere b ra
krsa bu bizim iin d ah a tehlikeli olur. Sizi buraya bu kanaatlerim e katld
nz dnerek topladm . P ederim ve atalarm zam anndaki hdise(m uha-
sara)leri hatrlayarak b u n u n im knsz olduunu sanm aynz. Z ra Sultan B a
yezid ve pederim in m u h asaralar esnasnda stanbulda teslim hazrlklar
yaplrken A vrupadan M acar ve U la h larn, A syadan da T im u ru n zuhru
ehri kurtard. talyanlarn yardm na gelince aralarn d a (o n lar ile R u m lar
arasnda) m evcut m ezhep mcadelesi ve husm et ehirde huzur brakm am
tr. Biz ise p ara ve silhlarm zla, m u h areb e m akineleri, gem i ve askerleri
mizle dmana ok stnz. B u sebeple ya ehri kuatp hcum la alacaz
veya uzun bir m uhasara ile dm an teslim e m ecbur edeceiz. S ratle h a re
kete geip dm ann devletim izin ortasn d a tahrik ve fesadna frsat verm i-
yelim ve ecdadm za lyk olduum uzu cihna gsterelim . Bizi hi bir engel
yolumuzdan dndrem iyecek ve hi b ir kuvvet satvetim ize dayanam yacak-
tr. Ben ordum un banda, sizinle berab er, birinci safta bulunacak ve hiz
metlerinizi tebcil ile b irlik te m kfatlandracam " diyerek b u byk n u tk u
nu bitirmitir. T arih ve siyas duru m u fevkalde gzel bir ekilde m eydana
koyan bu nutuk alkland ve sefer hazrlklar balad*^.

Sultan M ehm ed H a n h arek ete gem eden R um -eli (B oaz-kesen) hisa-

nm bir ka ay zarfnda ina edip asker ve toplarla doldurup boaz em niyete
ald. Hisarn kulelerinin H azreti P eygam berin ve kendisinin ad "M uham -
lued" biiminde yaplm as d a dikkate yndr. Kf yaz ile M uham m ed
aklini alan kale ism in harfleri, Ebced h esabna gre 92 saysna tekabl e tti
inden hisarda 92 b u r ve dirsek vardr. "Han" 600 ettiinden o k ad ar da
dendn yaplmtr^. F tih E d irn e d en m uhteem ordusu, m uazzam toplar
bata Ak-emseddin, Akbyk ve M olla G rn olm ak zere yetm i k ad ar
oyuk lim, veli, eyh ve derviler ile birlikte stanbula doru h arek ete ge-
^lovulos, History o f M eh m ed the Conquerror, Princeton 1954, s. 22-33; Trke tr c , T arik-i Sultan
dun, I Han, stanbul 1328, s. 24-37.
Evliya elebi, 1, s. 454.
2 7 8 _________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R e^

ti. O rd u n u n m add ve m anev gc m thiti. A k- em seddinin tebrat ve

F tih in hadslerle vadedilen zafer hakknda hitabeleri, askerlerin "Allahu
Ekber" sedalar, zaferlere evk veren M eh ter-h n enin lh arklar, ks ve
davul sesleri orduyu elikletirm iti. A rtk hadsler ile teyit olunan bu sefe
rin kuds ve cihn-girne bir zaferle nihayetleneceine herkes inanm bulu-
nuyordu. F tih konum asnda: "01 ehr-i p r tezyin d r !-m uvahhidn ola
ca n a vad-i Seyyid l - M slim n seb k at ettiini ta k r r ve tayn buyurdu
la r. E rb b - k erm etten A k-em seddn ve kbyk Dede siph-i slm a
a k bile revn oldular". Pdih: "Askere h itb edp feth zafer bizim oldu
u n a b e ret d ah i v a rd u r dey nice ayt-i kerm e ve ah d s-i erife, mesel
ve h ik y t n ak l eyledi". B unun zerine ekbir, u lem a ve erk n "dular edip
dediler, ki cem i bamz senin yoluna fed olsun" m ukabelesinde bulundu
lar. H epsi Peygam berin kendilerine lh bir vazife verdiine inanyordu.

T rk ler bu yksek m add-m anev bir durum da stan b u lu n fethine gi

d erlerk en istihfafla baktklar B izanshlar, kendi kaynaklarna gre, ahlk
su k u t ierisinde yzyor: para ile satlr, hilekr, hin ve kadnlam insan
lard. m p arato ru n saraynda T rkler hesabna devletlerine hiynet eden
yksek m em urlar d a vard^. Bu m anev sukutun en gzel m isalini de ehrin
T rk ler tarafn d an fetholunacana dair bir takm k ehnetlerin Rumlar ara
snda ok yaygn bulunm as ve kendi inanlar ile bizzat kendilerini mahkm
etm eleri tekil ediyordu. Filhakika yukarda iaret edilen kehnete gre
heykelin ve elindeki kre(K zl-elm a)nin dm esiyle R u m lar imparatorlu
un d a so n a ereceine inanm lard. Oklarla silhl b ir ) ^ m m Rumlar yok
edecei k an aati hayli zam andan beri kafalarda yerlem iti. A nadoluyu ia
re t ed e n heykelin, sta n b u lu n oradan gelecek bir ordu tarafndan alnaca
m nasn iret ettii k anaati yaylmt. D ukasa gre: "Senelerden beri istik
balde ehrin Trklere teslim olaca, onlarn enberli-ta (K onstantin stu-
n u )a k ad a r ilerliyecei ve nihayet gkten inen bir m elein kl vererek
T rk leri o rad an dndrecei" kan aatin e saplanm ve bu sebeple de halk
A yasofyaya ylmt. B aka bir hab ere gre Paleologos hnedanndan yedi
im p ara to r geldikten so n ra stanbul decektir. T rklere kar Kosova mu
h areb esin d e m alp olan M acar J. H unyad teselli ederlerken: "Rumlar
m ahvoluncaya kadar Hristiyanlar daim a bedbaht kalacaklardr. Bu sebeple
H ristiyanlarn talihinin alm as iin stanbulun Trklerin eline gemesi l-

Bedyi, s. 204; Fndkll Sleym an, Mri t-tevrih, s. 450; Evliya elebi, I, s. 96, 97,105,109.
D ukas, s. 111-112. Pdih hesabna sarayda casusluk ed en T eologos Koraka iyi trke bildii ve
elilik le Trklere gidip geldii iin mhim roller oynuyordu. Vaziyeti anlalnca idam edilmitir.
T r k c h a n h A k m y e t m e f k r e s i ________________________________________________________________________________________ 2 7 9

zmdri' diyorlard. sta n b u ru n fethi zerine bir baka A vrupah da: A llah
Rmlar aleyhinde sert ve ac hkm n verdi. ehrin M u ra d n olu M ehm ed
Reyin eline dm esini arzu etti"' dncesini beyan ediyordu. Bir R us k ro
niinin hkm ise d ah a dikkate yndr. Filhakika, aradaki m ezhep birlii-
ve kltr yaknlna ram en, bir ortodoks R us m ellifi R um larn ahlk
s u k u t u ve zulm lerine m ukabil Trklerin bahettii din hrriyeti ve adlet do-

laysiyle stanbulun Sultan M ehm edin dil eline gemesini ilh bir em ir say
mt. Slavlarn ou d a T rklere deil hl B izanshlara dm an gz ile ba-
layorlard^-

m parator ve devlet adam lar, stan b u lu ku rtarm ak iin, Papaln asr

lardan beri istedii fedakrl yapyor; K atolik ve O rtodoks kiliselerinin b ir
lemesi m ukabilinde asker yardm bekliyordu. F ak at A vrupadan az b ir g
nllden baka b ir ey gelm edi. P apazlar ve halk dinlerini korum ay, stan
bulda, Ltin apkas y erine Trk sarn grm eyi tercih ediyor ve, F tih in
nutkunda ifade edildii zere, ehirde huzursuzluk son haddine ulam b u
lunuyordu. B undan bak a R um lar bir ka asrdan beri A nadolud a ve
Rum-elide T rklerin iyi idarelerini, adletlerini ve baheyledikleri din h r
riyetlerini de tecrbe ile biliyorlard. B u sebeple B izans tarihisi "ehrin
frenkler eline dm ektense Trkler eline gemesini isteyen Rum lar"m Ayasof-
yaya sndn, halbuki bir ka gn nce bu kiliseye nefretle baktklarn
yazar: Ey bedbaht ve sefil Bizansllar! D n ve evvelki gn b u m bede Rfiz-
lere ait bir M ezbah (tap m ak ) adn veriyor ve kirlenm em ek iin hi biriniz
bu mabede girem iyordunuz" ifdeleri ile halkn K atolik kilisesiyle birlem e
ye kar nefretlerini ve A yasofyam n m etr k kalm as sebebini m eydana k o
yuyordu*. Bylece stanbul fethi T rk-slm dnyasnda n e k ad ar byk bir
heyecan yaratm ise H ristiyan dnyasnda d a o k ad ar sessizlikle karlan
m; hatt rfiz R um larn fenalklar tesiri ile de bir eit m em nuniyet y a
ratm; dinlerine bal R u m lar da, K atolik olm ak korkusiyle, sukutu tabi
bulmulard. D u ru m bu olduu halde bilhara, A vrupada m evcud T rk
dmanl bir Y u nan dostluu dourm u; Trkiye aleyhinde em peryalist
emeller de bu havay kuvvetlendirm i; A vrupah lim ve irlerin ro m an tiz
mi, XIXuncu asrda, stanbul fethi hakknda m evsim siz mersiyelerin yazl
masna sebep olm utur. H a tt stan b u lu 1204de igal eden L tinlerin yap-
t yama, tah rib at ve zulrnler de, beyhde yere, T rklere isnad olundu.
"Dukas, s. 161,179.
^Barbaro, s, 62; Dukas, s. 168.
Arnold,/nti|r-{ slm tarihi, stanbul 1343, s. 153; R . R . B etts, stanbul dergisi, II, s. 195.
Dukas, s, 178-179; Ham mer, II, s. 276-277.
280 . T R K C H N H K M Y E T M E FK R E j

H albuki aslnda stan b u l ve Bizans im paratorluu d ah a o zam an Latinler ta

rafndan yklmtr''.

T rk ler sta n b u lun nne geldikleri zam an B izansn elinde sadece

srlar ierisinde b u lu n an ehir kalm ve ehrin A nadolu ve R um -eli yakala,
r d a T rk erin topra olm utu. B izansllar asrlar zarfnda bir ok m u h a s a
ralar geiren eh rin kurtuluunu m stahkem surlarna borlu bulunuyor ve
im di de o n lara gveniyordu. G arbin ehri T rklere kar m dafaa etmek
iin gnderdii ask erler cidd bir kuvvet tekil etm iyordu.

H azreti P eygam berin cennetle m jdeledii gazilerin heyecan Ftih ve

A k- em seddinin teblileri ile yhikseliyor; m b arek gnn arefesinde bulun
duklar k an aati hkim bulunuyordu. G aza bu hava ierisinde karadan ve de
nizden balam ; to p lar ve k u atm a m akineleri h arek ete gemiti.
A k-em seddin adrna ekilmi; A llahn h u zurunda "ba ak olarak secde
ye varm; daim a enn olarak" dua ile m eguld. F tih de geceleyin namaza
koyulm u 'Y e chid" yetini okuyarak "Yarabbi sana lyk olmaa alyo
rum" diye A llah a niyaz ediyordu. G azilere vadedilen sevaptan ve ereften
bak a P d ih da; "ehrin ta ve topra bana, m al ve esirleri size" diyordu.
B ir ka d efa tek ra rlan an byk hcum lara ram en ehrin alnm as uzuyor;
F tih in sabrszl ve huzursuzluu d a artyordu. D evlete kar iten ve d
tan b ir tehlike bahis m evzuu olm ad halde, eskileri gibi, yine bir engelin
zu h u ru n d an endie ediyordu. N itekim bir H al ordusm ltm hareketi sylen
tileri km t. m p arato r K onstantin b u m uhasarann eskilerine benzemedi
ini ve 100.000 kiilik elik gibi bir o rd u n u n en m odern silhlarla ve en yk
sek b ir m aneviyatla arptn ve kurtulu aresi olm adn grnce, daha
23 N isan d a sulh teklifini yapan bir eliyi P diha gnderdi. G en hakann
cevab: "Ya ben ehri alrm; ya ehir beni!" eklinde olm u; bununla beraber
ehri teslim ettii tak d irde M o ra yarm adasn kendisine vereceini de bil
dirmiti.
F tih uzayan m u h asara ile sabrszlar ve eyhi A k-em seddine mra
caat ed er. O: "Begm bu k ala n m ftihi sen olasn dey lem -i ehzdelikte
sa n a te b ir ettik d e r ve bu kadar din adam ve m chidin azmi, Pdihn
slm bayraklarn jhikseltm esi syesinde fethin m utlaka m yesser olacan
bildirir. F ak at b ir t rl huzra kavum ayan F tih d ah a ak b ir mjde habe-

St. Runcim an, "stanbulun sukutu", stanbul dergisi, II, s. 187. Trkler stanbul'da btn Bizans
eserlerini muhafaza ettiler, yle ki dinen yasak olan tasvirlere ramen cmi hline getirilen kilise
lerde bunlara da dokunulm am , sadece zerlerine bir badana ekilmitir.
Dukas, s. 170.
.j 'R K C H N H . K M I Y E T M E F K R E S 2 8 1

fini rica eder. B unun zerine derin bir istiraka dalan A k-em seddin; 'Y a
rn sabah u k ap d an (T op-kap) h is ra yry ola; izn-i H u d ile bb-
zafer feth olub ezan sad s ile s ru n ii dola. G n dom adan gaziler sabah
namazm h is r iinde klalar" ifadeleriyle k a t m jdeyi ve gn bildirdi.
Onun, ayn zam anda, K u ran- K erim de stan b u la iaret saylan B eldetan
{ayyibetun kelim elerini fetih tarihi (857) olarak bildirm esi de ok m him dir.
2 ra bu iki kelim e Ebced hesabiyle tam fetih tarihine uygun dm tr. Bu
mbarek zaferin tarihi iin yazlan bir beytin sonundaki "Ahirn" kelim esi
de bu gn b elirtir ve harflerin rakam la ifadesi 857 (1453) ylm a tekabl
, 96
eder .
Gerekten 29 Mays 1453 gecesi ilh m jde tah ak k u k ediyor; denizden
ve karadan top atei ve h cum lar iddetleniyordu. Surlar yarlm aa, gaziler
hisarlar stne ve iine girm ee balad. T ekbir ve tehlil sesleri, A llah ve
Muhammed nidalar ile o rtalk m aher halini alyor; A k-em seddinin son
kefine uygun o larak m chidler afak vakti surlar am bulunuyordu.
1000 yllk ark R o m a (Bizans) tarihe karyor; Trk cihn hkim iyetinm
yeni ve parlak b ir devri alyor; slm n sekiz asrlk m efkresi gereklei
yordu. Bu sebeple sevin ve heyecan ile fetih bir bayram olm utu. B yk ve
li Ak-emseddin p d ih ve gazileri, pdih da askerlerini, H azreti Pey
gamberin tebir ve tebciline m azhar olm akla, tebrik ediyorlard. F tih eyhi
nin m zaheretinden o k m em nuniyet ve gurur duyuyordu. A k-em seddin
hkana baka zaferleri de nceden h ab e r verm iti. Filhakika F tih stan
bulun fethinden sonra veziri M ahm ud P aaya sfendiyarolu, A kkoyunlu
ve Trabzon devletlerinin m evcdiyeti karsnda da: "B u n lar h u z ru m u gi
derir; daima hayalim den km az" derdi. M ahm ud Paa: "Devletl S ultanm ,
Allahn inyetinden hem en su ltan m tevecch etsin (gaye) hsl olur" ceva
bn verir. N ihayet A kkoyunlulara kar sefer hazrl balar. R ivyete g
re Ak-emseddin M ahm ud P aaya yazd m ek tu p ta ryasnda E m r Sul-

Bedyi, s. 304b; Cm, N efehat -ns, s. 687; Evliya elebi, I, s. 110; Ninc M ehm ed Paa, Tarih,
stanbul 1290, s. 145.
Feth-i stanbul'a frsat bulm adlar Evveln
Edp Sultan M uham m ed, dedi tarih "Ahrn".
^ Ayete (XXXIV. 14) aid bu iki kelim e de ayn tarihi gsterir.
Demirden bir denizdr nice asker
nnce nusret u ikbal rehber
Viri ki fethin sana veribdr ol Fetth;
Duada cm le m evc dat yekser
Ki ola stanbul'un feth i myesser!
^ . (Dursun Bey, Trih-i Eb'l-Feth, s. 34, 48.
k Paa-zde. s. 155.
2 8 2 _______________________________________________________________________________________T R K C H N H K M Y E T M E F K r e j ,

ta n la grtn, E b Eyyb el-Ensar, M uhiddin A rab ve Seyyid Buh

rnin dualar ile H azreti P eygam berin F tih in U zu n H a sa n a kar zafer
kazanacam sylediini bildirm itir.

F tih stanbul feth inden sonra keram etini ve m zaharetini grd B

yk eyhinin ellerini per; boynuna sarlr; kendisinden huzrunda halvette
kalm asn ve irdlarndan faydalanm asn rica ed er. F ak at Ak-emseddia
teklifi red eder. B u n a zlen Sultan M ehm ed: "Bir Trk bir sylese kabul
edersin" diye z n t s n bildirir. eyh P diha b u halvetin lezzetini ald
takdirde: "Ahvl-i lem m uhtel olup h e r b irim iz sebebiyet tarki ile gaza-
b u llah a m a z h a r ve g n hkr" oluruz diye cevap verir. Y ani dnya ilerine
m em ur olan P d ih n gayb lem inin srlarna dald takdirde vazifesini ih
m al edecei ve din ve devletin zarar grecei dncesiyle ikisinin de Allah
indinde m esl olacaklarn bildirir. F akat A k-em seddin E b Eyybun me
zarn bulm ak iin F tih in m racaatn kabul eder. B u m nasebetle sohbet
ve d u adan sonra eyh yerden kan klara gre m ezar bulur. Pdih daha
m sbet b ir delil isteyince .q A k-em seddin o ra d a zerinde eski yaz bulunan
bir m erm er tan kacan da syler. Bu d a tahakkuk eder; F tih hayrette
kalr ve ok sevinir. B e sene sonra o rad a trbe, cami, m edrese ve imaret in
a eder. R ivyete g re A k-em seddin m ezara yaklanca E b Eyyb kendi
siyle konuur; b u byk fe tih ten dolay eyhi teb rik ed er ve m ezarnn Ms
lm anlarn eline d tnden dolay d a A llaha kre^irT B ir rivyete gre
d e b ir defa F tih in ziyretinde eyh, P dihn giri ve knda, ayaa
kalkm az. Sultan M eh m ed, H azreti Peygamberin hadsine m azhar ve muzaffer
bir h k m d ar olarak, b u n a zldn A hm ed P aaya syler. F akat eyhin
"Cenab- Hak, eski hkan ve sultanlara nasip olm ayan bu feth i myesser kld
ndan Pdihta grd veya dom as m uhtem el gururu terbiye etmek" is
tedii belli olur. F tih eyhin Eybde oturm asn rica ederse de o memle
keti olan G ynke dnm e iznini ister ve oraya gider*. F tih in Belgrad
m uh asarasn d a m uvaffakiyetsizlie uram as d a M olla Y een tarafndan gu
ru ru n a atfolunm utur**. Sultan M ehm ed b u byk fethi ve m ukaddes zaferi
M sr sultanna, M ekke E m rine ve ran T rk hkm dar C ihnha gn
derdii fetih-nm elerle bildirirken H azreti P eygam berin hads ve tebirlerini
de m ek tu p lara dercediyor; H azreti M uham m ede aid m ucizenin gerekleti-
Feridn B ey, M net, I, s. 373-375, 377.
Ta-K pri-zde, s. 443-445, K aram am , A h b r d-dvel, stanbul 1288, s. 308. A k-em seddiD
Ftihe bir m ektubunda ona "Bu szleri sylediimiz hazretinize fuzCli kelm addolunmaya, sevd-
m zdendir hazreiinizi" (H . nalck, FizTz devri zerinde aractrmalar, Ankara 1954, s. 219.)-
bn Kem al, Trih, s. 99; Bedyi, s. 280b.
T 'R K C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 2 8 3

ye slm askerlerinin hadse gre "tekbir ve tehlil" sesleri ile "Bu m ba-
2* 1 f l7
ve nurlu beldeye" girdiklerini yazyordu .

Ftih Sultan M ehm ed, gn sonra, beyaz at zerinde ve m uhteem

bir alayla, T opkapd an ehre girdi. D oruca slm m efkresinin ve T rk K-
zl-elmasnm kalbi olan A yasofyaya gitti; kapya gelince attan inip secdeye
vard. O rtodoks ve K atoliklerin birlem e yini dolaysiyle R um larn k irletti
ine kani olarak uzun zam an te rk ettikleri, b u n a m ukabil m slm anlarm
kudsiyel verip hasretini ektikleri bu bjm k m bedi derhal tem izledi; tasvir
lerden kurtard ve ilk cum a nam azn orada, b t n gazilerin sevin ve heye
canlar iinde kld. Bu cm iin den kubbesinin tek ra r inas H azreti M u-
hammedin m ucizesine balanm ; o ra d a iki re k t n am az klann cennete gi
recei hads rivyeti halk arasnda yaylm; bu da Bayezid devrinde yazlan
bir esere gemi ve bir Bizans kaynana da intikal etm itir^. F tih Sultan
Mehmed Ayasofyann m ihrabnda dua ettii gibi kubbesi zerine kp b i
n a n n ve ehrin harbsini de m ahede ile u fara beyti:

P erdedr m k n ed b er kasr-i K ayser ankebt

B m n ev b et m zen ed ber k n bed-i A frsyb

okumu ve bylece lem in ibret verici inklplarna kar tefekkrn b elirt

mitir**. Trk-slm m efkresinde bu derece yer etm i bulunan bu m u h te
em bidenin B izans k ilise(basilika)lerinden ziyde T rk cm i slbuna uy
gun bir mimariye gre inas d a d e ta eserin kaderini tyin etm i ve T rk le
re nasib olacan gsterm itir. F tih Sultan M ehm ed E d irn e ye dnnce
Ayasofyann tarihini tetk ik em rini verm i; o n u n hakknda bir takm hikye
ve efsneleri to p latm t. P dih stanbulu im ar ed erk en Ayasofyaya b
yk bir ehem m iyet verm i; p ek ok ilim, tima yardm ve hayr m essesele-
ri arasnda bu cam ie byk ve zengin vakflar yapm tr. O, byk vakfiye
sinde tevliyeti kendisine ve lm nden sonra da, nesilden nesle giden, en
slih erkek evldna art klar: "Allahtan evldlarmm kym ee kadar" deva
mm niyaz eder. E er evldlarm dan kim se kalm azsa "saltanat m akam na
oturan ve m em leket tahtm igal eden" kim senin m tevelli tayin etm esini,

1 Feridun Bey, I, s. 229, 233, 237, 238; H oca Saadeddin, I, s. 420, 423; Bedyi, s. 406a.
i(M elebi, I, s. 109,135; M. Canard, ayn m akale, s. 75.
Dursun Bey, Trih-i E b u l-Feth, stanbul 1330, s. 57; Bedyi, s. 405b; H am m er, III, s. 7. Bu beyit-
10, yeri ne "kasri ve "knbed" yerine d e "tmm" kelim eleri geer.
Ayasofyaya dair Tarih-i Ayasofya adl tarih ve efsnev eserler, Evliya elebid e m enkibeler var
dr. Bu hususta F. Tauerin "La L eende d e ledification d Aya Sofya", Kprl Arm aan, s.
487-494; bn K em al, Trih-i l-i O sm an, s. 76.
2 8 4 . T R K C H N H K M Y E T M E FK R es|

h e r yl nazrlarn "Meclis-i su lta n ve D vn-i hkan "de hesap vermelerini

em red er. V akf artlarna sayg gsterm eyen, k an u n u n u tebdil, artlarm
tayir ve iptaline gayret ed en ler iin de, alkal yetlere gre, A llahn en id.
detli azabna ve lan etin e uram asn diler". Evliya elebinin F tih Sultan
M eh m ed in Ayasofya kubbesine, alm etin olsun diye o k yerletirdiine ve
o ra d a hl grldne d air rivyeti de kayda yndr. Z ira T rk hkimi
yet sem bol o larak T urul-begin M eslem e cmii m ihrabna ok ve yay ia-
retlerin i yaptrm as ve A rtu k Beyin K udste Kym e (R esurection) kilisesi
tavanna ok atm as (yerletirm esi) d a bu eski T rk hukuku icab idi'
H albuki A rtu k u n bu hareketi aslsz olarak bilhara T rklerin kiliselere te
cvz m n asn d a anlald ve kullanld. F tih in cam ie ekledii minare ve
m edrese gibi tesislerd en so n ra halefleri d e d ah a bir ok ilveler yapmlar
dr. A yasofyann T rk-slm m efkresinde kazand kuds ve mstesna
m evkie ram en aada grlecei zere Evliya elebinin, m ill bir duygu
ile, Sleym aniyenin d ah a stn vasflara sahip bulunduuna dair arzu ve
tavsifleri dikkate yndr. Ayasofyaya atfedilen bu slm ve mefkrev
ehem m iyet b ir ok tarih zafer dualar ve din toplantlarn o rad a icrasna
sebep olm utur.

F aksim ile nr. Tahsin z, Stiftungs urkunden des Sultan M ehm ed II. Ftih, stanbul 1935, s-
142-148.
107
S e y h a t-n m e , I, s. 109; U r fa l M a th ie u , s. 257; S elu k lu la r tarihi, s. 78.
 6. Ftih'in Ykselen Cihngirlik Mefkresi
"D nyada te k bir din, te k bir d e v le t, tek bir p d i
h v e stan bu l d a cihann p a yita h t olm aldr."
(Ftih)

y ested /r d en ilse lem senin m ezarn

D u rm u b anda b ek ler bir k a vm t rbedn n
(Abdlhak Hmid)

F t h s u l t a n m e h m e d eliyle kazanlan b u m b arek zafer ecdadn ese r

lerinde daim a "Feth-i C ell veya "Feth-i m bn" adlar ile tebcil edilm i ve
stanbul ehri de, sk-sk, K uran dili ve "Belde-i Tayyibe (M barek belde)
sfatn kazanm tr. Bylece L tinlerin istilsndan sonra gittike harabeye
dnen, nfusu 50.000 civarna inen bu bin ylk ehir, ahlk ve m anev su
kutla da lm t. B u sebeple fetih ehre hayat ve m edeniyet getirm i;
Trk-slm m edeniyeti ve m efkresi, yksek ahlk ve nizam nn da m erkezi
olmutu. Gk kubbe ile re k a b e t ed e n m uhteem camileri, A llaha niyaz te m
sil eden zarif minreleri, h e r kesini dolduran evliy ziyretghlar ile bu
"Mbarek belde" h ak ik aten slm n kudsiyetine boulm utur. ehir ilim,
kltr eserleri, saraylar, hayr, ticaret ve sanat m esseseleriyle yalnz
Trk-slm m edeniyetinin deil dnyann d a en byk m erkezi olm utu. F
tih Sultan M ehm ed M sr seferini yapam ad, m ukaddes em netleri devir
alamad halde H alfe unvanm kullanm akla, stan b u la D r l-H ilfe d e
mekle ve slm n d a k u d retli hkam bulunm akla hakl idi. Z ira slm iyeti
koruma ve ykseltm e erefi o n a aid idi. N itekim toru n u Y avuz Sultan Selim
Hilfeti ve em netleri devr alarak bu m erasim ikm al olunm u; stan b u lun
kudsiyeti de artm tr.
Ftih Sultan M ehm ed H azreti Peygam berin hadslerine ve evliyann
muzaheretine nil o ld u k tan so n ra ecddndan rars kalan C ihn hkim iyeti
mefkresine daha derin b ir inanla balanm t. B yk vakfiyesinde, M sl-
286 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E F K R e s ]

m an lara kar fesat ve ktal yuvas olan stan b u lun bugne k ad ar surlarinj
m etan eti syesinde nice hkm darlar m uvaffakiyetsizlie urattn, nuj.
kun d a olduu gibi, tek ra r belirtirken kendisinin "Allah tarafndan teyid edil-
mi" olduunu ifde eder: "M slm anlarn rehberi, Gazi ve mchidlerin
efendisi, R ab b l-lem n in teyidile meyyed, S a lta n a t ve H ilfet semsnn
dnya ve d in in gnei E bl-feth S u ltan M uham m ed H an" lakablarn kulla
nr. Bu m n aseb etle de H a k ve din yolunda cihd eden ata ve dedelerini ve
bun lar iinde bilhassa "klc ile B en asfer(H ahIar kastediliyor)in boynunu
kesen" babas "En byk Sultan", S ultan M u rad H a n n d a "Meyyed" oldu
unu kaydeder'^. Y ukarda izah ettiim iz zere bu "lh teyid" eski Trk
hkanlarna aid "Meng T a n n gcinde" (A llahn k udreti ile) ibare ve inan
cnn b u rad a d a slm b ir ekil aldn gsterir. N itekim F tih in Uzun Ha-
san a kar kazand zafer m nasebetiyle H seyin B aykaraya gnderdii
bir fetih-nm e de "Allah tal inyeti ile S u ltan M uham m ed H an szm"
ibaresiyle balar, ki bu d a eski T rk lh hkim iyet telkkisinin devamndan
ve slm b ir ekil alm asndan ibarettir'. D ikkate yndr, ki F tih de, eski
T rk kaan ve sultanlar gibi, kendi askerlerini "Allahn ordusu"
(C und-A IIah) telkki ediyordu". Y ukarda T rklerin A llahn ordusu oldu
una d air bu telkkinin T rklerden H ristiyan ve slm kaynaklarna getii
ni ve on larca d a bu inancn yerletiini izah etm itik. F tih ve atalar Aliah,
h ak ve ad let yolunda cihd yaptklar iin kendi askerlerine "Allahn ordu
su" sfatn verm ekle hi de m balaya varm deillefdTO tluk-beli zaferi
ni (1473) T im u ru n to ru n u n a bildiren m ektupta Ftih, atalarnn daima ga
za, cihd ve A llah adn yceltm e (T-y kelim etullah) yolunda olduklarn,
halbuki U zu n H a sa n n kfirlere (V enediklilere) m ektup ve eli gnderip
onlar slm lk elerin e taarru za tevik ve ittifak teklif ettiini, bunlarn ya
kalan arak ele getiini b ild irir'" . D aim a H ristiyaniara kar gaza ile meg-
liyetlerinden ve slm iyeti koruduklarndan dolay gurur duyan Osmanllar,
A kkoyunlular gibi dier T rk rakiplerini, T im ur ve K aram anllar da ayn
gnah ilem ekle itham ediyorlard. N itekim P apalk d a talyan cumhuriyet
lerini H ristiyanlar aleyhinde M slm anlarla ittifaktan, h att bazan ticar
m n aseb etlerd en m enediyordu. Eski T rk cihn hkim iyeti mefkresine
ballk ve H azreti Peygam berin hadslerine m azhariyet dolaysiyle stan
b u lu n feth i b ir lh em ir olunca artk F tih S ultan M eh m ed in de askerleri-
Ftih vakfiyesi, s. 7-8. Feridun Bey, I, s. 258.
"Ftihyarl", nr. R. Arat, TM , V I s. 298.
Ferdn Bey, I, s. 255.
Ftih M oramn fethi zerine Cihn-ha gnderdii nm e-i hmynda askerlerini "Cund Al
lah el-galib, eyyedehum A llah tal fi cem il-m etlib". (Ferdn Bey, I, s. 255.)
 -rRK C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 2 8 7

fji Tanrni ordusu saym as d ah a tabi idi. T rk pdih T rabzon fethine

derken (1461) U zun H aan, annesi Sara H a tu n u, kayn pederi T ekfur iin
efaatte bulunm ak zere gnderm iti. F tih S ultan M ehm ed bu h atu n u ana
edinmii seferde b erab erin d e gtrm t. P dih sarp ve yolsuz P arh a r
(kaynaklarda Bulgar; b ugnk Z igana) dalarn yaya yrm ee m ecbur
kalmt- Sara H atu n ; "Ey oul! B u T arbzona b u n ca zahm et n edendir? B u
rasn gelinime bala der. H kan: "Bu zah m et din yolu n ad r, a h ire tte Al
lah huzruna varnca in yet ola. Z ira elim izde sl m klc var. E er bu
zahmeti ihtiyar etm ezsek bize gazi dem ek y alan olur" cevabm v erir ^. Bu
da Ftihin slm ve cihn hkim iyeti davasnda n e byk b ir irade ve k u d
rete sahip olduunu gsterir.

Ftih Sultan M ehm ed az zam anda A n ad o lu d a sfendiyar, T rabzon ve

Akkoyunlu m em leketlerini ilhak etti; K aram an, D u lk ad ir beyliklerini, Krm
hanln tbiiyete ald. Y unanistan, A rnavutluk, B osna-H ersek, Srbistan
(Belgrad m stesna), E flk-B udan ve ir lkeleri fethettikten, yani b ir ok
krallk, im paratorluk, hanlk ve beylikler o rtad a n kaldrldktan so n ra O s
manlI im paratorluu T u n a dan F ra ta k ad ar yayld. C oraf h u d u tlar ve
Anadoluda mill birlie eriildi. stanbul fe th in d en so n ra b u devam l ykse
li Ftihin besledii T rk-slm cihn hkim iyeti ve sulhu m efkresine d a
ha byk bir ku d ret ve hayatiyet bahetti. Bu cihn sulhu ve nizm dvas
nn bir dayanam da hristiyanlara kar takibi gereken siyset tekil ediyor
du. Bu sebeple F tih ecd d ndan m iras kalan din hrriyeti ve ad let yannda
daha ileri bir siyasetle O rtodokslar kazanm ay dnyordu. G erekten F
tih, Patrik-haneye verdii muhtariyet ve imtiyaz ferm an ile, bu yksek siyse
tin mln ve kendisinin hm ilik m evkiini gsterdi. F tih bu siyseti ile
Papala ve A vrupaya kar T rkleri tercih eden O rtodokslar ve hususiyle
Rumlar kazanyor; ikiye p aralanan, fetih arefesinde zoraki birleen Katolik
ve Ortodoks Hristiyanl tam am iyle birbirinden ayrm bulunuyordu. N ite
kim stanbul m uhasarasndan bir ka ay nce iki kilise arasnda yaplan bir
leme ittifak halk ve pap azlar perian etmi; im p arato ra kar pro testo lar
ile Ayasofya artk kirlenm i saylarak terkedilm iti. B unlarn banda b u lu
nan dindar papaz G en n ad ios d a strap ve k ahrndan m anastra ekilmiti.
Ftih stanbulu aldktan b ir ka gn sonra G ennadiosu, bir dost olarak, h u
zuruna dvet etti; o n a geli ve dnnde tan tan a l m erasim ler yapt. K en
disine verdii imtiyaz ferm an ile onu p atrik tayin etti; patrie bir at ve bir
de murassa patriklik asas ve alm etleri hediye etti. Patrik-hneyQ din ve
kltrel tam bir hrriyet baheyledi. Bylece B izans tarihinde im paratorla-
Paa-zde, s, 150-160.
2 8 8 _______________________________________________________________________ T R K C tH N H K M Y E T M E F

rn em rinde, ok zam an, bir siyas vasta halinde kullanlan patrikhane i;

defa olarak, Trk idaresinde muhtariyete kavuuyordu. F ak at daha mhimmi
R u m larn dinlerini K atolik papaya satm aktan k urtulm alar idi. Kumlara g-
re A vrupahlar barb ar, zlim ve dinlerine gz dikm i ve Hristiyanlktan ^
m insanlard. A vrupahlar d a BizanslIlar Rfiz, hilekr ve Hristiyanla
hiynet etm i sayyorlard. ki m ezhep arasndaki bu kadm dmanlk dr
dnc H al seferinde L tinlerin stanbulu, B izansa aid b ir takm ada ve
sahilleri igaliyle artm ; im p arato ra yardm vaadi ve A yasotyada yaplan
birlem e ittifak ile de bsbtn iddetlenm iti.
B una m ukabil R u m lar A nadolud a ve R um -elide T rk idaresi altnda
din hrriyeti ve ad leti grm ve bu devlete alm lard. imdi Ftih Sul
ta n M eh m ed R u m lar m anev esrete ve dinlerini satn almaya uraan
G a rp ten kurtarm ; stelik de p atrikhane ve kiliselere yeni haklar vermitir.
B ylece R u m lar G arb n siyas ve m anev tahakkm yerine T rk hkimiye
tini ok d ah a m said karlyorlard. Bu sebeple R um lar F tihi kendi impa
ratorlar ve R o m a nm hakk vrisi sayyorlard. O sm anh pdihlar da artk
"Kara ve iki denizin H kan, S ultan- Rm " (R om a) unvanm kullanyorlard.
Bylece, ark O rtodoks ve G arp K atolik olm ak zere, Hristiyanln ikiye
blnm esi de katileti. F tih ortodoks R am lan ve B alkan kavimlerini kendi
tarafna ve him yesine alm ve stanbul fethinden sonra "Kzl-elma" Ro-
m aya intikal etm itir. stanbuld a b t n dinlerin him yesiA vrupa iin anla
lmas g b ir eydi. Bu d u rum u kavrayam yan P ap a Il^^PIusun Ftihe yaz
d, fakat gnderdii pheli olan m ektubunda, Hristiyanl kabul ettii
takd ird e kendisini D nya imparatoru tanyaca teklifini yapyordu. Ftihin
G edik A h m ed P aa kum andasnda bir ordu ile O tra n to yu fethe ve talyay
istilya balam as hem Cihn mparatorluu ve nizm dvasn, hem de Pa
pann garip teklifine kar cevabm m eydana koyuyordu. A vrupah baz kilise
m en su p lan d a T rklerin ve hussiyle F tih e aid cihn hkim iyeti dvasnn
m em lek etlerin e yneldiini biliyorlard *.
Byk vatan iri Yahya Kem al, "Gedik Ahm ed P aaya g a zefin d e talya seferini yle anlatr:
B d hkm n srp enfs- Meshaya kadar
B dbn at zafer shil-i a 'dya kadar
kt O lrantoy a pr-velvele A h m ed Paa
Tular varsa gerektir K zd-elm y a kadar
Ra d -i tekbir kopup gitm elidir bang-i ezn
D r-i kffrda m ehur Kens'ya kadar
C ark-i nr olm al m n-i M u h am m edle Firenk
Bu sefer R im -P apadan H azret-i sa'ya kadar
Olsun ilham edenin ruhuna bir tuhfe K em al
ehper asun bu gazel Cennet-i A l y a kadar
T r k C H N H K M Y E T M E F K R E S 2 8 9

Filhakika X I. asr H al kronikleri gibi X V inci asra aid baz m ellifler

de Trkleri eski T ro iellarn nesli sayarlar ve Sultanm , zenginlii ve T ro ieh
idlerinin m ezarlar diyar olarak, talyay istil p lnlarna sahip olduunu
Ijelirtirler. Bir ksm yazarlar d a T rk sultanm , M rted Juliene benzeterek,
bir gn nihayet H azreti sann zaferini tanm aa m ecbur kalacan, T rk
lerden korkm ayacak k adar kuvvetli olan H ristiyanln kudretli bir sefer h a
zrlayp Trkleri ezeceini ve A v ru p ad an kovacam sylyorlard. B ununla
beraber bu din adam lar arasnda biraz sonra papalk m akam na gelen II.
Pius bir m ektubunda m evcut zorluklar ve hristiyanlar arasnda dahil m
cadeleleri hesaba k atarak bu m anzarann sultana cesaret verdiini ve bu se
beple Hal seferinin gereklem esinden m itsiz olduunu ifade eder. Z ira
ona gre H ristiyanlk baszdr; P ap a ve im p ara to r m essir bir otoriteye sa
hip deildir. A vrupada bir sr k rallar birbirleriyle m cadele halindedir,
talyanlar paralanm tr. Cenevizli ve V enedikliler T rklerle d o stne (tica
r) mnasebetlere giriiyor; F ran sa ve ngiltere krallan birbirleri ile sava
yor; Almanlar ve spanyollar ok taksim e uram bulunuyordu"".

Halbuki Sultan M eh m edin yan n d a bulunan baz R um ve talyan m te

fekkirleri de o nun cihn sulhu dvasn benim siyorlard. Tarihi Kiritovulos
eserini Ftihe ith af ed erk en ona: "Allahn iradesiyle m uzaffer, galip, yenil
mez, deniz ve karalarn efendisi, hkm darlarn hkm dar, imparatorlarn en
by M ehm ede" ifdesini kullanyordu. D ier bir R um m ellif d e ona:
"Senin Romallar imparatoru olduundan kim se phe etm esin. Z ira R om a
imparatorluunun m erkezi stan b u ld u r ve b u ehri elinde tu ta n kim se de
imparatordur dncesinde bulunuyordu. F tih talyan L angustoya R om a
ve dier kavim lerin tarihini okutuyordu. Bu m ellif gen sultann, stanbul
fethinden bir ka yl sonra, 1456da, 26 yanda iken, A vrupa hakknda bilgi
edinmee altn ve Garp lkelerinin haritasn nnde tuttu u n u yazdk
tan sonra F tih in: "Dnyada tek bir imparatorluk, tek bir iman, tek bir h
kmdarn olmas gerektiini ve birlemi bir dnya iin de stan b u ld an daha
mnasip bir payitaht m evcut bulunm adn, H ristiyanlara hkim iyetin bu
ehir syesinde gerekleeceini sylediini belirtir ve skender k ad a r b
yk bir cihngirlik dvasnda olduunu syler. B usbecq de stanbul hakkn
da "Allah sanki burasm dnyann payitaht olsun diye yaratm" d erk en F
tih in ve devrin grn teyid eder". C evdet Paa d a coraf m evkii ile s-
s Histoire d e l'Empire Byzantin, II, s. 349-350.
A. Vasiliev, Hist. Emp. B y z II, 337 (Frantzesden); H alil nalck, M ehm ed II, A, s. 513; P. Wit-
Feth-i Mbn", stanbul Enstits Dergisi II (1956), s. 209, St, Runcim an, ayn eser, s. 187.
Dusbecq, s. 33; Cevdet Paa, Trih I, s. 17.
2 9 0 . T R K C H N H K M Y E T M E F r Or e s

tanbul dnyann seilmi bir noktas olup o n a sahip devletin cihna stnl
ve zaferi tabi bulunduunu, N apoleonu n da yeryz bir hkm ete aid
olsa payitahtnn stanbul olm as lzm geldiini sylediini ifde eder. Me-
h ur tarihi bn K em al Pdihn "H er seher h-i haver (gne) gibi birdl-
y ra lgar etm ekle tedbir-i cih n g irlik zikrindeydi; h e r m m ah-i tamam
(bedir) gibi Ieker-i a h te r u m r (saysz asker) ile ebhn (akn) klup bir
h is a r te sh ir fikrindeydi" derken o n u n cihn hkim iyeti dvasn ifade
eder". F tih in bir yandan talya seferine balam as, te yandan Gebze ci
varnda lm (6 Mays 1481) ile nihayetlenen son seferi b t n Hristiyan
ve slm dnyalarm birletirm eye teebbs hdiselerini tekil eder. Filhaki
ka son yllarda M ekkenin su ve im r ileriyle m egul olm as ve bu sebeple
de M sr sultan ile bozum as onun slm m m ukaddes yerlerini elde etmek
k ararn d a olduunu ve hedefi belli olm ayan son seferinin b u gayeye mte
veccih b u lunduunu g s te rir" . O n u n bu cihn hkim iyeti ideali halefi Ya
vuz Selim ile arkta ve K anun Sleym an ile G a rp ta en yksek dereceye
ulam t. Bylece T rk m efkresi "Kzl-elma" ile birlikte R om aya doru
ilerliyordu. S pandagino F tih in talyay alm ak k ararn d a olduunu ona aid
bir cm le ile belirtm itir.
Sultan M urad Gazi bu ok akll ve kabiliyetli lunun yetimesi iin
ok itin a gsterdi. F tih de, cihngirlik dvasn ve h a rp sanatn bata tut
m akla b erab er, devrin ilim, felsefe, tarih, edebiyat ve riyziye bilgilerine sa
hip olm aa alyordu. talyan L angusto, yirm i alt yanda iken, yapt bir
tasvirde F tih "nce yzl, uzunca boylu, hrmetten fazla korku telkin eder;
seyrek gler, iddetli bir renme ihtirasna sahip ve licenaptr. D aim a kendin
d en em in ve inatdr. Trke, R um ca ve Slavca konuuyordu. Harp sana
tnd an ok holanrd. H e r eyi renm ek isteyen zeki b ir aratrc idi. H
kim iyet arzusiyle yanyordu. Sefahati yoktu; nefsine hkim ve uyank idi; so
ua, scaa, ala, susuzlua ve yorgunlua m teham m il idi" der". Byk
ilim, din, k lt r ve sanat adam larm etrafnda toplayarak slm medeniyeti
ne yeni bir h am le verdi ve stanbulu devrinde bu m edeniyetin ve dnyann
en yksek b ir m erkezi hline getirdi. M olla G rn, H oca-zde, Molla Hs-
rev, H zr Bey, M olla Y een, riyziyeci Ali Kuu ve Ak-emseddin ona
m ensup en m him sim alar idi. O yalnz stanbuld a deil seferlerinde de bu
lim leri yannda bulunduruyor; lm sohbet ve m nakaalara devam ediyor
du. H o ca-zd enin riysetinde kurduu bir heyete, G azl ile bn Rd ara
snda cereyan eden ve onlar tarafndan iki T eh fu tu n yazlmasiyk
ib n K em al, Trih, s. 164,
k Paa-zde, s, 208-209.
*'* P. W ittek, ayn eser.
 H K M Y E T M E F K R E S 2 9 1

din-felsefe m n aseb etlerim m nakaa ed e n m eseleyi tetkik ve halle m em ur

etti Bu sretle nc T ehfut adl eser m eydana geldi. L kin tabiatiyle bu
ezel niza yine d e devam etti**. lim ve din adam larna ok h rm et eden
Ftih kendisine d enek atan hocas M olla G r n ye vezirlik teklif etm ekle
j^gdirinaslm gsterdi. F ak at o kadaskerlii kabul ile iktiva etti*^.

Ftih Sultan M ehm ed, Trk-slm lim leri gibi R um ve talyan lim le
rini de him yesine alarak, hakiki bir k ltr sentezi kurm aya alyordu.
T r a b z o n u fethedip im p ara to ra m alikne ve ird tahsis ettikten so n ra onun

yannda bulunan R u m limi Y orgi A m irukisi de hizm etine ald; o n u B at-

lamyus corafyasna gre bir dnya haritas yapm aa m em ur etti. H a rita
zerine m em leket, ehir ve m evkilerin A rap a (T rke) isim lerini de koy
durdu; Batlam yusu n A rap a tercm esi de 1465d e sona erdi*^*. talyan re s
sam G. Belliniyi d e sarayna dvet ed e rek gzel tablolar yaptrm tr. H a
r a p olan ve nfsu boalm stan b u lu hum m al bir im ar ve ilim h arek eti

iie, daha kendi zam annda, im paratorlua ve dvasna lyk bir ehir haline
getirdi. Ftih kendi eseri sayd stan b u lu surlar, Y edikulesi, su tesisleri,
emeleri, m edreseleri (m sbet ilim lerle m cehhez), hastahane ve im retle-
i, Eyp m ainresi, eski ve yeni (T opkap) saraylar, Sr-i Sultan, cm ileri,
Rumeli Hisr, B ed estn ile ina ve im ar etti. H a rap olan ehrin yz gl
d. Anadoludan getirttii halklarla nfusunu oaltt. V ezirleri ve halefleri
zamanndaki m ed en faaliyetlerle stan b u l hakikaten dnya m erkezi halini
ald*^. Ftih K nun-nm esi ve iirlerini toplayan dvn ile de h u k u k ve
edebiyat sahasnda m evki alr.
stanbul fethi T rk-slm dnyas ve m edeniyet iin ne k ad ar m esud bir
hdise idiyse O rtodoks m illetler ve hussiyle R um lar iin de o derece m era-
nniyet uyandrmt. Y u karda iret ettiim iz gibi K atolik garbe kar n ef
ret ve katolik olm ak, dinlerini kaybetm ek korkusu R um lar iin ok bykt.
Nitekim Profesr P. W ittek e gre stan b u ld a papaya kar uyanan nefrete
ve imparatora kar bagsteren p ro testo lara vkf olan F tih Sultan M eh-
med bir Islm gazisi olm asa idi gayesinin R u m kilisesini kurtarm ak olduunu
dahi iln edebilirdi. Z ira m sam ahakr ve dil bir sultan tanrlatrlm bir
imparatordan d ah a iyi idi ve m zah eretin d en faydalanlabilirdi*^. H ristiyan

^^Seluklulartarihi, s. 335.
Ja{kprl-zde s. 103-504.
^Krflovulos, Hisloty o f M ehm ed H, s. 209-210.
Ftih devrinde fikjr hayat iin Bak. Adnan Advar, O sm anh Trklerinde ilim , stanbul 1943,
,j,i8-44. imr leri iin sta n b u l,4.
F- Wittek, Feth-i M bn, s. 208-209.
2 9 2 _______________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E

A vrupa ise, H al seferlerine ram en, T rk lerd en ziyde BizanslIlardan nef

re t ediyordu. H a tt T rk tehdidi olm asa idi, baz beyanlara uygun olarak
fetih ten dolay m em nniyet bile gsterebilirdi. N itekim T rk lere kar taas
suba ram en, H ristiyan dnyas stanbul fethi zerinde cidd bir alka gs-
term em i; sadece b ir takm kilise ve m anastr m en su p lan arasnda baz tees
sr hisleri dom utu. Y ukarda da kaydettiim iz gibi B izansta ve Avrupada
sabit olan b u d u ru m a ram en bilhare stan b u lu n ftihlerine kar uyanan
hus m et ve giriilen isnatlar em peryalizm le kark yeni bir taassupla ilgiij
idi. T arih ilmi ve insanlk duygularnn gelim esi ile bu taassup ve iftiralar
biraz krld ise d e en cidd lim lerin eserlerinde bile hiss gayret ve ifadeler
yine de devam etti. H a tt cidd baz tarihiler ve Bizans mtehassislan
T rk lere kar garez ve dm anlklarm , 500nc fetih yldnm mnase
betiyle ifade ed erlerken, tarafszlar Slavlarn T rk lerd en ziyde BizanslIlara
kar dm anlklarn m eydana koyuyor; Balkan milletlerinin kltrel inkiaf
larnn Trk devrinde devam ettiini sylyorlar. N itekim bu hussa iret
eden b ir tarihi: "Bizansn vrisi olm ak dvasnda bu lunan R uslar da bu du
rum d a o lup fetih ten nce P atrik-hned en ayrlm ve kendi kiliselerini kur
m ulard. M oskova m etropoliti, 1490 ylnda, III. vana takdim ettii bir ki
tap ta stan b u l byk gnhlar yznden sukut etti. k in c rR o m a nn d
m esi zerin e M oskova nc R o m a olacaktr dncesini kaydederken
te y an d an d a fethin o n be asrlk H ristiyan im ann ykt iin byk bir
ehem m iyet tadn, tahribkr neticeler dourduunu ve Hristiyanln tek
b ir im p arato rlu k altn d a birlem esi fikrine m em bir darbe vurduunu"
syler; bylece kendi his ve delilleriyle ten ak u za d er *^. G erekten bu gibi
lim ler h l H ristiyanlk hisleri ve B izans h asreti iinde sun mersiyeler
yazm akta ve T rk fethi ve m edeniyetine kar objektif grlerden mahrum
kalm aktadrlar. Y u n an llar ise, tam am iyle m araz bir ru h hleti ierisinde,
m atem yap ark en eski efsneleri tersine evirerek T rkler aleyhinde hayal
zaferlere m alzem e hazrlam aktadrlar.

T rk ler, hasretini ektikleri bu "M brek belde"ye sahip olduktan son

ra da, asrlarca, onu n d ah a fazla k olarak yaadlar. O sm anllar azamet
ve m efk relerin i san at hlinde ifade ed e n m uhteem cm ileri, Allaha yak
lam ak isteyen zarif m inareleri, yksek edebiyatlar, ruhlarnn derinliklerin
d en gelen heybetli m zikleri, tabi gzellikleri ve ince zevkleri ile bu ehre
hayran k aldlar ve bu duygularn, fetih ten bugne k ad ar iirleri ile teren
nm ettiler:

R, R . Betts. stanbul Dergisi, II, s. 193-198,

.p3RKCtH N H K M Y ET M E FK R E S 2 9 3

O lu p du r dr- iim u rafet u cd

N e kim m ak s d ise a n d a m e v c d
Ulm ehlidr o n d a ad em i h ep
M barek talat u pkze m ereb

X V rnc asrn m eh r tarihisi H oca S adeddin, S ultan M eh m ed in he-

(jiye ettii bu ehrin s rlarn kemere, kurun kubbelerini denize yelken
am gemilere b en zetirken srlar gnei m uhafaza eden kum andan, yldzla
r da muhafz asker o larak dnr; ehrin topran altnla m savi sayar ve
hu beldeyi im nn da k arargh gsterir. rfan sahiplerinin yurdu olan bu
i 25
cennet beldeye girenlerin o ra d an ayrlm ak istem ediklerini b elirtir .

Yr gibi o ehr-i m eh -p eyk er,

Kuanr s rd an g m l kem er.
A n a dizdar ise g n e yeridr,
Encm ol kala d e hisr eridir.
Kurun rt l kubbeler yer-yer,
Y elk en am gem ilere benzer.
H ak bu kim y z su yu d u r dehrin,
Y o k nazri cih n d a o l ehrin.
A ceb yer var m stanbula benzer,
Ki y ek s n o ia o n d a hk ile zer;
S afa-b ah -i kulb o ia fezs,
G n ller ek liye b-u havas;
Makarr- em n o ia h em dr- im n.
O la s d e a n d a eh l-i irfn;
Budur varsa c e n n e t d er grenler,
Ki km ak istem ez an a girenler;
eh r-i Dr k ad em S u ltan M u h am m ed ,
V irelden ol diyra izz-i serm ed .

Ayn asra aid T c-zde C afer elebi stanbulu, sem tlerini; kale ve s r
larn, saraylar, cam ileri, m edreseleri, im retleri, hastahaneleri, Eyp ve
Ftih trbelerini, gezinti yerlerini b irer b irer tasvir eder:

Eb Eyyb-i Ensr gazya,

A zim et e d p inm iti buraya,
G uzzt ile bu eh re gelm i idi,
eh id olub b u y erd e kalm idi.

IB .r-
Tac ut-tevrih, I, s. 430-431.
Fatihe ve stanbula aid baz iirler A . H alet elebi tarafndan "Dvn iirinde stanbul" adl eser
de (stanbul 1953) toplanmtr. A lnan m anzum e iin bak. s. 29. Baka bir m ektuba gre sken
der, Dara ve kisrlar "Allahyolunda gazi" olan Hakann hadem ve haem i idi. (N . Lugal ve A . Er-
stanbul dergisi, H, 177).
2 9 4 ________________________________________ TRK CHN HKMYET MEFKCrRgj|

Var idi ol asr bir eyh -i rif,

A d A k -em s idi e m s Ql-marif,
O lub tlib m esbt-i cihnda,
B ile bu lun m u idi bu gazda.

Alnur d e y e y h idb iret,

e h -i d ev r n e klmt bearet,
e h in o lm u d u m u h k em itikad,
V ar idi h er s z n e itimad.

T rk-slm cihn hkim iyeti ur ve g u ru ru n u duyarak tarih hasretini

eken byk ir Y ahya K em al "Yenieriye gazel"inde stanbul fethine kat
lan gazileri n e gzel tebcil eder:

V ur p en e-i Al-deki em r akna,

G lbanki su m n tutan pr akna,
Ey leker-i m fettih l-ebvb, vu r bu g n,
Feth-i M bn-i zm in tebr akna;
Vur deyr-i kfrn st n e rekz-i hill iin,
G elm i bu pdih-i Cihngr akna;
D s n elen g -i R m 'un, eils n ser-i Frenk,
V ur Trk g n d eren Y ed -i takdr akna;
V ur rh-i pr futf-i M u h am m ed le yek zeb n ,
Fecr-i h c m iindeki tekbr akna.

Byk ir A b d lh ak H m id b t n bir m illeti F tih in trbedar gster

m ekle fethin azam etine uygun bir byk eser vcda getirm itir:

H er k u esin d e dehrin, nm -i bek a n isn n ,

y ested ir d en ilse lem sen in m ezn n .
e n sin ki ol eh in h bu m m et-i n ecb e,
E m sr bahiindir, ebhr yadigrn.
B eyt-i H u d a'ya k on m u chn m ut-i slm,
D u rm u b anda bekler, bir kavm trbednn.

stan b u la girite F tih in yannda bulunan D ursun Bey hayran olduu

P dihn ismi ve byk eseri dolaysiyle H azreti M uham m ed ile onun ara
snda b ir balant k u ra n bir ktasnda: H azreti M uham m edin peygamberlik
kapsn kapadm , F tih M eh m ed in ra h m e t (fetih) kapsn atn; o Mu-
ham m ed i A llahn insanlara re h b e r yaptn, bu M uham m edin dindarlk
alm eti olduunu; o M uham m ed lem lerin rahm eti, b u M uham m ed halka
"Tanr"nm glgesi olduunu syler.'^

T rih-i E b l-F eth, s. 56.

T r k C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 2 9 5

Trk tarihi ve m edeniyetinin zbdesi olan stan b u lun igalinde m tees

s ir olan ir Em in B lend;

Ey b u n ca zaferler tayan c e p h e -i satvet,

D orul, y e d -i v a h etle eilm i ser-i millet.
Ey anl duvarlar, se n lm ez k u le bir g n ,
Berkinle gr n , se n n iye n isyn a gm ld n .
S e n ki ceb in in d e g ezer bin ulu kartal,
Bir sen g -i m ezar o lm a , b u g n tk- zafer kal.
H rm et sa n a , b n in e, m u k ad d es h ed n a ,
H rm et sen i m a h v e y le m e y e n dest-i zam an a.
 7. slm Birlii ve Halifelik
"Biz A llah tarafndan m e m u r olmadka bir sefere
g itm ey iz."
"Ben cihangirlie alm iken siz him m etim i /ck
bir a d a n n (R odos) fe th in e hasretm ek istiyorsu
nuz. "
(Yavm Selim)

F T H S U L T A N M E H M E D stanbulu kendi hkim iyetinin m erkezi yapmak

isterk en arkta slm dnyasna ve H ilfete sahip olm ak, garpte Papal ve
R o m a y d a alp dnya birlii ve nizm kurm ak istiyordu. F ak at onun yerine
geen olu II. Bayezid zam annda, bir ka m him sefer ve zaferine ramen,
devletin k u d reti ve yaylm asnda bir durgunluk ba gsterm itir. Pdih so
fu ve 'Veli'' tabiatl idi. Bayezid m eydannda kendi klliyesiyle birlikte cmi
inin inas bitince Bayezid: "H er kim m r boyunca ikindi ve akam namaz
larnn snnetlerini te rk etm em i ise ilk cum a nam aznda o im am olsun" bu
yurm utu. Bu hususta kendisinden baka kim se km am ; hazerde ve sefer-
1 *^7
de hi b ir s nneti brakm ad iin nam az kendisi kldrm tr " . Onun bu
hviyeti ilim ve im ann ykseliinde m essir olm u; m stakbel cihdn ma
nev hazrl ve k lt r ham lesi vukubulm utu. B ayezidin m hrn tayan
saysz yazm a eserin Trkiye ve A vrupa ktphanelerinde bulunmas da
o n u n k lt r faaliyetleri arasnda derhal dikkati ekm ektedir. B ununla bera
b e r onu n atleti ra n ve ark A n ad o lu da yeni bir devlet kuran h sma
ilin A n a d o lu d a tehlikeli faaliyetlere girim esine frsat vermiti.
F ilh ak ik a Safev devleti bir i tarkati zerinde kurulm u; babalan gibi
b ir eyh olan h sm il de O sm anhlar gibi T rk olup T rkm en kabilelerine
dayanm t. F ak at O sm anhlar n e k ad ar bir din m sam ahaya ship idi ve he-

E vliy eleb i, I, s. 143.

T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 2 9 7

btn tarikatleri, tasavvuf esasnda slm ve devlet birlii etrafn d a

toplad ise Safev devleti d e b u n a m ukabil o derece i taassubu ile h a re k e t
diyor; Snnilii yok etm ek iin h er trl cebri ve zulm yapyordu. B u n u n
la beraber h kendi gzel iirleri, alev ir ve propagandaclar vastasiyle
Anadoluya nfuz ediyor; bu m em leketi de hkim iyeti altna alp O sm anh
devletini ykm ak ve b u ra d a da S nnileri im ha etm ek istiyordu. Bylece T rk
tarihinde, ilk defa olarak, m ezhep taassubun? dayanan ve dier m ezheplere
hayat hakk tanm ayan b ir siyas m cadele balyordu. Bu sretle Trkiye,
Memlkler; T rk istan ve H indistan T rk devletleri arasnda ve hepsinden
farkl ve nifak mili b ir yeni im p arato rlu k m eydana kmt. h sm il
niezhep taassubu ile O sm anh devletine kar T im u rdan d ah a kuvvetli bir
manev silha sahip bulu n duuna ve bu syede A n ad o lu ya da hkim o laca
na inanyordu.
Yavuz Sultan Selim T rabzon valisi iken h sm ilin (1502-1524), bu
siyas-din faaliyetleri ile, nasl bir tehlike tekil ettiini gryor; ara sra gi
ritii ab n larla zaferler kazanyor; fakat byk apta bir harek ete im kn b u
lamad ve babasnn d a atleti devam ettii iin kendini tutam yordu. h
smil bir yandan A n ad o lu alevlerini kendine balyor; B ayezidin onlarn
Erdebi ziyretlere m saadesinden faydalanarak devleti ieriden k ert
meye alyor; te y andan M sr M em lklerini rakb O sm anllar aleyhinde
kkrtyordu. B u huzrsuzluk o rd u d a ve um um efkrda d a hissedilm i; Y a
vuzun kahram anl h erkesi kendisine balam t. te ezhde Selim i taht
sratle babasndan devralm aya m ecbur ed e n sebep bu idi. G erek ten Y avuz
Sultan Selim kudreti, cesareti, im an ve m efkresi ile cihngir O sm anl p d i
hlar arasnda d a m stesna bir m evkie sahip idi. O bu vasflan, yldrm gi
bi sratle ktalar feth i ve ksa s ren saltan at ile de A nadolu ftihi A lp A rs-
lana ok benziyordu. O sm anl tah tn a sahip olunca (1512-1520) ilk seferini,
Anadoluyu ve h att devleti k u rtarm a k iin, h sm ile kar yapm as tabi
idi. Gerekten Eyp ve dier t rb elerd e zafer dualarn yaptktan sonra o r
dusiyle harekete geen S ultan Selim yolda yakalanan hm casusu Kl ile
harp ilnn ifade ed en m ektubunu Safev hkm darna gnderdi. Bu m ek
tupta h sm ile slm iyetten ayrlp kfr ve zndkla saptn, m sl
manlara zulm, cami ve t rbeleri tahrip ettiini, btn ilim ve din adam lar
nn fetvlariyle bu gibilerin im has gerektiini ve bu sebeple Ae A llahn em ir
lerini yerine getirm ek ve kendisinin A n a d o lu d a siyas ve din tahrib em elle-
nne son verm ek m aksadiyle ordusu b anda yola ktn bildiriyordu. Os-
manl ordusu zm it, Seyyid Gazi, Konya, K ayseri ve Sivas yolu ile E rz u ru m a
vard. Trkm enler Y avuzun ordusunu uzun yolculukla ve ie im knszlk-
2 9 8 . T R K C H N H K M Y E T M E FK R e j ,

la n ile karlatrm ak iin h er taraf yangn ile harbeye evirmi; fakat kuv
vetli b ir m enzil tekilt syesinde ordu ilerlem eye devam etm i; Trabzon ve
deniz yoluyla beslenm e im knlarn kullanm t.

B u n u n la b erab er dm an bir trl m eydana kmyor; askerler yorulu

yor; geri dnm ek arzu ve dnceleri geliiyordu. O rdu iinde bulunan ale
vler b u d u ru m d an faydalanarak askerler arasnda huzrsuzluu arttryor-
lard. N itekim kstahlk, Pdihn ota nnde tezah rata kadar varm-
h a tt geceleyin onu n adrna kurun bile atlmt. F ak at kahram an pdih
atna b in d i ve asker iine girdi: "Zayflar, aile hasretine dayanamyanlar geri
dnsn; o nlarn b an a lzum u yoktur. E rk e k olanlar benim le gelsin. Ben yal-
nz d a olsam giderim " diyor ve atm ileri sryordu. O rd u bu hareketi kar-
sm da Y avuzu n arkasnda yrd. hn m eydana km am as yznden de
vam ed e n kararszla nihayet verm ek m aksadiyle P dih ikinci mektubunu
gn d erd i. B ununla h tahrik ediliyor; hkm darlarn m em leketleri nms-
lan olduunu, erk ek olanlar kendi h u d u tlarn a yabanclar koymadn, a
hn m eydan okum asna ram en bir trl sahneye km adn sylyor ve
ona, hkm darl brakp babadan kalm a dervilie dnm esi iin, hrka ve
k afta n gnderiyordu. Bu szler h sm il zerinde tesir yapmt. Esasen o
O sm anh o rd u su n u n kfi derecede yorgun bulunduunu hesaba katarak mu
harebeyi kabul etti. ki ordu, ra n n payitaht olan T ebriz yolunda, aldran
ovasnda, 23 A ustos 1514d e karlat. Y avuz ve o rdusunun kudreti, ateli
silhlarn stnl syesinde ran ordusu im ha edildi. B ir ok kumandan
ve h sm ailin zevcesi de esirler arasnda idi. Yavuz Selim Tebrize girdi.
ehirde cam ileri tm ir etti; p a ra bastrd ve S nnlere huzr verdi. Sultan
Selim b u zaferini stanbul idaresine m em ur ettii olu Sleym ana, Krm
H an n a, M sr S ultanna ve V en ed ik e fetih-nm elerle bildirdi. Pdih or
dusunu K araba ovasnda klayarak kam bulunan h smaili yakala
m ak ve ra n tam am iyle fesattan k u rtarm a k niyetinde idi. Lkin yine yeni
erilerin huzrsuzluu ve stan b u la dnm e arzular onu bu kararndan vaz
geirm ee m ecbur brakt. B ununla b e ra b e r b u zafer ile Osmanl hududu
F ra tta n A zerbaycana ve ran ilerine k ad ar uzad. ark vilyetleri de ilhak
edildi. i taassubunu yok etm ek, S nnleri k u rtarm ak maksadiyle ran fet
hetm eyi ikinci b ir seferine brakt'^.

M ill ir Y ah y a K em al "Selim-nme'sinde dnyaya nizm v erm ek ve T rk-slm Cihn

yetin i k u rm a k istey en Y avuzu n seferlerin e k atlr; o n u n Nizm- lem fikri ve irdesinin ilh f
e m ir o ld u u n u syler;
.f R K C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 2 9 9

Yavuz Sultan S elim in ikinci byk seferi M em lklere kar oldu. Bu da

onun slm ve cihangirlik dvasnn b ir icab idi. G erek ten M em lkler O s
manlI devletinin kuvvetlenm esinden endie ediyor ve bu sebeple d e "Kzl
ba" h smail ile O sm anllara kar birleiyordu. T rk fetihlerinde cihn
hkimiyeti m efkresi ro l oynam akla b erab er, H k an ve sultanlar slm h u
kuku ve Trk t resin e gre, m eru bir sebep olm adka, slm iyet ve d evlet
leri tecvze m aruz kalm adka h arb e giriem iyorlard. ran a kar alan
sefer, sebebi nasl slm iyetin ve devletin tecvze uram as dolaysiyle din
adamlarnn fetvasna dayanyordu ise, M sra kar d a ayn sebep m evcut
idi. Zira M em lk hkm eti, O sm anllann kuvvetlenm esi ve yaylmas kar
snda "mlhid" Safevlerle ittifak etm iti. Bu sebeple Zenbilli A li E fendi gibi
byk bir eyhlislm M sr seferini m erladran bir fetv verm iti. II. Se
lim zamannda Kbrs seferi de hem V enediklilerin T rk gem ilerine tec
vzleri, ve hem d e bu adann eskiden slm lara aid olm as dolaysiyle
Ebus-Sudu n fetvasna dayanyordu. F ak at Y avuz Sultan Selim gibi cihn-
gir ve dindar b ir p dih M sr-Suriye seferini, ayn zam anda, lh bir em ir
sayyordu. Z ira P diha nakledilen bir rya tebirine gre H azreti M u h am
med ve drt halifesi, H a zreti Ali vstasiyle, kendisine selm gnderir: "Kal
kp gelsin, Haremeyn hizm eti ona buyurulmutur" iareti verilir. Bu m jde h a
berini dinleyen Y avuzun gzlerinden ya gelir. B unun zerine dindar ve kah-
Devr-i futhu sr-i Sirfl m jdeler
Hak'dan n izm -i lem i te m ine ergelr
Ry-i zem ini tbi-i ferm an klmaa
Sultan Selim H an gibi birr-i nergelr
Tebrize doru kt sefer hrhna
Ervh peyrev oldu cihn pdihna
A l zre getiin gricek leker-i guzt
Ram oldu rleryvuz nighna
Yeksergaz k lm a kuanm bir m m etin
Clis budur erike-i lem -penhna
M unkad edip eririne markla maribi
Bir devlet arm aan edecektir ilhna

ir Byk Selimin bir T a n n s olan insanlarn birlem esi iin cihd yaptn syler:

Tevhd iin bu halk dm yiitlerin

Yz ehre rekzedildi m uzaffer livlan
Bir kutba bal cm le gnller bir olmal
Mdm kintta birdir Hudlan
Her kiverinde krmaa zincir-i iay
Azm etti askerin ulu kiver-glar
Tevhide kom u ehl-i cihdn birer birer
Zer hatla tk- Ar'a yazlsun gazlan
3 0 0 __________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

ram an pdih: "Biz dem ez miyiz, ki b ir cnibe m em ur olm adan h arek et et-
m em iz. E cddm z vilyetten behrem end olup k eram etleri v a r d " ifadesiy
le, eski T rk h k an ve sultanlar gibi ve phesiz d ah a byk bir kudret ve
derin im anla, O sm anl pdihlarnn d a itf irade ile teyid olunduklarna
ve evliya k u d retin e sahip b ulunduklarna inanyordu. N itekim M olla em
seddin de: "slm sultan olan O smanl hanedan H a k k n nazarndadr. Selim
H an dahi daire-i evliyadan tara deildir" diyordu. B aka birisi d e Yavuz Se
lim hakknda: "R hniyetten behrem end o ld u k larn a m teallik kelm n te
vfuku ile p d i h n k eram eti ta sd ik edilm itir" m talasnda bulunuyor
du'^.

F ilhakika O sm an G azid en beri O sm anl pdihlar hep evliya ile bir

likte yaam ; o nlarn dualarm alm; ve bizzat kendilerine de kerm etler
atfolunm utur. O sm an G azi kendi ryas ve eyh E deblinin tebiri ile ci
hngir b ir devlet kuracana inanyordu. Geyikli B aba d a O rh a n Gaziye:
"Eiiniz h av ass ve avm n ziyretgh ve kblegh olsun" niyzm da bu
lunm u; S ultan d a babaya cami, zaviye ve t rb e yaptrm t. Bu velinin Bur-
sad a trb esi byk b ir ziyaretgh idi. Evinin yannda diktii kavak aacnn
ykselm esi d e O sm an G azinin ryasna gre O sm anl devletinin azametine
ve u zu n m r n e b ir delil saylmt'". Sultn M urad G azinin cmi ile alkal
kermetieri d e rivyet edilmitir''. Y ldrm Bayezid ve II. M urad Gazinin
cih d lan ve byk m uzafferiyetleri de E m r S ultann d u a ve kerm etlerine
atfolunuyordu. F tih Sultan M ehm ed zaten H azreti P eygam berin tebr ve
tebciline m azh ar bulunuyor; II. Bayezid ise artk "velilik" sfat ile tannyor
du. Y avuz S ultan Selim ise ok yksek m anev vasflan ve slm ruhu ile
m illetin kalbinde yerlem iti, O sm anl pdihlarnn din ve cihd yolunda
hizm etleri o k ad a r byk, lim, veli ve eyhlerle kaynam alar o derece kuv
vetli idi ki b u n larn b ir ou dnya zevklerinden uzak kalm ; sadece din ve
devlet, m lk (vatan) ve m illet urunda yaam lar ve bu sebeple de hayatlar
bir ru h n iy et hlesi ile evrilmiti. Bu du ru m d a kendilerine k eram et ve veli
lik sfatlarnn atfn artk tabi bulm ak iktiza eder. D ede-K orkut kitabnn
D nya hkim iyetini Kay boyuna ve Osmanl hnednna tebr etm esi de g
ebe T rk m en ierin inan ve duygulanna tercm an olm utur. Bu sebepledir,

H oca Saadeddin, S eim -nm e {Tc-ut-tevarih zeyli) II, s. 608, 609, 612; M sra kar seferin fetva
s iin bak. Bedyi, s. 467a, Kbrs seferi iin, P eev I, s. 487. A nadoludaki i propagandas, Os-
manii efkr v e din fetvalar m nsebetiyle bak. ahabeddin Tekinda, "Yavuzun ran seferi,
E debiyat Fak. Tarih dergisi, X V II, 22 (1967), s. .50-58.
Takprl-zde, s. 30, 32; k Paa-zde, s. 196.
Tc-t-levrih, II, s. 124-125.
T tjR K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________ 3 0 1

lu slm dnyasnda kudsiyet kazanan byk hnedan, l-i R esl (A bba-

sler), l-i Seluk ve l-i O sm an, arasnda sonuncusu d ah a yksek ve m s
tesna bir m evkie sahiptir. G eri A bbs halifeleri ve Seluklu sultanlar a ra
snda da byk ve ok d in d ar ahsiyetler km tr. L kin O sm anl hnedan
kadar birbiri ardnca bu k ad a r byk insan tarihin d e hidi olm ad bir is
tisnadr. Bu sebeple m esel B izansta b ir takm kuvvetli kum andanlar taht
elde etmi ve kolaylkla yeni h n e d an lar kurm ulardr. F ak at slm ve T rk
dnyasnda byle b ir teebbs asla akla gelm em i; M slm an ve H ristiyan
halklarn devlete ve onu n tem silcisi P diha kar isyanlar dnlm em i
tir. Bu m nasebetle m esel C ell isyanlarn d a P dih ve devletle alkal
saymamak gerektir. B u um m durum tarih boyunca devletin m ukaddes ta
nnmasna ve halk arasnda pdihlarn 'Yedi Evliya" kud retin d e saylmas
na sebep olm utur.
Yavuz Sultan Selim, m add-m anev kudretin tam bir m m essili olarak,
h zerine sefer yapm t. A skerlerin bozgunluu ve m rldanm alar dolay-
siyle ran dan dn onu ok m teessir etm i ve "ol m lh id in (h sm a
ilin) yok edilm esi" m m kn olam am ve erken stan b u la gelm esi bu teeb-
132 '
bs tam am lam ay baka zam ana brakm t . O, bir darb ed e h sm aili
saf haric kldktan sonra, yldrm srati ile, M sr ordularm , 24 A ustos
1516da, M erc-i D bkd a ve 26 M art 1517de R dniyede kazand zaferle
ri ile imha etti. A rtk M em lk devleti kalm am ; b t n A rap lkeleri Y a
vuzun hkim iyetine girm iti. Bu du ru m zerine M ekke ve M edine em ri
mukaddes ehirlerin an ah tarlarn S hib l-H arem eyn unvan ile Yavuz Sul
tan Selime teslim etti. F ak at d in d ar pdih b u unvan bir saygszlk sayd;
onu H dim l-H arem eyn ekline evirerek ald ve evltlarna bylece m iras
brakt. O, m ukaddes b eld elere erim ek iin M srd a ikam etini uzatnca yi
ne askerler arasnda v atan hasretile dedi-kodular bagsterm i; kim se P d i
h kadar fedakrla katlanam am t. R um -eli askerinin vatan hasreti t r
ksn dinleyen K em al P aa-zde b u n u pdiha arzedince o da: "Ben H-
dm l-Harem eyn o lm ak iin bekledim . im di m u rad m hsl oldu; v atan a
azimet ederiz" cevabn verdi; ordu ve donanm a stanbula harek et e tti .
Yavuz Sultan Selim in, aldran seferi gibi, M sr seferine ait
ruz-nmesi de kayda yndr. Filhakika E d irn e d en stan b u la gelen Pdi-

ijjReisl-Kttb H seyin, B edyil-V akayi, s. 435a.

Hoca Saadeddin, II, s. 615; Bedyi, 484b. Askerlerin arks u idi;
N em iz kald bizim m lk-i Arab'de
Nice bir dururuz am u H aleb'de
Cihn halk kam u u tarabde
G el ahi gidelm R m illerine
3 0 2 .T R K
C tH N H K M Y ET MEFKO res

h bu seferler esnasnda Eyp, F tih ve Bayezid trbelerini ziyret ve (Jua

ettik ten sonra; ordusiyle harek ete giriiyor; A n a d o lu d a slm kahraman
eydi G azinin t rb esin de kurbanlar kesip niyazda bulunuyordu. Konyaya
varnca C elleddin-i R m ve dier evliya trbelerini, K ayseride de ayn z\.
yretleri yapt. H a le p te Sultan yJ(T ell-S ultan)nde ordugh kurmas da
kayda yndr. Z ira bu isim A lp A rslann o rad a k arargh kurmasiyle al
kal idi ve iki byk T rk kahram annn b u rad a da birlem esi gzel bir tesa
d f oldu. am da E m ev camiini, evliya ve peygam ber trbelerini, bu arada
M uhiddn-i A rab ve T rk filozofu F rbnin m ezarlarm ziyret etti. Eme
v cam iinde H a zreti O sm ana ait K uran a yz srd. M uhiddn-i Arabinin
m ezarn kefi de Pdiha bir kerm et atfna sebep oldu ve ona bir trbe in
a ettirdi. O rd u n u n h arek eti esnasnda Kuds ve H alil ul-R ahm n ziy-
ret-ghlarn d a ihm al etmedi'*. M sr seferinin ok m him bir neticesi de
H ilfetin A rap lard an T rklere intikali idi. F ilhakika B adadn tahribi ve
A bbas devletinin o rtad a n kalkm as zerine b u h n ed an d an M sra snan
M ustansr o rad a byk M em lk sultan Bay-bars tarafndan, 1261de, Hali
fe tannm ve m ad d hi bir kudreti olm ayan H alifelik bir glge halinde Se
lim e k ad ar devam etm iti. T rk Pdih son A bbs halifesi olan Mevek-
kili b erab erin d e stan b u la getirip Ayasofyad a yaplan bir merasimle Hil
feti ve m ukaddes em n etleri devralm; bu sretle slm halifelii Abbs-
lerd en O sm anllara gem itir. Esasen H ilfet artlarna gre, bu glge in
sanlarn deil, slm dvasna sahip ve kudretli O sm anl sultanlarnn fiilen
olduu gibi h u k u k en de halife olm alar gerekiyordu. Bylece Seluklular
devrinde m add k u d ret sultanlara, m anev otorite d e halifelere ait iken Os-
m anhlar saltanat ve hilfeti birletirmekle slm n hilfet artlarn da yerine
getirm ilerdi. B u iki m akam n birlem esi T rk-slm m efkresinin yksel
m einde byk b ir m erhale tekil etti. Z ira bu n d an so n ra Osm anl pdil
la n artk slm dnyasnn m add-m anev reh b erleri ve hm ileri oldula
13
E sasen Y avuzu n ra n ve M sr seferleri de slm idealiyle vukubulmutu
Seluklular zam an n d a T rk sultanlar Snn hilfete hizm et ediyor ve onun
nfu zu n d an faydalanyorlard. Yavuz Selim hilfet ile saltanat kendi hane
d an n d a birletirm ekle d e O sm anl P dihlar Trk cihn hkimiyeti, Roma
imparatorluu ve slm halifelii m irasna sahip bulunuyordu. Bununla bera
b e r halifelik siyasetinin d ah a fazla kullanlm as II. Sultan A bdlham ide aid-
dir.

H oca S aadeddin , II, s. 512; Ferdn Bey, M neat, I, s. 406-407, 432. Y avuzun Sn in ordu
su ile gem esi d e hrikulde bir hdise idi.
H oca Saadeddin, II. s. 389.
^ - r K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 3 0 3

Yavuz Sultan Selim C ihn hkim iyeti dvasnda ok kudretli bir sm-
(jjr Onun, kendisini R odos seferine tevik edenlere: "Ben cihangirlie al-
i^en siz him m etim i kk b ir ad a n n fethine h asretm ek istiyorsunuz
136
evab kendisini ok gzel ifade ed e r . Bu azam etli pdihn Islm T rk
j^iriiini kurduktan so n ra A vrupay fetih niyeti ve hazrlklar onun sonsuz
kudretini gsterir. V ezir Ltfi P aaya gre Y avuz "Kemal P aa-zdeye de-
ki, tersaneyi yz ad e t y a p trm a k isterim , t H isard an K d-hne-
yedek olmak gerektir. n a lla h niyetim feth-i Efrenciye(A vrupa)dir, dey
buyurmulardr. M erhum M olla dahi P d ih m siz b ir ehirde m ukim siz ki
ann vel-nimeti b ah r(d en iz)d ir. B ah r fe th olm aynca ve gem i gelm eyince s
tanbul m am ur olm az dey buyurm ular. M erhum Sultan Selim in m r seri
zevl olup htr- erifinde olan niyetleri m u kadder ve m yesser olm ad ifa
deleri bu byk cihngirin azim ve k ararna uygun idi"^. O nun H in d istan
da feth etm ek niyetinde olduu rivyet edilir. Esasen P ortekizlilerin H ind
denizine hkim olm aya ve slm n m ukaddes ehirlerini tehdide balam alar
Msrllar kadar O sm anl pdihlarm d a endieye sevk etm i; F tih ve B a
yezid zamannda M ek k eye "Srre" alay gnderilm esi ve Kzl-denizde g e
mi ina edilmesi O sm anhlarm erk en d en m ukaddes beldelere kar alkalar
n gstermiti. H a tt M u rad G azi zam annda bile O sm anl pdihlar m u
kaddes beldelerle alkalanm lar ve o ralard a zengin vakflar yaparak slm i-
yete kar din duygularnn icabn yapm lard. Y avuzun ra n ve M sr za
ferleri im paratorluu slm birlii tem elleri zerine oturtm u ve stanbulun
Hilfet merkezi hline gelm esi bu gayeyi salam tr. A rtk bundan sonra
Osmanl pdihlar Srre alaylar ve byk H arem eyn vakflar ile m ukad
des beldeleri altna bom ular; azam etli t rb ele r ina etm ilerdi.
Yavuz Sultan Selim slm lkelerinin fethinden sonra, bir gn vezir-i
zam Kr Paay arr: "Pr lalam ! A llahn em ri ile M sr feth eyledik;
Hadim l-Harem eyn unvan ile m uazzez olduk. H e r gittiim iz tara fta fetih-

Yahya Kemal Y avuzun ald ran z a fe rin d e n so n ra slm birlii m efkuresi ile bir seferd e b t n
Hilfet ve Peygam ber lkelerini fe th in e d e h ay ran olur:
Seyreylesn felek kaderin ehsuvann
Fethetti bir seferde nebiler diynn
Sahr-y M ercidbk'a nakeylem i kader
Islm ftkr-i vahdetinin krznn
Pdihn Sinan P a a n n R id n iy ede ehd olm as zerin e k ed erin i de u beyitlerle belirtir;
Gzi vezr-i a za m a da ehd edp
Gy byk zaferden oldu intikam
On M sra bir Sinan bedel olm azd ey kaz
, . evketin pdih bu h l etti telh-km
Asaf-nme, stanbul 1326, s. 21.
3 0 4 . . T R K C H N H K M Y E T M E FK R e j ,

1er nasip oldu ve em rimize m uhalefet edecek kim se kalm ad. Bu vaziyette
devletin zevali ih tim ali v ar m dr, dey buyurm ular", vezir d e cevabnda-
"Yce cedlerinizin koyduklar kanun ve kaideler icra olunduka bu devletin ze
vli muhaldir" d er ve "evldlarnzn hilfeti zam an n d a aklsz vezir-i a zam
tyin olunur; rvet kaplar alarak m ansplar ehline verilm ez; devlet ilg
rind e kadnlarn h k m yrrse o zam an bu devletin ihtilli" m ukarrer olur
diye ilve eder. B unun zerine dnceye dalan Yavuz S ultan Selim: "Alla
hm bizi koru" duasn y apar ve P r P aaya ihsanlarda b u lu n u r *. Onun s
lm birlii siyaseti, kahram anl, dindarl ve byk zaferleri, daha hayatta
iken, hakknda bir takm k erm et rivyetlerinin teekklne sebep oldu. O
rivyete gre, H azreti P eygam berin dveti zerine m ukaddes beldelerin
kurtarlm as seferine giriti. Filistin ln geerken ordu ve hayvanlarn
karlat susuzluk byk b ir tehlike tekil etm i ve bu seferde bulunan
H a a n an n (T arihi H oca Sad ed d in in babas) rivyetine gre Pdihn
duasiyle yam ur yam ve tehlike atlatlm tr. Bu hdise kendisi gibi dindar,
kudretli ve m uzaffer olup onun k ad ar saltanat ksa s ren A lp A rslann Ho
rasan ln geerken ayn du ru m la karlam as ve adrnda Allaha niyz
syesinde yam ur yadrm as hdisesine benzer. O n a ait bir kermet de
am d a Em ev cam iinde grt ve duasn ald eyh M uham m ed Be
dah ile alkaldr. Filhakika Y avuz Sultan Selim eyhin duasn talep edin
ce eyh ona: "Siz ilh ltfa m azhar ve m slm anlann da snasnz. Bu se
b ep le biz kabule yn sizin d u an za m uhtacz." cevabn verir; fakat yine de
slm n su ltan n a d u a eder. P dih M srd a iken ryasnda eyhin kendisi
n e ved ettiini grr. H aan Can: "Bununla eyhin lm ne iaret olduu
nu" syledim der. H ak ik aten am dan gelen u lak lm n ayn gnde vuku-
bulduunu b ild irir . Y avuzu n son bir kerm eti rivyeti d e trbedr ve
S ultan H am id ile alkaldr. G erekten onun t rb ed r bir gn geim sknt
s ile "Evliyadan olduunu sylerler. Y llarca trbedarln yaptm. Hl
yoksulluk ierisindeyim " d er ve trbeye vurur. E rtesi gn Sultan Hamid tr-
b ed r h u z ru n a arr ve t rb ed e n e olduunu sorar. Selim in o gece Pdi
ha ih tar olm utu. B unun zerine hdiseden h ab eri olduunu anlayan fr-
b e d a r yaptn aynen nakleder. Bu m nasebetle P dih onun her yl ihti
yalarn to p tan karlayan bir irde yazdrr.
Y avuz S ultan Selim e "Acem ve A rap ftihi" unvann veriyorlard. Din
darl ve ad leti yannda iddet ve hiddeti ile d e tannm t. D evrin mfts
veya eyhlislm Z enbilli Ali E fendi o n u n bu m izacndan gelen kararlarn

A nonim Kitb- m stetb, husus ktphanem izde yazm a, s. 68-70.

Selim -nm e, s. 609; Feridun Bey, I, s. 432; Ltfi Paa, Tarih, s. 254.
 R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 3 0 5

tdilde ne derece lim, d in d ar ve cesur idiyse p dih d a eriata ve lim lere

nisbette saygl idi. Y avuz byk m ftye; "Dnyada te birin selmeti iin
te iki insanlarn idamnn" ciz olup olm adn sorar. Ali Efendi: "Byk
halel vki ise m u b ah olur" fetvasn verir. F ak at m ft bu fetvann yz elli
kiiye gazabland iin alndm renince onlarn idam nn fetvaya uym a
dm bildirdi ve m d ah alede bulundu. P dih siyasete karm a hakknn
olmadn syleyince A li E fendi: "hirete taall k u cihetiyle m d ah ale vazi
fe m izd ir" cevabn verdi ve P dih d a bu cezay tatbikten vaz geti'"*. P di
hn btn H ristiyanlan slm yapm ak teebbs d ah a byk olup b u da
byk m ftnn teebbs ile durdurulm utu. Filhakika slm ve cihn h
kimiyeti m efkresiyle rpnan byk hkan: "B tn dnyay fethetm ekten
veva milletleri slm a getirm ekten hangisi d a h a m a k b ld r diye m ftye
sorar. Zenbilli Ali E fen d i M slm an olmalarnn A llahn rzsna daha uygun
bulunduu fetvasn verir. B unun zerine Y avuz b t n hristiyanlarn m s
lman ve kiliselerin cam i yaplm asn vezirine em reder. M ft, tatb ik attan
nce, bundan h ab e rd ar olunca K u ra n m cebr din deitirm eye cevaz v er
mediini (L ik r h fd -d in), Ftih Sultan M e h m e d in ferm anna (ahid-n-
mesine) de uygun bulunm adm , din ve hukuk bakm dan bu teebbsn
meru olamayacam ve fetvasnn bu m n ad a verilm ediini beyan etti. By
lece Pdih d a ok arzu ettii bir slm latrm a teebb snden vazgem ee
mecbur kald. Y u karda grld zere bir ksm kiliselerin cam ie tahvil
edilmemesi F tih in alkal y erlerde o tu ran R um larn m u h asarad a yardm
larn grmesi ile alkal olup slm h ukukuna gre buralarn bir nevi sulh
yoluyla fethedildiine ve b u sebeple de m bedlerin eski halinde kalm alar
hakkna dellet ediyordu.
Yavuz m ftsne ok h rm etk r idi. O nu A nadolu veya R um -eli k a
zaskerliine tyin etm ek istedi ise o "Em re uym ak vacibtir; lkin, dvalarn
karara balanm asnda, m u tad zere, konulan, "hakem tu" (hkm ettim ) keli
mesini kullanm am aya ah d eyledim" beyan ile bu m evkii red etm itir. P di
h sert k ararlarnda tdil kud retin i gsteren m ft bir defasnda d a ona
selm verm eden h u zrunu te rk etmiti'"*'. O nun m ft ile bu m nasebetleri
Ftihin A k-em seddin ile, M elikhm da Sandal ile m nasebetlerine b e n
zer. Osmanl sultanlarnn byk lim ve eyhlere hrm etleri h ep ayn idi.
emseddin F en r b ir m ahkem e esnasnda Yldrm Bayezidin ahdetini k a
bul etmez. Pdih sebebini sorunca cem aati te rk ettiini syler. B u n u n ze
rine Yldrm ona b ir kk ve yannda bir cam i ina etti; ierisinde kendisine

Hoca Saadeddin, II, s. 5 5 1 -5 5 2 .

Bedyi, s.401b-I02b; H a m m er I V , s. 26 5 .
3 0 6 . T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S

bir ke (H n k r m ahfeli) yapt ve bu n d an sonra da artk e r zr olm a

dka cem aatle nam az terk etmedi*'*^.
Bu m uhteem pdihn etraf lim, ir ve eyhlerle dolu idi. Sefer ve
zaferleri b ir vazife sayarak kudretini onlara sarf ediyor; fakat b u zamanlarda
bile ilim ve edebiyat terk etm iyordu. Y annda bulunan lim leri telif ve ter
cm elere m em ur ederdi, ki dostu K em al P aa-zdenin O sm anl tarihi de
Y avuzun em riyle yazlmt. K endisi d e h e r frsatta kitap okur ve iir yazar
d**. D evrin byk lim i K em al Paa-zde atn srerken Pdihn zerine
am ur sratnca ok zlm ; fakat ham et ve azam etin timsli pdih
limlerin am uru ile iftihar ettiini ve kaftann bu sebeple m uhafaza edecei
ni sylemiti. lim ler gibi devlet adam larnn d a kadrini bilirdi. Rdniye
m u h areb esin d e ehid olanlar arasnda Sinan P aay kaybedince "Msr feth
oldu, am a Sinan gitti" diye feryd etti. O , dnyann iki cihngire kifyet ede
cek k ad ar geni olm adn syler; m r n n dnyay fethine vef etmiyecei
endiesini tad da rivyet edilir. M ektup ve ferm anlarnda: "Pdih-
H ilfet-penh, Sye-i lh , S ultan Selim h ve H kan-i a zam, Sultan
l-b err vel-b ah r, h in h-i kiver-gr, el-M eyyed m inind Allah, Ebl-
M u zaffer S u ltan Selim h an , iftih r-i l-i O sm an" unvan ve lkablar onun
azam eti ile m ten asip tir ve lhi irde ile teyid edildiini, cihn hkimiyetine
inandn belirtm ektedir***. P dih israfa ve lkse de aleyhdar idi. Bir gn
ehzde Sleym an (K anun) h uzruna ok ssl bir elbise ile girdii zaman;
"Sleym an a n a n ne giysin!" dem i; kendi askerlerinin dem ir ile, Msr asker
lerinin d e ziynet ile ssl olduunu grnce de hayret etm iti.
D edesi F tih gibi o da sarayn resim lerle sslyordu. D eniz kenarnda
im ar ettii kk seyrederken ressam (m usavvir) hazrlad Ftih resmini
Y avuza gsterdi. F ak at o: "m erhum bizi ocuk iken m b re k dizleri stne
alm lard . Sret-i erifleri haylim dedir; doan b u ru n lu idiler. Bu nakka
tam am ca benzetem em i" dem i; dedesini tanyan A hi elebiyi hid gster
mi ve H aan C an d a ayakta onu tasdik etmiti**. aldran seferine gider
ken baz Alev reislerini tenkil etm esi de, taassubla deil, sadece devletin
em niyeti ve h sm ail ile ibirlii yapm alar ile ilgili idi. Trkiye ileri ks
m en h sm aili tu tark e n ran Snnleri de onun zaferi ile bayram ediyor
lard. Z ira h sm ail ran Snnlerini zorla i yaparken, dier Trk h-

Takprl-zde, s. 50.
Trk vu Faris v Tatar nazm ederdi nefis e'ri (Saadeddin II, s. 398).
Ferdn Bey, I, s. 367-369, 433. Msr seferinde para ihtiyac hasl olunca zengin bir y a h d in in
m sadere edilm esi tek lif edilmi; Y avuz m eru kazancndan dolay ona dokunulamaz cevabm
vermiti (d e la Janguiere, Hist. E m p. O ttom an).
Seiim -nm e, II, s. 617;
 p jR K C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 3 0 7

Iciimdarlan gibi, Y avuz m ezhep hrriyetine m dahale etm iyordu. h sm a

ilin mezhep taassubuna ve zulm ne urayan H ce-i sfahn bu sebeple
parsa ve aatayca yazd ve sunduu iirleri ile Y avuzu ve zaferini tebcil
ed iy o rd u :
"Ey sevin h ab eri getiren eli! M uzaffer sultana unu sylem eni dilerim :
Ty lemin Pdih'. Sen M ustafann eriatm dirilttin; dnya d a senin m in
netin altnda kald. eriat Sultan Selim in devleti syesinde yoluna girm itir.
Senin korkundan "Kzl brk" (h sm ail) tc batan dnce Fars ve T rk
diyarlarnda zelzele balad. B ugn "Tanrnn ve M u h a m m ed in halifesi" gibi
kuds sfatlar ancak san a lyktr. O nu (h sm aili) kahram anlk gnnde
kertmezsen ve ban kesm ezsen K ym et gnnde eteine yaprm . Ey
dinin yardmcs! G el ve p u tlar kr. R u m tah tn a A cem lkesini d e kat; Pey
gamber haberlerine gre arkn ve G a rb n pdih ol. Sen ey dindar ve ci
hna vadolunan Zulkarneyn, benim m uradm hazine ve m al deil A llahn r
zsdr". Farsa bu m ealdeki iirlerden sonra ayn irin aatayca yazlm
kasidesi de ok gzeldir. Bir ksm beyitlerini veriyoruz:^

Ey S ley m a n sfat u s d em ,
V e y n eb h a slet u v el m akdem ;
Ey d iy n et cih n ga sultan,
h bin h u h u srev-i devrn.
aldng e y eh d h n d a ks-i nevd ,
Y etti din eh lige sa d -y i berd;
H usrev-i d n -p en h h S elm ,
S a d ef-i d eh r iin d e drr-i ye m .
Bil, ki dn eh lig e e m n sen sin ,
M ehdi-i Ahir z-zam an sensin;
B ile kim s e n d e yr-i feth u zafer,
Kudret-i H ak durur n e fil beer;
M en d im em kim z e m n e hsn.
Belki se n kudret-i lhsin
Ltfeyle m en in g m uradm a yet,
D d- hhinim m en im d d ad m a yet;
Br idi m esk en im H orasan d a,
Mlk-i H rezm birle B alk an d a,
G rdim erse b es bel-yi vatan,
Boldm ol m lkdin cil-yi vatan .
en d in m id-vardur lem ,
Ltfge m untazr b en d em ,
Inzanng ek er H orasanlk,
Kl H orasan'd a dahi sultanlk.
M ver n -n eh rd e h u g e d .

Ferdn Bey, I, s.367-369; Bedyi, s,426b-427a.

3 0 8 _________________________________________________________ T R K C H N H K M Y ET MEF

Kla dururlar sa n g a m u d m dua.

Kurtar slm ehlini ga m d e n ,
M ihnet-i bidatiyle m atem d en .

R ivayete gre, bir dervi, seher vakti, sarayn kapm a gelmi ve bugn
bu h an ed an n b ir ocuu doacak; babasnn tahtna kp halife olacaktr
O nun v cudunda yedi yerde yldz biim inde benler bulunacak ve bunlarn
saysnca m eh u r kim seleri k ah red erek lkeler alacaktr. Bu ocuk Yavuz
idi. N itekim Y avuz Selim, h sm aili, D ulkadir beyini, M sr sultan Kan-
su-gur ve T um anbay k ahredip m em leketlerini alm; babasn ve iki karde
ini tah ttan uzaklatrm tr. irpeneden m uztarip olduu bir zamanda
Eyb trbesini ziyretle, sefere balam ; fakat hastal m ni olmutu
l rk en H aan C an kendisine H ak k a tevecch etm esini syleyince, "Buyur
dular ki: B unca za m an d an beri kim inle biliyordun; Cenb- H akka tevec
chte b ir k u s u r m u fehm eyledin" demi; H asan-C andan Ysin okumasn
istem i ve kendisi d e okum aa devam etm itir. Ayn kaynak n ykanrken
"sa eli ile iki kere setr-i av ret ettiini m ahede edicek her biri hayret edip
tek b ir ve salavt getirdiler" der'"'. B unlar bu Pdihn efkrda nasl bir m-
hniyet hlesi ierisinde bulunduunu gsterir.
Y ldrm s rati ile ktalar fethini 8 yllk saltanatna sktran bu byk
ftihin cihn hkim iyetine teebbs ve A vrupay istilya kararl olmas ta
bi idi. F ak at bu byk ileri baarabilm ek iin m rnn kifyet etmiyecei
endiesini b elirtm ek te hakl idi ve hakikaten de ecel onun dnyay tek ve
yksek nizm a kavuturm asna frsat verm edi. Dindarl, kahramanl,
azm fetihleri ve ksa s ren saltan at ile A lp A rslana ok benziyor ve onun
gibi k erm etler hlesiyle halkn vicdannda yer alyordu. D ostu byk lim
K em al P aa z d e nin m ersiyesi bu kudretli pdih ok vecz bir srette an
latr. Bu m ersiyenin b ir paras yledir:'**

Bedyi, s. 50Qb-5Q2b.
Tac t-tevrih, II, s. 399; M. rif, T. O sm an E. M ec. IV , s. 141I-I116. Gzelliinden ve kudretin
den dolay bu iir G ibb vakf neriyatnda kitaplarn kapana konmutur. byk slm milleti
nin edebiyatlarndan alman paralardan arapas:
Tilke sruna tedll aleyn
Fanzur b a den ile-lsri
[Bu eserler bizim kim olduum uzu gsterir. (Bu sebeple) bizden sonra eserlerimize baknz),
ncsn d e Farsa u beyit tekil eder:
B a'd-ez veft trbet-i m d erzem tn mec;
D er sneh-i m ahrem -i rif m ezr-i m st
(C eileddin Rm )
( ldkten sonra trbemizi yerde aramayn; rflerin mahrem sineleri bizim meznmzdr).
TCRK CHN H K M Y E T M E F K R E S t________________________________________________________________________ 3 0 9

A z za m a n ire ok if etm i idi,

S y e si o lm u idi lem -gr;
e m s-i asr idi asrda em sin ,
Zilli m em d d olur zam an kasr.

T c u tahtyle fahred er beyler,

Fahrederdi annla tc u serr.
O ld S u ltan S elim h ayf u dm ,
H em kalem alasu n an h em .

Byk v atan iri Y ahya K em al tarih T rk C ihn H kim iyeti ve dnya

nizm m efkresi atei ile tutuur; A yasofyada okunan K u ran ve yaplan
dualarn m anev k u d retin i dnr; slm birlii dvsiyle Y avuzun cihn-
girne ham lelerine hayran olur; ecelin o n u erk en gtrm esinden ve btn
dnyann slm n ru n a kavum am olm asndan znt duyar. Z ira ir
"Ezn- M uham m ed"sinde bugnk duru m u ecelin isticaline atfeder. V atan
irinin eserlerini ak ile m ill efk ra hediye e d e n idealist ve deerli edibi
miz Nihd Sami B an arh nn neriyatndan baz paralar nakledelim :

Emr-i b lendsin ey ezn - M u h am m ed i,

Kfi deil sa d n a C ih n - M uham m edi;
Sultan S elm -i E vveli rm etm eyip ecel.
F ethetm eliydi lem i n- M uham m edi;
G k nra garkolur n ice yzbin m inred en ,
eh b l anca rh-i revn - M uham m edi;'
Ervah c m leten grr A llahu Ekberi,
A k sey ley in ce ara iisn-i M uham m edi;
sk p d e kabr-i m d e te o lsu n b u n ev -g a zel,
Bir tuhfe-i b e d f u b eyn -i M u h am m ed i.

Fakat mill ir Y avuzun bu m ill - slm ideali yannda bir an nce

Hazreti Peygambere kavum ak akn d a bu isticalde, saltanatnn ksa s r
mesinde bir sebep gibi grr. N itekim Y avuz "H dim l-H arem eyn olduk
tan, Ravza-i Nebyi ve slm hilfetini evltlarna ve m illetine em n et ettik
ten az sonra dnyadan ayrlm tr, ki "Rhlet" adl iiri bu m nay belirtir:

Bir g n alnd n evb et-i takdir rihlete,

U kbda yol. gr n d H u d a d a n b u d avete;
D old u k a d o ld u gzleri ek-i firak ile,
Kudretli p d ih v e d etti m illete.
T evhd m aksad iyle geirm iti m r n ,
R efetti arm aann d ergh -i vah d ete;
Ryt g lg esin d e fed -yi hayt e d e n ,
Ervaha p d r olarak girdi C en n ete;
3 1 0 ________________________ T R K C H N H K M Y ET M EFkR ej,

D id r-i Fahr-i lem i grm ekti gayesi,

G ark -i h u k huzr-i Rislee;
A ln n d a n p t fahred erek Fahr-i kinat,
b su n d u sarf ed ilen b u n ca him m ete;
Y e r -y e r m isl-i bd-i hazn old u tular,
S u lta n S elm e girye-knn o ld u tular.

F ak at byk ir A bdlhak H m id in trbesini ebediletiren u muhte-

em iirini u n u tm a k m m kn m dr:

K aldn C ih an d a bir a n , her am n old u bir devr,

M ik -i ezeld i g y a tahtnda h em -civn n ;
H e r d em sa n a akhr ebvb-i Ar-i rahm et,
T rb en d ir en azmi fethettiin diyann;
T a h tn getrdi y erd en um kyeti k ym e,
E y le r ruhna d v et ulviyeti m ezn n .

Y ahya K e m lin S elim -nm esi hakknda bizzat yazd u ktasn da

d ercetm ek ten k e n d im iz i alam yoruz:

D e v r -i Sultan S etm i yazm ak iin,

S e y f -i m esll kld hm esini;
H a lk Y a h y a K em ale rahm et okur,
G e d e r k e n S elm - n m e sini.
 8. K anun Sultan Sleyman
ve D nya Nizm
"Hristiyan d e v le tle r e c d d m m zerin e teh ditli b u
lutlar yyor, f a k a t bu n lardan y a m u r y a m y o r
d u . O n lar s e b e p o lm a sa idi bu k a d a r kan d k l-
m iyecekti"
(Kanun Sleyman)
"Bu eserlerim iz n e yaptm z g ste rd i in d en biz
d en sonra eserierim ize baknz. "

K a n u n s u l t a n s l e y m a n i i i yarm asra yakn saltanat (1520-1566)

Trk ve Osmanl cihn sulhu dvasnn en yksek ve kudretli devrini tekil
eder. Ftih Sultan M ehm ed, H azreti P eygam berin hadsine m azhar olarak,
stanbuTu alm akla O sm anl im paratorluunu kurm u ve kudsiyeti kkleen
bu ehri cihn hkim iyetinin m erkezi yapacana inanm t. O, bir ok dev
letleri ortadan k ald rarak bu dvay gerekletirm ek iin slm ve H ristiyan
dnyalarn birletirm eyi tabi buluyordu. Y avuz Selim onun em ellerini
arkta, Kanun Sleym an d a G a rp ta tah ak k u k safhasna ulatryordu. Se
limin lm haberi ile askerler, eski T rk d eti zere klhlanm yere atp
feryd ederlerken ehzde Sleym an da m atem elbisesiyle tah ta kyor ve
ordunun ferydlan alka inklp ediyordu. H icr X uncu asrn banda (900
yl) doan Kanun Sleym an, en yksek T rk azam et devrinin pdih o la
rak, her asr banda b ir din m ceddidi geleceine dair Peygam ber hadsi ve
Islm inancnn tam b ir tem silcisi saylm tr. C ell-zde ve eh-nm ecisi
Seyyid Lokmana gre d ouunda ismi iin K u ran alm ve "nneh m in
Sleyman" yeti kendisi iin uur olduuna ve A llah tarafndan teyid edildi-
me inanlm; ad da b u sretle konulm utu". B ed en ve im an m kem m eli-
Nianc Cell-zde (H am m er, V, s. 10), A hm ed Tevhid, "Kanunnin ehzdelii", TO E M
XLIX-LXII, s, 86; "Hner-nme", T O E M I, s. 110-111.
312 -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------T U R K C H N H K M Y E T ! M E F K R E s t

yeti, fikir, ahlk ve m efkre ykseklii ile m m taz olan gen pdih mill
vekar, ird e ve k u d re tin de tam bir rnei idi. M stesna kabiliyet ve haslet
leri, etrafn d ak i yksek devlet, ilim ve din adam lar, byk sanat ve edebiyat
m ensuplar, im p arato rlu unun azam eti, ileri ktisad ve teknik imknlar i
tim a nizm n salam l ve nihayet ordularnn kudreti ile Cihn pdih
Sultan Sleym an T rk ihtiam nn d a en m kem m el bir temsilcisi idi. Avru
pah lar kendisine, tam b ir isabetle, "M uhteem " sfatm veriyorlard. slmn
m ceddedi ve onuncu pdih olm as d a uur telkki ediliyordu. O n y k s e k
vasfa ve o n evlda sahip idi. H e r sahada yannda on m m taz insann bulun
duu, kendisiyle b irlik te devletini ykselttikleri k an aati de vard. Pr, bra
him, Ltfi, R stem ve Sokullu M ehm ed P aa gibi byk devlet adamlar
K em al P aa-zde, E b u s-Sud, T akprl-zde gibi byk limler, B k
Fuzl, Z t, H o ca S aadeddin gibi ir ve tarihiler, dh M im ar Sinan ve
byk denizci B arb aro s H ayreddin P aalar h ep onuncu pdih olarak on
rakam n a ibl ediliyordu. O n byk ehrin fatihi olarak gsterilm esi de bu
inanca g re hesap ediliyordu. N itekim Sleym niye m inareleri erefelerinin
dahi on ad e t yaplm as b u inanla ilgili idi. Seyyid L okm ann Kanun nm
na, gzel resim lerle birlikte vcda getirdii H n er-n m e adl eh-nmede
on b ahisde bu "m uhteem " insann yksek hasletlerini yazm akta, dou ve
clslar, ihsanlar, av san at ve okuluu, bayram ve sohbetlerinde bezm-
r oluu, ahlk ve efkat ve fukaraya ihsanlar, m azlum lar himyesi, velili
ine d ellet ed e n ilhm ve kerm etleri, dnyaya yaylan adleti, ecaati ve
fethettii m em leket, ehir ve kaleler, nihayet iirleri ona aid hasletleri mey
d an a koym utur. Ayn zam anda byk bir san at eseri olan Hner-nmet
m him tarih resim ler mevcuddur'.

Sr-derya boylarndan slm dnyasna, A vrupa ortalarn a ve Akdeniz

havzasna k ad ar yaylan O uzlar, yeni din ve m edeniyetin d e ykselttii bir
im an ve k u d retle, K V Inc asrda, cihn hkim iyeti m efkrelerinin zirvesine
ulayorlard. G erek te n O sm anl T rkleri bir ok eski kavim, din, medeni
yet ve im p arato rlu k larn hkm srd ktann ortasnda ve Akdeniz
havzasnda dnya nizm n ve Osmanl sulhn (P acta O ttom ana) kurmakla
ve K anun d e cihn hkim iyeti m efkresinin tc olm akla mill tarihin en
m uh teem devri yaratlm t. skender, ingiz ve T im ur im paratorluklan ne
k ad ar abuk kurulm u ise o k ad ar d a abuk paralanm lard. Bunlarn istil
ve yayllar ok d efa tahrip ve ktal ile birlikte vukubulduu iin de Osman
lI im p arato rlu u n a benzem ezler. asr zarfnda, devaml fetihlerle ve sa-

Ev];y elebi, I, s. 1 5 4 .1. Sultan A h m ed in 14. Pdih oluu, 14 yanda tahta kmas ve 14yl
saltanat srm esi zerinde de durulmutu.
T R K C H H H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 3 1 3

lgn tem eller zerinde ykselen O sm anl im paratorluu tarih te ancak R om a

ve Hilfet (A bbs) im p aratorluklar ile m ukayese edilebilir. L kin R om a ve
justinianus devrinde ark R om a yabanc istillarna m aruz bulunduu ve
bazan yabanclara h ara verdii halde O sm anllar iin byle bir korku d-
aleuezdi. M uazzam im p arato rlu k A vrupa ortalarnda, A kdeniz ve H ind
denizi civarnda, A frika ve A rabistan llerinde, ra n hu d u tlarn d a ve K af
kas telerinde o rd u lar veya h u d u t gazileri ile daim a cihd yaparken bu m il
letler camias bir D nya nizm ve sulhu iinde yayor; devletin tebaas olan
eitli halklar hi b ir endie duym uyor ve h u d u tlard an gelen h ab erler bir si
nek vzlts k adar tesir etm iyordu. Materyalist R o m a da kavim ler ve snf-
lar-aras uurum lara ve tima huzursuzluklara O sm anl im paratorluu -
hid olmam veya b u n lara frsat verm em itir. C ihn hkim iyeti inancna ra
men Osmanllar R o m a gibi yabanc kavim lere m a ru r bir gzle bakm yor
lard. M add-m anev m uvzeneye, snflar ve kavim ler aras henge dayanan
Osmanl devleti bir milliyetler zddiyeti de yaratmad. K osova ve A n k ara m u
harebelerinde Srplar, B ulgarlar, A rnavu ar ve U lah lar O sm anl ordusunda,
Trklerle birlikte, ciddiyetle, savam lard. A bbs ve Seluklu m para
torluklar da hi b ir zam an O sm anllar gibi bir siyas istikrar ve birlie, ti
ma henge sahip olam am ; bu k u d rette bir id are cihaz ve ad let k u ram a
mt.
Horasanda Byk T urul-beg ve ilk halefleri Seluklu im paratorluu
nu siyas bir inklp, S dde E rtu ru l ve oullar ise O sm anl im p arato rlu
unu tekml esaslarna gre kuruyorlard. B irincisinin kurulu ve paralan
mas ne kadar sratli idiyse kincisinin de ykselii o derece tedrici ve k u d
retli olmutu. H orasanda B yk Seluklu im paratorluunu K nk boyu ve
Seluk hnedan etrafn d a T rkm enler, Sdde O sm anl imparatorluu da
Kay boyu ve O sm anl h n ed an etrafn d a ayn T rkm enlerle kaynaan din
adamlar balca kuvvet o larak kurm ulard. O sm anl beyliinin bir hususi
yeti ve ans d a h ep cih d la ie balam as idi. B u sebeple daim a B izansa ve
Avrupaya kar gaz ediyor ve fslasz H al taarruzlar karsnda bunu
hayat ve lh vazife sayyordu. Bu hussiyet b t n ilim ve din adam larnn
Osmanl cephesine k atlm asna ve gaz m efkresini ykseltm esine yaryor
du. Hatta O sm anllar R u m eliye gei yolunda bulunm asna ram en,
1338de, Karas beyliini d e m u h areb e deil sulh yolu ile ilhak ediyor; bir te
cavze uramadka A n a d o lu daki soydalarna kar sefere girimiyor; ci
hd yolunda bulunan kendilerine kar H ristiyan devletlerle ittifak eden
soydalarn d a bir t rl affetm iyorlard. O sm anl beylii o k ad ar salam te-
E Grenard, Grandeur et decadence de l'Asie, s. 8 6 ,1 2 1 , 134, Hner-nme iin bak.
3 1 4 ___________________________________________ ------------------------------------------------ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E g

m eller zerine kurulm utu, ki devaml olarak H allara m uzaffer olan devie
T im u ru n darbesiyle ykld ve on yllk bir Buhran (F etre t) devrine dm
halde H ristiyan B alkan kavim leri zerindeki hkim iyeti sarsdmannnr
H albuki Seluklu im p aratorluu M elikhm ve S ancarn lmleriyle der
hal paralanm tr. T im u ru n sarsntsn diryeti ile atlatan elebi Suhan
M ehm ed bu sebeple devletin ikinci kurucusu saylm tr. OsmanlIlarn cihn
girlik istikam etinde bu ykselilerine yardm eden m iller banda, phesiz
ilk on O sm anl p dihnn byk ve dhiyne ahsiyetleri gelir. Gerekten
birbiri ard sra bu k ad ar byk ve kudretli insan yetitiren baka bir hne-
d an a tarih hid olm am tr. Bu sebepledir, ki O sm anl hkanlar ilh irade
nin teyidine ve ku d s b ir vazife ile vazifeli b ulunduklarna inanyor; ilim ve
din adam lar bu inanca bal bulunuyor; cihn hkim iyeti mefkuresi ve Ki-
z-elm a efsnesi de b u sretle slm ve m ill kaynaklardan besleniyorlard.
P dihlarn byk din ve devlet adam larn him yeleri ve iktidara getirme
leri de byk insanlara ve byk devirlere uygun bir h arek et idi. Cevdet Pa
a yeni ve yce b ir cem iyet olan O sm anlIlarn zuhru ile slm iyetin dt
zaafiyetin yenilem e ve k u d re te inklp ettiini belirtir.

K anun Sultan Sleym an B elgradn fethi (1521) ile O rta Avrupa ve

valyelerin ss olan R o d o sun zapt (1522) ile d e A kdeniz hkimiyeti kapla
rn ayordu. "Pdih-i C ihn, Sultan Sleym an H an" R odosu fethinde
adann ihtiyar h km darm huzruna getirdikleri zam an, gzleri yaararak
"byle b ir ih tiy a r d em i h nesinden kardm a m teessifm " diye znt
sn belirtm i ve onu h rm etle gemiye koyup istedii yere gndermi ve bu
sretle cihn p d ih olduunu b u ra d a d a gstermitir**^. Macaristann
T rk ler tarafn d an fethine dair A ttilya aid kl efsnesinin yeni bir ekilde
zuh u ru d a kayda yndr. Filhakika rivyete gre B y k skender zamann
d a b ir kirala aid byk bir kl Tuna nehrine dm ve Trk fetihleri devrin
de bulunm utur. O sm anl elisi b u klc satn alm aa alrken Macar kral
onu elde edip S ultan Bayezide hediye etm itir. Bayezid H a n da bunu "Di-
yr-i U n g u ru su n im r-i O sm aniyn ile m efth o lm asn a iret-i beref
saym ve ok sevinm itir, ki H u n hkm darnn cihn hkim iyeti inancnn
bu ekliyle O sm an h lara intikali ok mnhdr***. F tih zam annda Roma,
fakat K an u n devrinde o n d an nce V iyana "Kzl-elma" olm u; Budin ile ie
balanm t. P dih, 250.000 kiilik askerden, m thi ate saan 300 toptan
m teekkil, devrin en k udretli ordusiyle, stanbuldan sefere kyordu.
Trih-i Cevdet, III, 309.
H oca Saadeddin, I, s. 446.
TRK CHN HKMYET MEFKRES__________________________________________________________________ 3 1 5

Kanun Sultan Sleym an, b ab a ve dedeleri gibi, sra ile E yp, V efa, Y a
vuz Bayezid ve F tih trbelerini ziyret ve b u ralard a zafer dualar yaptktan
sonra m uhteem ordusiyle h arek ete geti. M oha ovasnda M acar ordusiyle
karlanca sancaklarn ap ellerini yukar kaldrd: "Yarabbi! Senin kudret
himyeni diliyor; M u h a m m ed in m m etine yardmn niyaz ediyorum" diye
y a l v a r d . B unu gren svariler de d erh al atlarndan in erek hakanlar gibi

secdeye vardlar ve P dih u runda canlarn fedaya k arar verdiklerine ye

min ettiler. M add-m anev b u k u d retle m cehhez T rk ordusu, 28 Austos
I 526da, m utlak b ir zafer kazanm ve artk O rta A vrupa yolu alm; M a
car ordusunun im hasndan so n ra d a 20 E yllde M acaristann payitaht Bu-
din ehri Pdiha teslim olm utu. Bu seferin yaplm as bir fetih arzusundan
ziyade mill b ir siyset ve zaruretin icab idi. Filhakika K anun stanbula d
nnce oraya gelen M acar (E rdel) elisini kabul ederken ona: "Hristiyan dev
letleri ecddmm zerine tehdidi bulutlar yyor; fa ka t bu bulutlardan yam ur
yamyordu. Onlar sebep olmasa idi bu kadar insan kan dklmiyecekti" b e
yan tarih ve hayat m illeri m eydana koyuyor; H al taarru zlar tek err r e t
mese idi A vrupa fetihlerine girim eyeceini d e belirtiyordu. N itekim bu k a
naat Trk ir ve gazilerinde de vard. M ihal olu Ali beyin (XV . asr sonla
r) otan T u n a nehri yaknnda kurduunu, nehri yz otuz defa getii
ni, M acarlarn (U n g u ru sun) p u tu n u krdn, ek ve L eh illerini pym al e t
tiini, erenlerin ve eydi G azinin gazalarna yardm da bulunduunu yazan
Gazavt-nme:

E er d e f olm az ise bu b eliyye

N e znik kala n e K ostantiniyye

beyti ile k anaati gzel belirtir; T u n a n eh rin e hitab edip U ngurus, E flk ve
Rus diyrlarm a yol verm esini syler'^**.
Filhakika Seluklular H al ordular ile znik, Eskiehir, A m asya, E re
li, Denizli, K onya ve Suriyede p e k ok sava yapm; m ilyonlarca kan ak
mt. O sm anllar d a R u m eliye geiten itibaren ayn H al taarruzlarna
maruz kalm lar idi. N itekim Srp snd, Kosova, Nibolu, V a rn a ve ikinci
Kosova m eydan m uh areb eleri de H allarn T rkleri im ha etm ek ve B alkan
lardan atm ak gayesiyle olm u; fakat zafer K anunnin dedii gibi daim a O s
manlIlarda kald iin T rkler O rta A vrupaya doru ilerlem i ve nihayet,
OsmanlIlarn tbiri ile, B elgrad D r ul-C ihd olm utu. stanbulu n fethi
zerine Papalk "kuyruklu yldzlarn haber verdii musibet ve felketlerin H-
stiyanlardan Trkler zerine evrilmesi" iin kiliselerde d u a edilm esini em-
Gazavt -nmeler, nr. Agh Srr Levend, stanbul 1956, s. 2.46, 254, 295.
316 ________________________________________________________ _______________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R g ^

retm iti. m p arato r C harles Q uint, F ran sa krall m stesna, b t n Garb

A vru p aya hkim bulunuyordu. A kdenizde ve im al A frik ad a Trklere ve
slm lara kar taarru zlara girimi; kardei F erd in an d A vusturyada kral
tayin edilm iti. Bylece F ran say d a tbiiyetine aldktan so n ra Trkler ii^
byk b ir tehlike bagsteriyordu. im di F ran sa kiralnn esir edilmesi ve
anasnn Sultan Sleym ann, olunu kurtarm as ve him aye etm esi iin eli
gnderm esi T rkiyeye tehlike bym eden nce gzel b ir frsat vermi ve
A vru p ad a iki h n e d an arasnda devam eden rek ab et ve m cadele Osmanl-
lara yardm etm itir. M acaristan d a H al m cadelelerinde d aim a birinci de
re ced e b ir m evki kazanm ve R um -eliye geiten b eri M acarlar Hristiyan
A v ru p ay m d afaad a T rk lere kar kahram anca dm lerdi. Macarla
rn T rk lerle akrabaln dikkate alan baz A vrupal lim ler, hakl olarak
iki dinin de ayn rka m ensup iki m illet tarafndan, ayn ideal kudreti ile
m d afaa edilm esini tarihin bir cilvesi eklinde vasflandrm lardr. Nitekim
yukarda belirttiim iz gibi, ada M slm an tarihileri d e M oollarn Ayn
C l td a m albiyetlerini yine slm iyetin T rk ler ta ra fn d a n ayn cinsten
T rk lere (M oollara) kar kurtarlm as eklinde grm lerdi. Ortodoks Bi
zansa dm an olm alarna ram en A vrupahlar daim a onun aleyhinde geli
en T rk lere kar H al seferlerini tekrarlyorlard. Z ira P apalk Hristiyan
dnya nizm karsnda bir slm dnya nizmna taham m l edemiyordu.

te T rklerin M acaristan ve O rta A vrupa seferleri hayat tehlikeyi ile

ride karlam ak m aksadiyle yaplyor ve F ransa kral F ranois ile mcdele
ve k iraln him ye talebi K anunye frsat veriyordu. Ispanyad a mslman ve
yah d ilerin korkun b ir ekilde zulm ve ktle uram alar d a K anunyi Ak
deniz hkim iyeti ve cihdna zorluyordu. P ro testan ngiltere ile Katolik s
panya (E lizabeth ve P hilippe II) arasndaki m cadele de T rk ler ile ngiliz-
leri birb irin e yaklatryordu. M acaristann sratle fethedilm esi Avrupay
titretti. M oha ve B udin seferinden sonra stanbula d n en Pdiha Fran
sa, L ehistan, V enedik, E rd e l ve A vusturya elileri geldi. B unlar kabul eden
V ezr-i a zam: "Trkler a z konuur, ok i yapar" d erk en T rklerin tarih bo
yunca bu k arak terin e dikkat eden y ab a n alarn ifdelerine uygun bir hkm
veriyordu. K anun Sultan Sleym an d a onlara bu seferlerin ve kan dklme
sinin m esuliyetinin H ristiyan hkm etlerine aid olduunu bildiriyordu.
A vusturya kral F e rd in a n d n elisi fethedilen M acaristand a baz yerlerin
k end ilerin e aid olduunu syledi ve bunlarn bir listesini verdi. Sadrazam,
b u c ret dolaysiyle, ona: "Btn Hristiyan hkm darlarnn glgesine sn
dklar Pdihn karsnda ne cretle byle bir talepte" bulunduuna dair
hayretini beyan etti; bu cesaretle niin stanbulu da istemediklerini sordu ve
T r k C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 3 1 7

eliyi azarlad. B unun zerine A lm anlar (A vusturyalIlar) B udini bir frsatta

igal ettiler.
Bu haber Sultan Sleym ann daha byk b ir ordu ile sefere km asna
sebep oldu. O sm anl p d ih B u d ay kurtardktan sonra V iyanay d a 1529
da muhasara etti. F ak at k bast ve esasen V iyana m uhasaras iin sefere
hazrlanmad iin K anun O rdu-y hm yn ile stanbula dnd. T rk o r
dusunun dn bu uzak diyarlarda A lm anlarn h u d u t tecvzlerine frsat
veriyordu. Bu sebeple S ultan Sleym an C harles Q uint ile hesaplam ak m ec
buriyetinde kald. T rk Sultan, byk vezir brahim P aanm ifadesiyle, bu
Alman hkm darn im p arato r olarak tanm ak istem iyor; lem in sahibi tek
Allah gibi dnyada d a tek cihangirin kendisi olduunu tekrarlyordu. B u se
beple Kanun im p arato ra haddini bildirm ek zere, 25 N isan 1532de, stan
buldan hareket etti. Bu h edefe varm ak gayesiyle de T rk ordusu V iyanay
arkada brakarak im p arato ru aryor; G ratz, M arburg, G nss ve baka bir
ok Alman ehirleri zabt ediliyor; fakat A vrupann bu yegne im paratoru
bil trl Pdihn karsna kam yordu. T rk ordusu ilerlerken nehirler
zerinde bir ok k p r ler yapm ak zo ru n d a kalyordu. T rk aknclar A l
manya ilerine k ad a r girdiler. O sm anl tarihlerinin "Alman seferi" adn v er
dii bu byk h arek et yedi ay srd; h bast ve im p arato r bulunam ad
iin pdih ord u su ile stan b u la dnd. m p arato r ve ordusiyle h esap
lama m m kn olm am akla b erab er O sm anl satvetinin A lm anya ilerine k a
dar yaylmas bu sefere byk b ir zafer hviyetini verdi. Filhakika K an u
nnin dnnde stanbul be gn zafer enlikleri yapt; h er ta ra f kandillerle
aydnlatld. Bir ka ay so n ra stanbula gelen ve 22 H aziran 1533d e huzra
kan F erdinandn elisi cihngir pdiha: "Olunuz Ferdinand size aid yer
leri kendisinin ve kendisine aid yerleri de sizin m alnz biliyor; nk olunuz-
dr. Macaristan kendinize ala koyduunuzu bilse idi muharebeye girimezdi"
ifadesiyle yalvaryordu. F ran sa kral F ranois im p arato ra kar K anunnin
yardmn diliyor ve im p arato ru n esaretin d en kurtulm ak iin anas vastasiy-
le hkann him ayesini niyaz ediyordu. P dih "F ra n sa vilyeti kral" diye
hitap ettii F ranoisyi k u rtaryor ve o d a T rk sultanna, nim et bilen bir
bende olarak, m in netlerini arzediyordu'.
Hamraer, V, s. 76-80. K anun F ranois(Franesko)ya 1526 balarnda, hapiste iken gnderdii
mektupta kral teselli ederken "gece-gndz atm z eerlenm i ve klcmz kuanlmtr" diyordu
[Trih-i Cevdet, 111, s. 321).
brahim Paa "Sadetl pdihm z B e i alm ak in gelm em idi. A ncak Garaz-i hmynlar
Ferdinand kiraln m ikdann bildirm ek idi.,. K galip olman..." (Peev, I, s. 138). Kanun M aca-
nstan fetihleri ile, an sesleri yerine ezan okutm ak ve be nevbet aldrmakla, Budind e cum a kl
makla ok nyordu (Ferdn B ey, I. s, 490, 494).
3 1 8 _______________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y

1553de stan b u la gelen A lm an im p arato ru n u n elilik, heyeti reisi Bus-

becq in Trkiye hakkndaki m ahede ve dnceleri ok dikkate yndr
O T rk o rd u su n d a grd im an, nizm , fedakrlk ve tem izlik dolaysiyle
hayranln belirtirk en kendi m em leketinde hkm sren fakirlik, atlet
imanszlk, m aneviyat bozukluu, ordu n u n disiplinsizlii, sebatszl, subay
larn zulm , sefahat, sarholuk ve k um ardan ok ikyet eder. O n a gre iki
dm an kuvvetten biri iin sukut m ukadderdir. Trk ordusu malbiyet gr
memi, tecr b eler kazanm , sabrl, intizam l olup daim a zafer arklar sy
lemi; an ve erefe alm ve uurlu istikbale inanarak ra n d an Macaris
ta n a k ad ar ok azm kaynaklara sahip olm utur. O, "Bu gidiin sonu hakkn
da bir tereddt var mdr? Bizim hlim iz m alm ; ne korkun ey AllahmP'
cm leleri ile byk T rkiye ile A vrupa arasndaki kuvvet farkn gzel ifde
eder. Busbecq: "Trklerin m evcd sistemini kendi sistemimizle mukayese edin
ce istikbalin bam za getirecei felketleri dnyor, titriyor ve akbetimiz
d en korkuyorum " cm lesini de ilve eder. O, O sm anhlarm Safev ran or
tad an kaldrd takdirde artk A vrupann sukutunu d a m ukadder grr.
G erek ten O sm anl im paratorluu arktaki T rk devletleri, bilhassa Timur,
A k-koyunlu ve hep sin d en m him olarak Safev ra n n arkadan taarruzlar
ve H ristiyan devletlerinin ittifaklar ile karlam asa idi paralad Avrupa-
y fethedebilirdi. Pdih grm ek iin A m asyaya giden elinin orduyu tas
viri de dikkate yndr. O n a gre ordughn m uazzam kalabal iinde in
sanlar heykel gibi duruyor; hi bir grlt, ses ve kprdama yok; sknet ve ve-
kar h kim . H albuki: "bizde bir ka kii bir araya gelince derhal grltler, va
kalar ve nizam szlk balar". te k lt r ve grleri ile yksek bir diplomat
olan B usbecq iki rak b dnya arasndaki fark bu sretle m eydana koyuyor
du.
M acaristand a T rk askerleri arasnda grlen b ir hdise de ordunun
m aneviyat bakm ndan m him dir. Filhakika B usbecqe gre T rk askerleri
ehd olm u b ir arkadalar hakknda m zik leti ile hznl bir ark syl
yor; dier m evcd askerler de bu arky inilti ile dinliyorlard. Bu trk ark
M acaristan h u d u d u n d a ehd den bir asker iin sular ana vatana (Karade-
nize) akan Tuna n eh rinin dostlarna haber gtrmesini, vatan, milleti ve din
urunda, an ve erefle savaarak m erdce ldn ve ru hunu Allaha teslim
ettiini ifde ediyordu. Trky dinleyen askerler onun ebediyete vardn
sylyorlard. Z ira T rk ler savata lenlerin cennete gittiine ve meleklerin
d aim a kendilerine d u a ettiine inanyorlard. A m asyad a Pdihn kendisi
ni h u z ru n a kabul ettiini ve elini ptn syledikten sonra: "Sultan S
leyman, om uzlarnda uzun senelerin arlm hissediyordu. Fakat tavr ve ha
reketlerinde vekar ile imparatorlua yakan bir hkm dar idi. Sleyman da
^ r K C K N H K M Y E T M E F K U R E S 3 1 9

ima perhizkrd ve itidali severdi. G enlik alarnda da yle idi. O zam an bile
arap imezdi; dinine gayet sdkt; meTasim ve yinlere de ok hrm etkardr,
jn^paratorluun hud u tlarn geniletm ek kadar dinini de ykseltm ek emelin-
dedir" ifdeleri ile B yk hkan gzel tasvir eder'^. Elinin bahsettii ar*
knn gftesi henz elim ize gem em itir. Lkin T rk paalarnn 150 sene
oturduklar M acaristann payitaht B udin(B udapete)in igali zerine sy
lenen u:
em ele rd e a b d est ahnm az old u ,
C am ilerd e n am az klnm az old u ,
M m ur o lan yerler h e p uran oldu.
Ald N e m e bizim nazk Budini!

iiri hatrlam am ak m m kn m dr? G erekten bu gzel ark bize k ad ar

gelmi; Trk m illeti ve o rdusunun "nazl" B udini (P ete) nasl T rkletirm i
ve vatan saym olduklarn ve m ill ruhun nasl tarihin derinliklerinden b u
gne kadar ulaan b ir k u d re te sahip bulunduunu belatle ifde eder. Bu
kayb bir trl g u rurlarna yedirem iyen ve hazm edem eyen T rkler, X IX . as
rn perianlna ram en, M oskoflara kar ngiliz ve F ranszlar ile birlikte,
Svastapol (Krm) zaferi neticesinde:

S iv a sto p o l n n d e y a ta n gem iler

Atar nizm to p u n u dalar iniler

arks ile Rus istillar ve bilhassa K rm igallerinin acsn karm gz

kyorlard.
Osmanl ordusunda, ticaret hayatnda hkm sren yksek ahlk ve n i
zma Busbecq gibi b t n A vrupal eli ve seyyahlar d a hayran olm u ve bu
hususlar eserlerinde belirtm ilerdi. X V Inc asrn sonlarnda bir T rk m el
lifi de Trk ordusunun bu ileri seviyesi hakknda gzel bir hdise nakleder.
Kanun Sultan Sleym an bir R um -eli seferinde askerlerin getii m eyvelik
lerin ne halde olduunu m erak ed e r ve K apu aasna duru m u renm eyi
emreder. Kapucular askerlerin m eyvelere hi dokunm adklarn veya dier
rivayete gove yedikleri zmlere m ukabil asmalarn arasna ake koyduklarn
grrler ve "Pdih hazretlerine haber verildikte lem adalet zere" olduun
dan Allaha kreder. B ir A vrupal da, kylnn bir tavuunu alann veya
atn buday tarlasna salann lm e m ahkm edildiini syler. E dirnekap
de Davd Paa iftlii arasnda H ristiyaniara aid balar vard. Baz Le-
^end 1er buraya varup arap ier ve fitne karrlard. P dih buraya koru-
^usbecq, Trk mektuplar, s. 40-43, 63, 64, 83-84.
3 2 0 . . T R K C H N H K M Y E T M E FK R E s}

cular tayin etti ise d e nleyem edi; askerleri b u alkanlktan kurtarm ak iin
b u balarn sklm esini em reyledi, ki o rd u n u n ahlkn ve disiplinini koru
m a hassasiyeti b ak m n d an bu da gzel bir misaldir**.

K anun, karsnda, daim a H al seferlerini hazrlayan Papalk ile Al

m anyay, yni A v ru p ann ouna hkim bulunan arlkeni gryordu. Bu
sebeple O sm anl h kan A vrupada bulunan siyas ve din ihtilflar Trkiye
lehinde m ah aretle kullanyordu. m p arato ra kar kucana atlan Fransz
kralm ciddiyetle him ye etm ekle K anun hkim iyetinin karalarda ve deniz
lerd e yaylm asna yardm c bir siyaset gdyordu. Z ira F tih, Ortodoks ve
K atolik H ristiyanln paralanm asn nasl adlet ve m aharetle kullanm
idiyse K anun d e ylece K atolik A vrupay ikiye ayryor; icabnda o da
T rk lere m ahsus din hrriyeti dvsiyle P ro testan lar tutuyor ve yeni mez
h e p ayrlndan faydalanm aya alyordu. Filhakika bu m nasebetle arl-
k en e kar F ranszlara yardm eden T rk donanm as N icei ald; Osmanl
askerleri T o u lo n u bir Osmanl ehri hline getirdiler. B yk reis (kaptan)
Barbaros Hayreddin P aa b arutu kalm ayan ve gem ileri arap dolu oldiH Fran
sz denizcilerini azarlad; kendilerine b a ru t verdi. P dihn amcas Cem Sul-
ta n n b ir m d d et otu rd uu ehrin bu srada (20 A ustos 1543) Trklerin
eline gem esi talihin b ir cilvesi oldu. Bylece k aralard a olduu gibi Akde
nizde de im p arato ru n d onanm alar m albiyetlere uruyor; Cezayir ve Tu
nus zerine gnderdii filolar kayor ve snacak yer bulam yordu. Zira
A kdeniz hkim iyeti d e artk T rklerin eline gemi ve bu denizin imal sa
hilleri bile k o n tro l altna girmiti. F ak at iki ta ra f iin fayda salayan
T rk-Fransz ittifak bilhare F ranoisnin T rkler aleyhinde muahedelere
im za koym asna m ni olm ad. Z ira b t n H ristiyan lem i Trklere kar
Fransz kralm bask altna almt. T rk-Fransz dostluu asrlar zarfnda
tazelenm i ise de T rk ler bandan beri onlarn sam im iyetsizliinden ikyet
etm ilerdi. b rah im P aa F ransz sefirine h ak a rette bulundu. D aha sonra da
F ran sa kral IV. H en ri (1589-1610) T rkleri A vrupadan atm ak hayaline
kaplyor; Saint G o th a rd a k ad ar ilerleyen T rk lere kar im paratora yardm
ediyordu***.
K itb-i m stetb, s. 23, 57; Grenard, s. 120.
Fr. Grenard, s. 91-95. Filhakika K anun Sultan Sleym ann heybetli veziri, brahim Paann
Fransa elisine ird eyledii nutukta pdihn Fransa m illetine tevecch-i hnesi olduunu,
devletinizin kuvvetlendirilm esi ve dm anlannzn zararlanm n defi d e D ev}et-i Aiyye syesinde
vukubulduu halde "siz Fransah dostlarm z D evlet-i A liyye bir ztraba duar olduka daima te*
gafl ve tesm uh, m illetiniz bir cenk ve muhataraya giriftar olursa taleb-i inette tacil ederek he
m en sde vaadiar ve b-fide sefaretlerle dostluk izhr ed e gelrsiz. Alm anya imparatoru ve Is
panya kral olan Karlos D evlet-i Aliyye aleyhine Mennlik-i G arbiyenin bilcm le askirini, Avus-
TVRK C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 3 2 1

Osmanl devleti, K V F nc asrda, K atolik P apalktan ayrlan p rotestanla-

n ve hussiyle ngilizleri siyas ve din bakm lardan kendilerine yaklam
jgyjyordu. O sm anl P dihlar ile kralie E lizabeth (1558-1603) K atolik s-
pgj^yollara kar siyas olduu k ad a r din sebeplerle d e sk dostluk kurm u
lard. P rotestanlar him ye eden kralie, III. M u ra d a m ek tu b u n d a H abs-
5urg kral II. P h ilippei, p u t-p erest, resim lere ve haa tapm akla, kendisini
de protestan olm akla vasflandrm tr. M urad K ralienin yardm talebine
cevabnda, K atoliklere kar, o n u n "put-perest tabirini kullandktan sonra
j(ral Philippe, V en ed ik ve P apala kar ngiltereye yapacaklar yardm
dost kralieye ve ngilizlere ifde ediyor; Cezayir gem icilerine em ir verildi
ini bildiriyordu. G erek ten "Snm az Arm ada" (nvincible A rm ada) adm
O
alan byk d o n an m a Ingiliz sahillerinde frtna ve savalarla yok olm utu.
Heybeli A dad a L tince b ir k itab e Sultan M u ra d a gelip onunla birlikte M a
caristan seferine giden ve d n d k ten so n ra I596d a len kralienin elisi E.
Bartona aid olup bu m n asebetlerin gzel bir hatrasdr. Trk-ngiliz d o st
luu bu devirde siyas, din ve ticar tem ellere ve m terek dm anlklara
dayanarak en ileri derecesini bulm utu. Bu devirde deniz ticareti gelien n
giltere krallna F ra n sa d an sonra, Cezayir, T unus, Msr, Suriye, A nadolu
ve Rum-eli lim anlarnda ticret yapm ak ve konsolosluk am ak m saadesi
karld: "Hilf-i e r ve k a n u n ve m unfl-i ahd-i hm yn" bir m uam ele
yaplmyacama d air em irler verilm i; z/fm, gm, barut ve m uharebe aleti
dnda her trl m addenin alnabilecei kralie E lizabethe ve dier ngiliz
krallarma bildirilm iti^. S eluklularn ve Beyliklerin L tinlerle yaptklar
ticar m uahedenm elerde d e b u gibi ih racat tahditleri konuluyor; bilhassa
altn, gm ve h arp m alzem esi zerinde sk duruluyordu.
turya ve Macaristana celp" ettii, M ora ve Tunus zerine saidird zam an m terek dm anm
za kar hangi dostluk ve yardm eseri gsterdiniz? Bilkis dmanmz tebrik ettiinize gre bu-
a nasl tahamml edebiliriz? S ize yardm etm ek ve talyaya gem ek iin Ser-askerim izle kuvvet
gnderdiimiz shillerde yapacanz yardmdan bir ey grnmedi. Karlkl dostlua riyette
bir tarafta kusur olursa ittifak tabiatyla m nfesih olur. Biz bu Dvn-i lid e hergn devletin ve
killeri ile toplanp "evketl pdih-i lem -penh efendimizin" byk m em lek et ilerini m zke
re ve istiare iin toplanrz. D vna ayak basm a erefini bulan herkes fikirlerini serbesti iinde ve
doru olarak syler. Bu m nasebetle Fransa tarafndan dostlua, hayya ve namusa aykr ks-
lahliklarn herkese bilindiini "Cenabnza ifde edersek m uber ul-htr olm ayacanz meml
ederiz" der. Bununla beraber brahim Paa yine d e dostlua hrm eten gem ii brakyoruz. Y al
nz bizden istediiniz donanm a iin m evsim ok ge olduunu ve Hayreddin Paann kaza ve sa
katl bu m evsim de aldn bildirm eye kfi grrm. Samim dncelerim i bu kadar serbest
olarak ifde ettiim den "gcenmeyeceinizi" m id ederim . Arzeylediiniz teklifler "rde-i ah-
ne ye taallk eylediinden "fermn-i pdih zuhr ederse cenabnza ifde olunur" (Trih-i Cev-
J e t , III, s. 322-325).
Feridun Bey, II, s. 379-388; Saffet, "III. Sultan M uradn ngiltere kraliesi E lizabethe bir n
mesi", Trih-i O sm an iE . M ec. I, s. 84-820.
3 2 2 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E F K R e g

Y avuz Sultan Selim ve K anun Sultan Sleym ann ra n a kar h u s u m e t

ve seferleri de din ve devletin kudsiyeti esasna dayanyordu. Z ira Osmanl
lar gibi T rk m en olan Safevlerin h sm ail ve h T ahm asb gibi ilk h
kradarlar ra n d a ilii hkim klm ak iin S nnilere zulm yapyor; Avru
p a krallar ile Trkiye aleyhinde h areketlerde bulunuyor; m am - zam gibi
slm byklerinin t rbelerini ykyorlard. Bu sebeple, saraylarnda Trke
konum alarna ve Trke iir yazmalarna ram en, O sm anllar Safevleri 1$.
lm iyete hyanetle ith am ediyorlard. Safevlerin dayand Alev Trkmen
kabileleri balarna kzl k lh giydikleri iin de onlar "Kzl-ba-i bed ma
a" tbiri ile hak ir gryor; zam an zam an ordulariyle d e Safevleri tenkil
ediyorlard. K anun Sleym an, h a gnderdii bir m ektupta: "Cihnm s
nd derghmza niin adam gnderip kulluunu arz etmedin. nallah ota
m z Tebrizden sonra Azerbaycan, ran, Turan ve H orasandi kurulm ak ze
re h arek ete geecektir. B ugne dein tehir sebebi U ngrs ve frene ait
p u th an ele ri slm m escidi yapm akla m egul olm am idi. im di ilhd tacn
bandan karp ecdadnn tarikatine gre bana kee koyarak Seni dervi
lik tekkesine o turtm adka askerlerim dnm iyecektir" ifdeleri ile ok ar
b ir h itap ta bulunm akta; b t n tem kinli h km darlarn eiine yz srd
n, babasnn (Y avuz Selim in) ve ecdadnn "kaan kovm ak ve dkn l
d rm ek d et ve kaideleri" olm ad iin vcdunun kurtulduunu hatrlat
m aktadr'^''. B ununla b erab er i ran ahdinde durduka o n a dokunmuyor
du. Z ira O sm anllar, d aim a endie kayna ve fetih sahas olan, Avrupadan
baka b ir cephede kendilerine bir m esele karm am aa alyorlard. Nite
kim bu ar h itap lara ram en yine de T rk ve M slm an olduu iin, ahn
elileri A lm an im p arato ru ve F ransz kral elilerinden d ah a stn bir mu
am ele gryor ve d ah a erefli bir m erasim le karlanyordu.
C ihn P dih K anun S ultan Sleym an kendisine m savi bir hkm
d ar kabul etm iyor ve bu sebeple de Alm anya, spanya ve bir ok Avrupa
m em lek etlerin e hkim olan im p arato r arlkene, dier A vrupa krallar gibi,
sadece "spanya vilyeti k ral hitabiyle m ektup yazyordu. Osm anl pdi
hlar, X V F nc asrda, kendilerine m savi bir hkm dar kabul etmedikleri
iin d e onlarla m u ah ed e im zalam ay anlarna uygun bulm azlard. Bu sebep
le kendileriyle m u ah ed e-nm e im zalam ak yerine onlara ahid-nm e ihsan
ederlerd i. K anun Sultan Sleym an stanbuld a 3 aban 945 (19 Eyll 1547)
tarih in d e yazlp A lm an im p arato ru n a yani A vusturya ve Ispanyaya verdii
ahid-nm enin b ir parasn rn ek olarak verince O sm anl hkanm n "Pdi-
h-i lem -penh" olduu, dnya sulhu ve nizm nn ba bulunduu, bu
Ferdn Bey, I, s. 478, 529; Kanun rana kar zaferlerini Fransa kjrahna bildirirken bu sevin
haberini her tarafa duyurmasn ve "ehirleri zeyn eylemesini" d e em reder (Feridun, I, s. 493)-
T r k C tH ^ N H K M Y E T M E F K R E S __________________________ 3 2 3

mnasebetle d e cihn hkim iyetine erik kabul etm edii grlr. M ek tu p ta

eski Trk h k a n la n n m balang form lnn slm bir ekil alm as d a dik
kate lyktr:

"Hak Tal nn inyeti ve Ulu Peygamberimizin

m u cizt berek ile

Ben, ki dnya hkanlarm a ta giydiren Sultanlarn sultan, yeryznde A l

lahn glgesi, m ukaddes M ekke, Medine, Kuds-i erif ve stanbul ehirlerinin
fOra ve Akdenizin, A n a d o lu ve R m -elinin, Karaman, R m , Zulkadriye,
Acem, am, Msr, A rabistan ve Yem en beldelerinin hkmdar, Grcistan,
Dastan, Tatar ve K pak illerinin, Eflk, Budan ve B udun (M acar) tahtnn
ve Erdel vilyetinin, klcmzla alnm daha nice memleketlerin pdih ve
sultan Sleym an H an bin Selim H an bin Bayezid Hanm. B u bizim
ahid-nmemizi okuyup iitmeyenlere m alm ola ki Romanlarn ve ona tbi
olanlann kral Ferdinandos benim azam etl derghma ili gnderp inyet-i
hmynumu rica etti ve gnderdii ili an karnda spanya vilyeti kral
Karlos (Rom a-Cermen imparatoru Charles Q uint) tarafndan dahi vekil idin
arzetti. ngrs vilyetinde Hristiyan taifesi ellerinde kalan yerler m ukabele
sinde her yl sadetl dergehimize otuz bin sikke M acar altn kesim (hara)
vermek zere am n-i erifim taleb edp temenn-yi efkat eyledii ecilden ke-
ml-i inyet-i pdihnem den kendye ve spanya kiralna be yla dein
amn-i erifim ihsan edp ol art zere olunmutur..."

eklinde balayan ve m adde hlinde devam eden ahid-nm e K an u n nin

Alman im p arato ru n a b ir tbi gibi m uam ele ettiine gzel bir m isaldir. A rtk
1553de L ehistan ve dier krallara verilen ahid-nm eleri anlam ak kolay
dr**.
Dnya h k m d arlarn a ihsan edici bir m evkide olan K anun Sultan S
leyman O sm anl ihtiam ve azam etinin en yksek m m essilidir. M uazzam
ordularn seferleri ve m u hteem inaat azm hazneler ile m m kn idi. D ev
lete byk b ir m ebl teklif eden arikenin elisine brahim P aa Ye-
di-kuleyi gstererek: "B uralar altun ile lebleb doludur. B azan koyacak ye
rimiz yoktu" diyordu. B u n unla b erab er ecdad karsnda ok m tevazi o ld u
unu belirtirdi. C ell-zde N ianc M ustafaya gre Pdih vezir-i a zam
brahim P aay ok geni selhiyetlerle "Ser-asker" tayin ed er ve b ertn d a
kendisine m ilyon akelik hss verir. V ezir, F tih Sultan M eh m ed in vezi
rine drt milyon akelik irad olan bir hss ihsan ettiini syler. Pdih:
161
Ferdn Bey, I, s. 339-341.
3 2 4 , T R K C lH N H K M Y E T M E F K R e jj

"O n lar sta n b u lu fethetm ilerdi" cevabn verir. brahim P aa kendilerinin

de B adad ve B udin gibi iki eski payitaht aldklarn hatrlatt. Sultan Stey-
m an; 'stanbul bizim payitahtmzdr. H em bizim onlara benzemee alma
m z haddim iz deildir" m ukabelesinde bulunur. brahim P aa Pdihn eni
tesi idi. O A t m eydannda bulunan saraynda m zik ve eitli elencelerle
ok debdebeli b ir hayat sryordu. B udin sarayndan, T una ve Karadeniz
yoluyla, getirtm i olduu tun heykeli saray n n e dikm i ve bu hayat
ded ik o d u lara seb ep olm utu. ir Fign; "Dnyaya iki b ra h im geldi; biri
p u tla r krd; b r dikti" beyti ile veziri hicvetm i ve um m efkra terc
m an olm utu. B u durum , sde b ir hayat yasayan Pdihn da honutsuzlu
una ve vezirin suk u tu n a sebep o ld u '^".

T rk ler dnya nizm nn mili tandklar b u pdiha "Kanun" sfatn

verm ekle onu A vrupalIlarn "Muhteem Sleyman" kadar ifde etmilerdir.
m p arato rlu u n ham eti banda gelen b u P dih m add-m anev btn va
sflar ile, m kem m el ve m m taz bir insand. Busbecq: "Karsna (Hrrem
S ultana) fazla zaaf gsterm ekten baka aleyhinde bir kusur bulamyorlaf
derk en devrin kan aatin i belirtm itir"^. Peev K anunnin harek et ve szle
rinin gzel, akl km il, nezket ve irfan sahibi, szleri tatl, lim, hakm ve
irlere dost, b t n m add-m anev iyilikleri ahsnda toplam ve emsalsiz
bir p d ih olduunu, el gzl, ak kal, doan b u ru n lu (ki akllla ve
uzak grlle dellet eder), m ert szl, bouk sesli, seyrek ve inci dili,
uzu n ve m evzun boylu, uzu n gerdanh, kyafeti ve elbisesi gzel, yry
henkli b u lunduunu syler. F ak at zevcesine zaaf zerinde durulabilir. Ka
nu n nin bykl de byk insanlar sem ek ve tutm ak sretiyle artm ve
b u sayede ham etli "Kanun devri" yaratlm tr. O nun etrafna ald byk
insan lard an biri de M fti veya eyhlislm E b u s-Sud E fen d idir. Otuz se
ne teri (tedvin) faaliyetlerin banda bulunan bu eyhlislm, imparatorlu
un id aresin d e, eriatn bo brakt yerlerde, kanun ve nizmlar rf ve
d e tle re gre tedvin ed erken ok geni bir ilm anlay tem sil ediyor; ma
hall kan un , rf ve to p rak idarelerini ve P dih ferm anlarn da hukuk bir
kaynak alyordu. Balangta, yeni ve keyif verici bir m adde olarak, impara
torlu k iinde kullanlan kahveyi, arap gibi, y asa k ettii halde halkn ve kah
vehanelerin inkiaf karsnda rfe uym akla ve fetvasn buna gre tdil et
m ekle geni hukuk anlayna bir m isal verm itir. A srlarca m uteber fetvla-
riyle "K avnn-i Osm aniyeyi eri-i erife ta tb ik etmi"; bylece Sultan S
leym an devrinin kam n ve nizm devri olarak ykselm esine hizm et eylemi-
Peev 1, s. 129-130; Ham mer, VI, s. 83-84,
Trk M ektuplar, s. 43.
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S t _______________________________________________________________________________________ 3 2 5

tir. Ktip elebi M izn ul-hakda kahve ve t t n n Trkiyed e yayl

^1590- 1600), k ahvehanelerin al, konulan yasaklar, verilen fetvalar, te k
rar msaade karlm as m nasebetiyle tafsilt verir'. K anun ihtiam dev
rini yaratan byk devlet, ilim, din, edebiyat ve san at adam larm bulm akta
ria takdir ve talihi yksekti. H rikulde k u d ret ve kahram anlklarla hret
yapan byk denizci Barbaros Hayreddin Paa C ezayirde kurduu devleti
ile Pdihn em rine girm esi devrin fazilet ve m efkresine uygun bir hdise
idi. Bylece O rta A vrupa ve A kdeniz hkim iyeti ile A vrupa tam bir kska
iine alnm ve F ren k ler O kyanuslarda d a sktrlm t. B ir T rk denizcisi
nin "Sultan Sleym ann sl m askeri karadan ve denizden harekete gemi ve
prenkistana ynelmitir" iiri ile de cihn hkim iyeti m cadelesinin son h a d
dine eriildii u uru k itlelere d e m al olm utur.
Tarih T rk azam eti, m ad d e hlinde, ifdesini byk m im ar bidele
rinde bulmu ve Sleym anla birlikte Sleym aniye de b u azam etin tcn te
kil etmitir. G erek ten bu cam iler m add-m anev kudretin, m ill ve slm
mefkrenin ta sanat halinde en gzel ve m uhteem ifdeleridir. K oca M i
mar Sinan byk hkana: "Pdihm sana yle bir cmi in ettim, ki ky-
mete dein ayakta duracak bir metanete shiptir" der. Evliya elebi b u ese
rin verdii mill g u ruru gzel aksettirir. O, cam ii ziyarete gelen F ren k m im ar
ve mhendislerine terc m anlk ettiini, bunlarn ieri girerken ayakkablar
n karp m est giydiklerini, apkalarn ellerine aldklarm ve bu bideyi
hayranlkla tem ettik lerini yazar. B unlardan birinin: "Her mahlk ve bi
nann ii veya d gzel olup iki gzellik bir yerde olmaz. Ama bu camiin
ii de d da rn bina olmutur. Btn Frengistanda byle bir ib-
ret-nm ve hendeseye gre mkemmel bir bina grmedik" dediini yazar.
Bunun zerine hakr: 'Ya Ayasofya ile bu cmi nicedir diye sordum . O nlar:
"Evet, bundan byk tula bir kr-i kadm dir. A m a letafet, zerafet ve irin-
krlkta bu andan m u san n a bir bin-yi ibret-nm dr. M al m asrfi cihetile
Ayasofyadan fazla m al gitm itir" diyp gittiler. A yasofyay kudsiletiren bir
muhitte Evliya elebinin Sleym aniye zerinde bu ekilde durm as ve m u
kayesesi yine de m ill b ir hassasiyeti ifde bakm ndan m analdr. Evliya:
Hakka, ki bu Cmiin on m skal ta bir altuna oldu derler" hkm n de
ilve eder. O nun rivyetine gre cam iin inasnda bir yl duraklam a olmu;
ran h Pdiha m cevherat ve kymetli talar g n d ererek binann ikm a
line yardm etm ek istem i. F ak at elinin h u z ru n d a S ultan "Bunlar benim
camiimin talar yannda kymetsizdir" diyerek m cevherleri ve kym etli tala-
n minarenin m erm erleri arasna koym utur: "Ann iin ol minreye hl Ce-
Tkpri-zde, a k a y k , P e e v , I, s. 3 6 3 -3 6 6 ; M z n - l-h a k , s. 3 3 -4 8 H am m er, V I, s. 174-175.
3 2 6 . T R K C H N H K M Y E T M EFK R Eg^

vhir minresi derler". B ir rivyete gre Sultan Sleym an al merasiminde

kendisine takdim ed ilen an ah tar bu byk eserin m im ar d h sanatkra ve-
re rek onu n am asn istem i ve bylece kendi byklnn ann gster-
m itir. Peev 8 ylda (956-964) tam am lanan Sleym niyenin, muhasebe
defterlerine gre, in m asraf 896.383 altn (flori) yahud 537 yk 82.900 ak
e olup bugnk deeri ile takriben 160.000.000 liraya tekbl eder'*. Mi
m ar Sinan H ristiyanlarn Ayasofya kubbesi byklnde bir binann slm
dnyasnda bulunm adna, bu kadar bir kubbenin im knsz ve bu hususta
onlarn M slm anlara stn olduklarna dair iddialar zerine bundan zl
dn ve bu szlerin "H akirin kalbinde b ir zim ukde" braktn ve bu
sebeple E d irn e d e Selimiye kubbesini A yasofyad an alt z ira d ah a byk in
a ettiini kendi T ezkiret l-ebniyesinde belirtm i ve iftihar ettii rn Seli
miye ile T rk sanatnn aheserini m eydana getirm itir. Byk Pdih as
kerlerini de ok seviyor, takdir ediyor ve onlar byk m efkre urunda
evklendiriyordu. S eferde ve cihdda daim a ordu n u n banda bulunan Ka
nun h azerd e d e klalara gidip askerlerin elinden erb et iip onlara iltifat
lard a bulunur; erb et bardann altn doldurularak iadesini em rederdi. Ay
rlrken de; "K zl-elm ad a grrz" diyerek onlar kendi efsnelerine gre
cihngirlik dvasnda evke getirirdi'.

K an u n Sleym an cedleri gibi ok d indar idi. ark seferlerinde Battal

G azi, K onyad a C elleddin-i R m , K ayserid e eyh B u rhaneddin Tirmiz
ve E vhaddin K irm an, E rz u ru m d a E bu shak K zern, H a le p te bir ok ev
liya, enbiy ve sahabe trbelerini ziyret deti idi. Y avuza aid Selimiye,
ehzde, C ihngir ve H aseki cam ileri ve stanbul su tesisleri, Dr-u-if,
m edrese, im aret ve t rb eleri devrinin byk inaat faaliyetleri arasnda idi.
Z iyret ettii t rb eleri de cami, m edrese ve zviyelerle tezyin etmiti, ki
m m - zam, A bdulkadir G eyln trbe ve klliyeleri b u n lar arasnda idi.
K benin ihtiam l im r ve tezyininde E b u s-Sudun fetvsna ihtiya duy
m utu. ilerin tah rib i ile m am - A zam E b H an ifenin trbesi ve mezar
tam am iyle yok olm utu. P dihn T rklerin m ezhep kurucusu bu byk in
sann m ezarn bu lm ak ta ke if ve kermet gsterdii ve F tih gibi onun da Al
lahn yardm na m azh ar olduu rivyet edilir. N itekim m am - A zam meza
rnn bulunm as E yb n kefi kadar byk bir m anev tesir yapm; onun ve
M uhiddn-i A ra b inin d a trbeleri ina olunmutur'. Sultan Sleym an ihti-
Evliya elebi, Seyahat-nm e, I, s. 154-157- Bir m ektupta Sleym niye "kinci Beytullah" saylyor
du (Ferdn Bey I, s, 526).
H am m er, VI, s. 165.
eydi Ali R eis, M irat l-M em lik, s. 12; Peev, I, s. 196, 371.
T r K I H N H K M Y E T M E F K R E S __________________________________________________________________________________ 3 2 7

ve hasta olduu b ir zam an d a Sigetvar seferine km ve o da byk se

lefleri I- M urad-i H davendigr, Y ldrm Bayezid, Ftih, Y avuz gibi sefer
esnasnda dnyay deitirm itir. O n yldan beri cihda km ad ve halkn
te n k itle r i ykseldii b ir zam an d a AvusturyalIlar bu kaleyi igal edince yine
ordusunun banda h arek et etti. M aam afih bu sefere knda H azreti M u-
hammedin bir iareti de rivyet olunur. G erekten K ara- elebi-zdeye g
re eyh M uslihddin K ad ir gecesi H azreti Peygam bere vuslat ed er ve kendi
sine: "Sleymana benden selm edp farze-i C ihd nin terkeyledi dey
syle" ihtar zerine sefere kmtr*. Bu d a um m efkrn hassasiyetini
ve Pdihlar zerindeki kud retin i gsterm ek bakm ndan dikkate yndr.
Kalenin fethinden b ir ka gn nce, 7 Eyll 1566da, 72 yanda cennete git
mi ve n Sleym aniyedeki trbesine defnolunm utur. M illetin ta zim
duygularnn m ihrak olan bu byk insann lm byk bir m atem oldu.
Sleyraaniye o nun ve devrinin ihtiam n bize h er gn duyurm akta; kendisi
ni ve im paratorluunu tem sil eden bu m uhteem bide ile hl im p arato rlu
u muhafaza etm ek te ve kendisinin d e yaam akta olduu hissini yaratm ak
tadr. Byk ir B kn in m ersiyesi saltanat gibi lm nn de ham etini
meydana koym utur. Bu sebeple b u n d an bir ka para nakledelim :

G n d o d u h -i lem u yan m az m h b d an,

Kimaz m cilve h a y m e-i gerd n cen b d an .
Y ollarda kald gzlerim iz gelm ed i haber,
H k-i C en b -i s d d e-i d evlet-m eb d an .
Y a n su n yklsun te-i hicrinle fitb,
D erdinle kaare ullara girsn seh b d a n .
Y d e y les n hnerlerini kanlar alasun.
"nn b o y u n c a k aareye batsun ktbdan.
A ldun hezr p u t-g ed ey i m escid eyled n ,
N k s y erlerin d e ok u ttu n ezanlan.
Ahir alnd ks-i rahil ettin irtihl,
E vvel k o n a n o ld u bstanlan.
M innet H u d y a iki C ih n d a klup sa d,
N m -i erifin ey led i h em gaazi h em ehd .

K anun O sm anl sulhu ve nizm nn en yksek derecesini tem sil eder.

Trk ve slm idealleri ile b t n A v ru p ay d a bu sulha ve slm hidyetine
eritirmek iin T rk ve O sm anl m efkresinin karalarda ve denizlerde son
hamlelerini yapm; A v ru pad a hkm sren P rotestan-K atolik m cadelele
rini, im parator ve kral savalarn bu dva iin m aharetle kullanm ; Sokullu
da Lehistan T rk hkim iyetine ve him yesine alm aa alm; A raplarn
Abdlziz, K avzat ul-Ebrr, stanbul 1247, s "1.
3 2 8 ________________________________________________________ _______________________________ T R K C H N H K M Y E T M e F K R E s

arkta A nadolu ve G a rp ta P o itier seferleriyle bu ktay iine aldklar kska

V iyanaya ve okyanuslara k ad a r sklm ve daraltlm tr. F ak at X V Inc as
rn A vrupas V lI-V IIP in ci asrlarn A vrupasndan ok d ah a kuvvetli o ld u u
ve ran d a elm elerini takt iin G arb A vrupa son m ukavem etini gster
miti. F e r bu byk teebbs m uvaffak olsa idi ykselm ekte olan Avrupa
ve in h itata balayan slm m edeniyetleri yeni bir senteze varacak ve herhal
de bu syede m ad d e-r h m uvzenesi kurularak; beeriyetin istikbali ok da
h a p arlak olacakt. Z ira m ezhep ktlleri iinde bunalan, m adde-rh muv
zenesini bulam yan H ristiyan dnyas slm -A vrupa m edeniyet sentezleri
ile salam ve sarslm az tem ellerine oturacakt.
 9. Akdeniz Hkimiyeti ve O kyanuslarda Cihd
"Cey-i slm ile S u ltan S le y m a n karadan
B a h r u berr fe th in e y r d a sk e r bir aradan"
(Bir denizci ir)
"Deniz st n d e yrrz,
D m a n arar buluruz.
c m z k o m a z aluruz.
B ize H a yred d in li derler".
(eydi Ali Reis)

M e d e n i y e t dnyasna eski ve tarih hayatiyetini veren, A kdenize hki

miyet, cihngirlik dvasnda balca u n surlardan biri idi. R o m anm bu d en i
ze hkimiyeti onu n cihngirlik vasflarndand. B u sebeple onlar A kdenize
"Mare nostrum " (Bizim deniz) adn veriyorlard. ark-R om a (Bizans) im
paratorluu d a slm iyetin zu h ru n a k ad ar b u hkim iyeti elinde tutuyordu.
Hazreti m er zam annda denizden korkan A rap lar M uaviyed en itibaren
sratle denizcilie baladlar; az zam anda A kdeniz hkim iyetini ele geirdi
ler ve, bir ksra im al shilleri m stesna, b t n kylarna hkim oldular'*^.
slamlarn fetihleri ve m edeniyetleri gibi A kdenize hkim iyetleri d e o d e re
ce kuvvetli olm u ve asrlarca srm tr. Bu du ru m dolaysiyle byk m te
fekkir bn H ald u n (1332-1406) "Hristiyanlar artk A k d e n izde bir tahta para
s dahi yzdremiyorlard" ifadesiyle zarif bir istihzda bulunmutu'^. M s
lmanlar, Seluklulardan nce k aralard a ricate balam lar ve b ir m ddet
sonra deniz hkim iyetini de ellerinden karm lard. lk H al seferlerinden
sonra Anadolu top rak larna m ilyonlarca gm len A vrupahiar, donanm ala-
riyle kolayca Suriye sahillerine varyorlard. X III-X IV nc asrlarda M-
sr-Suriye T rk M em lkleri A kdeniz arknda ancak mevzii bir k u d re tte bir
Bu hususta bak. A . R. Lewis. N aval potver a n d Trade in Mediterranean A . D. 500-1100, Princeton
1951.
Seluklular tarihi, s. 260.
3 3 0 , T R K C H N H K M Y E T M E FK R es

deniz kuvvetine sahip bulunuyorlard. K aralard a Islm n ekiliini fetihlere

inklp e ttire n S eluklular henz denize alm a frsat bulm adan Hal taar
ruz ve istillarna urayarak denizlerden uzak kalm lard.
B ununla b erab er T rkler A n ad o lu ya gelilerinden az m ddet sonra de
nizcilie alm a lzum unu duym ulard. lk teebbs B izanshlar elinden kur
tulan ve zm irde kk bir devlet kuran aka Bey tarafndan olmutu
R u m ustalar vastasiyle vcda getirdii donanm a ile adalar igal etti ve s-
tanbul muhasarasna hazrland. lk Seluklu sultan Sleym an-hn l
m n d en so n ra znik T rk beyleri d e M arm a rad a B izansa kar bir donan
m a inasna giritiler; fakat im p arato ru n deniz kuvvetleri bu tesisleri tahrip
etti. T rkiye Seluklular ancak K IIT nc asr balarnda A kdeniz ve Kara
denizde A ntalya ve Aliye, K aradenizd e Sinop ve Sam sun limanlarnda
tersan e ve d o n an m alar kurdular. A laddin K eykubd K aradeniz donanma-
siyle, deniz ar K rm seferini m uvaffakiyetle baard. B u Seluk denizcili^
geliirken M ool istils devlet ile birlikte bu denizciliin de sukutuna sebep
oldu. D a h a sonra K arad enizd e Sinop beyleri, A dalar denizinde Aydn oul
lar, A kdenizd e A ntalya beyleri denizcilikte ok ileri ham leler yaptlar. Hu
susiyle A ydn o u llan deniz gaz ve seferleri ile A dalar ve shilleri altst
ettiler.
O sm anllar R u m eliye getikleri zam an bir deniz kuvvetine sahip olma
dklar iin ok defa V enedik gem ilerini kiralyorlard. T edricen balayan
T rk denizcilii stan b u lu n fethinde bile henz ok kuvvetli deildi. Yavuz
S ultan Selim, slm dnyasna hkim olduktan sonra, byk bir donanma
kurm aya ve A vru p a(fren)nn fethine girim ek m aksadiyle byk bir gemi
ina faaliyetine ve tersan eler yaplm asna balad: fakat m r kifyet etme
miti. K em al Paa-zde de Y avuza "yle b ir ehirde oturuyorsunuz ki ann
vel-nim eti d en izd ir ve deniz feth olm adka ve gemi gelm edike stanbul
m am u r olm az" diyordu. Y avuzun bu niyeti olu K anun Sultan Sleyman
tarafn d an gerekletirilm itir. Vezir-i A zam L tfi Paa K anunye "Eskiden
k a ra la ra h k im ok p d ih gelm itir; lkin denize sah ip olan azdr. Deniz
seferlerin i h a z rla m a k ta k firle r bizden ileridedir" diyordu. Bu sebeple
"Sultan Sleym an H an h azretleri deniz ilerine ok ehem m iyet verip deniz
cilik n izm a girdi. Bu syede, karad a olduu gibi, denizde de galip olarak
him m eti yce olm utur. H a tta bu hakir denizlere m stakil beyler ve kapu-
d an lard an nice hkim ler nasbedip O sm anl saltanatnn bir cenah mamur
olsun diye ok altm" ifdeleri ile duru m u gzelce m eydana koymutur
M am afih F tih ve Y avuz d a stanbul ve G elibolu tersanelerinde gemi ina
atnda cidd h am leler yaptlar.
sa f-n m e , sta n b u l 1326, s. 21.
tCRK CHN H KM Y ET M E F K U R E S 3 3 1

Akdeniz hkim iyetinde balangta O sm anl devletinin em rinde o lm a

yan Barbaros H ay red d in ve arkadalarnn rol ok byktr. Bu kahram an
Trk denizcisi C ezayir ve T u n u sta yerlem ee alan AvrupalIlar o ra la r
dan sktler ve denizlerin arslan oldular. Y avuz Selim bu k ah ram anlara as
ker ve top gnd ererek yardm etti. K anun Sleym an M acaristanda zaferler
kazanrken onlar d a ayn ylda yni, 1525de, A kdenizin im al shillerini vu
ruyor; Hristiyan don an m alarn esir alyorlard. m p arato r arikenin B a r
barosa kar gnderdii k ap tan A n d rea D oria m alp olarak Septe boaz
n at. Trk denizcileri spanyollarn zulm ne urayan 70.000 E ndls m s-
jmann im al A frika shiline kard. Bu byk zafer zerine K anun B a r
barosu 1533de stan b u la dvet etti; B arbaros gelirken bir ok zaferler da-
ta kazand. P dih onu m ersim le karlatt. K endisini ve devletini P di
hn emrine veren byk denizci K anun tarafn d an Cezayir Beylerbeyliine
(ayin olundu. stan b u ldan 61 para gem i ile A kdenize ald. B arbaros ikin
ci defa stanbul seferinde A n d rea kum andasnda bulunan byk H al d o
nanmasn, 27 Eyll 1538de, Prevezed e m stesna bir zaferle im h etti. P
dih her tarafa F etih -n m eler g n d ererek enlikler yaplm asn em retti.
Kanun Estergon seferine giderken B arb aro su d a F ran sa kiralnn yardm
na gnderdi; T oulon ehri onun ss oldu.

Bylece T rkler, d rt asrdan beri, slm la n n elinden kan A kdeniz

hkimiyetini H ristiyanlarn elinden alm bulunuyordu. F ak at O sm anhlar
Akdenize hkim o lurken A vrupallar d a O kyanuslara alyor; byk deniz
keifleri yapyorlard. Filhakika slm ilim lerine ve coraf bilgilerine daya
nan, deniz letlerini ve pusulay, bu sayede de dnyann yuvarlakln re
nen Avrupallar byk teebbslere girim ilerdi. slm m edeniyetinden al
nan bu bilgilere gre C r. C olom b G arp istikam etinden H in d istan a varm ay
mmkn grm ve A m erik ay bu m nasebetle kefetm iti. M agellan da
dnyann yuvarlakln isbat iin devr-i lem seyahatine kt. M slm anlar
gibi Hristiyanlar d a H in d istan esrar ve zenginlii ile hayllerinde yaat
yor ve denizden b u lkeye varm ak gayretine dm bulunuyorlard. H ind
denizine varan P ortekizliler A rabistan sahillerini ve Kzl denizi tehdide ba-
htulard. D ah a II. Bayezid devrinde b u inkiaflar endie uyandrm ve Os-
manl pdih M em lklerin Kzl denizde donanm a inas faaliyetine y ar
dm etmiti. A vrupalIlarn H indistan ticaretini ele alm alar M srd a ktisad
ve medeni sukutun balangc oldu. Y avuz Sultan Selim in M sr fethi Por-
ickizlilerin bu lke zerindeki tehditlerine son verdi. Y avuz Kzl denizde
donanma kurarak H in d istan ve deniz yolunu A vrupalIlardan kurtarm ak,
Diyanuslara hkim o lm ak teebbslerine balad ve bu faaliyetler K anun
3 3 2 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R e sf

devrinde en ileri dereceye ykseldi. Y avuz M srda iken Pr Reis kendisine

Hindistan ve in haritalarn gsterm i ve bu m him m esele ile megul ol
mutu**. O nun ksa sren m r denizcilikteki ham leleri de K anunye b
rakm t. Sultan Sleym an M acaristana girerken bir yandan H ayreddin Pa
a vastasiyle A kdeniz hkim iyetim kazanyordu. te yandan d a Sveyte
kurduu d o n an m a ile Kzl denizi ve A rabistan shillerini em niyete alyor ve
A vrupalIlar H in d istan shillerinden uzaklatrm aa alyordu. Bylece Ci
hn Pdih o lm ak dvas ve sfatiyle K anun O rta A vrupa ve Akdenizden
so n ra O kyanuslara hkim olm ak cihdna girim iti. O n u n M oha zaferi Ba-
b r n d e P an ip at zaferine rastlyor ve H in d istan d a yeni bir T rk impara
torluu kuruluyor; O sm anl topular o n u n fetihlerine yardm ediyordu.

Bu devirde H in d istan bir takm T rk hkm darlar arasnda eitli m

cdelelere sahne olm u; bu durum P ortekizlilerin bu lkenin sahillerine yer
lem elerini kolaylatrm t. Bu sebeple H indistan hkm darlar Sultan S
leym ann him yesini talep ediyorlard. B arbaros H ayreddin Paa 1538de
P revezede, H al donanm alarn im ha ed erk en byk toplarla cihzlanm
Svey donanm as d a H dm Sleym an P aa kum andasnda harekete gei
rilmi, A d e n i ve A rab istan shillerini kurtardktan, Portekizlileri malp et
tikten sonra G c e ra t shillerine varm ve onlarn elinde bulunan iki kaleyi
almt. F ak at D iu ehrinin m uhasarasnda P ortekizliler iddetli bir mukave
m et gsterm ilerdi. P dihn yardm n isteyen B ahadr-h bu srada ld
rlnce rakibi E m ir M ahm ud P ortekizlilerle anlam ve bu vaziyette Sley
m an P aa da dnm ee m ecbur kalm tr. B ununla b erab er H indistandan
yeni him ye talep leri de vukubuluyordu. K anun, 1553de, ran seferine gi
d erk en H r R eisi de H ind denizi seferine m em ur etti. O da A rabistan sahil
lerini P ortekizlilerden tem izleyip B asra krfezine vard; o rad a donanmay
M urad R eis idaresin e brakp M sra dnd. Y erine eydi Ali Reisi Kzl
deniz ve H in d okyanusu kum andanlna tyin eyledi. Portekizlilerle iddetli
savalar yapan eydi Ali Reis, frtnalara tutularak, zorlukla G cerat shille
rine ulat. K u rtu lan gem ilerini buradaki em re em n et ed e rek karadan s
tan b u la d n d . U rad m em leketlerin ve T rkistan hkm darlarnn ta
zim m ektuplarn P diha getirdi. Bu seyahat htralarn d a yazarak MIrat
I-M em lik adl eseri m eydana getirdi. P ortekizliler G cerat emri Sultan
A h m ed den T rk am iralinin teslim ini istedikleri zam an "slm Padiahnn
k ap u d a n m bizden talep etm ek m n asip m idir" cevabiyle bu teklifi reddetti.
H ind ve in bahirlerinin taze kan haritalarna Diyr- R m 'da kim sene an bu zam ane dek
edinmemictir. A n la n da bile kaydedb m erhum Sultan Selim H an hazretlerinin Bb- ta-
det-m ebna nefs-i M srda verlb m akbul olmudT (Pr R eis, Kitb- Bahriye, s. 5).
TCi r K C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 3 3 3

gu esnada eydi A li de: "Bire m en! Beni bozgun donanma ile buldunuz.
nallah Pdih- lem-penh devletinde H rm z deil belki D iu dahi siz
de kalmaya" diyordu. Bu T rk am irali P ortekizlilere kar bu intikam duygu-
jiyle u k tay yazarken B arbaros H ayreddin P aaya m ensubiyetini de ifti
harla belirtir:^

D erya y z n d e yrrz
D m an arar buluruz
c m z k om az aluruz
B ize H ayred d in li derler

Onun bu intikam C ezayir Beylerbeyi R am azan P aa tarafndan P o rte

kiz ordusunun, 1577de, V adi s-Seyl m uharebesinde im ha edilm esi ve biz
zat b ra lm ller arasnda bulunm asiyle alnm tr. N itekim P ortekizlilerin
inhitat da bu m albiyetle balar.
Barbaros H ayreddin P aa A kdeniz hkim iyeti dvas ve gazalariyle des
tan olan hayat k adar T rk denizciliinde T urgut R eis, eydi A li Reis, Piy-
le, Kl Ali ve Salih P aalar gibi byk am iraller yetitirm ekle d e O sm anh
tarihinde em salsiz b ir m evki kazanm tr. lm nden so n ra K aptan P aa
olan Piyle R eis uzun m d d et bu m akam da kald; A kdeniz hkim iyetini
muhafaza ed erk en talya shillerini de igal etti. P ap a tela derek A nd-
rea kum andasnda byk b ir donanm ay h arek ete geirdi. H al kuvvetleri
Cerbe adasnda b u lu n an T u rg u t R eis zerine yrd. Kuvvetinin kifyetsiz-
liini gren T urgut R eis d uru m u stan b u la bildirdi. Piyle P aanm banda
bulunduu T rk donanm as, 1560da, C erbe A das nlerinde iddetli bir sa
vaa giriti. D m an d o n an m as byk kayplara urad ve A. D o ria talya
sularna kat. R odos valyelerinin elinde bulunan M alta adas deniz hki
miyeti iin zaruri g r lerek fethedildi. Byk T rk am irali T urgut R eis bu
esnada ehd dt ve n T rablusa g t r lerek defnolundu ve m ezar zi-
yretgh oldu. K anun d evrinde T rk-slm ve H ristiyan A vrupa arasnda
karalarda ve denizlerde cereyan e d e n m eydan m uharebelerinin en iddetli
lerinden birini tekil ed en ikinci C erbe sava, artk A kdeniz hkim iyetinin
Osmanhlara aid olduunu gsteriyordu. T rkler H allarn im al A frikaya
taarruzlarn krdktan, gem ilerine ve korsanlarna A kdenizd e dolam a im
knn brakm adktan sonra b u hkim iyet em niyet altna alnm ; O rta A vru
pada kara ordular ilerlerken talya, spanya sahilleri d e denizden istillara
uram; H ristiyan dnyas kska iine alnm t. H allar T rk donanm as
nn bulunmad bir frsatta T u n u su istil edip garb A kdenizi O sm anhlara
kapamay um uyorlard. O sm anh devleti m ttefik H al donanm asn takip
'"^^ir'tui-memlik, s, 33; Peev, I, s. 371-380; Ktib elebi, Tuhfet l-kibr, s. 61.
3 3 4 ______________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T T M E F K R es

ediyor ve son darbeyi vurm ak iin hazrlm yapyor; K an u n Sleymana

aid olup arivim izde b u lu n an vesikalar C erbe seferi iin n e byk ve plnl
teebbslerin yapldm gsteriyor. K anun Cezayir, T rablus, M sr, nebah-
t, M ora, R odos, A griboz, Koca-ili ve b t n "Akdeniz yallar" beylerbeyi
sancak beyi, kap u d an ve kadlarna, T urgut, Piyle, U lu Ali ve H aan Paa
lara, A kdeniz gnlllerine gereken ferm anlar gnderip hazrlanmalarn
em rediyor; T unus hkim ine ve yine dostluuna hiynet eden "Frana pdi
hna" m ek tu p lar yazyordu. Bylece C erbe adasn ele geiren Hallar
T rk donanm asnn beklem edikleri bir zam anda (1560d a) geldiini grn
ce titrem ee baladlar ve vukubulan byk savata kahir bir malbiyete
uradlar. Piyle ve U lu A li paalar kum andasnda b u lu n an T rk donan
m as dm an im ha etti; ok insan ldrd; 60 gemi ve 18.000 esir ald ve di
erleri zorlukla k aab ildi'. B ununla b erab er A kdeniz hkim iyeti dvas ve
savalar yine de devam ediyordu.
K anun Sultan Sleym an, karalarda olduu gibi A kdenizde de bu kah
ram an T rk denizcileri syesinde hkim iyeti elde etti. Bylece Mslmanla
rn X rin c i asrdan b eri kaybettikleri A kdeniz hkim iyeti tekrar kazanld.
D enizcilikte ileri bir seviyeye erien A vrupahlar bu du ru m d a Akdeniz yeri
ne O kyanuslara hkim olm aya baladlar. T rkler A kdenize hkim olmakla
b erab er A vrupalIlarn denizcilikte ileri bir d u ru m d a olduklarn biliyor ve
onlard an faydalanyorlard. P r R eis onlarn, M srd an aldklar bilgiler s
yesinde pusla ve h a rita zerinde eserler yazdklarm ve ilerlem i bulunduk
larn takdirle k arlar'*. O n altnc asra ait baka bir T rk mtefekkiri de
"Frenkler artk bahr-i m uhitin esrarna v u k u f peyda etmilerdir" ifadesiyle bu
durum u belirtti. III. M urad devrinde, 1580 senesinde, T arih -i Hind-i Garb
(A m erika) veya H dis-i Nev adl bir eser yazan M uh am m ed bin Haan adl
bir m ellif A vrupalIlarn A m erikaya ve H indistan kylarna yerlemekle Is
lm lkelerini tazyike baladklarn ve slm ticretini ele geirdiklerini syler.
Bu yazar A vrupahlara kar Sveyte byk b ir donanm a kurm ak ve Svey
kanaln a m a k sreliyle onlar H ind okyanusundan uzaklatrmay teklif edi
yordu. O n d an yarm asr sonra gelen m er Tlib de Frenkler btn dnyay
renip her tarafta gemiler iletiyor ve m him lim anlar elde tutuyorlar. Ev
velce H ind, Sind ve in m allar M slm anlar elinde dnyaya, dalrken imdi
bu m allar Portekiz, F elem enk ve ngiliz gem ileri ile F rengistana varyor; vc
bir ksm n d a slm m em leketlerine ve stan b u la getirip be misline satp
zengin oluyorlar. Bu m nasebetle slm p d ih Y em en sahillerini ve ora
dan geen ticreti elde tutm aldr. Y oksa d ah a fazla zam an geerse HnsU
Bu ferm anlar iin bak. Saffet, "kinci Cerbe harbi zerine vesikalar", TOEM, I, s. 20-34, SS-lO-
Kitb- Bahriye, s. 82-83.
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 3 3 5

yanlar slm lkerini sarm olacaklardr. B u grler O sm anl fikir ve siyaset

adamlarmm deniz ticretinin ehem m iyeti ve dnyann gidiim iyi kavradk
larn ve gerekeni yapm aa altklarn gsterir**.
Kanun devrinde T rkiyeye gelen A lm an elisi B usbecq kltrl ve ge
ni dnceli b ir insan olm akla b erab er istikbal endiesindedir. Z ira o A v ru
palIlar para peinde Okyanuslara koan materyalistler olarak itham etm ekte
ve Trklere kar onlar memleketlerini m dafaasz brakm akla sulam akta
dr*^- Bu s retle o yakn tehlikenin tesiri ile deniz ticreti syesinde istikba
lin Avrupaya doru gelim ekte olduunu dnem em i; Osmanl m tefek
kirleri kadar ileriyi grememitir. B ununla b erab er, A vrupa karlat T rk
kudreti ve istils m nasebetiyle, devrine ait endielerini belirtirken O sm an
lI m tefekkirleri d e rak iplerinin O kyanuslara yaylm alarndan dolay istik

balde ayn en dielerin T rk-slm dnyas iin vrid olduunu dnm ekte
ve iki taraf d a hakl b u lunm aktadr. B ugn O sm anhlarm R usyay brakp
hep Avrupa ile m egul olm asn tenkit ed en ler devrin artlarm grem em i
ve m uhakem elerini son zam anlara gre ileterek tabi hataya dm lerdir.
Filhakika T rk-slm dnyas karsnda Hristiyanl tem sil eden ve Sel
uklulardan b eri b t n H al taarruzlarn hazrlayan bir A vrupa du ru rk en
henz tekiltsz ve ib tid a b ir hayat s ren ve hi bir tehlike tekil etm eyen
Ruslarla uram ak bahis m evzuu deildi. N itekim , yukarda da kaydettii
miz gibi, bizzat K an u n Sultan Sleym an da H al taarruzlarnn ve tehlike
nin hep A vrupad an geldiini belirtm i; M acaristan ve O rta A vrupa seferle
rinin sebebini anlatm tr.
KVIHinci asra k adar K rm hanlarnn hkim bulunduu im al cephesi
bu devirde R u slarn ted ricen istilya balam asiyle ehem m iyet kazanm tr.
Rus istils karsnda Evliya elebiye atfolunan gr ve endieler isabetli
olup bunun shhat d erecesi ve d a h a sonraya aid bulunm as ihtim ali vrid o l
sa bile ayn devre aiddir. Evliya elebi O sm anl Pdihlarnn Krm kanla
ma her yl M oskova k eferesine akn yapm alarn ferm n buyurduklarm ,
aksi takdirde bu kalabalk kefere serbest braklrsa n e zubillah Devlet-i A li-
yeyi ve Islm lem ini arkadan kuatacaklar tehlikesini b elirtir ve Y avuzun
dnce ve ted birlerine iaret etm ekle b erab er aslnda kendi devrine terc-
Z. Velidi Togan, Bugnk Trkistan, Kahire 1940, s. 85-105,127; F. Kprl, slm M edeniyeti fa-
(Bartholdun izah), s. 253-267; B. Lewis, "Osmanl mparatorluunun inhitat, si. Ted. Enst.
m , s. 161-178.
Mektuplar, s, 35- Busbecq Trk-Avrupa m cadelesinde Trklerin m add-m anev stnln he-
ederek kendileri iin m albiyetin mukadder olduunu tekrarlad halde ahlklarn dzelt-
lkkr, maddenin esaretinden kurtulduklar ve Hristiyanla balandklar takdirde yine Trkleri
Avrupadan ve stanbuldan atabilecekleri midini m uhafaza eder. Zira ona gre bu yerler Hlris-
%anlan zlemekte ve gzlem ektedir.
3 3 6 _____________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T t M E F K R E S

m an olur. O n a gre: "Ftih-i M sr S ultan Selim H an, gayet d rb n ve kibet

end b ir kil p d ih olm an, b u n la rn h lini tefekkr ve teem m l edip
M oskof m em likini gerei gibi tefti ve tefehhs eyledikte t zulm ata dein
iinde skin olan ecns- m ahlkat, ki cm lesi beybn ta, din ve millet bil-
mez; n e f ve zarar fark etm ez; hayt ve m em t am bilm ez hayvanat sfat bir
alay m elindir, kim h esabn H ud-yi lem-yezel bilr. B u n lar b ir yin ve er
kn tertip edip kan n ve kaide zere bu hayvan sfat olan m ahlkat Moskof
krallar eer asker edinrse DevIet-i I-i O sm an 'a bu m elnden htra hu-
t r etm iyecek zarar te re tt b edeceini vaktinin ukals ile m avere edip bu
m ah zu ru n d e f i iin M oskof devleti kuvvetlenm esn dey Krm Hanlarn
b hatt- hm yn m stakil edip l-i Osman h er ne k ad a r M oskof ile sulh
olursa K n m Hanlar ol sulhte dhil deildir... Krm H an M oskof ile sulh
o lu rsa sene tam am na dein kalgay (veliahd) ve m rz la r (beyler) apula
gidip gene sene tam am nda bizzat H an hazretleri yer gtrm ez cemi Ta
ta r askeri ile b ir azm apula gider. Sulh olm azsa hem an h er h afta ve her
gn apula gidip M oskoflar ir m em leketlerde satm a kendilerine kr ve
kisb ed erler. te Selim H a n n Krm devletine vazetii kann budur. Bu ka
nunu terk ed e n e Selim H a n n laneti vardr. Sultan Selim H a n dan t Meh
m ed H n - rb i zam an, ki bizim vaktim izdir, bu an a dein b u kanun terk
olunm am tr... O l seb ep ten l-i O sm an devleti ile M oskof beyninde cenk
olm ayp Al-i O sm an ir k ffr ile gaz ve cih d d a m eguldr. Yoksa bu
kffr yle m el n d u r, ki eer be-on sene Tatarn apulundan kurtulup dev
letine nizm verirse bu m eline bir devlet m ukabele edem eyp cm le Kazaa
ve L eh e istil edip T u n a yallarna kacak olursa bir trl D evlet-i l-i Os
m a n a ra h a t verm eyip m a a-zallah belki K rm d ah i istil eder. H ud Se
lim H a n G aziye ra h m e t eyliye; b u ahvli m tala eyleyip ey tedrikini gr
m , ag h n - devlete kr-i elzem m evddandr, ki bu kfirin ahvlini m
lhaza ile bu n u n sair k ffara kysn eyleyip b u n u n tedrikini grerek Selim
H a n n k an u n u n a m u r a t ile Karm hanlarn ir yere tyin etm eyip hemen
bu kfire m usallat edeler. Z ira bu kfirden D evlet-i Aliyyeye zarar- azim
te re tt p edeceim ukal cezm ediyorlar. H u d Devlet-i Aliyyeyi kaz ve Ta
ta r devletini m eb b ed eyleye. m in'^. B ununla b e ra b e r K V IIinci asrda
bile R us tehlikesi h enz ciddiyetle belirm ediine gre bu dnce Evliya
eleb iye aid olarak, istikbali grd iin, ok m him dir. Z ira bu asrda
dahi O sm anl k u d retin e itim ad o d erece byktr, ki R uslarn K rm istil
lar ve h a tta z n ehrini am alar bile tasavvur edilem em iti. XVIII. asr
T rk m tefekkirleri R usyay nizm a sokan D eli P e tro d an nce Ruslarn
E vliy e leb i, S ey h a t-n m e, V II, s. 5 3 4 -535.
 C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 3 3 7

nizm ve m edeniyetten m ahrum , sr hlinde bir kavim olduunu ve A vru

pay taklitten so n ra k u d re t kazandklarn sylerler.
Kanun Sultan Sleym ann lm nden so n ra devam eden O sm anl
kudreti syesinde T rk ler P ortekizlilere kar A e (S um atra) S ultannn ta
lebi zerine yardm a kom ular; onlara gem ilerle asker, top ve silh gnder
mi v e yapmay retmilerdi. K anun Sleym an 1565 yl A ustos aynda g e
len Portekiz elisi ile kral S ebastiana yazlm asn em reyledii m ektubunda
"Hilfet' R -yi zem in iktidarm zda, ark ve G arbn reys devletim izin
kanatlar altnda" old u u ndan D iu (H in d istan )d a o tu ran hkim lerinin sulh
ve emniyet taleplerini iki ta ra fa m ensup tccar iin tasvip etm ekte; lkin
Hindistandan deniz yolu ile gelen hac ve tcirlere tecvz olunduunu
duyduunu ve eer bu tecvzlere devam olunursa gerei yaplacandan
artk "sulh m u rd olunm utu" dem enin fayda etm eyeceini bildiriyordu. N i
tekim az sonra A e p d ih n d an gelen bir eli P ortekizlilerin tecvznden
pdiha ikyette b ulunm u ve him ye istem itir. Y eni ta h ta kan II. Se
lm, 1567 E yllnde yazd m ektuba gre daim a dm anlarla gaza eden
Ae sultanna, silh ve asker talebi dolaysiyle, on be gem i, top, topu, to p
u ba ve kfi m ik tard a askeri, tfenk ve baka silhlar skenderiye kapu-
dan Kurdolu H zrn k um andasnda A llah yolunda gaza yapm ak zere
emrine gnderdiini bildirm i; M sr, C idde, Y em en ve A d en belerbeileri-
ne gereken em irlerin verildii yazlm; gnderilen askerlerin bir yllk ihti
yalar da grlm tr. P dih babas K an u n nin F ren k ve N em e kiralna
kar kazand zaferleri d e anlatm akta ve M ustafa avu ile ahvli bildir
mesini, ihtiya hallolunduu vakit topular gnderm esini de tenbih etm ek
tedir . B ununla b erab er T rk ler K ara, A k ve Kzl denizlerin tesinde d e
vaml bir hkim iyet k u ram am lar ve H indistan yolunu d a m uhafaza ed e m e
milerdir. Sokullu M ehm ed P aa H ind okyanusuna hkim olm ak iin Svey
kanaln am ak k ararn d a idi. F ak at ilk teebbs D on-V olga kanal zerin
de yapt; K ara ve H azar denizlerini bir kanal ile birletirm ek faaliyetine gi
riti. Bu sayede T rk istan ile birlem ek; A vrupa cephesinde devam eden
mcadele esnasnda d aim a devleti zorluklara u ratan i ra n a kar da m
essir bir are bulm ak; nihayet im al T rkln korum ak; O l^ an u sla ra
kar eski O rta A sya-U zak ark kervan yolunu canlandrm ak ve R us yayl
na da sed ekm ek m m kn olacakt. L kin cidd bir hafriyat faaliyetinden
sonra bir takm sebeplerle kanal ii m uvaffakiyete u laam ad ^.

179
Saffet, "Bir Osmanl filosunun Sumatra seferi",i TOEM. II,> s. 604, 678. Feridun Bey, J !
II,! 462.
Ahmed Refik, "Bahr-i H azar v e Karadeniz kanal ve Ejderhan seferi", T O E M XLIII, s. 1-14; H a
lil nalak, "The Origin o f the O ttom an-R ussian rivalery", A . . Yll, I (1947), s. 47-110; A . N i
met Kurat, 'The Turkish expedition to Astrahan in 1569 and the problem o f the D on -V olga Ca -
3 3 8 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R E a

A vrupal baz lim lerin H ind yolunun kefini O sm anl fetihlerine bala
m alarna ve A v ru p allan n yeni ticaret yollar bulm ak m aksadiyle Okyanusla
ra alm a zo ru n d a kaldklarna dair dncelerinde bir isabet hissesi olsa
dahi T rk lerin D ou-B at ticaretine aid ehem m iyeti kavrayam adklarna da
ir dncelerini bu izahlar artk tekzibe kfidir. Sokullu gibi byk devlet
adam larnn teebbsleri ne derece geni dndklerini gsterm itir. Nite
kim O kyanuslarn ticarete alm asndan doan tehlikeyi d ah a nce talyan-
1ar ve M srllar d a anlayarak teebbse gem ek istedilerse de Papalk Vene
diklilerin M slm anlar ile ibirliine m ni olm u ve M sr O sm anl yardm
n a bavurmutu*. E sasen O sm anl sultanlar gibi Seluk sultanlar da ok
ileri grl b ir ktisad ve ticar siyset takip ediyorlard. N itekim bu mak
satla byk ticaret yollar zerinde m uhteem kervansaraylar ina edip mec
canen yolcularn hizmetlerine tahsis etm eleri, yabanc tcirlerin denizde kor
san, karada ekiya taarruzlarna ve zararlara uram alarna kar Pdihlarn
hzineden ta z m in a t dem esi (devlet sigortas), kervan kafilelerini bizzat
devletin himyesi ve tekiltlandrmas ve yabanclara ticret yapmalar iin
ferm an ve im tiyazlar verilm esi, altn, gm ve harp malzemesinin ihracna
m saade etm em eleri yksek bir ktisad ve ticar siysetin balca tezahrleri
idi. B u siyset Seluklular, Beylikler ve O sm anl sultanlar tarafndan da ta
kip edilm i; m u ah h ar zam anlarda Kapitlsyon (C ap itu latio n ) ekil ve m
nsn alan m u ahede-nm elerin m enei yanl anlalm ve bu da ktisad ta
rih hak k n d a cidd aratrm alarn yaplm am asiyle alkal bulunmutur**.

talyanlar, H al seferlerinin inkiaf syesinde, hususiyle NlIPnc

asrda, A kdeniz ticretine hkim olm akla ve bu sretle servet ve medeniyet
lerini ykseltm ekle b erab er U zak-ark ve Y akn-ark arasndaki ticaret yine
de Kzldeniz, B asra krfezi ve O rta Asya kervan yolu ile ve A kdeniz liman
lar vastasiyle yaplyor ve yine elde edilen krn byk bir ksm Msl
m anlarn elinde kalyordu. F ak at N V Im c asrda A vrupallann Okyanuslara
alm as ve H in d yolunun kefi neticesinde Osmanl imparatorluu ve slm
dnyas bu byk ticret yollan dnda kalm tr. M ool istilsiyle slm me
deniyetinin urad byk felkete deniz yollarnda vukubulan bu inklp
da eklenm itir. B u deiikliin m add neticelerini grm ek iin slm mede
niyeti ve ticreti tesiri ile talyad a gelien ktisad ve kltrel hamlelerin
nal", Slavonic an d E ast European Review, X I 94 (1961), s. 7-23; ayn m ellif, Trkiye ve Idil Boyu,
Ankara 1966, s. 93-147.
F. Kprl, slm M edeniyeti tarihi, s. 256-259.
Bak. O sm an Turan, Trkiye Seluklularna a it resm vesikalar, Ankara 1958, s. 109-137; Seluklu
lar tarihi, s. 265-285.
T C 'r K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 3 3 9

tedricen im al denizi shillerine ve A tlas okyanusu blgelerine intikalini g-

znne getirm ek kfidir. A v ru p ad a vukubulan m eden ve ktisad ykseli
karsnda O sm anl im paratorluu ve slm dnyas, X V IInci asrda, onun
menfi tesirlerini hissetm ee balam tr. Bu ticar inhitat dolaysiyle im p ara
torlukta altnn piyasadan ekilmesi ve gm akelerin kym etlerinde dk
lk kendini gsterm itir. Bylece, slm ve H ristiyan dnyalar, beri tarafta
iktisadi ve m ed en inhitat, te tara fta d a ykseli ile kuvvet m uvazenesi te d
ricen Osm anl T rkleri aleyhinde bozulm aa balam tr, ki bu n d a O sm anlI
larn bir m esuliyeti yoktur. N itekim im p ara to rlu k yine de X V H nci asrda
182
kudretini m uhafaza ediyordu . Bu sretle ktisad inhitat k ltr takip etti.
Araplarn A k-deniz hkim iyeti d ah a uzun srm idise de A vrupa m ed en i
yetinin ilerilem eye balam asna ve denizcilikte stnl kazanrm olm ala
rna ramen X V I. asrda T rk hkim iyeti bu denizde daha kahir bir ekilde
Trklerin eline gemiti. N itekim A kdenizin, talya-spanya aras m stesna,
btn shilleri, T rklere aid olm u ve b azan F ran sa ve talya lim anlar bile
Osmanl igalinde kalm t.
K VInc asrda T rk lerin A kdeniz hkim iyeti T rk edebiyatnda mill
gururu ve cihngirlik ru h u n u aksettirm i ve B arbaros H ayreddin P aanm
menkbeleri T rk denizcileri arasnda asrlarca yaam tr. M ill ve slm
mefkrenin bu tezah rlerin d en baz paralar b u ra d a naklediyoruz".

C e m olub d erya yzin d u tsa A lm an u Freng,

N usret-i H akk bizdedr etm ez bizm le kim se cen g ,
NTola etsek b an a Ispanyan u n d n yay teng,
n S in a n P -y G azidr bizim serdrum uz.

Y elk en au b h er gem i p ervz ed er anka gibi,

A z au b toplar haykrd ejd erh gibi,
Allah A llah d ey el m c eyley b d e y gibi,
n S in a n P -y G azidr bizim serdrum uz.

C ey -i slm ile S u ltan S ley m a n karadan,

Bahr u berr feth in e yridi asker bir aradan,
G rel m aln u m u zd a h er n e ki yazd Y aradan,
G el d o n a n m a y a gid p azm- F ireng eyleyel m .

h -i G azinn olubdur g a za m atlbu,

Kfire g n d erel m sarkala ile top u ,
S alalm M altayile B ask an yay a bu.
G el d o n a n m a y a gidb azm -i Fireng ed el m .
m
Bu husus Fr. Grenard tarafndan da grlm ve ifde olunmutur (Grandeur et decadence de
s. 86-91).
L Deny, Chansons des Janissaires Turcs d A lger, Paris 1925, s. 143.
3 4 0 . . T T JR K C H N H K M Y E T M E FK U R E S

N eh b u gaaretler ile P u lyay vrn ey iey el m ,

G e b a n d a n te Ispanyay talan ed el m ,
C en ev i 2 m em lek etin h k ile y ek san ed el m ,
G el d o n a n m a y a gidb azm -i Freng eyieyel m .

Portakal m em lek etin S d d e y e varub alalum ,

Hayri Din b eg gibi G azi b eg e hem rh olalm ,
D m en d oru ld ub spanya d e n e n b-dn-i m el n a,
Y in e e v k eyley b girdk d o n an m -yi h m y n a.

Y in e batardalar batan atub ba toplarn g m - g m ,

S aln d sayh alar birle zelzil-i rubi m esk n ,
D o n a n m ay delil alub y in e fns-i H ayruddin,
u d en l garba azm etd k ki arka ddi A n k on a.

H am d o n a kim n ice zam an n ice d em ,

A k d en izd e bastun anunla k ad em ,
Miiket-i Efrenci ykub yakm z,
Deyrleri an n a o t hkm uz.

T rk denizcilerinin A tlan tik te ve H in d yolunda kazandklar zafer ve

h retlerinin dnyay sardn anlatan bir ir de C ezayirin esir, mal ve
cevherle dolduunu gururla belirtir:

K orsanlk ed erk en H indin yolu n d a,

N e m s e nin bacn ald Cezayir,
U rum d a , A c e m d e halkn dilind e,
K ffann bann deldi Cezayir.

G aaziler din i n kl saldlar,

K anarya b oazn d a ikr buldular,
Kimisin batrup kimin aldlar,
A d y u gam lere sald C ezayir.

Mal o lu p esirin m ezd ettiler,

Barup gem ilerin m at ettiler,
Y ed i kral birden feryd etler,
im di cevahirle d o ld u Cezayir.

K an u n Sultan Sleym an, A vrupaya kar giritii iddetli savalar

H al taarru zlarn n tekil ettiine dair yukarda m ezkr beyan yannda s
panyollarn E n d l s m slm anlarn im ha h arek etleri de unutulm am ak ica-
b eder. Z ira Engizisyon m ezalim i ve katliam lar Ispanyada ok iddetlenmi
ti. N itekim G rn a ta lim leri 1486 (891) ylnda II. Bayezide gnderdikleri
eli ve m ek tu p la feryd ediyor ve pdih im dada aryorlard. O srada
M sr M em l k ve O sm anl m nasebetleri ok gergin bulunduundan Kemal
.J R K C H N H M M Y E T M E F K R E S 3 4 1

kum andasnda bir filonun o taraflarda bir gsteriinden baka bir ey

yaplamamt. E sasen b u zam anda O sm anl donanm as A kdenizde byk
bir gce de sahip deildi. Selm in ksa sren saltanat d a onun bu elim d u
rum karsnda "E frenc diyarn fethetm ek" niyetine m ni idi. spanyollar
mslmanlara kltan ve H ristiyanl kabulden baka -bir k tanm yor;
Hristiyan olan lara d a itim ad edilm iyor; hak verilm iyor ve u n u tarak A rapa
bir kelime syleyenleri d e ldryorlard. spanyol ktali devam ediyordu.
te bu elm ahvlde idi, ki H zr R eis veya B arbaros H ayreddin Paa,
kardeleri ve T rk k o rsan lar C ezayirde yerleerek; buray kendilerine s
yaparak, yerli halk d a savaa altrp spanyollar ile m cdeleye giritiler:

y le kim T rk gibi atarlar tfenk,

b aa d s e ed erler yah i cen k .

Gerekten B arbaros H ay reddin P aalar E ndls m slm anlarn k u rta r

makta ellerinden geleni yaptlar; 70.000 m slm am im al A frika shilleri-
ne nakletmee m uvaffak oldular. Sultan Sleym an byk T rk kahram an
denizcisini stan b u la dvet ed erk en orasnn em niyette kalm asn art k ou
yor ve Cezayirin ehem m iyetine dikkati ekiyordu:

V arsa y erin d en yarar d em in .

Y irine k od u kta o lm a y a gam n,
O! d iyn s e n bilrsn ol bile,
E vvel g r im di k n n se n h ele,
Y o k ise a n d a otur g elm e sakn,
01 d iyn hfz kl zr h em n ,
Ol vilyet h em benim dr im di d ,
P e s oluptur hfe aks-yi m urd.

Akdeniz hkim iyeti zerin d e kzan ve denizci irlerin dilinde inikas eden
gazalar O rta-A vrupa m u h b eleri ile birlikte cereyan ediyor; T rk - slm ve
Hristiyan - A vrupa e n byk lm - kalm m cdelesini yapyordu. T rk le
rin Akdenizd e hkim iyet k urm alar zerine spanyollar, M uvahhidlerin
k gibi tekrar E n d l s n slm hviyetini kazanaca endiesi ile ve bir d a
ha byle bir ihtim alle karlam am ak iin d ah a iddetli im h ve ktle girii
yor; Ispanya ve shilleri te k ra r k an a boyanyordu. T rk ler denizlerde byk
zaferler kazanyor; fak at karadaki boazlam ay nleyem iyorlard. E ndls
mslmanlar 1570(977)d e II. Sultan Selm e son m racaatlarn yaptlar.
Fakat Pdih E ndls halkna gnderdii bir ferm anda kfirlerin zulum la-
Pn, kadnlara tecvzlerini ve A rapay yasak etm elerini m ektuplarndan
rendiini, C ezayir beylerbeyi AJi P aaya taarru zlarn a devam em ri veril
3 4 2 ______________________________________________________ ________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

diini, "bundan akdem ol canibe donanm -y hm ynun gnderilp ahl-i

slmiyyeye h er vehile m uavenet ve m u zah eret olunm ak niyyet-i hmy
num olm utur". L kin "Kbrs keferesi nakz-i ahd edp" m slm anlann hac
ve ticret yollarn kesip tecvzde bulunduklar iin A d an n fethinden ve
orasn m slm anlarla doldurduktan sonra donanm ann o tarafa gnderile
ceini, im dilik A li P aanm btn kuvvetleri ile yardm a geleceini, daima
o tara f ahvli ile m egl olduunu, slm ham iyetiyle kfirlere kar cidale
him m et etm elerini bildirm ektedir. Kbrsn fethinden so n ra T rk donanma
s h em en n e b ah t(L ep a n to )d a ar bir baskn ve bozguna (1571) uram;
fakat Piyle P aa A vrupa shillerini vurup intikam alm ve p e k ok Msl
m an esiri kurtarmtr'*'. B ununla b erab er Ispanyada M slm an ve Yah-
dilerin im has devam etm i ve sekiz asrlk E ndls halk ve m edeniyeti biti
rilmitir.

Bu vesikalar iin bak. "Bir veska-i mellime", TOEM . I, s. 204, 220; "Gazavt-i Hayreddin Paja ,
TOEM. I, s. 237. Karalarda cereyan ed en savalar hakknda da G azavt -nm e ad ile Trk irle
ri pek ok destn yazmlardr. Bu hususta bak. Agh Srr Levend, Gazavt-nmeler, Ankar
1956. F. Kprl, TM. II, s. 512-518; A . T ietze, "XVI. asrda Trk iirinde gem ici dili", F. Kprl
arm aan, s. 501-509; Ferdn Bey, II, s. 458; Peev, I, 485.
 10. Osmanl Azametinin Devam
"Osman/ d e v le ti d o n a n m a n n dem irlerin i g m
ten , halatlann ip ek ten ue yelken lerin i d e atlastan
y a p m a a kadirdir".
(Sokullu Mehmed Paa)

'TrWer m e r h a m e t, e fk a t u e insanlara y a rd m d a
b t n m illetlere u e hatta H ristiyanlara d a st n
dr/er",
(M. Baudier)

O s m a n lIh an ed an n a m ensup ve yksek vasflara sahip on byk p d i

h Kanun ile nihayet bulm utur. B u ndan so n ra bazan zayf, bazan kuvvetli,
fakat ummiyetle vasat sultanlar tah t igal ediyordu. B ununla b e ra b e r yine
de hemen b t n O sm anl pdihlar edebiyat, iir, m usiki ve gzel san atla
rn bir veya b ir ka blm nde kabiliyet sahibi bulunuyordu. H n ed an a
mensup byk insanlarn sona erm esi d e ta slm m edeniyetinin inhitatiyle
muvazi gidiyor ve A vrupa m edeniyetinin d e bu n a m ukabil ykselii hzlan
yordu. Bu unsurlarn birlikte cereyan etm esi, tabiatiyle, O sm anl im p ara to r
luunun bir i ve d duraklam a devrine girm esine sebep oluyordu. B ununla
beraber ok k u dretli b ir cem iyet ve devlet nizm na, salam tem ellere ve
messeselere sahip b u lu n an im p arato rlu k yine de kolaylkla sarslm yordu.
Bu sebeple K anunnin lm ile bir inh itatn balad fikri yanl olup b
yk pdihlar devri ile yaplan bir m ukayeseye dayanm aktadr. G erekten,
muhteem pdihlar ve o nlarn ham leleri nihayet bulm akla beraber, devle
tin henz karalarda stnl, i denizlere hkim iyeti ve tim a nizm b
tn kudreti ile yaam akta idi. N itekim M acaristand a E rdel zerine kk
bir tecvz Viyana istikam etinde iddetli bir T rk m ukabelesine sebep o lu
yordu. Almanyad a T rk korkusu jniznden h er leyin tehlike anlar al-
tnaa devam ediyordu. K anunnin lm nden bir ka yl sonra, 1570de,
3 4 4 ____________________________________________________ ___________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R e g

K brs adas, K V IIinci asr o rtalarn d a G irit adas, 1663'de Uyvar fetihleri
yaplm ; T rk aknlar Silezyaya varm t. Bu durum K anunden bir asr
so n ra d a T rk satvetinin devam na dellet ediyordu. Kbrs fethi bir Hah
m ukabelesini dourdu. P apann hazrlad m ukaddes ittifak zerine Hah
donanm as, O sm anl donanm asn baskna uratt; T rklerin kahramanlkla-
rina ram en, nebahtT da, 1571de, O sm anl donanm as im ha edildi; ok e
hd verildi. A v ru p ad a bu zafer zerine bayram lar yapld. Kl Ali Paa
kurtarabildii 40 gem i ile stan b u la dnd. L kin O sm anl devleti, bir k
zarfnda, eski donanm asn tek ra r ina ed erek A kdeniz hkim iyetini kurtar
d. Sokullu M ehm ed P aa V en ed ik elisine: "Biz sizin kolunuzu kestik (Kb
rs aldk); siz bizim sadece sakalm z tra ettiniz. K nlan k o l bir daha yerine
gelmez; fa k a t kazm an sakal daha gr kar", dedi. Sokullu M ehm ed Paa do
n an m an n inas em rini verince K aptan P aa dem ir ve baka letlerin yeti-
tirilem iyeceini syler. Vezir: "Osmanl devleti bu demirleri gmten, ha
latlar ipekten ve yelkenleri de atlastan yapmaa kadirdir" cevabn verir,
B u ifde b ir baskn (O sm anllar nebaht hdisesine Sngn donanma diyor
lard) ve m albiyetin im paratorluun kudret ve ihtiam na hi bir tesiri ol
m adn, A v ru p ad a yaplan enliklerin bir ie yaram adn veciz bir ekilde
gsteriyor ve hdiselerle de hem en teyid ediliyordu. ran ve A vrupa ile, ayn
zam an d a, yaplan uzun savalar d a O sm anl kudretini gsteriyordu. Birincisi
ile akdedilen K asr- irin (1639) ve T rklerin Saint G o th a rd a kadar ilerle
m eleri so n u n d a yaplan V asvar (1664) m uahede-nm eleri O sm anl kudreti
nin yaadn belirtm itir. O sm anl tarihi ve m tefekkirleri gibi Koi Bey
d e K an u n devrini bir rn ek sayarken baz hdiseleri de inhitatn balangc
alyordu.
H albuki O sm anl pdihlar yine d e cihn hkim iyeti dvalarna ve
azam et duygularm a sam im iyetle bal bulunuyorlard. N itekim onlar yine
A lm an h k m darlarn im p arato r ve kendilerine m savi kabul etmiyor; on
larla yaplan anlam alara yine m uahede-nm e deil, ahid-nm e nazariyle
bakyor ve eskisi gibi bunu kendi ltuf ve ihsanlar sayyorlard. Filhakika 1.
S ultan A hm ed(1603'1617)in "Roma a sa rna ahidnmesi" ve "Neme impa
ratoruna nmesi" K anun Sultan Sleym ann m ektuplarndaki azametle ve
ayn lkelerin saylmas ile balar: "Btn dnyann kendi klcnn parlt*
lar'ile dnd ve yedi iklimin iktidarna rm ve musahhar" olduu ifde
leri kullanlm akta; p d iha gnderilecek nakit m iktar bildirilm ekte; Tatar
larn kendi m em leketlerine tecvzde bulunm ayacaklar emniyeti bah
o lu n m ak ta ve b u n a m ukabil "byk cedlerimizin kaahir kuvvetle fethettik
leri beldelere zarar" verm em eleri em redilm ektedir. "Roma asarna" verilen
1606 tarihli ahid-nm ede pdih ayn unvanlar kullanarak hkimiyeti al
- r t 'R K C lH N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 3 4 5

tnda bulunan b t n im p arato rlu k m em leketlerini zikretm ekte; im p ara to

run da R om a, A lm an, Slovan, H rvat taifelerinin, N em e ve B e (V iyana)
vilyetlerinin h k m d ar olduu yazlm akta ve "bu ahid-nm eyi verdim ve
buyurdum, ki" ifdeleri yer almaktadr'.
IV. M ehm ed (1648-1687) R us ar Alexiye verdii ahid-nm ede "Edir
ne'de klayp saysz askerlerle o tarafa sefer-i hm yn" yapm ak k ararnda
iken "Moskova vilyetinin a n " olarak, K rm H a n n a eli ve kendisine b
yk eli gnderip rica olunan m ad d ele re gre bar savaa tercih ettiini,
Krm Han M urad G iray ile dost kalm as ve zi nehri h u d u d u n u gem em e
si artlar ile sulhu yenilediini ve b u ahid-nm enin bu sretle yazldm
tebli eder'^. D ik k ate yndr, ki K anun devrinde olduu gibi bu zam anda
da im paratorlar pdih deil h l sadrzam seviyesinde saylmtr. S ad ra
zam bavekile "sad ak atlu dostum " hitabiyle balarken elilerin "slm Pdi
h efendimizin eiini" ptn ve "Rikb- H m yna y z srdklerini"
bildirmektedir'. Evliya elebi A vusturya im p arato ru n u n Eli P aa ile gn
derilen m ektubu p erek bana koyduunu ve bu anda devlet erknnn da
balarn ap yere kapandklarn yazar. III. Sultan O sm ann 1754de clusu
nu Lehistan kiralna bildiren T rk elisi H ac Ali A a pdihn m ektubunu
takdim edince kiraln onu pp .kere tazim le bana koyduunu ve devlet
erknnn da derh al ba atn syler, ki X V III. asr im p aratorluun tam
inhitat devridir'. I. Sultan A h m ed zam annda A vusturyalIlarla (1606 da)
yaplan Z itvatorok anlam asyla O sm anllar, ilk defa olarak a s a r (Kayser)
veya im parator unvann kabul etm ilerdi. Filhakika P dih m uahe-
de-nmede, asar K ayser m nsnda olduundan, eskisi gibi sadece "kral"
unvann kullanm ak ister. Lkin kendisine bu takdirde sulhun im za edilem i-
yecei sylenir. Bu m n asebetle yaplan tetkik neticesinde K anun Sultan
Sleymann ran seferi m nasebetiyle, bir defa im p arato r unvannn kulla
nlmasna m saade ettii grlr. Bu du ru m P diha arz olununca o d a bu
unvana raz olur. Bu m n asebetle de bir O sm anl m ellifi "mehr olduu
Feridun Bey, II. s. 313-317, 320-324.
Ferdn Bey, II, s. 307-310.
Feridn Bey, II, s. 318, 319.
Seyhai-ntne, V II, s. 291; "Manzm bir sefret - nme", nr. Abdurrahman eref, Tarih-i O sm an
Encmeni Mec, I lf, s. 793;
pp bana kerre koyup ta zum -u izzetle,
Kiraln destine teslim edp n m e-i hkan,
O dem nm eyi tevkren kral apkay refetti.
A n grdkte ba at btn erbb- dvn.
Trk elisi Lehistanda ekseriyetin Yahdi oiup Lehlilerin onda bir miktarnda ve g ece gndz
Kvkleriyle megul bulunduklarn, btn i ve glerini (renberlik ve esnaflk) Y ahdilerin gr
dn de yazar (s. 778); ki mbalal da olsa bir realiteyi ifde eder.
3 4 6 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------T R K C H A N H K M Y E T M E F K R E g

zere K zl-elm a dedikleri ehr-i marCtf (Viyana) dahi U m m et-i Muhamtned

myesser" olunca asar adnn da kaybolm as duasn yapar". Koca Sek
bn-ba R u slara esir olduu zam an (III. M ustafa zam annda) "mukaddema
M oskov taifesi gayet ahm ak ve m alp" iken "bir m d d etten ber l-i Os
m an a b unca galebenzn srr nedr" diye sorar. Ald cevapta: "Moskof-
lu d a ta lim yoken d m anlara m alp" olduklarm , D eli P e tro nun halk
nizm a soktuunu; svee ve K rm a girip T ata r sndrm aa baladn si
zinle sulh y ap ark en kiralm zn "m paratorluk unvan talebine sizler muhale
fe t edem eyp" Sultan I. M ah m u d u n bunu kabul eylediini yazarak "ar"
unvanm d a nasl tandna iaret eder'.

O sm anl siys kudreti gibi itim ai nizm d a devam ediyordu. mpara

torlu k liykat, ahlk, m add-m anev disiplin ve alm a zerine kurulmutu:
"Trkiyede ahs meziyet ve kabiliyetten baka hi bir eye kym et verilmez. Bu
n u n yegne istisnas Osmanl hnedm d. N esep ve irsiyet bir ey ifde et
m ez... H erkes liykat, bilgi, ahlk ve seciyesine gre bir m evkie tyin edilir,
A hlksz, bilgisiz ve ten beller hi bir zam an yksek m evkilere kamazlar.
O sm anlIlarn m uvaffakiyeti ve b t n dnyaya hkim b ir rk olm alar hikme
ti budur; Trklerin en byk dm an iltimastr^^^. Bu ahlki nizm sanat ve
ticret hayatna d a hkim dir. Seluklu Trkiyesinde ehirlerde din ve kti
sad esaslara dayanan A hi tekilt yalnz ticret ve san at hayatn deil dev
letin zayf zam anlarnda siyas nizm da m uhafaza ediyordu. X IV nc as
rn birinci yarlarnda bn B a t ta nn hayranlkla m ahede ve tasvir ettii
b u tekilt, dier m esseseler gibi, O sm anl devrinde d e ehir hayat ve es
n a f teek k lleri(L oncalar)nin tem eli olm utur. N itekim sanat ve ticret ha
y atn d a ahlk nizm ve an an elere aykr bir h arek et ndir grlyor ve bu
teekkllerin iddetli m ukabelesine sebep oluyor; devletin bir mdahalesi
olm ad an bylece tim a m esseseler um um nizm m uhafaza ediyordu,
X V P nc asrda F ran sa elisi J. C hesneau: "Nizm ve syi inanlmaz dere
cede kuvvetli idi. Geceleyin ehirleri m uhafaza iin elinde bir sopa ve fener
ile gezen tek b ir kim senin dolam as kfi idi. H albuki P ariste ayn vazife, bir
kta askerin b anda b ir kum andan tarafndan zorlukla yaplyordu"
X V IPinci asrda T hevenot: "Bir m ilyonluk byk stanbul ehrinde drt ylda
drt katil vakas grlmemitir. T icar em tia ile dolu olan m uazzam kervansa
raylar b ir tek adam tarafn d an korunuyor" der. Trkler, M slmanlar gibi
Bedyi, s, 211b, 222a.
H ulsat ul-kelm f iR e d d il-avm , stanbul, s. 42.
B usbecg, s. 27, 41, F. Grenard, s. 110.
Grenard, s. 111.
f R K C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 3 4 7

^p-isiiyan ve Yahudileri de aldatm azlar. O nlar arasnda ihtikr byk bir g

nah sayldndan bu gibiler ndirdir. T rkler ok dindar, insaniyet sever ve
efkatlidirler. Sevdikleri b ir Hristiyana yapacaklar en byk iyilik onu M its-
lurnon yapm aktr. O n lar pdihlarna ok h rm etk r ve sdktrlar. H risti-
yanlarla ibirlii yapp pdihna hiynet eden bir T rke rastlanm am tr.
Aralarnda iki, kum ar ve kavga yoktur'.
X V irnci asrda M. B audier, T rklere aleyhtar olm asna ram en, "Trk
l e r merhamet, efkat ve insanlara yardm da btn milletlere, hatta Hristiyanla-

r stndrler. O n lar cam ilerinde h u u ile h arek et eder; gzlerini im am a

diker ve hi b ir ses karm azlar. H albuki d ah a m ukaddes b ir dine m ensubi
yet iddiasnda bu lu n an Hristiyanlar kiliselerde kstahlk ed er ve M slm an-
jara nazaran yzleri kzaracak b ir d u ru m d a bulunurlar" der'*'. O sm anl im
paratorluunu eli ve seyyah olarak dolaan AvrupalIlarn, T rklerin ahlk
ve faziletlerine d air m ahede ve hikyeleri o k ad ar ok ve eitlidir, ki bu
yksek cemiyet hayat karsnda o n lar gibi b u gnk okuyucular bizleri de
hayran brakr. G erek ten A vrupahiar H al seferleri esnasnda R um larn
materyalist ve hilekrlklarndan ikyet eder; dm an olarak savatklar
Trklerin kahram anlna, m erh am et ve insanlna kar hayran olarak d
nerlerdi. imdi ise arkta R um , E rm en i ve baka dindalar olan H ristiyan-
larla m nasebetlerden saknm alarn, zira bunlarn kendilerini aldatacakla
rn syler; fakat T rk lerin doruluktan ve iyilikten ayrlm adklarn, fazla
kra asl tenezzl etm ediklerini, bunu gnh saydklarn anlatrlar. A vru
palIlar, m terisini siftah yapm ayan ve onu kom u dkkna gnderen; k e n
di krm feda e d e n T rk tccarlarna da daim a rastladklarn ve b u n u da
anhyamadklarm kaydederler.
Trkler kendilerini b t n m illetlerden st n ve cesur bilir; H ristiyan
ve Yahudileri kk grr ve A vrupahlar d a hafif insanlar sayarlar. O s
m anlI hkm etine g re Hristiyan hkm darlar pdihn klesidir". D in leri
ni ve pdihlarn h er eyin stnde tu tarlar. Bu T rk gururunu tek kusur
sayan ada A vrupahiar b u duygunun rk veya milliyeti bir uurun eseri
deil manev ve m efkrev b ir davran olduunu kavrayam am lardr. N ite
kim F. G renardm d a isabetle belirttiine gre Osmanl imparatorluu hi
bir zaman milliyetler zddiyetini yaratmamtr. D evletin hnedan, tekilt,
rhu, ananeleri, dili, nizm prensipleri ve lim lerinin kahir ekseriyeti T rk
idi. Balangta h ep T rk o lan id areciler yerine sonralar gayr T rk m sl
manlar da karm tr. O rd u n u n esasn tekil eden tm arl sipahiler de T rk
Relation d un voyage fa it a t L evant, Paris 1665, s. 112.
M. Baudier, Histoire d e la religion des Turcs, Paris 1625, s. 87-89, 113-119; A. Advar, Tarih b o
yunca ilim ve din, stanbul 1944, s. 246.
3 4 8 ______________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M EFK R EC

di. Y en ierilerin m iktar 10.000 - 20.000 arasnda olup ancak K V lnc asrn
son larnda 40.000e kmt. m p arato rlu k iinde yaayan trl halklar (re-
y) kendi dil, din, kltr ve ananelerine gre yayor ve hayatlarndan
m em nun bulunuyorlard. E er M acaristand a kyller isyan ediyorsa bu
devlete kar deil kendi H ristiyan beylerine kar idi. H ristiyanlar Avru
p a d a m evcd olm ayan bir hrriyete ve adalete sahipti. T rkler "gvur dinin
de ka lm a k istiyorsa bu kendi iidir" kanaatini besliyordu*. H alk arasnda
yaygn o larak yaayan "G vurun akl olsa m slm an olurdu" a ta sz stn
bir cem iyetin dncelerine tercm an oluyordu. B una m ukabil "Akl Fren
g istan da, s a lta n a t l-i O sm anda" a ta sz de A vrupa ilim ve tekniinin s
tnln itiraf ve kabul devrinin gzel bir inikasdr.

D evletin vazifesi sadece A llahn irdesine uygun T rk-slm nizmn

ve ad aletin i m uhafaza etm ek ve bunu dnyaya yaym akt. B ununla beraber
devlet hi bir zam an slm latrm a ve trkletirm e siyaseti gtm em itir. Bu
gn bu siyaseti ten k it edenler cidd bir bilgiye ve anlaya sahip deillerdir.
Z ira cihn hkim iyeti ve slm nizm m efkuresine inanan bir devlet dar bir
m illiyetilik grne saplansa ve insanlk prensiplerine bal kalm asa idi bu
cihnm l vazifesini yapam az ve baka im paratorluklar gibi sratle ke
rek, u zu n asrlar boyunca, pyidr olam azd. slm idealine samimiyetle
bal b u lu n an ve o nun u runda canlarn feda e d e n O sm anllar dinin yasak
ettii ve insaniyetin cevaz verm edii cebr bir h arek ete de teebbs edemez
lerdi. Y avuz Sultan Selim in b t n hristiyanlan m slm an yapm a teebb
s d erh al eyhlislm Z enbilli A li E fen d inin (K anun devrinde de
E b u s-S udu n ) m u halefetine uram ; K oca P dih d a K u ran hkm ve
F tih in ahid-nm esi (ferm an) karsnda tasavvurundan vaz gemitir. Os-
m anl h n ed an ve devleti m ukaddes idi; ona kar hiynet ve isyan bahis
m evzuu olam azd. U zun s ren harp lerin neticesinde zuhr e d e n Celli is
yan larnda ise asla h n ed an ve devlet h ed ef olm am tr.
m p arato rlu k , bylece, yksek ahlk ve tim a nizm , edebiyat, sanal,
m im ar ve m zii ile tabi tekm ln takip ediyor; ham etini asker ve siya
s k u d retin i m uhafaza ediyordu. O sm anl lim leri arasnda mstesna bir
m evkii olan K tib elebi, dnya corafya edebiyatnda misli grlmeyen
Evliya elebi X V IPnci asrda yetim i N e f ve N am gibi ir ve tarihiler
b u devre m en suptur. Evliya elebi byk eseri ile im paratorluun her ke
sini ve halklarn, hayat, kltr ve hususiyetlerini canl bir tablo halinde iz
m itir. B u n u n la b erab er im paratorluun siyas ve asker kudretinde zaaf
balam ; dar ve lm m esseselerinde bozukluklar m eydana kmtr. Os*
F. Grenard, s. 126-132.
tO R K C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 3 4 9

inanllar K V IFnci asr o rtalarn d a G iriti fethetm i; fakat V iyana m u h asara

s (1683) O sm anl kud retinin artk nihayete erdiini, m ukaddes ittifaka d a

yanan Hal ordular karsnda T rklerin ilk defa m albiyetini gsterm i;

uzun h arpler sonunda im zalanan K arlofa m uahedesi (1699) bir dnm
noktas tekil etm itir. M acaristann hem en hepsi A vusturyaya, M ora Y ar
madas V enediklilere, A zak kalesi R uslara ve U krayna d a PolonyalIlara terk
edilmek sreriyle im p aratorluk ilk defa olarak ar kayplara uram ; A vru
pada da T rk korkusu artk sona erm itir. D aim a m uzaffer olan ve cihn
hkimiyeti idealine in an an b ir m illetin bu ac m albiyetle duyduu strap
"Ald Neme bizim nazl B u d in i" arkisiyle bugne k ad a r intikal etm itir.
Bu strap aym zam an d a m ill hayatiyet ve kud retin de yaadna dellet
eder. Zira m albiyet ve ricat devrinin m tefekkiri ve m nevveri gibi sde
askeri de asla cihn hkim iyeti m efkresini terk edem iyor ve bu sebepledir,
ki Budin(Pete)nin kaybna bile feryd ediyordu. N itekim b u inhitat devrin
de Planszlara kar k ah ram anca den Cezayir T rkleri yksek m anevi
yatlarn ve pdiha ballklarn m uhafaza ediyorlard. Y enieri gazilerin
den Benli Ali 1664de F ranszlarn m albiyeti zerine u m anzm eyi yaz
yordu:

P dih m Cezyirin,
Zviyesidr h em R es lu n ,
C oar d erya eser bd,
S e d d -i slm dur bir ad.

Allah o lsu n kl u kaalin,

Cezayir y e d i kiraln,
C ezayirin kahram an.
Kfire v erm ez m n.

C ezyir H ak talann,
Kl du an p d ih m ,
S er alr ser deiirz,
Sebl A llah d g r z.

Yarar arslan yatadur,

G erek erler otadur.
Kl ile arar yad,
A kdenizin bucadur.

Ltf oktur B -zevlin,

Dim ba nacadr,
S ev erler l-i O sm an ,
H ac B ek ta kaadur.
3 5 0 , T R K C H N H K M Y E T M EFK R ES

Y anar nr-i ragdur,

S a n m a m enzil radur,
D e d e yeniirz,
eh d gaazi kradur.

Bu cenk trk leri C ezyirde X V II. asrda d a T rk askerlerinin manevi

yatlar arasndaki fark gsterir*. Bu asrda d a im n, nefse itiraad ve hak
yolunda cihd ak aksetm ekte ise d e X V I. asrn zafer arklar ve top sesle
rinin arkasnda etretle yryen gazilerin ftih ruhu, gururu artk hissedil
miyor. B ununla b erab er O sm anl T rk cemiyeti, karlat muazzam d
m an kuvvetlerine, m ttefik kuvvetlerin k arad an ve denizden birlikte sald
rlarna ram en yine de hayatiyetini m uhafaza ediyor; asla mitsizlie d
m yor; trihini d e ayn r h k udreti ve v ek a n ile yapyordu.
Bu k ad ar yksek b ir hayatiyete sahip O sm anl T rkleri "DevIet-i ebed
m d d e fin m illetler-aras yksek ve m udil (com plexe) bir siys makina ol
duunu biliyor, onu n ham et, zarafet duygularna uygun m uaeret adb in
ce terift uslleri ve n ezket kaideleri de yayordu. m paratorluk, hneda-
m ve kurucular, ordusu, dili, edebiyat, m im arisi, msikisi, gzel sanatlan,
ilim ve k lt r adam lar, tarihileri ile T rk; din, ahlk ve m efkresi ile sl
m ve m ill olm akla b e ra b e r m illetler-aras nizm yksek ve salara siys
bir cam ia idi. nk im paratorluun um um nizm ve kanunlar iinde tam
bir h en k ve salam balar m evcd olm akla b e ra b e r h er millet, her din, her
m ezhep ve h e r m eslek k endi rk, lisn, k ltrel ve an anev ahsiyet ve hu
susiyetlerini m uhafaza ediyor ve bu sretle im paratorluun bir unsurunu
tekil ediyordu. T arih te m stesna m evkiini m uhafaza eden bu kudretin kay
naklarn ve asrlarca b u m akinay ileten m illeri b u ra d a bir kere daha h
lsa edelim :
1) A n a d o lu d a ydiksek hayatiyeti olan bir nfs kesafeti ile birlikte
T rk-slm m edeniyetinin yeni bir filiz hlinde gelimesi;
2) M ill-slm ahlk, fazilet ve m efkrelerin tam ve henkli imtizac ile
D nya nizm ve cihn hkim iyeti dvasnn en yksek bir dereceye erime-
si;
3) T asavvuftan gelen lh kudretin ferd k u rtulutan slmn Hak ve
ad let yolunda tim a b ir cihda inklp etm esi;
4) B tn slm dini m ezhep ve tarikatlarnn ayrlklar ve tefrikalardan
k urtarlp ayn byk m efkre u runda birletirilm esi;

J. D eny, Chanson d es Janissaires Turcs d A lger (M elanges R en e Basset) Paris 1025, t- F

Kprl, m 11,1,512-518.
. j r K C H N H K M Y E T M E F K R E S ______________________________________ 3 5 1

5) B tn kavim, din ve m ezhep m ensuplar arasnda m sam aha ve a d a

letin salanmas;
6) Byk fedkrlklara k atlanlarak "Nizm- lem" ideali ile m erkezi
yeti ve istikrarl b ir devlet m akinasm n kurulm as;
7) D evlet m lkiyeti (M r) syesinde byk to p rak sahipleri ile toprak-
sz veya esir kyl snflar ve bunlar aras u u ru m lara m eydan verilm em esi,
her iftiye ileyebildii k ad ar arazi salanarak tarihin kaydetm edii bir iti-
na adletin kurulm as ve bu sretle zira istihsal ile birlikte refahn artrl
mas;
8) D n ve ktisad esaslara dayanan A hilik ve esnaf tekiltnn ehir ve
kasabalarda yksek bir ahlk ve tima bir nizm mili olmas;
9) O sm anl o rdusunu tekil eden Y enieri ve Tim arl sipahi tekiltnn
mkemmellii, T rk askerlerinin yksek hasletleri yannda ordu n u n disip
lin, teknik ve silh stnl;
10) T rihin hi b ir h n e d an ve devlete nasb etm edii hayatiyetle O s
m an lI hnedanm m ilk on byk insan, birbiri ardndan padiahlk m akam
na getirmesi;
11) M erkeziyeti m uazzam bir im paratorluun banda bulunm alarna
ramen, baka h k m d arlardan farkl olarak, mill ve slm kanun ve
ananelere bal kalan, u lem a ve um m efkrn m urakabesi altnda bulunan
sultanlarn keyf, m stebit idareye, zulm e ve h a tt elenceye sapm am alar.
 V . B lm
T rk T a r h n d e n s a n l ik d e a l i
 1, Trklere Kar Haksz snatlar
" Y etm i iki m illete kurban o l k isen,
Td dfc/or sa/n d a im am ofosn sdk."
(Yunus Emre)

"Dinfe n e y d e n iin hikdyet etm ed e,

A yn h k la rd a n ik y e t e t m e d e ."
(Mevlna Celleddin)

T R K LER N ki bin yllk bir tarih boyunca ktalar, bir ok yabanc rk,
millet, din ve m ezhep m ensuplarn id are etm elerini yalnz kendi kuvvetleri
ve cihn hkim iyeti m efkreleri ile izah etm ek m m kn deildir. Filhakika
Trkler, eer yabanc kavim lere kar, salam bir adlet duygusuna, geni
bir din m sam ahaya ve yksek b ir insanlk idealine sahip bulunm asa, dar
bir milliyeti veya rk zihniyete, sert bir din taassuba kurban olsalard p
hesiz bu eitli u n su rlarn m ukavem etleri ile karlar; cihnral im p ara
torluklar kuram az ve tabiatiyle tarih azam etleri gibi bu yksek m efkreleri
de vcud bulam azd. T rklerin slm d an nce hiz olduu bu vasflar sl-
miyetin kabul ile ok d ah a kuvvetli bir m ahiyet ald ve cem iyet bnyesine
kk sald. ok sam im M slm an olan T rkler K u ranm "Allah a d le t ve
iyilik emreder", "Allah adlet edenleri sever". C enb- H a k cihd esnasnda ve
din urunda ad leti em reder; dm anlara zulm yapm ay, kadn, ocuk ve
ihtiyarlara dokunm ay yasak eylem itir, slm iyet adleti m lkn tem eli say
m; kfr ile devam m m kn olan m lkn (devletin) zlm ile bk kalam -
J^can srarla belirtm itir. Bu yetler m slm an hkan, sultan ve beylerin
idarelerinde daim a re h b e r olm utur. slm iyet ve T rkler dnyaya h ak ve
'ylik getirdiklerine ve beeriyetin b u syede saadete erieceine inandklar
halde, byce gaye u ru n d a dahi, ad leti h e r eyin stnde tutuyor ve asla
^alklarm arzularna aykr bir siyset ve h arek et bahis m evzuu bulunm uyor
3 5 6 , T R K C H N H K M Y E T ! M E FK R E St

du. slm iyet u ru n d a yaplan cihd d a elbette bu kaytlara tbi idi; zaruret
olm adka bir sava tervi etm iyordu. E sasen cihdn m ns hak y o l u n d a
ve dnya nizm u ru n da m add-m anev im knlarn ve gerekince de cann
feda edilm esi idi.
Eski-a h k m d arlar yabanc kavim lere kar yaptklar zulmleri ve
katilleri gururla ifade eder; bunu eserleri ve kitbeleri ile tarihe m al eder
ken G k-T rk kitbeleri kendi zaferlerini bu trl nm elerle sslemiyor-
bilkis sdece kendi kavm inin felket gnlerinde derya gibi akan kanlarn
dan ve da gibi ylan kem iklerinden bahsediyor; ldrdkleri dmanlar
dan dolay g u ru r duym uyorlard'. G k-Trk hkanlar daim a sulh kurmak
ve korum akla nyor; sava d a m dafaa zarureti ile yaptklarn belirtme
yi ihm al etm iyorlard. T rkede "il" kelim esi hem devlet, hem de devletin ilk
vazifesi olan sulh m nasna geliyor ve b u sebeple de sulhun tesisine memur
olan kim selere de "ili" deniliyordu. T rk tresinde "iliye zeval yoktur" s
z de b u vazifenin ehem m iyet ve kudsiyeti ile alkaldr. K un devrinden beri
am an T rk ler m uahedelerini m erasim le yaparken kurban kesmeleri de
dikkate yndr. M uahede akdinde dostluk ve kardelik tesisinde kanlarn
km z veya arap b ardana aktp ierlerdi, ki bu n a "and" (yemin) ve
"and-ime" denirdi^. K IIT nc asrda, B alkanlarda, K um an hkm dar ile
stanbul L tin im p arato ru arasnda anlam a olunca: "Kumanlar kanlarm bi
zimkilerin kanlan ile kartrdlar; arap ve su iine k atarak bizim kilerle bir
likte itile r ve k an k ard ei olduklarn sylediler". T rkerin m uahede yap
tklar yabanclara k arde gibi balanm alarn gsteren bu m erasim ahde ve
fann ve sulha balln ok m him bir inanca dayandna dellet eder.

am an devrinde G k-T rk, U ygur ve H azar hkan ve devletlerinin ya

b a n a dinlere ne d erece m sm aha gsterdiklerine, Y akn-arkta tkibe u
rayan b ir ok din ve m ezhep m ensuplarnn hrriyete ve himyeye kavu
m ak iin nasl T rk lkelerine sndklarna yukarda tem as etmitik. Ha
T rk devletleri yalnz yabanc din m ensuplarn him ye etm ekle kalmyor;
ayn devletin h u d u tlar ierisinde T rkler de eitli dinlere m ensup cemaat
lerle b ir arad a ve henk ierisinde bir hayat sryorlard. G erekten Trkler
Trkerin bu insan vasflarna iik defa dikkati eken byk Rus arkiyats W. Barthold olduunu
belirtm eliyiz (Orta A sya Trk tarihi, s. 10-11).
^ Kgarl M ahm ud, I, s. 45, 382. Ahid ve msaka bigas da deniliyordu.
^ Joinville, Histoire de Saint Louis, Paris 1872, s, 222. Sultan II. Bayezid devri iri: " K a n yoldayd,
karnda oldu" ve Yavuz devrine m ensup bir irin de;
Oklarn can alm aa trinle yolda oldular
Sinelerde kan yaladtlar karnda oldular
beyitleri bu eski ananenin izlerini gsterir.
T C R K C H N H K M Y E T M E F K U R E S _______________________________________________________________________________ 3 5 7

VI-Xrinci asrlar arasnda, am an, B uda, M ani, H ristiyan, Y ahudi ve s

lm dinlerine m en su p o larak bir arad a yaam akla tarih te de grlm em i bir
msamaha ve insanlk rneini veriyorlard. G k-T rk, Uygur, H a zar ve
Mool hanlar h u zu ru n d a eitli dinlerin m m essilleri arasnda, hi b ir ta a s
sup grlm eden, d in m nakaalar cereyan ediyordu. slm iyeti kabul e d e
rek Yakn-arka ve A n a d o lu ya gelen T rkler, bu eski a n aneleri birlikte ge
tirdikleri gibi slm iyetin E hl-i k it b a, Sem av din m ensuplarna bahettii
hak ve hrriyetleri de, k endi anlaylarna uygun olarak, dikkatle tatbik ed i
yorlard. D indar T rk sultan ve beyleri b u vasflara sahip olduu gibi slm i
yeti henz sath b ir ekilde kabul eden eski am an inan ve dncelerini
muhafaza eden gebeler d e ayn m sam aha anlayna bal idiler. Bylece
Trkler mill ve slm a n anelerin imtizaciyle ok ileri bir nizm getiriyor
lard. Seluk su ltanlar ve T rkm en beyleri Y akn- arkta ve hususiyle A n a
doluda karlatklar H ristiyan d in v e m ezheplerine kar takip ettikleri si
yset bu mill ve slm a n aneye dayandktan baka devrin tim a artlarna
ve kendi m en faatlerine de uygun bulunuyordu. Bu syede A n ad o lu d a yerli
Sryani, E rm eni ve R u m halklarn kendilerine balyor; bu da B izansn d i
n, dar ve m al tazyiklerine kar T rk idaresini tercihe sebep oluyordu.
Trklerin A n ad o lu ya getirdii M r to p rak idaresinin to p ra k aristokrasisini
kaldrmas ve tim a ad leti salam as d a din hrriyeti k ad a r yabanc halk
lar cezbediyordu.

Seluklu devletinin teekklnden nce bir m illetin to p tan m uhacereti

sretiyle vukubulan istil ve aknlarm yerli halklar zerin d e iyi tesirler b
rakmad, H ristiyanlar gibi M slm anlarn da, bu g dalgalarndan ik
yeti olduu m alm dur. stilnn za ru r bir neticesi olan bu aknlar Seluklu
devletinin kurulm asiyle nizm a konulm u ise de, zam an zam an, m u h ace ret
lerin sebep olduu hd iselere kar yerliler gibi yerleik hayata geen T rk
ler de ikyetlerde bulunm ulardr. Trkiye Seluklular zam annda ve m e
sel Mevln C elleddin-i R m nin eserlerinde T rk adna verilen yamac
gibi kt m na da gebelerin ve hussiyle K aram an O ullarnn isyanlar,
Konyay igal ve yam alar ile alkaldr. F ak at bir gebe devlet veya bey
lik kurulunca derh al nizm ve k an u n hkim olm u; hrriyet ve adlet h
km srmtr. N itekim , yukarda izah ettiim iz zere, Seluk devrinde h
km sren adlet, h rriy et ve refah o dereceye ykselm itir ki slm ve H-
nstiyan eserlerinde b u ilk istil ve akm lara dair hi bir iz kalm am ve T rk
idaresine kar sadece krn hislerini ifde etm ilerdir.
Byk T rk m u h aceretine, gebelerin hayat tarzna ve T rk devlet sis
temine nfuz edem eyen yabanc m ellifler H ristiyanlarn Seluklu T rkle-
3 5 8 ______________________________________ T R K C lH N H K M Y ET MEFKRES

rin d en ok zulm grdklerini ve H al seferlerinin d e bu sebeple balad,

m ileri sryorlard. Bu aslsz hkm de, phesiz tarihilerin ilk Trkmen
ak n lan hakknda, kroniklerin verdii kaytlar m bala etm eleri ve muah
h ar devirde T rk lere kar beslenen taassuba dm eleri ile ilgili idi. Halbuki
H al seferlerinin hazrland Sultan M eiik-h devri (1072-1092) Msl
m an ve H ristiyan kaynaklarnda m utlak bir adlet, hrriyet ve saadet devri
o larak tarih e intikal etm itir, ki bu husus yukarda da, vesikalar ile meydana
konm utur. H a tt B izansa ve H ristiyan lkelerine kar istil ve fetihler ya
p an T urul-beg ve A lp A rslan da, bu yabanc kaynaklarda, yksek adlet ve
faziletleri ile tannm tr. Seluklularn bu hviyetleri ve tarihleri henz tet
kik edilm edii iin o nlarn H ristiyanlara zulm yaptkJar kanaati evvelce
yaylm; A n a d o lu n u n Trklem esi ve slm lam asnda kesif T rk kitleleri
nin m u hacereti kavranlm ad iin de bu m him m esele cebr din deitir
m e veya im h a siyseti ile ilgili sanlmt. T rk tarihini iyi bilmemekle bera
ber, ilk defa, W . M. R am say A nadolu Hristiyanlarnn Seluklu devrinde Bi
zans devrine n az ara n d ah a m esud bir hayat yaadklarm ve daha geni bir
din hrriyetine sahip olduklarn ileri srm ek sretiyle eski zihniyet ve g
rlerin tam zddm ifade etm itir.'' Bizans m tehasss olan A. A. Vasiliev
eski ve yeni iki zd fikir zerinde dururken R am sayn fikrine katlmann da
g olduunu b elirtir ve iki grn de m balal olduu kanaatini benim
ser. H albuki o nun b u hkm d e Seluklu tarihini bilm em ekten ve hiss dav
ran m ak tan ileri gelen b ir hatadr.
Filhakika Seluklarn yalnz devlet nizm kurduklar devirde deil istil
zam an larn d a bile Sryani ve Ermenilerin, d ah a so n ra da Rumlarn Bizans
idaresine kar Trklere yardm ettiklerine, hussiyle Bizans imparatorluu
nu m dafaa etm ed ik lerine ve m uharebe m eydanlarn toplu olarak terk et
tiklerine d air H ristiyan kaynaklarnda ok zengin m alzem e mevcuttur. Ger
ekten ilk slm fetih lerinde B izans im paratorluunun takip ettii Ortodoks
ve ru m latrm a siyaseti ve im p ara to r H erakliusu n b t n akideleri Monothe-
lism e ad ile yeni b ir m ezhep ierisinde birletirm e teebbs btn Ya-
kn-ark H ristiyanlarnn M slm an ordularn b ir nevi kurtarc olarak kar
lam alarna, M sr ve Suriyenin kolayca istilsna im kn verdi. Seluklular
devrinde d e A n ad o lu kavim eri B izansn ayn bask ve zulm siyasetinden
ikyeti o larak ftih T rkleri yine byle karlyorlard^. Sryani tarihisi
M ihael: "Hristiyanlara aid memleketlerin ounu alan Trkler mukaddes sr
* Cities a n d Bishoprics ofP krygia, Orford 1895, s. 16-27.
^ H istoire d e l'Em pire Byzantin, Paris 1932, II. s. 26.
^ J, Laurent, Byzance et les Turec Seldjoucides jsq ten 1081 (Nancy 1913) adl eserinde bu hususi
dair m isaller verilm i olduu gibi aada da dikkate deer pek ok hdiselere temas ediJecekur-
T r k C t H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 359
lara (T e slise ) dair bir fikre sahip olm adklar ve H ristiyanl b ir h a t s a y
dklar iin din akideler (H ristiyanlk) hakknda bilgi edinm ek lzum unu
duymuyor; err ve R fz R um larn yapt gibi, kim senin dinine ve inancna
karmyor; hi b ir bask ve zulm dnm yorlard" ifadesiyle bu durum u
k s a ve vecz b ir ekilde ifade etm itir .

Hal seferlerinin S eluklularn zulm leri ve hususiyle fethedilen Ku-

dsde H ristiyanlara ve H allara kar fena m uam eleleri dolaysiyle vuku
bulduuna dair eski gr, tam am iyle son devirlerin taassubu ve hayali n eti
cesi olarak, m eydana km tr. B ir E rm eni m ellifi K udse sahip olan A r-
tuk Beyin "hkimiyeti Kym e (R esurection) kilisesi tavanna att oku ile
grlr. Son gnlerini o rad a geirdi ve Sleym an m bedine giden yol ze
rinde defnolundu"* diye yazarken m u ah h ar tarihiler bu oklarn kiliseye bir
hakaret ve tecvze d ellet ettiini ileri srm ler; b u n u n T rklerce b ir h
kimiyet iareti olduunu dnm em ilerdi. N itekim T urul-beg Isfahan ca
mii mihrabna ve Evliya eleb iye gre F tih de Ayasofya tavanna ok koy
mutu. Aslnda M sr i halifesi M ustansr ve el-H kim in M sr ve S uri
yede Hristiyan, Y ahudi ve snn M slm anlara yaptklar zulm ler arasn
da Kuds kilisesi d e tah rip edilm i olup onlara aid bu fenalklar d a haksz
yere Trklere isnad edilm itir. G erek ten H azreti m e rin ve T rklerin K u
ds fetihlerinde hi b ir za ra r ve katil bahis m evzuu olm ad halde Hal
ordusunun bu m ukaddes ehri 70.000 m slm ann kan ile boyad d a H ris
tiyan ve M slm an kaynaklarn ittifakyle sabittir. Y ukarda T rkler ile
Hallar arasndaki m n asebetlere tem as ederken B izanshlara yardm iin
gelen AvrupalIlarn R u m larn hilekr, H ristiyanla dm an olduklar k a
naati ile dndklerini, dm an o larak savatklar Trklerin kahramanl,
efkat ve merhametlerine kar hayranlk duyduklarn belirttiim iz gibi aa
da bu husus ok dikkate yn hdise ve m isallerle de m eydana konmutur.
Hatt Erm eni ve Sryanilerin yalnz R uralara kar deil H allara kar bile
Trkleri tercih ettik lerin e dair kaytlara da rastlanm tr. F ilhakika Trkler,
Islmdan nce ve slm devrinde, yabanc din ve kavim lere kar tarihte
misli grlmemi b ir din hrriyeti, adlet ve efkatle m m taz bulunuyorlar
d. Bu m nasebetle ilk O sm anl tarihini yazan m ehur AvusturyalI lim
Hammerin frsat bulduka byk O sm anl P dihlarnn yksek hasletleri-
^Michel le Syrien, Chronique, II, s. 222;
Mathieu, Chronique, s. 257. Bu husus iin bak. O sm an Turan, "Eski Trklerde okun hukuk bir
sembol olarak kullanlmas". Belleten, X X X V (1945); Cl. Cahen, "Tughra Seldjoukide", JA , CXX-
, XIV (1947).
Bu husus "Les Souwerains Seldjoukides et leurs sujets non-musuimans" {Studia Islam ica, I, (953),
S- 66-100) adl tedkikim izde ilenm i ve aada az ilvelerle bu kitaba alnmtr.
3 6 0 ___________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S

ni kltm ee, h a tta bazan tenakuza den isnadlar ile bu byk i n s a n l a r

drm ee alm tr, ki bu gibi h ata ve iftiralar ok defa T rk ve H r i s t i y a n
kaynaklarnn ahdeti ile tekzibe uram tr. O rtaa A vrupa tarihinin b
yk m tehasss m eh u r Belikal tarihi H en ri P iren n e de T rklere kar
tarih hislerinden kurtulam am tr.

T rklerin m edeniyet tarihindeki rolleri de ayn taassuba kurban gitmi

ve slm m edeniyetinin sukutu bile Seluklu T rklerinin hkim iyeti ile al
kal ve b ir felket o larak gsterilm itir. Bu hususta en ileri giden de Alman
arkiyats Th. N ld ek e olm utur. H albuki Seluklularn slm dnyasna
hkim iyetleri slm m edeniyetini yalnz buhran ve inkrazdan kurtarmam-
onu n yeni ve p arlak b ir devri idrakine sebep olm u; h a tt dolaysiyle Avrupa
m edeniyetinin douuna d a yardm etm itir. N itekim O rta Asya tarihinin
byk m tehasss olan R us arkiyats W. B artho ld T rkler zamannda
m ed en ykselie d air fikirleri ile bu haksz isnadlar rtm tr, ki baka
b ir eserim izde m eydana koyduum uz zere aslnda T rklerin yalnz Seluk
lulardan sonra deil slm m edeniyetinin kuruluunda d a byk hizmetleri
artk anlalmtr'*'. slm ve H ristiyan dnyalar arasnda balayan tarih
cihn hkim iyeti ve nizm m cadelesi son bin yllk devirde slm bayrakla
rn ykselten T rk ler ile vukubulduu iin uzun asrlar zarfnda Trklere
kar teekkl ed en m enfi hislerin, btl inan ve k anaatlerin kknden s
klm esi kolay olm am ; tarih ilm inin ve insanlk duygularnn gelimesine
ram en alkanln m ahsl olan bir ok tesirler zam anm za kadar devam
etm itir. B u yksek slm ve nsan duygu ve ideallerin tekm l dolaysiy-
ledir, ki Y unus E m re gibi byk bir m utasavvf T rk iri km il bir insan ve
lh klara re h b e r (im m ) olm ak iin yetm i iki m ilete (dine) kurban ol
may ve on lara m savi b ir gzle bakm ay iaret ediyor; M evln Ceileddin
R m de neyin A llah da, h ak yolunda birlem ek iin ayrlklardan hikye ve
ikyet ettiini anlattn sylyordu. B ununla b erab er T rkler ve tarihleri
aleyhindeki eski m enf dncelerin m him bir ksm T rk ve Avrupal
lim ler tarafn d an dzeltilm itir.

* Bu hususlar "Seluklular tarihi ve Tiirk-slm medeniyeti" adl eserim izde geni bir ekilde tetikik
edilm i olup bilhassa slm m edeniyetinin inhitat m eselesi hakknda s. 360 ve mteakip bahislere
bak.
 2. Gayri - M slimlerin krn Hisleri
"insanlarn e n dili, e n akll v e ku dretlisi o la n M e-
likh b t n insanlara u e hrisdyanlara kar baba
gibi idi. B t n R u m u e E rm en iler k e n d i arzulariyle
o n u n id a resin e g ird iler."
(Urfal Mathieu)

M s l m a n m tefekkirleri Seluklu hkim iyetini, slm dini ve m ed en i

yeti bakm ndan, nasl m innet ve kranla karlam idiyse H ristiyan m el
lifleri de ayn m em nuniyet duygularm belirtm ekte kusur ilem em ilerdir.
Byk Seluklu im p arato rlu u n u n azam et devrini ve cihn hkim iyetini
temsil eden M elikh H ristiyanlar iin m stesna vasflara sahip bir insan
idi. Onun zam annda yaayan E rm eni tarihisi U rfal M athieu: "M elikhn
saltanat A llahn ltfuna m azhar oldu. H kim iyeti uzak lkelere k ad ar yayl
d ve Erm enilere huzur verdi" ibaresiyle balar ve o n u n ark A nadolu ve
Suriye seferini anlatr: "Dnyann hkim i M elikh saysz askerlerden m
rekkep ordusiyle R om allarn m em leketini (A nadoluyu) fethe giriti. Kalbi
Hristiyanlara kar efkatle dolu idi. Getii lkelerin halklarna kar bir baba
gibi davrand. B ir ok ehir ve vilyetler, kendi arzular ile, onun idaresine gir
di; btn R um ve E rm en i beldeleri o n u n k an u n la rn tand" der. M ellif
onun, Erm eni patrii B asilin talebi zerin e de, kiliselere, m an astrlara ve
rahiplere ait vergileri 1090 ylnda, turah bir ferm anla, baladn yazar .
Anili Samuel d e M elikhm, babasnn siysetine uym ayarak dmanlarnn
gnln kazandn, insanlarn en dil, akll ve kudretilisi olup h e r tara fta
bar ve hakim ane bir id are kurduunu, efkati ve fikirleri ile kendisini her
kse sevdirdiini, H ristiyanlara ve b t n insanlara ok licenap davrandn
syler ve "Milletimizi o kadar seviyordu, ki dua ve takdislerimizi talep ediyor
brfal Mathieu, Chronigue, s. 172, 196, 201; Tarihi Vardan, Tr. trc. H . Andreasyan, Ed. Fak. Ta-
Semineri Dergisi, I 2, s. 180.
3 6 2 ___________________________________ T R K C H N H K M Y E T t M E F K R e s }

du" cm lesini ilve eder'. G rc kaynaklar d a M elikh insanlarn en

m m taz g sterir ve H ristiyaniara kar adleti, iyilii ve yksek vasflarm
belirtirler. Bu m stesna ahsiyeti ve tesiri dolaysiledir, ki lm nde maie
m ine M slm anlar gibi H ristiyanlarn d a katldm kaydederler'.

M elikhn lm nden sonra, siyas buhran devrinde hkm dar olan

olu B erkyaruk (1094-1104) zam annda. ark A n ad o lu d a valilik yapan Sel-
uklu sm ailin E rm en ileri ve keileri him ye ettii, ar vergileri kaldrd
ve b u syede halkn sevgisini kazand bildiriliyor'*. D a h a sonra ark Ana
d o lu da devlet ku ran A rtuklular ve A hlat-ahlar hakknda d a ayn kran
hisleri belirtilm itir. A rtu k olu kahram an B elek isyan eden G erger Ermeni-
lerini, 1121de teh cr edip H anazit blgesine nakletm i; fakat hrriyetlerine
dokunm am ; ok m erham etli davranm ve onlar kylerde iskn etmitir".
O n u n kahram anl ve savalar dolaysiyle lm Hallar arasnda ne dere
ce sevin yaratm sa yerli Hristiyanlar arasnda d a o nisbette kedere sebep
olmutur'. Aortuklulardan N ecm eddin A lpinin uzun sren hkmdarl
(1152-1176) zam an H ristiyanlar iin bir refah devri saylm tr'. Erzurum
em ri S altuk (1145-1176), kayn p ed eri A h lat h II. Skm en (1128-1183)
ve A zerbaycan A tabei ldenizin (1146-1172) idareleri ark Hristiyanlan
tarafn d an bir adlet ve refh devri olarak tarihe gemitir. B u esnada baka
b ir v ak ad an d a bahsedilm itir. V a rd an a gre A vet ism inde hayr ve fazileti
ile tannm b ir E rm en i papaz vard. A h lat h h e r tarafta vaazlar ile h
re t ve nfuzu yaylan bu papaz M alazgirdde m erasim le karlam; duasn
alm ve kendisine ok sayg gsterm iti. F ak at ahlksz papazlar onu Rum
im p arato ru n a casusluk yapm akla itham edip idam na sebep olmulard. Bu
nu n la b e ra b e r l m n d en sonra bu itham larn vrid olm adna kanaat geti-
ren A h lat h b u n d an ok m teessir olm utu .

T rk h k m d arlar H ristiyan m ukaddesatna sayg gsterilmesini ken

di vazifeleri icab biliyorlard. H aa tecvz eden E m ir K aracann, 1182de,
A hlat h tarafn d an M alazgirdde idam edildii rivyet edilir'. Mslman
ve H ristiyan halk arasnda din anlay ve m sam aha o dereceye varmtr.
Tables Chronologique, trc. M . Brosset, St. Petersbrug 1876, s. 451, 455.
Brosset, Histoire d e la Georgie, I, 349; O rbelian, Histoire de la Siounie, trd. Brosset, s. 182.
M athieu, s. 205, 207; Vardan, s. 184.
M ichel, s. 206.
M athieu, s. 311.
'^M ichel, s. 3 364.
Vardan, 201, 202.
Vardan, s. 2 0 1 ,2 1 1 .
T R K C J H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 3 6 3

ri Duveyn ehrinde cam i ve kiliseler, hill ve h a yan yana bulunuyor; M s

lman hkm darlar E rm en i ve G rc prensesleriyle evleniyordu^. B u n u n
la beraber M slm an ve H ristiyan hkm etler arasnda vukubulan savalar
esnasnda din hisler kkrtlyor; iki din m ensuplar arasndaki h enk de
bozuluyordu. G rc kral Seluklu im paratorluunun paralanm asndan
faydalanarak, 1163de, D uveyn ehrini (A zerbaycanda) igal edip M sl
manlar kltan geirdi; cmileri yakt ve m inarenin stndeki H illi indirip
Tiflise gtrd. Bu h d iseden ok m teessir olan A h lat h Skm en ile l
deniz G rclere kar m ukabil taarru za geerek intikam aldlar; G ag ovasn
da bulunan m ehur H a paraladlar. B una m ukabil, 60 yldan beri, cam ie
tahvil edilen ve zerin e H ill konan A ni kilisesi d e tek ra r eski hline evri
lince Hill yerine te k ra r H a kondu"*.
O rta A n ad o lu ya doru uzayan vilyetlerde hkm sren D nim endli
ler, kendilerine aid D n im end-nm e ve dier kaynaklarn ifadelerine gre,
tamamiyle slm m gaz r h u n a bal idiler. B ununla b erab er H ristiyan kay
naklar bu h an ed an a m ensup hkm darlar hakknda ok m em nniyet gs
terirler. N itekim Sryani tarihisi M ihael bu hn ed an n ilk hkm dar olan
Dnimend G m -tekin A hm ed G azinin M alatyay G abrielden fethi ze
rine halkn refah ve adlete kavutuunu, E rm en i M athieu da iyi bir insan
olarak Hristiyanlara kar m erham et ve ltufla h arek et ettiini ve bu sebeple
de, 1104de lm nn H ristiyanlar arasnda k ed e r yarattn belirtir^^. O
lu Melik G azi H ristiyanlara ve M alatya civarndaki m ehur Sryani m an as
tn Barsuma m an astrn a ar vergiler koyduu halde onlarn dinlerine ve
mukaddesatlarna kar ok saygl idi. Bu m nasebetle nakledilen bir h d i
se de kayda yndr. Filhakika bir ranlnn H a zerine oturm as H risti
yanlarn M alatya valisine ikyetine sebep olm u; vali de onu H ristiyanlara
teslim etmitir. D evrin d e tin e gre ranl m slm ann yz karartlm ve
eee bindirilerek, tehir m aksadiyle, ehir sokaklarnda dolatrlm tr.
Hdiseyi renen M elik G azi onu devletinin hu d u tlar dna atmt^. M e
lik Gazinin olu M elik M ehm ed G azi ise baka trl icraat yapm tr. ok
dindar olduu ve arap im edii rivyet edilen M ehm ed G azi slm bir siy
set gtmekle tannyor; harap kiliselerin m erm er talarn cam i ve binalarda
kullanarak K ayseriyi im ar ediyordu, ki bu ehrin U lu camii onun eseridir^**.
Kilise talar dola 3nsiyledir, ki son zam anlarda baz lim ler bu m him cam iin
V. Minorsky, Studies in Caucarian H istory, L ondon 1953, s. 134, 135.
^ bn ul-Esir, Kahire 1303, XI, s. 107; Vardan, s. 195. 205.
^ Michel le Syrien, s. 195, 205; Urfal M athieu, s. 256.
y Michel, s. 235, 264, 286.
Mathieu, s. 256.
3 6 4 , T R K C H N H K M Y E T M E F K R E a

kiliseden tahvil edildiine dair esassz bir k an a at belirtm itir, ki bu devrin

dier U lu cam ilerine (m esel Konya ve Sivas) aid T rk m im ar uslbuna da
hi dikkat edem em ilerdir. m p arato r Y uannes K om nenos, 114Tde, Niksara
kadar sefer yapnca, M elik M ehm ed G azi phelendii H ristiyanlara kar
ok iddetli davranyor ve Bizans im p arato ru n a yardm edecekleri endiesiy
le onlarn evlerini igal ediyor; ocuklarn toplayp tedbir alyor ve, yanl
lkla d a olsa, im p arato ru n adn ananlar ldryordu^. B ununla beraber bu
tehlikeli d u ru m ve b u D nim endli hkm darnn hussiyeti dolaysiyle bu
hdise m stesna kalm aktadr. N itekim M alatya em ri o lan M ehm ed Bey
ehrin H ristiyan halk tarafndan ok seviliyor; Sryanilerin m ehr Barsu-
m a m anastrn ziyret ed e rek gnllerini alyordu. Bu sebeple tahtm kay
bedip A tabeg N u red d in M ahm ud tarafn d an hapse atlnca ehrin rahipleri
kendisine p a ra gnderiyorlard. N ihyet M ehm ed Bey, 1175de, hapisten
kap M alatyaya dnnce teekkr duygular ile m anastrlara aid vergileri
kaldrd. F ak at kilise arazisinin vergi m uafiyeti m slm anlar arasnda ho
nutsuzluk yarataca endiesi rahipleri 700 dinar olan eski verginin 300 di
n ara indirilm esi lzum una ikna etm i ve bu m iktarn kabul rica edilmi
tir^. D nim endli hkm darlar, m ahalli artlar ve ktisad alkanlklan
hesab a katarak , p aralarn R um ca harflerle basyorlard, ki bu hussa Artuk-
lulard a d a rastlanm tr. Bylece D nim end-nm ede akseden din hisler ve
cihd ak gazilere aid olup taassuba d ellet etm em i; O rta A nadoluya h
kim b u lu n an D nim endli devleti d e dier T rkerin zihniyet ve siyasetine
bal kalm tr.
Seluklularn Y ahudilerle m nasebetleri de dikkate yndr. Filhakika
slm dnyasnn byk ehirlerinde Y ah u d iler ktisad ve ticar hayatta m
him b ir m evkie sahip bulunuyordu. B adadd a b an k er olarak alan Yahudi
bn A lln ve b n Sem h M elikh ile N izm l-M lk n yakn dostlan idi.
B unlar devlete aid byk inat ilerinde m taahhitlik yapyor; devletin istik
raz ilerinde byk b ir rol oynuyorlard. Y ahudilerin b u mevkileri dolaysiyle
siys tesirleri de grlyordu. N itekim halifenin veziri Z m m lere kar s
lim in m ecb u r kld kyafet nizm m tatbik edince yksek mevki sahibi bir
ok H ristiyan ve Y ahudi, gayr m slim grnm em ek iin, ya bu tatbikattan
ikyet ediyor veya M slm an oluyordu. bn S em h B adad valisi Gev
her-yn ile birlikte M elikha ve N izm l-M lke gidip A bbs veziri aley
hinde bulu n d u lar; onu n M elikhm T rkistan seferini hafife aldm syle
diler. B u sebeple halifenin veziri E b uca azledildi. M elikh ve Nizm
l-M lk n l m lerinden so n ra bu yahudi bankerin ldrlmesi de dikkate
^'M ichel, s. 237, 2 4 0 ,8 1 0 .
M ichel, s. 364.
T r k C H N h k i m i y e t i m e f k r e s i 3 6 5

iyndr. D a h a nce baz em rlerin Y ahudi b an k e r bn A lln ldrm eleri

jse Nizm l-M lk hiddetlendirm i ve gn evinden km yarak sultana
teessflerini bildirm iti. M elikh d a b u n d a b ir kasd olm adn beyan ed in
ce mesele kapanm t.
Halifenin veziri zam annda m evkilerini m uhafaza m aksadiyle M sl-
nan olan Y ahudilerin ihtidas sam im i karlanm yor; H a n b e lle r bunlar
"Rvetin m sl m am sfatiyle alay m evzuu yapyorlard. F ak at m m Ku-
eyrnin olu E b N asr, m en faat m ukabilinde de olsa, bu ihtidalar faydal
buluyordu^'. Seluklu devletinin Y ahudilerle m nasebetleri d o stne olup
onlarn sultan ve vezir zerinde nfuz sahibi olduklar ve B adaddan farkl
muameleye m aruz b u lu nduklar gzkyor. N itekim X IF nci asrda spanyol
Yahudilerinden seyyah B enjam in de T udelle ark lkelerini ziyret ettikten
sonra Trkleri Y ah u d i dostu olarak gstermitir^. E sasen, yukarda belirtil
dii gibi, A vrupa Y ahudileri H u n lar, T rkleri ve M oollar A llahn kendi
lerini Hristiyan kavim lerin zulm nden k u rtarm ak iin gnderdiini syl
yor ve buna inanyorlard. lhanler slm dnyasna hkim olunca btn
gayr mslimler ile birlikte Y ahudilerin de nfuzu artm ve hussiyle M-
sr-Trk sultan B aybarsn M oollara ve H allara kar zaferleri, nihyet
onun slmn m chidi ve m ceddidi o larak kazand yksek m evki m sl-
manlann ona kar balln arttrn ca am an lhanler onlara kar sert
bir siyset takibine balam lard. Bu du ru m H ristiyanlar gibi Y ahudiler
arasnda da M slm anlara kar baz taknlklarn vukuuna sebep olm utu.
lhan hkm dar A rgun (1211-1284) zam annda vezir olan S aad d-D evle
Trke ve M oolca bilgisi ve iyi tabip olmasiyle b u hkm dar zerinde n
fuz ve devlet idaresinde d e ok yksek bir otoriteye sahip olmutu^. O nun
bu durumundan faydalanan dindalar Y ahudiler de byk m evkileri igal
ettiler. Nitekim bu devre m ensup B adadl bir ir "Bu zam anda Yahudiler
dimyanm grmedii bir mertebeye ykseldiler. Z ira hkim iyet ve servet o n la
rn elinde olduu gibi devletin m avirleri ve hkm darlar d a onlara aittir.
Felek Y ahudi olduu iin size de Yahudi olmanz tavsiye ederim.
Bununla beraber bekleyiniz, yaknda onlarn ferydlarm ve deceklerini
greceksiniz" diyordu. G erek ten S aad d-D evlenin cretli slm aleyhdar
siyseti ve m slm anlar yksek m evkilerden uzaklatrm as um m efkr
onun ve rkdalannn aleyhinde ok gerginletirdi. H a tt V assf, tarihinde
anlattna gre S aad d-D evle, A rgun H a n slm devrinin getiine ve
^fool devrinin geldiine, bu sebeple de M slm an byklerim ldrm ek
^Sduklulariarihi, s. 224, 231.
Bnjamin de Tudelle, Voyage, s. 82 ,8 5 .
s. 163; Bar H ebraeus, s. 490.
3 6 6 ______________________________________________________________________ T R K C fH N H K M

ve K b eyi b ir p u th n e hline evirm ek iin inandrm aa alt. Eyletlerde

byk din adam larn ldrtm ek iin H a n a listeler verdi. A ksarynin an
lattna gre A n a d o lu ya gnderdii adam lar d a zulm ler yapt; bir ok
devlet ricalini azl ve im ha ettirdi. Bu siyset S aad d-D evle aleyhinde Ms
lm an efkrn galeyna getirdi; h att bizzat M oollar bile o n a kar hus
m et beslediler. B u sebeple A rgun H a n n lm S aad d-D evIenin ldrl
m esine im kn verdi. D evrin irleri M slm anlarn ra h at bir nefes aldm
teren n m ettiler. lham im paratorluu hu d u tlar dhilinde Y ahudi dman
l ilerledi''. G azan H a n (1295-1304) tah ta kp slm iyeti kabul edince
gayr m slim lerin taknlklarna kar m ukabil h arek etler bagsterdi. Teb
rizde, B a d ad da, M usulda ve baka yerlerde h alk havralara, kiliselere ve
M ool p u th an ele rin e saldrd. F ak at G azan H a n n slm esaslarna babbj
ve ad leti syesinde bu hcum ve tahripler d u rd u ru ld u ve eski durum hasl
oldu.' B un u n la b erab er byk vezir R eideddin de, 1318de, Olcaytu Han
zehirlem ekle itham o lu narak ldrlnce Y ahudilikten dnm e olduu ve
slm iyette sam im iyetsizlii ileri srlm t. A n a d o lu n u n byk ticaret
m erkezlerinde, Konya, Sivas, A ntalya, Sinop ve K astam onu gibi mhim e
hirlerinde b ir takm Y ahudi koloni veya m ahalleleri de vard. Saad d- Dev-
lenin zulm lerine d air ikyetler T rkiyede de ykselm i idiyse de burada
Y ahudi aleyhdar b ir taknlk hakknda kaynaklarm zda bir kayda rastlan
m am tr. bn B at ta, A ydn olu M ehm ed Beyin saraynda bir Yahudi tabi
bin fazla itib ar ve sayg grdn ve bu n a taham m l edem iyerek onu azar-
ladm kaydeder ".

Trih-i Vassf, nr. H am m er, s. 238, 247; Aksary, s. 156-166; E.G , Browne, Literary History of
Persia, III. s. 31-36.
Bar H ebraeus, s. 490, 491, 507; Redddin, nr. K. Jahn, s. 85, 92, 94.
^Seyhat-nm e, I, 311, 333; Cm, Nefehat l-ns tercm ei, s. 522. Osm anl devrinde Yahdilerin
durumu hakknda aaya bak.
 3. Seluk Sultanlar ve Hristiyanlar
"Trkler, err v e R fiz R u m la r gibi kim sen in dini
n e v e in an cn a kanm yor; hi bir bask v e zu l m
d n m y o rla r d ."
(Sryani Mihaei)

A n a d o l u Seluklu sultanlar, b u lkede hkm sren dier h k m d ar

lara nazaran, d ah a farkl bir du ru m d a idi. F ilhakika Seluklu hnedanna
mensup olm alar o n lara A nadolu T rkleri arasnda m stesna bir m evki v e
riyor ve dierleri zerinde de, um m iyetle, m etb d u rum da bulunuyorlard.
Bizans karsnda daim cihd ve fetihlerle m egl olm alar ve h e r yerde H-
ristiyanlarla san l ve m n aseb ette bulunm alar d ah a hassas davranm alarm
gerektirebilirdi. F ak at on lar bir yandan yabanclara kar din m sam aha ve
adlet ananelerine fazlasiyle sahip bulunuyorlard. te yandan d a b u yeni
vatann esk skinlerini kazanm ak lzm unu kavram durum da idiler. N ite
kim Trkiye sultanlar, h enz topraa yerlem em i gebeler yannda istih
sal yapan hristiyanlar korum ay, ktisad siyasetleri iin de tabii sayyorlar
d. Bu sebeple yalnz id arelerin d e yaayan H ristiyanlar m em nun etm iyor;
ayn zamanda B izansn m al ve din tazyiklerinden bkan hudutlar tesin
deki halklar da ken d ilerin e ekiyor ve fetihlerini kolaylatryorlard. B izans
idaresinde byk toprak aristokrasisi elinde ezilen kyllerin Seluklular, bir
kurtanc olarak karladklarna dair m him kaytlar vardr. G erekten ilk
Seluklu Sultan Sleym an-h (1075-1086) eski T rk gebe to p ra k idaresi
ananesine ve slm n fetih h ukukuna gre b t n topraklarn m lkiyetini
devlete mal ed erk en araziyi, dilne bir vergi m ukabilinde, halka datyor
du. Bylece H ristiyan kylleri topraa ve hrriyete kavuturuyor; devlete
Osman Turan, "I. Sleyman-h", slm A nsiklopedisi (A); "Trkiye Seluklularnda toprak hu-
Belleten, X LV 1[ (1948); Franszcas, "Le D roit terrien sou s les Seldjoukides d e Turquie",
des Etudes Islam igue, 1948.
3 6 8 T U R K C H N H K M Y E T M E F K R e S]

balyordu*"*. Bu kudretli Seluk sultan Hristiyanln byk merkezlerin

den biri olan ve b ir asr nce m slm anlar elinden kan A ntakya ehrini
feth ed in ce halk, dinlerine ve kiliselerine sayg gsterdii ve adlet yayd
iin, kendisinden ok m em nun kalmt**.
B izanslIlar ve H allarla vukubulan m u h areb eler bu durum u deitirmi
yordu. M alatya halk ve hussiyle Sryniler bu ehri Sleym an-hn olu
ve halefi K harslana teslim etm ek istiyordu. Bu sebeple ehrin Hristiyan
hkim i G ab riel T rklerin idaresine gem ek isteyen m etropoliti ldrm
tr. A n tak y ad an stan b u la giden bir p apaz E rm eni ve Sryanilerin Trklere
mzaharete b ulunduklarn syleyince im p arato r Alexis I kendi payitahtn
da m evcud kiliselerini yakt; kendilerini kovdu ve o rad a kalanlar da "Rfz"
yani O rto d o k s yapt. Bu sebepledir, ki I. Kl A rslan n 1107d e ehd olma
s H ristiyanlar arasnda d a bir m atem tekil etti*. A nadolu devletinin bu
derece m kl artlar iinde tutunm as ve kuvvetle yaam as sebeplerinden
biri de su ltan larn adleti idi. skenderiye p atrikleri tarihi I. Mesud
(1116-1156) hakknda: "Tebeasnm ou Rum dur. Rm lar iyi idaresi ve adleti
dolaysiyle onun idaresinde yaamay tercih ettiler" der*. N itekim Bizans kay
n ak lan d a bu hususu teyid eder. G erekten im p ara to r Y uannis Komnenos,
1142de, U luborlu(S ozopolis)yu T rklerden k u rtarm a a alrken Beyehir
gl ad alarn d a o tu ran H ristiyan halk yurtlarndan karm t. Zira onlar
Trklerle dostluk ediyor; onlarn detlerine gre yayor ve Konya Silanmm
himyesinde m reffeh b ir hayata kavum u bulunuyorlard. H alk, imparatoru
istihza ile karlad iin yerlerinden tard edilmiti**. Bylece yerli Hristi-
yanlar B izans idaresini terkediyor ve T rklere yaklayorlard. Erm eni Ste-
fan 1156d a M araa hcum etti. F ak at T rk o rdusunun yaklamasndan
ko rk arak ehri tah rip ve yam a ed erk en kendi rkda ve dindalarn da esir
etti. B u n a m ukabil ehri k u rtaran Hristiyanlara ok iyi muamele etti
ler. K arlan halk geri dnnce evlerine yerletirildi. Yalnz Stefan ile ibir
lii y ap an b ir papaz ldrdler*.

F i n l a y , o f Byzantine Em pire, London 1851, s. 51, 107; Ch. D ieh le, Byzance, Grandeur et de
cadence, Paris 1934, s. 165-179; ayn m ellif, Grands problem es de lhistoire Byzantine, Paris 1947,
s. 102-107; L. Brehier, La CiviUsation Byzantine, Paris 1950, s. 163-167,
Sleym nh, 4 .
M athieu, s. 263; M ichel, s. 185,186.
Siyer ba a l - batrika, Paris Bibi. National. Ar. Yazm . No; 301-302, s. 2J4.
N iketas K honiates (Cousin, Hist. de Constantinople) V. Paris 1673, s. 37; Le Beau, Histoire du
Bas-Em pire, X V I, s. 52, Finlay, s. 175; Ram say, A sia M inr, s. 389; ayn mil. The ntermU of
in A sia Minr, s. 27; Chalandon, L es Com nenes, II, s. 181.
M ichel le Syrien, III, s. 314.
T C R K C H N H K l M V E T l M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 3 6 9

Trkiyede mill birlii k u ra rak Seluklu devletine k u d ret kazandran

byk Sultan II. Kl A rslan (1156-1192) H ristiyanlara kar takip ettii di
n hrriyet siyseti, geni grll syesinde ok m m taz bir ahsiyet idi.
Malatya patrii ve tarihi m eh u r M ihael ile kurduu dostne m nasebetler
dikkate yndr. Sultan, 1181 senesinde, M alatyada onu huzruna dvet
ederek, yanndan ayrm d, filo z o f Kem aleddin ile d in ve felsefi m eseleler
zerinde m nakaalar yaptrm t. M alatyaya varnca B arsum a m anastrn
da oturan patrie bir m ektup, bir as ve bir m iktar d a altn gnderm i; e rte
si yl patrii em r ve b ir svari ktasiyle huzruna dvet etm i ve kendisini
bizzat istikbale kmt. H a tt , slm usle uygun olm am asna ram en sul
tan, kendi d etlerin e gre, h u z ru n a ha ve ncil elde olarak ve lhler
syliyerek girm elerine m sade etm i; yaklatklar zam an d a Sultan patrii
kucaklam ve elini d e ptrm em i; huzrunda cereyan eden din m naka
alardan ok m em nun olm u. Bu hdiseyi eserinde an latan M ihael kiliseye
gittikleri zam an Sultan ve m illet iin dualar okuduklarn rivayet eder. Kl
Arslan ertesi gn m anastrn vergisini kaldrdna dair bir ferm an yazd;
kendisine St. P ie rre in m ukaddes htralarn tayan altn ve m cevher k a k
mal ha hediye d e verdi. P atrik M alatyad a Sultan ile bir ay kaldn, bu es
nada Peygam berler ve H a z e ti sa hak k n d a kendisine bir ok sualler so rd u
unu, M alatyadan h arek etin d e yannda bulunduunu, filozof K em aleddin
Sryanilerin ok akll olduklarn syleyince S ultann b u n d an ok m em nun
kaldm nakleder. Kl A rslan d ah a sonra B izanslIlara kar zaferler kaza
nnca patrie yazd b ir m ektup; "Byk Sultan K l A rsla n d a n sa lta n a t
mzn dostu olan, B arsum a m anastrnda o tu ra n ve zaferlerim izden m em
nun kalan patrie" ifadesiyle balyor ve "Bu devirde A lla h n kendi dualar
ile devletimizi tebcil ettiini biliyoruz" diye devam ediyor v e m ektup "Btn bu
zaferleri Allah sizin dualarnz syesinde bize nasb etmitir; b u sebeple d u ala
rnza devam etm enizi istiyoruz" ibaresiyle sona eriyordu"^.

Kl A rslan geni d nceleri dolaysiyle slm n hukuk m eselelerine

ve itihd m essesesine d e ok ehem m iyet veriyor ve devlet ilerini de bu
anlaya gre yrtm ek istiyordu. B u sebeple h u z ru n d a A laddin K an
ile arn arasnda vukubulan bir din ve hukuk m nakaada birincisi E b
Hanifeye gre m cteh id lerin sevap ve h ata ileyebileceklerini, kincisi ise
isabetli olduklarn iddia ediyordu. M nakaa iddetlenince Sultan vezirine
Kannin m em lek etten uzaklatrlm asn bildirdi. F ak at vezir m him ah
siyeti dolaysiyle o nun A tab eg N ureddin M ah m u d a eli olarak gnderilm esi
ve bu sretle kendisinden kurtulm as lzum unu beyan etti ve yle harek et
*Michel, s. 890, 394-395,
3 7 0 -------------------------------------------- T R K C H N H K M Y ET MEFKREsj

edildi^\ Kl A rslan n din m eselelerde bu derece geni dncesi ve felsefi

m eselelerle alkas, m utaassb bir m slm an olan, N ureddin M ahmudn
Sultan hakk b ir m slm an saym am asna frsat vermi; rakibini slm efk-
rnd a drm ee alm t. Bu m nasebetle de bu byk slm gazisini tec-
did-i m n a bile dvet etm i; Sultan m slm an kom ular ile sulh yapmaa
H allarla d a savam aa zorlam ak istemitir'^^. Bu hviyeti dolaysiyledir ki
Kl A rslan Ermeniler ve dier Hristiyanlar tarafndan hm i ve kurtarc ola
rak tannyordu"^^. O n u n olu II. Sleym an-h d a kudreti, babas gibi hr
dncesi ve felsef tem ylleri ile tannm tr. Bu sebeple itikadnda bozuk
luk olduu k an aati vard. Bu devirde H allarla cereyan eden muharebeler
dolaysiyle Suriye ve Irak taraflarnda din taassup artm ; fakat Anadolu ve
T rk istan gibi T rk m em leketleri eski fikir hrriyetine devam etmiti. S
leym an-h filozoflara ok itibar ed er ve ihsanlarda bulunurdu. ok akll
olduu iin de felsef dncelerini halktan gizlerdi. B ir gn yakn bulunan
bir felsefeci ile b ir hukuku arasnda cereyan ed e n bir m nakaada hukuku
filozofa hcum etm i ve Sultan bu hdiseye ses karm am tr. Fakh ayrln
ca filozof Sleym an-ha: "Senin h u z ru n d a byle b ir hdise nasl olabilir"
diye ikyet edince Sultan ona: "Eer senin istediini yapsaydm ve o yolda
kon u sa idim hepimizi ldrrlerdi" cevabn verdi"'"*.

Seluk sultanlarnn stanbulu ziyretleri ve H ristiyan kadnlarla ev

lenm eleri de davranlarna tesir ediyordu. II. K l A rslan m kk olu
S ultan G iyseddin K eyhusrevin (lm 1211) stanbuldaki hayat eriata
uygun grlmemi ve rivyete gre Kad Tirm iz, onun (ikinci defa) Sultan
olamyacana bir fetva verm iti. F etvann m evskiyeti pheli ise veya siyas
b ir tesir ile verilse dahi Konya m uhitinde byle bir sylentinin yaylmas da
mnahdr"*^. N itekim S ultann bu nikbet devrinde stanbulda vaftiz edildii
ne dair b ir rivyet de kaydedilmitir"*. B ununla b erab er slm kltr ok
kuvvetli olan K eyhusrev o ra d a iken Seluklu hn ed an n a mensup bulun
m akla, A lp A rslan ve M elikhm neslinden gelm ekle iftihar ediyordu . Bu
hk m d arn anas b ir H ristiyan kadn idi ve bir kayda gre de Sley
m an-h tah t o n u n elinden alm aa alrken bu hususu d a onun aleyhinde
b n u l- A d m , Bugye, B r i t i s h M u s . A d d . 2 3 3 5 4 , s. 26.
b n I- E s r , H istoire d esA la b ecs d eM o su l ( R . H . C r . , H i s t o r ie n s O r ie n t a u x ) I I , s. 2 9 1.
K e i G r e g o ir e , Chronique de Mathieu d E dessa, s. 3 4 4 , 3 4 6 , 3 4 8 .
'*'* b n l - E s r , X I I , s. 7 6 ; b n B b , A y a s o l y a 2 9 8 5 , s. 5 9 ; B a r H e b r a e u s , Chronography, W . Budgc,
O x f o r d 1 9 3 2 , s . 3 6 0 ; Seluklular tarihi, s. 3 3 2 -3 3 7 .
b n B b , s, 9 4
L e B e a u , X V I I , s. 2 8 8 .
b n B b , s. 5 3 .
 - j lK C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 3 7 1
tv:
48
ileri sryordu . K endisi de stan b u lda ikam eti esnasnda M avrozom osun
)QZi ile evlenmiti. II. G yseddin Keyhusrev(1237-1246)in M engcik ve Ey-
yub hanedanlarna m ensup zevcelerinden baka G rc Prensesi ile ve K on-
val bir zengin H ristiyam n kz ile d e evli idi"*^. O n u n oullar Keykvus, K-
Arslan ve K eykubd arasnda vukubulan saltanat m cadelelerinde T rk
ve Trkm enlerin T rk an adan doan ICl A rslan tah ta kararak H risti-
50
yanlara kar sert ted b irler alm ak istediklerini seyyah G. R ubruck yazar .
Bununla b erab er M ool istilsna kar m cadeleyi R kneddin deil zzed-
din yapm ve bu s retle de h arek eti T rkm enlere uygun gelmiti.

Seluk saraynda H ristiyan prenseslerin m evkiini ve din m sam ahann

hayrete yn derecesini g sterm ek iin II. K eyhusrevin G rc prensesi ile
evlenmesini ve A vrupal b ir kz ile evlenm e teebbsn nakletm ee lzum
vardr. Filhakika Sultan, 1237 de, G rc kraliesi R ossudann kzn alr
ken onun dinine dokunm yacam vadetm iti. B ir G rc kaynana gre
prenses K onyaya papaz, m ukaddes tasvirleri ve Hristiyan criyeleri ile gel-
miti^^ Prenses Seluk saraynda, az sonra, m slm an olmutu^^. G erek ten
Konyada G rc H a tu n ad ile tan n an ve d ah a sonra M u ineddin Sleym an
Pervane ile evlenen b u M ekkenin m slm an lim ve dervilerle sk m n a
sebette bulunduunu, salam ve hayrsever bir m slm an olduunu biliyo
ruz . Gyseddin stanbul L tin im p arato ru B audouin ile bir ittifak m u ah e
desini kararlatrrken onun F ran sadaki akrabasndan bir prensesle evlen
mek istediine d air b ir m ektubu da bu m ahiyettedir. M ektuba gre sultan
prensesin sarayda dinini m uhafaza edebileceini ve bir ibdet-hneye (chapel-
le) sahip olabileceini, b erab erin d e de bir p a paz getirebileceini bildiriyordu.
Zira Sultan, babas h ay atta olduka, bir R um kadn olan anasnn kendi di
ninde ibdetine m saade edildiini sylyordu. B undan baka sultann elisi
her ehirde Hristiyan kilise ve papazlarn, R um , E rm eni ve Sryanilerin, s
tanbul patriini ve R om a kilisesini tanm alarn sahyacam d a bildiriyor
du. Bu sretle sultan ayn zam anda znikte yerleen Bizans im p arato rlu u
na (Laskaridlere) kar L tinlerle ittifak kuvvetlendirm ek istiyordu. B u
nunla beraber A k ro p o litese gre M ool tehlikesi sultann L atin ler yerine,
^ N iketas, s. 5 3 1 ; A n o n im Selk-nm e, s. 41.
bn B b , s. 4 7 3 ; A k s a r y , s. 4 0 , 5 0 ; V i n c e n t d e B e a u v v a is , M iroir historial, J. d e V i g n y , P a r i s 1 4 9 5 ,
^ U v re X X X I I , C h a p . 2 6 ; P a c h y m e r e s ( C o u s i n ) V I , s. 110.
W. R u b ru c k , t r c . R o c k h i l I , s. 2 8 0.
M u htasar ud-dvel, B e y r u t 1 8 9 0 , s. 4 4 7 ; V . d e B e a u v a is , a y n y e r.
^bn B b , s. 4 7 3 ; A b u l - F e r e c ,
Brosset, Histoire d e la Georgie, I , s. 5 0 2 , 5 2 4 , B a r H e b r a e u s , s. 4 0 3 ; S a in t M a r t in , M em oire sur
J'Armenie, I I , s. 2 9 2 ; O v a tr e m e re , Histoire des Sultans M am louks, I 2 , s. 141.
E flk , t-rifin, F r . C I . H u a r t , P a r is 1 9 1 8 - 1 9 2 2 ,1, I I in d e x e b a k .
3 7 2 -----------------------------------------------------------------------------------------------------TRKCHN flKMYET!MEFKCfit5|

1243de, BizanslIlarla anlam ay tercih etm esi bu ittifak ve izdivacn gp

lem esine im kn verm edi. B au d o u in in sultan ile ittifakna ve Fransadan '
lep ettii pren sese dair stanbuld an yazd 5 A ustos 1243 tarihli mekt
Paris arivinde mahfuzdur^'^. Bu m ek tu p ta H ristiyan olduu meydana ka
kadn, sultann anas M h-peri h atu n olup K eykubdn fethettii Al'
(K alonoros) kalesi hkim i K irvardn kz idi. B rakt byk bideler
hayr eserleri ile de dindarl sabit olan bu hatunun, hi olm azsa 635 ('12171
den beri, m slm an olduu bu bidelere ait k itbelerden anlalyor^^.

T rkiye Seluklu sultanlarnn en p arlak devrinin temsilcisi olan Alad

din K eykubd lim ve d indar b ir,h k m d a r idi. H arezm h Celleddine
kar Y ass- im ende vukubulan m uharebeye (1230) km adan nce Bah*
eddin V e le d in trbesini ziyret ve dua etmi; zaferi kazanarak dnmt
K ayseriye yaklanca M slm anlar lim ve eyhleri ile, Hristiyanlar da pa
pazlar ile kendini karlam aya km lard. E rm eni kaynana gre msl-
m anlarm tebrikine katlam ayan ve geride kalan H ristiyanlar bir tepe zeri
ne km; b unlar gren K eykubd onlarn arasna girmi; merasimlerinde
an almalarna ve lhler teganni etmelerine m sade etmi ve enlik ieri
sinde halkla birlikte ehre girmi. M eclisinde H ristiyan lim ler de ok itibar
gryorlard^. O nun lm nden sonra gelen hkm darlarn iktidarszl
ve M ool istils A n ad olud a m add-m anevi sarsntlara sebep oldu. II. z-
zeddin Keykvus zam annda kendi Hristiyan daylar devlet ilerinde ok nii-
fu z kazanm ve halkn m em nniyetsizliini dourm utu. Sultann days Kir
K haya ve K ir K edid o rdu kum andanl (beylerbeyi) gibi ok mhim bir
m evkie getirilm iler; veziri F ah red d in A linin olu T aceddin de bunlardan
birinin kz ile evlenmiti. Seluklu kaynaklarna gre bunlar Sultan lim
lerd en uzak tutuyor; A n talyaya g t rerek elenceye dalm asna hizmet edi
yorlard. Bu hristiyan daylar M slm anlarn dini ile de elenm ee cesaret
ediyordu. B ir gn Konya civarnda F ilobad ovasnda gezintiye giderlerken
K ad B ed red d in d e sultanla b e ra b e r idi. Bu srada M oollarn Badad isti
ls ve Halifeyi ldrm eleri haberi geldi. H ristiyan day, Kadya: "Mevln!
Halifenizi ldrdkleri haberi geldi" ifadesiyle istihzaya kalkt. Kad da ken
disine "Sizin ikrarnza gre A llahnz (s) asld; bizim H alifemiz ehd edil-
D u cang e, Histoire d e Constantinople sous les Empereurs Franais, e d . B u c h n e r , P a ris 1826, s-
2 8 9 -2 9 1 ; L es M agasiispittoresgues, P a r i s 1 8 4 5 , s. 2 6 3 .
b n B b , s. 2 4 7 ; H a l i l E d h e m , Kayseriye ehri, s t a n b u l 1 3 3 4 , s. 6 2 -6 8 ; s m a il H a k k , Kitabeler, I, t
7 5 ; S e m p a d , Vakayi-nme ( R . H . C r . ) Doc. Arm eniens, 1, s. 6 4 5 .
K i r a g o s , TM. I I . s. 1 4 8; E b u l- F e r e c , M uhtasar, s. 4 4 4 .
A k s a r y , s. 4 0 , 8 2 ; B a y b a r s M a n s r , Z u b d et ul-Fikre, B r i t . M u s . A d d 2 3 3 2 5 , s. 53 a.
 H K M Y E T M E F K R E S ------------------------------------------------------------------------------------------------------- ^_____ 3 7 3

58
jjji se ne ehemmiyeti var" cevabiyle d ah a gzel bir istihzada bulunm utu .
Eflk Keykvusu n F ilobad saraynda elencelerle m egl olduunu, bura-
da Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda din m nakaalar cereyan ettiini,
s u lt a n n suallerine C elleddin R u m nin cidd cevaplar verdiini kaydederek

Iju hdiseyi teyid eder^^. R u b ru ck u n iaret ettii zere R kneddin sultan

olursa btn H ristiyanlar ldreceine dair m balal rivyet de zzed-
dinin Hristiyanlar ok m arttn gsterm ektedir. E b u l-F erec Keyk-
vsu n , 1258de, B arsum a m anastrn ziyret ed e rek M ar D ionyiusa b ir ta-

jomvaadlerde bulunduunu d a yazar

Bizans vaka yazcs P achym eres ve G re g o rasa gre Seluklulara dost
olan patrik A rsinios stan b u lda ikam eti esnasnda II. Keykvusa ok yakn
lk gstermi ve bu d a b ir takm dedikodulara sebep olm utu. Psidiaeveki de
patriin Keykvusu n gizli bir H ristiyan olduunu ve onu H ristiyan yap m a
a altn ileri s rerek bu yaknl izah ettiini syler^. Bu devir sultan
larna yaktrlan bu rivyetler yannda H al kaynaklar II. Kl A rslan n
da gizli Hristiyan olduuna dair baz efsneler kaydederken, phesiz, k e n
dileri iin izah im knsz b ir din m sam ahay anlayam adklarn gsterm i-
lerdir'^ XVinci asrda A n ad o lu d an geen F ransz seyyah B. de la B roqui-
eree gre A dana T rk m en beyi R am azanolun u n d a anas bir R um olup
olunu vaftiz etm i; bu sebeple o n e iyi bir M slm an ve ne de iyi bir H ris-
liyandr. Ona gre K aram anolu d a vaftiz edilmitir^. O rta alarda G arpli-
lerin Trklerin b u geni din m sam ahalarna byle bir m n verm eleri ta
assuplar icab idi.

Seluk S ultanlarnn din m sam ahalarn kavrayam ayan H ristiyan m

elliflere aid bu m asallar sdece kendi u u rlarn d a kalan tesirleri gsterm ek
bakmndan ehem m iyet tar. F ilhakika slm din ve m edeniyetinin st n l
ve Trklerin din ball m nasebetiyle Seluk sultanlarnn H ristiyan
la kar bir tem yl duym alar dnlem ez. E sasen bu hkm darlar k u v
vetli bir slm kltr ve terbiyesiyle yetiiyordu. T arih ve edebiyat ile yakn
dan alkadar oluyor ve bizzat F arsa iirler yazyorlard. E sasen Nizmi-i
Arznin dedii gibi Seluk oullarnn hepsi iire dkn idi, ve bu kabiliyet
'Aksary, s. 50-51.
'Menfaj, Cl. Huart, II, 196-197.
T^onography, s. 435.
M. Hasluck, Christianity a n d slm u n d er the Sultans, Oxford 1929, II, s. 370-371; P. W ittek, "Yazi-
Ali on the christion Turks o f Dobruja", B S O A S , X IV /3 (1952) s. 659-661.
Nicola de Treveth, Chronigie (M ichaud, Bibi, des C roisades), Paris 1 8 2 9 ,1, s. 441.
^or<^SedOutre-mer, ed. Schefer, Paris 1892, s. 89-92; Hasluck, I, s. 32.
3 7 4 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E F K C r e s i

Trkiye Seluklularnda d a grlm tr^. M elikh A ntakya seferinde Ana

doluda fethedilen ehir ve kasabalar iin d erh al 50 m inber gndermek s
retiyle bu lkelerin slm hviyetini alm asn istem iti. Sleyman-h IO82
de, T arsus ve b t n ukurovay fethedince hem en Suriyeden kad getirterek
bu blgede din tekilt kurmutu. E sasen Seluklularn h e r fethedilen ehir
ve kasaba iin ilk yaptklar i buralara kad, im am , m derris, hatb ve mez
zin tayin etm ek; cami, m edrese, zaviye, saray ve kervansaray inasiyle bu ye
ni m em leketleri slm latrm ak ve vatan hline getirmekti^^. II. Kl Arsian
A ksaray ehrini ina edince burasn, bu m ahiyette trl eserlerle doldura
rak kendisine asker s yapm; A zerbaycandan gazileri, limleri ve tacirleri
getirterek bu ray a yerletirm i; ekseriya o rad a o tu ru p gazlarna da oradan
balam t. Bu gaz r h unu bozm am ak iin de eh ird e R um , Erm eni ve kt
insanlarn yerlem esine m sade etm em iti. A n a d o lu da h er ehir ve kasa
bann m nasip b ir unvan olduu gibi A ksaraya d a D r uz-zafer lkabn bu
sebeple vermiti'^^. Seluk Sultanlarnn ord u larn d a gaz mefkresini kuv
vetlen d irm ek iin din adam lar m him bir m evki igal ederdi. Seluk-
lu-D nim endli o rd u lar arasnda vukubulan iki karlam a din adamlarnn
araya girm eleri syesinde bir m uharebeye inklp etmemiti^^. II. Kl Ars-
lan, A n a d o lu da slmiyee yapt hizmetlerin bykl dolaysiyle, hadsin
bahsettii din mceddidleri ve slm n byk gazileri arasnda saylmt.

Seluklu o rd usunun tem elini m em lekete dalm olan ikt askeri (si-
p h i) T rk ler tekil ediyordu. P ayitahtta Kle mekteplerinde (Gulm-hne)
yetitirilen ve yine ou T rk olan bir m erkez ordusu yannda sultann em
rind e F ran k , G rc, E rm eni cretli askerlerinden m rekkep bir kuvvet de
vard. S eluklularn B aba isyanm bastrm asnda b u H ristiyan askerler ba
lca rol oynam t. nk T rkm enler gibi Seluk askerleri de Babann mane
viyatndan korkuyorlard^. A leddin K eykubd zam annda vey anasnn
babas E m r K om nenos ism inde K om nenoslar hnedanna m ensup bir kim
senin E rm en i krallna kar ordu kum andanlna tayini daha dikkate
yn b ir hdisedir^^. A bbs H alifeleri ve dier M slm an devletleri gibi Sel
uklular d a balangta, baz sahalarda, Hristiyanlan m em ur olarak kullan
m lard. II. Kl A rslan m son gnlerinde P apaz M ihael adl bir Rum devle-
Seluklular, s. 245.
m adeddin, Zubde, s. 55; Sibt b. C cvzi, M ira t uz-zam an (Topkapj, 2907, XIII, s. 62b.
Kad A h m ed , s. 191, 292; Aksary, s. 30; Anonim , s. 38; H. Kazvin, Tarih-i Czde, s. 462; Nfahti
l-kulb, s. 95. II. K l A slan, A. Seluk Sultanlarna aid m addelere d e bak.
G regoire le Pretre, s. 343, 344.
Bak. II. Keyhusrev,
^Bak. K eykubd,/A .
T J R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ______________________________________________________________________________________ 3 7 5

tin mliye memurlar arasnda hizm et ediyordu. D nim end A hm ed Gazi

It 02de M alatyay G ab rield en alnca Basil adl bir hrisiyan orada idareci
olarak brakm t. T rk-slm dnyasnda tab ab et ve h astahane tekilt ok
ilerlemi olduu h alde Sryaniler bu sahada yine d e hretlerini m uhafaza
ediyorlard. Bu sebeple K l A rslan zam annda H asnon ve A laddin Keyku-
bd zam annda Safi d-D evle ve V asil adl H ristiyan tabipler sultan ve v e
zirlerin tedavisinde hizm et g r y o rla rd ^ I. zzeddin Keykvus zam annda
"Memleketin direi, sultanlarn m utem edi ulu kutiu H cib E sed d-D evle
Arslan bin S u m p at bin Y uri ad ve unvanlarn tayan bir hristiyan Em r,
[I Cemaziyelevvel 610 tarihinde, Sivasta, Kayseri yolu zerinde, bir han
(ribt), bir kpr vakfetm i ve b u n lara tahsis eyledii em lk hakkndaki
vakfiyesi bize k ad ar gelm itir^\

^^BarHebraeus, s. 237, 334, 391; bn Bb, s. 296, 297.

Bu dikkate yn vakfiye elim izde olup Sultanm yakn olan hristiyan em r Trke, babas ve
oullan hem Trke ve hem E rm enice adlar tayordu.
 4. Hristiyanlar Tehcir ve skn Siyseti

"Biz bu g t rd m z halk esir etm eyecek; ift-

liklerde y e r le tir e c e iz."
(Kara-Arslan)

"Bu k a dar iyi m u a m e le esirlere vatanlarm unut

turdu. B ir o k yerlerin halk o n u n (I. Keyhusrev)
m e m le k e tin e g e tti."
(Niketas)

SE L U K L U L A R IN S ik S ik Hristiyan halklar tehcir ettiklerine dair hdise

lerin ktisad sebeplerle vukubulduuna dikkat edilm ezse yanl bir kanaate
varm ak m m kndr. G erek ten BizanslIlar ve H allarla cereyan eden mu
h areb eler bir ok ehir ve vilyetlerin harap olmasna ve boaltlmasna, istih
slin de azalm asna sebep olm utu. Bu durum Seluklular boalan yerleri
iskn etm e e ve toptan h a lk kitlelerini nakletmee m ecb u r ediyordu. Devlet
iskn ve im r siyseti takip ederken tehcir ettii halka arazi, ziraat letleri,
hayvan ve to h u m lu k datyor; m esken ina ediyor ve bir m ddet de vergi
m uafiyeti tatb ik ediyordu. A rtuklu hkm dar K ara-A rslan byle bir tehcir
m nasebetiyle: "Biz bu gtrdm z halk esir edecek deiliz. Bunlar
kylere naklediyoruz. O n la r o ra la rd a iftliklerde, bizim iin (vergi demek
iin) alacak lard r" d erk en bu ktisad siysetin gayesini belirtm itir . Yu
k ard a kaydedildii zere A rtuklu B elek de ekiyalk eden G erger Ermeni-
lerini H an azit blgesine nakl ve iskn ederken zararl bir unsuru mstahsil
bir d u ru m a getiriyordu^^. D nim end G azi M alatyay fethedince Hallada
yaplan m u h areb elerd e dalan halk kylerine yerletirmi ve kendilerine
Bar H ebraeus, s. 276.
M ichel, s. 206.
T R K C t H N H K M Y E T M E F K R E S __________________________________________________ 3 7 7

buday^ ift hayvan ve ziraat letleri datm t. O lu d a bu blgeyi alnca

iftilere tohum luk, kz ve koyun srleri verm iti"*.

II. Kl A rslan m karlat zorluklardan faydalanan D nim endli Ya-

ffi-basan Kayseri blgesine (L ykandos) hcum ed erek 70.000 kiilik bir H
ristiyan halk, h rriyetlerine dokunm akszm , kendi m em leketine nakletti.
Bu hdiseyi m teakip K l A rslan, 1157de, buraya vard. H alkn m em leket
lerinden gtrlmemesi ricasn kabul etti; dalan halk toplayarak kylerine
iskn etti. Sultan M esu d ve olu K h-A rslan d a m uvaffakiyetsizlikle M alat
ya seferlerinden d n erlerk en birinci defa byk bir yekn tutan, ikinci defa
s n d a da 120.000 kiiye bli olan bir nfsu kendi lkelerine n aklettiler^.

Bu tehcir h arek etlerin d e bazan dm ann istihsal kudretini kertm ek gaye

si de takip edilm itir. D evletin im r ve yardm m aksad n e olursa olsun hal
k n balangta b u teh cirleri korku ile karlam as ve vatanlarndan ayrlm ak

istememesi tabii idi. D nim endli M eh m ed in kardei D evleye kar M a la t

yaya hcum u da halkn Sivasa srlecei korkusunu yaratm t. B ununla
beraber devletin him ye ve yardm lariyle halklarn yeni vatanlarndan m em
nun kaldklarna d air kayda yn m isaller de vardr.

I. Giyseddin K eyhusrevin bir tehcir ve iskn h arek eti devletin siyset

bakmndan bizi d ah a gzel aydnlatacak bir m ahiyettedir. Filhakika Sultan,
1196 ylnda, B izanshlara kar M enderes havalisine bir sefer yapnca byk
bir halk kitlesini kendi lkesine nakletm iti. G iyseddin srgn edilenleri,
isimlerine, ailelerine ve memleketlerine gre deftere yazdrd. H er aile ve m em le-
kel mensuplarm beer bin kiilik g u ru p lara ayrp yolda erzaklarn verdi.
Bunlarn m allarna, kar ve kzlarna dokunm am ak m aksadiyle sk ted b irler
aidi ve askerleri iddetli cezalara arptracana dair yasaklar koydu. B yle
ce nakledilen bu kalabalk halk A kehir (P hilom elion) blgesinde yerletir
di. Kendilerine kyler, arazi, tohum luk ve iftlik letleri datt. B undan baka
bu rum halkm onbe yllk vergiden m u af tu ttu . H a tt, Bizans im paratorluu
ile sulh yaplnca, arzu ederlerse, tek ra r memleketlerine dnebilecekleri h a k
an tand. F akat m uhacirler yeni vatanlarndan ok m em nun kaldklar ve
memleketlerine dnm edikleri gibi bun larn refah iinde yaadm gren ve
Bizans idaresinde ar v ergilerden ezilen baka halklar d a Seluklu lkesine
^ ettiler. Bu m nasebetle bir Bizans tarihisi: "Bu k a d a r iyi m uam ele esir-

s. 188. 220; Bar H ebraeus, s. 237,

Gregoire, s. 343-347; M ichel, s. 259, 345.
Michel, s, 253.
378 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R e s |

lere kendi m em leketlerini u n u ttu rd u . B ir ok yerlerin h alk, m uharebe ol

m ad an S u ltan n m em leketine g etti. Bylece zam anm zda R um ehirleri
boald ve b a rb a rla rn m em leketlerine giderek o ra la rd a koloniler kurdular
T iranlarn zulm ne urayan ve yardm dan m ah ru m kalan halklarn e f e n d i
lerine kar sevgi duym am alarna ve kendi arzular ile yurtlarndan ayrlma
larna h ay ret etm em elid ir der; ve bylece durum u ok gzel tasvir eder^.

B ununla b erab er A n ad o lu nun ilk fethinde yerli halkn yurtlarn boal

tara k o ralar T rk lere terk ettiini bildiimiz gibi bazan d a Seluklularn H-
ristiyanlar atp y erlerine T rkleri srgn ve iskn ettiine dair de eitli mi
sller m evcddur. A n k ara m eliki M uhiddin M esd, 1197de, Kastamonuvi-
lyetine tbi D ad y b ra (Z lifre) ehrini fethedince, vergi dem ek sretiyle,
kalm ak isteyen halkn teklifini red etti. O nlarn aile ve m allariyle kp git-
m elerine m saade ed ip yerlerine Trkleri iskn etti^. H a tt devlet mhim
ehirleri fethedince o ralara ilim, kltr ve san at erbb yannda tccar ve
serm a y ed arla r d a gnderiyor; icabnda bu h arek eti tevik edici arelere de
ba vuruyordu. D ev let M r to p ra k sistem i syesinde tedricen gebeleri de
iskn ed e rek istihsale ve A n ad o lu nun T rklem esine alyor ve balang
ta ifti - yerli h alka duyulan ihtiya zam anla azalyordu. Trkm enler tara
fndan shil blgelerinin ok kesif bir ekilde trklem esi ve O rta Anado
lud a H ristiyan h alklarn kalm as Seluklularn yerliler iin uyguladklar bu
ziraat ve iskn siysetiyle alkaldr.
Seluklu id aresin d e yaayan H ristiyanlar kilise tekiltlarn muhafaza
ediyor; R u m larn stanbul patrii ile m nasebetleri de vuku buluyordu.
G erek ten A n a d o lu n u n O rtodoks m etropolit ve piskoposlar Patrikhanenin
din tabiiyetinde bulunuyordu. A n k ara m etropoliti M ihael, 1173de Hrislu
yan halk kalmad ve geim sknts ektii iin, b u rad an alnmas ve daha
kk b ir mevki olan A m asra evekliine tayini m aksadiyle stanbul Synode
m eclisine m racaat etti.^^ m p arato r M ihael Paleologos (1259-1282) d
m an larn a kar Seluk sultannn yardm n salam ak maksadiyle Konyaya
geldii zam an sultan ve im parator arasnda aracl K onya piskoposu if et-
miti.^*^ M arco P olo T rkm enistan (Trkiye) ehirlerinin piskoposluklar mer
kezi olduunu, fa k at b u n lar hakknda bilgi verm enin ok uzun sreceini

' N iketas, s. 504-505; L e Beau, XV II, s. 28.

' N iketas, s. 478; L e Beau, X V II, s. 14; W ittek, Von der Byzantinischen zus Turkischen lponyr^
Byzantion X (1935) s. 42. W ittek Dadybra adn Zlifre deil Safranbolu ile alkal gryordu.
' V . G rum el, Leon, M etropolite d A m asto (X IIe siecle), E tudes Byzantines III (1945), s. 168.
' Pachym eres, s, 14 .
- j t I R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 3 7 9

syler.^ G. R u b ru ck Sivas ve K ayseride m ehur kilise ve ziyretghlardan

ve baka H ristiyan seyyahlar d a dierlerinden bahsetm ilerdir.^^ D ikkate
yndr, ki K onyada A k-M anastr (St. C h arito n ) kaps stnde, 1283 ta
rihli, R um ca kitab ed e im p arato r A ndronikosu n ad II. G iyseddin
Mes d un ad n d an nce yazlabiliyordu.^

slm lkelerinde zim m lere (hristiyan ve yahdilere) ait tefrik edici k

yafetlerin devam , yeni kiliselerin ina edilm em esi ve yinlerin icrasna dair
kaytlar H azreti m e re k ad ar karlan bir ahid-nm eye dayanyor ve h k
metler, sk-sk, em irler k ararak bu hkm lerin tatbikine alyorlard. Y u
karda kaydedildii zere H alifenin veziri byle bir em ir-nm e karm ; fa
kat Yahudi b an k erin tesiri ile vazifesinden azledilmiti.'* M elik-h Ira k ta
tatbiki istenen bu yasa im paratorluun baka yerlerinde yrtse idi kay
naklar b u n d an b ah sed erler ve h e r hald e H ristiyanlarn sevgi ve hayranln
kazanan sultann byle bir hareketini m eskt gem ezlerdi. Kyafet farknn
dourduu m ahzu rlarla ve aalk duygusu dolaysiyle bu kaidenin daim a
bozulduu ve yeni em irn am elerin kt grlm ektedir. ok d indar o lan ve
din hkm lerin tatbikinde ok titiz davranan A tabeg N ureddin M ahm ud
Hristiyan ve Yahudilerin ahid-nm eye gre ku a k kuanmalarna, salarn
uzatmamalarna, omuzlarnda krmz kum a iaretleri koymalarna, an sesle
rini nizama uygun olarak kartm alarna dair yasaklar sk em irlerle tatbik
ediyordu.^ A n a d o lu da bu hkm lerin tatb ik edilm edii gzkyor. ark
Anadoluda bu yasan, b tl bir in an ile birlikte belirdii de grlm tr.
Filhakika A rtuklu hkm dar K ara-A rslan, 1152de H an azit blgesinde ge
zerken Y asef adl b ir E rm en i papaznn B argalu kynde bir kilise yaptrd
n grm; papazn d m anlan: "yeni kilise yaplan yerde h k m d a r lr"
demiler ve o d a b u sebeple yeni kilisenin inasn yasak etm i; fak at l
mnden sonra bu yasak devam etmemitir. Trkiye S eluklularnda byle
bir yasan m evcd bulunm ad II. Kl A rslan ile M alatya patrii arasn
daki m nasebetlerle sabittir. M uhiddin-i A rab iye atfolunan bir m ektuba
gre I. zzeddin Keykvustan zim m lerin ahid-nm eye uygun bir kyafette
olmalar istenm ekte; fak at bunun tatbiki hakknda hi bir iarete rastlanm a-
maktadr.
^Charignon neri, I, s. 34.
^Rubruck, s. 276; VVaechter, V erfallder christemtum, s. 16, 18,168.
^ Hasluck, Chrislianity a n d slm , II, s. 381-382.
^Yine bak, bn u\-Cevz, el-M untazam, IX , s. 55; m deddin, Z ubde, s. 78.
Michel, s. 342,
P Michel, s. 307.
Aksary, s. 328, Konya m zesi N o. 145.
380 . T R K C H N H K M Y E T M E FK R E S

II. izzeddin Keykvus zam annda H ristiyanlarn taknlklar artt g

M oollar da o n lara cesaret veriyorlard. O nun nibi em seddin Yavta, H-
lgn n dveti zerine, 1261de E rzin can a vard zam an E rm eni metro
politi M erhasy idaresinde H ristiyanlar G ts (epiphanie) yortusunu kutlu
yorlard. Byk b ir halk kitlesi halarn m zraklar zerinde kaldrm ve an
seslerini ykseltm ilerdi. Y avta b u m ahiyette bir yini y asak lam ak istemi-
fakat H a n n elisi b urasnn K eykvusa deil IV. Kl A rslan a aid olduu
nu ve bu sebeple d e m dahale edem iyeceini sylemi ve m etropolite Key
husrev zam annda u sln ne olduunu sorm utu. M etropolit Sultana ylda
3000 d irh em vergi deyip istediimizi yapardk cevabn vermiti. Moolla
rn slm oluundan ve Seluklu devletinin yklndan sonra A nadolu umu
m valisi olan T im urta Noyan, dindarl ve adleti ile tannm ve hatt
M ool zulm nn yaratt psikoloji ile m ehdilik iddiasnda bile bulunmutu.
O nun icrt arasnda M slm anlar ile zim m ler arasnda ayrc kyfeileri
m ecbur kld, bu s retle de slm ycelttii ve kfr tezll ettii rivyet edil
mitir.^ M ool devrinde H ristiyanlarn kazand imtiyazl durum a ve ta
knlklarna kar slm larn akslam eli olan bu durum bir m ddet daha de
vam etm itir. N itekim T im ur-tan sukutundan bir ka yl so n ra Anadoluyu
gezen b n B at ta D enizli R um larnn hristiyanlara m ahsus kyfet ve iaret
lerle M slm anlardan ayrldn m ahede etmiti^^. H a tt X IV nc asr
sonlarnda A n ad o lu d a bulunm u olan S chiltberger H ristiyanlarn balarna
mavi ve Y ahudilerin de sar bir m endil baladklarn kaydeder^^

O rtaa Trkiyesinde H ristiyanlarn m him m anastrlar vard. Kon

yad a A k -M anastr (C h arito n ) M evlna C elleddin-i R u m nin de, sk-sk zi
yret ettii b ir yerdi. M alatya civarnda bulunan B rsum a m anastr Sryani-
lerin b ir k lt r m erkezi olarak Seluklu devrince ehem m iyetini muhafaza
etm iti. B ir havari nm na kurulm u olan m anastra A n ad o lu d an baka Su
riye ve Ira k d an d a ziyretilerin de geldii ve ierisinde 300 rahibin bulun
duu rivyet ediliyor; T rk hkm darlar d a m anastra ziyret ve ihsanlarda
bulunuyorlard. M an astra aid em lk vergisi X H nci asrda 300 ve XIII. asr
da 1000 d in a r (altn) idi. Z engin vakflar olan m anastrn dierleri gibi ba-
zan vergileri affediliyordu^^. A h lat h B ektim r hkm dar olunca Sason
** Baybars Mansr, Z bdet l-fkre, Brit. Mus. Add. 23325, s. 52a; Nuveyr, Nihayet l-Ereb, Kpr
l ktp. N o. 1188, s. 196.
Aksary, s, 328; M ukaddim e, s. 32.
bn Batta, I, s. 318.
Hakliyut S ociety neri, s. 75,
skenderiye Patrikleri tarihi, s. 365; Z. K azvini, iar, G ttingen 1848, s. 256; M ichel, s. 286; Bar
T R K C lH iN H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 381
havlisinde b u lu n an b t n kilise ve m anastrlar vergiye balamt.^ Bu
vergiler vakf h lin e gelen m lklerin devlete a it h a k la rn d a n ib aret olup
Mslman vakflar d a ayn du ru m d a idi. N itekim Suriyede hkm sren
Hallar d a rah ip lerd en vergi alyorlard.^^ Y ukarda H ristiyanlara kar id
detinden bahsettiim iz D nim endli hkm dar, l l S l de, Kayseri civarnda
Sarika (bugnk Sarz ky) m anastrnda b u lu n an altn ha alm; rahiple-
jini de koarak arazisine T rkleri yerletirm iti. F ak at adam lar ona ecdd-
nn bu manastra sayg gsterdiini syleyince, yllk vergiyi dem ek artiyle,
haklarn iade etti.^ Bir rivyete gre K onya H ristiyanlan, 1247de, ehrin
valisine bavurarak b ir kilise ina etm ek istem i; fakat K ad zzeddin, bu za
mana aid t rl sebeplerle, b u n a m saade etmemiti..^ E rm enilerin kilise ve
yanatrm alarna vakfettikleri kylere dair vakfiyeler tam am iyle slm h u
kuku ve uslne gre tertip ediliyordu.^

Trkiye, K IIT nc asrda, m illetler-aras ticar faaliyetlerin tekasf e tti

i bir m em leket hline gelince ehirlerde talyan ve Fransz ticaret kolonile
ri ve konsolosluklar teekkl etmi; yollar zerinde ve ehirlerdeki hanlarda
kilise ve m anastrlar kurulmutu^. Sivasta talyan kolonisine aid K em aled-
din hannda ve E rzin can da kiliseler, E rz u ru m da F ran c isc ain lere aid m a
nastr vard; A n id e v azed en frerlere rastlanyordu.^^ A yasluk ve B alat em ri
bulunan lyas B ey ile V enedikliler arasnda yaplan bir ticaret anlam asnda
onlara B alatta ev, d kkn ve kilise ina etm ek, kilise civarnda da, m tad
zere, m ezarlk k u rm ak m saadesi verilm iti. lhan hkm dar E b Said
Bahadr H a n n 1320de V enediklilere verdii ferm anda (17 m adde) L tin
papaz ve keilerine, T ebrize k ad ar giden kervan yolu boyunca kilise ve m a
nastr kurm ak hakk tannm t. lhanl devleti hudutlar dahilinde F rancis-
cainlerin on d rt zviyesi (couvent) v ard . Bu devir A n ad o lu sunda tica
retin gelimesi dolaysiyle byk ehirlerde bir takm kk Y ahudi koloni
leri de m evcud idi. A n talyada Y ahudiler kendilerine m ahsus bir m ahalde
Hebraeus, s. 435; Yakut, N otices et E xtm its, Paris 1789, II, s. 515; V. de Beauvais, kitap X X X I,
bahis, 142.
Vardan, s. 211.
^Mche], S- 286.
Michel, s. 218.
* V. de Beauvais, X X X II, bahis 53; M ichaud, B ibi. Crois. i. s. 337; IV, 356.
Bu vakfiye m etinleri iin bak. Orbeiian, H istoire de la Siounie, trc. Brosset, St. Petersbourg 1864,
^ s. 190-210 .
^Hazrladmz Oria-a Trkiye ktisad tarihi adl eserim izde tafsilt vardr.
^^Bratianu, C om m erce genois d a n s la M er N tre au X IlT s ie c le , Paris 1929, s. 166, 168.
Mas Latrie, Bibi, d e l ecole d es Chartes, V (1864), s. 224; X X X I (1870), s. 78, 79, 90, 99; Rubruck,
s. 274.
382 - T R K C H N H K M Y E T M E F K R E sj

_
O turuyorlard . ta ly a n k o lo n ile rin e aid baz d v a la r k e n d i konsolosluklarna
braklm t.
M ool hkim iyeti H ristiyanlarn durum unda bir deiiklik yaratt ve is
tilclar nezdinde o nlarn imtiyaz kazanm alarna sebep oldu. Mslman
T rklerin M sr sultam B aybarsa tem aylleri de bu hususta gerginlii artt
ryordu. E rzincan m etropoliti (cselik) olan M erhasy b u duru m d an fayda
lanm aa ve lh an A bagay m slm an T rkler aleyhinde kkrtm aa al
yordu. B u m nasebetle Seluklularn fiil idaresini elinde tu tan Muneddin
Sleym an ile m etro p o lit arasnda iddetli bir m cdele balam t. Merhas
y do stlu k kurduu A bagaya E rzin can n kendisine verilm esini ve buna mu
kabil o n a 500 svari asker besliyeceini teklif ediyor ve b u vilyeti Seluklu
hkim iyetinden karm ak istiyordu. M uneddin Pervne d e m etropilitin ift
i/eri d in kyfete sokarak vergiden drdn; cizye ve h a rtan mahrum
kalan hzinenin byk b ir zarara uradn ve onun hilelerini ileri sryor
du. Bu gerginlik devam ed erk en Pervne M sr sultan B aybarsn, 1276da,
A n ad o lu yu kurtaraca m idiyle M erhasynm ldrlm esini emretti.''
F akat A b ag anm A nadolu seferi de yzbinlerce insann ldrlm esine se
b ep oldu. M sr sultanlarnn ark A n ad o lu da ve Kilikyad a hristiyaniara
kar tenkil ve katil h arek etleri de b u n u takip etti. G azan H a n n slmiyeti
kabul H ristiyanlk aleyhdar tepkiye im kn verdi ise d e az zamanda s-
lm -H ristiyan hengi yine eski eklini ald.

' w. M. Ramsay, Intermixture, s. 6, 7, 8; bn Batta, I, s. 312. ,

bn eddd, Baybars tarihi, trc. . Yaltkaya, stanbul 1941, s. 84, 85; Bar H ebraeus, s. 455; Vesi
kalar, s. 1 1 5 ,1 1 6 ,1 3 1 .
 5. Ortaa Trkiyesinde slmlama Faaliyetleri

"Rumlarn zu lm n d e n kaan bin H al M sl

m an ofdu. A h m erh am et, se n h y n etten d e dah a
zlim sin! n k T rkler H ristiyanlara ya rd m v e
e fk a t g ste re r e k dinlerini satn alyor; bu n u nla b e
raber asla on lan din d e itirm e e zo rla m yo rla rd ."
{Bir Hal Kronii)

ANADOLUNUN T rklem esi dnya tarihinin en m him hdiselerinden

birini tekil e d e r. B u trklem ede, bugne kadar, T rk m uhaceretinin
balca mil olduu p ek bilinm edii gibi slm iyetin yerli halklar arasnda
yaylmas veya T rk h k m etlerinin bu husustaki davranlar d a henz te t
kik edilmi deildi. slm iyetin yayld C enub ark istisna edilirse m ez
hep farklarna ve baz R fiz zm reler(S ectes)in m evcudiyetine ram en H
ristiyanlk A n ad o lu d a yaayan b t n kavim lerin m terek dini idi. A n a d o
lunun trklem esinde Seluklu m uhaceretinin azam etini kavrayam yan ve
bu hususta cidd tetkiklere sahip bulunm ayan lim ler bu byk inklb ycr/i
hallan kitle halinde ihtida ettirilmesi veya im has eklinde kabul etm ek iste
m i le rd i.B u n la r arasnda Ortodoks kilisesinin tazyiki dolaysiyle baz Rfiz
zmrelerin M slm an oluunu ileri srenler d ah a m utedil bir gr tem sil
etmi ve daha ziyade m antki istidlallere dayanm lardr

Bu bahis "Lslm isatio n d a n s la T u rq u ie du M oyen ge" {Studia Islamica, X , 137-152) adl ma-
^Jcaiemizin iktibasdr.
Trklemede T rk m u h a c e re tin in ehem m iyeti h akknda y u k ard a bir az bilgi verildii gibi Sel
uklular tarih in d e u m u m esaslar m ey d an a k o n m u tu r. B u h u su sta b t n tafsilt "Anadolu'nun
^Trklemesi" adl h azrladm z e se rd e verilm itir.
W. Rarnsay, The ntermixtur o f Races in A sia M inr (s. 9 ;), S. R u n c im an , A- History o f Cmsades
(h 72), M krim in A nadolu'nun Fethi (s. 178) e serlerin d e bu istik am ette ileri srdkleri d
nceler misal o la ra k g sterilebilir.
3 8 4 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R e si

Seluk fetihleri srasnda, B izansn idar ve din tazyikleri dolaysiyle

A nadolu halklarnn T rklere kar im paratorluu m dafaa etmedikleri'
h att T rkleri tercih ettikleri m alm ise d e tercihlerin ihtid hdiseleri iie
birlikte vukubulduuna dair, istisnalar dnda, bir h arek et m evcd deildir
Seluk T rkiyesine aid kaynaklarn kifyetsizliine ram en yerli halklarn
T rk idaresini tercih ettiklerine, h att istil srasnda baz aristokratlarn
m evki ve servetlerini m uhafaza gayesiyle slm iyeti kabul ettiklerine*^ ve
nihayet ktisad seb ep lerle H ristiyan kitlelerin cebr tehcirlerine dair bilgi
veren kaynaklar m him ve toptan bir slmlama hdisesi olsa idi, bunu mes-
kt gem ezlerdi. N itekim M slm an ve H ristiyan v ak a yazclar kilise ve
m an astrlara aid vakalar, M slm an ve H ristiyanlar arasnda din mna
kaalar b ildirm ekte k u sur etm em ilerdir. B undan nceki faslda Hristiyan-
lara kar gsterilen geni din m sam aha kitlev bir slm latrm a siyseti
ve im h h arek etin in zaten bahis m evzuu olam yacan gsterir. Esasen s
lm dini cebr bir ihtidy yasak ettii gibi O sm anl im paratorluu gibi Sel
uklu devleti de vergi gelirinin azalmasna sebep olacak byle bir hdiseye de
tara ftar gzkm em itir. Bu sebepledir, ki ilk istil devrinde T rklerin yurdu
ve S eluklularn arlk m erkezi olan O rta A n ad o lu d a H ristiyan unsur
m evcudiyetini m uhafaza etm itir. N itekim X IH nc asrn sonlarnda bile
H ristiyan halk tan alm an cizje devletin en m h im varidat kaynaklarndan bi
rin i tekil ediyordu.* Devletin himayesinde b u lu n an Orta A n a d o lu da Hris
tiyan unsurun m evcudiyeti devam ederken kesif gebe Trkm enlerin istil
sna urayan u clard a trklem e ok sratli ve kuvvetli oluyor; Hristiyan
halklar, devam l o larak garbe ve nihayet B alkanlara doru ekiliyordu. Fa
kat istil ve glerin iddeti geip kk bir T rk m en beylii meydana kn
ca derh al devlet nizm kuruluyor ve yerli halk da, B izans idaresine nazaran,
d ah a dil olan b u beyliklerin hkimiyetini tercih ediyordu, ki bu husus devrin
R u m tarihileri, P achym eres ve G regoras tarafn d an belirtilmitir.** Ana
doluya yeni gelen ve h enz slm iyeti sath bir ekilde kabul eden gebeler
slm latrm aya m sid bir du ru m d a bulunm uyor ve bu lkede slm mede
niyeti d e ok zayf b ir ciladan ileri gidem iyordu. Z ira slm medeniyeti Ana
dolud a ancak X IH nc asrda yksek bir seviyeye erim iti.
B ununla b e ra b e r Seluklu devletinin bu asrda gelien slmlatrma fa*
aliyeti de yerli halklar ihtid ettirm ek eklinde tecelli etm em i ve dolayl ol
m utur. F ilhakika Seluklular hkim olduklar veya fethettikleri ehir ve ka
sabalard a devam l o larak cami, m edrese, zviye, hastahane ve kervansaray-
M ih ael, s. 247; N ik etas, s. 36.
A ksaryr, s. 153.
P ach y m eres, s. 184, 262, 751; Finlay, s. 446; P. VVittek, Mentee Beylii, s. 15-18, 25,26.
T R K C lH N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 3 8 5

1ar ina etm ek, m slm an T rk nfusunu iskn etm ek, slm dnyasndan
gelen veya celbedilen ilim ve din adam larn yerletirm ek suretiyle slm din
yg medeniyetini h kim b ir d u ru m a karyorlard. bn Bb Seluk Sultanlar
ve beylerinin gazalarda kazanlan ganim etleri kendilerine sarf etm eyip kf
rn ezilmesine harcadklarm sylerken bir din deitirm e bahis m evzuu d e
ildir. H albuki BizanslIar Ortodoks mezhebini dier Hristiyan tebealarna ic
bar ediyor; h att frsat bu lunca da stan b u ld a m lteci veya esir bulunan Sel
uklu ehzdelerini ve emirlerini Ayasofya da zorla Hristiyan yapyor; kabul
etmiyenleri de ya ldryor veya gzlerine mil ekiyorlard. M oollardan
kap stanbula snan II. zzeddin Keykvusun olu da bu esnada zorla
Hristiyan yaplm ve M elik K onstantin adn almt.

A nadolunun T rklem esi tam am iyle gebe kitlelerin kesif m u h aceret

leri ile vuku bulduu h ld e h u d u t gazilerinin yerli halklar slm latrdna
dair bir gr D n im en d-nm enin m enkibev rivyetleri zerine kurul
mutur. Nitekim daha nce O sm anl devletinin kuruluu d a T rk ve R um
halklarnn karm as ve kaynam as sretiyle yeni bir rkn teekkl gibi
garip bir tezin m evzuu olm u ve bu tez Seluklu devrine gtrlm tr, ki
F. Kprl bu nazariyeyi ilim lem inden silmitir.^^ B una m ukabil bu b u h
ran devri A n ad o lu su n d a slm lam a yannda bir H ristiyanlam a hdisesi
de olmutur. B u hususta elim izde m evsuk olan hdise K afkasyad a ve G r-
dstanda am n Kpaklarn Hristiyanl kabuldr. BizanslIlarn B alkan
lardan A nadoluya n ak lettikleri a m n Trkleri de bu a rad a zikretm ek y e
rinde olur. D ah a sonraki d evirlerde trke ad tayan p ek ok H ristiyann
bulunmas ve nihayet b ir ksm nn ibdetlerini dahi Trke yapm as dinler
aras bir karma ve kaynam ann vukubulduunu ve sath bir ekilde msl-
man olan gebeler arasn d a yabanc din tesirlerin hissedildiini gsterir.^
Mslmanlarn dinlerin d en irtidad eriate gre yasak idi. B u sebeple de
Sryani patrii tarihi M ihael aleyhinde kendi dindalar tarafn d an "Msl
manlar Hristiyan yapm aa altna dair bir ikyet" M usul A tabei Seyfed-
Baybars M ansr, Z bdet Tfikre, B rit. M us. A dd. 23325, s. 68a; b n Bb, s. 137-138; B rehier, Ci-
^^^isoon Byzantine, s. 85.
P- Wittek tarafn d an ileri s r le n g aziler n azariyesinin ta rih realitey e uygun bulunm ad ve ok
mbalal olduu tarafm zd an m ey d an a k o n m u tu r {Seluklular tarihi, s. 20-22). G ib b o n sun
Osmanl im p arato rlu u n u n k u ru lu u n a d air eserin d ek i tezin S eluklulara tem ilin d en ib a re t olan
gre Cl. C a h en d e n so n ra . M ilik o ff d a D nim end-nm eye aid m u k a d d im e d e m enkbeye
Urihi bir m na v ererek k atlm tr {L a C este de M elik D nim end, P aris 1960, s. 128) H albuki F.
Kprl G ibbonsun n azariy esinin ta rih bir esasa dayanm adn m eydana koym utu {Les Origi-
de lEmpire Ottom an, s. 97),
Bu hususta im dilik bak. "Seluk Vakfiyeleri", Belleten X L V , s. 67-71. K paklarn G rcistan da
Hristiyanla girileri h ak k n d a Seluklular tarihi, s. 169.
386 ______________________________________________________________________ T R K C H N H K M

d in e gtrlm ; fakat uzun bir tahikkat sonunda b u n u n bir iftira olduu

anlalm ; patrie vesika verilm i ve iftira eden papazlar d a kam tr."- Fa
k a t A n a d o lu d a henz slm kltr zayf olduu, g ve kaynamalarn h
km srd bir devirde gebelerin kontrol kolay deildi. Bu sebeple bu
kark devirde am an ve sath slm lam O uzlarn, H ristiyanlar arasn
da kalarak, o nlarn dinlerini kabul ettiklerini istidlal etm ek yanl deildir.

B ununla b erab er T rklerin hkim bir m illet olm as, slm medeniyeti
nin gittike kuvvetlenm esi, H ristiyan halk ve m ezhepler arasnda din sar
sntlarn bulunm as ve nihayet Seluklu devletinin dil ve msamahakr
idaresi yerlileri slm dinine doru ekiyor; to p tan olm asa bile, mnferid ih-
tid hdiseleri vukubuluyordu. Bu devre aid toplu b ir ihtid hdisesi II.
H al seferi esnasnda A ntalya civarnda vukubulm utur. G erekten Seluk
h k m d ar Sultan M es d Bizans im paratorunu K onya nnde malp ve
A lm an im p arato ru K o n ra d n ordusunu E skiehirde im ha ettikten (1147)
sonra F ransz kral Saint Lx)uisnin kuvvetlerini de D enizli ve Antalya blge
lerin d e perian etm iti. Suriyeye gidem eyip A ntalya havlisinde kalan Ha
llar alk, hastalk ve yoksulluk ierisinde ztrap ekiyorlard. Rumlar bu
zavall F ran k lara kar hle ve hynet ediyor; ellerinde kalan paralan da
teh d it ve hle ile alyor ve kendilerini hasta ve a olarak lm e terk ediyor
veya ldryorlard. F ak at savatklar Trkler bu H al bakiyesini himye
etti; alar doyuruldu; hastalar tedavi edildi. H a tt T rk ler R um larn Hal
lard an zor ile ellerine geirdikleri gmleri satn alarak fa kir hallara dat
tlar. Bu hdiseyi an latan bir F ran k tarihisi: "Dindalar Rumlarn zulmn
den kaarak M slm anlar nezdinde emniyet; him ye ve m erham et arayan ha
llardan bin d en fazla gencin T rklere katld syleniyor. Ah merhamet,
sen h ynetten de d a h a zlim sin! nk M sl m a n la r H ristiyaniara ek
m ek verm ek sreriyle bun larn dinlerini satn alyorlard. B ununla beraber
T rk ler, bu iyiliklerine m ukabil hi birini din deitirm ee de zorlamadlar"
d er ve ok dikkate yn bir hdiseyi m eydana kor.^'

III. H al seferi esnasnda A lm an im p arato ru Fr. B arberos ile Selu

lar arasnda, A kehir civarnda vukubulan savata (1190) iddetli bir ktlk
ba gsterm i ve hal dkntleri arasnda M slm anl kabul edenler ol
m utur. A ltu n -ab a vakfiyesi K onyad a T eodos bin Y an bin A lam an adl bir
H ristiyan iftiden b ahseder. B unun yannda K onyad a bir eyh Alaman
M ichel le Syrien, III, s. 359.
O d o n d e D eu il (M ich au d , Bibi. Groisades 1, 244); A rn o ld , ntiar-i slm tarihi, stanbul 1343, s.
91-92.
tCRK C HN H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________ 3 8 7

mahallesi ve b u ra d a h. 687 tarihli bir kitabede: "eyh Ali bin eyh A lam an"
cabri vardr, ki bu d a hallardan birinin m slm an ve eyh olduuna, die-
nuin de dinini m uhafaza ettiine dellet eder.'** Sivas D r u- ifsm a aid
1216 tarihli vakfiye, Sivas civarnda, bir Frenk ky (Zaya t ul-fren) b u lu n
duunu kaydeder, ki birinci hal seferi esnasnda El A rslan tarafn d an
Amasya civarnda im h a olunan F ren k lerd en bir bakiyenin b u ra d a kald ih
timali vardr. Birinci hal seferi esnasnda R eynaud adl bir valye A lm an
ve Lom bardlard an m rekkep m aiyeti ile birlikte ordusundan ayrlarak Kl
Arslana iltihak edip m slm an olm u; Suriyede d e iki F ran k M evdd tara-
115
fna geerek h td etm iti.

II. Kl A rslan zam an n d a gelien siyas ve m eden ykseli ile muvazi

olarak ihtidlarn balam as dikkate yndr. F ilhakika onun zam annda y a
plan ve olu Sleym an-h zam annda, 1202de, m ahkem ece tescil edilen
Altun-aba vakfiyesi ih tid lara d air m him bir art ve tahsisi ihtiva etm ek te
dir, Vakfiyeye gre yerli ve yabanc, H ristiyan, Y ahudi ve M ecs
(put-perest) olu p d a dinini deitirerek M slmanl kabl edenlere, bunlarn
yemek, elbise ve ayakkab ihtiyalarna, snnet edilmelerine, ve nam az kla
cak kadar K uran renmelerine vakf gelirinden tahsisat ayrlmtr.*^*^ T rk i
yede, X IH nc asrda, T rk-slm m edeniyetinin ok ydiksek bir seviyeye
erimesi, M ool istils ile tasavvufun gelim esi ve h er tarafta m edrese ve
zaviyelerin almas, eyh ve m ridlerin oalm as slm latrm aya d a tesir
ediyordu. B ilhassa m utasavvif eyhler ve T rkm en b ab a la n eitli din ve
mezhepler arasndaki ayrlklar dostlua eviriyor; din fark gzetm eden
yoksullara, m u h talara ve h astalara yardm ediyor ve bu syede slm iyetin
cazibesi yabanc din m ensuplarm ekiyordu. H e r tarafta ve hussiyle h u
dutlarda yaplan tek k eler slm latrm ada ok rol oynam tr.

Seluk Trkiyesinde yetien m utasavvflar arasnda M evln C elled-

din-i Rum trl din ve m ezhep m ensuplarn A/Z/i, hayr ve insanlk fikirleri
unnda birletiren yksek ahsiyeti ile slm iyetin de yaylm asna hizm et
ediyordu. Bir gn M evlnya iir ve dncelerini sekin m slm anlar zo r
lukla anlarken huz ru n d aki gayri-m slim lerin n e zevk aldklarn sorarlar;
Mevln onlarn da A llaha inandklarn, yollar ayr d a olsa gayenin bir o ld u
unu ve bu sebeple szlerinin esasm kavradklarn beyan etm ekle, dinler

Recueil de Casinus, N , s. 177. "A ltun-aba Vakfiyesi", Belleten, X L II, s. 233. eyh A am am n t rb e-
ve kitbesi iin bak. Konya rehberi, 1939, s 90.
Vakflar U . M d rl arivi N o; 604; A rn o ld , ntir-i slm tarihi, s. 90; M a th ie u , s. 237.
Osman T uran, "A ltun-aba vakfiyesi", Belleten X L II, s. 233.
3 8 8 _____________________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T A fE F K R E s i

arasnda nasl b ir yaknlam a havas yarattm m eydana k o y a r . M evln

trl din, m ezhep ve arikatlere m ensup geni bir m rid kitlesine sahip idi. H
ristiyan rah ip leri ile d ostne m nasebetlerde bulunuyor; kilise ve manastrla
rm ziyret ediyordu. K endisine A nadolu ehirleri gibi stan b u ldan gelen
rah ip ler d e grm ee geliyordu. O, yksek fikirlerini h er yerde nerediyor-
h att H ristiyanlarn m eyhanelerine dahi giderek dinlerin ve insanln gaye
sini, slm iyetin r h u n u anlatyor; l h vecdini sem a ile ifde ederek onlar
cezbediyordu. G ayn-m slim ler slm iyetin m kellefiyetlerinin arlndan
bahsettikleri zam an o, im nn zarretine, nam azn temizlie, haccm ve cih
dn slm kuvvetlendirm ee, ikinin terki akim shhatine, zinann m eni ne
sebin em niyetine hizm et ettiine iaret koyuyordu. Hristiyan bir keie haka
ret ed e n b ir tacire o nun duasn almay tavsiye ediyordu. B ir gn mridleri
H ristiyan m im ara, ltife olarak, n eden m slm an olm adklarm sormular;
o d a elli yldan b eri bal bulunduu d ininden ayrlm ann kendisine utan ve
korku vereceini sylem itir. B u esnada ieri giren C elleddin-i Rum Al
lahtan korkan Hristiyan d a olsa d in d ard r d er ve b u n u n zerine mimar ms
lm an olur.
T rl din ve m ezhep m ensuplar dinlerin ve peygamberlerin hakikatini
onun syesinde rendiklerini sylyor; cenzesine kendi m ukaddes kitaplar
ile birlikte katlyorlard. M evleviler, h e r kavim bir Peygamberi, her mezhep
ve tarikat bir eyhi tazim ettiini, halbuki M evlny btn din ve mezhep
mensuplarnn sevip saydn iftiharla sylyor ve bunu da Pirlerinin bir muci
zesi o larak gsteriyorlard. O, bu yksek ahsiyeti, geni din ve insanlk anla
y ile slm iyetin yaylna hizm et ediyordu. B ir sem yini esnasnda yz
k ad ar R u m u n ih tid eyledii ve bir E rm en i kilisesinde yapt semdan
so n ra b ir ok H ristiyanm m slm an olduu rivyet ediliyor. O nun raridle-
ri arasn d a H ristiyan m im ar, ressam ve rah ip ler d e ihtid etmiti. Mevl-
n nm tesiri ile slm iyeti kabul eden R um , E rm en i ve Y ahudilerin 18.000e
bli olduu kaydedilmitir'^. B u devir A nadolusunu dolduran mutasavvf
eyhler, T rk m en b ab alar zaviyeleri ve m ritleri ile slm iyeti, rh yksek
lii ve geni m nsiyle, etra fa yayyor ve yaylm asna vasta oluyorlard.
O rtaa T rkiyesinde ihtid ve slm lam a hdiseleri bir takm mera
sim ve usllere gre cereyan ediyordu. X H nci asr E ndls seyyah bn C-
beyre gre T rk ler arasnda H ristiyanl terk ve slm iyeti kabuln balca
alm eti ha ayak altna alm ak ve yakm akt. N itekim o n a gre Sicilya kral

C e i le d d in R m i, Fihi-mfih, nr. F r zn fer, T a h ra n 1330, s. 97.

E flk D e d e , M enkib iU-ripn, trc. Cl. H u a rt [Derviches Toumeurs) 1, 75, 105, 107, 119, 1
185, 211, 261; II, 3, 9 ,1 4 , 4 5 ,1 1 2 ; A n k a ra U m u m k t p h a n e si yazm a, 67a, liO a, I30b, I43a.
t R K C H N H K M Y E T M E K K R E S ________________________________________________________________________________________ 3 8 9

Guillaumeun gzel kz kardeine k olan am cazdesi onunla evlenm ek is

ter; fakat Hristiyanlk yakn akrabalar arasnda nikh yasak ettii iin prens
ve prenses Sultan M esud'a (1116-1156) gelir ve bu tarzd a ihtid ed erek evle
nirler. ^ B ununla b erab er H ristiyanlara ve d inlerine sayg gsteren bu sul
tann ve T rklerin b u ekilde haa tecvze m eydan verm eleri herhalde h u
sus ve nd ir vakalard an olm aldr. Y ldrm Bayezid zam annda esir olup
bir m ddet A n ad o lu d a yaayan Schiltberger, halk arasn d a vukubulan ih ti
d m erasim lerine d air gzel b ir bilgi verir: "Hristiyan MiisUiman olm ak ister
se herkesin h u zu ru n d a parm an kaldrp L ilhe illa llh M uham m edun
Resl-ullah der. M h ted i b u n d an sonra din adam na gtrlr. O nun huz-
runda bu Kelim e-i ah d eti tek ra rlar ve H ristiyanl inkr eder. Bu m e ra
simden sonra m htediye yeni elbiseler giydirilir; din adam bana bir m en
dil balar ve b u s retle m slraanh iln edilir... D in adam b u n d an sonra
halka silhlanp ata binm elerini bildirir. M htedi de ata biner; arkasndan
davul alnarak ehir iinde dolatrlr; halk yksek sesle M uham m edi m e t
heder. Y annda b u lu n an iki din adam kendisine "T hari w irdur, M esse co-
uldur, M aria k a ra b asch id u r, M achm et R assuldur" [Y ani "Tanr birdir;
Mesih (H azreti sa) kuludur; M eryem kara bacdr; M uham m ed R esuldr"]
szlerini syletirler. O n d an so n ra cam ie g t r l r ve snnet edilir. F akir ise
kendisine para to p lanr ve onu zengin e d e rle r.^B u ifde slm lam a m e ra
siminin ehirli ve m nevverlerden ziyde kasabal veya basit halk arasnda
yapldn gsterse gerek.

Gerekten T rkler, yabanc dinlere tam b ir hrriyet bahetm ekle b e ra

ber, onlar iin b ir H ristiyana yaplacak en byk iyilik onu dalletten k u r
tarmak ve slm a kavuturm aktr. Bu sebeple gayr-raslim lere slm m y
celiini, dnya ve hirette insanlar hidyete eritirdiini anlatr, ve esaslarn
retirler; Hristiyanln anlalm az ve karanlk, slmiyetin de ak ve berrak
olduunu izah ederler. M slm an olanlara bol yardm eder, bunu en byk
sevap sayar ve haz duyarlar. B ir rivyete gre T rayanos adl bir R u m adam
ldrm ve Konya valisi tarafn d an d a ksasa m ahkm edilm iti. F ak at
Mevln bu m ridi hak k nda S ultan nezdinde teebbste bulunur ve slm i-
yet kabul ile bu cezadan kurtulur. h tid la r snnet olm ak ve ham am a girip
temizlenmek sretiyle ikm l edilirdi.^

^^^^e lso fib n Cubayr (Rihle), L eyden 1907, s. 338; Axx\o\d, ntir-i slm tarihi, s. 160-165.
o Society, s. 75; A rn o ld , ntir-i Islm tarihi, s. 161.
Mtnkib (H uart), I, 245, 365.
3 9 0 _____________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R esi

M h ted iler arasnda ilim ve tarikat sahasnda ilerleyenler oluyordu As

len KonyalI b ir E rm en i olan eyh A bdullah balangta K u ran renmi ve
K u d u ryi hfzetm iti. B ilhare kendisini ib d ete ve riyazete verip dalarda
ve llerde dolam ; seyahatler yapm; m chede ve keiflerde bulunmu
ve nihayet 631(1234)de am d a l m t r .S i v a s a giden U lu rif elebi
o rad a gayibden h ab er v eren ve lem in kutbu o larak tannan perian kyafet
te b ir kim seye rastlam ; halk etrafn d a toplam ve kendisine balamt
E rzu ru m eyhi hretini tayan bu m eczh eyh Erm enice bir eyler okuyor
ve halk d a k erm etin e inanyordu. U lu rif elebi byle chil bir kimsenin
lem in ku tb u oJamyacam syledii ve onu hafife ald zam an Sivas hala
ayaklanm t. O n lara kar d a Konya ve Kayseri R in d leri harek ete geti. Ni
hayet ehrin valisi M evlevi A rap N oyann askerleri ve Sivas Ahileri araya
girerek byk b ir atm a yattrld; U lu rif elebi d e derhal Sivastan
123
T o k ata gitm ee m ecbur kald.

h tid ier zerin d e T rk siys ve m ed en stnl, devletin adletlve

din m sam ahas, A n ad olu hristiyanlan ve hussiyle R um larn din ve kl
trel sukut ierisinde bulunm alar balca rol oynuyor ve BizanslIlar Trkle
re kar b ir aalk duygusu ierisinde bulunuyorlard. Bu m nasebetle "yu
karda verilen izahat, A n k a rada M anuel Paleologos ile bir T rk limi ara
snda cereyan ed en m nakaalarda bu aalk duygusunun itiraf, Hristi
yanln h ak din o lduuna dair papazlarn vaazlarna R um larn artk inan
m am alar ve T rk erin dnyada olduu gibi ah irette de stn bir mevkide
bulunacaklar k an a ati tek ra r hatrlanm aldr.
M ool devrinde H ristiyanlarn him ye edilm eleri ve Seluklu Sultanla
rnn kk yata ve zayf ahsiyetler olm as R u m ve E rm enilerin baz ta
knlklarna frsat verm i idiyse d e slm m edeniyetinin stnl ve Msl
m an cem iyetin k u d reti sebebiyle yine d e ihtidlarm devam na yardm edi
yordu. G azan H a n slm iyeti kabul edince lhanl im paratorluunun baz
yerlerinde m ukabil taknlklar balam ; M ool pthneleri ile birlikte Teb
riz, M usul, B adad ve baka yerlerde kilise ve havralar tahribe uram; fa
kat G azan iddetli tedbirlerle bu hareketi durdurm u ve eski durum hasl ol
m u t u . B u n u n l a b erab er Trkiyede bu m ukabil h arek ete rastlanmamtr.

B e d re d d in Ayn, k d l-Cumn, V eliyeddin E f. N o. 2931 (X IX ) s. 165. M ellif onun rhip kya

fe tin d e A b d u llah Y u n n y e gelip o n u n vastasiyle m sl m an o ld u u n u n rivyet edildiini de kay
ded er.
E flk , M enkib, nr. T ah sin Y azc, II, s. 851-856.
Y u k ard a n o t 2 1 e bak.
 6. Devlet Eliyle slmlatrma
"Trkler iin bir Hristiyana yaplacak e n b y k iyi
lik o n u dalletten kurtarm ak ue Islm iyete ka vu
turmaktr. "
(Schildberer)

T r k i y e Seluklu devleti ve dier B eylikler H ristiyanlara tam bir h r

riyet bahetm ekle, slm dini ve k lt r n n kuvvetlenm esine alm akla b e
raber gayr m slim lerin ihtids bakm ndan b ir siyset gtm edii hlde yine
de, dolayl olarak, b ir slm latrm a h arek eti iinde bulunduu m uhakkak
tr. M ahdut b ir lde d e olsa saray ve ordu ihtiyalar b u slm latrm ada
millerden biri idi. Filhakika Seluklu o rdusunun esasn m em leket sathna
dalm S ip ah iler (ik t askerleri) tekil etm ekle ve m iktarlar 120.000e
kmakla b erab er m erkezde daim sultann em rinde ve o n u n m uhafz ola
rak 12.000 kiilik klelikten yetien bir ordu vard. K k yata satn alm an
veya esir edilen gayr m slim ocuklar sarayda veya byk ehirlerde m ev
cd "Gulm -hne"(kle m ektebi)Ierde babala n n elinde slm dini ve k lt
rne gre yetitiriliyor, b unlarn bir ksm orduya ve saray hizm etine aln
yor; bir ksm d a zenginlerin evlerinde bulunuyordu. O sm anl Y enieri o rd u
su da Seluklu devrindeki kle sistem inin yeni bir m essese hlinde kurul
masndan baka b ir ey deildi. bn B b H ristiyan topraklarndan getirilen
esirlerden ounun em rlik m akam larna karldn, A nad o lu (R m )d a
muteber em irlerden ekseriyetini bu kle ocuklarn tekil ettiini syler. N i
tekim baz Seluklu devlet adam larnn R m soyundan (R m nijd) gelen
bu kleler olduunu kaynaklar kaydederler*^. B ununla b e ra b e r A bbs, S-
nn, Gazneli ve B yk S eluklularda, asker kabiliyetleri dolaysiyle, elde
edilen klelerin esasn T rklerin tekil etm esi bu devirde de devam ediyor-
bn Bb, s. 137,188; Seluk vakfiyeleri, X LV . s. 18, 22-23.
3 9 2 . T R K C lH N H K M Y E T t M E F K R e s i

du. B u sebeple M sr - Sriye M em lklerinin ordularn ve saraylarn dol

d u ran K pak kleleri A n a d o lu d a d a birinci derece m evki igal ediyor ve bu
am n T rk ocuklar bu vasta ile m slm an olarak Seluklulara kar
yorlard. E sasen bu devirde byk bir lde cereyan eden Kle ticareti do-
laysiyle dier slm lkelerine giden klelerin ou da A n a d o lu pazarlarnda
satlyor ve Sivas ehri bunlarn dal m erkezi bulunuyordu. Hallara ve
M oollara byk d arb eler vuran M sr sultam B aybars d a Sivasta satlm
b ir K pak klesi idi.'^^ Seluklularn payitahtta bulundurduklar gay.
ri-m slim bir k ta askerler arasnda da ihtidlara rastlanyordu. Mesel Pi-
ser-i K erh le lkabn m uhafaza eden E rzincan em ri erfeddin Mah-
m u d u n d a b u n lard an olduu anlalyor. X IH nc asr F ransz tarihisi V.
de B eauvaisnm S alefadin ad ile belirttii bu em rin A lm anca ve Franszca
bildiini, F ranklar ve H ristiyanlan sevdiini syler. T rk ve Fransz kay-
naklarna gre o n u n F ra n k askerlerinden olduu anlalyor.^^

Seluk devletinde slm latrlan asker bir snfn d ah a m evcut olduu

gzkyor. Bu snf idi(ikdi)ler olup m ene ve m ahiyetleri hakkmdaki
kaytlar m bhem dir. F ak at bunlarn, ehirlerde nizm n korunm asnda kul
lanlan ve H ristiyan ocuklardan terekkp eden asker bir sn f olduu anla
lyor. M esel B aba isyanna kar Sivas m dafaa eden di-ba Hr-
rem h, C im ri isyannda K aram anllara kar K onyay, A hilerin reisi Ah
m ed ah ile birlikte, m dafaa eden di-ba F ah red d in ehir muhafz kuv
vetlerinin b anda bulunuyordu.'" di-ba F a h re d d in in lm nden sonra
yerini tu tacak b ir diba bulunm adndan ehirde syiin bozulduu riva
yet ediliyor.'^^ II. Sleym an-h ile kardei I. G iyseddin Keyhusrev arasn
daki saltan at m cdelesini yattrm akta m him rol oynam alar idilerin
ehem m iyetini gsterir.' Seluk Trkiyesinde K onya, Kayseri, Sivas, Anka
ra, E reli ve M alatya gibi byk ehirlerde m evcd b u lu n an idilerin sul
tan larn cls ve istikballeri m erasim lerinde, daim a A hiler ve byklerle
birlikte isim leri geer.' B ir kaynakta "Konyad a em r, ek b ir ve ayann
binlerce ev, kk ve saraylar vardr. Tacir ve idilerin evleri e s n a f evlerin
den daha yksektir. E m irlerin kkleri tccrlarm kinden, sultanlarn kubbe

K le sistem i husus b ir aratrm am zn m evzuu o la ra k n ered ilece k tir. O rd u m iktar iin bak. 1.
A led d in K eykubd, 4 .
bn Bb), s. 545; V in cen t d e B eauvais, X X II.
b n B b, s. 696; A n o n im , s. 60, 61;
A n o n im , s. 62.
b n B b, s, 32.
b n B b, s. 3 8 ,1 2 0 ,1 3 8 , 692, B ar H e b ra e u s, s. 427.
j R K C t H N H K M Y E T M E F K R E S 3 9 3

ve saraylar d a hep sin d en daha yksektir" cm lesi idilerin m evkiini gste-

M evln b ir m ek tu bunda Sivas idilerinin fazla vergi alm alarna kar
* 133
bir taciri k o rum ak iin ricada bulunuyor. K onyada idi em irlerinden bi
tinin bir trbesi ve o n a aid vakflarn varl k a y d e d ilm i tir .S o n zam anlar
da Seluklu devrine aid m eydana kan bir M neat m ecm uasnda idilerin
tyini hakknda b ir m enurda: "Seyyid ul-ayn vel-m ehir azz u l-m ulk
ves - s e l t i n ulu bilge em r ul-Egdie" unvanlariyle balam akta Avrz ver
gisinin tefrikinde gelirleri tyin (tyin-i vuch) ederken zengin-fakir fark
gzetmeyip, servet ve k u d retlerin e gre h a re k e t etm esi, hakszlk ve him ye-
cje bulunmamas, san at erbb (m uhterife) ve zayflarn bir tecvze u ra
mamalar emredilmektedir.*^^ Bu vesika idilerin vazifeleri bakm ndan
ehem m iyetlidir.
dilerin m enei hakknda da bilgilerim iz kifyetsiz olup kark bir
meneden geldiklerine d air iaretler vardr. M ool istils srasnda Kayseri
di-bas olup m u h asarad a ehrin teslim ini hazrlayan ve orduya ih n et
eden H ajuk olu (P iser-i-) H sm m bir E rm en i m htedisi olduu grl
mekte ve sam im b ir m slm an olm ad d a anlalmaktadr.* lim lik iddi
asnda bulunan E reli im am m n akaada m alp olunca, m eneini b e lirte
rek, bu kadar bilgi elde etm esini fevkalde bir hdise olarak gsterm itir.
Zira ona gre: "Ben Erelide chil bir idiin olu idim. B una ram en genli
imde elifbaya baladm ; hfz oldum . K u ran ve er vesikalar yazm asn
rendim. Bu sebeple m eclislerde kadlar ve bykler benim iin ayaa k al
karlar" ifadesi idilerin slm k lt rd e zayf olduklarm bildirir.* B unlar
Endlsteki M uvaUidn"a benzem ektedir. N itekim X IH nc asr A ra p fi
lologu bn M u h en n T rke-A rapa lgatinde idi kelim esini bu sretle
138
tercme etm itir. A slnda T rk ed en A rapaya ve Farsaya da geen b u
kelimeyi Kgarl M ah m u d analar bir olan karde m nsnda izah ederken,
Vassf daha ak o larak ana ve b ab a d an biri T rk kim selere denildiini sy
ler. Bu m nnn tekm l ile d e kark soydan gelenlere isim olm utur.
Bu mnasebetle S eluklularda an a ve babas gayri-m slim ve kendisi m sl-
Eflk, Huart tere, I, 215, M tercim bu kelim enin mnastn anlyamamtr,
^Mevln'nm mektuplar, nr. F. N. Uzluk, s. 96; Fih-mfh, s. 176.
^^Japu-Kadastro arivi, K onya vakf defteri, s. 584.
Haan b. Abd ul-mmin, Rus'm ur-risil, skdar Nr-bnu ktp. N o. 122, s. 28b- M ellif hak-
^^knda bak. Resm vesikalar, s. 175-179.
Bb, s. 529.
Kad A hm ed, el- Veled u-efik, Fatih ktp. N o. 4519, s. 594.
bn Muhenn, nr. Kilisli s. 147, eski lgat kitaplarnda kelim e Farsa sanlm; A bdlltif Abb-
Letif ul-lgacm da Trke olduunu sylemitir.
flvon, 1 1 1 , s. 382 (tercm e); Q uatrem ere, Histoire Sul. M am louks, II, s. 5.
3 9 4 . ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E F K R e s (

m an olan ve trl kavim lere m ensup bulunan bir snfa "idi denildii an
lalyor. Seluklu devletinin yklmasiyle bu snf d a tarihe karm; hatt
Y azcolu S eluknm eyi Trkeye tercm e ed erk en bu kelim enin mns
n anlayam am ve onu m etinden k a r m t r . F a k a t Karam anolu bra
him Bey vakfiyesi kelim enin O rta A n a d o lu da bir m d d et d ah a yaadm
h id ler arasnda "elebi bin E m r ul-di-ba"nn bulunm asiyle mevdans
kor."'^'
S eluklularda O sm anhlar gibi devirm e uslne benzeyen kle sistemi
ve idiler slm latrlan yerli ve T rk unsurlar olm akla beraber bunlar
A n a d o lu nun T rklem esinde byk bir rol oynam deildir. Buna m ukabil
fetih ve istillar esnasnda esir edilen H ristiyan erk ek ve kz ocuklar daha
fazla b ir yek n a varyor; gezilere taksim edilen b u kle ve criyeler satlyor
ve m slm an nfsun artm asna sebep oluyordu. B ununla beraber Anado
lu n u n T rklem esinde yabanc unsurlarn slm iyeti kabulleri cidd bir rol
oynam am tr. Konya, Kayseri ve Sivas gibi byk m erkezlerde ve civarla
rnda, X III. asrda, m evcdiyetini tespit ettiim iz H ristiyan halk XVrnc
asr ta h r ir defterlerin d e kyleri ile birlikte devam e d i y o r d u . I . Gyaseddin
K eyhusrevin A kehir civarnda iskn ettii R u m lar d a son mbadeleye ka
d ar H ristiyan o larak kalm t.

Seluk-nm e, H outsm a neri, s. 200.

Uzunarl, Belleten I, s. 105. Nir burada kelim eye hadm aas mnsn vermi ise de, Oi-
m anii Tekiltna Medhal" (s. 115) adl eserinde bu hatasn dzeltmitir. Anadolu Seluklular d
nda Artuklu hkmdar N ecm eddin A lp nn yannda Hcib ul-huccb M ehmed idi adl bir
kimsenin bulunm as da kayda yndr {bn ul-A zrak, Brit. Mus. s. 162b). di at tbiri de kark
soy m nsndan g elm ek te v e Seluk devrinde d e kullanlmakta idi. H . 555 senesinde Huttalan bc-
i Trk ve A rap atlarnn karmasndan idi at neslini meydana getirmiti {Seluklular tarihi, s.
269).
Seluk vakfiyeleri, Belleten X LV , s. 67-71.
W. Ram say, Cities a n d Bishoprics o f Frygia, Oxford 1 8 9 5 ,1, s. 16.
 7. Ortaa Trkiyesinde Trkler ve Yerliler
"Her kauirn bir p e y g a m b e r i, h e r m e z h e p o e tarikat
bir e y h i tzim e d e r . H albuki M euln btn din
u e m e z h e p m e n su p la n tarafndan tzim gr r. B u
d a o n u n m u cizesi v e M evlevtlerin iftihar vesilesi
dir. "
(Eflk Dede)

ANADOLuya g elen T rkler M slm an olm akla b erab er byk gebe

kitlelerin, ksa b ir zam an da ve hususiyle u zu n gler esnasnda yeni dini iyi
renmeleri ve onu n h km lerine gre yaam alar kolay deildi. Bu sebeple
mslman gebeler am n tesirlerini kuvvetle m uhafaza ediyorlard. H a t
t bir Hal kaynann kaydna gre, ilk istil devrinde, Trkler hl lleri
ni ok, yay ve dier eyalar ile birlikte gm yor ve am n m atem i yapyorlar
d .N ite k im byk Seluklu sultanlar ok dindar ve sam im i m slm an ol
duklar halde eski m atem uslleri aynen y a y o r d u .K o n y a da A laddin
camii yannda t rb ed e yatan Seluk sultanlar, yksek devlet adam lar ve
Dnimendli h k m d arlar da m um yalanarak sandukalar altnda bolukta
defnolunmu; bu tah n it usl beyliklerde ve ilk O sm anlIlarda da devam e t
miti, ki bunun d a slm iyetle bir m nasebeti y o k t u r . 1135 ylnda Z am a n
l blgesinde yldrm b ir T rk yaknca Trkler: "Tanrnn yaktna m ezar
lyik deildir" diyerek onu defnetm em ekle am n inancnn nasl yaadn
gsterir^'^. Eski T rk ler T anrya d u a ve ibadet ederken, byklerin huzru-
na karken, d in ve m ill bayram ve enliklerde, m atem m ersim lerinde, t-
zm ve sevin alm eti olarak, balarm ayor ve klhlarn ellerine veya kol-
^^Hbtoire anonume d e la Jer Croisade, s. 95, 97; Anna K om n en a, Alexiade, III, s. 143.
^^Seluklular tarihi, s. 9 5 ,1 5 0 ,
^^^Altun-aba vakfiyesi, s. 208-211; bn Batta, I, s. 337; Dukas, Byzans tarihi, s. 78 (elebi M ehm ed).
Michel le Syrien, s. 242.
3 9 6 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R e s

tuklarna alyorlard. Bu am an usl Byk Seluklularda, A nadoluda h

km d arlar ve h alk arasnda yaam tr. M slm an A lp A rslan, aman in.
giz H a n gibi, T an rn n h uzuruna bam aarak kyor ve niyaz ediyordu.
Seluk sultanlar, T rkm en beyleri eski yu (m atem ) m erasim leri gibi
cenze alaylarnda balarn ayor; elbiselerini tersin e giyiyor, salarn kesi
yorlar ve atlanm eerlerini de tersine koyuyorlard. Bu am an uslnn
din adam lar tarafn d an d a takip edildiini, M evln ve A k-em seddinin de
bu ananeye gre h a re k e t ettiklerini bilm ekteyiz. Y alvarm a ve sevin zaman
larn d a klhiarm karld ve yere frlatld d a grlm tr. Trkiye B
yk Seluk S ultam A laddin K eykubd aabei K eykvusun cenzesini, b
t n devlet erk n ile birlikle klahlar kararak takip ediyordu. Konyada
A hi A hm ed h n kardeinin 1295(697)de lm nde 15.000 kii dkknla
rn kapayp ve balarn ap m atem e itirak ediyordu. M evln Celled-
d in in lm nde de cenzesine katlan byk kalabalk ayn usle gre ha-,
rek et ediyordu. S in o p ta brahim Bey, anasnn cenzesinde btn halkl
birlikte ba ak o lara k yryordu. E n v arnin: "At ba, kesti sa paa ala-
yu" ifdesine gre Aydn oullar d a bu am an ananesini m uhafaza ediyor
lard. Bu usl A k ve K ara K oyunlularda d a m evcud idi*. Gazneli Sultan
M ahm ud babasnn lm n renince Belh ehrinde bir hafta matem me
rasim i yapt; elbiselerini yrtt ve bana to p ra k sat"^^. Byk Veli
A k-em seddin de, stanbul m uhasarasnda, adrna ekilip Adlaha niyz
ederk en ban am t.
A llahn h u z ru n d a olduu gibi byklerin h u z ru n d a da bir hcet tale
binde, bayram ve elence m ersim lerinde de ba alyordu. Mevlnnn
h uz ru n a p d ih ve halkn ba ak olarak girdikleri rivyet ediliyor. Melik-
h am cas K av u rtu m alup edip tah ta sahip olunca kendisini sultann lu-
z ru n a g trm ler ve onu, yeenine h rm et m aksadiyle, K alansvesini
karm aa zo rlam lar; M eng H a n n h uzruna kan Bizans ve Ermeni el
ileri, kendi d etleri zere, balarn am adklar iin, azarlanmt
X IV nc asrda esir edilip A n ad o lu d a yaayan Schildberger: "Muhammed,

Seluklular tarihi, s. 28, 35, 9 5 ,1 5 0 , bn Bb, s. 8 4 ,1 8 0 , 220, 268; Anonim Seluk-nme, s. 92; Ef
lk, trc. Huart, I, s, 70, 196, 197, 217, 230,349, 370, II, s. 96, 205; Bundar. Zubda, s. 26; bn
u!-Cevz, V II, s. 8, 330; Sbt, A hm ed III, 2907 (X III), s. 58b; Ibn Batta, I, s. 314, 349; Enn,
Dstur-nme, nr. M krim in H alil, s. 67, 91.
sr-i C m - de-i Beyhak, nr. Said N efisi, Mecelle-i Mihr, III, (1314), say VIII, s. 795 {Mesma
uJ-Ensbdan).
Takprl-zde, s. 443-445; Cmi, Nefahat ul-ns, s. 525.
^ Sibt, X m . s. 11b.
Rubruck,
 C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 3 9 7

Sdtan ve aslzde de olsa kimseye ba am am asn em retm iti. F ak at kudretli

f)ir adamn huzrm a ktklar za m a n nnde eilir ve diz kerler. B ir kim
senin anas, babas, ve dostu ld zam an balarn am ak zo ru n d a oldukla
rn sylerler. Birisine yalvarnca da serplanm karr ve yukar kaldrdk-
fan sonra yere atarlar" d erk en b u hususta mill anane ile slm iyetin att-
153
^na dair b ir m eselenin m evcudiyetini d e belirtir . N itekim ilerm M u h ar
rem yinlerinde, T rk ler gibi, ba am alarn, elbise yrtm alarn ve yzlerini
kanatmalarn Snnler b id at sayyorlard. B una kar bir Alev m tefekkiri
btn mctehidlerin ba ak nam aza cevaz verdiklerini E b u H anife ve
mam afi m ensuplarnn d a bu usle riyet ettiklerini ileri s rerek ith am
lar red ediyordu'^"*. G k-T rklerin, hanlarn m atem (y) m erasim lerine
gelen in ve Bizans elilerini balarn am aa, yzlerini yaralam aa ve sa
larn yolmaa (traa) m ecbur ettiklerini biliyoruz'^^. b n F ad ln til B ulgar-
lannda hkm darn h u z ru n a serpularn koltuk altna alarak girdiklerini
syler'^^. bn B at ta A n ad o lu d a A hi zviyelerinde yaplan toplant ve yin
lerde herkesin klhm n n e koyarak oturduunu kaydeder'^^.

Seluklu devletleri S nn A bbs halifelerine uyarak siyah rengi kabul

ettikleri halde T rk halk ve hussiyle gebeler, m ill an a n e icab, b u re n
gin matem olarak kullanlm asna devam ettiler. D ed e-K o rk u tta:"A-boz a t
mn kuyruun kesin, a k arp k a ra geyin", "K ara san yoldun m u, k a ra
gzn ac yan d k t n m , al yanan y rttn m?" ifdeleri ile am n m a
tem usllerinin nasl yaadn gsterir. D estn Bey B yrekin m atem ini de
anlatrken "K ara giyp gk sa rn d la r; G azan B ege geldiler; sa rk la rn yere
urdular; Byrek dey ok aladlar" der. M atem zam annda at kuyruu da
balanyordu, ki A lp A rslan d a neticesi ok tehlikeli gzken M alazgird
meydan m uharebesinde din m ersim ve ibdetleri yaparken atn kuyruunu
balayarak savaa giriyordu'^.

amn T rkler lnn siyas ve tima m evkiine gre hayvan keser ve

l a verirlerdi. Bu yem ee eskiden 'Y u basan" ad veriliyordu'^^. A n a d o
lu Ouzlan lnce "Aygrn boazlayup a u n vergil" vasiyetini yapyor ve
Schildberger, s. 72.
^^Abd ul-Ceiil Kazvn, K itb u n -N akz, s. 402-406.
^^Mcnandros (Cousin, H istoire d e C onstantinope), 111, s. 97.
^bn Fadln, s. 28.
^ ^ ^h ai-n m e, I, s. 314.
^cde-Korkui, Kilisli neri, s. 65, 81, 169, 170; Kgarl M ahm ud, I, s. 472 (B. Atalay); N esev, s. 5;
J ^ M u la r ta r ih i,s . 129,150.
bn Fadln, s. 14; Dvn, I, s. 398 (B. Atalay),
3 9 8 ______________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E s

"llerimiz iin verdiimiz a" gibi ifdelerle bu inanca sk bal bulunuyor

lard*. B tn T rk halklar arasnda yaayan bu l a ananesine Seluk
sultanlar d a bal idi. I. zzeddin Keykvus babas iin fakirlere ok mal da
tt; K eykubd d a B ah aeddin V eledin lm nde halka yem ek verdi**. Bu
d e t bugn de A n a d o lu d a yaam aktadr. A sker bir m illet olan Trkler de
m iri takdis ediyorlard. G k-T rkler istikll kazanm adan nce A varlara tbi
bulunduundan, im al ettikleri dem ir letlerini o n lara vergi olarak dyor
lard. E rg en ek o n d estan na gre G k-T rkler b u ra d an bir dem ircinin demir
m ad en i olan b ir da eritm esi sreliyle kmlard. Bu sebeple de bu gnn
bayram nda dem iri m erasim le rs zerinde derlerdi. B u kudsiyeti dolay-
siyle kl zerinde yem in ediyorlard. Y em in edecek kim senin nne kl
konuyor ve ahdini bozarsa: "Bu gk girsn, kzl ksun" yani kl onu ld
rp kanlansn deniliyordu, ki A n a d o lu da Ouz beyleri d e "klcma dora
naym , okum a sanclaym " diye yem in ediyorlard*^.
A n ad o lu ya gelen O uzlar d ah a p ek ok am an ananelerini birlikte ge
tirm ekle, icabnda k ad m -erk ek b ir arad a kmz im ekle beraber samim
m slm an olduklarna inanyorlard. Z ira savalarm slm iyet ve "ad krk
l M uham m ed" uruna yapyor; ara-sra da abdest alp nam az klyorlard].
O nlarn A llah anlaynda yksek bir seviyeye erim eleri araan T rk tanr
snn slm n A llahna yakn sfatlara sahip olm as syesinde kolay olmutur.
N itekim D ede-K orkut k itabnda b u anlay yle ifde edilm itir:

Y celerd en y cesin ,
K im se b ilm ez nicesin ,
Krkl T an n .
N ice chiller se n i g k te arar y erd e ister.
S e n h o d m m inlerin gn l n d esn ,
D aim duran C ebbr T an n ,
Bk kalan S ettr T an n .

slm n A llah anlay bylece sd e gebelerin iirinde en m tekm il sevi

yesine erm itir. D o m u z eti yiyen kfirlerle sava sevap sayarlar; Tanr, Mu
ham m ed, K uran, E b u B ekir, Ali, H aan, Hseyin, O sm an ve slm limleri
n e kar sevgi/ve m edhiyeler onlarn sam im ruhlarn aksettirir**. Seluk
sultanlar ve ^ rk m e n beylerinin gayretleriyle Trkiyede slm medeniyeti
ve ilim leri ykseldike bu sde ve sam im din anlay ok kudretli bir cem-

D ede-Korkut, s. 1 4 6 ,1 5 3 , 154.
Yazc-oiu, Seluk-n/ne, s. 114; Eflak, I, s. 25 (H uarl).
D vn, 1, s. 302, D ede-Korkut, s. 106,145.
D ede-Korkut, s. 4-5, 36, 54, 66, 72, 9 0 ,1 0 8 .
n ) R l C C H N H C M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 399
yet yaratyordu. Bu inkiaf ve intikal srasnda b ir ok am an inan ve a n a
neler de tasavvuf tarik atlerine g irerek bir din kaynam a vukubuldu. N ite
kim T rk istan d a musiki ve S em (raks) lh cezbenin galebesi hlinde
makbul saylyor ve bu sebeple tarik a t yinlerinde icras bir m ahzur tekil e t
miyordu. A n ad o lu da Mevlevi ve A hi zviyelerinde yinlerin esas oluyordu.
Bu m nasebetle m usiki letleri A llah sen eden, lh cezbeyi salayan bir
vasta telkki olunuyordu. B ununla b e ra b e r b ir ksm lim ler b u n u n aleyhin
de m uhalefetlerine devam ediyorlard'^"'. Eski k am larn vecdli hareketleri
bylece slm layordu. E n eski T rk tarikati olan Yesevlikte kadn-erkek
bir arada zikr m eclisleri kurm alar ve yinlerde "Zikr-i erre" (hizar sesine
benzeyen zikr) yapm alar d a am an tesirini gsterir. Tarihi Z eh eb M ool-
iar Iraka geldikten sonra R if tarikati dervileri arasnda eytan h arek etle
n il baladn, atele, vahi hayvanla ve ylanlarla oynadklann syler'^.
II. G iyseddin K eyhusrev zam annda byk b ir gebe T rkm en kitle
sini etrafnda toplayarak peygam berliini iln ve devlete kar isyan eden
Baba shak eski am anlara ben zem ek te, am an, i ve yerli akidelerin kay
namasndan yeni bir din h arek eti tem sil etm ekte idi. Bu hviyeti dolaysiy-
le de T rkm enler artk "L ilhe ill lla h B aba R esl Allah" diyorlard. By
lece onun ad artk "Baba R esl" olm u ve A vrupa kaynaklarna d a P ap eri-
sole eklinde intikal etm iti. Asi T rkm enler onun nm na bir ok vilyetleri
igal etmi; Seluklu ordusu da, b ir ok defa, B ah ann ruhniyetinden k o r
karak sava yapam am t. N ihayet B abaler bozguna urad ve B aba d a
lme m ahkm edildii zam an A llaha: "Ey Tanrm! N e yaptn, sanrm, k i uy
kudasn" sz ile inancn ve am an hviyetini m eydana koym utur. Trk-
menlerin B ahann lm ne in an m am alar d a dikkate yndr''^. Y ukarda
bahsettiimiz B arak B aba, B uza B aba, Sar-Saltuk gibi T rkm en b ab a la n
kyafet ve harek etleri ile, m utasavvf eyh olm u, eski k am Iara benziyorlar
d. Bununla b erab er bu T rkm en b ab a veya eyhlerinin m nevver rasl-
man m uhitlerde d e itibar ok idi. IV. Kl A rslan Buza B aba (B aba M e-
rendi) iin: "eyh babay kendim e baba yaptm ; o da bunu kabul etti" deyince
mecliste bulunan M evlna C elleddin b u n a kzm: "yle ise biz de kendim i
ze evlt buluruz" diye toplanty terk etm iti. T rkm en babalarnn bu d u
rumlar yukarda izah olunm utur''^ . E ski T rk hayatna uygun olarak tari-
Seluklular tarihi, s. 298; Osm anlarda M evlevierin sem ve cezbeli yinlerinin vecid esasna
^^gremerlatrldin izah etm itik (bak. yukarda bahis 3).
F. Kprl, nfluence du C/am ansm e Turco - M ongol sur les Ordres m ystigues musulmans, stan-
,^bul 1929, s, 7-8, 12.
^Osman Turan, "II. Giyseddin Keyhusrev", A.
fk, Y. Yazc, I, s. 147, 381.
400 ____________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E FK R es]

k atlerd e kadnlarn erk eklerle bir arada zikr ve yinleri olm u; Garb Ana
d o lu d a "Sliha Hatun"\?iT3. m ahsus bir takm zaviyeler teekkl etmi ve
halk arasnda b u n lar ok h rm et kazanmt^^^. O uzlarla A nadoluya gelen
K opuz, derin tasavvuf iirleri ile lh ak terennm eden Y unus Emre ta
rafn d an da itib ard a idi; ney ve reb b ile birlikte beyliklerde ve OsmanlIlar
d a gazilerin ok m akbul bir musiki leti idi. Evliya elebi kopuzculardan
b ah sed erk en "Kopuz B udin, T em evar ve Eri gibi serh ad ahlisine mahsus
telli levendne b ir saz olup A n ad o lu da m islini grm edim der ve sazjn
engli ehbz Aa, S uhrap A a, Y am al R ecep A a ve B onak Memo gibi
stad larn sayar^^.
T rkiyede slm dini ve m edeniyetinin kklem esine ve ykselmesine
ram en T rk ler yalnz yerlilerin dinlerine, resim ve heykel sanatlarna sayg
gsterm ekle kalm adlar. Bir ok am an unsurlarla birlikte resim ve heykel
sanatm da birlikte getirdiler. E sasen slm dnyasnda resm in canlanmas
ve yaylmas da X Iinci asrda Seluklu ve X IIT nc asrda Mool hkinijj-
yetleri devrine rastlar; O rta ve U zak Asya tesirleri kuvvetlenir. II. Kl As-
lan zam an n d a U lu Cami yannda kilise ve iinde E fltu n m ezar, Kamered-
din bahesinde m erm er kaide zerinde ve bir kem er altnda m erm erden ka-
dm -erkek heykelleri vard. D a h a sonra em seddin D m k ayn heykelleri,
cam iin yannda kilise ve E fltu n m ezarnn m evcudiyetini kaydeder. Cami,
kilise ve E fltu n m anastrnn bir arad a yaam as M slm an ve Hristiyan
halk arasnda nasl b ir ah enk bulunduunu ve din m sm ahann geniliini
gsteren m isallerden b iridir^. I. A laddin K eykubd K onya surlarn (1221
de) ina ed erk en onlar b ir yan d an K u ran yetleri ile sslyor; mimar ve
ressam lara "kabartma tasvir ve heykeller (tem sil) yaplm asn emrediyor-
X V Inc asrda K onyay ziyret eden A ra p seyyah eTGazz surlar
zerin d e ve ehre giri kap larn d a ayakta d u ran b u heykelleri, canlar olsa
kon uacak d ereced e san atk ran e-eserler olarak, tasvir eder; fakat "dinimiz
ce m erdd" sayldklarn d a ilve eder*^^. Ayn asrda ve daha sonraian
K onyaya urayan A vrupallar srlarn ve burlarn ihtiam , insan ve arslan
heykel ve k ab artm alar, Seluk kartal, K eykubdd an baka onun beylerine
aid k itbeleri ve sair tezyinat hakknda gzel tasvirler brakmlardr. Sel
uklulara aid kervansaray, hastah an e, h atta cam i (m esel Divrii), Erzurum
. L. Barkan, "Kolonizatr Trk dervileri". Vakflar dergisi, II s. 302-303.
Yunus E m re D vn, nr. A . G lpnarl, stanbul 1943, S. 82, 83; Enver, D str -nme, s. 31; Evli
ya elebi, I, s. 638.
H erev, Kith la - ziyrt, s. 59; D m k, N khet ud-dehr, nr. M ehren, St. Petersburg 1866, s. 224.
' * bn Bb, s. 254.
"Seyhat-nme", Tarih dergisi, stanbul, 1,2, s. 28; Arm an, Voyage, nr. Ch. Schefer, Paris 188 .s-
148, ch. Texier, M oltke, Cl. Huart da bundan bahseder.
T t R K C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 4 0 1

gibi din m im ar eserlerinde, D iyarbekir ve M ardin srlarnda in

t r b e le r i

an arslan, kurt, kartal, turul ve ejder resim ve kabartm alarna rastlanm as

A - j 173
da kayda ayandr .
Heykel gibi resim de tabiatiyle ayn m sam ahaya dhildi. K onya ve Ku-
bd'bd saraylarna aid ini zerinde duvar resim leri de U ygur slbunda
yaplm ve O rta Asya T rk sanatnn A n a d o lu ya intikal ettiini gsterm i
tir Bu T rk resm i yannda R um resm i de devam ediyor; K onyad a M evln
Celleddinin resim lerini yapp dostlarna hediye eden Ayn d-devle ve Ka-
loyau gibi "ikinci M ani" saylan R um ressam lar sanatlarnda alyorlard.
Bu ressamlar arasnda A laddin T hrayanos M evlnm n m ridleri arasnda
idi ve slmiyeti kabul etti. Z ekeriya Kazvin A n a d o lu da insan gler, alar,
neeli ve m ahzun hallerinde gsterebilen san atk ran e tasvirler yapldn
anlatr. Trkm en beylerinin saraylarn ve havuzlarn ssleyen hayvan hey
kellerine rastlanm tr^"^. S ultan V eled stad bir ressam olabilm ek iin
Rum, Trk ve A ra p slbunda" resim yapm ann art olduunu sylerken, b i
ze kadar gelen eserlere uygun olarak, b ir Trk resim m ektebinin m evcudiye
tini meydana koym utur. M evln yinlerde m usiki ve sem a cevaz verdii
ve fiilen cezbe ile raks ettii gibi resm e d e alka gsterm i; m ridleri arasn
da Ayn-d-devle onun ayakta yirmi k ad a r resm ini yapm t. D ier T rk ve
Rum ressamlar d a eyhlerinin resim lerini yapp m ridlerine datyordu.
Resim evlerde, ham am larda d a ve eitli ev eyas zerinde d e bulunuyor
du". Trkler O rta A syad a sahne sanatn biliyorlar; kom ik tem siller y ap a
rak eleniyorlard, ki Seluklular bu sanat d a A nadoluya getirm ilerdir.
XH'nci asrda T rk o rd u larn d a Bizans m p arato ru n u n korkaklm , h a sta
lk bahanesiyle sefere kam adn tem sil ed e re k glyorlard. U ygur H am
in elisine ziyfet ve m usiki elenceleri te rtip ed erk en onu saraydaki tiyat
ro temsillerine de gtrm t*. Bylece T rk ler Y akm ark ve A n ad o lu ya
birok kltr unsurlar, k udretli bir devlet tekilt ve nizm , tim a adle-
tin temeli olarak M r to p rak idaresi ve nihayet yksek bir ahlk ve m efkre
getirmilerdir.
Ortaa Trkiyesinde T rk hkm darlar gibi halk da yerli H ristiyan-
larla ok henkli b ir m n asebette bulunuyor, iyi kom uluk ve kltrel kay
namalar cereyan ediyordu. A ksaray yaknnda, O bruk m evkiinde bir takm
heykeller ve mumyal cesedler X ITnci asrdan beri M slm an ve H ristiyan-
Gluck, A nadoluda Seluk heykeltrah, stanbul 1917 (M ze-i hmyn neri); Fr. Sarre, D er
^,l9oskvonKonia, Berlin 1936; trc. Konya Kk, Ankara 1967.
,,, Enk, (Huart), I, s. 5 9 ,1 4 5 . 333; M evln, Fihi-mfih, s. I, 209;
^^Jeluklular tarihi, s. 289-294.
Sduklular tarihi, s. 301; Schot, Z u Uigurenfrage, s. 43-50.
402 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C t H N H K M Y E T M E F K R E s f

1ar iin m terek bir ziyretgh olm utu. H e r taraftan ziyareti gelen bu
m evkide M slm anlar iin cami, H ristiyanlar iin d e kilise vard. Trklere
gre b u cesedler H azreti m er zam annda o rad a ehid den mchidler
idi. H ristiyanlar da onlar kendilerine aid sayyor; bylece iki din mensupla-
r arasn d a b ir atm a olm adan m terek bir ziyretgh m eydana km bu
lunuyordu* . K ayseride M uham m ed H a n efye nisbet edilen bir hapishane
M uham m ed B attla aid bir cami ve R u m Kayseri hakm B elinsa atfolu-
nan ve dnya acibelerinden saylan B elins ham am halkn ziyret ettii yer
ler idi. Kayseri ile A ksaray arasnda insan ve hayvana benzeyen, zamanla
bozulan ve h a ra p olan heykeller bulunuyordu. Sivrihisarda Kom nenos kili
sesi halkn hayvan hastalklarn tedavide faydasna inand bir yer idi**
B ed red d in Simav m ridleri T rk, R u m ve Y ahudilerden m rekkep olup
eski ra n n kom nist M ezdeki fikirleri chil halk kitleleri arasnda yaylm
ve ad alara k a d a r siryet etm i; pap azlar b u m ezhebe girmi; ak bal ve
gm lekli olan m slm an ve hristiyan m ridler bylece din farkn kaldra
rak b u d o k trin e balanm ; birlem i ve devlete kar h arek ete gemilerdi.
Z iy retg h lard a ve fikirlerde birlem eler tabiatiyle slmlamaya ve
Trklem eye hizm et ediyordu. G erekten h e r H ristiyan ziyretgh etrafn
d a T rk efsneleri de teekkl ediyor ve b u n lar benim seniyordu. Bu inkiaf
zerine de o ralard a cami ve zviyeler kuruluyor; M slm an ehid ve evliya
m enkbeleri m eydana kyor ve bylece beldeler m nen fetholunuyordu.
X IV nc asrda T rk m en beyleri tarafn d an fethedilen beldelerde derhal
kurulan zviyeler din, k ltr ve hayr faaliyetlerinin m ihrak oluyordu. Hatta
eyhler Geyve ve M u d u rn u da, henz T rkm enlerin yerlem esinden nce,
tekkelerini am; m anev fetih sratle vukubulm utu. B ursa, znik, Berga
m a ve baka y erler alnnca ilk i zviyeler kurm ak, eyh, baba ve dedelere
irad frsat verm ek, so n ra d a b uralara, cami, m edrese ve sair m eden mes-
seselerle hkim olm ak yolu takip ediliyordu. Issz yerlerde, geitlerde ve yol
lard a k u ru lan zviyeler ayn zam anda im ar faaliyetlerinde, mslman ve h-
ristiyanlara yardm ilerinde hizm et ed e rek yksek bir insanlk ideali ile
T rk devleti ve o rd u sunun fetihlerini tam am lyor veya kolaylatryorlard.
Sinopta H ristiyanlarla m eskn kylerin stnde, dan tepesinde Hzr ve
lyasa nisbet edilen ziyretgh ve hacet yerleri vard. E teinde derhal Bl-
ll-i H ab eye izfe edilen bir m ezar ve yannda d a bir zviye vcd bul
m utu . Bu syede A n adolu T rklem e ve slm lam asn m nen de ikmal
H erev, s. 59-60; Eb Hm id el-Endels, JA (1925); II, s. 133-134; Zekerya Kazvn, sr, s.
492; Yakut, I, s. 71; Eflk (H uart), I, s. 261.
Z. Kazvn, s. 534, 553.
bn Batta, I, s, 338, 343, 347, 354, 355.
T r k C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 4 0 3

ediyor ve vatan oluyordu. M uhteem kervansaraylarn M slm an-H ristiyan

ve zengin-fakir fark g zetm eden yaptklar yksek hayr ve insanlk hizm et
leri hayranlk verecek m ahiyette olup tarih te em salleri yoktur. Bu yksek
medeniyet tesislerinde yolcularn ve ticaret kafilelerinin h e r trl ihtiyac
meccanen grlrken insan ve hayvanlarn tedavisi iin tabip ve baytarlar
bulunuyor; yolcularn tem izlenm esi iin ham am , nam az klmas iin mescid,
fakirlere ayakkab, hayvanlarn nallanm as h ep vakf hesabna salanyordu.
Yolcularn ekm ek, et, ya ve pirinle yaplan yem ekleri, haftann m uayyen
gnlerinde verilen tatllar vakfiye artlarna gre idi. Baz im a-
ret(zviye)lerde yabanc diyarlardan gelen m isafirlere varlarnda 100, ayr
llarnda 300, A n adolulu fakirlere d e 10 dirhem harlk veriliyordu. X V inci
asrda Rus hacs Basil A n a d o lu da, X V rn c asrda A vusturya elisi Busbecq
Rum-elide T rk kervansaraylarnda m slm an, hristiyan ve yahudi, zen
gin, fakir herkesin m isafir olduunu, bey ve paalarn d a b u ralard a kaldn,
yemek zam an hizm etilerin yem ekleri dattklarm , m eccani olup bu m isa
firliin gnden fazla srm em esi gerektiini sylem ekle T rk kaynaklarn
teyid ederler*.
M slm an T rk ler ile H ristiyan yerliler ve hussiyle T rk dostu olan
Sryaniler arasnda k u ru lan ahenk m terek h arek etlere im kn veriyordu.
Bir Erm eni papaz M alatyada, 1156 ylnda, kiliseye gelen bir geline tecvz
etmi; duyulaca korkusiyle de onu b o arak o rad a gizlemiti. M esele an la
lnca vali papaz yakalatt. ehirde M slm an ve H ristiyan halk birlikte
kaynat; papaz lin ettile r ve kadnn cenzesini d e birlikte kaldrdlar.
Bylece iki din m en su p lan arasnda m terek bir m atem husle geldi**.
Seluklular K seda m uharebesinde (1243) M oollara m alp olunca
memleketin baz yerleri hkm etsiz kald. M alatya subas R eideddin m a
iyetini ve hzinelerini alarak H a le p e kat. M slm an ve H ristiyan ahli
Sryani m etropoliti B ar D ionisius reisliinde m terek bir h km et k u rarak
ehrin M slm an ve H ristiyanlan birbirlerine kar sadakat yem ini yapt
lar . M alatyada M slm an ve H ristiyan m nasebetleri o derece ileri gitti,
ki ndir bir hdise olarak, m slm an kadnlarn H ristiyanlarla evlenm eleri
de grld. H ristiyanlarn M oollar desteklem esi dolaysiyle M sr-Suriye
Memlk ordusu ark A n a d o lu ya girip M oollar tem izlerken M alatyada
13l5(715)de, bilhassa m arklk gsteren E rm enileri ve h a tta M slm anlar
"Seluk Kervansarayian, Belleten, X IX (1946), s, 471-476; "C. Karatay'n vakflan", Belleten
XLV, s. 95; B. de Khirtowo, tineraires Ruses en orient, G eneve 1889, s. 244; Busbecq, Mektuplar, s.
25-26; bn Batta, l, s. 354.
Sryani Mihael, s. 314; Bar H ebraeus s. 284,
Bar Hebraeus, s. 408.
404 ______________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E fk R e s

esir ettiler; H ristiy a n la r ldrdler. M eyyfnkn ve M uda papazlar da

ayn k b ete u r a ttla r ' . M oollara dayanarak M slm anlara tecvzlerini
arttra n u k u r-o v a erm en ileri devaml M em lk seferleri ile im ha ediliyordu
T im ur d a A n a d o lu seferin d e E rzurum , A zerbaycan ve Sivasta bir hayli H
ristiyan ld rm v e kiliselerini ykmt*^'. Bylece Seluklular ve Osmanl
lar d evrinde M s l m a n ve H ristiyan halklar arasnda kurulan ahenk d isti
lalar esn a sn d a b o zu lm u ve H ristiyanlar bu sretle ara-sra zayiata ura
m tr. H a lb u k i b ey lik ler devrinde bile H ristiyanlar kendilerini emniyette
h issederek siyas h d isele rd e m slm anlar ile birlikte harek et ediyorlard
M esel Sivasta e h rin A h ileri ve ileri gelenleri K ad B urhaneddini d
rp yerine esk i h k m d a rla r E rte n e olu Ali Beyi geirm e teebbsne gi
ritikleri z a m a n b ir kei de H ristiyanlarn tem silcisi olarak komploya kar
mt'^. B u d e v rin m eh r ve m utaassb bir lim i olan bn Teymiye Arap
m e m lek etlerin d e M sl m an ve H ristiyanlar arasndaki m nasebetlerde ok
sert davranyordu' ^.
bn B b A n a d o lu d a be dil konuulduunu syler'^. B ununla herhalde
T rke, F ars a, R u m c a , E rm enice ve Sryaniceyi kasdetm itir. Farsa b
yk m e rk e z le rd e y k sek tabakann edeb dili olduu gibi Trke yannda bir
d ereced e k o n u m a dili olm u; M ool istils dolaysiyle gelen ranl unsurlar
d a Farsay kuvvetlen d irm itir. M evln C eileddin R um ca biliyor ve birka
R um ca iir d e y azm bulunuyordu. Bu syede o devir Anadolu rumcas
hak k n d a b ir fik ir sah ib i oluyoruz. Z ira k ltr bakm ndan ok geri olan yer
li R u m la rd an b iz e b ir eser kalm am bulunmaktadr'. M evlnnn Rum
m ridleri ve R u m la r arasndaki hreti dolaysiyle onlar da "Mevln" kar
l k en d ilerin e "E fendi", kz M elike H a tu n a d a "Efendi Pula" {yani Efen-
di-zde) diye h ita p ed iy orlar ve M evlevler de bazan bu hitaplar kullanyor
lard'^. T rk e d e u le m a snfna tahsis edilen bu kelim e, ilk defa K lIInc
asr K o n y asn d a, sfen diyar ve O sm anl beyliklerinde ulem a ve hnedan
m en su p lan iin kullanlmtr'^*'. N itekim M evlnnm anas "Byk Kira"
ve zevcesi d e "Kira" ad lar ile tannyordu. R um ca olan bu kelim eler dolay-
E bul - Fid, T arih, stanbul 1286, IV, s, 77; Nuveyr, N ihayet l-Ereb, Kprl ktp. 1188, IV, s.
385b; Bar H eb ra eu s, s. 484, 487.
Klaviyo, s. 9 5 ,1 0 2 .
A ziz bin Erdeir, B e zm u Rezm , stanbul 1928, s. 326.
bn kir, el-V f, 1, s. 44.
bn Bb, s. 76.
Salem an tarafndan ted kik edilmitir.
EV 3,M enkb, II, s. 721, 795.
bn Batta, I, s. 353; k Paa-zde, s. 54; F. Kprl, "Bizans m esseselerinin Osmanl mes-
seselerin e tesiri", T rk H u ku k ve iktisat tarihi m ec. I, s. 277.
y iR K C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________________ 4 0 5

Siyle onlarn aslen R u m olduklar sanld gibi bu ism in T rkeden geldii-

j,e dair zorlam a etim olojilere d e teebbs edilm itir. H albuki bu R um ca
T-ria" (hanm ) d em ek olup bazan Trkesiyle birlikte "K ira H atun" eklin
de kullanlyordu. B una m ukabil A n ad o lu R u m ve E rm enileri o derece
fiirk kltr tesirinde kalm lardr, ki baz blgelerde bunlar yalnz konu-
5ia dillerini unutm am lar; ayn zam anda kilisede bile ibdetlerini T rke
yapyorlard. Bir ok y erlerde isim leri de T rke idi. Bu u n su rlar o derece
Trk kltr ve edebiyat, mzii, folkloru ve ananeleri ile kaynam lardr,
Ici arada yalnz din fark kalm ve Birinci C ihn H arbinden so n ra tehcir ve
jnbdele ile T rkiyed en uzaklam lardr^.

Bu hususta bibliyografya iin bak. E. Bossi, Tre fscriplioni Turche in Cam tteri G reci di Burdur in
^ t o l ia , Rendiconti della C lasse di scienze morali, storiche et filologiche (A. N . L.). R om a 1953,
VIII. 1-2, s. 69-71.
 8. Osmanllar ve Ga 5ni M slim Tebealar
Srp h rabm n ''M em leketim izi alnca n e yapacaks
nz?" su alin e M acar kral "lkenizi K atolik yapaca
z", T rk p a d ia h "Her ca m i yan n da bir kilise
bulunacaktr" ceva b n veriyo rd u .

O s m a n l I devleti A n ad o lu d a m iras ald m anev kuvvetler syesinde

milliyet, slm iyet ve insanlk duygularn tam bir ahenkle terkip ediyor; e
itli tasavvuf tarik atleri Snnlik ve slm cihd ile birletiriyordu. Osmanl
cihn hkim iyeti m efkresinin k udreti onu cihnm l bir im paratorluk de
recesine ykseltiyordu. B ata M evln C elleddin-i R m ve Yunus Emre
gibi saysz T rk m utasavvflar, tarikat eyhleri ve T rkm en babalarnn s
lm iyet ve insanlk dnceleri im paratorluun ideolojik tem ellerini tekil
ediyor ve yabanc kavim leri T rk hkim iyeti altna ekiyordu. Mevln Mcv-
ncvfsine: "Dinle neyden un hikyet etm ede, ay rlk lard a n ikyet etmede"
feryadiyle balarken insanlar A llah yolunda birletirm ee alyor; her din
ve m ezhep m ensubu onun etrafn d a birleirken neticede slmiyet ve Os-
m anh im paratorluu ykseliyordu. Y unus E m re yetm i iki m illete msavi
gzle bakm ay in san l n kem ali sayyor; btn din ve m ezheplerin hak yo
lu n d a birlem esini d erin im an, ince ve hrikulde sanat ile kitleler arasn
d a nerediyor; b u lh duygular asrlarca T rklerin kalbinde kuds bir heye
can y araty o rd u ^^. M evln d ah a fazla m nevverlere, Y unus Em re de daha
ziyde h alk kitlelerine h itap ediyordu. m paratorluun h u d u t blgelerinde,
ten h a y erlerd e k u ru lan saysz zviyelerin m slm an ve hristiyan halklara
hizm etleri, slm iyet ve insanlk duygulan ile bir fikir, m efkure ve itimai
yardm oca o larak alrken ayn zam anda T rk dnya nizm ve cihn
hkim iyetini d e gnllerde yerletiriyordu. yle ki ok defa bu manev hki-
Ynus E m re D ivn, s. 83, 165, 179.
 C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 407
fjyet siyas hkim iyete takaddm ediyor veya o n u n tem elini tekil ediyor ve
inldafn salyordu'. Bu sretle N izm l-M Ik n grne ve idealine
en uygun o larak byk b ir m anev ordu yabanc din ve kavim leri kazanyor
du.
Osmanl devleti kurulu devresinden b e ri adleti ile, H ristiyaniara k ar
din rasaniahasiyle R um larn sem patisini ekm iti. O sm an G azi bir U c
(hudd) blgesi olan Sdde bir yandan zaviye kurm u olan E debli ve
Kumral D ed e gibi eyhlerin dualarn ve m anev yardm larn alyor; te
yandan R um kom ularnn ou ile d e d ostne m nasebetlerde bulunuyor
du. Kendisine bu B ilecik kfirleri ile dostluun sebebini sorduklar zam an o:
"Biz bu vilyete k a rb geldik, b u n la r bizi ho tu ttu lar" cevabn veriyordu'"*.
Omn, R um lara kar yapt fetihlerde b u R u m la rd an bir ksm kendisiyle
birlikte harek et ediyordu. B izanshlar Seluklulara kar bir hudd ve m d a
faa tekilt k u rark en B alkanlardan getirdikleri P een ek ve K um anlar da
buralara yerletirmilerdir'^. Bu halk d a kolaylkla O sm anlIlara kart. O s
mann arkadalarndan K se M ihal erken slm dinini kabul etti ve G azi
Mihal oldu. O rh an G azi B ursa fethinde R um lara ehrin teslim i sebeplerini
sorduu zam an on lar b ir takm sebepler sylediler: "Sizin devletinizin gnden
^ne ykseldiini ve bizim devrimizin getiini anladk; Babanzn idaresine ge
en kyller m em n u n kalp bir daha bizi anmadklarn grdk ve biz de bu ra
hatla heves ettik" dediler. B undan so n ra d a T ek fu run yaram az insan o ld u
una, lemin teb ed d lt srasnn d a bize geldiine hkm ettiklerini b elirte
rek bir yandan ykselen, te yandan m ad d eten ve m nen ken iki lem in
nasl karlatn m eydana koyuyorlard. G ynk ve T arakl Yenicesi tara f
lar fetholununca O rh an G azinin olu "Sleym an P a a o k a d a r ad a le t etti,
idm ol vilyetin h alk eydrlerdi, ki nolayd b u n la r bize kadm z a m a n la rd a
beg olayd. ok kyler bu M slm anlar grnce m slm an oldular". Sultan
Yldrm Bayezidin stan b u lun m slm an m ahallesini iskn iin bu iki k a
sabada m slm an olanlar oraya gnderdii rivyeti de vardr'^. B ununla
beraber fetihten az so n ra buralar ziyret ed e n bn B at ta etnik durum u b e
lirten mhim kaytlar v erirken Y enicenin Trk, G ynk n R um halk ile
Bu zaviyeler ve onlarn m anev fetihleri hakknda . Ltf Barkan, "stil devirlerinin koloniza-
lr Trk dervileri". Vakflar dergisi, II, s. 279-387, M stem lekeci Avrupahlar da Asya v e Afrika
lkelerine Hristiyanlk, kilise tekilt papazlar ve hayr m esseseleri ile gidiyorlard. Lkin bu
devletler oralarda sdece istismarc olup asla yerli halklara hak ve msavat tanmyorlard. te
ajandan Trk mutasavvflarnn yabanc dinlere kar gen i anlay da papazlarda mevcd deildi.
^AkPaa-zde, s. 5. 7 ,1 2 , 14, 24, 30
F V^iittek, Mentee Beylii, s. 13. bn Bb d e Seluklular karsnda Bizans ordusunda bu Kp-
^^(Kuman)Iarm bulunduunu kaydeder.
AikPaa-zde, s. 43, 68.
408 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E F K R e s j

m eskn b u lunduunu belirtmektedir^^^. Bu da k P aa-zdenin ifdesini

ihtiyatla karlam ay gerektirir. H. A. G ibbons ihtid ve karm alarla yeni
bir O sm anl rkm m m eydana geldiine dair hayali bir nazariye ileri srerken
P atrik -h n enin, znik fethinden bir ka yl sonra, halkn Hristiyanlktan ay
rlm am alarna d air 1340 tarihli beyannam esini m him bir delil olarak kay
detm i ve bu gr F. K prl tarafndan hakl olarak rtlmtr'. Pi],
hakika Bizans im paratorluu, payitaht znikten stan b u la nakledince u
lard a T rk m en kesafeti artm ve bu ehrin teslim i zerine, alk ve muhare
bed en k u rtulan halkn b ir ksm tek fu r ile birlikte stan b u la gitmiti'. Nite
kim bn B at ta ehrin h arap olduunu ve o rad a sultann adam larndan az
bir kim se kaldn syler^". Bu durum Seluklular devrinde olduu gibi bu
zam an d a d a kitle halin de ihtidlarn vukubulm adm gsterir. Bu mnase
betle Y ldrm Bayezid ile im p arato r M anuel arasndaki m nasebetlerden
b ah sed en Bizans vekayinm ecisi D ukasm R um larn ihtid maksadiyle da
im a T rklerin tazyiklerine uradna dair ifadesini hiss olarak kabul et
m ek, slm -T rk tarih in e aykr byle bir teebbsn hi bir zam an vukubul-
m adm h atrlatm ak yerinde olur^'. O rh a n G azi bu fetihlerle birlikte znik
ve zm itte m ed reseler, cam iler ve zviyeler kuruyordu. Bylece Trklerin
devam l g ve isknlar, lim ve eyhlerin yerlem eleri ile de bu blgeler s
lm layor ve T rkleiyor; O sm anhlar R um -elide ilerledike T rk halk fe
tihlerle birlikte o ra la ra gyordu. yle ki D ukas, X V inci asrda; Gelibo
lu dan T u n a ya k ad a r uzayan m em leketlerde T rklerin A nadolud a Osman
lIlara tbi T rk lerd en d ah a fazla olduunu sylem ekle B alkanlarda Trkle
m enin f tu h at k ad a r sratli olduunu ifade eder, ki T ah rir defterleri de bu-
- . 202
n u g sterir .
O rh an G azi zam an nda kurulan Yenieri ocann H ristiyanlarn ihtida
snda byk b ir m il olduu dncesi ok eski ve ok m balaaldr. Kara
m anl K ara R stem adl bir T rk limi, ilk defa olarak, esir edilen Hristiyan
ocuklarnn K u ran h km ne gre bete birinin toplanm asn tavsiye etti.
K azasker olan an d arl H alil "bunlar T rke verelim , Trke rensnler"
diyerek Y enieri "(yeni asker) teekkle balad. Tahsil ve terbiyeleri ile
m slm an olan yenieriler d ah a sonra satn alnan veya kazandklar mevki
dolaysiyle aileleri tarafndan kendi rzlariyle verilen bu Hristiyan ocukla-
197
Seyahat nm e, I, s. 344-345.
L es Origines de l'Em pire O ttom an, s. 97-98; Osm anl mparatorluunun kuruluu, s. 81.
k Paa-zde, s. 41; N eri, s. 45.
^ Seyhat-nm e, I, s. 342.
Dukas, s. 31.
k P aa-zde, s. 36, 37, 38, 42, 46,142; Neri, s. 243, 339; Dukas, s. 83.
T r k C H N h k m y e t i m e f k r e s i ________________________________________________________________________________________ 4 0 9

Tina husus kyafetler tyin edildi; balarna beyaz klhlar giydirildi. Bu sis
tem gittike geliti. Y ldrm Bayezid ve F tih zam annda saylar 10.000 ci
varnda idi"*. Y enieri ocann sarslm aa balad K V Inc asr sonlarn
da m iktarlar 40.000i bu lunca b u n d an ikyet ediliyordu. O sm anl fetihleri
yaplrken asl orduyu m iktar 300.000 - 400.000i bulan, A nadolu ve
Rum-eliye m ensup Trk timarl sipahisi tekil ediyordu. M m taz (m uhtar)
eyletlerin ve seferlere 60.000 svari ile katlan K rm hanl askerleri buna
dhil deildi. O can bozulm asiyle gittike m iktarlar arta n Y enieriler K a
nun, III. M urd, I. A hm ed, IV. M urd, III. A hm ed, III. M ustafa ve III. Se
lim zam anlarnda, sra ile 12.000, 48.000, 37.000, 44.000, 81.000, 110.000 ve
140.000e bli olm utu. F ak at bu art hristiyan ocuklarnn toplanm as ile
ilgili olmayp rastgele in sanlarn ocaa kayd ile hsl oluyordu. M erkezde
dier askeri ocaklar d a b u y eknlar dnda idi. Y enieri askeri Seluklular
da klelerden m rekkep m erkez ordusu olup payitahtta m uhafz kuvveti
durum unda idi. N itekim M elikh zam annda d a ordu m evcudu 400.000
iken klelerden m teekkil m erkez kuvveti 46.000 idi. B u m iktar A n a d o
luda K eykubd zam an n d a sra ile 100.000 ve 120.000e bli bulunuyordu.
Bu durum yenierilerin m iktar ve ihtidlar zerinde tesiri hakknda m b a
lalar ve yanl dnceleri dzeltm ee kfidir.

O sm anl Sultanlar, slm ve m ill ananeye uygun olarak, gayri mslim-

lere adlet ve hrriyet b ah e d erk e n din ve tarikat m ensuplarn, lim ve
eyhleri, m edrese ve zviyeleri de yapyor; bu syede slm m efkrelerini ve
cihn hkim iyeti dvalarm salam ve czib esaslar zerinde kuruyorlard.
Ftih Sultan M eh m ed in stanbul fethi ve Patrik-hneye bahettii m u h tari
yet ve im tiyazlar mill anane, din hrriyeti ve siyas gr bakm ndan oldu
u gibi cihn hkim iyeti dvas dolaysiyle de p ek m him dir. Sultan M eh
med yeni patrii tyin ve him ye ed erk en H ristiyanlarn kalbini kazanyor
ve fthat em ellerine bizzat insanlarn kalbinde tem el kuruyordu. F tih yeni
patrik G en n ad io su h u z ru n a kabul ve tyin ederken b t n eski usl ve m e
rasimlerin icrasn em rediyor ve ona ihsan ettii ferm anda kendisine ve r a
hiplere, patrik-hneye im tiyazlar tanyor; kiliselerin cam ie tahvil edilmiyece-
ini ve m anastrlara dokunm yacaklarm taah h t ediyor; patrie bir a s h e
diye ediyor; b ir takm din ve dar salhiyetler veriyordu. Bylece im para
torlarn em ir ve m d ah aleleri altnda bulunan patrik-hne ilk defa T rkler
zamannda b ir m uhtariy ete kavuuyordu^"*. F tih K atolik kilisesine kar
Trk idaresini tercih ed e n O rtodokslar bu sretle m kfatlandrrken yal-
^ k Paa-zde, s. 54; Dukas, s. 31, 40, 83-84, 174.
Hammer, O sm anl tarihi, III, s. 8-10; A rnold, ntir-i slm tarihi, s. 151-154.
410 ____________________________________________________________ ------------------------------------------------T R K c h A n H k i m i y e t i m e f k r e s

nz on lara deil A v ru p ad a dahi T rk adlet ve hrriyetini gsteriyordu. Ni

tekim B izansn, F ra n k ve V enediklilerin zulm lerine urayan halklar bir
ok yerlerde O sm anl fetihlerini kurtarc ve hm i o larak karlyorlard. F
tih bir slm Pdih, T rk cihngiri ve B izansn vrisi (Sultan- Rm) ol
d u k tan sonra R o m a nm fethine ve K atolik dnyasn idaresine alm ak ister
ken dvann azam etin e uygun bir siyaseti m eydana koymu; ecdadna aid
dn hrriyeti ve ad letin de yksek bir m m essili olm utu.

Filhakika Y ldrm Bayezid ok iddetli bir h k m d ar olduu halde H

ristiyan tebeasna licenabhk ve hrriyet bahetm i; onlar huzruna kabul
e d e rek kalblerini kazanm t. Byk H al ordularm im ha eden II. Sultan
M urad Gazi hakknda, tarafsz olm ad aka grlen bir Bizans veka-
yi-nm ecisi bile onu: "Dmanlarna kar babasndan daha mlayim davra
nr ve kin tutm azd. A llah bilir ki M urad halka kar d aim a lfutkr bulunur
ve fukaraya cm erd h a re k e t ederdi. Bu ltufkrlm yalnz kendi rkndan
ve dininden olanlara deil Hristiyanlara da ibzl ederdi. H ristiyanlarla yapt
yem inli m u ah ed elerin hkm lerine sadakat gsterirdi. F ak at Hristiyan-
1ar yem inlerini bozm ular; bu sebeple A llahn yanlm az hkm nden ve M-
radm intikam ndan kurtulam am lar ve C enb- H ak k n gazabna uram
lard. M u ra d m h id d et ve iddeti ok srm ezdi. Sulh isteyen malplarn ta
leplerini m em nniyetle kabul eder; sulh yapar; sulhu sever ve harpten nefret
ederdi" ifadeleri ile gzel tasvir etm itir^. M u rad G a zinin B ursadaki tr
besinin stndeki kubbesinde aklk b rak arak toprann lh rah-
m et(yam ur)dan m ah ru m kalm am as dncesi de kayda yndr ve bir is
tisna tekil eder.
O sm an llan n k u rduu salam hukuk nizm , adlet, din hrriyeti ve ha
fif vergi sistem i yerli kavim lerin T rk hkim iyetine gem elerim kolaylatr
y or ve slm iyetin d e yaylm asna hizm et ediyordu. B izans devrinde ecnebi
lim an lara sokulm ayan R um lar imdi T rk tabiiyeti ve kyfeti syesinde ti
car im knlar d a eld e etm i bulunuyorlard. BizanslIlarn A nadoludan Bal
kan lara naklettik leri M ani dini m ensuplar, P avlakiler o rad a Bogomil ad al
tn d a devam ettiler. B ir ksm B ulgaristand an d a atlarak B osna ve Adriya
tik blgelerinde yaylm lard. B ogom iller vaktiyle p ap alarn hal seferleri
ne, k rallan n zulm lerine uradklarndan T rkleri kurtarc olarak karl
yorlard. F tih S ultan M ehm ed 1463de B osnaya girince Bogomiller kralla-
rn brakp Trklere iltihak etm ilerdi. D evam l o larak ezilm ekte olan bu
zm re kolaylkla F atih le rin dinine girmi ve bir d ah a b u m ezhebin ad ve
m evcudiyeti kalrayarak to p tan m slm an olm ulard. B osna mslmanlan
D ukas, s. 139, Ftih V enediklilere kar D esp otun daveti erin e M oray fethetti.
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 4 1 1

prk daresine ve Islm iyete kavuurken kendi ellerinden alnm olan to p

raklar da, T rk idaresi syesinde, ship oluyorlard. Sam im M slm an olan
ponak(Bosnal)lar b u blgede O sm anl hkim iyetinin de dayana olm u
lar ve bir ok devlet adam yetitirmilerdir^.

O sm anhlardan nce B osnad a bir M slm an cem aatin m evcudiyeti de

kayda yn b ir hdisedir. Filhakika T rk ve Slav kavim lerinin kaynat bu
havalide ark A v ru p adan gelen bir slm iyet de nfuz etm iti. M ehur s
lm ansiklopedist lim i Y akut, 1228de, H a le p te H anef m ezhebi zerine
tahsilde bulunan, yzleri ve salar sarn bir B akrt taifesine rastlam ; o n
lardan akll birisine m em leketleri ve durum lar hakknda bilgi sorm u ve:
"Memleketimiz sta n b u lu n tesinde, E fren m m etinden H u n g a r (M acar)
denilen b ir kavm in lkesinde olup o tu z ky halinde kiraln tebeas m sl-
manlanz. M acar kral, isyan ederiz endiesiyle, hisar yapm am za m sade
etmez. Biz tam am iyle H ristiyan m em leketlerin ortasnda bulunuyoruz. i
malimizde Slavlar, cenubum uzda F renklerin prensi ve sa nn vekili olan
Roma papasnn m em leketleri, arkm zda R um m em leketleri vardr ve E n
dls bizim garbm zdad. D ilim iz E fre n dilidir; onlarn kyfetindeyiz ve
savata d a hizm etlerinde bulunuruz" cevabn alm tr. H ristiyanlar arasnda
nasl M slm an olduklar sualine kar da: "Ecddm zdan iittiim ize gre
eski zamanda Bulgar (til) diyarndan yedi m slm an gelerek aramzda yerle
mi; bize tatl szlerle hatalarm z sylemi; doru yolu gsterm i ve M sl
man olmam za sebep olm ulard. Biz buraya fkh tahsiline geldik. M em le
ketimize dnnce halk bize itibar edecek ve din ilerini idarem ize verecek
tir. M emleketimiz ile H alep arasnda bulunan stanbulun h e r iki tarafa m e
safesi iki buuk aylk yoldur" cevabn vermitir^. Bu M slm an cem aati
bir asr daha yaam; fak at M acar kiralnn cebri ile b u rad a slm iyet artk
kaybolmutur. M acarlar arasnda K um an ve sair T rk kavim leri yannda
Bagrtlan n b ulunduuna ve M slm an olduuna ve E fren dili konutuk
larna dair bu kayt dikkate yn olduu gibi B onaklarn P eeneklerle m
nasebeti rivyeti de h atrlatm a a lyktr.
Osm anlIlardan nce b ir slm lam a hdisesi d e Sar-Saltuku n m ridleri
ile Rumeliye gem esi, D o b ru c ad a slm iyeti yaymasdr. O rad a evliya o la
rak tannan S an S altuku n h trasn a bn B at ta hid olm u; Evliya elebi
ve dier O sm anl eserlerinde de yaam tr. 662(1263)de R u m eliye geen
Sar-Saltuk ile ayn zam an da M oollara m alp olarak B izansa kaan II. z
zeddin Keykvus ve taifesi arasnda d a bir m nasebet vardr. Keykvus im-
^ Arnold, nlir-i slm tarihi, s. 151-154.
Yakut, Mricsm ul-buldan, I, s. 323.
4 1 2 . TRK CHN HKMYET MEFk Res

p a ra to r tarafndan m en su p lan ile R u m eliye srgn ve haps olunmu; baz

beyleri ve olu stan b u lda zorla H ristiyan edilm iti. D o b ru c ad a yaayan bu
M slm an T rk cem aati bilhare H ristiyan olm utur ki Gagauz(Keyk>
vus)larn d a aslnda bu m slm an T rk ler olduu gzkyor. B unlardan bir
ksm d a Ece H alil ile birlikte te k ra r G eliboludan geerek K aras beyliine
dnm lerdir. M elik K onstantin adm alan Seluk ehzadesinin torunlar da
Y ldrm B ayezide iltihak ettiler. O sm anlIlardan nce b n B at ta Sar-Sal-
tu k a aid pek ok k erm etler olduunu, fakat bunlarn eriata uygun bulun
m adn syler. B tn B alkanlarda m enkb yaylan S an-S atuk Osmanl
devrinde d e kerm etieri ile evliyadan saylyor; M slm anlar gibi Hristiyan-
1ar d a m en kbelerine inanyorlard. T rbesini ziyret ed e n K anun Sultan
S leym ann "S ar-S altu k evliyaullahtan m dr" sualine kar eyhlislm
E b u s-Sud E fen d inin fetvas "riyazetle kadd olm u b ir keitir" tarznda
oldu^. B u d a m aiyetinin Hristiyanl kabul ve H ristiyanlarca tazim gr
m esiyle alkal olsa gerektir.

O sm anlIlar B alkanlara A n a d o lu d an m uhacrlar g t r r ve yrkleri

srgn ed erk en slm lam a faaliyetleri d e devam ediyordu. B unlar arasnda
eskiden B alkanlara gelmi Peenek, O uz ve K pak T rklerinin de bulun
duu m uhakkaktr^''^. Bylece, A n a d o lu dan farkl olarak, B alkanlarda Bo-
n ak lar ve A rnavudlar gibi o ra d a am an veya H ristiyanlam Trkler de
kitle hlin d e m slm an oluyordu. Srplar, M acar ve T rk idareleri karsn
d a K ato lik deil m slm an olm ay tercih ediyorlard. T rkler ile Macarlar
m u h are b e hlinde iken Srp kral B rankovi M acar kral H unyadiye "mu
zaffer olursanz bize n e yapacaksnz" sualini sorduu zam an "Katolik mezhe
bini kuracaz" cevabn almt. H albuki O sm anl pdih ona "Her mescid
yannda bir kilise bulunacak; herkes dininde ve ibdetinde serbest kalacaktr'
dem iti. Bu sebepledir, ki bir ok ehirler K atolik krallarn brakp Trk
idaresin e girm ilerdi. S em endere ve B osna halklarnn s ratle mslman ol
m as bu s retle olm utur. E sasen Srp beyleri de, im tiyazlarn muhafaza
m aksadiyle, kolaylkla m slm an oluyorlard^'''. H ristiyan Srplar da Os-
m anl hkim iyetine sadakatle balanm lard. A nkara m uharebesinde Yld-
rm a sadakatini gsteren Srplar m albiyetten ve devletin buhrana dme
sinden so n ra bile O sm anllara ballkta kusur etm em ilerdi. XVIII. asr
P. W ittek, Yazicolu A li on the Christion Turks o f the D obruja, BSO A S 1952 (XIV, 3), s. 639-668.
F. Kprl, lk M utasavvflar, s. 63; Tayyib Oki, "Sar Saltuka ait bir fetv", lahiyat Fakltesi der
gisi, I (1952), s. 48-58.
Balkan ad da aslen Trke olu p da mnasna gelm ek te ve H azar denizinin arkndaki dalara
da Trkler Balkan veya Balhan adn verm ekte idiler.
k Paa-zde, s. 152,164; A n oM , Intir-i slm tarihi, s. 199.
.jT IK K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 4 1 3

Trk m tefekkiri T atarck A bdullah E fendi O sm anllarm balangtan beri

adaletleri syesinde R m -eli halklarnn "kendilerinin hera-din ve hem -m ez-
jepleri olan krallarm h ad d e n efzn zulm leri" sebebiyle D evlet-i Aliyye
idaresine girdiklerini ve bu sebeple geni fetihlerin az bir askerle vukubul-
dunu belirtm ekle bu tarih inkif tesbit e tm i ti' . K itle halinde slm i-
veti kabul ed en y erlerd en biri de G irit A das idi. IX uncu asr balarnda
Mslmanlarn fethettii ada halknn kahir ekseriyeti ihtid etm iti. O s
manlIlar G iriti X V irn c i asrda V enedikliler elinden aldktan sonra, eski
efendileri gibi h alka zulm yapmyor; m savi m uam elede bulunuyorlard.
Bu syede fetih ten az so n ra ada halknn byk bir ksm m slm an olm u
tu.

Osm anllarm kurduu salam idare, adlet ve din hrriyeti nizm K a

tolik papann ve m utaassp H absburg im paratorluunun zulm ne urayan
Orta Avrupa P ro testan ve baka m ezhep m ensuplarnda M slm an idaresi
ne gemek arzusunu dourm utu. X V inci asr sonlarnda Engizisyon zulm
Ispanyada M slm an ve Y ahudi brakm am ; Y ahudiler kitle hlinde O s
manlI devletine snm lard. R us kilisesinin ezdii K azaklar din hrriyetini
Osmanl idaresinde bulm ulard. O rtodokslara zulm eden K atolik PolonyalI
lar hakknda A n tak y a patrii olan M akarios: "O imanszlar tarafndan ld-
rlen binlerce insana, kadn, kz ve erkeklere aladk. L ehliler ortodoks adn
dnyadan kaldrm ak istiyorlar. A llah Trklerin devletini ebed eylesin! Z ira
Trkler vergi aldktan sonra Hristiyan ve Yahudilerin dinlerine dokunm azlar.
PolonyalIlar H ristiyanlar sa nn dm an Yahudilerin zulm ne m aruz b
rakmlardr". Bu sebeple din hrriyetine kavum ak isteyen H ristiyanlar
Trk idaresine g irm ek hasretini ekiyorlard. B ir ok H ristiyan yazarlar
Trklerin dindarl, ahlk stnl, hayr ve efkat duygulan zerinde
medhedici yazlar yazarken kendi dinleri hakknda d a pheleri bagsteri-
yordu. Nitekim Trklerin dinleri rk olsa idi hakikate yardmc olan A llah
neden onlara b u k u d ret v e zaferleri verm ektedir, sualleri sorulm aa b alan
m ve kendi gnahlar v e ahlkszlklarn ted ib m aksadiyle Trkler A llahn
l<rbac saylmtr. H ristiyan esirleri de kendi kendilerine "eer Allah d in in
den memnn olsa idi seni bu hle drm ezdi" diyorlard. Bu esirlerin ou
ya slmiyetin czibesine kaplarak veya esa retten kurtulm ak m aksadiyle
sadan ve H ristiyanlktan m it kesiyor; m slm an ve yerli olup artk v atan
larna dnmek lzm unu duym uyorlard. E sasen T rkiyede esirlerin slm
eriatna gre efen d ileri aleyhinde kad h u z ru n d a dva am ak ve haklarn
ni. Selim devrinde "Nizm-i devlet hakknda mutalet", TOEM. VIII, s. 20.
4 1 4 . T R K C H N H K M Y E T ! M E F R R E sj

k orum ak im knlar d a vard ve K V Inc asrda b u d a A vrupad a biliniyor

du^'^.
T rklerin stan b u ldan sonra "Kzl-elm a"lar H al seferlerinin kayna
ve H ristiyanln m erkezi R om a papal (R im p ap a) idi. F tih Sultan Meh
m ed O tra n t fe th e ttire rek talyaya ayak basm akla bu hedefe doru ilerle
miti. K anun S u ltan Sleym an devrinde bizzat kendi telffuzu ile sylenen
"Kzl-elma" ile B e (V iyana) ve A lm anya h ed e f tekil etm iti. Kanun Kato
lik m ukavem etinin m utaassb H absburglardan geldiim biliyor; spanya
H absburg kral II. P hilippee kar ngilizlerin dostluk ve yardm taleplerini
m em nniyetle karlyordu. H absburglarm rakibi F ran sa kralln kullan
yor ve P ro testan larn m cadelelerini ve T rk adletini beklediklerini d
nyordu. O n u n V iyana m uhasaras ve arlkeni bulm ak ve ordusunu imha
etm ek iin 1532de giritii A lm an seferi b u gayeyi gtm ; fakat Safev
ran, T rk o rd u larnn A vrupad a serbest kalm asna engel olmutur.
b ecq in dedii gibi O sm anhlar ra n ilhak ederlerse artk A vrupann istils
kolay olacaktr. B ununla b erab er O sm anhlar da, ayn ekilde Hristiyan
dnyasnn din ve siyas paralanm asndan faydalanyor ve buna gre bir si
ysetin takibini d e ihm al etm iyorlard.

O sm anl im paratorluu gayri m slim lere kar siysetinde ecdddan

m iras ald ad le t ve efkati, tabiatiyle Y ahudi tebaalarna da tatbik ediyor
onlara kar H ristiyan Bizans ve A vrupad a sk sk grlen takip ve zulm
lere elb ette rastlanm yordu. F ak at Y ahudilerin serm ayedar ve tabip olaa
Saray ile m nasebetleri, dier kavim lere nazaran, onlara daha ileri bir mev
ki kazandryor; pdihlarn him ayelerine m azhar olarak im paratorluk ie
risinde tam b ir em niyetle ticaret ediyorlard. B ir yandan bu durum , te yan
dan d a A v ru p ad a hkm sren taassup ve Ispanyad a Engizisyonun Ms
lm an ve Y ah u d ilere zulm leri bunlarn Trkiyeye g etm elerine sebep
oluyordu. H a tt O sm anhlar E ndls m slm anlann im al Afrikaya nak
lederk en Y ah u d ileri him ayeye ve m em leketlerine nakle d e almlar. Mu-
sevilerin Saray ile m nasebetleri ve siys tesirleri H ekm Yakub ile balar.
T ab b ette m ah areti ve geni bilgisi ile F tih S ultan M ehm edin itimdna ve
ihsanlarna nil olan Y akubdan so n ra Y ahudiler devlet ilerinde de tesir el-
m ee balam lardr. M usev hekim ler F tih den sonra Bayezid ve Yavuz
zam an larn d a d a mevki ve itibarlarn m uhafaza ediyorIard^'^ Ortaada
Arnold, s. 159-160,173-178.
k P aa-zde, Tarih, s. 191-192; Kritovulos, History o f M ehm ed the Quenqueror, Princeton
l9 5 4 ,s.l7 Z ',U .ii& y d ,M o s e sH a m o n ,C h ie fJ e tv ish P hysician to Sultan Sleyman, Oriens, XJ
|t ) R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 4 1 5

Sryniler gibi O sm anllard a d a Y ahudilerin tab b e tte m ahir olup S arayda

ok kullanld gzkyor.
spanya Y ahudilerinin T rkiyeye kabullerinden sonra ve hussiyle K a
nun Sultan Sleym an devrinde Sarayda ve h astah an elerd e m slm an tab ip
l e r yannda b u lu n an Y ah u d iler bankaclk ve serm ye yolu ile de nfuzlarn

artryor bazen de siysete tesir ediyorlard. F ilhakika P ortekiz M aran (H -

ristiyan gzken gizli Y ahudiler, dnm eler)Iarm m ilticalar ktisad ve siyas
tesiri kuvvetlendirm iti. V en ed ik de snm a ve yerlem e hakk bulam ayan
Maranlar O sm anl devletince kabul edilince artk H ristiyan adlarn b rak a
rak Musev hviyetlerini aa vurm akta bir m ahzur grm ediler. B unlar a ra
snda Y asef N asi ve kayn-anas stanbuld a ticret ve bankaclkta, m esse-
seleri ile, byk b ir h ret kazandlar. Y asef N asi zeks ve A vrupa siyseti
zerindeki geni bilgisi ile de K anunnin dikkatini ekmi, sem patisini k a
zanm ve kendine "F renk Beyi" unvann verm iti. K anunnin A vrupa siy
seti de phesiz b u alkaya tesir etm i ve herhalde on d an faydalanm ak iste
miti. Bu m nasebetledir ki, Y asef N asi talyad a lm den ku rtu lu p hapis
hanelerde kalan M aranlar hrriyete kavuturm ak ve T rkiyeye getirtm ek
iin Pdih teebbse geirm ee m uvaffak oldu.
Gerekten K anun Sleym an P a p a ya gnderdii bir ferm anla Y ah u d i
lerin serbest braklm asn ve T rkiyeye iadelerini istedi. B ununla b erab er
sdece Osm anl M aran lar kurtarld. N asinin P dih ile yakn m nasebet
leri Fransa ve V en ed ik konsoloslarn endieye drd. K anun F ran sa h
kmetinin N asiye byk bir m ebl tu tan borcunu dem esini istedii gibi
ona Taberiye gl civarnda da byk bir arazi verdi. N asi II. Selm e, K
tahyada ehzde iken, altun m cevherat v ererek dostluunu kazanm ve
onun padiahl zam annda nfuzu d ah a ziyde artm t. Y ahudiler V e n e
diklilere dm an olduu iin N asi K brsn fethi iin pdih daim tevik
ediyordu. Sultan Selm, N aksos (N ake) ve civar adalar, yllk 40.000 altun
mukabilinde, N asiye verdi. B orcunu dem eyen F ranszlardan alacan ta h
sil maksad ile O sm anl lim anlarna gelen gem ilerine el-koym ak iin d e p-
dihdan bir ferm an elde etti. Sokullu M ehm ed P aa N asinin d ah a fazla
nfuzuna m ni olduu gibi III. M u ra d m dostluunu d a tesirsiz brakt. Nasi
lehinde sdr olan b ir takm ferm an lar bize k ad ar gelm itir^ . M usevilerin
tabip, serm ayedar ve bankac olarak S arayd a kazandklar m evki zerinde
OsmanlIlarn A vrupa siyseti d e rol oynam tr. Filhakika M useviler A vru
pa da hussiyle spanya ve talyada grdkleri zulm dolays ile O sm anl-
(63), s. 152-170- I. Sultan A h m ed zam annda kapkulu tekiltnda 21 hasse tabibe mukabil 41
.j,^hudi tabib bulunduunu Ayn Ali yazar (K avn in -i l-i O sman, s. 94).
* Bu fermanlar iin Tarih-i O sm ani Encm eni M ec. III, s. 982-993; 1158-1160; 1444-1457.
4 1 6 _______________________________________________________ ________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R e s

lar ile birlikte h arek et ediyor; T rklerin daim a him ayelerini grdklerini ve
im di d e iltica edip b ir ok haklara sahip olduklar O sm anl im paratorluu
nun zaferlerini de kendi m enfaatlerine ve intikam duygularna uygun bulu
yorlard. A v ru p ad a mevcd din taassuba ram en yine d e birok Hristiyan
m em leketinde ktisad ve siyas nfuzlar dolays ile O sm anllar iin ihmli
ciz olm ayan b ir u n su r tekil ediyorlard.
Y ahudilerin b u yksek m evki ve nfuzlarna kar bir memnniyetsizli-
in uyand d a gzkyor. F tih in lm zerine Y enierilerin Yahudi
m allarna b ir tecvz grlm ; fakat Sultan Bayezid bunu derhal nlemi
tir. k P aa-zde H ekim Y ak u b u n F tih zerinde nfuzunun mslman
ve vezr olm asndan sonra ok d ah a arttm "Cemi vilyt- Osmanda ii-
dilm edik ve grlmedik bidatleri ol gsterdi. Hem zamn- evvelde Yah-
diler taifesine pdihn m eslihin vermezlerdi, kim bunlar mfsid taifeler,
derlerdi. Hekim Yakub, kim vezr oldu ne kadar Yahdinin ac ve devletsizi
varsa pdihn iine kartlar ve hem m iller (valiler) ol gelmeyince asl
madlar" ifadesiyle b ir Y ahudi aleyhdarhnm belirdiini gsterir. H att bu
tarihi sefer esnasnda hastalannca tabiplerin kusur ilediklerini, verdikleri
erb et(il)in "cierini doradn" ve pdihn "niin bana kyd tabipler"
dediini ifde ed er, ki bununla Y akub P aa aleyhinde bir phe belirtilmi
tir. L kin T a-kprl-zde bu dedi-koduyu V ezrazam K aram an Mehmed
P aann H ekim Y akub P aay kskanm asiyle alkal grr. Nitekim Kara
m an M eh m ed P aa tabib L ryi F tih in tedavisine gnderm i; o da tedavi
nin h atal olduunu sylemi ve b u sretle kan dedi-kodunun bir sui kasd
ile alkal bulunm adn belirtm i d em ektir . Bu istisna rivyet dnda
O sm anl im p arato rlu u nda, dier yabanc kavim ve din m ensuplar gibi, bir
Y ahudi aleyhdarl bahis m evzuu olm am ; T rk hkim iyetinin dil, hima
yeci ve henkli hviyeti devam etm itir. T arih te hem en h er m em lekette zu
lm g ren Y a h u d iler T rklerin O rta ve Y enialarda, Orta-asya, Ya-
kn-ark ve O sm anl im paratorluunda kendilerini him yelerini biliyor ve
bunu belirtiyorlard. L kin m edeniyet ve ticaret garba intikal ettii iin, H
ristiyan taassu b u n a ram en, onlar yine A vrupad a kalm aa, oraya dnmee
ve din deitirm i o larak garp m illetleri arasnda yaam aa almlar; hr
riyet ve laikliin gelim esine uram lar ve bu m aksatla da gizli cemiyetle
rin teekkl ve faaliyetlerinde d e rol oynam lardr. Vaktiyle garpte baz
Y ahudilerin T rk ler lehinde bulunduklarna d a rastlanm tr, ki bu da bu ta
rih h tra ile alkal idi ve H ristiyan taassubuna kar ruh bir tepki tekil
ediyordu.
k P a a -z d e , 192, 219 -2 2 0 ; akayk, trc. M ec d i E fe n d i, s. 237.
 VI. B lm
O sm anlI A z a m e t n n D u ra k la m a si
 1. Duraklam a D evrinde Mill Hayatiyet

"Bu d e v le t-i A!-i O sm an y le bir d eu let-i azim edir,

ki b t n din u e d e v le t d m a n la n y e k d il o lu p h
cu m e ts e le r bi-em rillah c m lesin e c e v a p v e r m e k
s n d u r ."
(Koi Bey)

O s m a n l I T rkleri en kudretli zam anlarnda, K V Inc asr sonlarnda b i

le; A vrupann artk ilerlem ekte, deniz keifleri ve O kyanuslara yaylm alar
dolaysiyle, T rk-slm dnyas iin tekil ettikleri siyas ve ktisad tehlike
leri ve sarlm akta olduklarn anlam lard. F ak at ancak K V IInci asrdadr,
ki asker, dar ve lm m esseselerde bir in h itat balam ve bu d a derhal
kavranlmtr. B ununla b erab er b u d uraklam a ve aksaklklarn tam iri ile
Trk-slm m edeniyetinin stnln m uhafaza edeceine ve zaten henz
kudretini m uhafaza ed en im p aratorluun da bu syede, eski satvet ve haya
tiyetini kazanacana inanyorlard. E sasen bu asrda m albiyetler yannda
zaferler de elde ediliyor; O sm anh ordusu ve cem iyet nizm yine de kuvveti
ni gsteriyordu. A v ru p ad a balayan terak k iler henz ehem m iyetli gzk
myor; bu sebeple slahat m itlerinin yerinde olduuna ve m eden stnl
n devam na delil saylyordu. K anun devrinde Trkiyeye gelen A vustur
ya sefiri B usbecq: "Trkler kadar hi bir m illet grd faydal icadlar benim
semekte ve kullanm akta" kabiliyet gsterem ediini sylerken bilhassa T rk
ateli silhlan ve topuluunun kud retin i kastediyordu. F ak at yine o, m u
kaddes k itap lara h rm et dolaysiyle, Trkerin matbaay alamadklarna da
dikkati eker. Peev, m atbaann, 1440da, G utenberg tarafndan cdm ve
faydalarn yazarsa d a b u n u n Trkiyeye nakli lzum u zerinde durm am
tr'.
Trk M ektuptan, s. 73; P eev I, 106.
4 2 0 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E f k r e s J

T rk ler, K V Inc asrda A kdenizde asker hkim iyeti elde etmekle be

raber, denizcilik teknii ve ticretinde A vrupallann kendilerinden daha
m ah ir ve ileri olduklarn biliyor ve onlardan faydalanyorlard. Araplar Ak
deniz hkim iyetini F ren k lere terk ettik ten bir ka asr sonra Trkler n ce Bi
zans, bilhare de talyan gemiciliini taklit ederek ilerlem i ve A kdenize h
kim olm ulard. F ak at bu hkim iyet bir asr srm edii gibi Okyanuslarda
m cd ele de kaybedilm itir. N itekim devlet ve fikir adam lar Yavuz ve Ka
n u n devrinde bile A vrupalIlarn denizcilikte d ah a ileride olduklarn itiraf
ediyor ve onlarn tekniinden faydalanyorlard. G erek ten N V Inc asnn
m eh u r T rk denizcisi P r R eis K itb- B ahriyesinde A vrupallann "deniz
cilik ilm inde ok yazp ok o k u d u k larn ve bu ilm i de a rk ta n alm" bu
lunduklarn syler. F ak at o bu iktibaslarn slm m edeniyetinden yapld
n bilm eksizin b u istifdeyi byk sk e n d ere k ad ar kan bir efsneye ba
lar^. N itekim M slm anlarn dnyann yuvarlaklna dair coraf bilgileri
A v ru p aya intikal etm ese idi, C r. C olom b H in d istan a garpten dolaarak
varm ay dnem ez ve A m erikay kefedem ezdi. K r R eis bu eserinde zlv-
rupahlarn Okyanuslarn fethine giritiklerini, A m erikay kefettiklerini ye on
larn haritalarndan faydalandm kaydeder ve grd shiller, limanlar ve
deniz ahvli hakknda geni bilgiler verir. Bylece A vrupa denizcilii nasl
slm lem ine dayanm idiyse O sm anl denizcilii d e ylece A vrupa tekni
ini tak ip etm itir. Bu kltr m badelelerinin izleri de G a rp ve Trk dille
rind e zam anm za k ad ar yaam tr. Filhakika A vrupallann donanm a ku
m an d an n a verdikleri am ira l ad A rap a em r ul-m (deniz em ri, Seluklu
la rd a em r us-sevhil) ve rsenal A rap a d r u s-sin aa(arsenal, tersa-
n e )d e n geldii gibi T rke bir ok denizcilik istilhiar yannda kaptan (kap
tan p aa) kelim esi d e talyacadan Trkeye gemitir. B ununla beraber Os
m anlIlar byk T rk denizcilerini ok defa "Reis" ad ile adlandryorlard.
T rk lerin A v ru p ad a ykselm ekte olan m edeniyetten faydalanmalar
m ah d u t tek n ik ve asker sahalara inhisar ediyor; o rad a gelim ekte olan ilim
ve fikir h arek etleri dnda kalyorlard. Peev tarihinde Trk-A vrupa m
n aseb etleri hakknda A vrupa kaynaklarndan faydalanm ve K tip elebi,
X V H nci asrda, A vrupa ilm inden d ah a geni bir lde istifade etmi ise de
b u d a d ah a ziyde coraf bilgilerin tercm esine dayanr. T rk limi, Isl-
^ K itb-i Bahriye, s. 82:
G eldik Efren ilmine ey ser-firz,
Syleyelm likin olm asun dirz.
Cm le derya ilm ini Efren ey yr.
H em yazarlar hem okurlar h er n e var.
^ Bu husus iin bak. Seluklular tarihi, s. 330-332.
T C R K C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 4 2 1

dnyann yuvarlaklna dair ilm ine dayandktan ve "merkez-i lem de

cezb veya def tarikiyle k a r a r eden k rre-i zem inin" eklini belirttik ten so n ra
AvrupalIlarn A tlas M a jo ru n d an C ih n -n m ya naklettii m alm at ve
dnyann yuvarlaklnn d a artk "b rh an la ispat" olunduunu syliyerek
devrin bilgilerini slm corafya ilm ine ilve eder"'. O sm anllar bu m ahdut
bilgiler tesinde hem A vrupa ilm ini bilm iyor ve hem de bu n a ehem m iyet
vermiyor- Z ira slm ve H ristiyan dnyalar arasnda asrlarca m evcd b u
lunan demir-perde O sm anllar zam annda fazla aralk verm em i; hussiyle
Trkler ticar ve k ltrel m nasebetlerin dnda kalarak A vrupay sk bir
ekilde tanm a ve renm e im knlarna sahip olam am lard. N itekim , ilk
asrlarda, A vrupahiar d a d ah a kaln b ir p erd e ile, slm dnyas ve m ed en i
yeti dnda kalm lar ve ancak H al seferleri syesinde ticar ve kltrel
mnasebetleri arttra rak slm m edeniyetinden faydalanm a im knlarn b u l
mulard. O devirde slm m edeniyetinin ykseklii ve A vrupann tam bir
karanlk ve ceh alet iinde bulunm as F renklerin kolaylkla gzlerini am aya
sebep olm utu. H albuki O sm anllar, X V IFnci asrda bile, ilm keiflere ra
men, henz m edeniyete A vrupalIlara stn bulunuyorlard. n h ita ta u ra
yan ve bozulan baz m esseselerin slah syesinde d e ideal saylan K anun
devrinin diriltilebileceine ve stnlnden phe etm edikleri m edeniyet
leri iin bir endie olm adna inanyorlard.
Filhakika slhata d air m ehr risleyi yazan Koi Bey IV. M u ra d a
(1623-1640) byk cedlerinin hussiyle K anun S ultan Sleym ann cihd ve
devlet ileriyle bizzat m egl bulunduklarm , hikm et ve ilim adam larnn
akll ve lim kim seler olduunu, slm (O sm anl) lkelerinin em niyet ve
asayi iinde yaadm an lattk tan so n ra balca inhitat belirtileri o larak da,
eski devir nizm nn bozulm asn, asker (Y enieri), dar ve ilm m essese
lerin kudretlerini kaybetm esini, devletin ite ve dta sarsntlara uram as
n, Acem hm n "din rehberimiz m a m - zam E b H anifenin mezarna hi-
ynel" ilem esini ve zu h r ed e n C elli ekyasiyle baz vilyetlerin h arap o l
masn zikreder. B u n u n la b erab er Koi Bey yine de: "Devlet-i l-i O sm an
yle b ir devlet-i azm ed ir ki, e tra f ve cevnipte olan din ve devlet d m a n
lar yekdil (birlik) olup h e r ta ra fta n hcm etseler bi-em rillah cm lesine
cevap verm ek s n d u r" hkm ile O sm anl k u d ret ve m edeniyetine ne d e re
ce inanldn m eydana kor. N itekim IV. M urad, Y avuz S ultan Selim i and-
Ktib elebi, Tuhfet l-Kibr, stanbul 1329, s. 3. M ellif burada Avrupa ile Asyann hududunun
Azak denizi ve D o n (T on) nehrinden imal denizine ekilen bir izgi olduunu kaydeder. M ellif
kffr m em leketleri iin A tla s M ajr ve A tla s M inr adl eserleri Fransz papaz ve m uhtedisi olan
eyh M ehm ed Ef. ye tercm e ettirm i ve sonuncusu "Levmi n-Nr" adn alm; "Frengi Tarih"
Konstantiniyye tarihi adl eserleri d e tercm e ettirerek kitaplarna geirmitir (M izn l-hak, s.
136).
422 , T R K C H N H K M Y E T M E F K U R E S

ran bir k u d re t g stererek ran ve B adad seferleriyle ve d ah a so n ra da Gi-

ritin fethiyle O sm anl satvetinin K V IInci asrda devam ettii grlm ve
A v ru p ad a d a baz m him fetih ler yaplm t. Koi Beye gre X V II. asrda
bagsteren asker, dar ve ilmi bozukluklar zh ed erk en K anun Sultan
Sleym ann D vn top lantlarna km am akla sde askerleri deil beylerbe-
yileri d e tanm am as, b rahim P aay d erh al vezr-i a zam yapm as, kz Mih-
rim h S ultan ile evlendirip vezr-i a zam ha getirdii R stem P aay temlik
ettii p ek ok kyle bir hk m d ar gibi zengin etm esi, servetle birlikte znet
ve hretin artm as devrine k ad ar siryet eden hastalklarn ilk illetleri olup
onu n bu grleri zam anm z m tefekkirlerine de tesir etmitir.
O sm anl h n ed an n a kranlar ve A llah yolunda hizm et kaygs ile ha
re k et ed e n ayn devre m ensup baka bir m ellif d e "hi b ir vehile m urd ve
talepte" b u lu n m am ak m aksadiyle ism ini kaydetm ediini syleyerek slahata
d air b ir eser yazm tr. O da III. M u ra d m lm ne (1595) dein devlet er
kn ve hkim lerin eriata ve O sm anl k anunlarna uygun bulunup Pdih
larn him yesi syesinde: "yedi iklim nizm ve intizmda, halk da refah ve sa
adet iinde" olduu h ald e bu p dihtan sonra balayan bozukluklar ve ak
saklklar hakknda h em en Koi Beyin tenkd ve ikyetlerini tekrarlar, ismi
m ehul m ellif iki cephede ve ayn zam anda uzun sren A vrupa ve ran se
fer ve harp lerin in beyhude olduunu, devletin byk zararlara uradm ve
bu savalar dolaysiyle A n a d o lu da C elllerin zuhr edip halkn perian bir
hle geldiini anlatr. O, rvetin ehliyetsiz kim seleri yksek mevkilere
kardn ve adletin bozulduunu d a izah ed erk en grlerini Osm anl tari
hine aid gzel fkralarla teyid eder. N ihayet Pdiha, atalarnn vezirleri gi
bi, K an n - l-i O sm an icraya kadir, dindar, hak ve adlet shibi bir vezi
rin tyinini ve bu vasflarda insanlarn m evcd olduunu bildirerek rvet
zerin d e ok durur:

V erdi D vn eh li rivetle cih n a ihtill,

P dih m o ld u vailah m em lek etin p ym al.
A ikre b ey ed erler kalpazanlar mansb
N ice k o y m a su n C elli n ice olm asu n ktal.
Birbirine m y-i en g i-v e kan c m le halk,
Emrini tutm ak bular im d en ger em r-i m uhal.

H albuki X V Inc asrda A vrupal eliler ve T rk m tefekkirleri Osman

lI k u d ret ve azam etinin balca sebeplerinden biri olarak iltim as ve rvetin
' Koi B ty , Risle, stanbul 1277, s. 17, 34-35. Koi B eyin Kanunye aid son tenkdleri teferruata
aid olup bazlarnda hakl bulunmakla beraber kendi devrine gre dnlmtr.
Kitb-i M ustatb adn tayan bu m ellifi m ehul eserin tarihi d e kaydedilmemitir. Lkin IV. Mu-
radn rana kar zaferinden bahsetm esi bunun da ayn zam anda yazldna dellet eder.
y R K C H N H K M Y E T M E F K U R E S _____________________________ 4 2 3

nievcd bulunm adm , devlete aid m evkilerin herkesin liykat, fazilet ve

almalarna gre verildiini srarla belirtiyorlard. O sm anl tarihisi li,
XV rnc asr sonlarnda, baka h k m d arlar hle ile hkm srdkleri iin
devletleri az zam anda inkraz bulduunu, halbuki O sm anhlardan hi b ir p
dih bu yola dm edii, d aim a cihdla m egl olup slm devletlerine tec
vz etmedikleri, K aram an oullar ve bakalarnn m em leketleri d e ahidlerini
bozduklar ve M slm anlara zulm yaptklar iin lkelerinin alndm , bu
sebeple O sm anl devletinin istikrarl ve gittike kuvvetli olduunu syledik
ten sonra nizm hakknda fikirlerini b elirtir. O n a gre F tih S ultan M eh-
med, veziri M ahm ud P aa ile, devlet ilerini tanzim ederken zam anna k a
dar mevcd olm ayan bir kanun ile h e r eyi nizm a koydu. F tih bu kanuna
bal kaldktan sonra devletim izin zevaline ihtim al olup olm adm sorm u;
vezir ona evldnzdan b ir pdih gelip "kanun nedir; ben ittim k a n u n ol
du" der ve kul taifesi iine ecnebi karrsa o zam an tehlikenin m evcd b u
lunduunu ifade eder. N itekim li 'Y enieri ocandan kudretli" bir m es
sese olmad h alde 1583 (991) ylnda ocaa yabanc alndktan ve kalem
ehli arasnda rvet haladktan sonra, A llah korusun, m lk ve devletin zev-
linden endie edileceini b elirtir. Y avuz Sultan Selim de, yukarda kaydetti
imiz zere, devletin k u d reti ve azam eti gururunu duyarken onun zevli e n
dielerini de tam; veziri P iri P aa byle bir tehlikenin ancak aklsz vezir
lerin tyini, rvet kaplarnn alarak m akam larn ehliyetsiz kim selerin eline
dmesi ve kadnlarn devlet ilerine mdhalesi, Osmanl nizm ve kanunla
rnn bozulm as sretiyle vrid olduunu sylemi; P dih d a evldlannm
ve devletin byle b ir k ibetten korunm asn A llahtan niyaz etm itir. G e r
ekten O sm anlIlar iin kanun, nizm h er eyin stnde tutulm u; liykat,
ahlk ve im an sahiplerinin hkim olm asiyle devlet kudretinin devam d n
cesi bata gelmi ve bu sebeple d e iltim as ve rvet h e r felketin ba sayl
mtr.
Osmanl m tefekkirleri ilmi inhitat d a kanun ve nizm larn bozulm as
ile alkal buluyorlard. F ilhakika K oi Bey Sultan M u ra d a, cedleriniz za
mannda, lim ler arasnda cri k an u n a gre ilim ve ve fazileti en yksek
olanlarn M fti ve eyhlislm, o n d an sonra d a R um -eli ve A nadolu kazas
keri olup bunlarn Pdih-i lem -penh h azretlerin e nasihatten geri kalm a
dklarn, M fti E b s-Sud E fe n d inin m r boyunca azledilm ediini, m
derris, kad, lim ve d in dar kim selerin yksek bir itibara sahip b u lunarak
din ve devlete istikam et verdiklerini ve P dih h u zrunda hakikati syle
mekten saknm adklarn bildirir. Y ine o, H lef-i R idnden sonra, eski

Ali, Fusl-i hail u a kd. Son Osmanh fasl.

424 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E F K R e s i

hn ed an lard an hi birinin O sm anl hnedan k ad a r cevheri temiz, mezh

ve y o llan yce pdih lar yetitirm ediini, bu pdihlarn daim a gaza ve ci
had yapp hi b ir h an ed an a bu k ad ar fetihler nasip olm adm , bu ilh l
tuflarm d a Islm iyete ve lim lere gsterilen em salsiz h rm et syesinde hu
sle geldiini syler. slm m tefekkirleri de S eluklular hakknda ayn d
nceleri belirtiyorlard. K itb-i M u statb sahibi d e III. M u ra d m lmn
d en (1595) so n ra ilmiye snfnda nizm n bozulduunu, liykatsiz kimsele
rin ilim ve kaza m akam larm igal ettiini belirtir. B ununla beraber o
Sunullah E fendi eyhlislm lktan ve baz lim ler d e kazaskerlikten azl
edildii hlde yine de din ve devlet urunda m sam ahada bulunmadklarm
ve doruyu sylem ekten ekinm ediklerini syler. Koi Bey "Hlen tarik-j
ilm fevkalhad m utagayyir olm u ve a ra la rn d a cri olan kann- kadm te
nezzl etm itir" diyerek ilim ve adlet sahasnda husle gelen inhitat mey
d an a koym utur.
D evrin byk limi K tib elebi (1609-1658) D st r ul-am el adl rist
leinde h em en ayn m eseleler zerinde durm u; M izn ul-hak adl eserinde
lm in h itat ile m egul olm utur. O n a gre K anun Sultan Sleyman devrine
k ad ar h ikm et (m sb et ilim ler) ile eriat ilimlerini c e m eyleyen muhakkikler
itihrda idi. F tih S ultan M ehm ed H a n M edris-i Sem niye bina edip ka
n u n zere ugl oluna" dey vakfiyesinde kayt, H iye-i tecrd ve erh-i me-
vk f derslerini tayin eylemiti, S onra gelenler bu dersler felsefiyattr dey
kaldrp H idye ve Ekm el dersleri okum a m akul grd. Yalnz ana iktisr
n m a kul olm akla ne felsefiyt, ne Hidye ve Ekm el kald. B ununla Rumda
ilim p azarn a kesd gelip ehli inkraza" yaklamtr*. Filhakika Ktib elebi
din ilim leri ile m sbet ilim leri birlikte tahsil etm iti. O bunlar arasnda bir
h en k kurulm as zar retin i m dafaa ed erk en O sm anl ykseli devrini r
n ek alm ak ta d a hakl idi. D evrin btn ilim, fikir ve sanat adamlarm etra
fnda toplayan F tih S ultan M ehm ed din ile felsefe arasnda devam eden
ezel m n akaalar lm bir esasa balam ak ve bu m evzuda Gazali ile bn
R d arasndaki ihtilf halletm ek istiyordu. Bu m aksatla hikm et sahasnda
d a eser yazan H o ca-zdenin reisliinde bir heyet tekil etm i ve bu sretle
m ezkr iki filozofa aid T eh f tlerd en ncsn yazdrmtr. Bununla
b erab er bilhassa o devir iin bu etin m esele yine d e halledilememi; felsefe
ile din arasndaki niz devam etm itir. Ali Kuu riyziye ve astronomide,
M rim elebi d e u stu rlap lar sahasnda slm m edeniyetinin son temsilcilen
olarak O sm anl ilm ine hizm et etm ilerdi. stanbulda ilk rasad-hne Tokatl
Ltfi tarafn d an T o p h ane zerinde ina edilm i olup yeni rasad letleri ve
* M iz n l-h a k , sta n b u l 1280, s. 8-9.
T r k C H N H K M Y E T M E F K R E S ______________________________________________________________________________________ .4 2 5

Ifurreler ile tehiz edilmi; fakat T okatl L tfinin, II. Bayezid devrinde,
t 494de idam edilm esi bu ilmi faaliyeti durdurm utur. Bu idam n Pdihn
dindarl veya taassubu ile ilgili b u lu nduuna dair baz zan ve iddialarn bir
gsas olm ad ve bu hdisenin bu lim in sadece ahs kusurlar ve dm an
larnn gayretleri neticesi bulunduu anlalmtr. F tih Sultan M ehm ed
byk m edresede e r ve akl ilim lerin okutulm asn art kotuu gibi cam i
in yanndaki D r-u if(hastahane)s d a tabipleri, cerrah, gz hekim i, ec
zacs, h astala n tedvi uslleri, m stahdem leri, talebeleri ile devrin yksek
bir irfan m essesesi idi. M slm an-H ristiyan fark gzetilm em esi ile de dik
kati ekiyordu, ki Seluklular devrinde de byle idi'*'. Sleym aniye m ed rese
lerinde riyaziye ve tp retim i yaplyordu. Evliya elebinin E d irn e d e II.
Bayezide aid ifhnenin sinir ve ru h hastalklarn musiki ile tedvi ettii
ne dair ifadesi de kayda y n d r".
Osm anlIlarda, siyas ykselile m uvazi olarak, idare, hukuk, edebiyat,
mimar, m usiki ve dier gzel san a tla rd a grlen ilerlem eler yannda ms-
bet ilimlerde de kaydedilen bu seviye, ikyetlere uygun bir ekilde K V IPnci
asrda artk b ir in h itata uram t. B u n u n la b e ra b e r O sm anl ykselii de su
kut eden slm m edeniyetinin um m erevesi iinde olup onun kaderine
bal idi. Z ira slm m edeniyeti oktan yaratc kudretini kaybetm i; bu se
beple de bu m edeniyet artk F rb, R z, B rn, bn Sna, G azali, bn
Rd ve bn H ald u n gibi byk lim ve filozoflar yetitirem em i ve M sl
man dnyas b ir d ah a bu seviyede insanlarn yetiecei m idini de kaybet
miti. Esasen slm m edeniyeti, M ool istils ile tarihte bir misli grlm e
yen mthi tah rip ve ktallere uradktan so n ra d a ksrla ve sukuta m a h
km olduu anlalm t. N itekim ada M slm an m tefekkirleri b u istil
dan sonra "kymete kadar nesiller oulsa yaplan tahribat ve ktallerin onda
bir nisbetinde tam ir edilemiyecei, bu durum a aid haberlerin harbeler ve insan
bakiyeleri ile yazldm" sylerken asla m bala etm em ilerdi. Z ira slm
medeniyeti m erkezleri ve byk ehirler, asrlarca, h arap kalm t; riyziye
ve astronomi m stesna b t n ilim lerde in h ita t devam e tm itir."

Islm dnyas bu d u ru m a derken, H al seferlerinden so m a ticar ve

kltrel m nasebetler syesinde slm m edeniyetini iktibasa devam eden
Avupa, b ir k a asr zarfnda, m untazam m eden ham lelerini yapm; nce

^Bak. Adnan Advar, O sm anl Trklerinde ilim, stanbul 1943, s. 46.

J tih Vakfiyesi, s, 15-17;
OsmanlIlarda tb iin A . Advarn eseri, s. 46-54; Seluklu devri iin de Seluklular tarihi, s.
1^ 250- 254 .
Islm m edeniyetinin in h ita t iin bak. S e l u k lu la r tarihi, s. 3 6 0 -387.
4 2 6 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E F K C r e j ,

A k d en izd e sonra d a O kyanuslarda ticrete hkim olarak servet kaynaklar

m elde etm i ve slm dnyasnn ktisad sukutuna da sebep olmutur Os'
m anii m ellifleri, X V H nci asrda, kendi inhitatlarm grm ekle beraber bu
nun riz olduuna ve m esseselerin slah syesinde im paratorluun tekrar
eski k u d ret ve hayatiyetim kazanacana inanyor; fak at slm medeniyeti
nin um um inhitat ierisinde ve onun kaderine bal bulunduklarn duu
nem iyorlard. G ariptir, ki devrim izde bile ne slm m edeniyetinin inhitat ve
ne de O sm anlIlarn onu n erevesinde m tala edilm esi lzum u kavramla
m am tr. T rk devlet ve fikir adam lar; dier m slm an milletlerin tam bir
uykuya daldklar b ir zam anda, tek balarna slm ve O sm anl stnln
m uhafaza edebileceklerine inanrken karlarnda yeni bir Avrupa medeni
yetinin hzla ykseliini de takip edem iyor; sdace bu m edeniyete aid baz
teknik ilerlem eleri iktibas kfi gryor; kendi inhitat devirlerinde Avrupa
m edeniyetine h arek et v eren K epler, G alile, D escartes, N ew ton gibi byk
insanlar ve o nlarn fikirlerini tanm yor veya biraz tam sa bile bunlara ehem
m iyet verm iyorlard. B ununla b erab er bu davran T rklere mahsus olmayp
Eski Y unan, klsik slm ve bugn de A vrupa m edeniyetine mensup mte
fekkirler de hi b ir zam an inhitatlarna kendi m edeniyetleri dnda bir re
aram ay dnm em ilerdi.

Bu m nasebetle O sm anllara aid bir ruh davran dikkati ekmektedir.

G erek ten dier m edeniyet m ensuplar arasnda, in h itat karsnda, medeni
yetlerinin tehlikeli b ir akbete doru ilerledii ve b u sretle de dnyann so
nu geldii k an aati yerletii hlde O sm anl m tefekkirleri hi bir zaman
byle b ir m idsizlie sapm am ; yine slm m edeniyetinin stnlnden ve
O sm anl im p arato rlu u nun hayatiyetinden em n bulunm ulard. Hatt Os-
m anii tarihileri, h er uzviyet gibi, devletlerin de dou, ykseli ve k (ihti
yarlk) devrelerini geirm ee m ahkm bulunduuna dair bn H aldunun na-
zariyesine bal bulunduklar hlde O sm anl im paratorluunun kudret ve
m edeniyetine yle inanm lard, ki nazariyenin b u rad a bir istisna tekil etti
inden ve onun b ir "DevIet-i ebed m ddet" olduundan asla phe etmiyor
lard. O n lar hem O sm anl devletinin dierlerinden farkl olarak, bnyev
kudretini, uzun ve istikrarl m rn dnyor; hem de "slmn her asrda
bir din (ve m edeniyet) m ceddidi (dirilticisi) karaca" hakkm daki bir ha
ds ile b u k an aatlerin i teyid ediyorlard. N itekim II. Kl Arslan, Msr - Su
riye sultan B aybars ve K anun b u m ceddidlerden saylm bulunuyordu.
B un u n la b e ra b e r bn H a ld u n u n nazariyesini bir tdil ile kabul eden Ktib
elebi devletlerin ve hussiyle O sm anl im paratorluunun m rn uzatan
sebeplerin b u lunduunu ileri srer. F ilhakika insanlar ferd ve cemiyet ola*
 H N H K M Y E T M E F K R E S _____________________________ 4 2 7

rakay^ m uayyeniyete bal sayan bu T rk m tefekkiri insanlarn bym e,

Pgunluk ve ihtiyarlam a alar ile m rleri nasl bnyelerine veya bir kaza
ya urayp gre farkl ise "insann devletten ibaret olan iti
mai hli dahi m erteb e zere" bulunduunu ve bu sebeple de baz eski ce-
(jivetlerin ylece ksa b ir hayat srdkleri veya O sm anl devleti gibi kuvvetli
j0 yeye ship hulm anlann d a uzun bir olgunluk devresi geirdiini tespit
eder' ferd cem iyetlerin bnyelerinin il ve tedbirlerle kuvvetlendirilebi-
lecei kanaatini m eydana kor*. Bylece, K tib elebi, O sm anl devletinin
bundan sonra d a u zun m rn kabul eder ve yeni tedb irlerle bunu m m kn
grrken hem bn H a ld u n u n nazariyesini, hem de bu devletin "ebed" o ld u
u kanaatini tdil eder.

Osmanl devlet ve fikir adam lar inhitat alm etlerini grm ekle ve kabul
etmekle b erab er devletin kudreti, cem iyetin hayatiyeti ve m eden stnl
haidcnda em niyet duym akta haksz deillerdi. Z ira im paratorluk, X V irn c i
asrda, bazan m albiyetlere uruyor; fakat ok defa d a m him zaferler k a
zanyordu. Bu asrda A vrupa m edeniyeti artk teekkl etm i; ilim ve felse
fede byk h am leler yapm t. Lkin m ezheb m cadeleleri ve tima huzr-
suzluklar ierisinde kvranm akta, kilisenin taassubu karsnda ilim ve H ris
tiyanlk atm alar k u rb an lar verm i bulunm akta; tefekkr hrriyeti din
bask ile uramaktadr*'*. H albuki O sm anl cem iyeti hl tarih kudretini ve
ahlk nizmn m uhafaza etm ektedir. D evlet m esseselerinde gze arpan
manev sarsntlar cem iyet hayatnda p ek grlm yor; Trkiyeye gelen A v
rupalIlar tima ve ticar ahlkn stnl karsnda yine hayranlklarn
belirliyorlard. A vrupa, m eden ykseliine ram en, hl X V II ve X V Iirin c i
asrlarda da T rk-slm m edeniyetinden iktibaslarda bulunuyordu. N itekim
iek as ve iekilik sanat, ilk defa ham am , tem izlik ve abdesthane gibi
shhat ve m edeniyetin en m him unsurlar bu asrlarda stan b u ldan A vru
pa'ya intikal ediyor ve bylece A vrupad a S eluklular devrinden beri (m ed
rese ve hastahne gibi) yaplan srekli m edeniyet ve kltr iktibaslar ta
mamlanyordu. B ununla b erab er ngiltere ve F ra n sa d a yine de stanbuld an
'^Dstr l-amel, stanbul 1280, s. 122-123 (Ayn A li E fen d inin Kavnin-i l-i Osm an risalesi so
nunda).
Avrupa ilmi ve kilisenin m cadelelerine ve anlama gayretlerine ramen Hristiyanlk ile m ed en i
yet arasnda tam bir ahenk hi bir zaman kurulamamtr. Hristiyanln m ulak akidelerini ilim
le ve maddeyi inkr eden prensiplerini hayatla uzlatrmak mmkn olamam; madde - ruh mu-
(vazenesine dayanan hayat nihayet kiliseye kar isyannda devam la Avrupay ve dnyay beer ta
rihinin grmedii bir buhrana srklemitir. Bugn dnya bu sebeple tam bir istikbal korkusu ii
ne dmtr. Bu hususlar hazrladmz "Dnya buhran karcsnda Trk-slm m edeniyetinin ih
yas" adli eserim izde izah edilmitir.
4 2 8 , T U R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

gelen iek asna kar papazlarn taassubu bir direnm e hlini alyordu'^
te bu m add-m anev durum T rklerin m edeniyetlerine inanm alarna ve
inandka d a teekkl eden byk A vrupa devletleri karsnda mukavemet
lerini m uhafaza etm elerin e im kn veriyordu. O sm anllar nasl mill-slm
m efkre ile ykselm i idiyse inhitat devrinde de yine o n a sarlm akla manev
kuvvet kazanyorlard. N itekim uzun A vrupa harp lerin d e H azreti Peygam
bere aid Y eil Sancak(Sancak- erif)in N V Inc asrn sonlarnda Avrupa se
ferlerine gtrlm esi d et olm utu. Yavuz Selim veya K anun devrinde mu
kaddes em n e tle r arasnda yer alan bu sanca P dihlar byk seferlerde
husus b ir m erasim le birlikte gtryor veya sadrazam a devrediyordu. Dev
letin em niyeti ve bekasiyle ilgili zam anlarda, ve m esel Y enierilerin ilgasn
da kullanlan Sancak- erif b t n m slm anlann onun altnda ve urunda
toplanm asn gerektiriyor; son olarak da, Birinci C ihn H arbinde "Cihd-
ekber" ilniyle birlikte karlm b u lu n u y o rd u '^ Bylece O sm anllar, ilk de
fa, X V irin c i asrda durakladklarm kabul ediyor; fakat O sm anl devletinin
k ud retine, giriilecek slh at hareketleri ile onun eski satvetini kazanaca
na inanyorlard. Z ira T rkler X V II. asr o rtalarn d a henz O rta Avrupada
zaferler kazanyor; G irit adasn fethediyorlard. T arhoncu A hm ed Paann
yapt b dce devletin vridatnm 870.180.000 aka olup bu n a Msr, Eflk
ve B udan gibi "M m taz" eyletler ve im al A frika dhil bulunmad gibi
S eltin h aslan , evkaf, tim r gelirleri bu hesb dnda idi ve ancak devlete
aid um um rad n % lOu n u tekil ediyor ve bizzat T arhoncu lyihasnda be
lirtiliyordu. B u h esap lara gre um um gelir bugnk param zla 30-40 milyar
lira tutuyordu. III. M u ra d n clus bahii, 1.100.000 altn m iktarnda idi.
O sm anl devleti X V III. asrda ciddi m albiyetlere uram akla beraber yine
de ihtiam ve hayatiyetini m uhafaza ediyor; T rk C em iyetinde bizzat "Os-
manl" kelim esi d e asalet, vekar ve ihtiam m nsna gelmiti. A zam et devir
lerinde "At l r m eydan k alr, yiit l r an kalr" ata sz yksek kahra
m anlk ru h u n u belirtiyordu. H albuki orduda, idare ve ilmiyye snflarnda
b ag steren m anev ve m efkrev sarsntlar "Devlet m al deniz, yemiyen do
muz" darb- m eselini dourm u; m esseselerin nasl sukut ettiini aksettir-
m itir. L kin cem iyet hayatnda yine de m anev nizm ve m ill hayatiyet de
vam ediyordu.

Bu husus iin bak. Seluklular tarihi, s. 321-332.

Bak. T. Gkbiigin, "Sancak-i e r if , si. Ansikl. Say, 102. Aada buna dair misallere de temas
edilmitir.
 2. m paratorluk Dnda nhitat
(Sekkk U lu B ey e:)
"Dnya benim gibi bir ir u e senin gibi lim bir
h k m d a r u c da g e tirm e d e n n c e fe le k bir o k
yllar d a h a d e v r e d e c e k tir ."

"Eer baban iyi bir kan u n y a p m ise o n u koru;

fe n a ise d a h a iyisini y o p !
(Babr-h)

O SM A N LI T rkleri, K V Inc asrda, siyas kudretiyle olduu gibi m edeni

yet seviyesi, tim a nizm ve ahlk stnl ile de dnyann en ileri m ev
kiinde bulunuyordu. M ool istilsiyle m edeniyete en yksek kltr m er
kezleri tahrip ve ktallerle sukut ederken yeni fathedilen Seluklu ve Os-
manl Trkiyesinde slm m edeniyeti yeni b ir iek hlinde alyordu. slm
medeniyetinin ykselm esinde byk hizm etler yapan A rap lar ve ran h la r
yalnz siyas deil m ed en m evkilerini de artk T rklere terk ediyordu. D ik
kate yndr ki M ool istilsndan m asn kalan, h a tt M oollan ilk defa
malbiyete u ratan M em lk T rk leri idaresinde ve slm m edeniyetinin
en ileri lkeleri arasnda yer alan Msr-Suriye de kltr inhitatndan kurtula
mamt. Bu d a M ool istils neticesinde slm m edeniyetinin um um inhi
tat ve A kdeniz ticretinin O kyanuslara ve A vrupallarm eline intikali ile
alkal idi. Baz A rap m tefekkirleri inhitatlarnn m esuliyetini O sm anl
Trklerine yklem eye alrken bu hdisenin O sm anlIlardan ok evvel
meydana geldiini, M ool istils ile e n byk felketin T rk istan d a vuku-
bulduunu anlyam am lard. B una ram en siyasi hkim iyet gibi m eden s
tnln de T rk lere intikali A rap ve ra n lla n n artk hayatiyetlerini kay
bettiklerini gsterm itir. Seluklu devrinde slm m edeniyetinin ykselii,
Acem ve A rap edebiyat ve sanatlarnn T rklerin him yesinde ilerlem esi de
4 3 0 -------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y ET MEFKRES

bu inhitatn o n larla alkal olam yacam a, aksine onlar syesinde bir md

d et d ah a ykseldiine d ellet eder. E sasen T rkler olm asa idi hu lkeler da
ha o zam an H allarn m al olacakt.
Eski slm m edeniyet blgeleri inhitata derken yeni fethedilen Trki
y ede Seluklu ve O sm anl T rkleri kltr inkiafna balyor; Mool klcn
dan k u rtu lan T rkistanl ve ran h lim, edebiyat ve sanatkrlarn muhace
re ti ile slm m edeniyeti yeni bir filiz veriyordu. slm m edeniyetinin kuru
luunda byk filozof, riyziyeci vc hukukular yetitiren Trkistan, Mool
istilsiyle ve o n d an sonra d a M oolistan ve aatay H a n lar arasnda cere
yan ed en savalarla tam am en tahrip edilm iti. Tarihi V assf bu muharebe
ler neticesinde M v er n n eh r ve T rkistand a artk ziraat ve ticaretin bsb
tn sukut ettiini yazar. X IV nc asr A rap corafyacs el-O m ar de: "im
di Trkistanda a ncak harabeler kalmtr. Uzaktan iyi ina olunm u kyler g
rlyor, ki etraf yeilliklerle evrili olan b u kylerde insan bulm ak midi ile
yaklanca evlerin tam am iyle bo ve h a ra p olduu m ahede olunur. Mem
leketin b t n ahlisi gebe olup, bunlar asla ziraatle uram azlar" diyordu.
T rk istan d a tah rip ve yam alarn yalnz dm an o rd u lar deil bizzat aa
tay hanlarnn askerleri tarafndan yapldn da X V inci asra aid bir kaynak
yazar. X V Inc asrd a K garl H aydar M irza D u g latm devrinde, eski ma
m ur u havzasndaki h arab elere bakarak, tarihi C em al K arnm bu blge
de bir ok ehirlerin bulunduuna ve p e k ok lim yetitiine dair kaytlarn
garip karlam as d a dikkate ayandr. O uzlar sratle yerleik hayata ge
tikleri h alde M oollar ve aatayllar ehirlerden n e fre t ediyor ve gebe
hayatna ballkta srar gsteriyorlard. M ool istils ve aatay hanlar
devrinde T rk istan artk slm m edeniyetinin ileri blgelerinden biri olmak
vasfn kaybetm i; kaynaklar byk ehirlerin asrlarca harabe hlinde kald
n ve b ir d ah a dirilem ediini m eydana koym utur' . T rkistan sadece Mool
istils zerine A n a d o lu ya kaan nfus ile, ilim, edebiyat ve sanat adamlar
ile son m eden vazifesini yapm tr.

C ihn hkim iyeti dvsiyle m eydana kan T im ur (1370-1404), mpara-

torlu u n u T rk veya slm ideallerine gre kurm uyor; sdece kendi ihtiras
lar iin dnyay feth etm ek istiyordu. Bu hviyeti ile o milletin babas mevkiini
m uhafaza ed en T rk kaan ve sultanlarna deil M ool hanlarna benziyor;
o nlarn zihniyet ve an an elerin e bal bulunuyordu. N itekim onun btn se
fer ve savalar T rk-slm dnyasna ynelmi; T rk istan n bir ksm (Ha-
rezm ), ra n , A ltm -O rd u , Kafkasya ve A nadolu o n u n tahrip ve ktallerine u-
Barthold, Dersler, s. 182, 197; Seluklu tarihi, S. 374, spanya elisi Klaviyo Timura gittii zaman
aataylarn geb e olduklarn, seferlere asker olarak katldklar iin vergi demediklerini sy
ler.
T r k CHN h k m I y e t ! m e f k u r e s i ______________________________________________________________________4 3 1

j^ayarak M ool istilsnn getirdii m ed en sukutu ikm al etm itir. Bu sebep

ledir, ki Suriye ve H rezm lim leri T im u ru M slm an saymyor; elilerine
"sizin lkeniz D r l-h a rb dir ve M slm anlarn size kar cihd farzdr" di
y o r la r d * . T im u r bu tah rib atn a m ukabil sadece payitaht S em erkand m e

deniyet m esseseleri ile sslyor; lim ve sanatkrlar o rad a topluyordu. F a

kat onun im r faaliyetleri arasnda yalnz H oca A h m e d YesevVnin trbesi tam
milli bir m n kazanm tr. Z ira b t n T rklerin velisi tannan, T rk tasav
v u f u ve edebiyatnn ba olan A hm ed Y esevnin eski O uz yurdunda, Sr
n e h r i vadisinde bu lu n an (Y ese-bugnk T rkistan ehri) m ezar T im u run

himmetiyle m uazzam b ir trbeye ve byk bir zviyeye kavum utur. z-

bekler zam annda Y ese ehrinin "T rkistan" adn alm as A hm ed Y ese
vnin T rkler arasnda ne derece din ve m ill bir kudsiyetle yaadn gs
terir.

T im uru n im paratorluu, in lkesini fethe hazrlanrken, lm ile d a

ld. F akat T rk istan ve ra n n arkm m uhafaza eden ahruh ve olu
Ulu Bey zam anlar ilim ve im r faaliyetleri ile geti; H e ra t S em erkand ye
rine bir m edeniyet m erkezi oldu. Yanl o larak aatayca adn alan yksek
bir Trk edebiyat X V inci asrda O sm anl edebiyat ile rek ab et edecek bir
dereceye eriti. B ata Ali r N ev olm ak zere m him airler, sanatkrlar
ve ran M oollar zam annda gelien riyziye ve astronom i ilim leri syesin
de H eratta bir m edeniyet ham lesi balad. Bu devrin byk airlerinden
Sekkk byk astroi)6m olan hk m d ar U lu Beye: "Dnya benim gibi b
yk bir Trk airi, senin gibi de lim bir hkm dar vcuda getirmeden nce f e
lek bir ok yllar daha devredecektir" diyordu. Byk air Ali r N evnn i
irleri btn T rk dnyasnda ve O sm anl T rkleri arasnda yaylmt. O
Trkenin Farsaya stn olduunu sylyor ve M uhakem et ul-lgateyn
adl eserini yazarken de artk Trkenin yksek bir edebiyat dili olduuna in a
nyordu. U lu Bey, dedesi T im u ra m ukabil, Trk m ill duygularna sahip bir
hkmdar idi. H eyet ilm inde slm m edeniyetinin son ham lesini yapan
Ulu Bey bilhare F tih in yannda alan A li K uuyu da yetitirm iti. H i
dye mellifi B urh n ed d in M erginnnin to ru n larn d an olan S em erkandm
irs eyh l-slm lar d a U lu Bey gibi elenceye dkn bulunuyor; din h
kmlere aykr b ir hayata, m uganniyeler arasnda ziyfetlere alm olarak
yayorlard. Bu d urum h r dnceden ziyde bir ahlk kntye dellet
ediyordu. T im u r ev ld lan ve gebeler arasnda ta zm ediliyordu. F ak at
Trklk uru o n d a deil evldlarm da gelim iti. Filhakika T im ur paralar

Barthold, D e sle r, s. 105, 201.

4 3 2 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C l H N H K M Y E T M E F K R E S

zerinde M oolca ib are koyduu hlde U lu Bey, eski yarllarda olduu gi

bi T rke "Ulu beg G rgn szm" form ln kullanyordu. Bu hkmdar
yalnz ilmi him ye etm iyor; bizzat lim ve slm m edeniyetinin H eyet (astro
nom i) ilm inde son szn syleyen bir insan olarak m stesna bir tarih ah
siyet idi. U lu Bey zam annda S em erkand ve B uhara m ed reseleri duvarlar
n a "ilim tah sili, erkek-kadn h e r m sl m an a farzdr" hadsini yazdrmt
H e ra tta hkm sren H seyin B aykara ve veziri byk ir ve lim Ali r
N ev zam an b ir kltr ve m edeniyet ham lesi olm utu. G erek ten Timur ve
oullar zam annda T rkistan ve H o ra san da byk m im ar bideleri, edebi
yat, riyziye, heyet ve resim san atnda, sulam a kanallar inasnda cidd
h am leler yaplm; fakat b u faaliyetler um um inhitat zerin e bir tesir yap
m am tr. ingiz ve T im uru n istillar ile ken T rk-slm medeniyeti bu
T im u r oullarnn k urduklar k lt r m erkezlerinde bile uzu n m ddet yaa-
yam am tr. Bylece R uslar X IX uncu asrda T rk istan a girdikleri zaman
bu lk ed e B uhara, H ve ve H o k a n d hanlklarn ok zayf b ir durum da bul
m ulard. U ygurlar ve K arah an h lar zam annda yksek bir T rk kltrne
sahne olan ark T rk istan d ah a iyi bir du ru m d a deildi. K arahanhlar za
m an n d a (X rin c i asrda) T rk dili ve tarihi hakknda byk eseri ile Kgar-
l M ah m u d , K utadgu-bilig ile Y usuf H as H cib gibi mill mtefekkirlerden
sonra K V Imc asr o rtalarn d a H aydar M irzann m him tarih eseri ark
T rk istan n ilim hayatnda son bir fikir m ahsl idi. M ool istilsndan ve
deniz keiflerinden sonra deien m eden ve ktisad artlar en ziyde Tr
k istan m enf tesirler altnda tutuyor ve dnya ftihlerinin evldlan, en zayf
bir zam an d a, R uslarn istilsna uruyor. X IX uncu asrda ngiliz-Rus reka
beti ve h l T rklerin tarih hayatiyetine b akan birincilerin H indistan istils
gibi isabetsiz endieleri de T rk istan d a deil A fganistand a bir tam pon dev
let kurulm asna yardm etm i ve bu d a bir derece T rk istan n esir kalmas
sebep lerin d en biri olm utur.

M oollar dier lk elerde olduu gibi im alde de K pak ve Bulgar

T rk lerin i im hadan ekinm em ilerdi. B ununla b erab er o nlarn kurduu Al-
tn -O rd u im paratorluu d a yine T rk lere dayanm; A ltn-O rdu hanlar di
er M ool h an larn d an d ah a nce Trklem i ve slm lam tr. Altn-Ordu
devleti ra n d a hkm s ren p u tp ere st lhanl h km darlar ile, sonra da
dahil m cadelelerle sarslm ve T im u run Toktam han m alp etmesi i
m al T rk l n b sb tn zayflatm t. Bylece T im ur imparatorluunun
k uruluu A ltn-O rdu ve A nadolu T rkleri aleyhinde olduu gibi onun sava
lar O rta Asya ticaret yollarn iptal ettii ve devleti de u zu n bir m re sahip
bulunm ad iin T rk istan a cidd bir hayatiyet getirm edi. Altn-Ordunun
T T JR K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 4 3 3

paralanm asndan so n ra m eydana kan K azan, A strah an ve K rm hanlkla

r arasnda en uzun m re sonuncusu sahip olm utu. O sm anllann him ye-
sinde ve ileri k arakolu d u ru m u n d a bulunan K n m H anl da 1783 K aynarca
muahedesiyle R u slarn igaline girdi; tedricen ve kinci C ihn H arbinden
sonra da kitle halinde b ir srgn ile bu lkenin T rkl de tarihe kart.
Halbuki K rm svari ord usu asrlarca R uslar ve A vrupay titretiyordu.

Byk F tih T im u run im paratorluu s ratle ykld halde, beinci b a

tndan torunu olan B abr ahn kurduu B yk H indistan im paratorluu
daha uzun ve anl b ir tarih e sahip olm utur. T rk edebiyatndaki yksek
mevkii, kltr ve airlii ile m ehur olan B abr, zbekler tarafn d an F er-
ganadan atlnca kahram anl syesinde nce A fganistan, d ah a sonra da
Hindistand a T rk D elhi Sultanln P an ip at zaferi ile 20 N isan 1526d a y
karak bu lkeyi hkim iyeti altna ald ve yeni b ir im paratorluk kurdu. B abr
Moolluktan n efret ettii, kendisini ve askerlerini T rk adiyle and halde
Avrupahlar bu devlete "Byk M ool m p arato rlu u " adn verm ilerdir.
Halbuki bu isim, bu devlete aid kaynaklar gibi dier slm m ellifleri ta ra
fndan da hi bir zam an kullanlm am tr. X. asrda G azneli Sultan M ahm ud
ile balayan ve B ab re k ad a r b ir ok T rk devletleri tarafndan idare o lu
nan H indistanda bu h k m etler ve O rta Asyad a n vukubulan m u h aceretler
syesinde slm iyet yaylm ve b u ra d a slm m edeniyetinin yksek eserleri
meydana gelmitir. G erek ten T rk sultanlarnn H in d istan da ina ettikleri
byk m im ar bideleri, cam iler, t rb eler m em leketin zenginlii, devletin ve
Trklerin azam et duygulariyle m tenasip idi. O nlar bu m uhteem eserlerle
Hindistan ehirlerini sslerken K alkta, M adras ve B om bay gibi yeni eh ir
ler de kurm ular, ziraat de o k ileri bir seviyeye eritirm ilerdi. B abr: "Eer
baban iyi bir kanun yapm ise onu koru; fena ise daha iyisini yap" d st ru ile
yeni bir fikri tem sil ediyordu. Bu devletin en byk hkm dar olan C el
leddin E kber-h (1556-1605) eitli rk, dil ve dinlerin kaynat bu lkede
btn din ve m ezhep m m essilleri ile daim a m nakaalarda bulunuyordu.
Bu mnakaalar neticesinde H indistanda m anev bir birlik kurabilm ek iin
slm ve H indu dinlerinin mezci ile yeni bir din vcuda getirdi; b u n a "Din-i
lhi" ve ibdetlerine de "yin-i E kber" adn verdi. L kin onun istibdad ile
kaim olan bu su n din lm nden so n ra o rtad a n kalkt. B u, V lInci asr
balarnda im parator H erak liu sun, ayn siyas m aksatla Bizans m p arato rlu
unda mevcut H ristiyan m ezheplerini M onotheism e ad ile yeni bir m ezhep
halinde birletirm e teeb bsnden d ah a cesrne bir harek et idi. H in d is
tann dier hkm darlar gibi B abrl p d ih lar da O sm anhlarla dostne
mnasebetlere girim ilerdi. stan b u ld an giden M im ar Sinan kirdlerinin
4 3 4 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

H in d m im arisinde hizm etleri ve baz O sm anl airlerinin H ind saraylarnca

okunm as kayda yndr. H indistan T rk beyleri arasnda T rke iir ve d
vn yazan airler de vard. X V F nc asrda O sm anl ve Safev saraylar etra
fnda olduu gibi B abrller saraynda da T rk edebiyat geliiyor; aristok
rasinin T rk olm as dolaysiyle T rke gram er ve lgat kitaplar d a yazl
yordu. E vreng-zbin lm nden (1707) so n ra gelen B abrl hkm darlar
nn zayflam as ile m uvazi olarak ngilizler de H in d istan da yaylm aa bala
dlar. N ihayet ngilizler H in d istan d a vukubulan Sipahi isyannda. (1857) son
h k m d ar B ah ad r h alkal sayp srgn etm ekle bu im paratorluk ink
raz buldu. ngilizler bu isyann bastrlm asnda dost Tanzim at O sm anh h
k m etin d en faydalanm ak m aksadiyle H life A bdlraecidin H alifelik nh-
zunu d a kullanm tr.

ra n d a h sm ailin A k-K oyunlu devletine nihayet vererek kurduu

Safev im parato rlu u (1502-1736) d a i gebe T rkm en kabilelerine daya
nyordu. Saray ve ordu dili de Trke olup bu devletin kurucusu ah smail
gzel Trke iirleri ile i T rkm enleri kendine balyordu. i bir tarikat
eyhliinden ahlk m akam na ykseliyor; krkledii i taassubu sayesinde
kuvvet kazanyor ve h er tarafta hkm sren S nn T rk devletleri arasnda
siyas hkim iyetini devam ettiriyordu. G zel T rke iirlerine ve Trkmen
kabilelerine dayanm asna ram en ah sm ail ve haleflerinde m ezhep taassu
bu dnda mill b ir uur m ahede edilem em itir. Z am an zam an AvrupalI
larla birleen ve frsat bulduka O sm anhlara hcm Safevler slm dvas
n a d a zararl olm ulardr. Bu suretle K anunnin A vrupaya hkim olmasn
engelledikleri gibi slm n da belki kaderini deitirm ilerdir. Halbuki Os
m anlIlar slm dvsiyle hem en b t n tarik atlere dayanyordu. Fakat Safe
vler bizzat b an d a bulunduklar i m ezhep dnda hi bir din hrriyeti ta
nmyor; T rk tarih in d e grlm em i bir taassubu siyasetlerine temel yap
yorlard. Bu sebeple Snnleri ya cebren i yapyor veya ldryor; byk
slm lim lerinin t rb eleri bile tecvzlerinden m asn kalmyordu. Byle
bir din ve cism an hkim iyete sahip olan ah M srn i F atm Halifeleri
gibi b ir otoriteyi ve eski ran hlarnn d a istibdadn tem sil ediyordu. Bu
sebeple ahn st n d e hi bir kuvvet m evcud deildi. O sm anlIlarda devlet
erkn b t n m eseleleri D vanda m zakere edip k arara balad halde, Sa
fev devletinde byle b ir istire organ veya kabine m evcud deildi. Her ey
m stebid ha aid olduundan nzr(vezir)ler sab a h la n saraya gider ve on
d an alm an em irleri icra ederlerdi. O sm anllar ile ran hlar arasndaki sa
valar, A n a d o lu d a Alev T rklerini devlete kar bir siyasi vasta olarak kul
lanm aya alm alar, S nnlere zulm leri ve nihayet T rkerin Avrupa harp-
i t R K C H N H K M Y E T M E F K R E S _____________________________ 4 3 5

lerinde arkalarn d an tecvze girim eleri sebepleriyle vuku buluyordu. Os-

manl ordusunun kudretine ve ateli silhlarna dayanamyan ranllar, I. h
Abbas zam annda (1587-1628), ngilizlerin teknik yardm ile kuvvetlendiler
ve Osm anlIlar takld ile merkeziyeti bir devlet idaresi kurm aa altlar.
h sm ail gibi h A bbas d a ran ve A zerbaycan T rklerinin halk edebiyat
larnda m him bir mevki igal eder. h A bbsn baz m him im r faaliyet
leri de kayda yndr. Bu gayretlere ram en ra n n M ool istilsndan son
ra yklan eski m edeniyetini ihy etm esi m m kn olm ad gibi Safe\ devle
ti de zayf bir bnyeye sahip idi. h A bbsn payitaht T ebrizden sfah an a
nakletmesi de bu devleti dayana olan T rkm en asker kuvvetinden u zak
latrmt. B u ndan baka Seluklular devrinde an yaayan ran ede
biyat da b ir d ah a o kudreti gsterem edi; yksek ran sanat da sukut ieri
sinde kald.
Bylece O sm anhlar dnda kalan T rk lem i siyas kudreti, devlet te
kilt, m edeniyeti ve tim a ahengi ile hi bir zam an O sm anhlarla m ukayese
edilecek b ir varlk g sterm eden sratle inhitata srklendi. N itekim slm n
klc ve hm isi o larak O sm anhlar ykselen A vrupa m edeniyeti ve b 5ik
devletleri karsnda k u d re t ve hayatiyetlerini m uhafaza ed erk en dier T rk
lkeleri de kendi bnyeleri iinde sukut ediyorlard. C oraf ve siyas m n a
sebetler gibi m ed en kabiliyet de artk O sm anllarda bulunduundan A vru
pa m edeniyetinden istifade ve iktibaslar d a onlar tarafndan m m kn olu
yordu, ki bu hususlar gelecek bahislerde ele alnm tr. B tn A rap lkeleri
de Osmanl im p arato rlu una dhil olup kaderleri tam am iyle ona bal idi.
Nitekim T rk ler Seluklular devrinde Y akn-ark A rap lkelerini nasl H a
llardan kurtarm larsa; im al A frik ay d a A vrupalIlarn istillarna kar
Osmanl deniz kuvvetleri korum utu.
 3. M edeniyet stnlnn Kayb
ve
A vrupaya Yaklama Balangc

" em elerd e a b d e s t aln m az oldu,

C a m ile rd e n a m a z kln m az oldu ,
M m u r olan \jerler h e p viran oldu.
A ld N e m s e bizim nazl Budin'i.

"O lm u idim bir za m a n ben s e d d -i slm a kilid,

N ice can lar din y o lu n d a u ru m a o ldu ehid.
Ta k p m e t h arolu n ca k e s m e z e m H a k dan mid,
B ir g n o la ala baht- siph m der, Budin."
(Gazi Ak Haan)

O s m a n l I T rkleri, K V IT nci asrda, zaferler kazanrken bazan da ma

lbiyetler gryor; bu sebeple de azam et devrine nazaran b ir inhitat iinde
bulunduklarn anlyorlard. F ak at T rk m tefekkirleri asker, idar ve lm
m esseselerde m ah ed e ettikleri bozukluklar islh etm ek syesinde "Dev-
let-i ebed m ddet" olan im paratorluun eski kudretin i te k ra r kazanacana,
m ed en ve m anev stnln kendilerinde olduuna inanyorlard. Yukar
da belirttiim iz zere onlar, A vrupalIlarn O kyanuslara ve dnya ticaretine
hkim bulunduklarn, b u durum un T rk-slm dnyasna siyas ve ktisad
bir tehlike getireceini kavram akla b erab er G arp m edeniyetinin ykselmek
te ve m ensup olduklar slm m edeniyetinin in h itatta olduunu dnemi
yor; za te n A v ru p ad a gelien yeni m edeniyeti de takip edemiyorlard.^Nite-
kim O sm anl o rd u lar A lm anya ilerine, ekoslovakyaya ve A lp dalarna
k ad a r alanlarn u zatm akla beraber; "Kzl-elm a eddini" (Viyana) aama
yan, Svey kanaln aam ayan O sm anl im paratorluu denizlerde ve Okya
n u slard a hkim iyeti kaybediyordu. A vrupaya hkim iyeti engelleyen Safev
f t I R K C H A N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________ 4 3 7

rann kard coraf ve asker zorluklar T rk istan a varm aya im kn v er

memi; D on-V olga kanaln am a teebbs de rauvaffakiyetsizlie ura
mt. Bu sebeple, K rm H anl m stesna, R uslar, tedricen A ltm -O rdu
hanlklarn o rtad a n kaldrm ; O rta A syaya doru hudutlarn geniletm ee
balamt. B ununla b e ra b e r ktann ortasnda hkm sren O sm anl m
paratorluu yine de sonsuz kaynaklara sahip bulunuyordu. F ak at A vrupa,
bir yandan A m erik a ve O kyanuslara hkim olarak, elde ettii m add im kn
larla, te y andan da lm keiflerle, m edeniyetini ykseltir ve kuvvetlendirir
ken O sm anl dnyas m eden inhitatla b irlikte asker kudretini d e kaybedi
yordu. O sm anl devletinde ktisad endieler de kendini gsterm i; A vru
pada altn ve gm bolluu hkm s rerk en T rk-slm dnyasnda para
stants artk iddetle hissedilm iti. Seluklular ve B eylikler devrinde olduu
gibi O sm anlIlar d a bu kym etli m adenlerin ve h arp m addelerinin h u d u tlar
dan km asna kar sk ted b irler alm t. M al k lfetler altnda kalan devlet,
ktisad b u h ran n artm asiyle m uvazi olarak, sk-sk, sarayda bulunan altn ve
gm eyay d arb h an ed e paraya tahvil etm i; devam l h arp le r d e T rk t c
car ve serm ayedarm sarsm tr. M r idarenin bozulm as ve zira istihsalin
azalmas d a bu um um in h itata m uvazi olarak geliiyordu. Z ira O sm anl o r
dusunun esasn tekil ed en T im a r idaresinin sarslm asiyle hem m em leket
imr im knn kaybediyor; hem de topraa bal bulunan asker m asraflar
da devlet hzinesine ykleniyordu. N itekim K anun devrinde devlet m erk e
zinde, Y enieriler dahil, b t n m aallar (m evcib h r n ) 41.000 kii ve ay
lklar 1223 yk ake iken gittike T im arl sipahinin azalm as ve yenierile
rin oalmas yznden hzineden m aa alanlarn m iktar III. Sultan M usta
fa zam annda artk 150.000e bli olm utu. B u gelim e bir yandan h zin e
nin ykn arttryor; te yandan d a T im arl sipahinin azalm as ve bozulm a-
siyle zira istihsali d e dryor; yenieri ve m ltezim lerin tahakkm ile
halkn fakirlem esine, tim a huzrsuzluklara sebebiyet veriyordu. n h itat
devrinde yksek tab ak ad a artan lks ibtils ve suiistim aller de ktisad zo r
luklar iddetlendiriyordu.^
m paratorluun bu inhitatm gren T rk m tefekkirleri yine de im pa
ratorluun k u d retin d en em in bulunuyor; onun k aderinin slm m edeniyeti
nin umm in h itatn a ve A vrupa m edeniyetinin inkifna gre taayyn e d e
ceini dnecek k ad a r geni bir gre sahip bulunm uyorlard. Bu d a tabii
idi ve nitekim tarih m edeniyetlere m ensup m tefekk irler d e ancak kendi
dnyalar iinde kalm ve o n u n hu d u tlarn am deildi. G erekten T rk
mtefekkirleri klsik slam ve Seluklu devirlerinde gelmi byk lim, filo-
Ktib elebi, D st r ul-am el, s. 131-132; Z. V elidi Togan, Bugnk Trkistan, s. 90, 102; Bernard
Lewis, The Emergence o f M odem Turkey, Lx>ndon 1968, s. 23-31.
4 3 8 , T R K C - l N H K M Y E T M E F K R E S

zof ve m ctehidlerin b ir d ah a yetim iyeceine ve bu sebeple d e tihd ka

plarnn kapanm b u lun d u u n a inanyorlard. B ununla b erab er Osmanl
m p arato rlu u n u n sarslm az tem ellere dayandna, byk devlet adamlar
yenilm ez ordular, yksek hukuk ve tima nizm , san at dehs, nihayet
k lt r ve m efkresinin k udreti T rklerde kendi stnlkleri kanaatinin de
vam na kfi geliyordu. N itekim O sm anl T rkleri, K V IT nci asr boyunca
ord u larnn kudreti, m eden hayat, ahlk ve nizm stnlkleri; bir ok mil
let ve dinler arasnda nsan esaslara dayanan ahenkli m nasebetleri ile bu
stnlklerini gryor ve A vrupalIlara d a gsteriyorlard. AvusturyalI Ge
n eral M ontecuccuii (1609 -1680) d e h a rp fenlerine d air hatratn d a Osmanl
o rd u su n u rn ek saym as T rklerin henz m edeniyet alc deil, verici bir
d u ru m d a olduklarm gsteriyordu. Filhakika o, O sm anl ordular, birok
m u h areb elerd e bulunm u kum andan ve askerleri hakknda gzel bilgiler ve
rirk en bu o rd u larn tekilt, teknii, nizm ve disiplini zerinde durur;
T rk lerin savata lnce ehd olacaklarna ve cennete gideceklerine, ecel
gelm edike insanlarn lm iyeceine, alm larm a ne yazlm ise onun mutlaka
vukubulacam a inandklarn d a b elirterek m anev k u d re t kaynaklarn da
m eydana kor. AvusturyalI general b u sebeple O sm anl ordularna dayana
bilm ek iin Trk uslnde m untazam ordularn kurulm asn ileri srer. Zira
bizzat kendisi askerlerim O sm anl ordusuna gre hazrladn ve 1664de
S ain t-G o th ard d a (Alp dalar) b u syede T rk lere kar muvaffakiyetler
kazandn iftiharla syleyerek tezini isbat e d e r.'

N itekim X V IIT inci asr sonlarnda T rk o rdusun un A vrupa usl ve tek

niine g re m odernlem esi grlerini ileri sren T atarck Abdullah Efendi,
K oca S ekbanba ve V aka-nvis sim E fendi d e A vrupada muntazam or
dularn K anun Sultan Sleym an rneine gre kurulduunu sylerken bu
gr benim sem i ve bizzat bu generale aid eserin tercm esinden fayda
lanm lard."
X V IT nci asrda A v rupa ve ran cephelerinde, A kdeniz havzasnda etin
savalar yapan, gemi asrlara nispetle zaferler yannda arasra da malbi
yetler gren T rk ordular, bu sebeple seferlere H azreti Peygarabere aid
S ancak-i erif ile karlyor ve bu da askerlerin m aneviyatm ykseltiyordu.
K prl-zde F azl A h m ed P aann 1662 seferinde b ulunan air:

M enoires, I, s. 222-223; Ahm ed C evdet, Tarih, III. s. 309-310. Bu eserin yazma halinde bir terc
m esi vardr (A . Advar, O sm anl Trklerinde ilim , stanbul, 1943, s. 163). Trklerin bu inana
Kurann: "z c el-ecel l-yastak-dim ne saten ve l-yestehirn" yetine dayanr.
sim , Tarih, 1, s, 32, 264. Dierleri aada grlecektir.
T r k C H N h k m I y e t m e f k u r e s i 4 3 9

H azr ol vaktine N e m e kral,

Y er g t rm ez asker ile geliyor.
Patriklerin inm i tahttan diyorlar,
Bir H alife kalm , o d a geliyor.

D o k sa n bin var tatl can a kyacak.

Y z bini d e Tatar h an d an geliyor.
K am a kfir kam a l m n im di,
H ac B ek ta V eli kalkm geliyor.

Nitekim A vusturyallarm ok gvendii U j^ a r kalesi 1663de fethedildi:

M jde g el p Ehl-i slm a d old u ,

G azi vezr feth eyled i U y v a r.
N e m e lin k a fa sn d a n y d old u ,
G azi vezir feth eyled i Uyvar'.

IV. Sultan M u ra d n ra n a kar at seferde o rdu n u n heybetini ve

evkini anlatan yenieri airi Kayk K ul M ustafa d a B adad fethi m nase
betiyle ok m esddur. G en O sm an destn d a b u fetih dolaysiyle teekkl
^ 22
etmitir:

H azreti Eyybda kl kuand,

Gittii yollara k u m a d en d i,
Kzil-ba d a korktu, k en d i u an d ,
S u ltan M urad geld i, alun dalar.

V ak tin e hazr oi e y A c e m h,
M agripten st n e asker geliyor,
Ykacaktr tcn le tahtn.

S u ltan M urad handr, g elen kendidr.

S u ltan M urad yer-yzn H alifesi,
S u lta n H ac B ek ta o n u n velisi,
Y etm i bin d e S erd en -g eti geliyor.

Trk cem iyetinin yksek ahlk vasflarna ve tima nizm na dair Av-
npal seyyahlarn m ah edeleri de bu asrda tekrarlanm aktadr. Filhakika
Trkerin dinsiz, fen a ve b arb ar bir m illet olduunu yaygn bir kanaat olarak
Diuhafaza eden A vrupalIlara kar Thevenot, T rkerin kendi soydalar gibi
^stiyanlar d a asla aldatm adklarn, T rkiyede bu gibi ktlklerin hris-
F- Kprl, Kayk K ul M ustafa, stanbul 1930, s. 5, 9, 10. G en O sm ana aid iirler m teakip sa-
hifeleri doldurur.
440 , T R K C H N H K M Y E T M E f k R E s

tiyan ve yahudiler arasnda grldn syler. O n a gre T rkler ok din

d a r ve hayr-sever in san lar olup btn dnyaya iyilik yaym aa alr; sevdik
leri b ir hristiyanm T rk (M slm an) olm asn arzu ederler. O nlar byk bir
h rm et besledikleri p d ihlarna ok sdk olup hkm darlarna hiynet
eden bir T rke rastlanm am tr. "Ben onlarn o k iyi insan olduunu syler
ken h a kik Trklerden bahsediyorum. A m a T rkiyed e m slm anh kabul
eden baka halklar tecrbe edenler fenalklarn b u n lar arasnda zuhr etli
ini anlam lardr. T rk ler arasnda asla faizcilie ve kavgaya rastlanmaz.
ehirlerde ask erler bile kl tam azlar. yi T rk ler katiyen arap imez, pa-
rasiyle oyun oynam azlar. N izm a son derece dkndrler. Pahal mal sa
tan lar m ah k em ed e cezalandrlr. Al-veri iin arya gnderilen bir ocu
un aldatlm asna kim se cesaret edem ez. Su-ba daim a nizm korur. Trk
ler kim senin dinine ve ibadetine karm azlar. T rk ler tem izlik ve shhatleri
iin sk-sk h am am a giderler. Y aam ak iin yer ve yem ek iin yaamazlar.
Bu sebeple d e ok kuvvetli ve shhatlidirler. Trklerin kusurlarna gelince
kendilerini baka milletlerden stn ve cesur sayarlar. Bu stnl bilhassa
kendi dinlerinde olm ayan hristiyan ve m usevilere kar duyarlar.^^ Seluklu
ve ilk O sm anl devirlerinde T rklerin hayr, insanlk duygular, bu maksatla
yaptklar vakf im retler, kervansaraylar, fakirlere iyilik ve yardm lar hak
knda bildiimiz eyler bu asra m ensup dier A vrupal seyyahlar tarafndan
d a uzun boylu ve hayranlkla tasvir edilmi; insanlar gibi hayvanlara kar da
gsterilen efkat ve yaplan vakflar bu yabanclarn dikkatini ekmi ve ok
eitli m isaller verilm itir. Y azarlara gre R u m lar da bu m em lekette yaar
lar; fakat on lar h ilek rlk ve hainlikleri ile T rk lerd en ayrlrlar
B u d u ru m d a T rk lerin kendi m edeniyetlerine ve stnlk duygulanna
bal kalm alar ve A v ru p ad a gelim ekte bulunan yeni m edeniyete itibar et
m em eleri n orm al idi. N itekim tarih m edeniyetlere m ensup olan dier mil
letler d e h em en ayn psikoloji iinde bulunuyor; uzun m d d et kendi lemle
ri dnda bir m edeniyetin m evcudiyetini kabul edem iyorlard. Bu sebeple
m slm anlar gibi O sm anlIlar d a kendi m edeniyetlerinin inhitatlar ve ona
are bulunm as h ak k n d a ancak kendi bnyelerine gre grler ileri sr
m ler; m eseleleri cihnm l b ir m ahiyette dnem em ilerdir. Hatt Is
lm ve O sm anl in h itatlarn a dair bugne dein yaplan izahlar da eski m
tefekkirlerin dncelerine inhisar etm itir. G ariptir, ki A vrupa ^deniyeti
^ T h evenot, Relation d'un veyagefait eu Levant, Paris 1665, s. 58, 70, 111-112, 126. Viyana muhasa
rasndan muvaffakyetsiz olarak d n en Kara M ustafa Paa em rinde koca bir orduya ve hayatn
kurtarma innknlarna ram en idamn icraya gnderilen bir ka kiiye kellesini teslim ederken
pdiha ve nizm uuruna bal kalarak devrin Trk olduunu gsteriyordu.
L es Voyages du sie u rD u L oir, Paris 1654, s. 166:
T R K C lH ^N H K ^^ ^ Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________ 4 4 1

karsnda giriilen iktibas ve m odernlem e h arek etleri iki asr srd h al

de istenilen neticelerin elde edilem em esine ve ikyetlere ram en bu m ese
lenin izah iin de henz cidd aratrm alar yaplamamtr.^^ M slm anlar
eski Y u nan ve Y akn -ark k ltrlerini yourup bir slm m edeniyeti k u ra r
ken G arb A v ru p aya ve o nun L tince eserlerine itibar etm edikleri gibi, o ra
da gelien yeni m edeniyete de dikkat etm em ilerdi. E sasen A vrupann bu
meden inkiaf O sm anl ykselii ile m uvazi bulunduu iin bu hususta giri
ilen kltrel tem as ve faydalanm a teebbsleri O sm anl T rklerine aid ol
mak gerekirdi. N itekim O sm anllar, X V inci asrdan beri, A v ru p ann baz
sanat, teknik ve coraf bilgilerini alm akta b ir kusur ilem em ilerdir. F akat
bu teknik ve kltrel tem aslar ok m ah d u t olup O rta A v ru p ad a ve A kdeniz
havzasnda A vrupalIlar ile yan-yana yaayan T rkler m n en onlardan ok
uzak bulunuyor; slm ve H ristiyan dnyalar arasnda m evcut dem ir-perde
XVIFnci asrda, in h itat psikolojisi ile, gittike d ah a da kalnlayordu.

B ununla b erab er asrlarca A vrupalIlara kar stnlk duygularna sa

hip bulunan T rk ler in h itata dtke bir yandan onlardan uzaklayor; te
yandan d a m albiyetlerin tek err r G a rb a kar yaklam a zar retin i gste
riyordu. G erekten ikinci V iyana M uhasarasnn (1683) muvaffakiyetsizlie
uramas ile devam ed en uzun bir h arp H al m ttefiklerin taarru zlarn a ce
saret vermi ve T rk leri ar kayplara u ratarak K arlofa m uahe-
de-nmesini ( 2 6 1. K nun 1699) im zalam aa m ecbur etm iti. O sm anl im pa
ratorluu, bu hdise ile, ilk defa byk eyletlerini brakm ve devrin artk
aleyhe dndn anlam t. N itekim bu m uahede-nm e ile T rk ler hem en
btn M acaristan A vusturyalIlara, U krayna ve P odolyay Lehlilere, A zak
kalesini R uslara, D alm aya sahillerini ve M o ray d a V enediklilere terk e t
miti. Sadece Tam evar vilyeti T rk askerlerinin kahram anl syesinde
bir m ddet iin kurtarlm t. B u ar m albiyet ve kayplar T rkler zerin
de o kadar ac b ir tesir brakm tr, ki "Ald Neme bizim nazl B udini" ar
ks mill strab bugne k ad ar iletm itir. Bu serhad boylarnda cihd yapan
gaziler kendi destanlarn kendileri yazm akta; ehir, kale ve vilyetlerin nasl
terk edildiini ac b ir dille anlatm akta; fakat kahram an gaziler yine de im an
ve vatan aklarm m uhafaza etm ekte; lm eyince T am evarn verilmiyecei-
ni de Pdiha b ildirm ektedirler. G azi k Hasan:^*
slm medeniyetinin inhitat hakknda bugne kadar ileri srlen fikirler teferruat ve neticeler
zerinde durmu ve M ool istilsnn balca mil olduu tezi bizim "Seluklular tarihi ve
^Trk-slm medeniyeti" adl eserim izde e le alnmtr {s. 868-387).
F- Kprl, Kayk K u l M usta fa, s. 18-19; G azi k Haan, T rk ka h ra m a n lk iirleri A ntolojisi,
nr. Osman Atill, stanbul 1967, s. 77, 328. M adam M ontague stanbula gelirken 1717de Kar -
442 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R e s I

N e ek er kullarn serh ad ilinde,

Bilinm ez Hnkrm grlm eyince;
B u n ca m em lek etin kfir elinde.
Kald, in an m ad n ayn im ayn ca,

Kimi e h d old u , kimi giriftar:

Kfirin elin d e inler zr u zr,
E stergonla B u d in , Eriy le Uyvar,
Ele girm ez h m yoru lm ayn ca.

G aziler bana takup elcn gi,

Krard N e m e yi, M acar u Frengi;
N e y le s n kullarn e d e m e z cengi,
H al u hatrlan sorulm ayn ca.

air B udinin de feryatlarn dinler ve im dat seslerini duyar:

G eld i d m a n balad c m le rhim , d er B udin
G e lm e y e n im dad m a ek s n g n h m , der Budin
K alm asun kffr elin d e yalnz zr u zebn
S er ek p bur u b e d e n d e n kt h m , d er Budin

O lm u idim bir zam an b en sed d -i slm a kilid.

N ice canlar d in y o lu n d a urum a old u eh d ,
T a k ym et h arolu n ca k esm ezem H akd a n m id .
Bir g n o la ala baht- siyh m , d er B udin,

nk O sm anlIlar bir ka asr O rta A vrupay ehitleri kaniyle boyam;

destan lar ile yaam, M acaristand a p ek ok m edeniyet eseri ve zengin h
tralar brakm ; b u lkenin ehirlerine m ensup m him ilim ve edebiyat er
bab yetim itir. C b erde Sleym an ah, K osovada S ultan M urad iin ol
duu gibi Sigetvard a len K anun Sultan Sleym an nam na d a orada bir
trb e (T rbek) ina olunm u; yanndaki bir ky de "Sleyman Ky" adn al
mt. T rk devrinde ziyretgh olan K anun trbesi bilhare papazlar tara
fndan "T rbek kilise" olm u; hristiyanlarca da ziyretgh haline gelmi ve
P d ih a aid m enkbeler yaam tr. K asabada kiliseye evrilen bir cami ve
onu n la ilgili o larak civardaki m ahalle de M usalla adn almtr. Tabii Bu
din, Tam evar, Peuy ve dier ehirlere aid eser ve h tra la r daha zengindir.
H a tt A lm anya ilerine k ad a r akn eden veya esir olup o ralarda kalan Trk-
lere aid p ek ok h tra d a hl yaam aktadr.^

lafa ovasnda gm lm em i binlerce insan cesedinin dehetini hissetm iti (tr. Ahmed Refik, TO
EM , IV. s. 1213, B. Lewis, "OsmanJj m paratorluu ve slmiyet", Trk Yurdu, say XI (1960), s-
5-7, . _
R m -beyolu Fahreddin, "Macarislanda Osm anl sn", TOEM, IV , s. 1391-1400. Almanya ie
rine ftih olarak giden Trklerin torunlar im di oralarda ii olarak alyor!
. p i R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ___________________________________________________________________________________________________________ 4 4 3

Btn m albiyet ve kayplara ram en serhad gazileri yazdklar des

tanlarda m itlerini ve cesaretlerim kaybetm em i: m azinin zaferlerine dair
hikyelerin g u ruru ile evklerini arttrm lard:

Krmd an gelrm ad m S in an dur,

Kicmn su y u kandur, du m an d u r,
H aber g elm i M acar T nay a inm i,
H ad d in bildirm ee ah d im yam andr.

Kffar san u r h ccet alm Eriy e .

Hli b en zer n efes ek m i b en g iy e,
N e d e abuk unuttular M o h a c,
S igetvar, T am evar, U yvar
Bire so ru n N em el y e , L eh l y e .

Kayk Kul M ustafa da serhad gazalarn gzel tasvir eder:

Biz an ca R esl n san cam ,

e h d o lan grr C e n n e t ban.
ek elim gaziler gaza tn,
M evlnn arslan Ali bizdolur.
Trk pirleri eydr: kurtann bizi.
Biz d e d ed k Allah kurtanr sizi,
lenim iz ehd, ld ren gazi.

Trkler zaafa uradka, kudretini arttra n H allarn taarruzlar id d et

leniyor; beer tak ati stnde bir cidal b t n im paratorluk hudutlarn sa r
m bulunuyordu. T rk leri taklit ed e n A vrupallar ve onlar takip ed e n R u s
lar Trklere ykleniyor; O sm anhlar tehlikelerle kuatlyordu. A rtk A vrupa
medeniyeti T rkleri asker ve teknik sahalarda iktibaslara m ecbur etm iti.
AvrupalIlar hakr gren ye ilk m albiyetlerle onlara kar gelien taassub
da, hi olmazsa, tek n ik sahada krlm aa balam tr. Bu sretle X V ITnci
asrda Osmanl devletini kendi bnyesine gre slh etm ek dncesi yerine
Avrupadan iktibaslar fikri hkim olm utur. E skiden iktibaslarda A vrupal
mlteci ve m htediler balca rol sahibi iken X V IH inci asrda A vrupaya
yaklama zarureti T rkleri bu faaliyetlerin iine sokm utu. Filhakika III.
Sultan A hm ed zam annda (1703-1730) D am ad brahim P aann, P asarofa
sulhu(1718)nn verdii nisb huzr syesinde giritii kltr ve im r faali
yetleri arasnda A v ru p ann m ed en tesirleri d e m him bir rol oynar. Z ira
Damad brahim P aa ile A vrupann m him payitahtlarna ilk defa baz eli
ler gnderilmek sretiyle T rkler bizzat G a rp m edeniyetini, sath de olsa,
tanma frsatn bulur. S adrzam P arise gnderdii Y irm isekiz M ehm ed
elebiye o rada m em lek et iin faydal fen ve m aarife aid fikir m ahsllerinin
4 4 4 _______________________________________________________ ________________________________ T U R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

tetkikini em retm ek le A v rupaya kar eski hassasiyet ve hakr grm e duygu

larn d a b ir deiiklik baladn gsterir. G erekten onun b erab er gtrd
olu Said elebi o rad a m atbaann ehem m iyetini kavram ve dnnde
bir M acar m htedisi olan brahim M teferrika ile stanbuld a bir m atbaann
alm asna teebbs etm i; eyhlislm n fetvas ve P dihn ferm am ile b
rahim P aaya takdim edilen ra p o r tasdik edilm i ve T rkiyeye de Garbn
bu m him k lt r ve teknii girm itir. G erekten aslnda in ve U ygur lke
lerinde balayan ve M oollar devrinde A vrupaya intikal eden bu fen
1440d an b eri G a rp te yaylm aa balam ; ilim ve kltrn gelim esine ok
hizm et e t m i t i . I I . Bayezid zam annda Y ahudilerin T rkiyeye getirdikleri
ve d ah a so n ra R um larn d a bir m ik ta r kulland m atbaacl T rkler ancak
b u devirde kabul etm ilerdir. B u ilk m atb aad a tarih ve coraf bir takm
eserlerin baslm asna balanm ; D a m a d brahim P aann tekil ettii bir
ilim heyeti baz m him A rap a ve F arsa eserleri Trkeye tercm e etmi;
K th an ed e yaplan yeni kkler ile d e yeni bir hayat zevki yaanmt. Fa
kat P a tro n a H alilin isyan (1730) b u inkiaflara bir darbe tesiri yapmtr.
G erek ten ir N edim in iirlerinde akislerini bulan ve b ilh are Lle devri
adm alan bu sefah at hayat fakir halkn ayaklanm asna sebep olm u ve K
thane m am releri d e yklmtr; ki bu hdise taassubun deil sefaletin rol
oynadn m eydana koyar. B ununla b erab er m atb aad a din eserlerin henz
baslm am olm as d a din bir hassasiyetin m evcudiyetine dellet eder.^^

A slen b ir M acar m htedisi olan brahim M teferrikam n bastrd ki

tap lar arasn d a bizzat telif eyledii U sl ul-hikem adl eseri m him olup
1832de baslm ve I. S ultan M ah m u d a takdim edilm itir. M ellif burada
m evcut d ev letler ve idareleri, corafya ve haritann lzum u, Hristiyan dev
letlerin asker kuvvetleri, bun larn tekilt, nizm ve talim leri ve OsmanlIla
rn b u n lar taklit etm esi ehem m iyeti zerinde durur.^ I. Sultan Mahmud
(1730-1754) ve III. S ultan M ustafa (1757-1774) zam anlarnda ve bilhassa
O sm anlIlara gre sr halinde iken D eli P e tro n u n A vrupa m odeline gre
kurduu yeni o rd u G arb n asker ve teknik stnln gsterince bu saha
d a iktibaslar balam tr. Bir F ransz asilzadesi olup trl m aceralar geir-

Bak. Seluklular tarihi, s. 32t.

A. Advar, O sm a n h Trklerinde ilim , stanbul 1943, s, 146-152; Karaon, "brahim Mtfeferrika",
T O E M . I, 178-185. Trkiyede daha evvel m atbaaclk ve baslm eserler bak. Efdaieddin, "Me-
mlik-i O sm aniyede tabaatn kdemi" TO E M . V II, s. 242.
' M teferrikann bastrd eserler hakknda bak. Selim N zhet G erek, T rk matbaacl, tstan-
buJ 1939, s. 59-99; A . Advar, s. 148; B. Lewis, E m ergence, s. 471. M teferrikann Usl ul-hikem i
Traite de la tactigue ad ile 1769 da Franszcaya tercm e edilerek baslmtr.
T r k C H N H K M Y E T M E F K R E S _____________________________ 4 4 5

dikten sonra 1729da T rkiyeye snan G eneral C om te de B onneval sam i

m b ir m slm an o larak A hm ed P aa adn alm; topu snfn m odernle
tirme vazifesine tyin edilm i ve bu sebeple de K um barac unvaniyle tan n
mtr. T rk askerlerinin yksek vasflarna ve ordu n u n m odernleince zafer
kazanacana in an an A h m ed P aa bu sretle A vusturyalIlardan intikam al
may d a dnyordu. N itekim bu asker snfn R usya ve A vusturya ile
1736-1739da yaplan m u h areb elerd e hizm eti grlm ; sk d ard a alan
H endesehane bu snfn yetitirilm esiyle m egl olm utu. Bu m ektepte A n a
dolulu b ir m ftinin olu olup hocalk yapan M ehm ed Said E fen d inin m esa
halar len b ir let kefettii d e rivayet edilir. T rkler bylece X V ITnci
asrda kendi st n l k lerine bal ve A vrupaya hl baz m edeniyet verici
durum da iken N V IIP inci asrda artk alc olm aa ve iktibaslar yapm aa
mecbur b ulunduklarn kabul etm ilerdi.

Humbarac] A hm ed P aann ilticas ve kabulne dair sdr olan bir H att-i hmyn iin bak. TO-
EM, III, s. 1153-1157; M ehm ed Said Ef. iin, A . Advar, s. 162.
 4. Cihn Hkim iyetinden
M neviyat Bozukluuna
"Ykluptur bu cihn s a n m a /c bizde dzele,
D evleti erh-i d e n verdi karnu m btezele;
im di erbb- sadetde gezen h e p hazele,
iim iz kald h e m a n rahm et-i L em -yezel'e."
(III. Suttan Mustafa)

III. S u l t a n m u s t a f a yeniliklere inanm ; A vrupa asker tekniini ikti

basa alm; F ra n sa dan B aron de T o tt ve baka m tehassslar getirterek
M h en d ish an e (topu, istihkm ) ve B ahriye (tersane) snf ve mekteplerini
m od ern usllere g re islh etm ee ve onlar talim ve terbiyeye girimiti.
G arp te m evcd terakkileri renm ek m aksadiyle F ran saya ve Almanyaya
eliler gnderm i; yakndan alkal olduu tp, astronom i ilim lerini himaye
etm iti. Bu m n aseb etle bir ok eski hkm darlar gibi o da ncm a merak
salm t. Prusya (A lm anya) kral byk F red erick in Y edi-sene (1756-1763)
m u h areb elerin d e kazand p arlak zaferler P dihn dikkatini ekmi ve bu
m uvaffakiyetlerin hikm etini renm ek istem iti. KraJ, Sultan M ustafaya
ordu n u n d aim a talim ve terbiye g rerek hazr bulunm as ve hzinenin de
dolu olm as lzum unu eli A hm ed R esm E fendi ile bildirmiti. Sultan Mus
tafa K th an ed e m o d ern bir topu snf vcda getirm ek, T ophanede ye
ni usl to p lar dkdrm ek, A vrupad an getirttii bir takm tp ve astronomi
ye aid eserleri Trkeye tercm e ettirm ek sretiyle ordu n u n kuvvetlenmesi
n e alt.^^ F ak at b u devirde T rk ordusunun esasn tekil eden y^ieriler
yalnz m o d ern asker bilgi ve teknikten uzak kalm am ; eski nizm m ve ta-

O sm an Ergin, Trkiye M aarif tarihi, II, s. 264; Baron d e T ott, M em oires sur les Turcs, Amsterdam
1784, III, s. 152; A . Advar, s. 181. sim Efendi Sultan M ustafann ncma alkasn anlatrken
Rusya ile savaa giriildii srada zyienin arieye zafer gsterdiini renmiti (Tarih, i, s.
273).
 j t J B K C H ^ V H . \ K j M l Y E T l M E F K R E S _____ 4 4 7

limlerini de terk etm i; askerlikle m nasebeti kalm akszn harp zam anlarn
da cepheye giden b ir yn haline gelm iti. Bu sebeple kk bir topu snf
nn yetitirilm esi tabiatiyle kifayet etm iyordu. G arbn asker tekni T rki
yeye g irerken 1768de balayan ve 1774de sona eren Rus harbi T rk o rd u
sunun m ukavem et edem ediini ve perianln btn dnyaya gsterdi. Bu
ar m albiyet zerine im zalanan K aynarca m uahedesi K rm H anlm
Osm anlIlardan koparyor; bir T rk gl olan K aradenizde R usya donanm a
bulundurm ak hakkn kazanyor ve O sm anl tebaas bulunan O rtodokslarn
hmisi oluyordu, ki b u n lar Trkiye iin ok ar bir darbe tekil etti. T rk
ordusu eski nizm ve vasflarn m uhafaza etse bile uzak m enzilli yeni ateli
silhlar karsnda dayanam yor ve cidd kayplara uruyordu. N itekim
X V rnc asrda T rk tfekleri karsnda D estn- K rolu hem artk m e rt
lik kalm adndan ikyet eder; hem d e kahram anlktan vaz geemez:

D m a n geldi tabur tabur dizildi;

A lnm za kara yazt yazld,
Tfek icd old u mertlik bozuldu,
Eri kl knda paslanm aldr.

K rolu d er m i y in e an n d an ,
A ynr yiiti er m ey d a n n d a n ,
O k gcrtsndan kalkan se sin d en ,
Dalar sa d a verip seslen m eiidir.

M odern b ir o rd u n u n ekirdeini, topu snfm tekil ed erek istikbale

mitle bakan ve yeni h am lelere girien S ultan M ustafa bu byk kayplara
uradktan, R us donanm asnn ngiliz am irallerinin yardm ile B allk d en i
zinden, A kdenizd en geerek T rk donanm asn em ede batrm alarn ve
artk stan b u lu iki denizden teh d it ettiini, nihayet svarileri ile asrlarca
Avrupay titre te n ve R uslar atlarnn ayaklan altnda tu tan koca Krm
Hanlnn elden ktn grnce ok m uzdarip oldu; nce nzle urad;
az sonra da ld. P dihn bu srad a yazd bir kta h em kendi mitsizlii
ve strabn, devrin adam larna itim adszln ve hem de im paratorluun
perian du ru m u n u ifade eder:^^

Ykiluptur bu cihn sa n m a ki bizde d zele,

D evleti erh-i d en verd i k am u m p tezele.
im d i erbb- sa a d ette g ezen h ep h ezele,
imiz kald h em a n rahm et-i L em -y ezele.

Tarih-i A t , I V , s. 67.
4 4 8 _______________________________________________________________________ T RK C H N H K M Y E T

O sm anl T rkleri, btn sarsntlara ram en, m aneviyatlarn muhafaza

ed erk en X V III inci asrn yarsndan sonra artk dta kahir dm anlarla, ite
d e balayan saysz isyanlarla urayor; m p arato rlu u n kne kadar
derya gibi kan aktyor; gler, hastalklar d a m add-m nev kayplarn o
altyordu. D nya nizm m kurm aa alan bir m illet artk varlk-yokluk ci
dali ile rpm yordu. M u stafann yerine tah ta kan S ultan I. Abdlhamid
(1774-1789) zam an n d a Sadrzam H am id Paa o rd u d a teknik snflarn mo
dernlem esine devam etti. stan b u lda bulunan F ransz sefiri ordu ve donan
m ann eski ve p erian d uru m u n a kar giriilen slhatn ok yava ve kif-
yetsiz olduunu, d ah a kkl inklplarn yaplm as lzm unu ileri sryor
du. H alil H am id P aa T rk pdihnn F ran sa kral gibi m utlak bir otorite
ye sahip bulunm adn, din lim leri ve devlet adam larnn d a muvafakati
gerektiini, b u n u n d a kolay olm adm bildiriyor ve yenilik hareketlerine
devam ediyordu. F ak at ksa sren sadreti zam annda H alil H am id Paa
dinsizlikle ve h a tt h k m et darbesiyle itham edilerek drlm ve stan
b u ld an ad alara srlm t. B undan baka hinlikle ve T rk tarihinde iik
defa d a F arm aso n lu k ile suland iin idam edilm i olup bann paskalya
gn stan b u la getirilm esi d e m anldr. H alil H am di P aa evvelce Eflk ve
B odan (R o m an y a) Voyvodalnda bulunan stavraki adnda Fenerli bir
R m u n ktibi idi. Bu hususlara iret eden bir kta;

Ktib-i stavraki farm ason-i b ed -n eseb ,

Sadr telus ey led i m ucib oldu zillete;
H in-i dn u eriat old u n m ed p ,
G eldi P ask alya g n ba bb- d ev lete.

H alil H am id P aanm babas Ispartal olup oraya ra n d an veya Grcis

ta n d a n geldii rivayet edilm i ve O sm anl tarihinde ilk defa kendisi bu trl
ar isn atlara uram bulunuyordu.^"^ B ir taraftan bu hdise, dier taraftan
R usya ve A vusturya ile balayan h arp bu ad m lan da durdurm utur. K
rm n kaybndan so n ra R uslarn 1783de b u H anl istil ve ilhak etmeleri
T rk ler iin u n u tu lm az b ir strap kayna haline gelmi; III. Selimin iirleri
bu m ill m atem e tercm an olm u; fak at k u rtarm a m itleri de kesilmemit.
B t n nfsu T rk olan H anln kayb M acaristan ve O rta-A vrupann gi
diine benzem iyordu. R u sla n n efendisi olan ve C enub R usyada hkm su
re n im al T rk lerin in son hanl da artk onlara esir olm utu. Atlarnn k-

Tarih-i Cevdet, II, s. 250-254; M ustafa Nuri Paa, Netyic ul-vukuat IV, s. 6; 1. H- Uzunaril.
"Halil H am id Paa", TM . V , s. 224, E , Z. Karal; "Tanzimatdan nce Garpllama hareketleri,
Tanzim at. stanbul 1940, s. 23.
T r k C l H N H K M Y E T M E F K R E S t ________________________________________________________________________________________ 4 4 9

neraeleri, nallarnn akrtlar ile kahram anlk destanlar yaratan K rm s

varileri artk tarih e karm ; bu sesler yerine de es ret ve hicret iniltileri bir
buuk asr eksilm em itir. N V IInci asr balarnda h e r O sm anl gazasna ko
an Krm ham G azi G iraym:

R y ete m eyled eriz k am et-i dilc yerin e,

T a bel balam z kkl-i h o -b yerine;
O lm u u z cm ile billh gazya ten e,
Kann d m en -i dinin ieriz s yerine;

asil ve k ah ram an sesi yerine K rm k u rtarm ak strabiyle rpm an III. Se-

limin feryatlar ve iirleri balam tr.
Cihan hkim iyeti m efkresi ve gururu ile yaayan T rk m illeti X V III
inci asrda artk lm -kalm cidali iindedir; m aneviyat ok krlm tr. L
kin hi bir m kl T rklerin yksek im an, m efkre ve kahram anlk r hunu
sarsamatnr. Z ira slm d an nce T rk ler nasl savata lmeyi eref v e y a
takta lmeyi r sayyordu ise, bu devirde de ayn ruh devam ediyordu.
KIVnc asrn A n ad o lu h k m darlarndan K ad B u rhaneddin tu-
yularnda:

Ozini alh gren serdr bolur, (olur)

E nelhak d va klan berdar bolur;
Er oldur H ak yo lu n a b a o y n a y a ,
D e k d e le n m urdar bolur.

Erenler z y o lu n d a er tek gerek;

M ey d a n d a erkek kii n er tek gerek;
Y ah i y am an kat y u m u a h o lsa h o ,
S e v e r e m d iy en kii erkek gerek.

E zelden H ak n e yazm ise bolur,

G z n e ki g rece ise grr
ki le m d e H akka snm z,
T oh tam n o la y a A h sa h T em r.

bylece ilim, iir, kah ram anlk ve devlet idaresini birletiriyor; bu ru h tarih
boyunca ve in h itat devirlerinde de yayordu.^^ T am evarl H ac brahim
Efendi H ad k at - h ed adl eserinde (1774) serh ad gazileri, onlarn des-
ln iirleri, G azi k H aan, G evheri ve baka gazi airler hakknda gzel
bgiler vermi ve gaz r h u n u bize aksettirmitir.^^
^Divn, Dil Kurumu neri, s. 586, 598.
Saadeddin N zhet, C evh ei, stanbul 1928, s. 4; Agh S. L evend, Gazvtnm eler, Ankara 1950, s.
H9-150; Osm an A til, s. 102.
4 5 0 . ____________________________________________ T R K C lH N H K M Y E T MEFKRES

Gazilerin ser-efrz aas,

Vasfn s y le y e n diller alasun.
B u n ca guzat ile o kahram ann,
G azaya e d yollar alasun.

G ev h eri sm n a y o ld a olanlar,
Serhadlarda a n a p d a olanlar.
G azada k e n d y e y o ld a olanlar.
D k p gzlerin d en kanlar alasn.

R u slar 1768-1774 h arbinde denizlerde ve k aralard a h e r taraftan Os

m anlI im p aratorluuna taarruz ederken K arsa kadar gelmi ve bu iddetli
istilda gaziler yine vazifelerini ak ve im anla yapm lard. k enlik:

Kuann klnc, giyinin don

K avga bulutlan sard her yan,
D o d u k o yiitin a n alm ak gni
C an sa ken yurt verm eyiz d m an a.

A sker o lan blk-blk blnr.

S an d n z m Kars kalesi ainr.
B o z aar st n d e kl alnur.
C an s a ik en yurt verm eyiz d m an a.

K avga g n n m erd sap a yer arar,

Er o la n g s n d m an a gerer.
C em i ervah bizlen m ey d a n a girer,
C a n s a iken yurt verm eyiz d m an a.

H ele l-O sm an n grm em i zorun.

Din gayreti olan tedrik grn,
A t tepin, ba k esin . Kaza knn,
C an sa iken yurt verm eyiz d m an a,

kahram anlk r h u n u canlandryordu.

C ezayir gazilerinin etaret ve gurur dolu olan iirleri K V IIIinci asrda

artk hzn ve feryada inklp etm i; balarn yere een ve gz yalarn ak
tan C ezyir T rk leri de m itsizlie dm ; fakat im an ve kahramanln
kaybetmemitir:^^
Y ed i kral d d sen in kasdna.
G aflet u yk u su n d an u yan Cezayir.
D on an m alar tayin o ld u st n e.
Hazr ol vaktna d ayan Cezayir.

C ezayir G az ile rin in bu arklar iin bak. T M . s. 516-517; k a h ra m a n lk iirleri, s. 85.

T r k C H N H K M Y ET M E F K R E S _________________________ 4 5 1

Gazilerin ekberleri sen d ed r,

R stem lerin bihterleri sen d ed r,
Ettiimiz ileri an d ka her d em ,
Akar du rm az gzlerim in yalan.

Krm T rklerinin "T atar-i sa b reftr" olarak dm an titreten nal ses

leri ve at kinem eleri kesilmi; artk esret, g ve sefalet feryadlar devam
ederken C ezayirin X IX uncu asrda F ranszlar tarafndan igali zerine sa
dece bir esret sessizlii hkm srm ve bu m em leket ancak X X 'inci asrn
ortalarnda var olduunu kah ram an ca dnyaya iln etm itir. K anun Sultan
Sleymann O rta A v ru p aya girilerinde Trkler:^

yet-i feth e iptiddur bu,

C en b -i F etth d a n atdur bu;
A lasu n kanl y a d k p a d .
H ayli n a d id e m cerd u r bu,

byle hisseder; top, t fek ve "nare zenn" sesleri ile n e k ad ar m em nn idiy

se bu sefer dnlerinde to ru n lar o derece kederlidirler. F ak at byle ala
yacaklarn kim dnebilirdi. Bu gidi-dnte bir fark vardr. G erekten
tarih, T rklerin feth ve id arelerin d e n e k ad ar ad le t ve insanlk gsterm i
lerse dnlerinde de o n lara kar dm anlarnn o derece insafsz ve zlim
davrandklarn m eydana koym utur.

T rklerin X V Iirin c i asrda darda em peryalist taarruzlarla, ieride de

hem d dm anlarn kkrtm as ve hem de devlet idaresinin bozulm asiyle
Balkan m illetleri arasnda huzrsuzluk ve isyanlar balam veya tertip edil
mi; Fransz ihtillinin yayd fikirler de O sm anl devletine kar ilk istikll
hareketlerini tevik etm iti. D nya N izm nn m ihveri olan O sm anl im pa
ratorluu zim sarsntlara uram akla b erab er h u d u tlard a ve devlet adam la
r zerinde hissedilen tesirler hen z cem iyet hayatnda bu derece m itsizlik
ve endie yaratm am t. A srn b anda R uslara kar 1711d e kazanlan P ru t
zaferi ve P asarofa m uahedesiyle elde edilen nisb skn im paratorlukta es
kisinden fazla b ir d eb d eb e ve sefahat hayatna im kn veriyor; D am ad b ra
him zam annda "Lle devri" hem safahat hayat ve hem de A vrupa yenilikle
ri getiriyordu. T rk elileri ve yabanc m tehassslar veya m lteci ve m hte-
der Trkiyeye G arbn tekniini naklederlerken yabanc eli ve seyyahlar
da hl ark m edeniyetinin son m ahsllerini de A v ru p aya tayordu. Y k
sek kltrl ngiliz sefiresi M adam e M o n tag u enn stanbuldan yazd
(1718) m ektuplarla A v ru p aya intikal eden iek as, taassup evrelerinin
J, Hefc M eclis, stan bul 1316, s. 2 5, 26-
4 5 2 , T R K C lH N H K M Y E T M E F K R E S

m ukavem etine ve -materyalist doktorlarn m u halefetlerine ram en, Avrupa-'

llar bu hastaln felk etlerinden kurtaryordu. T rk iek sanat, shhat ve
tem izlik iin m him olan Trk hamam lar, h a tta ykanm a deti ve kahve
G arb a intikal ediyordu, Trkiye ile m nasebetler ve T rk elilerinin P a r i s t e
yaam alar b u asrda F ran sad a Trk zevki ve m odasnn (T urquerie) yayl
m asna hizm et etti. F tih in R nesans ressam larm daveti bu asrda da tek
rarlanm ve sarayda resim ler yapm lardr. F a k a t b u san at iktibaslarnda
m im ar d ah a fazla hkim olmu; en m uhteem bidelere sahip Osm anl mi
m arisi artk in h itata urad iin A vrupadan gelen m im arlar 1755de III.
O sm an adna N r- O sm aniye cam iini yapm lard. T rk ve A vrupa terkibi
ile R ok o k o sl b u n d a ina olunan b u cam i byk bir eser olm akla beraber
en m uhteem sanatm zn tam b ir inhitatna dellet ediyordu. A rtk bundan
sonra da cam i ve saray inaatnda A vrupal ve yerli hristiyanlann elinde ka
lan T rk m im arisi bugne k ad a r eski kudretini ve m ill karakterini bir trl
bulam am tr. B u um m in h ita ta m ukabil T rk edebiyat kudretini muhafa
za ediyor; N edm , R agp P aa ve eyh G alip gibi byk airler T rk sanatn
d a ok jiksek b ir dereceyi tem sil ediyorlard.

A v ru p ann dnya ticareti ve m eden ham leleri karsnda ktisad kud

re ti kaybolan im p arato rlu k daim m uharebelerle d ah a ziyde sarslm;
T rkler gittike ktisad hayattan uzaklam t. G ayri m slim lerin ticaret ve
san a tta d ah a ileri b ir m evki alm alarna ram en geen asrlarda rastlanan
Y ahudi serm ayedarlar d a artk grnm ez olm u; bu nunla b erab er Avrupa
ile tem aslar syesinde i hayat yine de tedricen gayri m slim ler eline ge
m itir. D evletin srtna yklenen ve m stehlik d u ru m d a kalan yksek Os
m anlI cem iyetinin zenginlii ise sadece m aalara dayanyor ve b u d a halk
kitlelerinin gittike fakirlem esini arttryordu. Bu yksek tabakada bir lks
iptils hkm sryor; im alin ar krkleri, H indistan ve 'Trengistan"n
nd ir kum alar ve allar, kym etli talar ve m cevher ile ilenmi eya ve
elbiseler byk israfa ve p aran n dar km asna sebep oluyordu. Monta-
gue E d irn e de ziyaret ettii bir p aa ham m nm zerindeki elbise ve mcev
h eratn zenginlii ve deeri hakknda hayranlk duyduunu syler. Bu yk
sek tab ak a m ensuplar arasnda m cevheratla ilenm i (m u rassa) silhlar,
yzkler, saatlerin... hediye o larak kullanlm as deti de israfa ve suistimal-
lere yol ayordu. S ultan M ustafa ve olu Selim bu israflara kar tedbirler
alm; im alin k rklerini ferm anla yasak etm ilerdi. Y ksek cemiyette moda
olan H in d istan ve F rengistan kum alar yerine stanbul ve A n k arann al ve
 j R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 4 5 3

soflar ve B ursa ipeklilerinin kullanlm as em redilm i; H in d istan a u stalar

gnderilerek ayn kum alarn T rkiyede dokunm as tedbirleri ahnmt3^

T rkiyeye gelen ecnebi sefir ve seyyahlarm n rap o rlar d a X V IH inci

asrda T rk cem iyetinin yksek vasflar, sanayi ve ticaret hayatndaki ahl-
lan eski devirler gibi devam ettiini gsteriyordu. M ontague R um larn s
tanbula gelen seyyahlara bu ehirde, A yasofyadan baka grlecek bir ey
olmadn ve gzlerine b a k a b ak a yalan sylediklerini kaydeder. Z ira m e
hur sefire stanbulun A yasofyadan daha gzel camilerle dolu olduunu, h er
tarafn gzel konaklar, kkler, hanlar, em eler ve bah elerle ssl b u lu n
duunu, tem iz ve zengin arlarn ve hussiyle E d irn e deki kapalarnn
kendisini bylediini an latr. T rkiyed e kanunlarn hak im an e ve dikkatle
tatbik edildiini b elirten sefire b u ra d a hkim lerin, yalanclarn alm lanna
damga vurduunu, eer bu usl n g ilterede kullanlsa idi bir ok kibar in
sanlarn apkalarn kalarna k ad ar kapayacaklarm ileri srer. Sefire E d ir
nede konaklarn, bahe ve ieklerin gzelliine, ev eyasnn zenginliine
hayran olur. B u arad a S adrazam K ethdasnn konan tasvir eder. Z arif
tezyinat ile dikkati eken k o n ak ta o n a gre ngiltere ve A lm anyad a gzel
likte em salsiz evin hanm F a tm a vardr. O n u n gzelliini, asletini, n ezke
tini, zevklerini anlatm akla bitirem eyen M ontague bir m d d et czibesi tesiri
ile kendisini un u ttu u n u syler. E trafn d a p eri gibi criyeler sarm olup
misafiri iin yaptklar elencelere, danslara ve T rk m ziine de hayran
olur. G zel F atm a sefireye "Gzel S ultanm " diye hitap ediyor; onu ayrl
nda da ayn v akar ve n ezketle, gzel hediyeler vererek yolcu ediyordu. O
"grdm eylerden o k ad a r hazzetm itim , ki kendim i bir m d d et (H azre-
ti) M uham m edin cen n etinde yaam sandm " der. Y ine T rk kadnlarnn
daima h am am yapm akla d a ok gzellik ve zerfet kazandklarn ifade
eder, ki A vrupada b u m ed en vasta v e itiyadn da m evcud bulunm adn
belirtir. E rtesi yl (1718) stan b u ld a II. Sultan M ustafann H asek isini ziy-
ret eden sefire yksek T rk cem iyetinin yaay hak k n d a d a dikkate yn
bilgiler verir. P dih dul kalan N efise S ultann evlenm esini em redince, sul
tanlarn deti zere, o d a b u n u kendisine en byk h ak a ret saym akta ve sa
rayndan dar km am akta idi. F ak at bask karsnda m ecbur kalnca o da
Sultan M ustafadan bakasnn yatana girm em ek ahdi ile, vaktiyle criye
olarak on yanda iken, kendisini P diha takdim eden seksenlik ihtiyar
Reis l-k ttb B ekir E fe n d iyi sem iti. O, S ultann k ederinden solan gzel
liini, debdebeli saray hayatn, zerindeki eitli m cevheratn A vrupa kra-
^Tarih-i Cevdet, III, s. 359; 'Terift E d ip Ef. Lyihas", TOEM. II, s. 500; Uzunarl, TM, V , s,
238. Nur-i O sm aniyye Cam ii iin bak. Tarih-i C m i-i Nur-i Osmniyye, stanbul 1335.
4 5 4 T R K C H A N H K M Y E T M E F K R E S

lelerinin hi b irinde bulunm adn ve bunlarn 100.000 Ingiliz liras dee-

rin d e olduunu, sofra ve yem ek takm larnn altn, sap lan elm as atallar ve
b t n dier ar eyay hayranlkla tasvir eder. O, eriatin m saadesine ra
m en kibar erkeklerin b ird en fazla kadnla evli bulunm adklarm , sokakta hi
bir erkein bir kadn takibinin grlm ediini ve kim senin d e buna cesaret
edem ediini syler. S efire T rklerin klelere kar yaptklar insan muame
leye de hayran kalr ve b u n a A vrupada rastlanm adn belirtir. Montague
Sofyad a T rk cem iyet hayat, ahlk ve kadnlarn iffeti hakknda da gzel
tasvirler yapar; A v ru p ada T rkler hakknda m evcud yanl bilgi ve kanaat
leri dzeltir; h atta T rk kadnlarnn A vrupadakilerden d ah a h r olduklar
n d a kaydeder.'^'
X V IH inci asra m ensup dier A vrupal yazarlar d a T rklerin yksek va
sflarn b elirtm ekte m ttefiktirler. Bu asnn ikinci y an sn d a stanbulda ngi
liz elisi bulunan P o rte re gre T rk sultan A vrupa H ristiyan hkm darla
r k ad ar m stebit deildir. H albuki Trkiye hakknda yazlan bir ok kitapta
en m eh u r yazarlar bile, cehalet veya kasd ile, saysz h a ta la n tekrarlar ve
T rk h k m darlarn despot olarak gsterirler. T rk hkm etinin btn
h atalarn a ram en mparatorluk din ve kanunlar zerine o kadar salam ku
rulmutur, ki hi b ir su ve fenalk cezasz braklm az. 1755 yangnnda Bb-
li h arap olm u ve b u rad a yeni bir bina yapm ak istenm iti. Bu mnasebetle
yangn sahasndaki evlerin istim lki gerekiyordu. Eliye gre herkes kendi
yerini satm aa raz olduu halde ihtiyar bir kadn, nesillerden beri ailesine
aid olduu beyniyle, b u n a yanam ad ve herkesi kzdrd. M esele Pdiha
intikal etti. F akat K ra n m teminat altnda bulunan m lkiyet hakk karsn
da P d ih "Buras onun m lkdr; hi bir ey yaplamaz" cevabn verdi. Zi
ra "T rkler ocukluktan beri Pdihn lh hukuka sahip bulunduunu bi
lirler. F ak at bu h ukukun da K ura n a dayandn unutm azlar" diyerek Tr
kiyede hukuk ve ad letin hkim iyetine dair gzel bir m isal verir. Eli Trk
devlet tekilt ile m ukayese edilebilecek bir H ristiyan devletin mevcud ol
m adn ileri srerk en de dikkate yn bir hdiseyi zikreder. O, Osmanl
idaresinin i ve d m uam eleleri kadar m uazzam ve m untazam arivlerin
dnyann hi br yerinde bulunm adna da dikkat ederken; yukarda mez
kr yangnda kaybolan d efte r ve dosyalan yeniden tertip etm ek iin fevkal
de gayretler sarf edildiini ve nihayet im paratorluun vilyetlerinde bulunan
kopyalarnn getirilm esi sretiyle btn boluklarn doldurulduunu syler.

M adam e M ontague, Lettres. Paris 1764, s. 9.69, l i , 113, 125; trc. A hm ed Refik, "Madame Mon-
laguenn mektupJan", TOEM . JV, s. 127-M279, 1244-12-17, 1403-1405; VI, s. 412-416; A Dje-
vad, L es Turcs d pris les auleures celebres, stanbul 1919, s. 6-15.
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 4 5 5

Gerekten p ek ok kayplara ram en dnyada O sm anl tah rir defterleri ve

arivleri k ad ar m untazam , zengin ve m uhafaza edilm i baka bir devlet ari
vi mevcud deildir. T rkiyede em niyet ve asayiin hl devam ettiine dair
porterin m ahedeleri de m him dir. Filhakika ona gre T rkiyed e h arp ve
sulh zam anlar byk yollarda ve evlerde hrszlk veya yankesicilik hem en
mehldr ve btn im p arato rlu k iinde tam bir em niyetle seyahat etm ek
mmkndr. Z ira T rk ler hrszl insan haysiyetini ykan bir fiil olarak bi
lirler. stan b u ld a bazan hrszlk ve yankesicilik hdiselerine rastlanrsa da
bunlar hilekr B ulgarlarn iidir. B ununla b erab er b u rad a h er zam an kaplar
ak o larak em niyetle yaanabilir. B ugnk R um larn da ok hilekr, ok
entrikac ve haris olduklarn sylerken dier m ellifleri teyid eder. O n a g
re bir eli T rk to p rak larn a ayak basnca P dihn m isafiri saylr ve derhal
kendisine lzum lu eyler ve p a ra verilir. V ezir eliye m em ur g n dererek n e
zket icaplarn yapar. T rk ler sokaklarda asla kadnlara bakm az; oyun oy
narlar, fak at bu sretle p a ra kazanm ay hrszlktan d ah a di bir su sayar
lar. D ans etm eyi hafiflik bilir ve bunu delilik veya sarholuk icab telkki
ederler.'" A v ru p ada tp ilmi ileriledii halde, geen devirlerde olduu gibi,
bu asrda d a akl hastalklarn hl eytann eseri sayan inan devam ediyor
ve bu sebeple de tedvide eski vahiyne usller hkm sryordu. H albuki,
inhitata ram en, T rk lerd e byle bir btl dnce ve m uam ele hi bir za
man grlm em i ve 1789d a stan b u ld a tim arhaneleri ziyret eden J. H o-
ward T rkerin h astalara d ah a insan m uam ele ettiklerini grm ve onun
neriyat ile A v ru p ad a deliler bu v ahetten kurtarlm t. F ra n sa d a delilerin
bu kurtuluu bylece ancak ihtillden sonra olmutur.'^^ M ehr F ransz m
tefekkiri V o ltaire d ar m uhitim izden kalm ve dnyann dier lkelerini de
tetkik edelim ded ik ten so n ra T rk pdihnn trl dinlere m ensup yirmi
milleti h en k iinde yaattn ve Trk hkimiyetinde din m sam ahann h-

Porter, La Religion, les lois, le gouverm em ent et les m oeurs des Turcs, trad. Paris 1770, s. 40, 70, 72,
81, 112, 114, 130, 131, 136, 156, 162, 189; C. L e Bruyn, Voyage, La H aye 1732, I, s. 434, 441. O s
manh Trklerinin kanun ve nizm uuru gibi devlet idaresine aid D vn tekilt {Chancelerie) ve
ariv uslleri d e hi bir eski veya ada devlete nasip olm am derecede bir m edeniyet eseri idi.
Bugn mevcud mill vesika hzineleri dnyay da hayran brakmaktadr. Bununla beraber Trki
yede inklb her eyi tahrip mnsnda anlayan baz cahilane teebbsler olmu; m ill tarih ve
kltrmze aid yazma ve basma btn eser ve vesikalarn imhasn tek lif ed en birtakm maruf
yazarlarn m akaleleri kmtr. Bu m nasebetle bir miktar eski ve yazma eserin yakld veya
gllere ve sulara atld grlmtr. Bunlar arasnda en utan verici bir hadise de Bulgarlarn
stanbuldan vagonlar dolusu Trk vesikalarn Sofyaya nakletm eleri tekil eder. B ylece m ed e
niyet iddiasnda bulunan bir m em lekette m edeniyet tahribat yaplrken Bulgarlar bunlar kurtar
makla eski efendilerine gzel bir ders verm iler ve ecdadm za kar bizi utandrmlardr.
A. Advar, Tarih boyunca ilim ve din, stanbul 1 9 4 4 ,1, s. 270.
4 5 6 ___________________________________________ _________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

k m srdn b elirtirken A vrupad a taassubun ve m ezhep cidallerinin fe

nalk larn a d air gzel b ir rnek gsterm itir.

O sm anl im paratorluu, ar m albiyetlere ram en; yine d e tarih iti

barn m uhafaza ediyor ve A vrupann byk bir devleti saylyordu. stok-
h o lm a 1732-1733de sefretle gidip d n en Said M ehm ed E fe n d inin Lehis
ta n d a ve svete karlanm as ve bu m illetlerin hl O sm anl yardm ve hi-
m yesini istem eleri kayda yndr. Filhakika bu m em leketlerin hkm et ve
halklar eliyi byk tazim m ersim leri ile kabul etm ilerdi. D em irba Char-
lein O sm anl devletinden dn ald p aran n iadesini ve dostluun deva
m m isteyen T rk elisi, R usya ile h arp ler dolaysiyle fakirleen sve bu
m ebl deyecek b ir d u ru m d a olm ad m azereti ile karlam ve bir se
n e t alarak dnm tr. B ununla b e ra b e r sve, ra n seferi m nasebeti ile
T rkiyeye 20-30 bin kiilik bir kuvvet gnderm eyi teklif etm i; fakat eli
O sm anl devletinin bugne k ad ar yabanclara m uhta olm adn beyan et
mi ve b u m nasebetle teekkrlerini bildirm itir.^

' Tarih-i O sm an Encm eni M ec. II, s. 660-677; Faik R eid U nat, O smanl sefirleri ve s e f r e t n a n i e l e -
n , Ankara 1968, s. 70-72.
 5. Sultan Selim 'in Mefkrecilii
ve nklpl
L yk olu rsa d h n d a ban a bah t- e u k e t
E y le m e k m a h z- sa/d d u r bana ndsa hizm et
(III. Selim)

T r k l e r i n ve unm iyetle slm dnyasnn A vrupaya ilk m him yak

lama ve onu n m edeniyetinden ciddi faydalanm a teebbs III. Sultan Se-
lime aiddir. Selim ta h ta kt zam an (1789) R uslar ve AvusturyalIlar ile
sava devam ediyor; F ra n sa d a d a byk ihtill balam bulunuyordu. O s
manlIlarn A vrupa pay itahtlarnda ve hussiyle P ariste kurduklar elilikler,
sefaret m ensuplariyle. G arb tanm aa ve dillerini renm ee sebep oluyor;
Selim zam annda bu m n aseb etler d ah a d a artyordu. Selim ehzdelii
devrinde babas S ultan M u stafann yannda A vrupadan getirilen asker ve
teknik m tehassslarn alm alarn gryor; yenilik fikirleri ierisinde yeti
iyordu. O, babasndan so n ra veliahd olunca A v ru p ay renm ee ve bilgi
lerini geniletm ee giriti. sh ak Bey ism inde husus bir elisini bizzat F ra n
sa b ra h XVI. L ouisye g n d ererek bu alkasn gsterdi. Selim O sm anl o r
dularnn ar m albiyetlere uradn grp m uztarip oluyor; babas za
mannda ve d ah a nceleri giriilen m ah d u t iktibaslarn kifyetsizliine kani
olarak tam am iyle A vrupa uslnde m odern bir ordu kurm ay ve bu syede
imparatorluuna eski ku dretini kazandrm ay dnyor; h ep bu gaye ile
megul bulunuyordu:

Lyk olu rsa cih an d a b an a baht- ev k et

E ylem ek m ahz- safdur bana n sa hizm et

beyti ile hizm et akm belirtirken Pdiahh, eski T rk hkanlar gibi, nasl
demokratik bir m n d a anladn da ifade ediyordu. N itekim o n u n b t n
4 5 8 ________________________________________________________________________ TRK C H N H K M Y E T

devlet ilerinde d aim a istireye dayandm gryoruz. R usya gibi yeni t

reyen kuvvetli b ir devletin ordular karsnda yklan O sm anl azam eti dola-
ysiyle ok zgn bulunuyor; hazm edem edii bu durum u bir an nce dzelt
m ek istiyordu. O nun K rm n kayb zerine yazd iirler sraplann, mill
ve din duygularn, ulv em ellerini m eydana koyuyordu:

Y z m tuttum C en b - Kibriyaya,
R esln zikrin aldm ip d ya,
G id ei m cey-i kffra gazaya,
Bizim bu m em lek et kalsun m byle!

O laydm lm e d e n bir k ez seferber,

H u d em rile olursak m uzaffer,
nayet etm ez mi Hlik-i rz-i m aher,
Kalalm m kl altnda byle!

K rm n M oskof igaline dm esi T rk ler iin unutulm az b ir ac, onulmaz

b ir yara ve feryad kayna olmu; Selim iirleri ile bu m ill strab aksettir-
m itir. V atanpe-verliin hne rneini veren Selim bu iirine "Kalalm m
hicab a ltn d a byle?", "K alalm m ayak altn d a byle?", "Krm kffrda
kalsu n m byle?", "E sir olm u nice ehr-i d iy n ; ya d m an ire kalsun m
byle?", "O rduyu cenge hazrlyalm , gazya gidelim , o tu rm ak dinimizde
v a r m byle?" feryadlar hem P dihn idealini ve hem de Osm anlIlarn i
m al T rk lerin in esareti, gleri ve vatanlarnn kayb zerinde ne derece
hassas b ulunduklarn gsterir. N ihayet Selim dm ana haddini bildirmeden
ve ecdadnn ahm y erde brakm adan A llahn cann alm am asn ve devletin
ifa bulm asn niyaz eder. Z ira o m ezarda sultan ve fakirin m savi olduunu
syler:

Ehl-i tedbirim ile askerim ird olsu n .

Kraym kfiri ced d im rhu d olsun!

diyerek cihda hazr b u lunduunu ifade eder. R uslar ile harbin devam ettii
bir zam anda ta h ta kan bu byk vatan p erv er "Allahn inayeti ile Krm
is tird a t edinceyedek M oskof ile cenkten fari" olm ayacan ve "Benim mat
lubum ve C enb- H a k ta n niyzm d m a n d a n intikam alm adka kl k
n n a girm em ektir" diye azmini b elirtir ve nihayet:

Esr o lm u n ice sibyn u nisvn alyor h er d em

m sraiyle balayan dier bir m anzum esinde de straplarm tekrarlar.

T r k C H N h k m I y e t ) m e f k r e s i _______________________________ 4 5 9

F akat babas gibi m itsiz olm ayan Sultan Selim:

D evletin glenidir ehl-i k a lem d e vzer,

ev k et-i bem u bahr old u k O cakta ulem .

beyti ile de O sm anl im paratorluunu ykselten ilmiye ve askeriye snflar

nn (erbb-i seyf ve kalem ) tarih hizm etlerini hatrlar. B ununla b erab er
Sadrazam P diha "Askerde cenk edecek hal yoktur" diye yazar. nk
Trk ordusu hem yeni ateli silhlara dayanam yor, hem de eski nizm ve
kudretini kaybetm i bulunuyordu. Bu yeni h ab er de Selim i d ah a fazla k e
derlendirir. S adrazam a R usyaya kar Prusya ile anlam a yapm ak iin tali
mat verirken de onu azarlar "Ben k an alyorum " der, gece-gndz u raa
rak gnderdii bunca askerlerin n e olduunu sorar. Selim A vusturya ile b a
rp Rusya ile babaa kalm ak ve K rm ku rtarm ak ister.^ Lkin bu ordu
ile zafer kazanm ann m m kn olm adn anlar. Bu sebeple bu iki devletin
Fransa ihtilli karsnda endielerinden faydalanarak A vusturya ile 1791de
Zitov, R usya ile d e 1792de Y a m uahedelerini, S ta tu q u o nn m uhafazas
artiyle im zalar.
Selim A vrupann ve hussiyle kom ularnn F ransa ihtilli ile m egl
olmalarn frsat sayarak d erh al slahat teebbslerine giriir. V iyanaya eli
olarak gnderdii E b u B ekir R tp E fe n d iye A vrupann ahvali ve hussiyle
Avusturyann o rd u ve id are tekilt hakknda ra p o r hazrlam asn em re d e
rek G arbn yenilik ve terakkilerine d air bilgilerini geniletir. Pdihn dostu
ve Reis l-k ttb (H riciye nazr) bulunan Tosyal E bu B ekir R tp Efendi
ok zeki b ir insan olup A v ru p ann lm, siyas ve asker ahvali hakknda ok
gzel bilgiler toplar; A vusturya o rdusunun tekilt, asker m ektepleri, su
baylarn yetitirilm esi ve baka b ir ok m eseleler zerinde takdim ettii tak-
rir(rapor)inde tafsilt v e r i r . S e l i m b ir yandan A vusturya ile sulhe bala
makta, te yandan d a devlet adam larna slhat hakknda fikirlerini bir ra
por halinde kendisine bildirm elerini em retm ektedir. Bu sretle o hem m
avere uslne ehem m iyet vererek fikir sahiplerinden faydalanm ay d
nyor; hem d e devlet ilerinde kullanaca insanlarn iktidarn lyordu.'^
'''* Sultan Selim in bu feryd-nm eleri iin bak. N. A sm , "Vatan-perverliin temsil-i ahnesi", 7 0 -
EM. V (1330), s. 193-199. Seiim in ir ve m usikiden baka, "nianclk, tfenkendzlk" ve her f-
nnda da mahir ve ekm el olduunu G lhned e bulunan nian-ta kitbeleri kaydeder (A. erif,
'Topkap Saray-i hmynu" TO EM . I, s. 294).
' Bu mhim v e h enz neredilm em i eser hakknda bak. F. R. Unat, Sefreinmeler, s. 154-162; Ta-
rih-i Cevdel, V , s. 81; VI, s. 307, Seyyid Ali Efendi ilk defa grd Paris tiyatrolar, orada alk
lar, elenceler, kadnlarn serbestisi ve sayg grm eleri kendisi iin yeni ve dikkate yn olarak
tasvir edilmitir.
A Cevdet. Tarih, stanbul 1236, V , s. 317.
4 6 0 , T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

Sultan Selim, m lk, asker ve din m evkilerde bulunan yirm i iki kiiden im
parato rlu u n zayfl sebeplerini soruyor ve slhat tekliflerini yapmalarn
istiyordu, ki b u n lar arasnda O sm anl ordusunda bir F ransz subay ile stan
b u ld a sve eliliinin tercm an olan m ehur tarihi E rm en i M ouradgea
d O hsson d a vard.^
Sultan Selim ald rap o rlar dikkatle tetkik ettik te n sonra kurduu
m ecliste bu ra p o rlar zerinde m zakerelere giriti: "Allah akna devlet elden
gidiyor; siz de bu devlette hissemendsiniz" diye herkesi serbeste fikirlerini be
yana dvet ediyordu. B ununla b erab er o: "H erkes m everette (fikirlerini)
sylem iyorlar. M everet A llah em ri ve Snnet-i erifedir" ihtariyle dem okra
tik zihniyetini ortaya koyuyor; devlet adam larnn gevek davranlarndan
ikyet ediyordu. Z ira giriilecek kkl bir slhat dolaysiyle yenierilerin
ve m utaassplarn husm eti endie uyandryordu. Selim d ah a sonra Fransa
generali N ap o leo n B o n ap artem M sr igali zerine h a rp iln iin yapt
m zak erelerd e de: "Bu hususta Pdih ve vezir reyi olmaz; bu madde-i ces
m e benim, senin, eyhlislmn, devlet ricali, sudr-i kiram ve cmlenindir. A l
lah iin herkes bildiklerini ve mlhazalarn sylesinler" diye srar eder, ki
o n u n b u zihniyeti ve vatanperverlii hakknda p ek ok vesika vardr.'*^ Selim
ve devrin devlet adam lar, T anzim at Pdih A bdlm ecid H an gibi, Fransz
ihtillini dinsizlikle m all gryor; fakat A vrupann ve hussiyle komular
nn bu m nasebetle birbirlerine dm elerini ilerlem ek iin bir frsat sayyor
lar; bu sebeple F ran sa ile m evcud ananev m nasebetlerin devamn faydal
buluyorlard. B ununla b erab er F ran sad a asilzde ve ru h b an snf elinde
esir b u lu n an halklarn hrriyet arzular ile ihtill yapm alarn tabii buluyor;
H al seferlerinden sonra slm dnyasnda grlen hrriyetin Avrupaya
tesir ettiim de biliyorlard. F ak at ihtill F ran sann istillara balamas ve
M sra doru sefere hazrlanm as d a endie uyandryor; bu sralarda Reis
l-k ttb olan tf E fe n d inin A vrupa ve F ransa hakknda P diaha takdim
ettii lyiha ihtille d air T rk grn m eydana kajoyordu."^^
Islah a t rap o rlar o rd u n u n slah zerinde toplanyordu. M uhafazakrlar
anl yenieri ocann eski hline getirilm esini, bir ksm yenierilerin Fran
sz talim ve silhlarna gre slahn ileri sryor; dierleri de tamamiyle ye
ni ve A vrupa b ir o rd u n u n kurulm as fikrinin kabuln istiyordu. Fakat dev-

B. Lewjs, Emergence, s. 57.

E. Z . Karal, Selim II. n H att-i hmyunlar, Ankara 1946, s, 147; Hayreddin Nedim , Bir elinin
tarihe-i sefareti, stanbul 1333. Bu eser Rusya ile yaplan anlamaya dair bir ok vesikalar ihtiva
eder.
Cevdet, Tarih, VI, s. 93. Bu lyihann m etni ayn cildin sonundadr (s. 311-318). htillin Tri-
yed e tesirleri iin bak. B. Lewis, Emergence, s. 62-65.
T r k C t H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________ 461
rin a rtla n son iki fikrin telifini gerektiriyordu. B u zam anda m tefekkirler
arasnda T atarck A bdullah E fe n d inin lyihas P dihn dncelerine uy
gunluu ve m evcud tekliflerin telifi bakm ndan olduu gibi fikir tarihim iz
bakm ndan d a dikkate ayandr. G erek ten b u lyiha ordu n u n A vrupa as
ker fen ve silhlarna gre tekili zerinde durm akta, dier m esseselerin
de kendi bnyeleri ve eski seviyelerine gre islh edilm esini teklif ederek,
devlete yeni b ir nizm ve k u d ret kazandrlm asn m m kn grm ektedir.
Tatarck A b dullah E fendi O sm anl devletinin inhitat sebeplerini d e ok isa
betli b ir ekilde izah eder. A vrupa usl bir ordu tekili ile ie balanm as
lzumunu b elirtirk en P dihn dncelerine uym akta ve K V IPnci asrn s
lahatlarndan d a ayrlm aktadr. Z ira o, asker ocaklar eski seviyelerine d
zeltmenin faydaszlm ve d ah a evvelki iktibaslarn kifayetsizliini belirtir;
ve ordu m esseselerinin, sanayi ve teknii ile, m o dern asker fen ve uslle
rin iktibas ile devlete yeni bir n izm verilebileceini ileri srer. O n a gre
Kanun Sultan Sleym an devrinde daim m alp olan F renklerin, nihayet
onun usllerine ve yksek tekniine gre, daim ve m untazam o rd u lar k u ra
rak, devam l talim ve terbiye ile ve yeni silhlar kefederek kuvvet kazandk
larn, R usyann d a A vrupa teknii syesinde T rkleri m alp edebildikleri
ni izah eder: "M em lik-i R usya a h lisi b ah im (hayvan) m akulesinden" d a
nk ve nizam sz b ir sr halinde bulunm alarna, baka m illetlerin ve h us
siyle O sm anl p d ih larnn m em ur ettikleri K rm H anlarnn esareti altn
da yaam alarna ram en a rn (D eli P e tro nun) H ristiyan devletlerini ta k
lidi syesinde kuvvetlenip m em leketini genilettii, dnyay titreten T rk
ordusunun yeni usl ve silhlardan m ah ru m kaldktan baka eski nizm , ta
lim ve disiplinden de uzaklaarak dm anlara m ukavem et edem ediini sy
ler. O, Ya m uahedesinin m said m addelerine ram en, R uslarn, ilk frsatta
Turla n eh rin i g eerek ilerliyeceklerini, K aradenizin imal shillerine artk
yerleerek O sm anl devleti iin ar b ir tehlike tekil edeceklerini ve nihayet
1768de k aralard a ve denizlerde vukubulan byk m albiyetlerin b u n d an
sonra d ah a fazla vrid b u lunduunu izah eder.
T atarck A bdullah E fendi, iki tarafl ve karlkl d u rum u m eydana koy
duktan sonra, asl m him tekliflerini yapar. O n a gre, artk A vrupa uslleri
ne uygun olarak, askerlerin yetitirilm esi, yeni ateli silhlarn talim edilm e
si, ngiltere ve F ra n sa d an m tehassslar getirtilm esi ve H ristiyan devletle
rin asker ve teknik keiflerine aid eserlerin Trkeye tercm e edilm esi za
ruridir. M evcud denizcilerin de ifti ve rgatlardan toplam a askerler olup,
bunlarn gem i letleri imali yle d u rsu n bu letleri istim al dahi edem ed ik
lerini, R u slarn d a b u sebeple B altkta n dolaarak A kdenize gelip em e
baskn ile T rk gem ilerini batrdklarm ve B oaz tkadklarn yazar. Bu
4 6 2 . T R K C H N H K M Y E T M E F k RES[

esn ad a V enedik ve sair d evletlerden be-on sava gem isi satn alm ak isten
dii h alde buna m sbet cevap verm ediklerini ve b u sebeple d e derhal tersa
nelerin slahna, yeni ve salam gem iler inasna, bol p a ra ile ngiltere ve
F ran sadan m hendis ve fen adam lar getirtilm esine, haritacln gelitiril
m esine, ie yaram yan yerli b a ru t yerine ngiliz b a ru tu im al eden bir sanayi-
in kurulm asna, k ara ve deniz kuvvetleri iin m hendislik ve topuluk ze
rind e yazlm eserlerin tercm esine, ecnebi zabit, k ap tan ve m uallim ler ida
resin d e b u snflarn yetitirilm esine ihtiya olduunu m eydana kor. Bunlar
yaplm ad takdirde, K rm igal eden R uslarn Y a lta ve K er limanlarn
da k u rduklar d o n an m alarla evvelce shil halkm z korkuya drdkleri gi
bi ilk frsatta devleti k arad an ve denizden iki ate arasnda d ah a tehlikeli bir
d u ru m a sokabileceklerini d e syler.
T atarck A b dullah E fendi, b u gayretler syesinde, h er m illetten daha
kabiliyetli olan O sm anllarm , az bir m d d et zarfnda, salam bir orduya sa
hip olacaklarna inandn belirtir. Bu yeni talim li o rd u n u n yenieriler ara
sndan seilecek ask erlerden terekkp etm esi zerinde durulur. Bu sretle
bu ocak kuvvetine kar ihtiyatl bulunm ay d a ihm al etm ez. Z ira din ve dev
let u ru n d a canlarn feda ed e rek tarihinde byk zafer ve kahramanlklarn
tem silcisi olan yenierilerin im di byle im tiyazl b ir d u rum a geldikten sonra
yeni silhlarn talim ve terbiyesine tevik edileceklerini dnr. Abdullah
E fendi, karlalan b u h ran lara ram en, eski T rk h kan ve sultanlar gibi,
mill ve slm m efkreye inanm aktadr. Z ira O sm anl devletinin "Allah ta
ra fn d an meyyed" ve "Allahn him yesinde" bulunduu ananesine bal
kalm akta ve b u su red e alnacak tedbirler syesinde istikbale gvenmektedir.
O, devrinde askerlerin k endi m eslek ve faaliyetlerini brakp atlette kalma
larn, baka iler ve elencelerle m egl olm alarn tenkit ederken, yine ilk
vazife ve m esuliyetlerin P dihlara aid bulunduunu d a belirtir. Zira Ab
dullah E fen d iye gre eski P dihlar daim a cihd ve "C ihngirlik" dvasn
da b u lu nduklar iin "H ilfet m erkezinde" (stan b u lda) p ek az kalp zevke
ve ziynete dkn olm adklarm , o rd u n u n d a onlar takip ettiini, sefer ya
plm ad zam anlarda, E d irn e yi m erkez yaparak, D im etoka, Gmlcine,
M alkara, Sofya ve Y en iehire k ad a r uzanp idm an ve srgn avlan, mzrak
ve tfek talim leri yaptklarm , h em hava tebdili ve hem de asker hazrlkla
rn brakm adklarn, A n a d o lu d a da B u rsaya giderek bu havalide ayn ey
lerle m egul olduklarm ve ordu n u n bu syede daim hazrlkl ve yetimi
bulunduunu izah eder, ki bu anane slm iyetden nce de m evcud olup Sel
uklu ve O sm anl su ltanlar d a bu asker talim ve av sporlarna bal kalm
lard.
. j t J r K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 4 6 3

M tefekkir A b dullah E fendi O sm anl devletinin azam et ve inhitatnda

ilim ve id are adam larnn rollerini de, m ukayeseli bir ekilde ve ok salam
bir m uhakem e ile, ele alm tr. G erek ten o N izm - devlet lyihasnda O s
manllarca ilim ve din adam larna gsterilen itibar ve hrm etin hi bir devir
de mevcud olm adn, devletin de onlarn hizm et ve him m etleri ile yksel
diini, tedrisat dna karak id ared e A nadolu ve R um eli kazaskerliklerine
kadar ykseltilip devlet ilerinde rol oynadklarn, dindarlk ve faziletleri,
er ve kanun selhiyetleri ile "Nizm - lem "i kuvvetlendirdiklerini, h er vi
lyet ve beldede, salam idare ve adletleri syesinde, halk velinim et olan
devlete baladklarm ve bu sretle m em nn olan b t n reya(tebaa)nn
memleketi im r eylediini izah eder, ki bu gr N izm l-M lkn S eluk
lular hakknda beyan ettii fikirlere uygundur. B ir kazasker olan A bdullah
Efendi devletin b atan b eri adleti ve gzel idaresi icab Zim m (H ristiyan
ve Y ahudi)lerden cizye ve rden baka bir vergi alm adn, hkm sren
emniyet ve asayi syesinde bun larn m reffeh olup, kendi dinda ve mez-
hebdalar bu lu n an h k m darlarn m al tazyikleri ve zulm leri dolaysiyle
OsmanlIlara yardm c olduklarn ve kendi arzular ile T rklerin idaresine
getiklerini m eydana korken de ok gzel bir tarih bilgi ve gre sahip ol
duunu gsterir. O sm anlIlarn az bir kuvvetle B alkanlara bylece hkim ol
duunu, ok isabetli b ir m uhakem e ile izah e d e n ra p o r shibi inhitat devrin
de durum un nasl tersine doru gelitiini de tenkit eder.

Filhakika T ata rck a gre 150 yldan beri (X V ITnci asr ortalar) dier
snflar gibi ilmiye snf d a bozulm u; iltim as ve rvetin hkim olm asiyle li-
ykatsiz insanlar m evkileri alm; kanunsuzluk ve nizam szln balam asiyle
mslman ve hristiyan halklar idareci ve askerlerin zulm ve tecvzlerine
urayarak huzrsuzlua, fakirlie ve perianla dm lerdir. Bu sebeple
dir, ki 1182 (1768) h arb inde R uslarn tahrikleri (vat) m essir olm u;
Rumlar ve A d alar halk bu tesirle dindalar R uslara tem yl etm ilerdir.
O, bu sretle im p arato rlu k ta vukubulan isyanlarn m esuliyetini sadece d
dmanlara deil, bizzat devlet idaresinin zaaf ile ve bozulm asiyle d e ilgili
bulur. Bu d u ru m a nihayet verm ek m aksadiyle de e r ve kanun hkm lerin
tatbiki syesinde tebaay kazanm ann lzum u zerinde durur.^*^ lm iye ve
idareye dair bu fikirler m him olm akla b erab er esas bakm ndan eski m el
liflerden farkl deildir. T atarck A bdullah E fe n d inin m al ve ktisad m ese
lelerle sanayi ve d ticaret m addeleri zerinde ileri srd grler d e fay-

Tatarck A bdullah Ef., "Nizm- Cedd hakknda mtalat", TOEM . VI (1332), s. 257-284,
321-346; VII (1333), s. 15-34.
4 5 4 ____________________________________________ -_________________________________________ C H N H K M Y E T M E F K R E S

dal ise d e dierlerine benzer. B ununla b erab er A vrupa m edeniyetinin s

tnl ve ilmi karsnda d ah a baka tekliflerin yaplm asnn henz imkn
sz olduu da aada grlecektir. Bu kadar ile A bdullah E fendi devrin ile
ri bir ahsiyeti o larak m eydana kmtr.^^ O nun b u fikirleri Pdihn d
ncelerine ve N izm - cedd hareketine tam am iyle uygun idi. Bu sebeple
ehzdelikten b eri Selim in dncelerini ifade eden bu fikirler rnek ola
rak kaydedilm itir.

Dier slhat lyihalar iin bak. Cevdet, Tarih, V , s. 216-242, erif M ehm ed, "Selim-i Sls dev
rinde nizm -i devlet hakknda mtalat", TOEM, VII, s. 74; E. Z, Karal, Tarih vesikalar, VI.
 6. Nizm- Cedd nklb
ve rtica Hareketleri

"Trkler ldrlebilir; fa k a t korkutulam azlar"

(Napoleon)
"Dal kl oluruz, d m a n st n e dalan z; kiraln
tahtn bana geirir, K zl-elm a\;a d e k gideriz".
(Yenieriler)

S u l t a n s e l i m , devletin p erian devri ve ar m albiyetler karsnda,

bu strap ve dncelerle ta h ta kp orduyu m odernletirm e faaliyetlerine
girimekle o devir iin ok cesrne b ir h arek ete balyordu. 1792de bala
yan yeniliklere kar m ukavem et n e k ad ar kuvvetli idiyse P adiah d a Ni-
zm- Cedid adn alan inklplar syesinde devleti yeni bir nizm a ve haya
tiyete kavuturm akta o d erece inanl ve kararl idi. Z ira O sm anl devletinin
lh teyid ve him yeye m azh ar bulunduuna, bir m ucize de olsa im p ara to r
luun bir Devlet-i ebed m ddei" sfatiyle yaayacana dair m ill ananeye de
bal di. N itekim S ultan M ustafa, olu Selim in doum unda ncm tetkik
ler yaptrm ve bu ehzdenin bir "C ihngr-i b-nazr" olaca m jdesini al
mt. Sarayda b ir bayram sevinci yaratan bu k eh n et Sultan M ustafay o
derece sarmt, ki lm nde: "Olum Selim byk bir pdih olacaktr. Ve
liahd A b d lh a m id i brakp onu pdih yapn" dem ekle de b u inancn tek-
larlamt. Sultan M ustafa b u m itle ehzade Selimi yeni tekil ettii topu
ve istihkm ktalarn teftie giderken yanndan ayrmyor; ona bu vesile ile
modern o rd unun ehem m iyetini ve yenilik fikirlerini alyordu. M ustafa bir
gn Selime "yeni bir ordu kurm adka dmanlarmza galip gelm em iz im k n
szdr ve yenieri oca islh kabiliyetinde deildir" d erk en d e gayesini ve olu-
tmn yapmas gereken icraat telkin ediyordu. Bu hava iinde yetien ve yeni-
4 6 6 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R e s

ik hazrlklarn yapan Selim bu sayede babasna tebir edilen cihangirlik

hab erin e de inanyordu. B u d a T rk ve O sm anl tarihlerinde asrlarca yaa
yan b ir cihn hkim iyeti m efkresinin tabii bir neticesi idi ve ilk frsatta can-
lanabileceini gsteriyordu. G eri Sultan Selim bir cihngir pdih o l a m a
m; h a tta yapt inklplarla birlikte hayatm da kaybetm itir. Lkin o, yine
de, Nizm - C ed d in kurucusu ve yenilik h arek etlerin in ilk temsilcisi olarak
tarih te m him b ir m evki alm tr. Selim bu dnce ve m itlerle bir an nce
tah ta kmay, O sm anl im paratorluuna yeni bir nizm ve revnak vermeyi
istiyordu.
Sultan Selim m everet m eclisinde bulunan vezirazam Y usuf Paa, ey-
hlislm rif E fendi, T atarck A bdullah E fendi, R id E fendi ve dier fikir
adam lar ile yaplan m zakereler sonunda A vrupa h arp snflarna, asker
talim ve silhlarna gre askerlerin yetitirilm esi zerinde bir karar ald. L
kin yenieri ocann husm etini ekm em ek m aksadiyle bu askerlere msta
kil b ir o rd u hviyeti verilm em i; sarayn B ostanc ocana bal bir snfn
tekili kararlatrlm t. Bu k a ra r ar m uhafazakr ve inklp grlerin
deil o rta ve uzlatrc fikirlerin hkim olduunu gsteriyordu. Sadrazam
Y usuf P aann h arp te esir edilen bir ka A lm an ve R us subay ve yeni usle
gre yetien baz T rk zbitleri ile askerleri Levend iftliinde talim e balat
m ve b u n lara N izm - C edd askeri ad verilm iti, stan b u ld a bir ka yz
gencin toplanm asiyle giriilen talim ler bu ten h a yerde dikkati ekmiyor ve
Sultan Selim d e yeni askerlere fazla alka gsterm ekten ekiniyordu. Niha
yet b ir m d d et so n ra onlar ziyret edip ok m em nn olan Pdih bu as
kerlerin 12.000e karlm asn kararlatrd. Y enierileri okam ak ve ocak
larnn itibardan dm esi endielerini giderm ek m aksadiyle onlarn Nizm-
C edd gibi baz talim leri yapm alar da em rolundu. L kin bir ka ay alan
yenieriler "bu talim g v ur iidir" diyerek vaz getiler. A n ad o lu dan toplan
lan genler ile N izm - C edd askerleri oalyor; m stehlik eski ordu yann
d a devlete b ir m asraf kaps alyordu. Bu m aksatla K ann- Sultan Selim
ad ile b ir takm yeni k anunlar karlm; rd - C edd diye yeni vergiler ih-
52
das olunm u ve b u n lar zerinde b ir hazine ve n ezret kurulm utu.
Selim m odern o rd u iin ngiltere, F ransa ve sveten m hendisler ve
subaylar celb ed e rek k ara ve deniz kuvvetlerini gelitirm ee hz verdi. Baron
de T o tt tarafn d an k urulan B ahriye m ektebinin yeniden tanzim i ile iki yz
k ad ar zbitin yetitirilm esine baland. Bahriye, m h endishane mektepleri,
tersan e ve top dk m h aneleri yeni teknie gre faaliyete geirildi; yerli ba-

Bu kanunlarn metinlerini C evdet Paa eserine almtr (bak. Tarih, V , s. 438-454); keza sim,
T a rih ,l,4 i-5 S .
J R K C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 4 6 7

rut yerine ngiliz b aru tu im l ed e n B aru th an e kuruldu. Nizm- C ed d in s-

tanbukdan baka K tahyad a ve K onyad a ubeleri tekil edilm i ve gittike
gaylan on binlere varm idi. A lan teknik m ekteplerde okutulm ak, ordu
ve donanm aya m odern bilgiler verm ek sretiyle F ranszcadan Trkeye bir
takm eserler tercm e edildi. brahim M teferrika ile balayp bir m ddet
alldktan sonra duraklayan m atb aa ileri tek ra r canlandrld. Bu sretle
kltr faaliyetleri ve A v ru p ay tan m a im knlar da geliti. F ransz ihtillini
arkta yaym ak m aksadiyle C um huriyet idaresi stanbuld a bulunan elisi
pecorches vastasiyle T rklerin tem ayln kazanm aa alyor ve K
rmn k u rtarlm asna yardm edeceini beyan ediyordu. Sultan Selim ilk d e
fa olarak byk devletler nezdinde daim elilikler ihdas ed e rek dnya ah
vlini ve yenilikleri takip im knlar arad. F ransa ihtilline kar cephe alan
dier A vrupa devletlerini phelendirm em ek m aksadiyle L ondra, Viyana,
Berline ve P etresb u rg a d a eliler gnderildi. 1796d a P arise tayin edilen
Seyid A li E fe n d inin yazd sefret-nm e T rklerin A vrupay grleri
hakknda dikkate yn bilgiler verir.^^ Bu eliliklere tayin edilen gen m e
murlar A vrupa dillerini ve hussiyle Franszcay reniyor; G arp m edeniye
tini tanm aa balyorlard. Bu devirde H ristiyan A vrupaya taleb e g nder
mek m m kn olm adndan Selim H a n sefaretlere bulunduklar m em leke
tin dilini, ve T rkiye iin lzum lu fenleri renm e vazifesini de veriyordu.
Bylece m o d ern dnyadan ay n yaayan Trkiye artk A vrupa ile tedricen
normal m n aseb etlere girimi; bu d a T rkler arasnda yava d a olsa bir g
r deiikliine seb ep olm u ve d em ir-perdede bir takm aralklar alm
tr, Bu sretle asrlarca A vrupalIlara aa bir gzle b akan T rkler arasnda
yalnz G arbn ilim ve tekniini alm a lzum u kabul edilm iyor; ok az sayda
da olsa A v ru p aya hayran kim seler de yetiiyordu. Sultan Selim in him yesi-
ne m azhar olan ve V akanvislie tayin olunan m tercim sim , tabiatiyle
Nizm- C edde ta ra fta r bulunm akla ve aleyhdarlarm a iddetle hcum e d e
rek Pdih m ethetm ekle berab er, bir ok kim selerin Franszca renerek
iftihar ettiklerini, bu s retle akidesi zayf ve m uhakem esi bozuk olan, Fran-
szlara benzem ee ve onlar m dafaaya alan bu gibi insanlar ahm aklkla
itham eder. Z ira A vrupa m edeniyetinin stnln kabul edip onu taklide
uraanlara kar sim E fen d i slm m edeniyetinin stnln m dafaa
ederken A vrupalIlarn O sm anl tekiltna gre m untazam ordu kurduklar
na dair M ontecucculinin fikirlerini de delil olarak gsterir. O, F ransz m o
dasna ve onu nak led en K um lara uyan b u tredileri dinsizlikle ve farm ason-

Bu sefret-nme T O E M .e tefrika olarak neredilm itir (IV , s. 1246, 1378, 1458, 1548; Cevdet
Paa, Tarih, V , s, 308; VI, s. 140.
4 6 8 --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E F K O r e s

lukla sular; R u m larn hiynetine ram en devlet ilerinde ve hussiyle ter

cm an h k lard a kullanlm asnn tehlikeli olduunu, bun larn M oskof veya
F ran sz tara ftar o larak devlet srlarn dm anlara gtrdklerini ve onlarn
propagandasn yap d k lann bir az taassupla ifade eder. D evlet adamlarnn
k o n ak ve yallarda sefahat srm elerini, suistim llerini ve ilmiye mensuplar-
m iddetle ten k it ed er. T im arl sipahi tekilt(M ir idaresi)nm bozulmasiyle
teekkl e d e n derebeylere ve zorbalk yapan yenierilere de hcum eder
sim E fendi bu ten k itlerinde ar olm akla b erab er hem devrin manev bo
zukluklarn ve h em d e h alk efkrn ifadede terc m an olm utur. Bylece
G arb dnyas ile tem asn b ir neticesi olarak T rkiyede T rk-slm ve Avru-
pa-H ristiyan m edeniyetleri arasnda bir m cadele, hafif olarak, daha bu de
virde hissedilm ee balar.

S ultan Selim devam l ticaret m uvazenesinin bozulm as sebebiyle ithal

tn kslm as iin H indistan ve F rengistan kum alar yerine yerlilerin kulla
nlm asn em rediyor; m em lekette kum a sanayiinin inkiaf iin bir takm
ted b irler alyordu. D eniz ticareti, hem m uvazenenin lehde ilemesi ve hem
de d o nanm aya lzum lu gem iciler bulm ak iin ehem m iyet arzediyordu. Vak
tiyle O sm anl donanm as b t n A vrupa deniz kuvvetlerine stn olduu
halde, bilh are bu stnln devam edem em esi deniz ticaretinin AvrupalI
lar eline gem esi ile alkal idi. Bu sretle deniz ticareti ile birlikte donanma
iin gerekli denizcilerin yok olm as im paratorluu denizlerde de zaafa u
ratm t. B u ihtiyala d o n an m a ve tersane ileri ele alnr ve bir takm mo
d ern gem iler ina edilirken, deniz ticareti iin d e zengin devlet adamlarnn
gem i satn alp irket k u rm alar m aksadiyle Sultan Selim b ir irde kard.
L kin deniz ticaretinin inkiaf donanm ay yeniden ina etm ekten de daha
zor b ir m esele idi.^^ B u n u n la b erab er bata m o dern ordu olm ak zere Ni-
zm - C edd h arek eti geliiyordu. N izm - C edd askerleri K aram an valisi
K ad A b d u rrah m an P aann kum andasnda m him hizm etler grm; M
sr igal ed e n N ap o leo n u n o rad an yrd A k k d a kk bir kuvvete
sahip C ezzr A h m ed P aay a kar m alp olarak geri dnm esi bu ordunun
ehem m iyetini arttrm ve N izm - C eddin lehinde efkr m em nn etmiti.
B o n a p a rte m "T rkler ld r leb ilir; fa k at korkutulam az" szn de bu tec
r b e m nasebetiyle syledii anlalyor. O sm anl devleti b t n Avrupa ile
dm an b ir d u ru m d a bu lunan F ran sa cum huriyetini tand ve Parise eli
gnderdi. A v ru p ann n efret ettii F ranszlar d a Trkiyede daim a iyi mu-

Tarih, I, s. 32, 114, II, s. 225; F. Kprl, ''sm",A, s. 670-671.

' C evdet, Tarih, V , s. 305.
^ r K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 4 6 9

ameleler grm lerdi. B u n d a ananev T rk-F ransz dostluu rol oynad gi

bi Nizm- C ed d in inkiafnda F ransz teknisyenlerine ihtiya ve cum huri
yetin A vusturyalIlara kar kazand zafer de iki devlet arasndaki m n ase
betlerin bylece devam nda h er iki ta ra f iin faydal idi. stanbuld a bulunan
dier devletlerin elileri bu davrantan dolay daim a B bliye ikyette
bulunuyorlard. N ihayet F ranszlarn, K am po F arraio m uahedesinden son
ra, V enedike aid A driyatik sahillerini ve bu shildeki Y unan adalarn igal
leri, bu m nasebetle de Y unanllar Trkiye aleyhinde tahrikleri O sm anl
devletini F ranszlara kar endieye drd ve B o n ap artem T oulon lim a
nnda hazrlad do n an m ann arka sefer yapaca haberleri geldi. B u h a
zrlk R usyay d a endieye evketti. Bu d u ru m d a R eis l-kttb A tf E fe n d i
nin divana takdim eyledii "Muvazene-i Politikiyye" lyihasnda F ran sann
mevcd nizam ykm as ve dinsizlii ile H ristiyan devletler k ad ar O sm anl
imparatorluu iin d e tehlike tekil ettii bildiriliyor; dier elilerin verdii
haberler d e b u hususu teyid e d iy o r d u .G e r e k te n F ran sann N apoleon
kumandasnda M sra gnderdii ordu (1 T em m uz 1798) bu lkeyi igal etti.
Fakat B o n ap arte M srd a nerettii beyannm ede F ra n sa nn hristiyanl
terk ettiini, kiliseleri yam aladklarn, p ap aslara saldrdklarm , insanlarn
msvi olduunu, b t n im tiyazlarn kaldrldm bildiriyor; M slm anla
rn dinine katldklarn. P diha itaatk r olup ngilizlere kar H in d istan a
varmak, M srd a d a O sm anl hkim iyetini kuvvetlendirm ek ve R usyaya ta
arruz edip K rm k u rtarm a k gayesini gttklerini ileri sryor; halk k an
drmaa alyordu. B eyannm e hem T rke ve hem de A rapa neredil
miti.^^ F ranszlar A k k d a m alp o lduktan ve yl kaldktan so n ra hem
Msrdan ve h em de Y u n an shillerinden ekildiler. B o n ap artem im p ara
tor olmas, A vusturya ve R usyaya kar zaferler kazanm as S ultan Selim i
memnn etti ve stan b u la gelen Fransz elisi S ebastianinin teviki ile te k
rar dostluk k u ru larak 1806d a R usya ve n g iltereye kar harbe dhil oldu.
Lkin T rk o rd u su n u n T u n a boylarnda R uslarla sava halinde b u lu n
mas Nizm- C edd aleyhtarlarna frsat hazrlyordu. Filhakika yeni o rd u
nun kazand m uvaffakiyetler m itleri artrm t. L kin 500.000-600.000 ki
ilik m odern o rd u lar karsnda kk bir N izm - C edd askeri cidd bir
kuvvet saylam azd. B u sebeple stan b u ld a ve A n a d o lu d a olduu gibi R u-
melide de N izm - C eddin kurulm as zar retin i gsteriyordu. F ak at bu te
ebbs yenierilerin ve R u m eli derebeylerinin h arek ete gem elerine sebep
oldu. N itekim E d irn e de N izm - C edde dair P dihn ferm anm okuyan
memurlarn ldrlm esi isyana bir balang oldu. Selim K onya valisi A b-
^ Cevdet, Tarih, VI, s, 282-288, 311.
sim, Tarih, I, s. 312, 374-375, 382; B. Lewis, Emergence, s. 67-68.
4 7 0 T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S J

d u rrah m an P aay, kendisine bal m o d ern askerlerle isyan bastrmaa

gnderdi. F ak at onu n Srbistan sileri zerine gnderildiine dair habere
inanm yan R u m eli yan E d irn eye to p lan arak iddetli bir m uhalefete ge
m ekle h k m et ard. A bd u rrah m an P aann sileri tenkili m m kn iken
yum uak tabiatl Pdih byyen isyan karsnda kan dklm esine raz ol
m ayarak P aaya geri dnm e em rini verdi.^^

Bu hdise irticaa cesaret verdi. Z ira talim den kaan, m enfaatlerine do

kunan, itib arlarn n krlacandan ve h a tt tam am iyle kaldrlacaklarndan
kork an yenieriler N izm - C eddin "G vur icad" olduunu ve zam anla b
tn askerlerin "apkal frenk" kyfetine gireceklerini sylyor; srann tara
yanna geleceini p ro p ag an d a ediyor, taassubu krklyor; Pdihn da
vezirlerin tesirin e kapldn ileri sryorlard. Franszlarn M sr igali,
V ehhbierin isyan ve H icaz yolunu kesm eleri, S rbistanda ve adalarda
ayaklanm alar ve yanm keyf idareye balam alar hep Nizm- C eddin g
nah saylrd. Selim in P dih olm asna byk m itler balayan m u h a fa z a
krlar d a im di giriilen yeniliklere h ep b id at, kfr nazariyle bakyorlard.
O nlar, I. S ultan Selim in ald M sr ktasn, III. Selim in verdiini propa
ganda ediyor; artk "ne sipahi var, ne yenieri; cm lesi ba apkal frenk"
olduunu, P dihn vezirlerin arzularna uyduunu, slm lara kfir elbisesi
giydirdiini ve h a tt h arem d e bile kadnlarn elbiselerini brakp F renk fista
n giydiklerini sylyorlar; bu dindar ve yksek m efkreye bal hkmdara
dolayl olarak, di isnadlarda d a bulunuyorlard.^^
B u n a m ukabil devletin kaderini gren b ir avu idealist inklplar ise
cahilane ve g arazkrane p ro p ag an d alara kar cidd fikirlerle kyorlard.
Bizzat Sultan Selim H a n yenieri ocann nizamsz, disiplinsiz bir kalabalk
tan ib aret bulunduunu, askerlikle m nasebetleri kalm adn, kendisini t
ra etm e e gelen b erb erin bile topu ocana, m aa alm ak iin kaytl bulun
duunu sylyor; b u n a ram en ocaa dokunm adn, fakat byle giderse
devletin kaybedileceini belirtiyordu.^^ A slen bir yenieri olan ve sava mey
danlarn d a m o d ern h arp fenni ve talim in lzum unu kavrayan Koca Sek-
N izm - C edd hakknda bak. A . Djevad, E ta t militaire O ttom an, Paris 1882, I, s. 318-331; 1. H.
Uzunarl, M erkez ve bahriye tekilt, Ankara 19-38, s. 360-370; E. Z. Karal, Osmanh tarihi, An
kara 1947, V, s. 57-6-3-, S. J. Shaw, "The N izm -i Cedd army under SeJim IIT, Oriens,
X V III-X 1X , s. 168-184.
Bu di isnatlara dair birtakm dank ve yazarlar belirsiz vesikalara rastlanmtr; TOEM, XV
(1925), s. 395-401. S elim e kar hayranln belirten N ecib sim , ayn dergide, 11 yl sonra, onun
yenilik icraatn km sem esi, orduyu slhattan ve Krm kurtarmaktan baka bir inklpl
olm adn belirtmesi insanlann zamana gre nasl deitiklerini gsteren bir misldir.
^ A. D jevad, E ta t m ilitaire Ottom an, s. 319.
j R K C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________________________________ 4 7 1

ban-ba, yazd rislede, bu inklb ok gzel fikirlerle m dafaa eder. O,

yenielerin h l "dal kl oluruz; d m an st n e dalarz; k iraln tah tn
bajna geirir, K zlelm aya dek gideriz" tekerlem elerinin bo olduunu,
150.000 kiilik nizam sz bir yenieri o rdusunun sayca ok az bir dm ana
kar nasl bozguna uradn, bir sr hlinde b u lu n an R uslarn D eli P et-
lonun slhat, talimli askerleri ve ateli silh lan ile O sm anllara kar k a
zandklar zaferleri anlatr. B una m ukabil M srd a yenierileri kolaylkla ye
nen Franszlarn A kkd a bir avu N izm - C edde m alp olduklarm ve
Rum-elide de ekya takiplerinde m uvaffakiyetlerini belirtir. K oca Sek-
ban-ba yeni askerlerin, yenieri ve derebeyleri gibi, nizam sz ve halka m -
tecviz olm adklarn, bilkis ahlk ve cesaretleri syesinde din ve devlete
hizmetlerini de, m ukayeseli olarak, izah eder. B u m tefekkir K anun Sultan
Sleyman devrinde dm anlarn "beikteki pilerini d ah i T rk geliyor" diye
korkuttuklarm ve "m slm an grnce a p k a la rn k arp tap n m ak ' iste
diklerini, im di ise talim ve ateli silhlar syesinde T rkleri uzaktan perian
ettiklerini ifade ettik te n so n ra eski ve yeni du ru m zerinde durur. O n a gre
eskiden halkm yum urtasna dokunm yan yenieriler bugn h e r trl tec
vzde bulunuyor. Evvelce ilerine "Frenk, R um , E rm eni ve Y ahudi" dnm e
leri, nesebi belirsiz kim seler sokulm az iken bugn h er cins insan aralarnda
bulunmakta ve ocakta askerlerlikten baka, ticaret ve esnaflk gibi, h er ile
uramaktadrlar. M u h arebe m eydanlarnda ihtiyarlayan Sekban-ba Rus-
lara iki defa esir d tn ve onlarla tem aslar syesinde nasl kuvvetlen
diklerini ve dnyay rendiini izah ettik ten sonra, artk Nizm - C eddin
devamndan baka b ir are kalm adn ciddiyetle m dafaa etm itir.^ O s
manlI devleti A vrupa ile urarken b ird en R usyann kuvvetli bir devlet h a
linde ortaya km asn b ir nevi aknlkla karlayan O sm anllar bu sebeple
dir, ki D eli P e tro n u n inklplar zerinde d u rm ak lzum unu duym ular
dr.^^
Sultan Selim, ok ar artlara ram en, N izm - C edd askerini yetitir
mee balam; fakat hdiseler m odern ve byk bir ord u n u n teekklne
engel olm utur. Nizm- C eddin lehinde ve aleyhinde fikir ve hisler atr
ken, o rd unun T u n a boylarnda R u slarla savaa balam as irticaa frsat verdi.
stanbul B oaznda Y am ak larm bana geen K abak M ustafa ile 1807de
balayan isyan sad a ret kaym akam (vekili) ve eyhlislm A taullah E fe n
dinin hiyneti ile m uvaffak oldu. siler saraya hcm ettikleri zam an Sul
tan Selime stan b u la asker celbini teklif ettiler. F ak at P dih R uslarn ^a-
*Koca Sekban-banjj] H lsat l-kelm f i redd il-avm gibi ranl bir ad tayan risalesi 54 sahife
olup Tarih-i O sm an Encm eni tarafndan neredilmitir.
^Vaka-nvis sim da R usyann bu sratli ykselii zerinde durur {Tarih, I, s. 262-272).
472 --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

yitah ta gelm eleri endiesiyle bu n a yanam ad ve vatanperverlii kendisini

b u nzik du ru m d a, Nizm - C eddi kaldrm aya zorlad. B ununla beraber
siler b u n u n la d a kalm yarak bir fetva ile Selim i ta h tta n indirip yerine chil
kabiliyetsiz ehzde M ustafay pdih iln ettiler. Bu sretle m enfaat sa
hipleri, chil ve h in ler m em leketi m odern o rd u d an m ahrum braktlar.

M u h areb e zam annda stanbuld a vukubulan bu hdise zerine R u s u k

yrn adn alan A lem d ar (B ayraktar) M ustafa P aa ve arkadalar 16.000
kiilik b ir kuvvetle T u n a boylarndan payitahta geldiler. Yenilie ve Selim
H a n a bal P aa K abak ile birlikte bir ok zorbay ldrd ve 28 Temmuz
1808d e B bliye hkim oldu. A lem dar, Sultan M ustafaya taht Sultan Se-
lim e devretm esi teklifine red cevab alnca saray kuatt. siler hkimiyeti
m uhafaza etm ek m aksadiyle Selim i ld r p cesedini Bb- hm ynun
nne attlar. N n zerine eilip alayan M ustafa Paa, hnedanm tek er
kek evld o larak kalan, ehzde M ahm udun d a aym kbete uramas kor-
kusiyle d erh al kaplar krd ve kadnlarn kendi kyfetleri ile muhafaza et
tikleri ehzdeyi sa bu larak kurtardlar; ayn gn onu pdih iln ettiler.
air, m usikiinas, san atk r ve efkatli bir ru h a sahip olan Sultan Selim dev
letini k u rtarm ak m aksadiyle ehzde ve pdih iken (1789-1807) uzun
m d d et uram ; N izm - C eddi kurm u ve "teyid-i d in u devlet" urunda
h er eyini fed a edeceini sylemi ve gerekten d e hem eserini ve hem de
cann kaybetm itir. L kin onun at yenilik yolu ve hdiselerin zarreti
T rkiyed e inklp ham lelerini durduram am ve irtica d a muvaffak olmu
tur. N itekim Selim in yerine geen 24 yandaki Sultan M ahm ud daha byk
bir cesaret ve m etn etle Selim in balad Nizm- C eddi um m mns
ile gerekletirdi ve sadece m odern o rd u ile kalm yarak tam am iyle yeni bir
nizm kurdu.
S ultan M ahm ud O sm anl tresine gre E ypte kl kuanm a (takld-i
seyf) m ersim inden ve takdisten, F tih ve dier ecdd trbelerini ziyretten
sonra cls artlarn ikm al etti. Selim in yenilik fikirleri havas iinde yeti
en S u ltan M ah m u d devletin iinde bulunduu i ve d ok tehlikeli ve ar
b u h ra n la r karsnda arm yor; zeks, iradesi ve cesareti syesinde muka
vem et ve m idini kaybetm iyor; artlara gre beklem esini biliyor ve icabnda
da en iddetli ted b irlere bavurm aktan d a ekinm iyordu. Sultan Selimin N-
zm- C ed d i b ir balang idi. F ak at S ultan M ahm ud b t n devlet messe-
selerini m o d ern letirm ek zere tam m nsiyle yeni bir nizm getiriyordu.
B un u n la b e ra b e r ilk icraat A lem dar M ustafa P aaya aid olduundan kendi
si, i ve d b u h ra n la r dolaysiyle, uzun zam an fikirlerini gerekletirmee
t T i r K C H N H K M Y E T ! M E F K U R E S ___________________________________________________________^_____________________________ 4 7 3

frsat bulam ad. Y en i p dih clsunda devlet, biri m erkezde bozguncu ve

anari un suru h aline gelen yenierilerin bir nizm a konm as ve m o d ern bir
asker snfn kurulm as; dieri de eyletlerde treyen derebeylerin itaate
ahnnas gibi iki byk m esele karsnda idi. A leradarn riyasetinde to p la
nan ilk m ecliste b u iki m esele d e k arara balanm tr. A slen yenieri ve
ayandan olan P aa bu meclisi gzel bir n u tu k ile ve ocaa ballk szleri ile
at: D m anlarn stnln grnce "gidiim iz yolsuz, biliim iz yanl"
olduunu, devlet u ru n d a ok hayrl iler yapan "H dvendigr- ehde
(Selime) kar ita a tte k u sur ilediklerini ve artk pim anlk duyduklarn ih
tiyatl ve doru b ir girile sze balayan M ustafa P aa b u nezket ifad elerin
den sonra talim li asker yetitirm enin zar retin i belirtiyordu. A lem dar Sul
tan M ustafa ta h tta kaldka devletin yklaca endiesiyle S ultan M ah m u d u
pdih yaptklarn, yeni hkanm ilim, fazilet ve diryeti ile bir "C ihngir
pdih" olduunu, onu n iradesiyle tara derebeylerini stan b u la dvet e t
tiklerini ve alnm as gerekli ted b irler iin toplandklarn anlatyordu. Bu s-
retle balayan m zak erelerde yenieri ocana ballk ifadeleri te k ra rla n
makla b erab er m o d ern bir asker snfn ihdas d a kabul ediliyor; tara aya
nna tannacak hak lar syesinde onlar m erkeze balam ann im knlar ze
rinde telif edici k ara rla r almyor; devlet nizm ve otoritesi de bylece sala
nyordu.

Filhakika k u rduu cihanm ul nizm ile tarihte m stesna bir m evkii

olan O sm anl im paratorluu yenieri ve tim arl sipahi askerlerinin bozulm a
s, idarenin sarslm as, ar m albiyetler ve isyanlar dolaysiyle artk kendi
nizmn m uhafaza edem ez b ir h ale gelm iti. Krm H anl gibi halk T rk
ve M slman olan koca b ir devletten baka bir ok eyletler de dm an eli
ne gemi; im al A frika, M sr ve A rabistan gibi uzak lkelerin devletle
mnasebetleri h em en kesilm i bulunuyordu. F ak at d ah a m him i im p ara to r
luun dayana olan A nadolu ve R u m elide tim arl sipahi tekiltnn d a bo-
zulmasiyle P dihn ferm anlarn dinlem eyen, devlete vergi ve asker verm i-
yen bir takm yan ve derebeylerin trem esiyle devlet d e ta kendi bnyesi
dhilinde paralanm t. H e r ta ra fta treyen bu derebeyleri arasnda B ozok
havalisinde ap an oullar (C eb b ar zd eler), A ydn ve M anisa taraflarn d a
Karaosman oullar, B ilecik blgesinde K alyoncu M ustafa, Selanik ve K ava
la arasnda Serezli sm ail Bey bu m ahalli m him derebeylerin bir ksm n
tekil ediyordu. A slen b ir yenieri ve yandan olan A lem darn S adrazam
mevkiinde b u lu n arak bu derebeyleri dvet etm esi onlarn korkusuzca pyi-
tahta gelm elerine im kn verdi. 1808 eyllnde gelen derebeylerin askerleri
Kthanenin iki yakasn ve tep eleri doldurm utu. Sadece sm ail Beyin as
4 7 4 _______________________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F

keri 12.000 kii idi. S ultan M ahm ud buraya gidip alayan kasrnda bunla
rn b ir ksmn kabul edip kendilerine ihsanlar yapt. sm ail Beye "pek gzel
ask e rin var. H ak T a l d m an a galip eyliye" hitab ile iltifat etti. Bu top
lant so n unda h k m et ile yan arasnda Sened-i ttifa k ad ile bir anlama
im zaland. B una gre b ir yandan derebeylerin P diha sadkatleri, devlete
vergi ve asker gnderm eleri taah h t ediliyor; te yandan da hkm etin de
rebeylerin m evcudiyetlerini ve evldlarna kadar haklarn kabul kararlat
rlyordu. 29 Eyll 1808de im zalanan m ukavelenin P dih tarafndan tas
diki lzm u O sm anl tarihinde ilk defa vukubuluyordu. Bu sebeple Sultan
M ah m u d senedi devletin istiklline ve saltanat h ukukuna aykr bularak tas
dik ten saknyor; yenierilere olduu gibi derebeylerine de kin balyor ve
A lem d ar M ustafann kendi bana bu icraatndan huzrsuz oluyordu.

G erek ten m erkeziyeti devletin ilk temsilcisi ve Nizm - lem davacs

b u lu n an O sm anl im paratorluunun, bylece, siyas hkim iyeti feodal bir
esasa gre taksim e uruyordu. Bu, eski T rk h n e d an m ensuplar ve aris
to k rat boy beyleri idaresinde hkim iyeti, kendi dereceleri nisbetinde para
layan tarih ve mill feodal devlet ananesine benzem iyordu. Z ira eski Trk
tresinin asizdelere bahetm i olduu siyas h ak lar im di byle bir asaleti
bulunm yan m tevazi veya t red i derebeylere hukuk ve siyas bir mevki ve
riyordu. Bu durum O rta a A vrupasnda asrlarca hkm sren Feodali-
tenin teekklne gre husle geliyordu. E er im paratorluk ve dnya art
lar devam etse idi, A v rupaya benzer bir feodalizm m eydana kar ve mo
d ern alarda krallarm selhiyetlerini tahdit ve kon tro l eden meclisler gibi
T rkiyede de byle siyas bir m essese doabilirdi. Z ira m evcd durum, bu
m zak ereler ve ittifak senedi byle bir gelim eye uygun dyordu. Bu se
bep le Sultan M ah m u d un tered d d yerinde idi. L kin m erkez idarenin za
yf, d erebeylerin kuvvetli olduu ve im paratorluun da henz harp halinde
bulunduu byle b ir zam anda b t n kuvvetlerin anlam as ve birlemesi za
ru r idi. S ultan M ahm ud, ilk frsatta m ukaveleyi feshetm ek niyetiyle, tasdike
m ecb u r oldu ve bilhare yenierilerden sonra derebeyleri d e ortadan kaldr-
d.^^ Bu d ereb eylerinden baka baz devlet adam larnn rekabetleri ile mey
d an a kan T ep ed elen li Ali P aa veya M sra hkim olan M ehm ed Ali Paa
gibi du ru m lar d ah a pheli ve tehlikeli olanlar d a vard. Eskiden "Ferman
P d i h n d a la r bizim dir" diyen K rolu, ancak dalarda yaayabiliyor;
X V IT nci asr b alarnda O sm anolu adl bir siye de m ukavem etin imkn
szl bildirilir ve;
Tarih-i Cevdet, IX , s. 5-8, ttifak senedinin bir sureti d e s. 332-339dadir. M. Nuri, Netyic
l-vLikuat, stanbul 1327, IV , s. 71, 98-99.
T r k . C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 4 7 5

T am drt vezir tayin o ld u st n e,

Krk bin asker ile bil O sm an olu .
Hatt- h m y n a kar durulm az,
H asm n galip b unda d va srlm ez.

deniliyor; fak at im di yan ve ekiya eyletlere hkim olm u ve devlet kendi

aralarnda taksim edilmiti.

E yletleri byle b ir anlam a ile m erkeze baladktan sonra, k arar gere

ince, talimli S ekban ad ile, m odern bir o rd u n u n ekirdei olarak, yeni bir
asker snf kuruluyor; fakat yenierileri rktm em ek iin Nizra- C edd is
mi kullanlm yordu. B undan baka yenierilerin esnaflk ve ticaret ilerini
brakarak. K anun devrinde olduu gibi, klalarnda kalm alar ve talim le
megul olm alar d a em rolunuyor ve m zakerelerden sonra bunun m eruiye
tine ses karlam yordu. Bu sebeple esham gibi alnp satlan ulfe(m aa)-
lerin ticaret m evzuu yaplm as da yasak edildi. S ekban oca bol m aalar,
sancak, tu ve davullar ile imtiyazl bir snf halinde kuvvetleniyor; m odern
kyafet, silh ve talim leri ile m id veriyordu. eyhlislm n fetvsiyle m er-
laan bu ask erler Selimiye ve Levend klalarnda yeni ve m untazam b ir o r
dunun ekirdei oluyordu. Bylece, isim deiiklii m stesna, Nizm-i C e
dd 14 E kim 1808 tarih in d e diriltilm i; ayn slhat tersane ocana da tatbik
edilmiti. E ski N izm -i C edd zabitleri ve K ad A bd u rrah m an P aann A n a
dolu valiliinden getirdii bir ka bin kiilik talimli "Tfenki askerleri de
bu tekilt kuvvetlendirm iti. B ununla b erab er bir yandan Sekban ocann
ykselmesiyle yenieriler arasnda uyanan endieler, te yandan k endileri
nin talim ve terbiye ile uram alar, ticaret ve esnaflktan ayrlm alar m em -
nniyetsizliklerini arttryordu. M enfaatleri bozulan esnaf ve srann k en d i
lerine geleceinden k o rk an ulem -y ru s m (vazifesiz m aa alan ilmiye) da
bu bozguncu havay tevik ediyorlard.

Filhakika yeni ask erlere kar a rta n gerginlik, nihayet B bli duvarlar
na "Rum-eliden geldi bir tak, bayram ertesi ya kl oynayacak, ya bak" gibi
ar ibarelerin yazlm as sreliyle aa vurm u; yenieriler B ayraktar M us
tafa Paanm cam ie gidi ve dnlerinde sekbanlarla hdise kararak k en
dilerini m azlum dryor; feryd b asarak efkr krklyorlard. Bu vesile
ile yenieri airi;

G eldi R u m -elin d en n ice bin tak,

Ald bayraklar y r d asker;
slmlar iin d e kanlar akacak,
4 7 6 __________________________________________ T R K C lH N H K M Y E T t M EFKRES

H ac B ekta oca kahram an besler.

Kadir g ecesin d e yed iler bak,
N lzm - C ed d ler bir satr ister.

fadeleri ile hislerini belirtiyordu. Y enieriler arasnda "bir haydut ba geldi;

b ir pdih h aletti. evketl efendim ize (Sultan M ah m u d a) lyk olan kul
luu d a gsterm iyor. Biz ona m slm anlm z ve yenieriliim izi anlatm a
lyz" diyerek isyana hazrlanyorlard. Filhakika yenieriler nihayet Sekban
askerlerinin dank ve habersiz bulunduklar bir gece B bliyi kuattlar.
A lem d ar dm an elinde ldrlm em ek gayesiyle C ebehaneyi ateleyerek
kendisi ile birlikte b ir ka yz yenieriyi de berhava etti. siler saraya da h
cum ed e rek S ultan M u stafay te k ra r tah ta karm ak istediler. Sultan Mah
m ud saray to p larla ve m evcd sekbanlarla m dafaa ederken, K ad Abdur-
rah m an P aa d a Selim iyedeki askerleri ile yetiti. A rtk stanbul sokaklar,
D ivanyolu ve Sultan A h m ed m eydan sava sahalar olm u; karde kan ak
m aa ve yangnlar ykselm ee balam t. N itekim b u savalarda bir ka yz
sekban ile birka bin yenieri ldrlm t. T op ateleri saraya hcumlar
krnca d a yenieri aalar ve din adam lar araya girerek isyan yattrld.
L kin yeni b ir kkrtm a ile irtica taraftarlar tek ra r h a rek ete geti ve ehir
alt-st edildi. Y enilik tara ftarla r ldrlyor; bir ksm d a vilyetlere kaa
rak gizleniyordu. B u durum karsnda Sultan M ahm ud da, Sultan Selim gi
bi S ekban ocan kaldrm aa ve irtican hkim iyetini kabule m ecbur kal-
d.^^

' Tarih-i Cevdet, IX , 177-199 (Vesikalar, s. 307-316); "Alemdr destan", TOEM . IV, s. 1326).
 7. Sultan M ahm ud ve
Yeni Devlet Nizm

"imdi bir k k m var; yan n bir ya/ lzm dr. D a

ha so n ra k e n d im e bir saray y a p tra c a m ."
(Hseyin Paa)
"Bundan son ra te b a a m d a n M sl m an lan an cak
c a m id e , H ristiyanlan k ilised e v e M u sevleri h a vra
d a tan m ak isterim".
(Sultan Mahmud)

S u l t a n m a h m u d bylece yalnz yenilik h arek etlerin in boulm asna ve

payitahtn ihtilllere sahne h line gelm esine hid olm am ; isyanlar, m u h a
rebeler ve h att T rkiyenin taksim teebbsleri ile d e karlam tr. F ak at
bu kadar ar artlar ve hdiseler gen Pdihn m id ve cesaretini krm a
m; ecdadna yakr b ir irad e ile m cadelesine devam etmi; zam an gelin
ce fikirlerini tatbike girim itir. Z ira devletin karlat d ve i gaileler
beklemeyi gerektirm iti. N itekim stan b u ldaki d u ru m a gre harek et eden
Ruslar, son i savatan cesaret alarak, ileri srdkleri ar artlar kabul edil
medii takdirde, m u ah ed en in stanbul yaknlarnda im zalanacam d a bildi
riyorlard. Bu R us ltim ato m u n d an m teessir o lan S u ltan M ahm ud yazd
bir H attt-i hm yn ile F tih cam iinde bir ra toplad ve R us tekliflerinin
arln ve b u n a m ukabil A n a d o lu da ve R um elide "yedi kirala cevap v er
mee kadir" kuvvetlerin (yani derebeylerin) bulunduunu bildiriyor; btn
milleti Nefr-i m (seferb er) o lara k "din ve devlet urunda" S ancak- erif
altnda toplanm aya ve orduya iltihaka davet ediyor; kendisinin de bizzat se
fere kacan belirtiyordu. B t n m illet heyecana kaplyor; m ukaddes v a
zifeye kouyor, derebeyleri ve gnll m edrese talebeleri d e cihda katl
yordu. F akat b ir y andan O sm anllar aleyhinde R u slarla anlaam yan N apo-
4 7 8 T R K C H ^ \ ' H K M Y E T M E FR R E S

leo n un M oskova seferine hazrlanm as, te yandan da T rk askerlerinin

cepheye ylmas R u slar ile 1812de B kre rauahede-nm esinin imzalan
m asna im kn verdi.
O sm anl devleti darda sulhu kazanm ise de dhilde Srp, Eflk-
B udan ve bilhassa Y u n an isyanlar ile yeni bir b u h ra n a dm t. Trkle-
rin idaresinde din, tim a ve kltrel m uhtariyetlerini m uhafaza eden
R um lar artk O sm anl bayra altnda zengin olm u; F ransz ihtillinin getir
dii milliyetilik fikirlerine balanm ; R usya ve A v ru p ann himyesi ve -
m artm asm d an cesaret alm lard. F enerli R um larla eskiden beri sk mna
seb etlerd e ve ngilizlerle gizli m uhaberelerde b u lu n an H le t Efendinin
m em faaliyetleri ve hussiyle T epedelenli Ali P aay im has Yunanllara
ayaklanm a frsat verm iti. Filhakika R u m lar E tnlki E th e ria ad altnda ma-
sonik esaslara d ayanan gizli bir cem iyet kurm ular ve bunu R us arna ba
layarak halkn cesaretini arttrm lard. O d esada, Y u n an istan da, A dalarda
ve h att bizzat stan b u ld a beleri olan bu "Fesat cemiyeti" m asonik esasla
ra ve ifrelere gre tekilt ve faaliyetlerini gelitirm i; A vrupada ve Rus
y ada bu lu n an R u m serm yedarlar bu mill seferberlie katlmlard. Bun
lar m ek tep ler ayor; A v rupadan getirttikleri m uallim lerle yeni nesli hazrl
yor; p ro pagandalarn b u nlar ve kilise m ensuplar vastasiyle h er tarafa yay
yorlard. C em iyet sadece bir Y unan istiklli dnm yor; O sm anl impara
torluu yerine B izans diriltm ek hayali ile (M egalo idea) de harekete ge
meyi plnlyor; b ir y andan im paratorluun zayf hli, te yandan da Rusya
ve A v ru p ann yardm edecei kanaati R um lar bu byk hayale balyordu.
Bu arad a son Bizans m p arato ru K onstantinin lahdinde bir takm Cifr ya
zlarn bulunduuna, b u n larn T rklere kar zafer m nsna gelen hkm
ler ifade ettiine ve K dse inen bir m elein de p a trik G regoriasa mjde
haberlerini getirdiine d air bir takm efsneler bile uydurulm u ve bunlar
p apaslar vastasiyle h e r tarafa yaylmt. Y unanllar bilhare bir ok kyam
lardan sonra da, byk devletlerin hirayesine gvenerek, Tesalya (1897) ve
Sakarya m u h areb elerin d e perian eden M egalo id ea bu zam anda balam
ve bu m albiyetlere ram en bugn K brsta da m eydana kmtr.

Y unanllar kiliselerinde ve m ekteplerinde derin bir T rk dmanlm

bugn de yeni nesillere alarken hem tarih hakikatleri tersine tahrif ediyor;
hem de asrlarca kendilerini him ye etm i bir m illete kar mcadeleye ha
zrlanrken kendi h adlerini bilm eyip taassuba da kurban gitm ee devam edi
yordu. G erek ten F tih in himyesi ve ferm an ile katolik Avrupaya kar
mill, din ve k ltrel varlm , dil ve cem aat tekiltm m uhafaza eden Yu
nanllar im p arato rlu k ierisinde dier hristiyan kavim lere kar da imtiyaz
T r k C H N H M V E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 4 7 9

ve st n l k kazanm lard. S eluklulardan beri ekseriya T rk idaresini ho

karlayan ve stan b u lun fethine de yardm eden R u m lar V enediklilerin is
til ve zulm lerine kar M o ra desp o tu bulunan D im itrinin talebiyle
I457de F tih e gnderdikleri m ek tu p ta da "Gel yurdum uzu al d a ra h a t
edelim" diyorlard. N itekim F tih M o ra y alnca Y unanllar hesabna K ato
lik kilisesine ve talyan hkim iyetine nihayet verm iti. B ir ka asr hallarn
elinde katolikleen ve latinleen K brsta da ayn ey yaplm ve A d a da
Ortodoksluk ve H elenizm canlanm t. L atinler 1204de stan b u lu nasl tah
rip etm i ise V enedikliler de 1692de A tin aya ve A kro p o le ayn eyi yap
mlar; T rk lerin te k ra r hkim iyeti, gm Y unanllarn vatanlarna d n
melerine im kn verm iti. B ugne k ad a r devam eden bu taassub ve aknl
a ram en T rklerin R u m la ra kar m eden, dil ve h att imtiyazl m uam e
lelerini takdir eden baz Y unanllarn ktn grdm z de b u ra d a kay-
detmeliyiz.^'*^

E th eria cemiyeti, 8 E kim 1520de, h er tarafa gnderdii bir beyannm e

ile, isyan hazrl iaretini veriyor; p atrik de parolal ifadelerle h arek eti te
vik ettiini bildiyordu. Sadece stan b u lda cem iyetin 18.000 zas bulunduu
rivayet ediliyor; isyan gn yaklatka R um larn m arkl artyordu.
Rumlar silhlan ve A v ru pad an satn aldklar h arp gem ileri ile hazrland
lar. Plna gre stan b u ld a yangn ve ktal ile balayacak h arek et ile stanbul
halk dehete drlecek; T rk donanm as yok edilecek ve bizzat Sultan
Mahmud d a y akalanarak O sm anl devleti yerine Bizans devleti kurulacakt.
Fenerli R um larn tesirinde kalan E flk ve B odanda balangta bir isyan
hareketi grld ise d e dier B alkan m illetleri, Y unanllarn bu byk haya
li karsnda, onlarla birlikte h are k e tte n sakndlar. R usyann m p arato rlu
a hkim o lm a korkusu byk A vrupa devletlerim d e Y unanllar tutm aa
ve isyana yardm c olm aa evketti. A vrupad a uyanan Eski-Y unan ro m an
tizmi ve H ristiyan taassubu da B yron ve H ugo gibi airlerin iirleri ile T rk
ler aleyhinde propaganday geniletiyordu. F ak at b unlardan bazlar, Hal
seferleri esnasnda olduu gibi, im di de, Y unanllarn ahlkszl ve zulm
lerini grerek bu ro m an tik hislerden kurtulm ulard. N itakim B yron b ilh a
re "Trkler ald atc, di ve k atil in s a n la r deillerdir. R afzleri yak m azlar
(Avrupada olduu gibi). A llaha ve m u k ted ir olduu m ddete de sultanlara

Georgios M altezos, Turko kratis A thinon (A tin ada Trk hkimiyeti). Atina 1960. Bu m ellifin
Yunanllar arasnda az grlen tarafszl tekdire yndr (bak. Trk Kltr dergisi LXX, s.
56-59). Yunanllar im alde Slav basksnn ilk frsatta kendilerini adalara atacan ve Trklerden
de bir tehlike gelem iyeceini dnemiyor; kr bir taassubun cezb esile kendileri iin tehlikeli bir
yolda srar ediyorlar.
4 8 0 ______________________________________________________ T U R K C H N H K M Y E T M E FK U R E S

sdktrlar" kanaatini bu vesile ile edinm iti. E ski Y unanllara kar Avru
p a d a gelien rom antizm K atolik-O rtodoks dm anln unutturuyor; fakat
R um lar tandka o nlarn yalanc ve hilekrlklar karsnda bu hislerini
kaybediyorlard. B ununla b erab er siyasetiler T rk lere kar yine de onlar
tutuyorlard.

S ultan M ahm ud ve O sm anl hkm eti R um larn hynetlerini artk

renm i; ym larca to p lan an gizli vesikalar tercm e edilm i; patriin metro
polit ve p ap aslann nasl b ir taassubla isyan kkrttklar m eydana kmt.
Y unanllar 1821de M o ra d a ayaklanm ve isyan A d alara d a siryet etmiti,
stan b u ld a isyan arifesinde R u m halk bir bayram neesine kaplr ve Trk
lere kar gizli em ellerini hak aretle belirtirken hkm et de derhal hristiyan-
larn silhlarn toplam aa, hiyneti sbit olan m etropolit ve elebalarn ya
kaladka idam a balad. P atrik G regorios da P atrik h an en in o rta kapsnda
asld, ki R u m larn h l bu kapy, intikam hissi ile, kapal tutm alar hatrla
tlm aa yndr. P atriin gsne aslan yaftada kendilerine bahedilen im
tiyazlar belirtildikten so n ra "Allah tarafndan m eyyed ve bekas Ayt- sem-
viyye ile sabit bulunan din ve devlet" aleyhinde iledii hynetler saylyor ve
bakalarna d a ib ret olsun diye idam edildii ifade ediliyordu. Bu mnase
betle neredilen b eyan-nm ede O sm anl im paratorluu iin "Devlet-i Aliy-
ye-i M uham m ediye" sfat kullanlyor ve onun k ad erin d e slm iyetin daha
fazla hkim olduu belirtiliyordu. R um lar harek ete gem eden Trklerin
tenkile girim eleri ve o nlarn dardan bir yardm grm em eleri kendilerini
akna evirmi ve skmlard.^^ L kin Y unanllar Bizans tarihi boyunca
(m esel X uncu asrda G iritte ve ark A nadoluda, X IP nci ve X X nci asr
lard a d a G arb A n a d o lu d a) yaptklar vahetleri ilk frsatta M o rada da tek
rarlad lar. yle ki Ispanyada M slm anlara ve Y ahudilere kar ilenen ci-
nyetler glgede kalm tr. T rk ler kalelere sm yordu. Tepedelenli Ali Pa
anm b e rta ra f edilm esi ve yenierilerin i grem em eleri isyann devamna,
A d alara ve Selnike k ad a r yaylm asna sebep oldu. S ultan M ahm ud Msr
valisi M eh m ed A li P aay isyan bastrm aya m em ur etm i ve 1824de isyan
bastrlm t. Bylece Y u n an gailesi koca devletin bozuk ve kalabalk ordula-
Tarih-i Cevdet, IX , s. 262-273; ni-zde, Tarih, IV, s. 174-182, Balkanlarda Trklere kar kuru
lan gizli ihtill cem iyetleri, C evdet Paann da kaydettii gibi m asonik esaslara dayal ve Italyan
Karbonari tipinde teekkller idi. N itekim Jn-trk ve Selanikte kurulan ttihad ve Terakki Ce
m iyeti de bu m ahiyette idi. M oltke d e Yunanllarn Bizans diriltm ek hayallerine kapldklarn
syler. Yunan isyanna kadar Eflk-Budan voyvodalklarm ve Bb- li tercmanlklarn elle
rinde tutarak dier gayri m slm lere nazaran imtiyazl bir duruma sahip bulunan Rumlar eski
m evkilerini kaybettiler v e Trkler d e artk G arp dillerini renerek yabanc tercmanlara lzum
kalmad.
T R K C l H N H K M Y E T M E F K U R E S ________________________________ 4 8 1

riyle deil ancak M eh m ed Ali P aann kk, fakat m odern ordusiyle yat
trld.
Sultan M ah m u d Y u n an isyannn bastrlm asiyle hem uzun zam an b e k
ledii m odernlem e h arek etlerin e b ir frsat bulm u; hem de yenieri ve sipa
hilerin d ah a fazla bozulm u olduunu grm t. Y enierilerin arta n tecvz
ve zorbalklar um um efkr d a hazrlam t. P dih bu frsatta orduyu sl
ha giriti; nce tersan e ve topu snflarnn m odernlem esine ve gem i ina
ilerine balad. B u esn ada T o p h a n e de ina olunan N usratiye cm iinin a
lnda bulundu. Bu snflar kuvvetlendirip kendisine balayarak asl hedefi
olan A vrupa m o delinde bir ordu kurm ann hazrlna giriti. S adrazam n
bakanlnda to p lan an m ecliste kan u n n m elere gre yenierilerin, Sultan
Sleyman devrinde olduu gibi, klalarnda kalp talim le m egl olm alar,
nizmdan ayrlan b u askerlerin Y u n a n ekyasna kar devletin haysiyetini
perian ettikleri, kk M sr o rdusunun talim ve terbiye syesinde m uvaffa
kiyet kazandn ve artk "bak kem ie dayand" szleri sylendi. T o p lan t
da bulunan din lim leri talim ve h a rp fenlerinin retilm esi zar retin i yet
ve hadslerle teyid ettiler. Bu sretle eyhlislm n fetvasn d a alan Sultan
M ahmud 25 Mays 1826 ferm an ve Ekinci ad ile yeni bir ocan ku ru lm a
sn em retti. Y enieri o rta(ta b u r)larn d an kaydedilen askerlere talim ettiril
mesi kararlatrlrken bu k arar h k m et erkn ile birlikte yenierilere de
imzalatld. Bu m n aseb etle P dih, K anun devri nizm larnn ihyasn b a
his mevzuu ediyor; ocaa asla dokunm yacak gzkyordu. F ak at P dihn
yakn bu lu n an ve o n u n adna konuan yenieri aas H seyin Paa: "imdi
bir kkm var; y a n n b ir yal lzm d r. D aha so n ra kendim e b ir saray y a p
tracam" d erk en inklbn nasl gelieceini ifade ediyordu. B ununla b e ra
ber yenieriler d e zorbalklarna, tecvzlerine devam ediyor; taah h tlerin e
ramen yine de isyana hazrlanyorlard. Y enierilerin nizm yerine nizm -
szlk mili olm alar ve tecvzleri ile ilmiye snfn ve halk d a kendilerine
dman etm ilerdi. T opu ve tersane ocaklar d a yenierilere kar Pdih
tutuyor; S ultan Selim e kar isyana katlm akla ve nankrlk yapm akla k en
dilerini lekeli sayan b u snflar artk ereflerini k u rtarm ak iin P diha ta
ahhtle balanyorlard.

Y enieriler, talim yapm ay re d d ed ip isyana balarken S ultan M ahm ud

da hazrlanm b ir d u ru m d a idi. B eikta saraynda klcn kuanp T opkap
sarayna geti. Sadrazam , eyhlislm ve devlet erknn toplayarak yenie
rilerin artk hiynette bulunduklarn, h u r c ales-su ltan (isyan) hareketine
geeceklerini ve ted b ir alnm asn belirtti. lim ler din ve devletin bekas iin
ve Pdih u ru n d a canlarn fedya, isyan bastrm aa ve yenierileri ld r
4 8 2 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E F K R e s

m ee d air ok heyecanl konum alar yaptlar. B unun zerine eyhlislmn

fetvas ve S ancak- erf karld. P dih btn m illeti onun altnda toplan
m aa davet etti ve bizzat m cadeleye karm ak istedi. Sultan M ahm ud, by
lece, lm le karlat gnden ve clsundan beri ykm ak istedii bu fesad
ocana kar artk b t n varlm tehlikeye koyarak h arek ete geti. Hkan
15 H aziran 1826 gn E t m eydanndaki yenieri klalarnn to p a tutulmas
n em retti. F azla insann telef olm am as ve kam alar iin de klalarn arka
kaplarn serb est brakt. Bylece bir ka saat zarfnda, top glleleri ve g
rlt leri iinde bu tarih ocan m r sona erdi. Bu m cadele esnasnda ye
nieri elebalar ve 199 o rta (tab u r) arasnda azl 31inci o rta tamamiyle
yok edildi. D ierlerinin vilyetlere kam alarna gz yum uldu. H disede l
says alt-yedi bin civarnda idi. O cak devletin ykseliinde ne kadar byk
ve erefli b ir m evkie sahip idiyse son bir asrlk felketlerine de o derece se
b ep olm utu. H ac B ekta V eli ananesine ball dolaysiyle stanbulda
ok yaygn b u lu n an B ektai tekkeleri de kapatld ve b ab a (d ed e )lan da birer
vilyete srld. ir K eeci-zde zzet M olla ocan ilgas m nasebetiyle:
T e cem m u ed p M eyd n -i lah m e,
E dp kfrn-i n im et n ice ba;
K oyu p kaldrm adan ikide birde,
Kazan devrildi sn d rd oca.

ktasn yazm ve B ektai tekkelerinin kapatlm as zerine de;

Aalar ey led i c e h m e sefer,
ald Bektiler g b oru su n u .

beyti ile de efk ra tercm an o lurken birbirine bal, asker ve din, iki mes-
sesenin akbetlerini ksaca belirtmitir.*^^ ngiliz elisi C anning Sultan Mah
m udu n "kararllk ve canllk faziletlerini" kaydederken yenierilerin nasl
dorandm ve M arm ara denizinin cesetlerle dolduunu, Pdihn yeni as
ker k u rark en R usyann frsat verm em ek iin iln- h arp yaptn tafsiltiyle
anlatr.^
Tarih-i Cevdet, X II, 165-173.
Lord Stratford, Trkiye hatralar, trc. Can Y cel, Ankara, 1959, s. 57-61.
H ac B ekta ananesine ok bal olan Y enieriler h sm aili pr tanyan A lev airlerden farkl
olarak, ran seferlerine din bir gaza nazarile bakyor; Selim ve Kanunnin Kzl-balara kar se
ferlerini tebcil ediyorlard. X V I. asrda bir kul (yenieri olan) Edirneli Nazmi:
eh-i shib - ktrn- skender-yn
K iy a 'n i H n-i Selm m uhyi-i din
G rp ihy-y dini em r-i lzm
Kzl-bay stne kim oldu zim
(F Kprl, M ill E debiyat cereyannn ilk mbeyirleri, stanbul 1928, s. 52).
X R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________ 4 8 3

D evletin kollarn balayan, darda m albiyetlere ve ieride de zo r

balklara sebep olan bu k hne ocan yklm as o k ad ar m him ve hayrl sa
ylmtr, ki tarihim izde bu hdise, hakl olarak, V aka-i hayriyye adn alm;
Vaka-nvis E sad E fendi d e onun hakknda yazd esere, ayn m aksatla,
ss-i zafer ism ini verm iti. Bylece, uzun b ir devir, sabr ve irade ile harek et
eden Sultan M ahm ud, byk b u h ra n ierisinde, ilk frsat bulunca yenieri
ocan k ald rarak T rkiyenin yenilem e ve terakki yollarn am b u lu n u
yordu. A rtk m o d ern bir o rd u n u n kurulm as iin bir engel kalm am t. Ni-
zm- C edd ve S ekban o caklarna m ensup subay ve askerlerle kuruluuna
balanan bu yeni orduya A skir-i M uham m ediye ad verildi. F ak at ism in de
gsterdii zere yine d e din hassasiyet yabanc subay ve teknisyenlerin cel
binde ihtiyatl davranm ay gerektiriyordu. Bu sebeple m o dern ord u n u n inki
af yava ilerliyordu. F ran sa ile m nasebetlerin bozulm as dolaysiyle Prus-
ya(Almanya)dan subay getirtiliyordu. P dihn son yllarnda hizm et eden
mehur M oltke, yeni ord uda, h e r m illetten subay bulunduunu, F ransz tali
matnameleri, B elika tfekleri, T rk serpuu, R us ceketi ve M acar eyeri
kullanldn, m r boyunca vazifeli Nizmiye ktalarndan baka m uayyen
mddetli R ed ifler ile yine eski tim arl askerlerin de m evcud olduunu syle
mekle bu yeni o rd u n u n durum unu gzel belirtir.^^

Din hassasiyet yeni o rd u n u n A vrupal subaylar idaresinde sratle geli

mesine m saade etm iyor; fakat ihtiyalarn basks ile yalnz ordu deil b
tn devlet tekilt d a m o dern nizm a doru ilerliyordu. R usya ve A vrupa
karsnda ar m albiyetler im paratorluu ne k ad ar sarsyor ve inhitat
iddetlendiriyorsa A v ru p aya yaklam ay ve m odernlem eyi de o derece ta z
yik ediyordu. Y enierilerin yalnz m o d ern o rd u lara kar kabiliyetsizlikleri
ve m em leket iindeki zorbalklar d a yenilem eyi o derece zorluyordu. G e r
ekten T rkiyeyi yeni nizm a eritiren b t n m esseselerin tem eli atlyor
du. Sultan M ah m u d yabanc tabip ve zbitlerle o rd u n u n ve m em leketin ih ti
yalarn karlam ak im kn olm adn syliyerek Tbbiye ve H arbiye m ek
teplerini am ak sretiyle ileri bir m edeniyet ham lesi yapt. Z ira, um m in
hitatla birlikte, T rkiyede eski tp ve h astah an eler de tam bir sukut iinde
idi. XIITnc asrda A v ru p aya intikal eden slm tbb ve Seluk hastahane
tekilt X V P nc asra k ad ar G a rp te hkm srm ; slm lim lerinin ve
mesel Ibn S in ann eserleri A vrupa niversitelerinde tedrisatn esasn te
kil etmiti. Bu asrdan so n ra A vrupad a tp ok ilerlem i iken T rkiyed e git
tike sukut etm iti. Sultan M ahm ud H ekim ba B ehet E fendi ile 14 M art

M oltke, Trkiye M ek tu p la r, trc. H a y ru lla h rs, sta n b u l 1960, s. .321, 328

4 8 4 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------T R K C H N H K M Y E T MEFKRES

1826d a G arb n terakkilerine gre kurduu T bbiye(D r ut-tb)nin al^

da bizzat bulunm u; bu m essese ile yabanc eserlerin tercm esi suretiyle
yetiecek T rk do k to rlar syesinde yabanclara ihtiya kalm yacam syle
miti. Bu tbbiyede T rk hocalarndan sonra Fransz, talyan ve AvusturyalI
profes rler dvet edilmi; F ranszca tedrisine balanm t. Sultan Abdlha
m id devrinde H ay d arp aadaki binasna nakledilen tbbiyede A lm an hocala
r hizm ete aln arak T rkiyed e m odern tp ilmi ve h astah an eler gelimitir
Bylece m em lek ette Tbbiye ve H arbiye m ektepleri m odernlem e ve ilerilik
h arek etlerin d e birinci d erece m evki kazanm ; Sultan M ah m u d dan sonra
bu iki m essese A vrupa fikirlerin temsilcisi olm utu. B ununla beraber kl
t r kifyetsizlii dier m nevverler gibi b u m essese m ensuplarn da, bazan
ar ve zararl ihtillci faaliyetler iine drm t.

O rd u d a A vrupa tekniine gre kara ve deniz kuvvetlerine mtehasss

yetitirm ek m aksadiyle kurulan B ahriye ve M hendishne m ektepleri ise
d ah a eski o lup III. M ustafa zam annda, 1773de, M hendishnenin kurul-
m asiyle balar. B ilhare kaptan- derya olan Cezayirli G azi H aan Paa
Franszca ve talyancaya, G arp bilgilerine vakf olarak B ahriye M ektebinin
idaresine tyin olundu. B undan so n ra d a F ranszca m tehassslar getirtile
rek III. Selim zam annda m hendishne olarak gelim iti. O rdunun gemici,
topu ve istihkm teknisyenlerini hazrlayan b u m ekteplerden sonra Sultan
M ah m u d 1834 yl M akad a bir klada H arbiye m ektebini am; Avru
p a dan ders letleri getirtilm i; hesap, hendese, h arita ve topografya dersleri
okutulm utur. Bu yeni m ektepler vastasiyle d e A vrupa ilmi ve dilleri Trki
yeye n ak ledilirken T rke de tedrisat dili o larak ile r liy o r d u .S u lta n Mah
m ud zam annda, ilk d efa olarak, A vrupaya talebe gnderilm esi mhim bir
adm tekil ediyordu. N itekim M oltke G arp te okuyup gelenler arasnda
gen R eid Beyi (T an zim atn R eid Paas) grp beenm i ve "Sultan
M ah m u d bu to h u m u ekm ek mazhariyetine nail olmutur, ki bu insanlar istik
balde o k ehem m iyet kazanacaktr" demiti.^ M am afih bu devrede (1827de)
A vru p aya gn d erilen m ah d u t talebe de yine asker teknik sahaya inhisar
ediyordu.
Filhakika, asrlar boyunca H ristiyan A vrupaya aa bir gzle bakm
bir cem iyet im di ocuklarn onlara teslim etm ek gibi psikolojik bakmdan
ok zor b ir ie giriiyordu. Bu sebepledir, ki III. Selim bu n a teebbs ede-
Osm an Ergin, Trkiye m a a rif tarihi, stanbul 1940, II, s. 264-321. Sultan Abdlm ecid Hann anne
si Bezm -i lem Sultan tarafndan 1843d e ina edilen bir ok hayrat arasnda Gurab hastahanesi
d e vardr. Bak. Kzm sm ail Grkan, Gureba H astanesi tarihesi, stanbul 1967.
M ektuplar, s. 323.
T r k C H N H K M Y E T M E F K R E S 4 8 5

memi; sadece elilik m ensuplarn A v ru p ann lzum lu fen ve bilgilerini

renmee m em u r etm iti. N itekim H ristiyan A vrupa d a ancak H al seferleri
esnasnda arkla tem asn arttrd k tan ve slm m edeniyetinin stnln
grdkten sonra m ed reselere taleb e gnderebilm i veya baz yerlerde ms-
lman lim ler idaresinde m ek tep ler aabilm iti. B ununla b erab er slm m e
deniyetine gre A v ru p ad a balayan yeni fikir h arek etlerin e kar uyanan ta
assup ve Papaln at m cadelenin iddetine T rkiyede rastlanm adn
kaydederken o rad a Kiliseye kar m esel bn R d (A verrhoes) felsefesi ve
m ensuplarnn yaratt fikir h arek eti seviyesinde bir cereyan d a bizde henz
domu deildir. Bu tesirler dolaysiyledir, ki X IIT nc asrda balayan A v
rupa niversiteleri de slm m edreselerine gre kurulm u ve tekiltlanm
t. Rdiye (o rta) ve o n lara hoca ve devlet dairelerine m em ur yetitiren
m ektepler d e ilk defa bu devirde balar. B ugne k ad ar A vrupa dilleri ve te r
cmanlk R u m larn in h isarnda iken isyanda hiynetleri sabit olunca T rk
ler iin d e yabanc dil retim ine baland.
S ultan M ahm ud, m o d ern o rd u ile birlikte, o n a bal olarak, G arp m usi
kisini de getiriyordu. Eski M eh ter-h n e asker bir m illetin kahram anlk duy
gularn ve o rd u ihtiyacm nasl karlyordu ise A vrupai askeri tekilt ve ta
lim de ylece kendi m zii ile b erab er giriyordu. te M uzka-y hm yn
mektebi, T rk ve H ristiyanlar idaresinde b ir B ando, bylece kurulm u;
Trk ve A v ru p a mzii bir a rad a retilm i; E n d eru n ve P dih iin hiz
met ed ecekler de b u rad an yetitirilm iti. Z ira, ok eski ve yksek bir m usiki
kltr olan T rk ler m o d ern ordu icab yeni bir m usiki tekilt kurarken
Garp m ziine d e alyordu. Y en i askeri talim , 5iry ve kyfetler iin
M ehterhane mzii uygun dm yor ve A vrupai askeri musikisi b u sretle
giriyordu. B u m ziin sarayda balam as ve o rad an yaylmas sebebi budur.
Eskiden sarayda dini m usiki ihtiyalar iin bir M ek-hne m ektebi vard.
Sultan A bdlham id devrinde tahsilin lhler ile balam as m usikinin ilk
m ekteplere girm esine hizm et etti.^ Sultan M ahm ud saray idaresi ve tekil-

Trih-i A t , III, s. 9-10; O sm an Ergin, M aarif tarihi, II, s. 211. Sultan II. A bdlham id devrinde
tahsile lhler ile balanm as msikinin ilk m ekteplere girm esini gerektirmiti. Bu m nasebetle
yaplan m ersim ler yalnz ocuklarn okum a evkine ve ruhi ykseliine hizm et etmiyor; ayn za
manda ana-babalann da heyecanlarna ve m ek tep lere balanmalarna sebep oluyordu. Bu sretle
tarihe karan M ehter-hne Trk saray ve ordularnn azam etini temsil ediyor, ve Trk askerinin
etretini arttrmakta ne kadar rol oynam idiyse dm ann cesaretini krmakta da o d erece tesir
ediyordu. Avrupal seyyahlar da hayran brakm, bazlar da onun grltsnden holanm am-
lard. XV II. asrda A . Galland; "Cengverne ve n eeli olan hengi ile bu kadar gzel tanzim edil
mi bir ey duymam" olduunu sylerken X V III. asrda Baron d e Tott ilk dinleyite bu m zikten
holanmam; fakat ada Toderini bayram ve enlik gnlerinde "Mehter takmnn hengi, deb
debe ve ihtiam" hakknda hayranlm belirtmitir. (M ahm ud R. G azim ihal, Trk asker m zkala
r tarihi, stanbul 1955.)
4 8 6 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

tn d a A vrupa saraylarna gre tanzim etti. Trkiyede kltrn yaylmas

ve um m efkrn teekklnde 183Tde Takvim -i Vekayi adl haftalk resm
bir gazetenin nerine balanm as d a Sultan M ah m u d un ileri ham leleri ara
snda m him bir yer alr.
Sultan M ahm ud m o dern ordu ve kltr m esseselerini kurarken bozu
lan devlet nizm n d a A vrupa idaresine gre ekillendiriyordu. Eski Dvn
yerine A vrupa kabine usln getirdi. V eziri-azam veya sadrazam yerine
B avekillik m akam m ve yeni nazrlklar ihdas etti; A vrupa tarznda vekiller
vazife ve selhiyetleri tyin edilm ee baland. Eski unvanlar kaldrd; bata
bizzat Pdih olm ak zere b t n devlet m em urlarna resm bir kyfet ola
rak setre pantalon ve fes giydirm ek sretiyle eski kark kyfetler dzene
girdi ve halk serbest brakt. A sker ve m em urlar dnda kalanlarn "Ba
bozuk" adn almas sebebi b u d u r ve bu tbir bugne k ad ar yaam tr.^ Sul
tan M ahm ud devlet ve ahs oto rite zerinde ok hassas olduu halde ken
disini yksek m em u rlard an ayran bir takm kaideleri d e kaldrd. H att re
sim lerini dairelere astracak kadar d a ileri gitti. A sker, idari ve adl yksek
ra(m eclis)lar tekil ed e rek m em urlarn vazife, h ak ve selhiyetlerini de
m o d ern bir nizm a balam aa alt. V ilyetlerde h km s ren derebeylik
leri kahir kudreti ile o rtad a n kaldrd ve m erkeziyeti hkim iyeti kurdu.
Keyf idreye alm b ulunan valileri de m erkeze ve m aalarn hzineye
balad. Bylece yeni m erkeziyeti devlet nizm n taraya tatbike balad.
M sadere usln de k aldrarak T anzim atn esaslarndan biri olan mal
em niyeti salad. V ilyetlerin payitaht ile balarn kuvvetlendirm ek iin de,
ilk defa olarak, um m a m ahsus ve m ahrem iyeti salanan bir p osta tekilt
tesis etti. Bu m aksatla d a yol inasna giriti ve ilk buharl gemiyi de Trki
y eye getirtti. M sra hkim olan ve devlete byk b ir gaile aan Mehmed
A li P a a dan baka ita a tte kusur eden hi bir yan ve derebeyi brakmad.
eitli rk ve dinlere m ensup tebaas arasnda adletin hkm srm esine a
lt. B u m nasebetle de ''Mslmanlar camide, hristiyanlan kilisede ve ya
hudileri havrada grmekten baka bir fark" tanm adn sylyordu. Bununla
b erab er bu rad a M slm an ve Zim m (H ristiyaa ve Y a h u d i)lere mahsus s
lm hukuku ve T rk k anunlarnn tatbiki bahis m evzuu olup hukuk msa
vat T an zim atn eseridir.*

M. Z eki, "Serpu", TOEM, VI1I-XI (1335-1337), s. 103-121. Sultan M ahm ud modern bir kyafet
zerinde dururken Tunustan getirilen fesi beenmi; onu askerlere ve memurlara resm serpu
olarak kabul etmiti, ki bu deiiklik 1827d e balam ve 1829da resmletirilmitir.
L tfi tarihi, V , s. 113; Enver Ziya Karal, Osmanl tarihi, V , s. 154-165.
T R K C l H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________________________________________________________________4 8 7

Sultan M ah m u d yenieri ocan kaldrm akta, A vrupa usllerine gre

yeni b ir o rd u k u rm ak ta ulem ay yannda bulm utu. F ak at onlar din ve kltr
sahalarna d o k u n an inklplara kar ayn dnce ve duyguda deillerdi.
Hatt yeni o rd u iin gereken ecnebi m tehassslarn getirilm esinde Pdih
ihtiyatl h a re k e t ediyor; halkn artan din hassasiyetine h km et de katl
yordu. B u n u n la b erab er yenieri ocann kaldrlm as ve derebeylerin ten-
dli P dihn o to ritesin i ok kuvvetlendirm i; hkm et idaresi tam am iyle
Dvnd an veya B blid en saraya intikal etm iti. O can yklmasiyle din
limlerinin nfuzu d a krlmt. O n u n inklpl halk arasnda bir trl
anlalamyor; P dihn n ed e n dolay gvur taklidi iler yapt suali cevap
sz kalyordu. T ara halk d a devletin urad m albiyet ve sarsntlar d u
yuyor; fakat yine d e S ultan M ah m u d u n gnderecei 10.000 kiilik bir o rd u
nun, im an ve kl kuvveti ile, M oskovaya k ad ar varabileceine inanyordu.
Nitekim P dih slm dinine, H ilfete ve ecddndan m iras ald devletine
ok bal bulunuyor ve inklplar d a b unlar kurtarm ak gayesiyle yapyordu.
O, ar hastalnda ve lm nden bir ka gn nce, cum a nam az iin Ba-
yezid cam iine zorlukla tanmt.^^

Sultan M ah m u d A vrupa sanayi m am llerinin m em leketi istilsna kar

yerli m allar korum ak, o rd u ihtiyalar iin asker fabrikalar k u rm ak ve
Trkleri ticarete sokm ak m aksadiyle baz tedbirleri de ihm al etm edi. Lkin
devaml savalar, isyanlar ve b u h ran lar T rk m illetini seferber etm i ve kti
sad kalknm aya frsat verm em itir. H albuki bu sarsntlara ok az urayan
ve askerlik yapm yan gayri m slim ler ve bilhassa R um lar ticaret ve sanayide
ilerliyor; A vrupa ile tem aslarda k ltrlerini de arttryor; bylece hkim m il
let m add-m anev b ak m lardan H ristiyanlara nazaran gittike daha zayf bir
duruma dyordu. B yk sava ve b u h ra n la r d a T rk nfsunun, bilhassa
bir asrdan b eri ok kayplara uram asna sebep olm utu. N itekim Sultan
Mahmud zam annda yaplan bir tah rire gre A n ad o lu d a 2.000.000 M sl
man aileye kar 400.000 H ristiyan hne, R um -elide de 800.000 H ristiyan
eve m ukabil 500.000 M slm an ev bulunuyordu.^^ Sultan M ahm ud R us
harpleri, M eh m ed Ali P aa ve dier isyanlar dolaysiyle daim ksteklen-
mekle b erab er giritii inklplar ile T rkiyed e yeni m esseseler ve yeni n i
zm yolunu aabilm iti. Y unan isyan bastrlnca buna gz yum m ayan R us-

Moltke, ar m albiyetlere ve devletin perian durumuna ramen, A nadolu halknn pdiha ve

devletin kudretine inanc hakknda Birecikte bir m ollann byle sylediini, fakat orada bulunan
Reid Bey (Tanzim atn R eid Paas)in de "Evet, fa k a t R u s sefiri pasaportlar vize ederse" (Fransz-
ca syledi) cevabn verdiini kaydeder (s. 324).
Bu rakamlar daim harp ve isyanlarla bilhassa R um eli Trk nfusundaki azalmay gsterir.
4 8 8 ________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

ya, n g iltere ve F ran sa 1827d e N avarin faciasiyle Trk-M sr donanm asn

im ha ettiler. Y eni o rd u h en z kurulm adan da frsat verm em ek iin Ruslar
1829d a E d irn e ye k ad ar ilerlediler; F ranszlar M o ray igal ettiler. H er isti
l byk b ir zyiata ve m uhacerete, hastalk ve lm lere sebebiyet veriyor
du. R u slar arkta A hiska, K ars ve E rz u ru m dan so n ra B ayburtu d a igal ve
tah rip etm ilerdi. ir B ayburtlu Z ihni vatannn bu istils ve R uslarn tah
liyesinden sonraki hazin m anzaray H a rt destannda ve kom alarnda ok
gzel tasvir eder.^^

V ardm , ki yu rd u m d an ayak gtrm ,

Y avru gitm i ssz kalm ota.
C am lar ik est o lm u , m eyler d k lm ,
Sakiler m eclisten ekm i aya.

Zihni d erd elin d en h er zam an alar,

Vardm ki b a alar, baban alar;
S n b iler p erian gller k an alar,
e y d blbl terk ed eli b u ba.

S ultan M ahm ud b ir yandan devlete yeni nizm verirken b ir yandan da

i ve d dehetli b u h ran larla dalm ak tehlikesine m aruz kalan bir impara
torluu k u rtarm a a alyordu. B unlar arasnda en kts M sr vlisi Meh
m ed A li P a a nm kard isyan olup hdise gittike m illetleraras ar bir
m esele hlini ald. N itekim b t n b u h ran lar karsnda iradesi, sabr ve ce-
sreti krlm yan hkan bu hdisenin strab iinde, 1 T em m uz 1839da, ha
yata gz yum du. l m nden bir m d d et sonra m ezarn ziyret eden Molt-
k e nin ifadesiyle "Sultan M ah m u d btn hayat boyunca byk bir elem ekti:
milletini yeniden diriltmesi onun hayat vazifesi idi. mitlerinin gereklememe-
Bu harbe dair halk destanlar ark A n ad olu da hl yaamakta olup bunlar arasnda Bayburtlu
ir Z ih n inin Hart destan en mhimmini tekil eder:
Erzurum kffara b iat edince
Figana balarut Bayburt diyan
Gl hre kald blbl zre

Soldu m enekesi glberki ban

Sahi sibyan h ep za r elinden
C am iler kan alar kffr elinden
Bunlarn cm lesi G affar elinden
Yazlm, bozu lm az takdir-i Bri
(bak. Ziyeddin Fahri, Bayburtlu Z ihni, stanbul 1928, s. 76). Hart ovasnda yaplan muharebe
hakknda daha baka destanlar da vardr. Bayburt, O f ve Srm ene aalarna m ensup kuvvetlerin
kazand bu savata bu satrlar yazann byk d ed esi O sm an aa da kendi m aiyeti ile bulunuyor
du, ki bu husus mahalli anane ve destanlarda da vardr ve bir yazmas elim izdedir.
T r k c ih a n h a k im iy e t i m e f k u r e s i __________________________________________________________________4 8 9

si de onu n lm oldu." B ununla b erab er Sultan M ahm udun m itleri boa

kmad. Z ira o T rkiyede yenilik yolunu am; yetitirm ee balad yeni
nesil m em leketi siyaset, fikir ve edebiyat sahalarnda yeni bir nizm a doru
gelitirm itir. Bylece H kan Y eni Trkiye tarihinde yksek b ir mevki k a
zanm tr. O, giritii yeniliklerle m em leketi kurtarm aa alrken ecddn
dan m iras ald m ill ve din m efk relere de bal kalm; devletinin lh te
yid ve him yeye m azh ar bulunduu inancn d a tam ve bylece ilim ve
iman, akl ve vicdan arasnda henkli bir yol bulm utu. Sultan M ahm ud ye
nierileri ve derebeyleri kaldrr, m erkeziyeti devlet nizm m te k ra r k u ra r
ken eski p d ih lard an ok fazla bir otoriteye sahip oldu. H k an n giritii
inklplara (F ren k usllerine) kar kendisine ulem ann bir ikyetnm esi
sunulunca on lara ancak din ilerine karabileceklerini, devlet ilerinin de
tam am iyle kendisine aid olduunu ih ta r etti. eyhlislm a yazdrd bir
eser P diha itaatin din bir m dafaas m ahiyetinde idi. Bu sretle Sultan
M ahm ud yalnz km b ir devlet otoritesini kurtarm ad; iktidar D vndan
veya B blid en saraya n ak led e rek m utlak bir hk m d ar oldu. Bu d a m e r
kezde ve eyletlerde hkm sren siyas ve dar buhranlar yattrm ak iin
zarur idi. Z ira M ahm ud, Selim veya olu A bdlm ecid gibi yum uak bir
kimse olsa idi devleti nizm a sokam az ve km esine m ni olam azd. B u n u n
la b erab er S ultan M ahm ud, saltanatnn m illet iin bir korku deil bir daya
nak olduunu d a tekrarlyordu. H kan, dm anlara ve silere kar ciz, fa
kat devlet nizm na ve yeniliklere engel yenieri ocan ve derebeylerini
kahredip kaldrm akla en byk inklb yapm t. F ak at Y unanllarn istikll
kazanmas o n d a T rk hkim iyeti ve stnlne kar bir darbe tesiri yapt
ve em sal tekil etm esi de O sm anl C ihan H kim iyeti gururunun dahilde de
krldm gsterdi. M sr m eselesinin bym esi ise byk strabn ve lm
sebebini tekil ediyor; bylece m ahiyeti farkl da olsa im paratorluu nasl
buhranlar iinde teslim ald ise oluna d a yle devrediyordu. L kin R usya
ile yapt anlam a byk A vrupa devletlerini kkrtarak m eseleye M illetle
raras b ir m ahiyet verdi ve T anzim at bu syede M ehm ed A li P aay M sra
srd. Bylece Sultan M ahm ud byk O sm anl pdihlar arasnda bir
mevkie ykseldi.

M ektu plar, s. 319.

 8. Yenilemelere Kar
Tabi ve S u n ' Zorluklar
"Su/tan M a h m u d H an irde v e k u d re t sahibi bir
P dih idi. L kin i banda iktidar sahibi devlet
ad am /an yoktu. B u s e b e p le sa th taklitler yoluna
gidildi. A c e le bir e y le r y a p m a k istei ile binann
tem ellerin i tahkim yerin e s s le n m e si ile urald"
(C evdet Paa)

S u l t a n m a h m u d u i i giritii inklplar ilerlem ee kar gelen balca

m add engelleri kaldrd; yolu at ve T rkleri A vrupa m edeniyetine doru
ekti. Bu h areketin, m l, m sbet ve m enf neticeleri, bilinm em ekle bera
ber, T rk tarih in d e yeni bir dnm noktas tekil ettii ikrdr. Fakat bu
alan yol zerin d e yryen T anzim atlar, M ertiyetiler ve Cumhuriyeti
ler b ir yan d an m em leketin iinde bulunduu m add-m anev artlar iyi kav
rayam ad, te yan d an bu hayat m eselede geni ve lm p ro g ram a dayanan
b ir grten m ahrum b u lunduklar iin T rk m illetini sath taklitlere doru
zorluyor; b ir m illeti to p tan deitirm enin lzum suzluunu ve imknszlm
anlayam yarak su n zorluklar yaratyor; m ukadder m anev buhranlara ve
aalk duygularna sebep o larak gayeden uzaklatryorlard. Z ira inklp
lar m edeniyet m eselelerini, slm ve H ristiyan m edeniyetleri arasnda
alm az u urum lar grem em ilerdi. Bu sebeple A vrupa ilm ini ve tekniini
alm ak gibi n isbeten daha kolay ve esasl h edefler dururken, beyhde yere,
kendi icad la n olan engellere arpyorlard. B u da, sosyal kanunlarn mukad
d er b ir akbeti o larak kendilerinin m uvaffakiyetsizlik ve mill bnyeyi sars
m a yo lu n a dm elerine sebep oluyordu. Bu hkm n itiraz kabul etm ez en
m sbet b ir delili d e b ir ksm inklplarn ilim ve akl-i selim e dayanan bir g
T R K C H N H K M Y E T M E F K O R E S ______________________________ 4 9 1

re aykr bulunm as, hususiyle, uzun m cadelelere ve bir asrlk geen z a

m ana ram en, h l yem liklerin inkiaf ve neticeleri hakknda lm bir m u ra
kabe ve m uhasebeyi m eydana koyan cidd ve m ll bir eserin m eydana
konm am olm asdr. H albuki byle byk bir istihale geiren ve m edeniyet
dvasnda bu lu n an b ir m em lekette bugn yzlerce salam aratrm alarn
bulunm as ve m eselenin ciddiyetsiz pro p ag an d alard an kurtulm as gerekirdi.
Bu m n aseb etle O sm anl inhitatnn da hl O sm anl m tefekkirlerinin g
rleri seviyesinde ve onlar tekrarlayan fikirlere gre izah edildiini ifadeye
ihtiya vardr. H a tt bu hdise slm m edeniyetinin um um inhitatna bal
olduu h alde bu hususta ilim lem inde yaplan aratrm alar da balca m il
ler deil neticeler zerinde toplanm b ulunm aktadr.

T rkiyenin bir asr sren m edeniyet ham lelerinde karlat glkle

ri, m add ve m anev olarak, iki esasta toplam ak m m kndr. T rkler X V III
inci asrda A vrupalIlarn ilim (fen), teknik ve servete ileri olduklarm artk
grm ve kabul etm ilerdir. L kin onlar asrlarca yaadklar yksek bir
m edeniyeti ve kazandklar byk zaferleri dnyor; fen ve teknik dnda
slm m edeniyeti ve m ill nizm n H ristiyan m edeniyeti ve hayatndan m a
nen d ah a st n olduuna inanyorlard. B u sebeple bir asrlk m albiyetler
bu kanaatlerini deitirm ee ve stnlk duygularn krm aa kfi gelm iyor
du. E sasen bu duygular T rklere m ahsus olm ayp btn tarih m edeniyetle
rin m en su p lan d a bu hislere sahip bulunuyordu. Eski Y unanllara, klsik s-
lma ve bugnk A v ru p aya m ensup m tefekkirler m edeniyetlerini nasl be
er zeksnn eriilmesi m m k n son merhalesi saym ve kendi m edeniyetle
rinin sonunu d a b ir kym et alm eti sanm idiyse O sm anllar da kendi m e
deniyet v e nizm lar dnda baka bir hayat tasavvur edem iyorlard. Bu se
beple baz m ah d u t teknik ve k lt r m badele veya iktibaslarn m m kn ve
kfi gryorlard. N itekim douundan beri ilim ve m edeniyetle im tiza
edemeyen, h a tt m addeyi ve hayat inkr eden H ristiyanlk O rtaa garbn
cehalet ve taassub iine sokarken A vrupalIlar m add-m anev k udreti ile p a r
layan ve asker zaferleri ile de kendilerini ezen slm m edeniyetine yakla
maktan korkuyor ve kendi cem iyet anlaylar iinde uyuuk bir hayata m ah
km olm u bulunuyorlard. F ak at b u taassup ve cehaletin dourduu H al
seferleri, b ir ka asr zarfnda, m ilyonlarca insann strap ve lm ne sebep
olurken ayn zam anda "kitleler halinde arka gelen ve slm m edeniyeti ve
mensuplar ile b ir ka asr (X II-X V ) tem asta bulunan A vrupahlar bu syede
arkn ilim, k lt r ve tekniini renm iler; tedricen A kdeniz ve O kyanus
79 *
Islm m e d e n iy e tin in in h ita t iin bak. S elu k lu la r Tarihi, s. 3 6 8-382.
4 9 2 T T JR K C H N H K M Y E T M E F K R E S

larn ticaretine hkim o larak biriken servetlerin yardm iyle m o dern alarn
m edeniyetini kurabilm ilerdi.
A v ru p aya n azaran d ah a ileri bir m edeniyet seviyesinde bulunan ve
T rk ler gelinceye k ad ar M slm an dnyasna m ukavem et edebilen Bizans
lIlar, kom u olarak, slm m edeniyetine hayranlk duyduklar halde bu me
deniyetin naklinde A vrupalIlarn yapabildii vazifeyi baaram am lard. s
lm dnyasna b ir m ukavem et k u dretine sahip bulunm alar bu n a m ni oldu
u gibi T rk devrinde aalk duygularna tutulm alar ve frsat bulam am ala
r d a inkrazlarn hzlandrm t. O sm anl T rkleri d e ayn ekilde Garpllar
la O rta A v ru p ad a yan-yana bulunduklar halde iki dnya arasnda mevcut
m anev d em irp erd e ve daim savalar sebebi ile o ra d a gelien medeniyetten
uzak kalm lard. B una m ukabil A syann br ucunda bulunan Japonlar,
X IX uncu asrn o rtalarn d a ve T rklerden takriben elli veya yz yl sonra,
balayan tem aslarla A vrupa m edeniyetini d ah a sratle ve muvaffakiyetle ik
tibas etm iler; h a tt mill k ltr ve ananelerini m uhafaza etm ekle de daha
k ud retli b ir m illet haline gelm ilerdir. T arih ileri m illetlerin rakp medeni
yetler karsnda psikolojilerini kolaylkla deitirem ediklerini, asrlarca m
cdele halinde yaayan, stnlk ve aalk duygularna sahip olan cemiyet
lerin ancak sk ktisad ve kltrel tem aslar syesinde bu trl psikolojik
engellerden k u rtu larak m edeniyet iktibaslar yapabildiklerini gstermitir.
B urada, b ir m isal olarak, eski Y unanllarn yksek bir m edeniyete ve mte
re k b ir yunanllk u u ru na sahip olduklar halde, R om a istils karsnda bi
le, site esasna bal psikolojilerinin basksndan kurtulam adklarn ve kap
larn alan b ir tehlikenin bile siyas b ir birlik vcuda getirm elerine imkn
verm ediini d e belirtelim . R o m a im paratorluunun g u ru ru n a ve azamet
duygularna vris olan B izanshlar, T rklere m alp olduklar ve A nadoluyu
S eluklulara terk ettikleri halde, gururun garip bir tecellisi olarak, hl bu
m em leketi ken d ilerin e aid ve b u ran n yeni skin ve sahiplerini, izah g bir
zihniyetle, kendi tbileri sayyorlard. H albuki Kl A rslan n 1176 zaferi ile
yalnz bu g u ru r ve telkkiyi terk etm em iler; T rklerin m add-m anev stn
lklerine yle inanm ve aalk duygularna o d erece kaplm lard, ki bu
tersin e psikoloji iinde b ir d ah a kendilerini bulam am ; kltr, ahlk ve
m efkrelerini dzeltem em i; b u ru h hli ile bizzat kendi inkrazlarn hzlan
drm lard.
B izanshlar, evvelce yabanc slleleri nasl benim sem ilerse, kudretli ve
dil F tih S ultan M eh m ed i d e ylece kendi im paratorlar saym akta fayda

Bak. Seluklular Tarihi, s. 246-254, 260-285, 321-322; Trkiye Seluklular hakknda resmi vesika
lar, s. 109-146.
T r k C H N h k m I y e t i m e f k r e s i _____________________________ 4 9 3

gryor ve bu zihniyetle teselli buluyorlard. O sm anh pdihlar ise T rk

hakan ve slm halifesi unvanlar yannda S ultan- R m sfatn da kulla
nrken sadece siyas ve coraf bir m efhum olduunu dnyor; kendi C i
han hkim iyeti m efkrelerinin icabn yapyor; bu sebeple de R o m a y ve
btn A vrupay d a kendi dnya nizm larna alm ak istiyorlard. H ristiyanl
kurtarm ak v e B izanshlara yardm etm ek iin T rk lere kar gelen H allar
birincilerini hin ve hilekr, kincileri de kahram an, asil ve insanlk duygula
rna sahip o larak tanm ve m em leketlerine dnm lerdi. B ununla b erab er
ne T rkerin bu vasflar ve ne de slm m edeniyetinin stnl A vrupalI
larda bir aalk duygusu yaratm am ; yalnz T rk erin kendilerine m savi
olduu k an aatin e varm lard. H a tt O sm anlIlarn A vrupay denizlerde ve
Viyanaya k ad ar k a ra la rd a sarm olduklar halde BizanslIlarn urad ruh
knt o n lard a husle gelmemitir.^ Baz A vrupal m tefekkirler Trkle-
rin m edeniyet, ahlk ve m efkre stnlklerine hayran olm ularsa d a O s
manh im paratorluu in h itata ve A vrupa ykselm ee balam ; bu sebeple
de bu hayranln b ir aalk duygusu hline inklp etm esi vukubulm am -
tr. B ununla b erab er A v ru p ann en azam etli ve im paratorluun k d e
virlerinde bile din deitirm e hdiselerinin T rk ler deil, A vrupalIlar ve H-
ristiyanlar arasn d a grlm esi yine de slm dnyasnda bir m anev stnl
n devam na d ellet ediyordu. T rkler K V Inc asrda A vrupaya stn ol
duklarn g sterirk en A vrupa m edeniyeti de 5iksek bir seviyeye ulayor;
ilim, fikir ve teknikte, b ir takm yenilikler vcda getiriyordu. B ununla b e ra
ber T rkler, m add-m nev, ileri seviyeleri ve anl zaferleri dolaysiyle, bu
medeniyetin baz tek n ik icadlarm kolaylkla alrken inhitat devirlerinde g
rlen psikolojik hassasiyet bahis m evzuu bulunm uyordu. F ak at m add se
bepler G arp dnyasn yakndan takibe im kn verm iyor ve yeni fikir h a re
ketlerinden u zak kalyorlard. Bu d a m nasebetlerin kifayetsizlii ile alkal
idi.
Filhakika tarih m edeniyet ve kltrlerin dou ve ykselilerinde ktisa
d, ticar ve k ltrel tem aslarn birinci derecede rol oynadn gsterm itir.
Trkler A k d en ize hkim bulunduklar ve O kyanuslar cihdna giritikleri
zamanlarda bile A vrupalIlar, H al seferleri esnasnda ellerine geirdikleri,
denizcilik tekniini ve ticaretini m uhafaza etm iler; Olg^anuslar m cadelesi
ni kazanm lar; deniz yollarna ve yeni ktalara hkim olm ular ve bu sretle
Islm m edeniyetinden aldklar ilim ve teknik syesinde kendi m edeniyetle
rini ilerletm ilerdi. O sm anl devlet ve fikir adam lar bu ticar inklbn ken-

Trkerin Seluklu devrinde Kumlara ve H allara kar stnlk duygulan bu eserin, 215-222 sa-
hifelerine baknz.
4 9 4 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E F K R e s J

dileri aleyhinde yarataca siyas ve ktisad tehlikeleri zam annda grm ve

bir takm ted b irler alm larsa d a bir tarafta devam l m edeniyet ykselii te
tarafd a devam l in h itat ve nihayet T rklerin tak ati kerten dnya lsn
deki h arp le ri tarih in seyrini deitirm iti. Seluklular gibi Osm anllar da ile
ri bir ktisad ve ticar siyasete sahip olarak, d ticaretin ehemm iyetine gre
tevik edici ted b irlere bavuruyor ve A vrupalIlara gerekli ticaret fermanlar
veriyor veya onlarla m u ahedeler yapyorlard. A vrupalIlar inhitat devirlerin
de bu anlam alar k endi lehlerinde tdil edince b u n lar Kapitlasyon (Capi-
tu latio n ) m ahiyetini alm ve eski devirlerin bir hatas sanlmt. Avrupa
sanayi inklbn yapnca yerli tezgh (el) m am lleri, d ah a salam ve nefis
olduu h alde, idhal m allarna rek ab et edem iyor; T anzim at devrinde yaplan
serb est ticaret m u ah ed eleri de kapitlasyonlar genileterek Trkiyeyi ak
p azar ve y a n m stem leke hline getiriyor; bylece m ill sanayi ve iktisadiyat
kp m ed en inhitat hzlandryor ve m ill bnyeyi sarsyordu. Bu mnase
betle urasn d a ehem m iyetle kaydedelim ki O rtaa d a Trkistan gibi Tr
kiye T rkleri de m illetleraras ticarette m him rol oynam lar ise de slm
dnyas dna yaylam am ve hi bir zam an A vrupaya kadar faaliyetlerini
geniletememilerdi.^ B u d a evvelce A vrupann ticar ehem m iyeti olmama-
siyle ve H al seferlerinden sonra d a talyan gemicilii ve deniz ticaretinin
zaten o n larn eline gemesiyle alkal idi. G arpllar Trkiyede ve mhim s
lm m erkezlerinde ticaret kolonileri tekil ettikleri halde A vrupada Trk
tacir ve i adam larnn bulunm am as ktisad ve kltrel m nasebetlerin ge
lim esine im kn verm edii gibi, m odern m edeniyetin eseri olan ilim, sanayi
ve tek n ik keiflerin de takip edilm esi ve tabi olarak Trkiyeye nakli yolu
kapal kalm tr.
T rkiyed e m o d ern A vrupa m edeniyetinden, kolaylkla ve inklp yap
m akszn, tekm l yolu zerinde faydalanm a)^ zorlatran bu engel yannda
kapitalizm e dayanan yeni m edeniyetin takibine m saade etm eyen bir du
rum d a serm ayenin teekklne m ni baka artlarn bulunm asdr. Filhaki
ka m o d ern sanayiden nce bir serm ye kayna olan toprak aristokrasisi
T rkiyede m evcut deildi. Z ira M r arazi idaresi tim a adleti salamakta
ne k ad a r yksek ve dhiyane b ir m ill rejim idiyse topraa dayal zenginlik
ve serm yeye de o d erece engel idi. B u sebeple A vrupa m edeniyetini iktibas
ve tak lid d e balca rol oynam as gereken husus teebbs sahibi sermayedar
ve sanayici m eydana kam am ; A vrupa ile Trkiye arasnda gittike kaln
laan d em irp erd e n o rm al m nasebetlere im kn verm em i; um um inhitatla
m uvazi o larak m evcd sanayi ve ticaret erbb da, yeni artlara uyamyarak,
Bu husus Ortaa Trkiye iktisad tarihi ad ile hazrladmz eserd e tedkik edilmitir.
.[ R K C H N H K M Y E T M E F K R E S 495
________________________________________________________________________________

tedricen o rtad a n kaybolm utu. H a tt eski devirde m evcd baz byk Y ah u

di serm ayedarlar da byk i m erkezlerine ve A vrupaya gm tr. Sultan
Mahmudun, m erkeziyeti devlet nizm m kurm as zar reti ile, derebeyleri
ortadan kaldrm as d a serbest teebbse bu frsat kapam t. B ununla b e ra
ber derebeylerin m evcdiyeti ticar ve ktisad teebbslere im kn verm ek
ten ziyde siys istikam ette gelim ekte idi ve zengin bir snf halinde kalm a
lar faydal olurdu. III. Selim ve Sultan M ahm ud m ill sanayi ve ticareti k o
rumak m aksadiyle baz ted b irlere bavurdular; d o nanm ann m uhta olduu
denizcilii canlandrm ak m aksadiyle bir takm ticar irketlerin kurulm asna
ve gemiciliin gelim esine altlar. F ak at yksek m em urlarn m aalarna
dayanan b ir m ah d u t serm ye kaynandan bakasn bulam adlar. D evletin
desteklemek istedii b u teebbs d e daim h arp ler ve m al skntlar yzn
den muvaffakiyetsizlie urad ve alan gm rk duvarlar d a mill teebbs
lere imkn verm edi.

Trkiye, A v ru p ann yannda, T anzim at ile eitli inklplara giriirken

ibtida hayat ve h u rafeleri iinde uykusuna devam e d e n Japonya d a h a kolay,
fakat kkl bir inklba balyordu. F ilhakika dnya ile tem aslar bulunm a
yan Taponlar bu srada (1868) A vrupallarm zoru ile lim anlarn G arbin tica
retine ayor; dald uykudan, ilk defa uyanyor, yabanclarla ve G arp m e
deniyeti ile m n aseb etler kuruyordu. F eodal bir cem iyet olan Japonyad a
asilzdeler, servet ve serm yelerinin shibi olarak, kolaylkla A vrupa sanayi
ini nakle girimi ve devlet d e b u h arek eti him ye etm itir. X IX . asrn ikinci
yarsnda Taponlar s ratle m o d ern teknie alt ve kapitalist m edeniyetin
ilmini de b u syede m em leketlerine gtrdler. Japonyann fakir b ir m em
leket olmas m stem lekeci devletleri dnyann d ah a zengin lkelerine eki
yor ve bu lke, bu sebeple, bir istilya uram adan yeni terakki ham lelerinde
bir glkle karlam yor; az bir m d d et zarfnda, Jap o n m u cizesini y arat
yordu. Bylece A vrupa m edeniyeti T rkiyede ve Japonyad a birbirine zd
neticeler dourm utur. G erek len T rk ler sathi taklidlere gre kendi k l
trlerini, yksek m efkrelerini ve hayat nizm larn sarsm aa alrken, Ta
ponlar sdece ktisad ve ilmi iktibaslara ynelm i; kendi hayat ve
ananelerine asla dokunm am lard. B u syede onlar m ill gurrlarn ve n ef
se itimadlarm ykseltirken, dnya nizm dvasna ve cihan hkim iyeti mef-
fcresine in anan T rk m illeti, tersin e bir gidile, aalk duygularm a ve m a
nev buhranlara drlyordu. H albuki Taponlar m ill hussiyetlerini m u
hafaza ederken, T rk ler gibi A vrupa karsnda asrlarn yaratt stnlk
Uygularna, rek ab et ve h u s m et m cadelelerine ve bunlarla alkal psiko
lojik engellere sahip bulunm uyordu; sadece tabi terakki yoluna ve sosyal
4 9 6 TRK CHNH K M Y E T M E F K O R E s )
kan u n lara gre h a re k e t ediyor; T rk inklplar gibi esas brakp te f e rru
ata ynelm iyor; cem iyeti kendi tem ellerinden karp beyhde zorluklar ya
ratm yorlard.
slm m edeniyeti ile tem aslardan sonra deniz ticaretini arkllarn elin-
d en alan A v ru p ad a O rtaalarn sonlarnda m eydana kan ehirli (Bour-
geois) snf kralJara ve asilzadelere, X IX uncu asrda d a sanayi inklb ile
treyen ii (p ro le ta ria t) snf m evcd nizm n m m essili olan Bourgeo-
isya ve h k m etlere kar iki defa ihtilllere girimiti. T rkiyede ise Avru
pa m edeniyetini nakl ile giriilen yeni nizm teebbsleri h ep pdihlardan
ve devlet adam larn d an gelmi ve aksine halk d a yeniliklere kar mukave
m et veya isyan etm itir, ki bu sebeple A v ru p ad a halk tarafndan yaplan ih-
tiller, T rkiyede d e yalnz hkm etler tarafn d an yaplan inklplar var
d r . N i t e k i m A vrupalIlar da, kendi m em leketlerine gre, bu zd durumu
garip karlyor ve T rkiyed e inklbn tersine balad kanaatini tayorlar-
d.^'^ Filhakika T rkiyede yenilik ve inklplar ktisad ve kltrel temaslarn
tabi b ir neticesi olm ad ve bu sebeple d e psikolojik artlar elverili bulun
m ad iin inklblarm , R usyad a olduu gibi, jokardan balam as zamr
idi. M o d ern alar m edeniyet a ve nakillerinin isabetli grlere ve lm
prog ram lara gre h k m etler tarafndan yaplm asnn m m kn ve zarur ol
duunu gsterm itir. N itekim T rkler S ultan M ah m u d d an nce baz Avru
palI m hendis ve m tehassslar getirterek topu ve tersane ocaklarn mo
dernletirm ee alm lard. F ak at A v ru p aya kar m evcd stnlk duy
g u lan ve m albiyetlerin yaratt psikolojik hassasiyet T rk genlerini H
ristiyan hoca ve m esseselere gnderm ee m saade etm iyor; Sultan Mah
m ud zam annda, ilk d efa olarak, talebe gnderm ek durum u hsl olunca da
ancak tek nik sah a m m kn oluyordu. R usyad a olduu gibi Avrupal limle
rin T rk m esseselerine celbi ve yeni nesilleri yetitirm esi henz kabil ol
m uyordu. B ununla b e ra b e r teknik sahada gnderilenlerin yksek ihtisas ka
zanm alar salansa ve b un larn idaresinde tedris m esseseleri kurulsa idi
tedricen A vrupa ilm inin nakli zor olm azd. L kin S ultan M ahm ud ve Tanzi-
* Bu realite karsnda arkta "inklp" ve Garpta da "ihtill" m efhtnian ayr olup bu kelimeleri
kartrmamaldr. Bu m nasebetle Trkiye iin Avrupahiar ihtill (revolution) kelimesini kullan
makla ve biz d e o tesirde kalmakla m efhm ve stlahlar kartrlmtr bak. Osman Turan, Trki
ye'de siyas buhrann kaynaklan, stanbul 1969, s. 114).
M areal M oltke bu durumu "En Turquie on a com m en ce la re fo n n ep a r la queue" (Trkiyede ink
lba kuyruktan baland) {M ektuplar, s. 327) cm lesiyle ifade etm i. Fakat bunun baka trl nasl
olacana dair bir ey sylem em itir. nklplarn batan aa istikameti sonralar da deimemi
tir. A u gu ste C om te Tanzim at Trk cem iyetinin bnyesinin deil pdihn ve Reid Paa nn
eseri olduunu, on u din e kar hayrl saydn ve bu syede kendi P ositivzm inm yaylacan
umduunu L a Politigue positive adl kitabnda yazar.
 j t iR K C H N H K M Y E T M E F K R E S 4 9 7

jjat devrinde olduu gibi M ertiyet ve C um huriyet devirlerinde byle bir

lm anlay ve pro g ram m evcd olm am ; Trkiyeye gelm esi gereken ilim
ve sanayi gibi balca m sbet vastalarn nakli, bir asr zarfnda, bir trl yo
luna konulam am tr.

Trkiyed e Sultan M ahm ud ve o n d an bir asr nce R usyad a D eli P etro

ile balayan inklplar ve b u iki ahsiyet arasn d a baz benzerlikler dikkati
ekmi ve um um m ahiyette m ukayese de yaplm tr. arn d ah a m uvaffa
kiyetli neticeler elde ettii ileri sr l rk en H ak an n karlat dehet verici
i ve d m esele ve b u h ran lar, hussiyle T rkiyenin iinde bulunduu psiko
lojik zorluklar iyi dnlem em itir. S ultan M ahm udu n o rd u d a m aviri
olarak alan byk A lm an askeri M oltke P diha aid vazifenin son d e re
ce g ve d eta b ee r takati st n d e olduunu sylerken artlarn arln
gzel ifade ediyordu. O nun, um m m kller yannda, asrlarca A v ru p aya
ve cihna stn olduuna in an an bir m illetin m nen teslim olm ak ve ideal
lerini brakm ak m n sn a gelen h a re k e tle r karsnda ne derece hassas b u
lunduuna d air verdii m isller d e dikkati ekm ektedir. Filhakika M olt-
kenin ah detine gre O sm anl devlet adam lar daim a kendisine nezket
gstermi; zbitlerin de terbiyeli ve saygl olduklarn belirtm itir. L kin v a
zife ve itaatte kusur etm eyen Trk askerleri, stn r tb elerin e ram en, aa
saylan ecnebi subaylara selm verm iyorlard. Z ira, asker m ecbriyet olsa b i
le, bir gvura kar tazim resm i yaplam yordu. nk b u zbitler hakr g
rlen bir m illetin cret karl paye verilm i ferdleri idi ve bu sebeple de
selm verm ek iin b ir kaide de konulam yordu. T rk ler kozm opolit G ala-
tada ve B eyolun d a A vrupal ve yerli H ristiyanlar hafif m ereb ve ah lk
sz gryor; b u d a A vrupalIlarn hakr ve kendilerini st n sayan k an aatleri
ni, F renklere yaklam ann zorluunu teyid ediyordu Bu sebepledir, ki
Trkler G arp m ed eniyetinden faydalanm aya balam ak zarretini duyunca,
ilk devrelerde, ancak R u m ve E rm en i ustalar gibi, A vrupal teknisyenleri
kullanabiliyor; fak at ocuklarm A vrupada ve T rkiyed e onlarn hocalarna
teslim edem iyor; h arp ler ve m albiyetler arttka d a H ristiyan dnyasna
kar hassasiyet d e kuvvetleniyordu. B u sebeple bu devir T rk tarihi ve m
tefekkirleri S ultan M ah m u d u yenieri ocan ve derebeyleri tem izlem ekle,
yeni ordu ve devlet nizm kurm akla ve m paratorluu km ekten k u rta r
makla takdir etm i ve onu 150 sen ed en beri gelen pdihlarn en kudretlisi
saymlard.^^_______________
'^Mektuplar, s. 322-323, 327-328.
Mustafa Nuri Paa, Netyic l-vkuat, IV, s. 92. Engelhard Tanzim at Sultan M ahm ud ile balatr
(s. 16-37).
4 9 8 ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

Sultan M ah m u d u n at yol zerinde kurulan T anzim at ve ondan son

raki inklplarn sath taklidler yerine A vrupa ilmi zerinde bulunm as ve
m ill ihtiyalara gre yeniliklere ynelm esi m m kn iken bu hayat m edeni
yet m eselesi bir trl kavranlam am ; A vrupaya hayran o larak yetien yeni
nesiller bu taklit m odasna kurban gitmi; m em leket artlarn ve ihtiyalar
n an lam ad an derh al rejim dvasna kaplarak ihtillci olm ular ve gayri
m slim lerle b irleerek b uh ran lar arttrm aktan ve devleti sarsm aktan baka
b ir ey yapm am lard. A vrupad a m evcd nizm n ve m utlakiyet idaresinin
balca m m essili olan A vusturya Bavekili Prens M ettern ich tabiatiyle ihti
llci ve inklp h arek etlerin karsnda bulunuyor ve b u sebeple Tanzi
m a ta d a iyi bir n azarla bakm yordu. N itekim T anzim at hareketinin ba
olan R eid P aann dm esi zerine Sadrzam Ali P aaya, stanbulda bu
lunan A vusturya, elisi vastasiyle gnderdii bir m ektupta, O sm anl hk
m etine, zam ann artlarn a gre h arek et edilm esi ve idarenin nizm a konul
m as lzm unu kabul ediyor; fakat T anzim atm giritii hukuk ve tima in
klplar m ahzurlu buluyordu. O n a gre H ristiyan A vrupann kanunlar
M slm an O sm anl bnyesine aykr olup, O sm anl hkm eti T rk kalmal,
im p arato rlu u n artlarna, rf ve kanunlarna uygun dm eyen G arp hk
m etlerini taklid etm em elidir. slm esaslarna bal b u lu n arak eriatin dier
dinlere gsterdii kolaylklardan faydalanm aldr. Bu tatb ik atta Avrupa ef
krn deil, adlet ve terakkiyi dnm elisiniz. Bu takdirde A vrupa efkr
size m tem yil olacaktr. D tan yaplan nasihatlere kulak verir ve i ilere
m dahaleyi re d etm ez iseniz slm m em leketleriniz iin zarard an baka bir
netice elde edilem ez. Krm h arbinden sonra gelen sulh devresinde terakki
yolunda b u n d an faydalanm al ve bu frsat karm am aldr. M etternichin bu
grleri hem k endi sistem ine uygun dyor; hem de T rk cemiyeti bnye
si iin yabanc olan F ransz kanunlarnn taklidini zararl gsteriyordu.^
H albuki baz F ranszlar onu F ra n sa y kskanm akla itham ediyorlard. Bun
d an baka ngiliz ve F ranszlarn vesyetine den T anzim atlar ve Garbi
A vru p ay taklid m odasna kaplan T rk m nevverleri d e Avusturya Bave
kilini T rkiyenin terakkisini istem em ekle suluyor ve gayretkelik yapyor
lard. G erek ten T an zim at h arek eti A vrupann telkinlerine gre ilerliyor;
F u ad P aann vasiyet-nm esi de bunu gsteriyordu. A slnda M etternichin
bu fikirleri um m h atlar ile hukuk felsefesine, sosyolojiye ve medeniyet ta-
Engelhard; Trkiye ve Tanzim at, trc. A li R ead, stanbul 1326, s. 49-52. M etternichin bu fikirleri
M em oires (Htrat) ad ile Pariste 1884d e neredilmitir. Tanzim at m ellifi inklplarn tatbikin
de AvrupalI devletlerin kardklar mkilleri, yaptklar m dahaleleri ve bu m nasebetle karla
lan hdiseleri hep Trkerin suu olarak gsterm i ve kendilerinin m dahaleleri ile de zorlanan
cem iyet bnyesi gittike sarslmtr.
T r k C H A N H K M I Y E T M E F K R E S _______________________________ 4 9 9

rihinin seyrine de uygun idi. N itekim T anzim at devrinin balca ilim adam
Cevdet P aa d a b ir telif yolunda h a re k e t e d e rek bu gre uyarken m odaya
ve yabanc tah rik lere kaplan Ziya P aa ve N am k K em al gibi airler kark
ve tenakuzlu fikirleri tem sil ediyorlard. G erek ten C evdet P aa yeni devrin
artlarn ihm al etm ez; fakat T rk m illetinin yabanc kalplara gre tercm e
veya kopya b ir h u k u k u n cenderesi altn d a ezileceini ve tehlikelere m aruz
kalacan d a ehem m iyetle belirtir. N itekim A vrupa m edeniyetini taklid ile
ie balayan D eli P etro ve halefleri G arp ilmi ve teknii zerinde durm ular;
kendi bnyelerine aykr bir siyas ve hukuk inklba yanam am lardr.
Halbuki, gelecek bah islerde grlecei zere, T rk devlet adam lar ve ay
dnlar ilim ve tek n ik yerine sath taklide dm lerdi.

T rk ler in h itat devrinde R us istillar karsnda tattklar ac m albi

yetleri bir t rl hazm edem iyor; b ird en bire teekkl eden bu kuvvetin se
beplerini d n erek D eli P e tro n u n A vrupa uslne gre yapt slhata
dikkat ediyor ve b u d urum d a T rk inklplarna tesirlerini gsteriyordu.
Evliya elebi kalabalk R us halknn tekiltland takdirde T rk-slm
dnyas iin n e d erece tehlike douracan grm t. N itekim ar P etro ile
balayan b u tekiltlanm a sratle kendini gsterm i ve O sm anl ordularn
daim m albiyetlere uratm tr. T atarck A bdullah E fendi ve K oca Sek-
ban-ba gibi tecrbeli T rk m tefekkirleri R u slar karsnda m alp olan
Trk o rd u sunun m odernletirilm esi lzm unu belirtirken: "M ukaddem e
Moskoflu tifesi gayet a h m a k ve m alp b ir tife iken b ir m d d e ttir l-i
Osman"a b u n ca zaferler kazanm alarn P e tro n u n m illetini A vrupa nizm
na sokmas ile izah ediyorlard. V akanvis sim E fendi (1755-1820) bu h u
susta d ah a geni bilgi verir. O n a gre O sm an G azi, olu O rh an G aziye din
ve adlet u ru n d a cihd yapm asn vasiyet etm i ve O sm anl devleti de bu
dstra bal k alarak cihangir olm utur. Y alnz K anun Sultan Sleym an
360 dm an kalesini m in arelerin n ru ile aydnlatm ; devlet Asya, A vrupa
ve A frika k talarna hkim olm utur. 400 yl k ad ar T atarlarn idaresi ve
ayaklar altnda kalan M oskoflar "ndn, gafil ve behimden farksz" bir m il
let iken, akll arlar P e tro n u n devleti yeniden k u ru p halk, kyafetleri ile,
nizma soktuunu, A vrupal subaylar ile o rdusunu vcda getirerek slah
kabil olm ayan eski Sterlitz asker ocan dattn ve bu syede nce sve
lileri ezip O sm anlIlar karsna ktn, K aradenizde ve H a zar denizinde
donanma tekil ettiini anlatr. B undan baka A vrupann fen, sanayi ve ti
caretini de taklid ed e rek o ra d an sanayiciler ve ustalar getirtip
"kr-hne"(fabrika)ler yaptn, ilim tahsili iin d e "Akademiya" denilen
m edreseler k u rd u k larm yazar. sim E fe n d i 1768-1774 h arbinde eyhlisl-
5 0 0 ________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T t M E F K R e s

m m T atarck A b dullah E fe n d iye P etresburgd a bulunan R us donanm asnn

B altk ve O kyanus d enizlerinden S epte boaz yolu ile A k d en ize gelmesi ve
stan b u l boazn kapatm as tehlikesinin m evcd olup olm adn sorduu
nu, corafya ve hendese bilgisi kuvvetli olan A bdullah E fe n d inin evet dedi
ini, fak at eyhlislm n bu cevaba kar onu tezyif ve techil ettiini syle
m ekle devlet adam lar arasnda n e derece bilgisiz insanlarn bulunduunu
m eydana kor.^^

S ultan M ahm ud ve T anzim at inklplar devrinde yaayan C evdet Pa-

a nn (1822-1895) fikirleri ada devlet ve fikir adam lar arasnda en kuv
vetlisini tekil eder. G erek ten o, slm ve H ristiyan m edeniyetleri arasnda
b ir telif ve terkip yolunu tu tara k T rkiyenin m ill ihtiyalarna cevap verme
e alm tr. F ak at P aa yenieri ocann kaldrlm asndan (1826) sonraki
devirleri tarih in e eklem em i; yaayan insanlar dolaysiyle tenkidin ve taraf
sz tarih in yazlm as zorluu ile b u n d an saknm ; b u n u n la b e ra b e r eitli ve
silelerle baz fikirlerini de m eydana koym utur. C evdet P aa d a Sultan Mah
m ud ile P e tro arasnda m ukayesede bulunm u; farklar gsterm i; Tanzi
m a tta yaplan b ir ksm dikkate yn h atala ra iaret etm itir. D ierleri gibi
o d a balca tehlike tekil eden R usya zerinde dururken iki m em lekette vu-
kubulan inklplarn benzerliine d e dikkati ekm itir. C evdet P aa Ruslar-
d an vergi alan K rm ve K azan H anlarnn birbirleri ile m cadeleye derek
R usyann K azan ve E jd erh an lkelerini igalini, fak at serbest kalan Krm
han larn n R u slara kar aknlar yap arak M oskovaya k ad ar ilerlediklerini ve
o ra d an aldklar haracn P e tro ya k ad ar (P etro dhil) devam ettiini yazdk
tan so n ra K an u n Sultan Sleym ann A lm anya tarafna ehem m iyet verdii
ni ve R u slarn bu k ad ar byk ve kudretli bir devlet kuracaklarn kimsenin
dnem iyeceini ifade ed e r ve nihayet baka bir yerde, R usya ile Trkiye,
P e tro ile S ultan M ah m u d arasnda m ukayese yapar.

F ilhakika o n a gre Sultan M ahm ud H a n n Y enieri ve ar P etronun

S terlitz ocan kaldrm alar birbirine benzerse de R usyann bu hdiseden
so n ra kazand byk k u d ret T rkiyed e husule gelm em i; iki memlekette
farkl n eticeler elde edilm itir. C evdet P aa devletlerin tabakaya ayrld
m, saltanat, m illetin ileri gelenleri ve halktan ib aret bu varln muvaze
nesi syesinde cem iyette h enk olduunu; aksi takdirde bir tarafn hkimi
yeti ile m uvazenenin bozulacam ve hkm etin de o havaya uyacan ilen
srer. O n a gre n g ilterede evvel asilzdelerin h arek ete girierek Mert
b ir id a re k u rm alarn a m ukabil, F ra n sa da bilhare birinci ve ikinci snflarn
** K oca Sekban-ba, H lsat l-kelm, s. 42; sim , Tarih, I, s. 261-272.
T R K C t H N H K M t Y E T l M E F K U R E S _____________________________ 5 0 1

yerine aa snf (halk) h a rek ete gem i ve bu sretle de kurulan C um huri

yetin hkim iyeti bu snfa intikal etm itir. R usyad a ise slhata birinci tab a
kadan balanm ; en kuvvetli ve m utlak bir hkm et vcda getirilm itir.
Bizde d e slhatn saltan at tarafn d an balanm as ve S terlitzler gibi yenie
riliin kaldrlm as birbirine benzer. Y enieri oca O sm anl devletinin kal
binde bir "Seretn illeti" olduu halde Sterlitz oca R usyann om uzunda
bir "ur" gibi idi. Y enierilik m ill bir hviyetle O sm anlIlarn iliine k ad ar i
ledii h alde teki byle b ir m ill hussiyete sahip deildi. Bu sebeple birinci
nin ilgas T rkiyed e n e k ad ar sarsnt yapm ise kincisinin kaldrlm as d a
R usyay o d erece kuvvetlendirm itir. Filhakika P etro bu sretle ordusiyle
birlikte devletini d e nizm a soktu. B una m ukabil bizim ihtiyalarm z daha
ok ve eitli olduu gibi bun larn icab yaplam ad ve yaplanlar d a m em le
ketin artlarn a uygun dm edi. B ir dncenin kuvveden fiile karlm as
ilim, ird e ve k u d re tle m m kndr. G iriilen ilerin iyi veya aksak neticeler
vermesi bu hasletin birlikte m evcd bulunm as veya bulunm am asna gre
olur. rd e ve k u d ret sahibi olan P etro A vrupann m eden m erkezlerini g e
zip ok eyler renm iti. Bu s retle Sterlitz ocan kaldrp yeni orduyu
kurm akla derh al devletini kuvvetlendirm i; sanayi ve ticareti gelitirmi; te
rakki yollarn b u lara k " s r f (sath) taklit yoluna itibar etm em i ve nazariya
ta saptanm am tr. H a tt esirlerle idare olunan "iftlik"lere ve sahiplerinin
im tiyazlanna d a dokunm am t. Z ira devleti kuvvetlendirm ek iin byle bir
m dahale zaru r deildi.
S ultan M ah m u d H a n da, k u d ret ve ird e sahibi bir P dih olarak, dev
leti yenieri zorbalndan kurtarm ; fak at bizim ahvalim iz icab b ir A vrupa
seyahati yapam am t. te ve dta lzum lu bilgilere sahip olm a vazifesi d i
ma kuvvetini tekil ed en n zrlara ait idi. F ak at i banda byle bir iktida
ra sahip devlet adam lar yoktu. S ath (srf) taklit yoluna gidildi; acele bir
eyler elde edilm ek istei ile binann tem elleri yerine sslenm esi, esas yerine
teferruat ile urald. K en d i ihtiyalarm z karlayacak yerde A vrupann
hazr m allarna kayld. E cn eb iler b u ra d a kazandklarn km -km altn
edip m em lek etlerin e gnderdiler. Bylece sanayi ve ticaretim iz m ahvoldu.
Deniz ticaretinin deniz askerlerine "fidanlk" olduu anlalam ad ve ticare
te ehem m iyet verilem edi. Baz akll kim seler devletin dilerini yoluna koy
dular (T anzim atlara iaret); am a m em leketin i ahvlini bilem ediklerin
den yaptklar nizm larn ou ie yaram ad. Biz o zam an ileri gittiim izi sa
nrken bilhare gerilediim izi ve kuvvetten dtm z anladk. Bizim h u
sus baz ahvlim iz vardr, ki dier devletlere faydal olan bize za ra r getirir.
Ticaretin ikr ehem m iyetine te k ra r dnen C evdet P aa dikkate yn bir
iki hdiseyi d e zikreder. H a n so n d an iittim : "stanbula geldiim de Gala-
5 0 2 ________________________________________________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

ta da on bir ecnebi maazas vard; bizim le on iki oldu" dedi. Serbest ticaret
m uah ed esin d en so n ra m em leketim ize o kadar ecnebi h cu m etti, ki idareleri
p e k m k l oldu. O n lar iin ayrca bir m ahkem e am ak lzm geldi. Ecnebi
leri him aye bels bize y eter iken bel st n e bel olarak bir d e muhtelit
m ahkem e kuruldu. O zam an bir ticaret m ahkem esi yapm ak kabil iken ikti
d ard a b u lu n an lar adliye ilerini bilm ez ve erbbm dan renm ee tenezzl
etm ezlerdi. T icaret m uahedesini yaparken byk-kk ticaret maddesini
koym akla ticaret ilerinden anlam adklarm ve dkkn ah-verii hakkm da
ecnebilere verdiklerini fark edemiyorlard.^ C evdet P aann bir mektup
m nasebetiyle ileri srd bu fikirler, m ll olm am akla beraber, Tanzi
m atlarn giritikleri bu hayat inklpta ne derece fikr kifyetten mahrum
bulunduklarn g sterm ek bakm ndan ok m nldr.

T rkiye ile R usya A vrupa m edeniyetini alm akta ayn gayeyi takiple ve
h e r iki h k m d ar d a yukardan inklplara balam akla birbirine ne kadar
benzerse psikolojik artlar ve elde edilen neticeler dolaysiyle d e o derece
ayrlk gsterirler. R uslar ok iptida bir m edeniyet seviyesinde bulunduklar
ve feodal b ir cem iyet halinde yaadklar hald e A vrupa m edeniyetinin ilim
ve sanayiini h ed ef alrken yksek bir m edeniyet ve m efkrenin mmessili
olan T rk ler ekl taklitlere yneliyorlard. B ununla b erab er bu durum ve
duygular balangta psikolojik bir engel tekil ediyor; A vrupaya yaklamay
gletiriyordu. B una m ukabil O rtodoks ve K atolik m ezhep farkna ve reka
b ete ram en H ristiyanlkta itirak R uslarn A vrupa ile m nasebetlerini ko
laylatryor; P e tro n u n A vrupa seyahati ve tedkikleri iin O sm anl Pdih
larn a m ahsus m anev engeller m evcd bulunm uyordu. Bu sebeple Petro, II.
K aterin a ve halefleri bol m ik tard a A lm an ve F ransz lim ve mtehassslar
n m em leketlerin e getirtebiliyor; ordu ve donanm alarm ecnebilerle doldu
rabiliyor; akadem i ve niversitelerine yabanc ilim adam larn kolaylkla yer-
letirebiliyor ve bu syede G arp m edeniyetini sratle nakledebiliyorlard.
A vrupalI lim ler, X IX . asrn sonlarnda bile, bulunduklar P etresburg aka
dem isinde aratrm alarn A lm anca ve F ranszca nerediyor; A vrupa serm
yesi R u sy ann sanayilem esine hz veriyordu. Bu sretle A vrupann lm
m etodlar, sanayii ve teknii R usyad a yerlem i; h er sah ad a R us genleri ve
ilim adam lar yetim iti. B u m eden ykseli aristokrasi m uhitine inhisar et
m ekle; byk halk kitleleri henz ibtida ve esir hayat yaam akla beraber
R usyad a y eeren k ltr, edebiyat ve san at syesinde b u m em leket XIX.
asrda artk A vrupa m edeniyetinin bir paras haline gelmiti. Bu madd ve
m anev ykseli syesinde kuvvetlenen Rusya, nce svelileri bertaraf etti;
T ezkir, I-X I1 , s. 91; X L , s. 2 1 8-2 2 1 .
t R K C H A N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________ 5 0 3

sonra K V IIIinci asr zarfnda in h itat halinde bulunan ark A vrupa, Krm,
T rkistan hanlklarn ve O sm anl im paratorluu lkelerini istilya girierek
geni m em leketlere sahip oldu. T arih te esaretin m m essili olan R uslar, by-
lece cihan hkim iyeti u ru n a eriiyor; B izansn vrisi o larak O rtodokslu
un ve Slav m illetlerin de hm isi m evkiine ykseliyordu. B izansta olduu
gibi din otoriteyi de ellerine alan arlar, A vrupad a bir hrriyet ve dem ok
rasi devri alrken, m utlak istibdada sahip bir idare kuruyorlard.
G erek ten arlar, b ir yandan O rtodoksluun vrisi olarak kudsletiril-
mi ve kiliseyi de siys iktidarlarnn bir tem eli yapm; te yandan d a Rus
halknn alk bulunduu tarih es ret psikolojisinden de otoriteleri iin fay
dalanm tr. stan b u lun fethinden takriben bir asr sonra, 1547de K azan
Hanln istil ed en M oskova K nezi (P rensi) artk a r (K ayser) yni m p a
rator unvann alm; R o m a ve stanbul(kinci R o m a)d an so n ra M oskovay
nc R o m a iln etm iti. Bu ykselie m uvazi olarak M oskova m etropoliti
de P atrik unvann alm ve ara: "Eski R om a dinsizlikten dt. kinci R o
ma yani stanbul da Trklerin idaresine geti. Fakat yeni R om a yani M oskova
kilisesi btn dnyada gne gibi parlyor; iki R om a dt; nc ayaktadr
ve drdncs de olmayacaktr" gibi tantanal cm lelerle h itap ediyordu.
Ruslar B izansn vrisi olduu iddiasiyle, m ill ve din uurla, bir cihn h k i
miyeti dvsna atlrken hem T rk lere kar istil em ellerine doru ilerli
yor; B alkanlarn O rtodoks ve Slav m illetlerini hazrlyor; hem d e ark-G arp
kiliselerinin tarih rek ab et ve hu s m et duygularm d a canlandrarak A vru
paya kar b ir m eydan okum aya balyorlard. Filhakika X IX uncu asr o rta
larnda siyas b r m efkre haline gelen P anslavizm R us cihn hkim iyeti d
vasnn balca d estek lerinden biri olm utu.

A lm anlarn lm tetkikleri ile balayan, ekoslovakyaya ve dier Slav

m em leketlerine yaylan Slav aratrm alar ilk zam anlarda sadece lm ve
edeb b ir h arek et iken sratle b t n Slav m illetlerini saran bir siys birlik
cereyan halinde geliti; R usya b u m efkrenin hm isi ve m erkezi oldu. X IX .
asrda A ksakof, Khom yakof, Krieyevisky ve baka lim ler tarafn d an ilenen
Panslavizm (Slav m illetleri birlii) cereyan siys ve resm bir p ro g ram hali
ni ald. Yalnz, din ve tarih ayrlk ve husm et dolaysiyle, PolonyalIlar
Ruslarn em rinde bulunan bu h arek etin dnda kaldlar. B una m ukabil
Trklerin ve G erm enlerin hkim iyeti altnda yaayan B ulgar, Srp, H rvat ve
ek m illetleri bu cereyana ve R usyaya balandlar. G erek ten Panslavist
program a gre R uslar b t n O rtodoks ve Slav m illetlerini T rklere ve
AvusturyalIlara, nihayet b t n A v ru p aya kar birletirm ek; bu sretle k u
rulacak im p arato rlu k iin stan b u l( arig rad )u m erkez yapm ak; A driyatik
5 0 4 . T R K C H N H K M Y E T M E F K U R E S

shilinden Byk O kyanusa, im al Buz denizin d en A kdeniz shillerine ka

d ar yaylm ak istiyorlard. N itekim R usya siyset ve istillarn bu gayeye g
re yrtyor ve bir cihan hkim iyetine doru ilerliyordu.
Bu gelien Slav m illiyetilii artk O rtodoksluu siysette ikinci plna
atyor; bu Slav denizi iinde kalan dier R um en, M acar ve Y unan milletleri
ni tem sil edip o rtad a n k aldrm ak bir m esele saylmyordu. N itekim Ruslar
asrlar zarfnda, b ir ok T rk ve F inogur halklarn hristiyanlatrm ak ve
ruslatrm akla d a byle bir tecrbeyi kazanm lard. H l soyadlar ve hat
ra la r ile belli olan, R us asilzdeleri arasnda yer alan p ek ok T rk aileleri
ni bulm ak m m kndr. G erek ten asrlar zarfnda T rk kan R uslarn ve
dier Slavlarn k an n a o derece karm ; m ilyonlarca ve m ilyonlarca o kadar
T rk ruslam tr, ki R usyad a "hangi aileyi kartrrsanz altnda mutlaka
bir T rk ve T a ta r kan kar" sz de bu n a dellet eder. B ylece tarihin dik
kate yn b ir tecellisi o larak eski devirlerde esir yaadklar iin A vrupa dil
lerin d e Esclave (esir) kelim esine kendi Slav (E sclavus) adn verm i olan bir
kavim, T rk ve C erm en kavim lerin idaresinde, siys tekilt ve devlet kur
m a kabiliyetini k azandktan sonra, artk cihn hkim iyeti dvasna girien
b ir m illet seviyesine ulam ; es ret psikolojisi yerine bir st n l k duygusu
m eydana km tr. R us devlet ve fikir adam lar stanbul P atrikhanesine de
cihanm l b ir m evki v erm ek ve onu ykseltm ek m aksadiyle A vrupaya h
kim olm ay dnyorlard. N itekim o n lara gre A vrupa m edeniyeti m ater
yalizm e sap lan arak rm ; b u n a m ukabil Slavlk ve O rtodoksluk hayatiyet
kazanm tr. nk R u sla ra gre K atolik m ezhebi cehlete ve yalana da
yanm ; P rotestan lk d a dini inkr eden bir m hiyet alm ve dnyada tek ve
hakiki din o larak O rto d oksluk kalm tr. G arp H ristiyanlna kar vaktiyle
O rtodoksluu him ye ve m d afaa etm i bulunan T rk ler de tarih vazifele
rini yapm; bugn bu vazife R u slara intikal etm i ve T rklerin rol nihaye
te ermitir.^

Bylece R usya A v rupa m edeniyetine girerek m ill ve din mefkreleri

ile birlikte ykselirken T rkler, d ah a ilk tem aslarnda, bu m edeniyetin sath
taklidi ile hem k lt rlerini ve m efkrelerini kaybediyor; hem de R uslar ken
di aleyhlerinde m add-m nev b t n silhlarn hazrlyorlard. Bir avu
T rk aydn da, yabanc u nsurlarla birleerek, hrriyet ve m ertiyet efsne
sine k aplarak kendi devletlerini, A vrupann dinsizlik m odasna heveslene
re k dinlerini ykm aa sebep oluyor; B alkanl O rtodoks ve Slav milletlerini
T rkiye aleyhinde him ye ed e n ve tekiltlandran R usyann istil emelleri
n e ve H ristiyan kavim lerin isyanlarna yardm c d u rum una dyorlard.
Bak. A k d es N im et Kurat, "Panslavizm", D il Tarih, Corafya F. Dergisi, XI, 2-3 (I85S ), s. 341-376.
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ________________________________ 5 0 5

B ununla b e ra b e r A vrupa m edeniyeti tem elleri zerinde k urulan Rusya, bu

m edeniyetin baz hastalklarna d a m aruz kalm; P e tro n u n inklplar ile
gelien O rto d o k s ve Slav milliyeti u ru karsnda, yine o n a bal olarak,
G arp cereyan d a ar bir m hiyet alm; iki fikir veya m efkre arasnda bir
atm a balam tr. Y eni m edeniyete intibakn zorluklar m nevverleri iki
ayr cepheye ayrarak d ah a P e tro d an beri b ir m uhalefet ve bir b u h ra n d o
urm utu. R usyann tarih ve tim a bnyesine aid tezad ve uurum lar da
ar G arp cereyan kuvvetlendirm i; m ateryalist, kom nist, anarist ve n i
hilist fikirler R us m nevverleri arasn d a yayhm tr. G ariptir, ki G arp m ed e
niyeti hastalklar ile birlikte gelirken, A vrupalIlar m ateryalistlikle ve dinsiz
likle sulayan R uslar, bu hastalklara o n lard an d ah a fazla tutulm ulard.
A ristokratik yksek tabakaya aid olan ykselie m ukabil R us halk kitleleri
eski esa ret h ayatndan kurtulam am ; sanayiin gelimesiyle arta n ii snf
da kyller gibi sefalet iinde braklm t. B ir yandan bu durum , te yandan
A vrupa m edeniyeti hastalklarnn inkiaf R usyad a itam m uvazenesizli
e balca m il oluyor; 1917d e p atlak v eren B olevik ihtilli d e bu buhran n
bir neticesi o larak vukubuluyordu.

arlarn istibdad yerine o n lard an ok d ah a sert bulunan kom nist is

tibdadnn kurulm as G arp m edeniyeti karsnda R us m nevverlerinin s
tnlk ve aalk duygulariyle atm alarn iddetlendirm i ve nihayet ihti
ll R us cem iyetini sarsm tr. Baz G arpl m tefekkirler Bolevik ihtillini
R usyann A vrupa m edeniyetini hazm szlktan ileri gelen m u k ad d er bir
buhran o larak izah ederler. R usyad a topraa bal esir (serf) kyller
1861de hu k u k an h r iln edilm i idiyse de, topraksz durum lar, sefalet h a
yatlarnn devam na sebep oldu. G elien sanayi ile m uvazi olarak ii kitlele
rinin artm as d a ihtilli besledi. G erek ten d e ihtill yine de A vrupa m ed e
niyetinin b ir hastal ve onun evld o larak vukubuldu. B ununla beraber,
hangi m edeniyet ve rejim olursa olsun, m illetlerin tarih psikolojileri kolay
lkla deim em i, din ve m illiyet duygularna dm an olan kom nizm baz
m tefekkirlere g re O rtodoks - K atolik iki H ristiyan dnyas arasnda mev-
cd tarih dm anlk ve intikam duygularn d ah a iddetli bir ekilde canlan
drm ve R usyay sarmtr.^^ N itekim Bolevik R usya eski Slav m illiyetili
i ile cihazlanarak Panslavizm program n hem en hem en gerekletirm i;
A vrupa m edeniyetini ykarak dnya hkim iyeti dvas d ah a kuvvetli olarak
diriltilm itir. D ik k ate yndr, ki arlar gibi bolevikler d e istibdadlarm yi
ne tarih R us esret psikolojisi zerinde kurm u ve kuvvetini d e bu tem ele
oturtm utur. B ununla b erab er R us devleti n e k ad ar kuvvetlenm i ise Rus
Bak. A . T o y n b e e , C ivilisa tio n o n trial, O x fo rd 1949, s. 1 6 6-173.
5 0 6 ^ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

_
cem iyeti d e bu zoraki rejim altnda o derece zayflam ve m ateryalist hasta
lklara tu tulm utur. B u sebeple R usya henz tabi bir cem iyet hayatna, nor
m al b ir rejim e ve istikrara kavuam adndan bu m illetin yeni buhranlara
nm zed olm as ve istikbalinin de b u n a gre istikam et alm as m ukadder g
zkm ektedir.
A vrupa m edeniyeti karsnda R usyann tima bnyesinden, Trki
yenin d e psikolojik glklerden ve lm bir yol bulunm am asndan ileri ge
len b u h ra n la rn a bu m edeniyetin iki m em lekette ayn hazmszl dourm a
s nazarile bak m ak m m kndr. N itekim ar G arpla kar Rusyada
uyanan din ve m ill tepkiler Trkiyede de, sosyal bir kanun olarak, kendini
hissettirm itir. H albuki grnte tim a bnyesinin salaml, ahlk ve
m efkre ykseklii ile T rkiyenin m edeniyet dvas bir bakm a daha kolay
yryecek, ilim ve teknik tem eller zerinde m add-m anev imknlarmz
kullanm ak kfi gelecekti. B u d a ilim, ahlk ve m efkuresi salam bir kadro
nun yetitirilm esi ve m essir olm as syesinde m m kn olacakt. Sultan
M ah m u d ile alan b ir m edeniyet yolunun Tanzim at, M ertiyet ve Cumhu
riyet inklplar ile b ir t rl gayesine doru ynelm ediini ve ilmin hallede-
miyecei b ir zorluk bulunm adn bundan sonra tetkik ve izaha alaca-
z.^

Bu m him m esele T anzim attan sonraki devri iine alan III. cildin ve "Dnya buhran karsn
Trk-slm m edeniyetinin ihyas" adil eserim izin mevzuunu tekil edecektir. [Hocamz, stadmz
O, Turan, byle bir eseri yaynlayamadan hakkn rahm etine kavumutur. Yaynlayann Notu]
 n d e k s

( K q i, k a v im , k a b ile ve y e r a d la n )

Abbasler, Abbas H alifesi, A . H alifelii, 32, 56, Agathir, Aaeri 61n

77, 133, 1 5 3 ,1 5 5 ,1 5 6 , 157, 159, 160, 161, 162, Ar, bk. Ararat
163, 184, 185, 188, 189, 190, 191, 198, 202, Agriboz, 334
203, 216, 231, 265, 269, 270, 301, 302, 313, A hi, Ahiler, 127, 249, 250, 261, 306, 346, 392,
365, 374, 3 9 1 ,3 9 7 396, 397, 399, 404
Abdullah bin M brek ei-Trk, 160 A hi A hm ed h, 396
Abdullah bin Thir, 161 Ahi elebi, 306
Abdullah Ef. Bk. Tatarck Ahilik, 351
Abdullah Nipr, 199 A hi tekilt, 249, 346
Abdullah Y unn, 390 A hi zaviyeleri, 261, 397, 399
Abdurrahman Gafik, 187 Ahiska, 488
Abdlz2 , 327 Ahlat-ahlar, 362
Abdlcelil Kazvin, 192 Ahm ed (Byk Em ir), 218
Abdlhamd I. 448. 465. 484. 485 A hm ed, I. (O sm anl pdih),
Abdlhamid II. 302 Ahm ed, III. 409
Abdlhamid bin V s el-Trk, 160 A hm ed bin Ebi Hlid, 78
Abdulkadir G eyln, 326 A hm ed bin M uham m ed el-Fergan, 160
Abdlkadir Kura, 160 A hm ed bin Tayyib, zkentli 160
Abdlkerim, bk. Saluk Bura Han A hm ed bin Y usuf el-Tifi, 78
Abdlltif Abbas, 393 A hm ed Cevdet bak. Cevdet Paa
Abdlmecid, Sultan II 4 3 4 ,4 6 0 , 484n, 489 A hm ed Paa, Kumbarac Ahm ed Paa, G eneral
Abul A bbas el-Trk, bk. Hcib bin M lik bin C onte d e Bonneval, 445, 445n.
Erkin A hm ed R efik, 337n, 442n, 454n
Abdurrahman bin R eba, 269 A hm ed R esm Efendi, 446
Abdurrahman Paa (Konya V lisi), 389, 469 A hm ed h, 392
Abul-Ferec, 371n A hm ed Tevhid, 311n
Acem, A cem ler 29, 31, 43, 48, 141, 142, 155, A hm ed Y esev, H oca 431
196, 199, 256, 304, 307, 323, 340, 421, 429, Ahsi-ket, 170
439 A kam enid hkmdar 182
Acem h, 439 Akbyk D ed e 277
Ae (Sum atra), 337 A k-da, 105
Ae Pdih, 337 Akdeniz, 24, 25, 151, 185,187, 204, 208, 209,
Adah-ket, 170 231, 267, 312, 314, 316,320, 325, 329, 330,
Adalar, 237, 3 3 0 ,4 6 3 331, 333, 334, 338, 339,341, 344, 420, 426,
Adalar denizi, 237, 330 429, 438, 441, 447, 461, 491, 493, 500, 504
Adana, 373 A kdeniz hkimiyeti, 333
Aden, 210, 332, 337 A kdeniz ticareti, 25
Adriyatik, 187, 410, 469, 503 A kdeniz yallar, 334
Afdalddin Kirmn, 50n Ak-H un (-1ar), 22, 40, 4 ], 42, 47, 62, 105, 154,
Afganistan, 22, 4 7 ,1 5 5 ,1 8 3 ,1 9 1 , 432, 433 183,
Afrsyb, 39, 40, 44, 85, 100, 101, 136, 143, 173, Akk, 275, 468, 469, 471
19 0 ,1 9 5 ,1 9 7 , 283 Akk m uharebesi, 225
Afin, 155, 162, 216 Akkoyunlu, (-1ar) 121 n, 199, 245, 254, 255, 281,
Afrika, 313, 499, 407n 286, 287
5 0 8 -------------------------------- T R K C O i N H K M Y E T E M E F K R E S t

Ak-M anastr, (St. Chariton) 379, 380 Alm an, 33, 46, 128, 224, 237, 266, 268, 289 3 n
A kropol, 479 318, 322, 323, 335, 339, 344, 36 0 ,386 4 14
A kropolites, 37! 466, 434, 497, 502
Akritas destan, 226 Alm an imparatoru, 224, 322, 386
Aksakof, 503 Alm an KzUelmas, 266
Aksaray, 374, 401 Alm an seferi, 317, 414
Aksaray, (Kerimddin) 123n, 195n, 227, 233, Alm anya, 11, 268, 317, 320n, 322, 343, 414 4%
365n, 366n, 371n, 372n, 373n, 374n, 379n, 442n, 4 4 6 ,4 5 3 ,4 8 3 , 500
3S 0n ,384n A lm , (Bulgar hkm dar) 268
Ak-sungur, 62 A lpi, N. 362
Aksu nehri, 62n Alparslan, 50, 71, 90, 209, 214, 216, 217
Akehir, (Philom elion) 377, 386, 394 A lp dalan, 438, 436
A k-em seddin, 71, 274, 275, 277, 280, 281, 282, Alp-er Tunga, bk. O uz Han
290, 305, 396 A lp K utlu H an, 158
Akunvar, 62 Alp-urungu, 132
A laddin cam ii, 395 Altay dalar, 26, 41, 42, 7 0 ,1 0 2
A laddin Kan, 369 Altaylar 75
A laddin Keykubd, U lu Keykubd, Sultan Altayllar 40. 70
l- zam 43, 145, 212, 222, 226, 228, 330, 371, Altay Trkleri 68
372, 374, 375, 396, 398, 400, 409 Altay-Ural 39
AJeddin M uham m ed H rizm h, 43, 78, 117, A ltun-baba 386
143 Altun-can 142
A laddin Paa, 241 Altun-ordu 22, 26, 3 4 ,1 1 8 ,1 2 9 ,1 4 4
A laddin Thrayanos, 401 Altun-ordu Trkleri 129
A liye (K alonoros) kalesi, 372 Am acur olu A bdullah el-Trk 160
Alan (A s)lar, 89, 90 Am asra eveklii 378
A layon dlu , (H a la-yon log) 132 Am asya 217, 223, 315, 318, 387
A lb igeoislar, 86 Am asya m uharebesi 223
Alexis, 368 Am erika, 331, 334, 420, 437
A lem dar (Bayraktar) M ustafa Paa, 472, 473, Am u, bk. Ceyhan
476 Anadolu, 1 0 ,1 4 , 22, 24, 25, 36, 51, 54, 57, 90, 91,
Alev, A levler, 192,298, 306, 322, 397, 482n 95, 96, 108, 116, 122, 123, 127, 129, 133, 136,
A lev TrkJeri 434 143, 144, 145, 162, 163, 177, 178, 181, 187,
A lev Trkm en Kabileleri 296 189, 190, 191, 197, 201, 203, 205, 207, 210,
li, (A m acur olu A bdullah el-Trkinin olu, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 222, 223, 224,
riyziyeci) 423 226, 227, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 237,
Ali, Hz. 299, 398 238, 240, 241, 242, 244, 246, 247, 248, 254,
li, (Tarihi) 243n, 269n 255, 256, 258, 259, 261, 262, 264, 266, 267,
A li bin H aan, bn Tarhan, 160 269, 270, 271, 276, 277, 278, 279, 280, 287,
A li bin H aan el-Sandal, 211 288, 291, 297, 302, 305, 313, 321, 323, 328,
Ali H im m et Berki, 243n 329, 330, 350, 357, 358, 366, 367, 368, 370,
A li Kuu, 290, 424, 431 372, 373, 374, 378, 379, 380, 381, 382, 383,
l-i O sm an, 99, 124, 136, 253, 261, 268, 301, 384, 385, 388, 389, 390, 391, 394, 396, 397,
306, 336, 346, 348, 419, 421, 422, 499 398, 399, 401, 402, 404, 405, 406, 408, 409,
A li Paa, 341 410, 412, 422, 423, 430, 432, 434, 449, 462,
li Paa, (Sadrazam ) 498 463, 466, 469, 473, 475, 477, 487, 492
A li R ead, 498n Anadolu ErmeniJeri 405
Ali ir N eva, 60, 255 A nadolu (G zelce) Hisar 271
Anadolu Hristiyanlan 358
Anadolu hkmdarlar 449
T R K C H A N H A K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________ 5 0 9

Anadolu Trkleri 224 Arnold, 279n, 386n, 387n, 389n, 409n, 41 n,

Anadolu kavimeri 358 412n, 414n
Anadolu O uzlan 397 Arpalk, 170
Anadolu rumcas, 404 A rsinios, 373
A nadolu Rumlar 405 Arslan bin Sumpat bin Yuri, 375
A nadolu Seluklular 123 Arslan - tekin, bk. B ege Arslan - tekin
Anadolu Seluklu Sultanlar 367 Artuk Bey 284, 359
Anadolu Trkleri 127, 224, 226. 233, 367, 432 Artuklu, Artuklular, 226, 228, 240, 362, 364,
Anadolu Ular 259 376, 379
Andrea D oria, 331 Artu, 173, 174
Androm kos, 379 Aryan, 45, 50, 53, 82
Ani 381 A rz t-Trk, bk. Trk-ili (lkesi)
Ani kilisesi 363 A san Bey, bk. H aan Bey
Anili Sam uel, 210n, 361 A scelin, 116
Ankara, 18, 237, 244, 313, 390, 392, 452 sim (m tercim , vakanvis) 438, 467, 468,
Ankara m etropoliti 378 4 7 1 n ,499
Ankara muharebesi 412 Aslar, bk. Alanlar
Ankona 340 Astrahan, 433
Anne G m m ene (kom m ena) 220n Asya, 23, 54, 81, 8 4 ,1 0 3 ,1 1 4 ,1 1 5 ,1 3 3 ,1 5 6 ,1 6 5
Antakya 209, 219, 265, 368, 374 Asya Hunlar 54
Antakya patrii 413 Asyal Y uhenna, bk. Jean d Asien
Antalya 224, 330, 366, 372, 381, 386 A , 42
Antalya Beyleri 330 k Paa-zde, lOOn, 124, 235n, 241n, 242n,
Anuirevn (D dger, dil), 186 243, 243n, 244n, 253n, 254n, 255n, 257n, 260,
Apangu, 76 267n, 271n, 273n, 281n, 287n, 290n, 300n,
Arabistan, 29, 313, 323, 331, 473 ^ 44n, 407n, 4 0 8 n ,4 0 9 n ,4 1 2 n ,4 1 4 n , 416, 416n
Arabistan sahilleri 332 k enlik 450
Aral, Grcan (gl) 1 7 9 ,180n A tab eg 246
Aram, 64 A tab eg Nureddin M ahm ud 364, 369,379
Arap, Araplar 27, 28, 29, 32, 40, 41, 42, 43, 46, Atalay 39n, 48n, 49n, 69n, 144n, 145n, 147n,
52, 62, 64, 77, 79, 85, 87, 91, 100, 101, 131, 1 7 2 n ,1 7 5 n ,397
141, 154, 155, 156, 161, 163, 170, 171, 176, Ataullah Efendi (eyhlislm ) 471
179, 183, 186, 187, 188, 196, 198, 199, 215, At-ba, 173
223, 231, 256, 269, 271, 301, 304, 329, 393, A te. A . 50n, 191n
400, 401, 404, 420, 429, 430, 435 A te-perest ranllar, 153,154
Arap G am ii,271 tf Efendi, 469
Arap corafyaclar 188 A ttila 54
Arap imparatorluu 183 A tina 151,479n
Arap milliyetilii 155 A tina F elsefe m ektebi 151
Arap lkeleri 301, 435 Atiya, As. S. 234n
Arap yazs 192n A tlantik, 340
Ararat (A r), 218 A tlas dalar 26
Aras vadisi 216 A tlas okyanusu 339
Arat, R. H 8 n, 126n, 286n A tlas shilleri 152
Argun H an, 365 A thh 170
^ , 59 A tm an (O sm an G azi) 235
r diller 59 A t meydan 324
if, M, 308n Atrak, 46, 91
Arnavud, Arnavutlar 256, 313 A tsz ,N . 61n, 181n, 254n
Arnavutluk, 248, 287 A ttaliates, I82n
5 1 0 ____________________________________________________ _____________________T T J R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

A ttil ,6 1 , 1 04,114, 195n ,314 Aybars, 61

A uguste C onte, 496n A ybeg ed-D evdrnin, 96
Avar, bk. C cen Aydn, 2 3 6 ,2 3 7 , 330, 366, 396, 473
Avrupa, 10, 11, 14, 21, 23, 24, 25, 26, 29, 33, 34, A ydn oullar, 145n, 236, 237, 330, 396
35, 36, 37, 54, 56, 57, 58, 60, 61, 62, 75, 79, 81. Aydn olu M ehm ed Bey 366
86 , 89, 91, 97, 104, 114, 128, 130, 133, 139, Ayntap, 200
146, 147, 151,153, 180, 183, 187, 199, 209, Ayn Cit 200, 316
210, 222, 224,233, 237, 245, 247, 249, 262, Ayn Ali Efendi 427n
267, 277, 279,287, 288, 289, 296, 303, 308, Ayn d-devle, 401
312, 313, 317,318, 320, 322, 327, 330, 333, Aye, (H z.) 126n
335, 337, 339,340, 341, 343, 344, 348, 349, Azak denizi 180, 421n
360, 365, 399,410, 414, 415, 416, 419, 420, A zak kalesi, 349
422, 425, 427,433, 434, 435, 436, 437, 438, Azerbaycan, 22, 39n, 187, 189, 234, 298, 322
440, 443, 444, 446, 447, 448, 451, 452, 453, 374, 404
454, 455, 456,457, 459, 460, 461, 464, 466, Azerbaycan A tabei, 362
467, 468, 471. 474, 478, 479, 481, 483, 484, Azerbaycan Trkleri 435
485, 486, 487, 489, 490, 491, 492, 493, 494, A ziz bin Erdeir, 404n
495, 496, 497, 498, 499, 501, 502, 503, 504,
505, 506
Avrupa devletleri, 428 Baba Cafer, 202
Avrupa dilleri 467 Baba isyan 374, 392
Avrupa H allar 224 Babaler, 399
Avrupa harpleri 428, 434 Baba shak, Baba R esl, Paperisole 399
Avrupa H ristiyan hkmdarlar, 454 Baba M erendi, bk. Buza Baba
Avrupa Hunlar 2 2 ,1 0 4 , 114,133 Baba R esl, bk. Baba shak
Avrupa rklar 58 Baba Thr, 202
Avrupa kralieleri 453 Bbek hareketi 162,185
AvrupalIlar, 25, 29, 44, 104, 114, 130, 139, 153, Bbli, 454, 469, 472, 475, 476, 487, 489
224, 234, 238, 288, 312, 316, 329, 331, 334, Bb- li tercmanlklar, 480n
347, 400, 421, 427, 433, 441, 443, 468, 491, Bb l-Ebvb, 56
493,496 Babr, Babrl (imparotorluu) 23, 26, 332,
Avrupal limler 45, 65, 316, 360, 502 429, 4 3 3 ,4 3 4
Avrupal m tefekkirler, 493 B acot, Y. 46n, J32n
Avrupal teknisyenler 497 Backrtlar, bk. Bakrtlar
Avrupa m edeniyeti, 33, 492, 494, 496, 499, 502, Baatur Tudun, 157
505 Badad, Badat H alifesi 62, 86 , 117, 121, 142,
Avrupa nizm 499 143, 157, 161, 163, 168, 199, 203, 204. 208,
Avrupa tarihileri, 26 209, 210, 302, 324, 365, 366, 372, 390, 422,
Avrupa niversiteleri 483 439
Avrupa Yahuderi 365 Bahadr-h, 332
Avusturya, 118, 139, 267, 316, 322, 345, 349, Baheddin V eled , 372
403, 419, 445, 448, 459, 469, 498 Bk (air) 312, 327
AvusturyalI, AvusturyalIlar, 317, 327, 359, 438, Balancar, Barancar 8 8 ,1 6 9 , 269
457, 484 Balasagun, 83, 8 5 ,1 3 5 , 164, 170, 173,176,180
Avusturya ordusu 459 Bala, 170
Ay (H an) 62, 73, 97, 121 Balat, 381
Ayasluk 381 Balhan, 412n
Ayasofya, 36, 265, 278, 279, 283, 287, 302, 309, Balkan, 22, 23, 57, 139, 180, 288, 292, 307, 314,
325, 326, 359, 385, 453 4 51,479
Ayaz, asi (bykem ir) 218 Balkan m illetleri, 451, 479
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ___________________ _______________________________________________________5 1 1

Balkk, 77 Baycu, 116

Baltk denizi, 128 Bayezid, 239, 241, 258, 276, 283, 296, 297, 302,
Bamyan, 82 303, 314, 315, 323, 331, 340, 414, 416, 425,
Banarl, N. S. 309 444, 487
Bang, W. 52n, 95n Bayndr H an, 124, 254, 255
Barak Baba, 258, 399 Bayraktar M ustafa Paa, bk. Alem dar Mustafa
Barancar, bk. Balancar Paa
Barbaro, 266n, 279n Beaujour, F. de, 52n
Barbaros Hayreddin Paa, 312, 341, 320, 321n, Beauvais, V incent de, 55, 371n, 392
325, 332, 333, 339, 341, 342n B e bk. Viyana, 266, 268, 345, 414
Barberos, Fr. 224 B e Kjzl-elm as, 266
Bar D ionisius, 403 Bedreddin Ayn, 200, 260, 390n
Bargalu, 379 Bedreddin Simv, 248
Bar H ebraeus, 71n, 121n, 142n, 203n, 365n, Beethoven, 262
366n, 370n, 371n, 375n, 376n, 377n, 382n, B ege A sian-tekin, 175
392n, 403n, 404n Behm enyr, 177n
Barkan, 170 Bekrn, 47n, 79n, 169n
Barkan, . L. 65, 400n, 407n Bektiler, 482
Baron de Tott, 446, 466, 485n Bektalik, 262
Barskan, 39n Bektai tekkeleri, 482
Barskanlar, 100 Bektim r, 380
Barsuma, 225, 363, 364, 369, 373 Bek-tod, 236
Barsuma m anastn 363, 364, 369, 373 Belazr, 161n, 163n
Barthold, 28n, 30, 39n, 43n, 45, 46n, 49n, 53n, Belde-i Tayyibe (stanbul) 285
54n, 61n, 62n, 67, 68 n, 75, 84n, 85n, 86 n, 89n, Belek, 362, 376
92n, 108, 112, 120n, 134, 137, 156n, 157n, Belgrad, 282, 287, 314, 315
158n, 164n, 167n, 1 7 ln , 173n, 177n, 198n, Belgrad muhasaras 282
201, 335n, 356n, 360, 430n, 431n Belh, 40, 8 2 ,1 7 8 ,2 1 1 ,3 9 6
Barton, E. 321 Belins, 402
Basat, 96n B ellini, G . 291
B a sii,3 6 1 ,3 7 5 , 403 B en A sfer, 286
Baskanya, 339 Benjam in d e T udelle, 216, 365
Basml, (BasmIIar, Basm ii) 132,175 B enli A li, 349
Basra, 160, 332, 338 Berberi, Berberler, 188, 209
Bakrt(Bacgrt)lar, Bakurt 6 8 ,1 7 9 , 411 B ereker (Pers-A cem ) kavimleri 155
Batlamyus, 61, 182, 291 Berdea, 218
Batav, erif 39n, 54n Bergam a, 402
B tm ler,211,212 B ergeron, 5&, 116n, 217n
Batta) G azi, 226, 262, 2 6 9 ,2 7 0 , 271, 326 Berkyaruk, 143, 362
Batu H an, 75 Berlin, 467
Baudier, 343, 347 Bernard, Lewis, 335n, 437n, 442n, 444n, 460n,
Baudouin, 371 469n
Bavlka, bk. Pavlakiler B erthelot, 61n
Bayan ur kaan, 84 B ertran d on d e la Broquiere, 235
Bayat, 124n F etts, R. r ! 279n, 292n
Baybars (Msr Sultan) 46n, 200, 228, 365, 382, Be-bal, 6 5 ,.1 5 8 ,175
392, 426 Beikta, 274, 481
Baybars Mansr, 372n, 380n, 385n Beyatl, Yahya K em al, 15n, 288n, 294, 298n,
Bayburt, 488 303n, 309, 310
Bayburtlu Zihni (ir), 488 Bey Byrek, 397
5 1 2 ____________________________________________________ ________________ T R K C H N H K M Y E T M EFK RES

Beyhak, 173n, 236n, 396n Broquiere, B. de la 5 1 ,3 7 3

Beykend, (t) 8 2 ,1 5 5 ,1 6 3 B rossei, 46n, 55n, 71n, 117n, 210n, 218n, 225n
Beyolu, 497 3 6 2 n ,3 7 1 n ,3 8 1 n
Beyrut, 275 Browne, E. G. 366n
Beyehir gl, 368 Bryennios, 216n
Bezm -i lem Sultan 484n B r u y n ,C Le. 455n
BiJl-i H abei, 402 Buchner, 372n
Bilecik, 235, 253, 473 Buda dini, 2 8 ,2 9 , 81, 82, 83, 8 5 ,1 5 9
B ilecik kfirleri, 407 Budapete, bk. Budin
B ilge H an (K aan) 9, 16, 21, 28, 83, 87, 106, Buda tapna, 82
108, 110, 111, 113, 116, 120, 122, 141, 159, Budge, W. 71 n, 370n
201, 241 Budin, 262, 314, 315, 316, 319, 324, 349, 400,
Birecik, 487n 436, 441, 442
Brn, 81n, 84n, 85n, 89n, 173n, 425 Budist, 82, 86
Bizans, Bizanshlar, Bizans imparatorluu, ark Budist rahipleri, 82
R om a 10, 23, 24, 29, 31, 32, 34, 35, 36, 42, 44, Budizm , 8 3 ,8 6
54, 56, 61, 64, 6 6 , 72, 74, 75, 87, 89, 91, 104, Budun, bk. Budin
105, 107, 115, 130, 132, 137, 140, 153, 154, Budan bk. Bodan
162, 177, 181, 187, 188, 190, 201, 202, 204, Buu H an, 84, 8 5 ,117n, 158
205, 206, 209, 215, 216, 217, 218, 220, 219, Bura H an, bk. Satuk Bura H an
224, 226, 232, 233, 234, 235, 237, 238, 243, Buhara, 41, 47, 50, 64, 82, 141, 155, 156, 158,
245, 247, 248, 259, 264, 265, 266, 269, 270, 1 71,196, 2 0 5 ,4 3 2
271, 272, 273, 275, 277, 278, 279, 280, 281, Buhar 268
283, 287, 292, 301, 313, 316, 329, 330, 357, Bujgob (M engcik?), 218
358, 364, 367, 368, 371, 373, 376, 377, 384, Bukarak (Buhara halk) 155
385, 390, 396, 401, 407, 408, 410, 411, 414, Bulan (H azar ham ) 87
420, 433, 478, 479, 480, 492, 503 Bulgar, Bulgarlar, Bulgar H an, Bulgar hanl
Bizans A nadolusu, 86 22, 34, 46, 50, 57, 62, 91, 115, 129, 146, 168,
Bizans m paratoru 217, 386 1 69,176, 208, 233, 287, 432, 503
Bizans ordusu 216, 220 Bulgar denizi, bk. Hazar denizi
Bizans ziyaret-ghlar, 36 Bulgar diyar, 212
Blachere, 215n Bulgaristan, 115, 410
B oaz-kesen, bk. R um -eli hisr 277 Bulgar (til) diyar, 411
Boazlar, 218, 219 Bulgar ehri, 168,169
Bodan, Budan 479 Bulgar Trkleri, 146
B odan (Rom anya) V oyvodal 448 Bum n Kaan, Tum an 6 1 ,9 8 ,1 0 5
B ogom il, 8 6 , 410 B u n d an ,396n
Bolevik, Bolevikler, Bolevik ihtilli 34, 129, Burdaslar 46
505 Burhneddn M erginn, 431
B olu , 234 Bursa, 235, 237, 256, 268, 271, 273, 300, 402,
Bom bay, 433 4 0 7,410, 453, 462
Bosna, 2 4 8 ,2 8 7 , 410, 411, 412 Bursa peklileri, 453
Bonak, Bosnallar 411 Buryatlar, 55
Bonak M em o, 400 B u sb eoj, 127n, 139, 244, 247, 253, 289n, 318.
B ozok havalisi, 473 319, 324, 335, 403, 414, 419
Boz-oklar, 97, 9 8 ,1 2 1 ,1 2 5 Buyuruk Han, 79
Brankovi, 412 Buza Baba, Baba M erendi 399
Bratianu, 381n Buz D en izi, 504
Brehier, L. 219n, 368n, 385n B e Bdrec, 175
Bretschneider, E . 179n Bkre m uahede-nm esi, 478
T R K C tH N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________________________________ 5 1 3

Byk Bulgarlar, 168 Ceyhun, Am u nehri 40, 41, 53, 62n, 156, 180n,
Byk Bulgaristan, 89 209, 213
Byk H indistan imparatorluu, 433 Cezayir, 320, 321, 325, 331, 333, 334, 340, 341,
Byk skender, 3 2 ,1 8 2 ,1 8 3 , 314 349, 350, 450, 451
Byk M ool mparatorluu, 433 Cezayir Beylerbeyi, 331
Byk Okyanus, 504 Cezayirli H aan Paa, 484
Byk Sahra, 26 Cezyir Trkleri, 450
Byk Seluklu, Byk Seluklular, Byk S el Cezzr A hm ed Paa, 468
uk mparatorluu 2 6 ,1 2 3 , 210, 215, 223, 227, Chabot, 96n
246, 255, 313, 361, 391 Chalandon, 368n
Byk ehinh, 204 Charignon, 378n
Byk Turkia, 4 1 ,1 9 7 Charles Q uint (ariken) 316, 317, 320, 322, 323,
Byk Trk M uhacereti, 178, 219 331,414
Bveyhler, (D eylem ler) 188,198 Chavarmes, 28n, 48n, 62n, 64n, 74n, 75n, 83n,
B yro n ,479 84n, 85n, 90n, 105n, 107n, 132n, 136n, 140n,
141n, 156n, 157n
Caferolu, 61n, 115n, 132n Chesneau, J. 346
Chiliyye airleri 4 2 ,1 5 4 C id d e ,337
Cber, 442 Cihngir Bey (Ziangir-bei) 259
Canard, M. 268n, 269n, 283n Cihngir camii, 326
Can-bal, 175 Cihn-h, 195
Candelore, bk. Aliyye Cimri isyan, 392
Cahen, 359n, 385n C lau son ,G . 132n
Chiz, 28, 29, 42, 8 5 ,1 3 4 ,1 6 1 ,1 9 8 ,2 1 5 Colom b, Cr. 331, 420
Carpini, 67, 68 , 75, 89n Cousin, 75n, 182n, 216n, 235n, 368n, 371n
Cazlar, 177 Crcn gl, bk. Aral
Cebbr zadeler (apan ou llan ), 398 Crcn, 180n
Celleddin Ekber-h, 433 Grcanl Sol-tekinler ailesi, 160
Celleddin-i R m , 68 n, 260, 302, 308n, 326, Cveyn, 65, 71n, 72, 73, 79n, 80n, 85, 87n, 195n,
357, 380, 388, 406 211
Celleddin M eng-birti, 78, 227 Ccen, Avar, 42, 76, 9 7 ,1 0 2 ,1 0 5 ,1 5 3 , 398
Cell ekyas, 421 aatay, 198, 430
Cell isyan, 301, 348 aatay H anlar, 430
Cell-zde Nianc M ustafa, 323 aatayllar, 430
Celld arabdr lyas, 243 alayan Kasr 474
Cem Sultan, 241, 320 an Bey, 213, 216, 241
Cemal Kar, 1 7 3 ,1 7 4 , 430 aka Bey, 330
Cend, 138, 1 7 0 ,1 7 4 ,1 7 7 aldran, 298, 306
Cenevizli, 289 aldran Seferi, 301
Cengiz, bk. ingiz aldran Zaferi 303n
Cenub A nadolu, 383 anakkale boaz 237
Cenub Rusya, 184, 448 andari H alil Paa 241, 247, 2 7 5,408
Cerbe adas, 333 apan oullan 473
Cermen, 34, 8 9 ,1 2 8 ,1 3 0 ,1 8 3 ,1 9 9 , 276, 504 arlk Rusyas, arlk devri 33, 34, 35,129
Cermen istils, 138 ek. 129, 208, 315, 503
Cerrah (H orasan valisi) 155 ekoslovakya, 4 36,503
Cevdet Paa, 289, 314, 466n, 467n, 480n, 490, elebi bin Emr ul-di-ba, 394
499, 500, 501 elebi Sultan M ehm ed, 238, 244, 314, 395n
Cevheri (Fizik lim i) 171 enberli-ta (K onstantin stunu), 278
Cevz (Sibt b.) 146 engli ehbz aa 400
 5 1 4
---------------------------T R K C H N H K M Y E T MEFKRES
erkesler, 89 D ed e efendiler, 92n, 262
em e, 447 D ede-K orkut, 51, 73, 98, 99, 122, 125, 14 4 147
em e baskm, 461 203, 226, 231, 254, 262, 263, 300, 397, 39g
igil, igiller, 47, 5 3 .1 2 3 , 125, 170,172 D e G uignes, 66 n, 70n, 76n, 98n, 104n ll4 n
in, 15, 22, 23, 37, 40, 41, 42, 45, 46, 54, 61, 62, 122n, 130n, 131n, 136n
63, 65, 6 6 , 70, 72, 74, 75, 76, 79, 83, 84, 85, 95, D eli Petro, 336, 346, 444, 461, 471, 497, 499
96, 97, 98, 100, 103, 105, 106, 108, 110, 111, D em irba Charle, 456
112, 113, 114, 115, 132, 135, 136, 139, 140, Dem irkap, bk. Derbend
146, 147, 153, 155, 156, 157, 158, 160, 165, D eniz, (H an) 9 7 ,1 2 1 , 255, 468
175, 176, 178, 179, 183, 197, 201, 202, 207, D en iz 254
209, 213, 215, 332, 334, 397, 401, 431, 444 Denizli, 145, 234, 315, 380, 386
in Bahirleri (denizleri) 332n D enizli dalan 224
ingiz H an 71, 72, 117, 233, 396 D eny, 127, 339n, 350n
in g izM o o a n , 1 1 5 ,1 1 6 ,1 2 0 D ep e-gz, 96n
in mparatorlar, 6 3 ,2 1 5 Derbend, Dem ir-kap 56, 9 0 ,1 8 3
in istils 157 D erbend-i Hazar, 56
inliler, 28, 111, 130, 156, 175 Dervzt, 189
in eddi 103 D escartes, 426
in tarihleri, 40 D esp ot, 410n
u, (nehir, vadi) 49, 172, 430 D evlet-i Aliyeyi, 320n, 335
ukurova, 51, 187, 234, 374 D evlet-i A!iyye-i M uham m ediye, 252, 480
ukur-ova erm enileri, 404 D eylem iler, bk. Bveyhiler
ulu yabgu, 54 Dm k, 400n
uva lehesi, 60 D icle, 210
D ieh le, Ch. 368n
Dadybra (Zlifre) 378 D im etoka, 462
D a (H an) 97 ,1 2 1 Dim itri, 479
Dastan 323 Dinarit rk 57
Dastanl 89 D iu ,332, 337
D alm aya sahilleri, 8 6 , 441 Divanyolu, 476
D am ad brahim Paa, 443 Divrii, 400
Dandanakan meydan m uharebesi, 202 Diyarbekir, 124,204, 228, 400
D nim end . H. 45n, 47n, 50n Diyr- Rm , 332n
D nim end, Dnim endliler, 259, 363 Diyr-i Ungurus, 314
D nim end G m -ekin A h m ed Gazi, 222, Djevad, A. Bey 261n, 454n, 470n
223, 226, 262, 271, 375, 376 Dobruca, 411
Dnim endli M ehm ed, 377 D orul, .R . 258n
D nim end Ya-basan, 377 D Ohsson, 179n, 460
Dara, 293n D okuz-O uz, D ok u z Ouzlar 64, 77, 100, lOln,
D arko, E . 130n 157,173
D r ul-hre, 213 D on nehri (T on) 62n, 89, 337n, 421n
D r u l-C hd,315 D on-V olga Kanal 337, 437
D r l-slm , 152,188 D oria, A . 333
Dvid, Grc kral 46 Drdnc H al istilas 271
Davud Badgsi, 77 Driault, E. 26
Dvd- Kayseri, 257, 261 D ucange, 372n
Davd Paa iftlii, 319 Dukak, 101
D ye H atun, 79 Dukas, 235n, 243n, 271 n, 276n, 278n, 279n,
D ayk (Yayk, Ural nehri), 182 280 n ,3 9 5 n ,4 0 8 n , 409n, 410n
D ecorch es, 467 Dulaurier, E. 46n, 117n
T U R K C f H N H A K r M f Y E T r M E F K R E S f ___________________ 5 1 5

Dulkadir (o u lla n ) 144, 244, 287, 308 El-O m ar, 46

Dunlop, D . 64n, 88 n, 90n Em ev, Em evler, E. D evleti, E. H alifesi 3 2 ,1 5 4 ,
Dursun Bey, 2 8 ln , 283n, 294 155, 156, 157, 159, 191, 231, 265, 269, 270,
Duveyn ehri 363 302
Em ev camii, 302, 304
Eberhard, 46n, 54n, 98n Em in Blend, 295
Ebul - Fid, 46n, 404n Emir Gazi, 143
Ebu Bekir, Hz. 152, 259, 398, 459 Emir Karaca, 362
Ebu Bekir Niksar, 259 Emir M ahm ud, 332
Eb Bekir Tahram, 124n, 199n Emr Sultan, 272, 273, 281
Ebbekir el-Sul, 160 Endicn, 174
Eb Cafer M uham m ed, 205 Endls, 165,187, 255n, 341, 388, 393, 411, 414
Eb Dvud Sicistan, 154 Endls mslmanlar, 331, 340, 341
Eb Eyyb el-Ensar (H alid bin Z eyd), 269, 282, Engelhard, 497n, 498n
293 Engizisyon, 340, 413, 414
Ebu Hm id el-Endls, (ai-A ndalsi) 90, 402n Enver, 145n, 396n, 400n
Eb H anife, mam- zam 160, 195, 326, 369, Erdebil, 297
421 Erdel, 315, 316, 323, 343
Ebu shak K zern, 326 Ereli, 315, 392
Eb shak irz, 211 Ereli imam, 393
Ebu-Abbas sa, 77 Ereli m uharebesi, 223
Ebul-Ferec, 372n Ergenekon, 40, 7 0 ,1 0 2 , 398
Eb! H aan Zeyd el-Bayhak, 47 Ergin, O .4 4 6 n , 484n, 485n
Eb M slim , H orasanl 156,157 Erm eni, Erm eniler 31, 46, 55, 117, 206, 210,
Eb Nasr, 173, 365 216, 217, 218, 222, 223, 256, 347, 357, 359,
Eb Said Bahadr H an, 381 361, 362, 363, 368, 370, 371, 372, 374, 379,
Ebus-Sud E fendi, 251, 324 388, 390, 393, 396, 403, 460, 471
Eb uca, 365 Erm eni krall, 226, 374
Ece H alil, 412 Erm eni m etropoliti, 380
Eckhardt, 54n, 97n, 105n, 195n Erm eni m uhacereti, 218
Edebli, 300, 407 Ermeni ustalar, 497
Edirne, 237, 245, 275, 276, 277, 283, 301, 326, Errn, 234
345, 425, 452, 453, 462, 4 6 9 ,4 8 8 E rtene olu A li Bey, 404
Edirnekap, 319 Erturul Bey, 253, 271, 313
Edirneli N azm i, 482n Erzi, A. 259n, 293n
Edremit, 235 Erzincan, 380, 3 8 1 ,3 8 2 , 392
Efdaleddin, 444n Erzurum, 162, 187, 225, 258, 297, 326, 381, 400,
Efendi-zde, bk. M elike Hatun 404, 488
Eflk, 287, 315, 323, 428, 448, 478, 479 Erzurum Emri, 362
Eflk-Budan voyvodalklar 480n Erzurum eyhi, 390
Eflk D ed e, 373, 388n, 398n E sad Efendi (vaka-nvis), 483
Efltun m anastn, 400 E sed bin Nh, 77
Efrenciye, fren, (Avrupa) 303, 322, 330 Eski ran. 41, 185, 212
Efren dili 411 Eski R om a, Eski Rom allar 3 2 ,1 2 9 , 503
Eri, 400, 442, 443, 447 Eski Slav milliyetilii, 505
Eridir gl, 220 Eskiehir, 222, 2 5 3 ,3 1 5 , 386
Ejderhan, 500 Eskiehir bozgunu 223
El-Gazz, 225, 400 Eski Trk hayat, 399
El-Hkira, H alife 186, 270, 359 Eski Trk imparatorluklar, 165
Elizabeth, 316, 321 Eski Trk tresi, 474
 516 ---------------------------T R K C H N H K M Y E T MEFKRES
Eski Y unan, 426 Fndklh Sleym an, 278n
Eski Yunanllar, 480, 491 Fndkolu, Z. Fahri, 488n
Eski-Y unan romantizmi, 479 Frat nehri 205, 223, 287, 298
Estergon, 262, 442 Fign, 324
Estergon seferi, 331 Filistin, 199, 212, 224, 304
E arler, 211 Fin dili, 59
Eres, 156 Finlay, 368n, 384n
Etheria Cem iyeti, 479 Finogur kavimeri 55, 146, 169, 504
Evhaddin Kirman, 326 Firdevs, 31
Evliya-ata, 158 Fireng, 339, 340
Evliya elebi, 35, 261, 266, 275n, 277n, 278n, Frznfer, 388n
281n, 283n, 284, 325, 335, 336, 345, 348, 359, Floransa, 235
4 0 0 ,4 1 1 ,4 2 5 , 499 Franciscain, Frandscainler 381
Evreng-zb, 434 Franois, 316, 317, 320
Eyb trbesi 308 Frank, 222, 374, 3 8 6 ,3 8 7 , 3 92,410
Eyb (Eyyb) Hz. 282, 291, 293, 297, 302, 315, Frank elisi, 219
326, 472 Fransa, 86 , 209, 289, 316, 321, 331, 339, 371
Eyyub H nedanlan, 371 414, 415, 427, 446, 448, 452, 455, 457 459
Eyyubler, 226 460, 461, 466, 469, 483, 488, 498, 500
Ezgiler, 47 Fransa Cumhuriyeti, 468
Fransa krall, 317, 320, 457
Fahreddin, gdi-ba, 392 Fransz, Franszlar 26, 33, 55, 116, 127, 144, 235,
Fahreddin A li, 372 237, 276, 319, 320, 373, 381, 386, 392, 444
Fahreddin M barek ah, 41n, 60, 64, 79, 87, 448, 451, 455, 460, 467, 468, 469, 483, 484^
197, 255 488, 498, 502
Falben (Kum anlar) 46 Fransz denizcileri, 320
Frb, 41, 47, 117, 160, 170, 171 Fransz ihtilli, 31, 467, 478
Frb, U zluk olu Frb 1 6 0 ,1 71, 302, 425 Fransz kanunlar 498
Fars edebiyat, 164 Fransz kral, 322
Fars kaynaklan, 40 Frederick, 446
Parslar, 49, 175 Frenk, Frenkler, 235, 325, 334, 337, 415, 470,
Fatm , Fatm ler, 32, 162,186 471, 489
Ftih Sultan M ehm ed, 13, 118, 195, 241, 243, Frengistan, 325, 334, 348, 452, 468
251, 264, 266, 274, 275, 276, 283, 285, 286, Frengistan kumalar, 452, 468
287, 288, 291, 296, 300, 305, 311, 323, 409, Frenk ky (Z ayat ul-fren), 387
410, 414, 423, 424, 492 Frenk lkeleri 95
Fatm a, (H z.)126n Fr. Barberos 224
Feher, G eza 115n Fuad Paa, 498
F elem enk, 334 Fu yun-se, 70
Fenerli Rum lar, 478 Fuzul, 312
Fener Patrikhanesi, 36
Fenikeliler, 33 Gabriel, 363, 368, 375
Ferdinand, Ferdinandos, 244, 316, 317, 323 Gagauz, (Keykvus) 1ar 412
Fergana, Ferganah 47, 100, 158, 160, 161, 162, G ag ovas, 363
1 6 3 ,1 7 3 ,1 7 6 , 433 Galata, 271, 497, 501
Fergana (hid), 157 Galiya, 35
Feridun (h-nm e kahraman), 40 G ale, 426
Feridun B ey, 286n, 302n, 304n, 321n Galland, A . 485n
Feth-i rabn, 285 Gandara, 62, 83
Fetret devri, 238, 244, 272, 314 Ganj nehri, 26
T r k C H N H K M Y E T M E F K R E S ___________________ 5 1 7

Garb A kdeniz, 333 G k-H an 97,121

Garb A nadoiu, 219, 235, 236, 480 G kbilgin, T. 428n
Garb Gk-Trkler, on -ok 82, 9 7 ,1 5 4 G ke, 7 2 ,1 1 7 , 203
Garb Avrupa, 316, 328, 441 G ipnarl, A . 124n, 400n
Garp, Garp m edeniyeti 33, 50, 103, 203, 288, G l-tekin, 5 4 ,1 5 5 , 241
289, 331, 420, 436, 443, 467, 484, 485, 493, Gktrk, Gktrkierler 39, 41, 42, 47, 61, 66 ,
495, 497, 498, 502, 503, 504, 505 67, 69, 81, 82, 83, 87, 97, 105, 112, 114, 115,
Garp ilmi ve teknii, 499 131, 132, 133, 135, 139, 158, 166, 171, 178,
Garp mparatorluu (R om a - Bizans) 103,105 183
Garpl m tefekkirler, 505 Gk-Trk hakanlar 42, 356
Gazl, 196, 290 Gk-Trk kitabeleri 72
Gazan H an 258, 366, 382, 390, 397 Gk-Trk yazs 64
Gazi k H aan, 436, 441n, 449 Gynk, 271, 282, 407
Gazi Giray, 449 Gratz, 317
Gazi Mihal, bk. K se M ihal 407 Grenard, Fr. 26, 237, 320n, 347, 339n
Gzimihal, M ahmud R. 485n G regorias (Patrik) 478
Gazi Seluk, bk. Seluk G regoire le Pretre, 374n
Gazne, 2 2 ,1 6 4 ,1 8 8 ,1 9 7 , 202, 236 G regoras, 373, 384
G azneliler, G azne D evleti 31, 4 7 ,1 8 2 , 191 Grenard, F. 130n, 158n,164n, 174n, 313n, 346n,
Gazneli Sultan M ahm ud, 45, 47, 53, 65, 115, 348n
175,180, 396, 433 G root, D e 42
Gazz (ir) 45, 225 G rousset, R . 179n
Gebze, 290 G rum el, V . 378n
Gedik A hm ed Paa, 288, 288n G uillaum e, 389
Gelibolu, 330, 408, 412 G ureba Hastane.si, 484n
Gence, 216 G utenberg, 419
Gencek, 50 Gcerat, 332
Gen O sm an, 439 G lhne, 459n
General C o n te d e Bonneval, bk. A h m ed Paa G listan, 244
Gennadios, 287, 409 Gm bcd-i Turul, 204
Georgios M altezos, 479n G m lcine, 462
Gerek, 444n G m l K nbed, 271
Gerdiz, 40n, 41n, 46n, 47n, 54n, 68 n, 69n, 73n, G n H an 97, 99
76n, 8 5 n ,8 7 n , 88 n Gnss, 317
Gerger erm enileri 362, 376 Gr-bua, 219
Gevher-yn, 365 Grcistan, 90, 218, 323, 385n, 448
Gevher H atun, 142 Grc, Grcler, 46, 51, 55, 89, 91, 117, 177,
Gevheri, 449, 450 210, 216, 2 1 7 ,2 1 8 , 225, 363, 374
Geyve, 402 Grc kaynaklan, 210, 362
Grnata, 340 Grc kraliesi, 51, 371
Gts (epiphanie) yortusu 380 G fgn (ehri) 118,135, 432
Gibb, 308n Grgn Trkm enleri 136n
Gibbons, H . A . 385n, 408 Grkan, K. . 484n
Gimek, 79, 8 1 ,1 0 0 ,1 8 0 Gyk H an, 140
Giorgi (Grc) 218 G zelce hisar, bk. Anadolu hisn 271
Girit, 187, 344, 349, 413, 422, 428, 480
Giyseddin Keyhusrev, 370, 377, 392, 399 H abeliler, 189
Gluck, H. 401n H abeistan, 26, 209
Goller, 130 H absburg imparatorluu 413
Gk-Alp 253, 254 Habsburglar 321, 414
5 1 8 ----------------------------- T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

H accc, 82 Hrezm li, H arezm liler, 4 1 ,1 3 0 , 146n

H ce-i sfahn, 307 Harezm h, 117, 372
Hacer-i esved, 186 H arzem ah Celleddin M eng, 78
Hac B ekta V el, 262 Haric, 190
Hac Giray, 118 Harman-Kaya, 235
Hacb bin M lik bin Erkin, E bul Abbas Harran, 258
el-Trki 160 Hart destan 488
Hcib E sed d-DevIe, 375 Hart ovas, 488n
H cib ul-huccb, 394n Harun Bura H an, 174
Hal, 24, 25, 36, 37, 8 6 , 143, 144, 152, 154, 187, Harun R e id ,8 7 ,158
219, 220, 222, 223, 224, 225, 232, 234, 236, H aan, Hz. 398
237, 238, 243, 264, 266, 267, 271, 274, 280, H aan (A san) Bey (Kayseri em iri) 220
286, 288, 292, 313, 315, 320, 329, 331, 332, H aan b. Abd ul-mmin, 393n
333, 335, 338, 340, 344, 347, 349, 358, 359, H aan Can, 304, 306, 308
362, 381, 383, 386, 395, 410, 414, 421, 425, H aan D a 220
441, 460, 479, 485, 491, 493 H aan K ale zaferi 270
H al kaynaklar, 373 H aan Paa 334
H al kronikleri, 289 H aan Sabbh, 212
H dm Sleym an Paa, 332 H ase, M .C.B. 235n
H dim l-H arem eyn, 301, 309 Hasluck, M . 267n, 271n, 373n, 379n
Hajk olu (Piser-i-) H sm m, 393 H asnon, 375
Hakm Sena, 146 Htf, 194
H ala, bk. Kala H atun 109,141
Hala H atun, H ala Sultan 270 Havvri, 118
H a la-yun log bk. A layotlu H aytile, bk. Ak-hunlar
H alep, 51, 302, 326, 403,411 Haydarpaa, 484
H alet elebi, 293n Hayreddin N edim , 460n
H alhali, 54n Hayreddin Paa, 332, 333
Hali, 274 Hazar, Hazarlar 22, 44, 46, 49, 56, 62, 64, 75, 76,
H alife, 87, 1 4 4 ,1 5 6 ,1 5 8 ,1 6 1 ,1 6 2 ,1 8 4 ,1 8 9 ,1 9 9 , 81, 82, 87, 88 , 89, 90, 91, 100, 129, 133, 154.
202, 203, 205, 212, 302, 439 158, 159, 168, 169, 170, 177, 179, 181, 204,
H alifelik, 25, 198, 296, 302, 434 207, 208, 337, 356, 499
H alifelik m paratorluu, 25 H azar denizi, 62n, 8 9 ,1 7 9
Halil Edhem , 372n H azar geidi, 56
Halil H am id Paa, 448 H azar hakan, han 7 5 ,8 7 , 90
Halil Paa, 247, 275 H azar hkanl, 158
Halil ul-R ahm n ziyret-ghlan 302 Hazar-ili, Gazaria, H azar lkesi 89
Hara, 40 H azar sahilleri, 179
H anbeli, H anbeller, 211 Hazret-i Peygamber, bk. M uham m ed, Hz.
Ham i 146n H ekim ba B ehet E fendi, 483
H am id, 244, 3 0 4 ,4 4 8 H ekm Yakub Paa 414
H am m er 51n, 237n, 243n, 267n, 279n, 283n, H elenizm , 479
305n, 311n, 317n, 324n, 325n, 326n, 366n, H em edan, 142,202, 205
409n H enri Pirenne, 360
H anazit, 362, 376, 379 H eraklius, 152,154, 358, 433
H anefi, 196 Hert, 178, 431, 432
H anson, 501 H erder, 128
Haran, 170 H erodot, 54, 61, 66
H arem eyn vakflar, 303 H erev, 270n, 400n, 402n
H rezm , 2 2 ,1 5 8 ,1 6 8 ,1 7 9 , 211, 3 0 7 ,4 3 0 H ersek, 287
T R K C H A N h a k i m i y e t i M E F K U R E S ___________________ 519
H eybeli A da, 321 H indliler, 68
H eyd, U . 414n Hind mimarisi 434
Hristiyan, Hristiyanlk 1 0 ,1 1 , 24, 25, 28, 29, 31, Hind saraylar 434
34, 36, 37, 43, 45, 53, 55, 64, 65, 67, 72, 73, 76, Hind okyanusu kumandanl 332
79, 82, 84, 8 6 , 87, 8 8 , 89, 90, 91, 92, 119, 126, Hindu, 433
142, 145, 147, 151, 152, 153, 154, 157, 158, Hind yolu 338, 340
167, 168, 169, 177, 181, 182, 187, 192, 195, H isar 303
199, 206, 218, 219, 222, 232, 233, 236, 237, H iusen Tsang, 83n
247, 256, 257, 265, 267, 269, 270, 279, 286, H iung-nu, bk. Kun
289, 290, 292, 301, 311, 313, 315, 316, 318, H ve, 432
320, 323, 328, 331, 333, 339, 341, 347, 357, H oca Saadeddin, 241n
358, 359, 360, 361, 362, 363, 364, 365, 367, H oca-zde, 290
368, 370, 371, 372, 373, 374, 376, 377, 378, H oo, 175
379, 382, 282, 384, 385, 386, 387, 388, 389, H okand, 432
391, 392, 394, 400, 402, 403, 407n, 408, 410, H orasan, 22, 39n, 41, 42, 77, 100, 131, 155, 156,
411, 412, 413, 414, 415, 416, 421, 425, 427n, 161, 162, 163, 185, 188, 191, 203, 205, 207,
433, 441, 444, 454, 461, 463, 467, 468, 469, 216, 219, 227, 304, 307, 313, 322, 432
479, 484, 486, 487, 491, 496, 497, 498, 500, H orasan l 207, 304
5 04 ,5 0 5 Hotanhlar 50
Hristiyan lem i, Hristiyan dnyas, 187, 292, H oten , 53. 87
328, 333, 505 H oudas, G. 39n, 79n, 234n
Hristiyan Avrupa, 292, 316, 467, 485, 498 H outsm a, Th. 50n, 123n, 124n, 394n
Hristiyan devletleri, 315 Howard, J. 455
Hristiyan donanmalar 331 Huart, Fr. C1 76n, 84n, 145n, 37In , 373n, 388n,
Hristiyan Kpaklar 177 400n
Hristiyan m edeniyeti, 491 H ugo, 479
Hristiyan m em leketleri, 218 H ulef-i Ridn, 252
Hristiyan rahipleri, 388 Kumbarac A hm ed Paa, bk. A hm ed Paa
Hrvat, 345, 503 H un, bk. Kun
Htay, 78 Hungar (M acar), 411
Hzr Bey, 290 Hunyad, J. 278
Hzr R eis, 341 H u rm uz,IV . 154
Hzkyl Peygamber 215 H uten, 146n
Hialar, 40 Huttal, 158
Hicaz yolu 470 H uttaln, 131
Hilfet, 143, 156, 157, 161, 162, 163, 187, 188, H uzeyfe, 213
203, 209, 215, 286, 302, 303, 306, 313, 337, H ccet l-slm , bk. Gazali
462 H lg Han, 117,195, 200, 380
Hilfet (A bbas) imparatorluu 156,162 Hrmz 333
Hilfet merkezi 1 88,203, 209 Hrrem Sultan 324
Hilfet ordusu 157,163 Hrrem h, di-ba 392
Hind, 58, 96, 303, 313, 331, 332, 334, 3 3 7 ,3 4 0 Hseyin, H z. 398
Hnd denizi, Hind okyanusu 313, 332 H seyin Baykara, 286, 432
Hindiini, 83 H seyin Paa (Y enieri aas) 477, 481
Hindistan, II , 22, 23, 24, 26, 27, 40, 41, 47, 62,
95 ,1 0 0 , 1 3 9 ,1 5 3 ,1 6 5 ,1 8 3 ,1 8 4 , 1 8 8,197, 209, Irak, 22, 95, 154, 165, 185, 187, 189, 191, 198,
212, 215, 297, 303, 331, 332, 334, 337, 420, 2 0 5 ,2 1 1 ,3 7 0 , 379, 380, 399
432, 433, 434, 452, 468, 469 Irak Seluklular, 198
Hindistan hkmdarlar, 332 rkil H oca, Ulu-trk , 72, 9 6 ,1 2 1 , 203
Hindistan Trk beyleri, 434 Isk-gl, 40, 54n, 1 0 0 ,1 5 6 ,1 7 0
5 2 0 ------------------------------ T R K C t H N H K M Y E T M E F K R E S

asi, bk. Ayaz brahim Paa, 317, 320, 321n, 323, 422, 443, 444
bi H atun, 144 brahim Y nal, 142, 200
bn A bd uI-Hakem, 268 -Asya, 165
bn A lln, 365 -O uz, 125
bn Batta, 51, 124n, 127, 144, 145, 177, 260n, dris, 200
261, 346, 366, 380, 382n, 395n, 396n, 397, fren, bk. Avrupa
402n ,4 0 3 n , 404n, 407, 411 kinci H al seferi, 224
bn Bb, 51n, 123n, 145n, 255n, 370n, 371n, kinci Kosova m eydan m uharebesi 238
372n, 375n, 385, 391, 392n, 393n, 396n, 400n, kinci M ani, 401
4 0 4 ,407n kinci R om a, 292,503
bn Cbeyr, 388 kinci Viyana muhasaras, 267
bn Fadin, 42n, 67n, 68 n, 69n, 70n, 75n, 81n, i-basan, 142
88 n, 90n, 126n, 137n, 139, 140n, 144n, 145, l-b iige H atun, 111,141
I 4 6 n ,1 4 7 n ,1 6 8 ,169n, 171n, 179, 397n ldeniz, 362, 363
bn Funduk, 200n lhan A baga, 382
bn H acer, 258n lhan, lhanler, 235, 244, 365, 366, 381
bn H aldun, 2 6 ,1 8 7 ,1 8 9 , 329, 425, 426 lhan tresi 244
bn H allikn, 51n, 160n, 171n l h a n l I hkmdarlar, 432
bn H assl, 189,195 lig H an, 53
bn Havkal, 48n, 75n, 82n, 84n, 88 n, 137n, 158n, li nehri 175
1 6 1 n ,1 6 3 n ,1 7 0 n , 180n, 188n li vdisi 132
bn Kalnis, 209n l-tapar, bk. Yaltavar
bn K em al, 276n, 282n, 283n, 290n lteri bk. Kutlu Kaan
bn Kesir, 195n lyas (Sm n ehzadesi) 164
bn M iskveyh, 89n lyas (A leyhisselm ) 402
bn M ukanna, 1 5 7 ,1 7 8 lyas B ey, 381
bn R d, (A verrhoes), 290, 424, 425, 485 l-yu-s, 104
bn Sad, 189 m adeddin sfahn, 123n, 178, 184n, 192n,
bn Said al -Marib, 169n 209n, 213n
bn Sem h, 365 m am Buhari, J.8
bn Sina, 483 m am - zam Eb H anife 160, 195, 326, 369,
bn kir, 171n, 404n 421
bn eddd, 382n m m Kueyr, 365
bn T ariz, 198 m am M slim , 268
bn Tarkan, bk. A li bin Haan mam afi, 397
bn Teym iyye, 29 mam l-H arem eyn, Cveyn 169
b n ul-A dm , 370n nalck. H . 282n, 289n, 337n
bn ul-Cevz, 147n, 172n, 379n, 396n nan, A . 61n, 75n, 79n, 97n, 124n, 254n
bn l- Esr, 5 ln , 123n, 156n, 160n, 164n, 176n, nce-burun ky 135
191n, 2 0 3n ,370n ncil, 91, 369
bn l-Fakh, 47, 77 nc'gz, bk. 2^refn nehri
bn ul-Fuvat, 258n n eb ah t (L epanto) 334, 342, 344
bn un-N edm , 62, 64, 82n, 88 n, 166n ngiliz, ngilizler 11, 33, 129, 319, 321, 334, 432,
bn V sl, 245 434, 447, 451, 454, 462, 467, 482, 498
bn Zfir, 176n ngiltere, 209, 289, 316, 427, 453, 461, 466, 469,
brahim, M . 50n 488, 500
brahim Bey, 396 qbal, M. 196n
brahim bin shak, 171 ran, ranl, ranlIar, ran 22, 23, 26, 29, 31, 32,
brahim el-SuI, 160 39n, 40, 41, 42, 43, 48, 49, 50, 52, 53, 54, 55,
brahim M teferrika, 444, 467 58, 69, 72, 79, 84, 91, 95, 100, 101, 116, 121,
T R K C H N H f d M Y E T M E F K R E S ____________________ 521
135, 146, 151, 152, 153, 154, 157, 162, 164, slm dnyas, slm lem i 24, 49, 123, 130, 154,
165, 182, 183, 185, 186, 189, 191, 212, 215, 158, 163, 168, 185, 187, 192, 209, 213, 291,
218, 221, 227, 228, 248, 282, 296, 298, 299, 338, 421, 425, 494
300n, 301, 302, 303, 306, 313, 318, 322n, 325, slm halifelii, 302
328, 332, 344, 345, 363, 402, 404, 422n, 429, slm H alifesi, 493
430, 431, 432, 434, 435, 438, 439, 448, 456, slm hukuku, 299, 381, 486
482n slm ananeleri 40
ran edebiyat, 212, 435 slm idealleri, 327
ran lhanleri 258 slm m edeniyeti, 16, 2 i, 24, 159, 185, 186, 188,
ran kavimler 41, 47, 50, 5 3 ,1 0 0 189, 338, 384, 398, 425, 429, 441, 491, 496
ran m paratorluu 185 slm m efkreleri 17, 274
ran M oollar, 431 slm m ellifleri, 46, 56, 8 4 ,1 1 7 , 433
ran pdihlar 215 slm m tefekkirleri, 2 6 ,1 9 1 , 424
ran sanat, 435 slm nizm , 348
ran seferi, 300n, 345, 456 slm Pdih, 334
ran Snnleri, 306 slm ehirleri 206
ran h, 325 slm eriat 413
ran hlar 434 slm tbb 483
ran-Turan m cadeleleri 40 slm-Trk dnyas 219
rec (ranlIlarn ceddi) 40 slm-Trk tarihi 408
sa, 29, 34, 64, 84, 86, 87, 118, 152, 157, 159, slm lkeleri, slm m em leketleri, 65, 73, 86,
288n, 289, 307, 369, 372, 389, 411, 413 116, 152, 180, 181, 182, 186, 197, 203, 228,
sa dini, 64, 84, 87 269, 286, 392
sa B eg, 244 sm ail (Sm n em ri) 41, 8 5 ,1 6 3 ,1 7 3 , 391
sfahan, 143, 208, 435 sm ail B eli E f, 273n
sfendiyar, 123, 244, 287, 404 sm ail bin A hm ed, 77
sfendiyar olu, 281 sm ail el-C evher el-Trk 171
sfendiyar olu Sleyman Paa 123 sm ail Hakk, 372n
shak Bey, 457 sm ailler, 211
skandinavyalIlar 3 4 ,1 2 8 smail! m ezhebi 163
skandinavyalI V aregler 128 spaniket, 170
skender, 41, 43, 49, 5 6 ,1 8 4 , 254n, 289, 312, 420, spanya, 118, 187, 316, 320n, 322, 323, 333, 339,
482n 340, 341, 414, 415, 430n, 480
skender istils, 49 spanya H absburg kral, 414
skenderiye, 151, 265, 3 3 7 ,3 6 8 spanyol, spanyollar 258, 289, 341
skit, 235 spanyol Yahudileri 365
stahri, 82n, 170n
skit kadnlar 145
slm, slm D ini, slmiyet, 12, 15, 23, 24, 25, stanbul 34, 3 6 ,1 7 9 ,1 8 7 ,1 9 6 , 219, 235, 251, 262,
31, 32, 64, 66. 74, 81, 82, 84, 86, 89, 92, 107, 263, 264, 265, 268, 269, 270, 271, 272, 273,
274, 275, 276, 277, 278, 279, 280, 281, 285,
119, 151, 152, 153, 157, 158, 159, 160, 161,
286, 287, 288,289, 290, 291, 293, 294, 295,
164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 172, 174,
296, 298, 301, 303, 311, 314, 315, 316, 317,
175, 181, 194, 199, 205, 221, 232, 250, 252,
318, 322, 323, 324, 326, 330, 331, 332, 333,
260, 265, 299, 350, 355, 361, 384, 391, 398,
334, 341, 344, 346, 356, 359, 368, 370, 371,
400, 4 0 6 ,4 1 1 ,4 3 3
373, 378, 385,388, 396, 407, 408, 409, 411,
slm lim leri 1 68,192, 291, 398, 434, 483
412, 414, 415, 424, 427, 433, 444, 447, 448,
slm birlii 210, 303, 304, 309
451, 452, 453, 454, 455, 460, 462, 466, 467,
slm devletleri 423
469, 471, 473, 476, 477, 478, 479, 480, 482,
slm cihd, 237, 261, 262, 406
498, 500, 501, 503, 504
stanbul boaz, 219, 471, 500
5 2 2 ____________________________________________________ T tlR K C H N HKM YETT M EFK RES

stanbul fethi, 219, 263, 264, 272, 275, 279, 282, Kad Ahm ed, 374n
2 9 1 ,2 9 4 , 409 Kad Burhaneddin, 404, 449
stanbul patrii, 371, 378 Kad el-Bulgar, 65n, 169
stavraki 448 Kadky, 154
stemi Kaan 21, 7 4 ,1 0 3 ,1 0 5 , 140 Kadir han, 53
sikJl H arbi, 14 Kafkasya, Kafkaslar 22, 24, 4 6 ,9 0 , 269, 385, 430
stokholm , 456 Kafkas kavimleri, 89
sve, 89, 456, 460, 466 Kthane, 444, 446
sve dili 89 Kahire, 236
sveliler 499, 502 Khtan, 90
spara H an, a-po-lu 54, 109, 1 11,114, 115,128 Kaim Biem rillah, 212
talya, 222n, 266, 267, 288n, 289, 290, 321n. 333, Kala, Hala, Kalalar 41, 47, 48, 97
3 3 8 ,3 3 9 ,4 1 4 , 415, 288n Kalkta, 433
talyan, talyanlar 129, 234, 259, 286, 289, 290, Kaimuk, 55
291, 338, 381, 420. 479, 484, 494 K alonoros, bk. A liye kalesi
talyan cumhuriyeti 234, 286 Kaloyan, 401
talyan gem icilii, 4 2 0 ,4 9 4 Kalyoncu M ustafa, 473
til, V olga nehri 4 2 ,6 1 , 6 2 ,1 8 2 , K am po Farmio m uahedesi 469
til boyu, 168 K ananos, 272n
til ehri 88, 90 Kanarya boaz 340
til V olga Bulgarlar, 22, 64, 1 4 4,158, 168 Kandahar, 82
zmir 36, 330 Kangh, K ao-e 43, 48, 75, 9 7 ,1 4 0 ,1 4 4
zmirli, i. H . 46n Kansu-guri, 308
zm it 177, 234, 297, 408 Kantura oullan, 189
znik 16, 218, 222, 226, 235, 237, 257, 315, 330, Kanun devri, 324, 481
371, 402, 408 Kanun Sultan Sleyman, 25, 26, 35, 51, 118,
znik R um imparatorluu, 226 251, 266, 311, 314, 315, 316, 319, 322, 323,
znik Trk beyleri, 330 330, 334, 335, 337, 340, 344, 345, 412, 414,
zzeddin Keykvus, 372, 375, 379, 380, 385, 398, 415, 421, 424, 438, 442, 451, 461, 471, 499,
411 500
zzeddin Keykvus, M elik K ostantin 385, 412 K ao-che (Ouzlar) lOOn, 140
K ao ien-e, 157
Japonlar 492, 495 Kapaan Han 110, 135,155
Japon m u cizesi 495 Kara-Arslan, 376, 379
Jean d A sie (Asyal Y uhenna) 105n Karaba, 234, 298
Jean efsanesi, bk. Yuhanna Kara-balgasun, bk. Ordu-bal
Jisi, Lumir 54n Kara-Budak, 124
Joinville 356n Karacahisar, 253
J o rd a n es104 K ara-elebi-zde 327
Jn-Trk 480n Karadeniz, 24, 25, 81, 89, 128, 181, 324, 330,
Julien, St. 40n, 54n, 55n, 63n, 64n, 69n, 70n, 447, 4 61,499
74n, 75n, 76n, 82n, 83n, 97n, 105n, 109n, K aradeniz donanmas 330
llO n , I12n, 113n, 115n, 130n, I31n, 135n, Kara-Han, 95, 98
13 6 n ,1 3 9 n ,1 4 0 n , 146n, 246n Karahan (Kpak hkmdar) 46
Justinus, 105 Karahan (O uzun babas) 48
Justinyanus, Justinianus 151 Kara han (Tanr) 68
Karahanl, Karahanllar 22, -+3, 44, 45, 53, 101,
Kabak M ustafa, 471 123, 133, 136, 142, 171, 173, 174, 175, 176,
K be, 326 179, 180, 182, 188. 204, 216, 239, 255, 256,
Kabil, 62 432
T R K C lH N H K M Y E T M E F K R E S 5 2 3

Karahanl askerleri 45 Katlec, K. 129

Karahanl hkmdar 5 3 ,1 4 2 K tip elebi, 257n, 261, 325, 333n, 420, 421 n,
Kara-Hazar, 48 437n
Karahtay, Karahtaylar 43, 92 Katolik, 10, 25, 34, 89, 170, 238, 266, 279, 288,
Karakorum, 107 291, 316, 320, 321, 327, 409, 412, 413, 414,
Kara-koyunlu, Kara-koyunlular, 121n, 124 479, 480, 502, 504, 505
Karal, E. Z. 448n, 460n, 464n, 470n, 486n K atolik Avrupa, 31, 320, 478
Karaman 244, 287, 323 K atolik dnyas 410
Karaman! M ehm ed Paa (V ezrzam ) 416 K atolik Ispanyollar 321
Karamanl, Karamanllar, Karaman oullan 44, Katolik krallan 412
236, 243, 245, 272, 286, 3 9 2 ,4 2 3 K atolik kilisesi 25, 2 7 9 ,4 0 9 , 479
Karamanl Kara R stem , 408 K atolik papazlar, 89
Karamanolu 373 Kavad (ran h) 186
K aramanolu A leddin Bey 245 Kavala, 473
Karamanolu brahim Bey 394 Kavurt B ey 208, 396
K araman-olu M ehm ed B ey 255 Kayalk, 87
Kara M ustafa Paa 440n Kaydu han, 55
Kara O sm an, 254 Kayhan, 99
Kara Osm an oullan, 473 Kay (soyu, boyu) 51, 99, 100, 121, 124n, 231,
Karasi beylii 313, 412 2 5 4 n ,264, 300, 313
Karaar, 158 Kayk Kul Mustafa, 439, 441n, 443
Karatekin, 180 Kaylar, 181
Kara-Trke, 48 Kaynarca m uahedesi 433
Karaym, 24 Kayseri 217, 220, 297, 302, 326, 363, 372, 375,
Karaym Trkleri, 90 377, 378, 381, 390, 392, 393, 394, 402
Kara Y usuf Bey, 124 Kayseri em ri, 220
Karlofa m uahedesi, 349 Kazaklar 413
Karlofa ovas 442n Kazan (ehir) 125,168, 482
Karlos, bk. Charles Quint Kazan (H an) 433
Karmater, 185 Kazan H anlan 500
Karpini (Carpini), P lano 55, 56n Kazan H anl 503
Kars, 218, 225, 450, 488 Kazan lkesi 500
Karluk, Karluklar 22, 47, 48, 49, 53, 76, 77, 79, Kazvin, H , 374n
81, 97, 100, 138, 157, 158, 170, 171, 172, 176, Kazvin, Z. 47n, 50n, 56n, 65n, 77n, 78, 79, 159n,
1 7 8 ,1 7 9 ,1 8 0 ,1 8 2 163, 164, 169n, 213n, 234n, 265n, 374n, 380,
Karluk yabgusu 157 397n ,402n
Kasr- irin 344 K eeci-zde zzet M olla (ir) 482
Kastamonu 123, 234, 366, 378 K edrenos, 182n
Kastamonu beylii 131 K em aleddin (filosof) 369, 381
Kgar, 65, 8 7 ,1 6 4 ,1 7 3 ,1 7 4 , 2 0 9 ,2 1 2 Kem al Paa-zde, 301, 306, 312, 330
Kgar hkmdarlar, 164 Kem al R eis, 340
Kagar, bk. Kgarh M ahmud Kepler, 426
Kagarh Haydar M irza D uglat, 430 Kerait, 91
Kgarh M ahm ud (Kgar) 17, 39n, 41n, 47, 48, Ker, 462
49, 50, 53, 60, 62, 65, 69, 77, 79, 82n, 86, 98n, K ei G regoire, 370n, 377n
100, 107, 121n, 122, 125, 130, 138n, 144, 145, Kemir, 47, 79, 83
147n, 172, 174, 175, 176, 194, 195n, 196, 197, Keyhusrev (Kuru) (ran Akem enid hkmda
199, 255, 3397n, 393, 432 r) 182
Katerina, 502 Keyhusrev, I., 376
Katharlar, 86 Keyhusrev, II., 371
5 2 4 _________________T R K C H N H K M Y E T M EFK RES

Keykvus, 226, 371, 373, 380, 396, 411 Klaprot, 135n

Khirtowo, B. 266n, 403n Klaviyo, 144n, 404n, 430n
Khomyakof, 503 Koca-ili, 334
Kbrs, 187, 299, 342, 344, 415, 478, 479 K oca M imar Sinan, 325
Kl A li Paa 333, 344 Koca Sekban-ba, 470, 499
Kl A rslan, L, 143, 219, 2 2 2 ,3 6 8 Koi Bey, 344, 419, 421, 423
Kl Arslan, II., 198, 220, 224, 240, 271, 369, Kodama, 164
370, 373, 374, 377, 379, 387, 400, 426 K om nenos, K om nenler, 219, 220, 226, 374
Kl Arslan, IV ., 380, 399 K om nenos kilisesi, 402
Knk boyu, 121, 313 Komuklar, 90
Kpak, Kpaklar, 41, 43, 46, 48, 50, 57, 62, 75, Konrad, 386
89, 91, 97, 139, 176, 177, 180, 181, 184, 233, Konstantin, 266, 278, 280, 412, 478
323, 392, 412, 432 Konstantiniyye, bk. stanbul
K pak-ili, Kumania 41, 184 K onstantin Porphyrogenetos, 180
Kpak kleleri, 392 Konstantin Stunu, bk. em berli-ta
Krgz, Krgzlar 42, 46, 68, 81, 8 6 ,1 0 9 ,1 3 2 ,1 3 5 K onya, 5 4 ,1 4 5 , 228, 236, 253, 255, 259, 260, 297,
Krm, 43, 89, 90, 177, 226, 233, 258, 268, 287, 302, 315, 326, 357, 364, 366, 368, 370, 3 7 l
298, 319, 330, 335, 336, 345, 409, 433, 437, 372, 378, 380, 386, 389, 390, 392, 394, 395^
443, 447, 448, 449, 451, 458, 459, 461, 462, 396, 400, 401, 404, 467, 469
467, 469, 473, 498, 500, 503 K onya Hristiyanlan, 381
Krm H an , 336, 345 K onya piskoposu, 378
Krm H anlar, 336 Korkut-ata, 96, 9 9 ,1 0 1 ,2 5 4
Krm H anl, 233, 409, 433, 437, 447, 473 K osova, 237, 278, 313, 315, 442
Krm harbi 498 Kosova muharebesi 278
Krm seferi 330 Koya, 39n
Krm svarileri 449 K k A lp, lO ln
ICrm Trkleri 451 K ke M ool, 115
K-kezek, 174 Kl-ur (Krsl) (Sar-Trkelerin reisi) 156
Ktay, Ktaylar, Ki-tan 43, 55, 65, 112, 176, 179, K l-erkin, 146n
180,181 K l-tekin, 122
Kyme (R esu rection ) kilisesi 284, 359 Kprl, F. 79n, lO ln, 118n, 129n, 137n, 146n,
Kzlba 299 163n, 197n, 203n, 220n, 254n, 256n, 258n,
K zl-deniz, 303, 331, 332, 337 259n, 282n, 283n, 291n, 335n, 338n, 342n,
K zl-elm a, 264, 265, 266, 267, 268, 278, 288, 350n, 380n, 385n, 396n, 399n, 404n, 412n,
2 9 0 ,3 1 4 , 326, 3 4 6 ,4 1 4 , 436 439n, 441n, 468n, 482n
K zl-elm a eddi, 266 K prl-zde Fazl A hm ed Paa, 438
K ief, 34, 88, 8 9 ,1 2 8 K rolu, 447, 474
K ief prensleri, 34 K seda, 228, 233
K ie-liH a n , 112 K seda m uharebesi 403
Kilikya, 218, 226, 382 K se Mihal, G azi M ihal 235, 407
Kilisli, 98n, 122n, 126n, 393n, 397n Kremlin, 268
Kira, bk. M evnanm zevcesi Krieyevisky, 503
Kiragos, 55n, 75n, 117n, 372n Kritovulos, 277n, 291n, 414n
Kir Khaya, 372 Kuba, 170
Kir K edid, 372 Kubd-bd 54, 401
Kirman, 191 Kuban, 43
Kirman, A fzaluddin 191n Kua, 156,158
Kirman Seluklular, 49 Kuds, 153, 154, 187, 212, 265, 284, 302, 359,
Ki^ard, 372 478
Ki-tan, 179 Kulan ehri 158
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S 525
Kuman, Kumanlar 46, 57, 73, 89, 91, 129, 139, Ligeti, L. 130n
1 81,184, 356,411 Londra, 467
Kuman-duht (Kuman kz) 46 Lord Stratford, 482n
Kumania, bk. Kpak ili L o u is,X V I. 116, 457
Kumral D ed e, 407 Lugal, N. 124n, 199n, 259n, 293n
Kun, H un, Hiung-nu 22, 39, 44, 60, 61, 62, 95, Ltfi Paa (vezir) 242n, 245n, 303, 304n, 330
9 8 ,1 0 3 ,1 0 7 ,1 0 8 , 1 2 2 ,1 3 2 ,1 3 6 , 138, 181, 182, Lykandos, 377
239, 356 Lyon, 67
Kundanl (M yriokephalon) boaz 220
Kurat, A. N . 42n, 118n, 180n, 182n, 337n, 504n Macar, Macarlar, 55, 57, 59, 73, 88, 133, 179,
Kurdolu Hzr, 337 266, 267, 276, 278, 314, 315, 316, 323, 406,
Kurey, 199 411, 412, 442, 443, 444, 483, 504
Kuru, bk. Keyhusrev (ran A kam enid hkm Macaristan, 25, 35, 73, 314, 315, 316, 317, 318,
dar) 321, 331, 332, 335, 343, 348, 349, 441, 442,
Kutalm, 216 448
Kutbeddin iraz, 260 Macar kral, 314, 406, 411, 412
Kuteybe, 8 2 ,1 5 5 Maka, 484
Kutlu, Kaan, lteri Kaan 109,158 M adam e M ontague, 441n, 451
Kutlu T erken, 144 Madras, 433
Kutuz, 200 M ageilan, 331
Kfe Rfizleri, 198 Magrip, 439
Krsl, bk. Kl-ur M ahm ud II, Sultan 54, 444, 472, 474, 476, 477,
Krt ili 112 479, 480, 481, 482, 483, 484, 485, 486, 487,
Ktahya, 234, 415, 467 488, 490, 495, 496, 497, 498, 500, 501, 506
Kyrille, 87 M ahm ud Paa, 281, 423
M h-peri hatun, 372
Lle devri, 444, 451 Makarios, 413
Langusto, 289, 290 M akedonyalI, 56
Lr (tabib) 416 M akriz, 46n, 258n
Larnaka, 270 Malatya, 143, 162, 225, 237, 363, 364, 368, 369,
Laskarid, 371 375, 376, 377, 379, 380, 392, 403
U t in , Ltinler 42, 54, 61, 89, 266, 279, 280, 371, M alatya em ri, 364
3 8 1 ,4 7 9 M alatya patrii, 225, 369, 379
Ltin imparatoru, 356, 371 M alazgirt, 205, 217, 220
Ltin yazs, I92n Malazgirt (m eydan) m uharebesi, 216
Lao-tse dini 83 Malazgirt zaferi, 216
Lattimore, O. 61n, 98n, 104n, 130n, 135n M al-hatun, 101
Laurent, J. 358n Malkara, 462
Lavisse, E. 128n M alta, 333, 339
Lz, 256 Manurya, 179
Le B eau, 368n, 370n, 378n M ani dini, 28, 64, 85, 86, 87, 9 1 ,1 5 7 , 410
Lebedia, 180 M anihaist, M anihaistler, 86
Leh, Lehliler, 413 M anihaist Uygurlar, 187
Lehistan, 201n, 3 1 6 ,3 2 3 , 327, 345n, 456 M anihaizm , 84, 85
Lepante, bk. nebaht 342 M ani rahipleri 84
Levend, A . S. 315n, 342n, 449n Mani yazs 64
Levend iftlii 466 M amsa, 273, 275, 473
Lewis, A. R. 329n Manklag, 177
Leysi zade M ehm ed E fendi, 243n M anuel, P aleologos, 220, 235, 248, 278, 390, 408
Lezgi, 89 Manyak, 105
5 2 6 _____________________ T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

M aran (giz Yahudiler, dnm eler) 415 M elik-h, 1 2 0 ,1 2 3 ,1 4 2 ,1 4 3 , 1 4 6 ,1 9 0 ,1 9 2 , 206

M ara, 218, 368 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 219, 22s
Marburg, 317 227, 240, 305, 314, 358, 361, 362, 365! 37o
Marco Polo, 41n, 56n, 67, 69n, 75n, 79n, 87n, 374, 379, 396, 409
378 M em lk, M em lkler 22, 46, 297, 299, 301, 302
Mardin, 228, 400 340, 403, 429
Mar D ionyius, 373 M em lk ordusu, 403
M argiana, bk. M vcrnnehir M em lk Trkleri, 429
Mar Jaques, Sryan 182 M emun, H alife 7 7 ,1 5 8 ,1 6 0 ,1 6 1
Marmara (denizi) 482 M enandros, 75n, 107, 397n
Marquart, 62n M enderes havalisi, 377
M enderes havzas, 234
M aslam a, 270
M engcik, 218, 371
M aslama bin A bdlm elik, 90
M engckl, 240
M aslama camii, 270
M eng H an, 67, 72, 73, 8 6 ,3 9 6
M athieu, Urfal 46n, 182n, 209n, 210n, 216n,
M erg, Abduikadir 261
2I7 n , 218n, 223n, 284n, 359n, 361n, 362n,
M erc-i Dbk, 301
36 3n ,368n , 370n, 387n
Merds, 146
M athew Paris, I95n
Merhasy, 380, 382
M a Tuan-lin, 46n
M eri nehri, 275
M aundeville, 266n
Merv, 40, 4 7 ,1 6 0 ,1 9 7 ,2 1 1 ,2 1 3
M aurikianus, 115
Mervn (Em ev) 154
M vern-nehr, Margiana 84, 91, 112, 154, 155,
M ervez, 46, 48n, 49, 57, 65n, 68n, 92n, 112n,
156, 158, 159, 160, 161, 163, 164, 165, 166,
116n, 145n, 159n, 166n, 169n, 172n, 175n,
1 7 0 ,1 7 1 ,1 8 0 ,1 8 1 ,1 8 2 ,1 8 3 ,1 8 5 ,1 8 8 1 7 6 n ,180,181
M verd, 203 M esud (II. Kh-arslann olu) 224, 377
M avrozom os, 371 M esud, 47n, 84n, 86, 8 7 ,1 0 0 ,180n
Mazdak, 157,185 M ehed, 174
M ecdi E fendi, 416n M ertiyet, 497, 506
M edine, 4 2 ,2 6 9 , 3 0 1 ,3 2 3 M ertiyetiler, 490
M edinet t-Turul-bek, bk. Turul Bey ehri M ete, 61, 9 8 ,1 0 3 ,1 0 8
203 M etternich, Prens 498
M ehdi, H alife 157,178 M evdd, 387
M ehm ed (nasn torunu), 63n M evln Celleddin Rm , 44, 68, 261, 264, 357,
M ehm ed, IV. 345 360, 372, 387, 388, 389, 393, 395, 396, 401,
M ehm ed A li Paa, 474, 480, 489 404, 406
M ehm ed rif, 243n M evlnnm anas (Byk Kira) 404
M ehm ed A t, 237n M evlnnn zevcesi (Kira) 404
M ehm ed Bey, 364 M evlev, M evlevlik, M evlevler 260, 399, 404
M ehm ed H n- rbi, 336 MevleM A rap Noyan, 390
M ehm ed Said Efendi, 445 Meyyfrkn, 228, 403
M ekke, 42, 1154, 86, 189, 205, 282, 290, 301, M ezdek, 212
3 0 3 ,3 2 3 M rmrolu, 235n
M ekkeliler, 154 Msr, 22, 46, 95, 9 6 ,1 4 4 , 1 5 2 ,1 5 4 ,1 6 2 ,1 6 3 ,1 6 5 ,
M elem ir H an, 115 186, 195, 200, 203, 210,228, 244, 270,2
M elike Hatun, Efendi Pula, efendi-zde 404 282, 285, 290, 297, 298,299, 301,303,30
M elik Eref, 225 308, 321, 323, 329, 331,332,334,337,33
M elik Gzi, 363 340, 358, 365, 382, 392,403,426,428,42
M elik K onstantin, bk. zzettin Keykvus 385 434, 460, 468, 469, 470,471,473,474,48
M elik M ehm ed G azi, 363 481, 486, 488
T R K C IH N H A K M Y E T M E F K U R E S 5 2 7

M srllar 303 Moskova seferi, 478

Msr M em lkleri, 200 M ozart, 262
M sr Sultan, 200, 228, 290, 308, 382, 392 M uam m er (Sleym an bin Tarhann olu) 160
M sr-Suriye (Trk) M emlkleri, 329 M uviye, 189,195, 269
M sr i halifesi, 359 Mudurnu, 402
M ihael (Bizans mparatoru), 217 M uham m ed, H z., H azret-i Peygamber 12, 13,
M ichel le Syrien (Sryan tarihi), 96, 105n, 257, 262, 264, 266, 268, 273, 2274, 275, 277,
139n, 143n, 183, 195n, 217n, 225, 358, 363, 280, 282, 283, 285, 286, 294, 299, 300, 304,
3 8 5 ,403n 3 11,327
M ihael P aleologos, 378 M uhamm ed Battal, 402
M ihal olu A li bey, 315 M uham m ed bin Haan, 334
M ihrimh Sultan, 422 M uham m ed bin H seyin et-Ts, 77
M ilikoff, i. 385n M uham m ed bin Sfyn el-K elim t, 171
M ilket-i Efrenci, 340 M uham m ed el-M uttali (Abdlham id bin V-
M imar Sinan, 312, 326, 433 siel-Trknin olu ) 160
M inorsky, V . 46n, 48n, 77n, 86n, 90n, 180n, Muhamm ed H anef, 402
181n ,363n M uhamm ed Tapar, Sultan 123,143
M irat l-M em lik, 332 M uhiddin Arab, eyh Ekber 257, 260, 282, 379
Mrim elebi, 424 M uhiddin M esd, 378
Mirki cam ii, 170 Muhtar, 53
M odun, bk. M ete M uineddin Sleyman Pervne, 220, 371, 382
M ool, M ooltar, 45, 47, 53, 55n, 56, 58, 65, 67, M uizz, 213
72, 73, 75n, 112, 117, 137, 201, 220, 233, 234, M ukaddesi, 49n, 50n, 76n, 163n, 164n, 169n,
366, 380, 399, 4 3 0 ,4 3 2 , 444 1 7 0 n ,1 7 2 ,173n, 188
M ool devri 50, 79, 8 7 ,1 6 9 , 380, 390 M ukan H an, 54, 82, 246
M ool efsnesi 228 M uktedir, H alife 8 5 ,1 6 8
M ool hkimiyeti, 382 M uller, F. W. K. 115n
M oolistan, 39, 41, 48, 65, 86, 9 1 ,1 7 9 ,1 8 0 , 430 M unkacsi, 43
M ool istils, 144, 200, 201, 233, 234, 330, 372, Murad, (I., H davendigr), 245, 327, 473
387, 393, 404, 425, 429, 430 Murad, II., 13, 9 9 ,1 1 8 , 238, 245, 255, 272, 300
M ool puthneieri, 390 Murad, III., 321, 334, 415, 422, 424, 428
M oha, 315, 316, 332 Murad, IV ., 421, 422n
M olla Grn, 273, 277, 290 Murad Giray, 345
M olla H srev, 290 M urgab kanal, 135
M olla Y een , 282, 290 M urted Julien, 289
M oltke, 400n, 480n, 483, 484, 487n, 488, 496n, Musa, H z. 159
497 M usalla m ahallesi 442
M oncuk (A ttiinn babas) 61 M usev, M usevlik, M usev dini, M usevler 75,
M ongoloid rk, 45 82, 87, 88, 90, 9 1 ,1 6 7 ,1 6 8 , 216, 414, 415, 477
M ontecucculi, G eneral 438, 467 Musevn Hazarlar, 187
M ora, (M ore) yarmadas 280, 286n, 321n, 334, M ustafa, D zm ece (ehzade) 243, 272
349, 4 1 0 n ,4 4 1 ,4 7 9 , 480, 488 M ustafa (Sultan II. M uradn kardei) 243
Mordvin, 146 M ustafa 453
M oskof, M oskoflar, 336, 458, 468, 4999 M ustafa, III., 346, 409, 484
M oskof m em likini, 336 M ustafa avu, 337
M oskova, 34, 292, 335, 345, 478, 4 8 7 ,5 0 0 , 503 M ustafa Nuri Paa, 448n, 497n
M oskova kilisesi, 503 Mustansr, 302, 359
M oskova Knezi (prensi) 503 M usul, 5 1 ,1 9 9 ,2 2 3 , 366, 390
M oskova m etropoliti, 292, 503 M u, 403
M oskova patrii, 34 M utasm, H alife 1 6 1 ,1 6 2 ,1 6 3
5 2 8 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

M u tezile m ezhebi, 21 N ew ton, 426

M uvahhidler, 341 N ic e ,320
M barek Z engi, 131 Nibolu, 237, 271, 315
M beyyize, Sepid-cm egn hareketi 157 Nide, 220
M ueyyed d-din Badad 177n Nideli Kad A hm ed lO ln , 393n
M krimin H alil, bk. Ym an, M . H. N iketas K honiates 182n, 368n, 371n, 378n, 384n
M ller, Max 59, 60 Niksar, 364
M lhidler 192 Ninc M ehm ed Paa, 2 8 ln
M ntecib d-din A tabeg, 177n Nianc C ell-zde, 311n
M slm an, 12, 13, 17, 27, 41, 43, 49, 53, 55, 56, Nipr, 196, 200, 202
71, 72, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 9 5 ,1 0 4 , 112,114, Nizm - Cedd, 268, 466, 467, 468, 469, 470 471
116, 117, 121, 123, 126, 133, 136, 144, 146, 472, 475, 483
159, 164, 168, 169, 170, 171, 173, 175, 182, Nizm i-i A rz Sem erkandi 164n, 373
188, 189, 191, 199, 200, 204, 224, 231, 232, Nizm iye m edreseleri 207, 208
233, 237, 249, 253, 259, 271, 272, 301, 305, Nizm l-M lk, 120, 123, 141, 142, 185, 190,
316, 322,329, 331, 334, 338, 346, 347, 355, 192, 208, 209, 210, 211, 212, 240, 365, 407
358, 359, 362, 365, 372, 373, 374, 380, 381, 463
382, 383, 384, 386, 389, 390, 395, 400, 401, Norm an, 200
402, 403, 411, 412, 413, 414, 425, 431, 440, Norm an Krall, 187
441, 473, 486, 487, 492, 498 N ld ek e, Th. 360
M teferrika, 444n Nuh bin Esed 77
M tevekkil, 162, 302 Nuh Peygamber, 76
M yriokephalon boaz, bk. Kumdanl Nureddin M ahm ud, 51, 370
Nr- Buhara, 213
Nbiga, 42 Nri O sm aniye Cam ii, 452
Nam , 348 Nusratiye Cmi 481
N ak sos (N ak e) 415 Nuveyr, 380n, 404n
N am k K em al, 499
N ap oleon Bonaparte 290, 460, 465, 468, 477 Obruk, 401
N asi, 415 O desa, 478
Nasruddin Ts, 258 O don de D euil, 386n
Navarin facias, 488 Of, 488n
N aym an, Naym anlar 79, 91 O u icak H an, 173
N asr Lidinillh, 198 Ogur, 57, 60
N ecib sim , 470n Ouz, Ouzlar, U z, O uz boylar 48, 50, 70, 76,
N ecm ed d in Rz, m utasavvuf 191, 226 77, 81, 96, 97, 9 9 ,1 2 1 ,1 4 4 , 1 5 8 ,1 7 0 ,1 7 1 ,1 7 2 ,
N ed m (ir) 452 174, 178, 179, 180, 181, 182, 198, 216, 217,
N e f , 348 254, 430
N efise Sultan, 453 Ouz lleri, 179
N efsi, S. 173n, 200n Ouz H an, O uz Kaan, Afrasyb, Alp-er Tun-
N em e, N em se 266, 319, 337, 340, 349, 439, 441, ga, Tunga Alp, 17, 27, 72, 74, 95, 96, 97, 100,
442 101, 114, 118, 121, 124, 136, 137, 172, 190,
N em e imparatoru, kral 344 195,202, 2 0 3 ,2 5 3 , 254, 264
N em eth , G ., 39n, 42 O uz ili, 109
N erah, 141n, 164n O uz Kaan, bk. O uz H an
N esev, M. 39n, 79, 234n, 397n O uz Karahan, 271
N estor, 128 O uz tipi 51
N esturi dini, 181 O uz yabgular, O uz yabgusu, Ouz beyleri,
N esturiler, 91 Sultan ul-guziyye 39, 61, 77, 97, 106,125, 174,
N er, lO ln , 245n, 408n 176, 398
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S ___________________ 5 2 9

O uz yurdu, 49 O sm anl cihn hkimiyeti m efkuresi, 263, 406

O ki, T. 412n Osm anl denizcilii, 420
Oktay Kaan, 79 Osm anl donanm as, 341, 344, 468
Okyanus, Okyanuslar 129, 218, 331, 334, 335, Osm anl rk, 408
337, 338, 419, 436, 493, 500 Osm anl kanunlar, 422
Okyanuslar Cihd, 493 Osm anl Maranlar, 415
Olcaytu H an, 235, 366 Osm anl mimarisi, 452
Olympe da 235 Osm anl mtefekkirleri, 26, 335, 423, 426
O n-ogurlar (O n-ouz) 60 O sm anl Ordusu, 251, 297, 419
O n-ok, bk. Garb Gk-Trkler Osm anl Pdih, Pdihlar, 35, 248, 252, 260,
O rbelian, 210n, 362n, 381n 265, 273, 288, 297, 300, 302, 303, 322, 343,
O r d u ,170 344, 489, 493
Ordu-bah, Kara-balgasun 65, 85 Osm anl airleri, 434
Orhan G azi, 241, 255, 257, 271, 300, 407, 408, O sm anl tresi, 472
499 Osm anl Trkiyesi, 429
Orhun, Orkun, O rhun kitbeleri 28, 30, 42, 56, O sm anolu, 474, 475
60, 61, 63, 64, 66, 67, 68, 75, 8 5 ,1 0 1 , 103,105, O tluk-beli zaferi, 286
110, 115, 116, 122, 131, 132, 141, 155, 179, Otranto, 266, 288
183 Otrar, 117
Orhun (O rkun) alfabesi, 6 3 ,6 4 Oxus, bk. Ceyhun 62n
Orhun blgesi, 65, 79
Orkun, H . N .4 3 n , 112n gn, 87
Orta A nadolu, 219, 363, 364, 378, 384, 394 m er, H z., 269, 329, 359, 379, 402
O rta-Asya, 10, 24, 28, 5 4 ,1 2 9 ,1 3 3 ,1 3 9 ,1 5 7 ,1 8 2 m er bin A bdlziz, 155
Orta-a A vrupa tarihi, 360 m er Tlib, 334
Ortaa Trkiyesi, 380, 383, 388, 395, 401 n-Asya, 58
Orta A sya Trk sanat, 401 rs, 483n
Orta Avrupa, 22, 23, 24, 1 3 9 ,1 8 1, 267, 314, 315, tken, 1 0 6 ,1 0 8 ,1 1 0
316, 325, 332, 333, 335, 413, 428, 441, 442, z, T. 284n
451, 492 zbek H an, 144
Orta-ark, 2 2 ,1 0 4 zbekler, 431, 433
Ortodoks, O rtodokslar 10, 34, 36, 91, 224, 235, zi, ( z ) nehri, 6 2 n ,, 336, 345
236, 238, 279, 283, 288, 291, 316, 320, 358, z-kent, 179
368, 378, 383, 385, 4 8 0 ,5 0 2 , 503, 504, 505 z-kentli, 160
O rtodoks kilisesi, 383
O rtodoks m etropoliti, 378 Pachymeres, 3 7 3 ,3 8 4
Osman G azi, 99, 101, 124, 128, 235, 242, 253, Pakistan, 11, 47
254, 259, 271, 300, 407, 499 Panipat zaferi 332
Osman, III., 452 Panslavizm (R us cihn hakimiyeti) 503, 505
Osmanl, Osmanhlar, Osm anl Trkleri, O s Papa II. Pius, 288
manlI H anedan, 17, 25, 30, 32, 43, 51, 147, Papalk, 29, 286, 289, 315, 3 2 0 ,3 3 8
228, 237, 238, 245, 247, 248, 250, 254, 255, Papaz M ihael, 374
256, 257, 259, 260, 263, 264, 266, 267, 270, Paperisole, bk. Baba shak
271, 272, 286, 292, 296, 297, 302, 312, 313, Paris, 67, 346, 443, 452, 4 5 7 ,4 6 7 , 468
315, 322, 330, 331, 339, 344, 345, 348, 349, Paris arivi, 372
350, 394, 404, 406, 408, 412, 414, 416, 420, Pasarofa m uahedesi, 451
421, 423, 428, 430, 431, 434, 435, 437, 438, Patrik-hne, 287, 292, 408, 409
440, 442, 443, 448, 471, 477, 491, 492, 494, Patrona H alil, 444
499 Pauliciens, bk. Pavlakler
Osmanl bayra, 478 Pavend, 50n
5 3 0 - T R K C H N H K M Y E T M EFKRES

PavlakJer, 86, 410 Radloff, W. 137n

Peenek, P eenekler, 1 7 9 ,1 8 0 ,1 8 1 , 206, 411 Ragp Paa, 452
P een ek Bayram, 182 Rahm eti, R. (Arat) 52n, 95n, 118n
Peev, 300n, 317n, 324, 325n, 326, 333n, 419n, Ram azanolu, 373
3 4 2 n ,420, Ram azan Paa, 333
Peuy, 442 Ram baud, A. 128n
Peisker, 129 Ramsay, W. M. 368n, 382n, 383n, 394n
P elep on ez yarmadas, 248 Rasonyi, L. 39n, l4n
P elliot, P. 63n, 65n, 85n, 115n, 116n, 1 17n, 132n, Rid Efendi, 466
179n Rvend, 196n, 198n, 207n
Pete, 319, 349 Raverty, 195n
Petersburg, 467, 500
Rz, 425
Petersburg akademisi, 502
R eis l-kttb tf Efendi, 460
Petro bak. D eli Petro
R eis i-kttb Bekir Efendi, 453
Peygam ber evldlan, 155
R eis l-kttb Hseyin, 243n
Philippe, 316, 3 2 1 ,4 1 4
R em usat, A. 61n, 62n
P lilom elion, bk. Akehir
R eideddin, vezir 39n, 40n, 70n, 72n; 85n, 95n
Pierre, St. 369
R eideddin, (M alatya subas), 403
Pirene dalar 152
R eid Paa, 487n, 498
Pri R eis (Paa), 332, 334, 420, 423
Rey, 204, 205, 2 08,216
Pir M uham m ed, 147n
Reynaud, 387
Piser-i K erokle, 392
Ricci, A . 41n
Pius II. 289
Piyle Paa, 333, 342 Rif tarikati dervileri, 399
Plethon, 248 Rim papa, bk. Rom a Papal
Podolya, 441 Ritter, H. 192n
Polonya, 90 Rockhili, 41n, 46n, 56n, 61n, 62n, 69n, 90n,
PolonyalIlar, 35, 413, 503 lOOn,105n, 195n, 37In
Polovtsi (Kum anlar) 46 R odos, 296, 303, 314, 333
Pom penius, 42 R od os valyeleri, 333
Pont, 217 R om a (ehir) 118, 128, 129, 151,152, 179
Portekiz, 333, 334, 337, 415 R om a, R om a imparatorluu, 25, 30, 96, 232,
Portekizliler, 331, 332 28 9 ,302, 3 40,492
Porter, 454, 455n R om a-C erm en imparatorluu, 323
P reveze, 331, 332 R om a asan, 344
Protestan, Protestanlar 11, 316, 321, 327, 413 R om a mparatoru, 183
Poitier, 328 R om a istils, 492
Poitier (732) m eydan m uharebesi, 187 R om a Kzl-elmas, 266
Priskos, 104 R om a kilisesi, 236, 371
Prusya, 446, 459, 483 Rom al, Rom allar, 26, 31, 67, 105, 130, 216,
Prut zaferi, 451 232, 250, 289
P sid ia ev ek i, 373 R om anos D iogenis, 2 0 5 ,2 1 6 , 217
Pulya, 340 R om a Papal, Rm Papa 266, 414
P utperest Trkler, 175 R oss, D . 197n
Rossudan, 371
Q uatrem ere, 76n, 79n, 225n R ossi, E. 199n
Rnesans ressamlar 452
R fi, 157 Rubruck, W. (G .) 41n, 46n, 48, 55, 56n, 61n,
R fiz, Rfiziier 192, 216, 288, 367, 368 67n, 69n, 73, 75n, 76n, 86, 87n, 89n, 90n,
Rfiz zm reler (Sectes) 383 116n, U 7 n , 135n, I40n, 144n, 146n, 147n,
T r k C H N H K M Y E T M E F K R E S ___________________ 5 3 1

169n, 195n, 197, 234n, 371n, 373, 378, 379, Saffet, 321n, 334n, 337n
3 8 1 ,3 9 6 Sfi d -D evle 375
Rum, Rm lar, 11, 27, 33, 154, 201, 205, 216, Safranbolu, 378n
217, 218, 220, 224, 234, 235, 266, 277, 278, Shib l-H arem eyn, 301
279, 288, 291, 367, 368, 386, 394, 404, 410, Shib z-Zam n, 186
440, 463, 478, 479, 480, 487 Sid (K ad) 200
Rm (A nadolu), 191 Sid bin H em , 171
Rm (R om a) hkmdarlar, 215 Said elebi, 444
Rum-eJi, 22, 24, 25, 136, 177, 181, 237, 238, 241, Sad el-E ndels, 57n, 215
242, 245, 248, 256. 257, 264, 267, 276, 277, Said M ehm ed Efendi, 456
279, 280, 288, 293, 301, 305, 313, 315, 316, Said N efs, 54n
319, 321, 330, 403, 408, 409, 411, 423, 463, Saint Augustin, 86
469, 471, 473, 477, 487 Saint Golbard, 320. 344, 438
Rum -eli (B oaz-kesen) hisn 277 Saint Louis, 386
R um en, R um ener 129, 504 S aint M artin, 371n
Rum illeri 209 Saint Pierre, 118
Rm (R om a) hkmdarlar 215 Saint Tbom as, 29
Rm Kayseri, 154 Sakalar, 182
Rum M em leketleri, 411 SakaJibe, bk. S J a v 8 8 ,128
Rum resm i, 401 Sakarya, 36, 478
Rum vergileri 209 Salefadin, bk. erfeddin M ahmud
Runciman, St. 280n, 289n, 383n Saklb, bk. Slav 128
Rurik, 128 Saksn, Sann 8 8 ,1 6 9 , 208
Rus, Ruslar, 30, 33, 34, 35, 40, 41, 45, 64, 67, 88, Salem an, 404n
89, 95, 96, 128, 129, 196, 201, 279, 315, 319, Sliha Hatun, 399
335, 336, 337. 345, 360, 403, 413, 432, 447, Salih Paa, 333
466, 477, 478, 483, 487, 499, 500, 502, 503, Saltuk, 362
504, 505 Sm, 40
Rusuk, 472 Smn, Smnler, 1 6 3 ,1 6 4 ,1 7 4 ,1 8 0
Rus donanm as 447, 500 Smn em ri, 8 5 ,1 6 3
Rus harbi, 447 Smerr 161
Rus kilisesi 413 Smerr camii, 213
Rus kronikleri 33 Smi d iller 59
Rus prensleri, 34 Samsun, 330
Rusya, 23, 26, 34, 35, 36, 37, 57, 128, 176, 335, Samur ehri, 90
336, 445, 447, 448, 456, 458, 459, 461, 469, Sancar, Sultan 47, 50, 91, 143, 192, 196, 197,
471, 478, 479, 482, 483, 487, 489, 496, 497, 2 0 8,212, 2 1 3,214, 2 2 7 ,3 1 4
500, 502, 503, 504, 505, 506 Sandal, 305
Rkneddin, bk. Sleyman h Sara Hatun, 287
Rm -beyolu Fahreddin, 442n Sarasin, 222
R stem Paa, 422 S an 45
Sann, bk. Saksn
Saadeddin N zhet, 449n San-Saltuk, 3 99,411
Saad d-D evle, 365, 366 San-Trke, 46
Sad (ir) 244 San-Uygur, 46
Sadruddin el - H seyn, lO ln San z ky (Sarka) 381
Safev, Safevler, Safev m paratorluu 23, 26, Sarre, Ff. 401n
35, 245, 296, 297, 318. 322, 4 1 4 ,4 3 4 Ssn m paratorluu, Ssnler 142, 152, 153,
Safev ran, 3 5 ,3 1 8 ,4 1 4 , 436 1 5 4 ,1 8 5 ,1 8 6 , 265
Safev saraylar, 434 Ssn ran, 154
 5 3 2 ----------------------------T R K C H N H K M Y E -n M E FK R E St

Sason haviisi 380 Seluk tarihisi, 233

Sathas, 217n Seluk Trkiyesi, 123, 271, 387, 392
Satuk Bura H an, Abdlkerim 173 Seluklu Trkleri, 357
Savc Bey, 242 S elem , 40
Savran, 170 Selim , III. 268, 409, 448, 449, 457, 470, 484, 495
Sayda, 275 Selim iye, 1 7 ,192n, 262, 326, 475, 476
Sayram, spiap, 39n, 9 1 ,1 5 8 ,1 6 3 ,1 7 0 ,1 7 1 S em an, 171
Schefer, Ch. 39n, 123n, 142n, 163n, 176n, 190n, Sem ender, 88
373n, 400n Sem endire, 412
Sebastian, 337 Sem erkand, 47, 50, 56, 64, 82, 84, 85, 155, 156
Sebastiani (Fransz elisi) 469 1 5 7,158, 431, 432
Sekkk, 429, 431 Semerkant Tarhan (G rek), 156
Selhaddin Eyyb, 271 Sem pad, 372n
Selanik, 179, 244, 473, 480 Sen, 207
Seluk, G azi Seluk 49, 61, 95, 174, 176, 183, Sepd -cm egn, bk. M beyyize
2 0 1 ,2 1 1 ,4 1 2 , S epte boaz, 331, 500
Seluk denizcilii, 330 Serezli smail Bey, 473
Seluk devri, 49, 61, 357 eydi A li R eis, 326n, 329, 332, 333
Seluklu, Seluklular, Seluklu mparatorluu Seyfeddin (M usul A tabei), 385
1 1 ,1 2 ,1 6 ,1 7 , 22, 25, 28, 30, 32, 41, 43. 44, 50. Seyhun, a nehri 180n
65, 71, 75, 82, 9 1 ,1 0 1 , 121, 1 2 3 ,1 2 6 ,1 2 7 , 130, Seyid Ali E fendi, 467
131, 133, 135, 136, 138, 139, 142, 145, 147, Seyyid Buhar, 272, 282
162, 163, 174, 176, 177, 178, 181, 182, 184, Seyyid G azi, 270, 297
185, 189, 190, 191, 192, 196, 198, 199, 200, Seyyid Lokm an, 312
202, 203, 204, 206, 207, 209, 212, 213, 215, Schiltberger, 380, 389, 396
216, 220, 222, 223, 225, 228, 231, 232, 233, Shaw, J. 470n
234, 240, 245, 246, 248, 249, 253, 255, 256, Shimbou, Iwamura 132n
257, 259, 260, 261, 262, 270, 301, 302, 313, Srbistan, 287, 470
314, 315, 330, 338, 346, 357, 358, 360, 361, Su (nehri), Sr-derya, Yaxart nehri 39, 40, 43,
362, 363, 365, 367, 369, 370, 372, 374, 377, 49, 81, 99, 140, 156, 170, 179, 199, 204, 254,.
378, 380, 382, 383, 384, 385, 386, 390, 391, 312, 431
393, 394, 395, 397, 399, 400, 401, 403, 408, Sr-deya yabgulan, 135
424, 427, 429, 430, 435, 437, 440, 462, 463, Srp, Srplar, 313, 412
494 Srp beyleri, 412
Seluklu askerleri, 220 Srp kral, 412
Seluklu gleri, m uhacereti, 41, 139, 176, 183, Srp snd, 315
383 Sivas, 46n, I43n, 208, 217, 297, 364, 366, 375,
Seluklu hnedan, 223, 240 377, 378, 381, 387, 390, 392, 394, 404
Seluk hastahane tekilt, 483 Sivas A hileri, 390
Seluklu-lhanl devlet nizm, 44 Sivas dileri, 393
Seluklu smail, 362 Sicilya, 187, 200
Seluklular Konyas, 145 Sicilya kral, 388
Seluk ou llan , 101, 373 Sigetvar, 327, 442, 443
Seluk Ouzlar, 184 Sigetvar seferi, 327
Seluk payitaht, 222 Silezya, 344
Seluk saray, 371 Silvan, 228
Seluk sultan, sultanlar, 203, 226, 338, 357, Sn l 302n
3 9 5 ,3 9 6 , 398 Sinan Paa, 306
Seluk ah-nm esi, 227 Sinan P-i G zi 339
Seluk ehzdesi, 412 S in d ,334
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S 5 3 3

Sinop, 51, 330, 366, 396, 402 Sleyman bin Tarhan, 160
Sipahi isyan, 434 Sleyman elebi, 272
Sirceddin, 260 Sleymaniye. 17, 284, 325, 327
Sistan (A fganistan) 191 Sleymaniye m edreseleri, 425
Sivrihisar, 402 Sleyman Ky, 442
Siyh-kh, 179 Sleyman m abedi, 359
Skylitzes, J. 217n Sleyman-h (Osm anllarm ceddi) 219, 223,
Slav, Slavlar, Sakalibe, Saklb 33, 34, 43, 55, 64, 225, 228, 270, 330, 367, 368, 370, 374, 387,
87, 88, 9 1 ,1 2 8 ,1 6 9 , 292, 411, 503, 504, 505 392
Slavlk, 504 Slmi, 175
Slav m illiyetileri, 504, 505 Smer, F. 124n, 199n
Slovan, 345 Snn, Snnler, Snnlik 397, 406
Sofya, 283n, 454, 455n, 462 Snn A bbs halifeleri, 186
Sod, 56, 64, 84, 86, 9 1 ,1 6 3 Snn-hanef, 192
Sod alfabesi, 64 Snn - i m cadeleleri, 186
Soudlular, 50 Snn Trk devletleri, 434
Sokullu M ehm ed Paa, 312, 337, 343, 344, 415 Srmene, 488n
Som het da, 218 Srre alay, 303
Sozopolis, bk. Uluborlu Sryani, Sryanler 1 0 5,165, 357, 358, 363, 367,
S d ,237, 313, 407 368, 375, 385, 403, 415
Skm en, 362, 363 Sryani m anastn, 363
Spandagino, 290 Sryani m etropoliti, 403
Stefan, 368 Sryan M ihael, 166
St. Chariton, bk. Ak-manastr 379 Svey, 332, 334, 337, 436
St. Pierre, 266 Svey donanm as, 332
St. Thom as, 119 Svey kanal, 334, 337, 436
Subk, 198 Sviatoslav, 89
Sudak, 89
Sunak, 170 ad, bk. Kutlu Kaan
Suhrap A a, 400 h Abbas, 435
Sultan A hm ed m eydan, 476 ahbeddin Shreverd, 226
Sultan- R m , 2 8 8 ,4 1 0 , 493 h smail, 296, 297, 298, 482n
Sultan M uham m ed H an, 118, 286 ahruh, 244, 431
Sultan y (tell-Sultan) 302 h Tahmasb, 322
Sultan Selim h, 306 akk ul-Belh, 158
Sultan l-G uziyye (O uz yabgulan) 170 alc, 170
Sultan V eled , 401 aman, 399
Sulu (Trke H an ) 155,156 aman ananeleri, 88
Sumatra, bk. A e 337 aman lhanler, 365
Sunullah Efendi, 424 am an Kpaklar, 43
Sr-i Sultan, 291 am n m atem uslleri, 397
Suriye, 22, 25, 95, 96, 152,154, 163, 186, 187, am an M ool kavimleri, 182
189, 191, 199, 204, 205, 210, 219, 223, 224, aman O uz (U z)lar, 91
226, 299, 315, 321, 329, 358, 359, 361, 370, aman Trkler, 2 8 ,1 3 1 ,1 6 6 , 269, 356
374, 380, 3 8 6 ,3 8 7 , 403, 426, 429, 431 aman yabgulan, 182
Suvar, 88 arn, 369
Suyt, 268 ark A nadolu, 24, 78, 103, 122, 168, 223, 226,
Sleym an, H alife 270 248, 258, 296, 361, 362, 379, 382, 403, 411,
Sleyman, ehzade 306 480, 488n, 503
Sleyman B eg, 244 ark G k-trk devleti, 155
5 3 4 . T U R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

ark ran, 188 Taberiye gl, 415

ark R om a, 152, 265, 281, 313 Tabga, 175
ark Trkistan, 41, 5 0 ,1 5 5 ,1 5 6 , 432 Taceddin, 372
ariken (bak. Charles Quint) Tacik, Tacikler 4 8 ,1 9 9
a-po-lu, bk. para H an 115 Tci-zde C afer elebi, 259n
bk. Takent, 155 Taeschner, G. 127n, 233n
nehri, bk. Seyhun Tafur, P. 236
avgar, 170 Tahran, 204
ecer d-dr, 144 Tk- Kisr, 266
ehzde (D zm ece) M ustafa 243, 272 Tak-zde, 84n
ehzade M ehm ed, 273 Takvim-i Vekayi, 486
ehzade Orhan, 243, 275 Tala, Taraz, Tara 41, 4 7 ,1 6 3 ,1 7 0 ,1 7 8 , 212
em seddin Dm k, 400 Tala M eydan M uharebesi, 157
em seddin Fenr, 305 Tam an (Tam a-Tarkan) yarmadas 89
em seddin Yavta, 380 Tamevar, Tem evar 441, 442, 443
erfeddin M ahm ud, Salefadin 392 Tam evarl H a a brahim Efendi, 449
erif A , 459n Tam ga H an 5 3 ,1 7 5 ,1 7 9
erif M ehm ed, 464n Tam im bin Bahr, 86n
eyh Abdullah, 390 Tam ua, 8 4 ,1 6 0
eyh A k-em seddin, 270, 273 Tang u (Tan-u) 132
eyh A lam an m ahallesi, 386 Tanr-berdi, 258n
eyh A li bin eyh A lam an, 387 Tanrnn ordusu (Cund A llah), 13,195
eyh Burhaneddin Tirmiz, 326 Tanzim at, Tanzimat devri 2 7 ,1 5 3 , 249, 460, 484,
eyh Edebali, 101, 253 486, 489, 494, 495, 497, 498, 500, 506
eyh-1 Ekber, 257n Tanzim atlar, 490, 498
eyh Galip, 452 Tanzim at hareketi, 498
eyh H sm eddin A sim , 198 Tanzim at inklplar, 500
eyh M ehm ed Ef. 421n Tapu (T o-p o) H an, 82
eyh M uham m ed Bedah, 304 Tarakl Y enicesi, 407
eyh M uslihddin, 327 Taraz, bk. Tala 47
eyh erefeddin Busr, 225 Tardu Kaan, 6 6 ,1 0 5 ,1 1 5
eyhlislm A rif E fendi, 466 Tarhoncu A hm ed Paa, 428
eyhlislm E bus-Sud Efendi, 261, 412 Tarsus, 162, 218, 374
kn, 176 Ta-si (arap) 179
i, iler, ilik, G ult- a 1 8 6 ,1 9 2 ,2 1 3 Takent, 47, 84, 100, 155, 1 5 7 ,1 5 8 ,1 6 1 ,1 7 0
i Bveyh oullar, 186 Takent tudunu, 157
i-Ftm halifesi, 210, 270 Takprl-zde, 257n, 261n, 273n, 300n, 306n,
i-Ftm ler, 203, 205 325n
i H ilfeti, 186 Talklolu, Z . 272n
i ran, 322, 337 Ta-O uz, 125
imal Bulgarlar, 169 Tat, 50, 5 3 ,1 7 5
imal Afrika, 22, 189, 316, 331, 333, 341, 414, Tatar, Tatarlar 55, 144, 176, 233, 254, 323, 336,
435, 473 439, 451, 504
imal Karadeniz, 234 Tatarck Abdullah Efendi, 252, 413, .438, 461,
imal Suriye, 258 462, 463, 466, 499
imal Trkleri, 46, 233, 268, 448, 458 Tatar kan, 504
imal Trkl, 337, 432 Taver, F. 195n
krullah, 253 Tavga dalar, 78
Tebriz, 209, 298, 322, 366, 381, 390, 435
T ab eri, 154n T eken-ket, 170
T U R K C lH N H K M Y E T M E F K R E S 535
Tekfur, 2S7, 407 T o sy a lI Ebu Bekir R tp Efendi, 459
Tekinda, 300n T ou lon , 320, 3 31,469
Tekin-ad, 83 Toulon lim an, 469
Tell-Sultan, bk. Sultan y 302 Toynbee, A . 33
Tem in bin Bahr, 77 Trablus, 333
Temir, A hm ed I17n Trabzon, 226, 281, 287, 291, 297
T eod o s bin Y an bin Alam an, 386 Trajanus, 183
T eolo g o s Koraka 278n Treveth, N . de 373n
T epedelenli A li Paa, 474, 478, 480 T roie, 222, 236, 289
Terken H atun, 1 4 2 ,1 4 3 ,1 4 4 , 209, 210, 212 T u d eb od e,222n
Terken H atun m edresesi, 143n T udelle, Benjam in d e 56
Tesalya, 36, 478 Tua olu M ehm ed, 163
Thamara, 225 Turul Arslan, 143
Theophylaktos. 62n Turul Bey, 142, 189, 195, 198, 200, 202, 203,
T bevenot, 346, 347n, 439, 440n 204, 216
Thom sen, W . 42, 63n, 66n, 69n, 75n, 106n, 108n, Turul B ey ehri (M edinet l-Turul bek) 203
109n, llO n , l i n , 113n, 114n, 117n, 122n, Tu-ad, 141
141n Tukak, Y u k a k ln
Tiberius, 183 Tu-kiu, 42
T ibet, 8 3 , 146n, 182 Tulu H an, 132,155
Tibetliler, 158 Tum an (T eu-m en), bk. Bumin
Tiesenhausen, W. d e 46n Tumanbay, 308
Tiflis, 218, 363 Tuna, 41, 42, 60, 62. 75, 91, 135, 181, 197, 277,
Tik, 42 287, 314, 315, 318, 324, 336, 408, 469, 471,
Timarl sipahi, 351, 468 472
Tim uin, 72 Tuna Bulgarlar, 61n, 1 1 5 ,1 5 8 ,1 5 9 ,1 6 8
Timr, 144, 258 Tunga A lp, bk. O uz H anlO l
Timrl, Timr mparatorluu 23 Tunga Tekin, 101
Timurta N oyan, 380 Tung yabgu, 154
Tirmiz, 370 T unket, 84, 8 6 ,1 7 0
Toderini, 485n Tunus, 320, 321n, 331, 333, 486n
Togan, Z . V. 42n, 47n, 67n, 76n, 90n, 92n ,140n , Turan, 1 4 ,1 7 ,1 8 , 40, 41, 42, 49, 322
169n,175n, 335n, 437n Turan, Osm an 40n, 44n, 46n, 51n, 56n, 62n, 63n,
Togan H an, 180 73n, 97n, 98n, 121n, 122n, 127n, 136n, 142n,
Toharistan, 8 4 ,1 6 0 ,1 7 8 158n, 166n, 174n, 188n, 191n, 220n, 222n,
Toharistan yabgusu, 8 4 ,1 6 0 247n, 248n, 258n, 261n, 270n, 271n, 338n,
Tokat, 258, 390 359n, 367n, 387n, 399n, 496n
Tokatl Ltfi, 424 Turan , 276n
Tokmak, 8 3 , 156,178 Turan kavimler, 40
Toktam H an, 432 Turan-ah, 50
Tolun Olu A hm ed, 163 Turfan, 158
Tolun g e, 163 Turgutolu, 244
Tonguz, 59 Turgut R eis (Paa) 333
Tonyukuk, 28, 81, 8 3 ,1 1 0 ,1 1 3 ,1 5 9 Turkaye, bk. Trk kavmi
Tophane. 424, 446, 481 Turkia 4 1 ,1 9 7
Top-kap, 281 Turkoi 42
T o-po, bk. Tapu H an Trk, Trkler; hem en her. sayfada gem ektedir.
Toraman, 62 Trk (Y fesin olu), 40
Torgamanlar 217 Trk askerleri, 77, 113, 161, 199, 220, 247, 318,
Toroslar, T oros dalar, 1 63,187, 218 497
 5 3 6 ______________________T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

Trk D elh i Sultanl, 433 Trkm en beyleri, 228, 233, 242, 246, 357 395
Trk d enizcileri, 331, 334, 339 402
Trk donanm as, 320, 333, 342, 479 Trkmen glerini, 218
Trk edebiyat, 431, 434, 452 Trkmen hkmdar (M elik t-Trkmeniyye)
Trk efsneleri, 402 4 9 ,1 7 3
Trke, Trkeler 4 2 ,1 0 9 ,1 5 5 ,1 5 6 ,1 5 9 Trkmenistan, 378
Trke H an, 156 Trkmen kabileleri, 296, 434
Trke yabgusu, 69 Trkmenlik, 128,133
Trk hakan, 1 5 ,1 0 6 ,1 2 2 ,1 3 4 Trkmen m em leketi (A rz t-Trkmeniyye) 173
Trk-ili (A rz t-Trk), 4 1 ,1 9 7 Trkmen lkesi, 49
Trk Ishak, 157 Trk-Msr donanm as, 488
Trk-slm (dnyas), 35, 211, 245, 257, 279, Trk-M ool amanlii, 73
335, 375, 419, 437, 499 Trk muhacereti, 383
Trk-slm nizm , 245 Trk mutasavvflar, 406
Trk-slm hkmdarlar, 213 Trk resmi, 401
Trk-slm m edeniyeti, 31n, 209, 285, 360n, Trk irleri, 164
432, 441n T r k T a n n s ,6 8 ,1 0 8 ,1 0 9 ,1 1 1 ,1 1 3 ,1 9 5
Trk-slm m efkuresi, 189, 272 Trk Tarhanlar nesli, 160
Trkistan, 22, 23, 24, 26, 40, 41, 43, 44, 50, 55, Trk tasavvufu, 431
65, 76, 78, 79, 81, 82, 83, 84, 86, 97, 100, 117, Trk timarh sipahisi, 409
118, 123, 126,129, 132, 133, 141, 142, 153, Trk tresi, 255
155, 157, 159,160, 162, 163, 164, 165, 168, Trk lkesi (Arz t-Trk) 197
170, 173, 178,185, 186, 190, 191, 197, 200, Tr, T rec (Trklerin ceddi), 40
204, 207, 208, 209, 216, 218, 221, 227, 251,
259, 297, 332, 337, 365, 370, 399, 429, 430, U c (A nadolu), 224
431, 432, 437, 494 Ukrayna, 349, 441
Trkistan hanlklar, 503 Ulah, U lahlar 276,313
Trkiye. 16. 22, 24, 26, 27, 36, 37, 41, 51, 126, U lu rif elebi, 390
136, 139, 144,191, 227, 233, 234, 244, 245, U lubat gl, 219
247, 251, 279, 296, 297, 306, 316, 318, 320, U luborlu (Sozopolis) 368
322, 325, 335, 346, 357, 366, 367, 369, 372, U lu A li, 334
378, 381, 387, 390, 398, 400, 405, 413, 414, U lu-da, 235
415, 419, 427, 430, 439, 444, 445, 447, 451, U lu Bey, 431, 432
453, 454, 456, 467, 468, 472, 474, 477, 483, U lu H atun, 141
484, 485, 486,487, 489, 491, 494, 495, 496, U lu Kaykubd, bk. A laddin Keykubad
497, 498, 500, 502, 504, 506 U lu Trk, bk. irkil H oca
Trkiye Byk Seluk Sultan, 396 Um ay, 6 9 ,1 0 8
Trkiye Putperestleri, 56 U m m Harm , 270
Trkiye Seluklular, 43, 216, 218, 226, 228, 237, U nat, F. R . 456n, 459n
246, 330 Ungrs, 322
Trkiye Seluklu hkmdarlar, 143 Ural, Urallar, 96
Trkiye Sultam , 227 Ural, Yayk nehri, 179,182
Trk kavmi, Trkaye 172,183 Ural-Altay dilleri, 59
Trk Kzl elm as, 265 U rfal M athieu, bk. M athieu, Urfal
Trk kleleri, 197 U rum , bk. Rom a
Trk mar, 262 Urus, bk. Rus
Trkm en, Trkm enler, 25, 51, 135, 144, 170, U ru zb eg , 125
181, 199, 201, 216, 217, 233, 234, 235, 236, U spensky, 115n
259, 262, 297, 313, 374, 378, 399 U , 170
Trkm en babalar, 237, 259, 387, 388, 399 U rusana, 132n, 161,163
T U R K C H N H K M Y E T M E F K R E S 5 3 7

Urusana afini, 157 Volga, bk. til

U tb, 45, 47, 53n V olga buigarcas 60
Uturgurlar (O tuz-O uz), 60 V olga Bulgarlar, bk. til Bulgarlar
Uygur, Uygurlar, 29, 64, 69, 72, 78, 81, 83, 84, V oltaire, 455
85, 86, 87, 90, 9 1 ,1 1 1 , 1 3 3 ,1 4 1 ,1 4 6 , 158, 167, V u-Sunlar, 54n
175, 432
Uygur alfabesi, 6 4 ,1 7 9 W aechter, 379n
Uygur destn, 102 W ittek, P. 234n, 235n, 289n, 290n, 291n, 373n,
Uygur dili, 65n 378n, 3 8 4 n ,3 8 5 n ,4 0 7 n ,4 1 2 n
Uygur duvar resimleri, 54
Uyguristan, 86 Yabagular, 175
Uygur m edeniyeti, 73 Yabgulu Trkm enleri, 142
U ygur sanat, 54 Y fes, 40, 54, 76
U ygur yazas, 85 Y am a, Yam alar 47, 48, 53, 77, 121, 123, 125,
Uyvar, 344, 439, 442, 443 182
Uyvar fethi, 344 Y ahova, 68n
Uyvar kalesi, 439 Yahudi, Yahudiler, 87, 192, 365, 381, 413, 414,
U z, bk, O uz 5 7 ,1 3 9 ,1 8 1 , 206 4 1 5 ,4 1 6
Uzak-ark, 23, 29, 58, 83, 86, 103, 1 3 2 ,1 6 4 ,1 6 5 , Yahudi bankeri, 379
337, 338 Yahudilik, 366
Uzunarl, . H. 394n, 448n, 453n, 470n Yahudi sermayedarlar, 452, 495
Uzun Haan, 118, 258, 259, 282, 286, 287 Yahya K em al, bk. Beyatl
Yakn-ark, 22, 23, 25, 96, 132, 139, 151, 165,
-oklar, 9 8 ,1 2 5 338, 3 5 8 ,4 1 6 , 435, 441
nc R om a, 129 Yakn-ark hristiyanlan, 27, 31
rgen, 208, 211 Yakub, 164
skdar, 235, 270, 445 Yakup elebi, 242
Yakut, 48n, 50n, 68n, 77n, 88n, 90n, 146n, 159n,
Vaczy, P. 54n 163n, 1 6 9 n ,1 8 9 n ,1 9 7 ,213n, 265n, 402n, 411
Vdi s-Seyl m uharebesi, 333 Yakut lehesi, 60
V aka-i hayriyye, 483 Yalta, 462
Valagirt, 78 Yaltavar, l-tapar (Bulgar M eliki) 168
Vambery, 43 Yaltkaya, . 47n, 198n, 199n, 382n
Vardan (Tarihi), 361n, 362n, 363n, 381n Yamaklar, 471
Varna, 238, 315 Y am al R ece p A a, 400
Vasil, 375 Y anko, 245
Vasiliev, 182n, 217n, 248n, 270n, 289n, 358 Yarkent, 87
Vassf, 365, 393, 430 Y asef, 379, 415
Vasvar, 344 Y asef N asi, 415
V efa, 315 Y ass- im en, 227
Vehhbler, Vehhabilik, 29 Y a m uahedesi, 459
Venedik, 298, 316, 321, 330, 344, 415, 462, 469 Yaxart, bk. Sr-derya 182
Venedikliler, 289, 381, 413, 479 Y avuz Sultan Selim , 5 1 ,1 1 8 , 206, 251, 285, 297,
Vernadsliy, 116n, 117n 299, 300, 301, 303, 304, 322, 330, 331, 348,
Vigny, J. d e 371n 421, 423
Vincent d e Beauvais, 392n Yayk nehri, bk Ural
Vistl nehri, 35 Yazc, T. 260n, 390n, 398n, 399n
Viyana, B e 26, 262, 266, 314, 317, 328, 343, Yazcolu, 394
345, 346, 414, 436, 441, 459, 467, 493 Y e c c-M ec c kavmi 53, 55
Viyana muhasaras, 317, 349, 414, 440n Y edikule, 291
5 3 8 ___________________________________________________ . T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

Yedi-sene (1756-1763) m uharebeleri, 446 Yunanistan, 36, 37, 287, 478

Yedi-su, 7 0 ,8 1 ,8 6 ,1 3 5 ,1 8 2 Yunan isyan, 487, 481
Yel-tekin, 83 Yunanllar, 3 6 ,1 3 0 , 145n, 292, 478, 479n, 4;
Yem en, 210, 323, 334, 337 Yunus Em re, 124, 256, 355, 360, 4 00,406
Yengi-bal, 175 Y u su f H as Hacip, 126
Y engi-kent, 39, 9 9 ,1 3 5 ,1 7 0 ,1 7 6 Y usuf Paa, 466
Y en ice, 2 7 1 ,4 0 7 Y ksek Asya, 84
Y eni R om a, 503 Yrk, Yrkler 43, 52
Yeniehir, 462
Yeni-sey, (kitabeleri) 60, 63, 7 5 ,1 1 2 ,1 8 0 Zbulistan emiri, 189
Y ese, 431 Zahruddin Nipr, 50n
Yesevilik, 399 Zalifre, bk. Dadybra
Yezdigerd, 152 Zam aher, 47
Y ezid, 154 Zam ant, 143, 395
Yldrm Bayezid, Sultan 237, 242, 244, 271, 300, Zt, 312
305, 327, 389, 408, 409, 410, 412 Zayat ul-fren, bk. Frenk ky 387
Yldz H an, 97 Z eheb, 118n, 171n, 172, 399
Ynai (O uz yabgusunun yksek bir m emuru), Zekeriya Kazvin, 48n, 171, 401
171 Z em arkos, 75,105
Ynan, Mkrimin H alil 145n Z eki M , 162n
Yinc z, bk. Ceyhun (A m u nehri) Zenbilii A li Efendi, 251, 299, 304, 305, 348
Y irm isekiz M ehm ed elebi, 443 Z enciler, 57
Yorgi Amirukis, 291 Zerdt dini, 82, 8 4 ,1 5 4 ,1 5 7 ,1 6 7 ,1 8 5
Yuannis K om nenos, 181, 368 Zerefn nehri, nc-gz, 155
Yuhenna (Jean) efsnesi, 91 Zigana dalar, 287
Yukar Y eni-sey, 179 Zim m i, 153
Yunan, 21, 25, 30, 36, 40, 45, 61, 64, 67, 130, Zitvatorok m uahedenam esi, 267
132n, 153, 182, 266, 270, 279, 441, 469, 478, Ziyd bin Salih, 157
4 7 9 ,480n, 4 8 1 ,4 8 7 , 504 Ziya Paa, 499
Yunan adalar, 469 Z onaras, 216n
Zulkadriye, 323
 M a d d e l e r n d e k s

(m adde, unvan ve Trke tbirler)

afin 155 bargh 255

aac 164 br-i m 123
arlk 146 baruthne 466
A h tekilt 249 basilika, bk. kilise 283
ajun beyi 10 0 ba-aa, bk. paa
akunvar 62 ba bozuk 486
I-i C engiz oyunu 233 bahk 147
alk (dua) 125 bavekillik 448
A llahn askeri (TrkJer) 1 3 1,169, 264 bekem , perem 175n
alp, aiperen 2 5 9 ,1 6 7 bedestan 291
altn adr (ota) 1 2 1 beg 147
altom (altnc) 62 Belika tfekleri 483
am azon 145n beyaz klhlar 409
amiral, em ir ul-m , em ir us-sevhil 420 beylerbeyi 334, 372
and 356 beyler (mirzalar) 336
andim e 356 bgas 356
arap atlar 131, 394n Biin yl 227
a n k a n 61 bmristan 50
arkuc 147 boru, nefir 262
arsenal, dr us-sm aa 420 Bostanc oca 466
arslanlar han 215 boy beyleri 474
as 3 6 9 ,4 0 9 bozkurt, bri 96
ata 167 bri, bk. bozkurt
atabeg 246 brk 53
atal, atel (itil) 62n Bulgar gzelleri 146
avriz vergisi 393 Burkan 82
avsim 162 Burkan evi 82
avul 135 buyruk 114,138
ay 62 byk reis (kaptan) 320
yn 392 byk Tan-yu 60
aj 397 Byk Trkia 4 1 ,1 9 7
Ayin-i ekber 433 cadam kerden, bk. yadam
baba (d ed e) 482 cal, bk. yl
Bb- hmyn 472 candar 78
Bcyn- Rm taifesi 145 capitulation, kapitilasyon 338, 494
baatur 61 carandolo, bk. kalender
Bahriye M ektebi 4 6 6 ,4 8 4 cavlak 257
Bahriye (tersne) snf 446 cayk (yayk) 61
balbal 28, 74 cebehne 476
 5 4 0 T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

Cebril 173 din-i lh 433

Cennet ba 443 din m usik 485
Cevhir m inresi 325 dvn 35, 243n, 322n, 434
ceyln 198 dvn ehli 422
chem ise (gm lek - kams) 130 dvn- li 321n
cihd 186 dvn- hkan 284
cihd-i ekber 428 dvn- hmyn 249
cihangir pdih 266, 466 dvn- m ezlim , bk. dr l-adi
cirim (yirmi) 60 dvn toplantlar 422
cizye 1 53,155, 382 dizgin 129
concile (rhn m eclis) 67, 257 dokiya, dahiya (yu) 61n, 74
adr-hamam, bk. erge doks (dom uz) 62
a d r- e h i r 140 D okuz-O uzca (Tokuz-guz)64
arigrad (stanbul) 34 drugu, bk. Trk at
asar, bk. kayser dny m elikesi 143
ek 208 dvan (tavan) 62
erge, adr-hamam 130 eb (adr, ev) 63
etr 191 efendi 404
evgn 258 e g e t 147
iek as 427 ehl-i kitap 152, 357
iekilik sanat 427 ejder 401
ingiz ad 72 em r ul-m, bk. amiral 420
ini 401 emr us-sevhil, bk. amiral 420
ur 138 endern 485
dal boy 48 eren 167
damga 453 erganun 262
dar pantalon 129 esb-i Trk, bk. Trk at
dr us-sna, bk. arsenal 420 esnaf teekklleri, loncalar 346
dr u-if (hastahne) 387 ekinci 481
D r uz-zafer (Aksaray) 374 Etniki Etheriya 478
dr l-adi, dvn-i m ezlim 136, 200 Etil 62n
dr l-harb, dr l-cihd (gayri m slim m em le Ftih burnu 51
ketler) 152, 315 Ftih knn-nm esi 243n
dr l-sIm (slm lkesi) 152,188 feod alite 474
davul 2 6 1 ,2 7 8 , 389 ferite 167
davul sesleri 212 G arp mzii 485
dayk 61, 74 gzilik 259, 260
d ed e 482 gerdek gecesi 147
dem ir 344 g e y t147
dengizik 61 G og, m agog 55
deniz (cilik) ticreti 321, 468 G k Tanr 60, 6 3 ,1 1 7
derb 82 G regeois, bk. Yunan atei 270
derebeyler 468, 474 gulm -hne, bk. kle m ektepleri 374, 391
dergh 255 G ulat- a, bk. mfrit i
deri kuak 129 hdim ul harem eyn 301, 309
d evlet baba 30 hamam 427
D evlet-i ebed m ddet 26, 350, 426, 436, 465 hamam-i seferi 130
didek 145 han, ribt 1 2 6 ,1 6 3 ,1 7 0 ,1 9 1 , 375
didim 147 hanekah 191
dihkan 156 hn-i yama (yama sofras)121
T R K C h A N H K M Y E T M E F K R E S 5 4 1

hara 207, 323 kann- hmyn 243n

haseki 326 Kann-i Sultan Selim 466
hss 247, 323 K anunnm e 243, 249
hastahne 375, 384, 400, 415, 425, 427, 483, 484 kapalar 453
H att- Uygur 65 kapitlsyon, bk. capitulation
hatun 83 kapu aas 319
havass 123 kapucular 319
havari 380 kapudan,kaptan 320, 331
havra 390, 477 kaptan- dery 484
haydari 257, 258 kaptan paa 333, 420
h endese-hne 445 kapitalist m edeniyet 495
hnkr m ahfeli 306 kapitalizm 494
duk (m barek) 9 8 ,1 0 8 ,1 2 1 karabudun 111
ibhyye 257 karaton 61
idi-kut 87 kr-hne (fabrika) 499
idi, ikdi 1 3 1 ,1 3 2 , 392, 393 kava] 262
idi at 394n kavnin-i Osm niye 324
idi ba 392, 393 kayser 3 4 ,1 1 9 ,1 5 4 , 345, 503
idi em irleri 392 kee 322
ihid 155 kenis-i kadm e 251
ikdi, bk. idi kem en e 262
i k t l 3 6 , 142, 247, 374, 391 k e n g e 137
ikt askerleri, bk. siphler kervansaray 126, 163, 190, 191, 226, 249, 374,
il 323 400
ili 323 kervan yolu 84
il-tapar 138 kl 194,196, 205
il tutm ak 137 klcma doranaym 398
im aret 259, 291, 293, 440 kl kuanma (takld-i seyf) merasimi 472
inal 138 kl zerinde yem in 398
ngiliz barutu 462 km z 8 9 ,1 2 2 ,1 2 5 ,1 3 1 ,1 4 0 ,1 4 4 , 356, 398
rd-J cedd 462 kr (kz) 60
skender efsnesi 56n klak 134
skender-i Sni 43 kval (burun) 48
skenderiye kapudan 337 kzl brk 307
skender (Zulkarneyn) eddi 5 6 ,1 8 4 kzl - elm a 264, 265, 267
itizal 191 k z l' elm a eddi 266
kaftan 298 kzl klh 322
kaganus 34, 88 kilise tekilt 407n
kaan 6 2 ,1 5 5 Kira H atun 405
kt 132 kom ik tem siller 401
kahvehane 324 kom nist cereyanlar 190
kalender-hne 258 komnist M ezdeki fikirler 402
kalenderi 257, 258, 259 konak kannu, hkm-i nuzl 50
kalgay, bk. veliahd kopuz 262, 400
kalmg 146 koum takmlar 129
kara, am an 13, 67, 7 0 ,7 2 , 74, 399, 400 K k-Sagun 115
Kam ereddn bahesi 400 Kol - Erkin 116n, 138
kam is 130 k le ticreti 392
kanun 250, 251, 262 ks 278
kann- l-i Osm an 422 kubbe Trkiyye, bk. ota
 5 4 2 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

kui (ko) 62 Mfrit , gulat- a 185

kurgan 75 mfti 324, 423
kurt 96, 98, 100,102, 104,113 m hendishne m ektepleri 446, 466, 484
kurt efsaneleri 54 mlk 12,127
kurultay 97, 98, 9 9 ,1 3 7 ,1 3 8 mzika-i hmyn 485
ks-i hakan261 nakka 306
kut (uur) 60, 87 nam az (namus, nom ) 8 5 ,1 6 7
kut da, kut ta 80, 85, 97, 102 nebz, bk. sc 168
kufi yaz 277 nefir-i m 477
k ndr137n nev-bahr 82
kyria 405 nevbethne 261
kyrilique (yaz) 64 ney 260, 262, 400
Ltin apkas 279 nizm- lem 13, 231, 232, 241, 242, 263, 351,
levend 319 4 63,474
loncalar, bk. esnaf teekklleri 346 nizm- cedid 268, 464, 466, 467, 468, 469, 470,
m anastr 82, 292, 379, 380, 381 471, 472, 475, 476, 483
m acar altn 323 Nizm iye 190
m acar eyeri 483 nizmiye ktalar 483
m eclis-i sultan 284 Ouz tresi 9 9 ,1 2 0 ,1 2 3 ,1 2 5 , 202, 262
m ecs (putperest) 387 oibars 61
M edris-i semniye 424 ok 99, 203, 262, 447
m edrese 50, 169, 190, 191, 192, 212, 226, 257, ongun 122
259, 260, 284, 326, 374 on ok 116
m egzi (gazlar) ilmi 160 orta (tabur) 481
M egalo idea 36, 478 oru (rze) 167
m ehdi 213 orun 99
m ehdilik 380 OsmanlI sulh, pacta O ttom ana 312
raehter-ba 261 Osmanl topular 332
m ehter-hne 261, 262, 278, 485n ota (kubbe Trkiyye) 164
m ehter-hne mzii 485 z 62n
m elm 257 l a 397
m elike 371, 404 rf 111
m eng (eb ed ) 67 pan-germanizm 33
m escid 412 pan-slavizm 3 4 ,1 2 9 , 503, 505
m ek 'h n e m ektebi 485 paa, ba-aa 242
m evcib hrn 437 patrikhne 378
m evli (zdl-kle) 3 2 ,1 5 5 peeli kadnlar 145
m evld yini 29 perem , bk. bekem 175n
m ezbah (tapnak) 279 polytheism e 68
m ihr 147 potin 129
m inber 374 p u t h n e n i , 172,175, 366
m irac 173 putperestler (abedet-l evsn) 88, 151, 166,175,
mr toprak idaresi, 248, 357, 378, 401 184, 213, 432
mirzalar, bk. beyler 336 rfiz, (Rum lar) 192, 2 1 6 ,2 7 9 , 367
m oncuk 61 rasad-hne 424
M ongke Tangr (eb ed Tanr) 116 rebb 260, 262, 400
m onoth eism e 358, 433 redifler 483
M uharrem yinleri 397 reis l-kttb (hriciye nzn ) 459, 460
m ukaddes ittifak 344, 349 ressam (musavvir) 306
m uvallidn 393 ribt, bk. han
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S 5 4 3

rind 390 an-yu, bk. Tanyu

R okoko uslbu 452 ehirli (B ou rgeois) snf 496
rm nijd (Rum soyu) 391 eriat 35, 249, 2 6 1 ,3 0 7 , 448
rus ceketi 483 eriat ilimleri 424
rdiye (orta m ektep) 485 eyhlislam 35, 299, 324, 423, 444, 460, 475,
rze, bk. oru 4 81,489
sadrazam kethdas 453 itiyye 187
Sagun 115, 138 len 121
sahbe trbeleri 326 ubiyye (milliyetilik) 32
sahne sanat 401 Tabi (davul) 261
sakkr (sekiz) 60 Tabl-hne 258
sancak 2 1 2 ,2 5 3 Tab Tangr 72
sancak beyi 334 T c 147.203
sancak-i erif 428, 438, 477, 482 Tacik 48
santur 262 Tahrir defteri 408
savc (Peygam ber, savc) 167 Taluy 116n
sayfiye 187 Tamga, T a v a g a 5 3 ,175,179
Sedd-i skender 56 T am u (C ehennem ) 68, 167
sekban 475 Tambur 262
sekban askerleri 476 T ang-li ku-tu 60
Sekban oca, Sekban ocaklar 475, 483 Tangr, Tanr 60, 62, 67, 7 2 ,1 0 3 ,1 1 5
Seluk kartal 400 Tanrnn klc 104
sem (raks) 29, 260, 261, 388, 399, 401 Tan-yu, an-yu 60, 98, 103, 104
Seneviye (din) 64 Tarhan 41, 155
Ser-asker 323 tarikat eyhleri 406
Serdengeti 439 tarkan 89
Serhad gazalar 443 ta-nine 75
Ser-leker 246 Tat 50, 5 3 ,1 7 5
Serpular 397 Tavga, bk. Tam ga
Sette (yedi) 60 Tekfur 287
Seyyar hasta-hane 130 Tekin 4 1 ,6 2 ,1 5 5 ,1 6 4
Sngn donanm as 344 Tekke 257, 261
Snm az A rm ada (nvicible Arm ada) 321 terken 142,144
Sigor (sr) 62 tersane 330
Silig (ffetli) 111 T eslis (lem e) inanc 151
Sin-ta 75 Tbbiye (D r ut-tb) 483
Siphiler, (ikta askerleri) 246, 391 tkr (dokuz) 60
Sirim (yirmi) 60 tiki 69
Sterlitz, asker oca 499, 500 Til (til) 62n
Su-ba 440 timr 247, 428
S u g r187 tm arhaneler 455
Sul, bk. yl Tim ar idaresi 437
Su tesisleri 291 timarl askerleri 483
Sc, si, nebz (bal arab) 144, 168 Timarh Siphiler, Timarl Sipahi tekilt 351,
Snnet, (olm ak) 1 55,159, 387 409
Sr 291 Tiyatro tem silleri 401
Srhab 78 tok (tovuk) 62
Stlk 146 Tokuz-guz, bk. D ok u z Ouzca
ad 110,138 top dkm haneleri 466
hlar h 215 Topkap! 481
 5 4 4 . T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S

toprak aristokrasisi 136 t 130

toy 9 8 .1 2 1 ,1 2 4 ,1 2 5 zengi 129
T oyun 85 V eem (nc) 62
tudun 138,155 V elyet-i pederne 120,123
tu 475 V eliahd (Kalgay) 336
tura 1 7 ,1 2 1 , 262 V elilik 120, 300
turul 196 Vkr (kz) 60
tulga 199 Vihara 82
tulum 262 Yabgu 41, 97, 105, 120, 1 3 8 ,1 5 5 , 204, 212, 246,
Turam dil 60 254
Turkia 41 yada, bk. Yat
Turquerie 452 yadam, cadam kerden 79
tutuk 138 yada ta 76, 78, 79
tuyu 449 yaz 132
tfenki askerleri 475 yalva (Peygamber, resi) 167
tm en 98 yam 132
trbe 190, 2 2 6 ,2 8 2 , 300, 302, 326, 442 yam 132
trbek kilise 442 yargu (m ahkem e) 68, 87
tre 4 3 ,1 0 6 ,1 0 8 ,1 1 3 ,1 2 1 ,1 2 6 ,1 3 6 , 251 y a r l l B , 116
Trk (ad) 42 yasak 325
Trk at, Esb-i Trk, Drugu 132 yat, yada 76, 77, 78, 79
Trk adr 126 yat 78
Trk m zii 453 yayc 79
Trk m n (Trkm en) 49 yayk 61
Trk-mnend 42, 49 yaylk 119
Trkmen (Trke benzer) 48 yatuk kii, 199
Trkm en babalar 237, 256, 259 yazuk (gnah) 28,167
Trk resim m ektebi 401 Y ec c - M ec c 53, 5 5 ,5 6
Trk sar 279 yek (eytan) 167
Trk serpuu 483 Y enieri, Yenieriler 247, 267, 268, 351, 408,
Trk Tanrs 6 8 ,1 0 9 437, 446, 462, 465, 466
Trk tresi 122,123 Y enierilik 501
U c 224, 407, 384 Y enieri oca 408, 409, 423, 460, 465, 470, 487,
U c beyi 253 501
U c beylii 90 Yerli barut 462
U m ak 6 8 ,1 3 1 ,1 6 7 Y eil sancak (Sancak- erif) 428
U d 262 yetti 60
U lak 132, 304 yl, sul, cal 60
ulatu 130 ylk 132
u lfe (m aa) 475 yir-sub (yer-su) 69
U lu gn, (faym et) 6 9 ,1 6 7 yir-sular 108
U lu Kurultay 98 yolak 136
U lu K utlu 375 yond 132
U lu Tanr 68 yrklk 133, 254
U m ac 69 yu (m tem ) 7 4 ,1 5 5 , 396
U m ay 6 9 ,1 0 8 yu basan 397
U -tu (H un adn-ota) 61 Yunan atei, G regeois 270
U tu r (o tu z ) 60 yurd-i asli 98
U zun kl 129 yurt 134,135
ok 284 yurtluk (ikt) 142
T R K C H N H K M Y E T M E F K R E S _______________________________ 545
ykn (secde, namaz) 85n, 167 Zndk 259
Zviye, Zaviyeler 29, 5 0 ,1 2 6 ,1 9 0 ,1 9 2 Zndklk 191
Z eam et 247 Zikr-i erre, (hizar sesine benzeyen zikr) 399
Zm m 365 Zurna 262
Zlkarneyn eddi, bk. skender eddi
 K it a p l a r n d e k s

Akritas destan 226 K utatgu-bilig 432

A tlas Maj'or 421 M eclis-i se b a 44n
Battal G zi destan 269 M efahir ul-Etrk 213
Cihn-nm 421 M esnev 260
C odex Conanikus 89 M izn ul-hak 325
D nim end-nm e 1 44,162, 363, 364, 385 M uhakem et l-lgateyn 431
D e d e Korkut 5 1 ,1 2 2 ,1 2 5 ,1 4 4 ,1 4 7 , 2 3 1 ,3 9 8 M uvzene-i Politikyye lyihs 469
D estn- K rolu 447 N izm -i devlet lyihas 463
D vn l-edeb 171 O uz destan, Ouznm e 39, 40, 43, 52, 95, 15,
Ekm el 424 1 40,184, 255
F eres-nm e 131 R isle-i M elikah 209
Fez-il l-Etrk 161 Satuk Bura H an tezkiresi 173
Fuss ul-hikem 257 Sihh 171
Futh- M sr 268 Snen (E b D vd)
H adkat -hed 449 ehnm e 31, 40, 327
H adis-i N e v 334 Seluknm e 254
H idye 4 2 4 ,4 3 1 em ail-nm e51
H uasianift 84 T a b a k a t189
H ner-nm e 312 Tang-u 178
Irk bitig (fal kitab) 64 Tarih-i Bulgar 169
Kitb-i Bahriye 420 Tarih-i H ind-i Garb 334
Kitb-i M ustatb 424 Tarih-i Kgar 173
Kitab ul-Kuniye 133 Tehft l-felsife 193
Kitab- A hcar 78 Tezkiret l-ebniye 326
Kuduri, 390 U si ui-hikera 444
ss-i Z afer 483
 UMM BBLYOGRAFYA
(K a y n a k v e T etk ik ler)

Abd ul-Cel! Kazvn, K ith un-Nakz. n.r. Celleddin Urmav, Tahran 1331.
Abdullah Nipr, Tevrih-i Trkm aniyye. Hussi ktp. yazma.
AbdIaziz, Ravzat ul-Ebfr, stanbul 1247.
Abdlkadir Kurai, Tabakat l-llanefyye, H aydar-bd 1332.
A bdlltif Abbasi, L e t if l-lgal.
A b u l'Farac Bar Habreaus, C h ronograpby ngl. trc. W. Budge, London 1932.
M uhtasar nd-dvel. n.r. Salhani, Beyrut 1890.
Advar, Adnan, O sm anl Trklerinde i/im. stanbul 1943.
Tarih boyunca ilim ve din. stanbul 1944.
Afdalddin Kirman, Vakay-i Kirman, Tahran 1326.
A hm ed bin Yusuf al-Tfi, Veliyddin Ef. Ktph. No: 2542.
A hm ed Cevdet, Tarih-i C evdet. stanbul 1279, 1301.
Ahmed, skendernm e, nr. N. S. Banarll, stanbul 1939
A hm ed Tevhid, H nernm e, TO EM . I.
Ali, F usl-i hail u akd. y azm a (husus ktphane).
H ef M eclis, stanbul 1316.
Ali ir Nev, M uhakem e! ul-lgateyn, stanbul 1315.
Anne Comnene, A /exiade, II, Fr. trc. B. Leib, Paris 1943.
Arman, foyage. nr. Ch. Schefer, Paris 1887.
Arnold, niir-i Islm trihi. stanbul 1343. (trc. Halil Hlid).
Asm , (V ak'anvis), Trih, I.
A. eref, Topkap Saray-i h m ynu, TOEM,, I.
Ak Paa-zde, rttr/v/-/. 4 / - / stanbul 1332.
Atya, A. S., The C rusodes in the laler M iddle Ages, L ondon 1938.
5 5 0 ----------------------------------------------------------- TURK CHS UKIMIYCTI MI-I-kOrFS

Atsz, N., D okuz boy Trkler. stanbul 1939.

Trk tarihi zerinde loplamalar, stanbul 1935.
A tta, O., Trk kahram anlk iirleri antolojisi. stanbul 1967.
Ayni, Bedreddin, T kd ul-Cmn. Veliyddin Ef. Ktph. No: 2391; Caruilah Ef. Ktph, No:
1588.
Ayn Ali, K axnin-i A h i Osman. stanbul 1280.
A ziz bin Erdeir, B ezm u Rezm. stanbul 1928.
Bacot, J., Reconnaissence en Haute Asie septentrionale par cinq envoges Ouigours au
V l i l e s i e c l e , / - ! (1955), 2.
Barbaro, Trarels lo Tana a n d Fersia, London 1873.
Barbaro. K onstaniinnye muhasaras. stanbul 1953.
Barkan. O. L.. "stil devirlerinin kolonizatr Trk dervileri". i'akfJar dergisi. II. s. 297-
387.
Barthold, W., .-icademie im peria! des Sciences de Peiersbnrg, 14.
__________ liski Trk kitabelerinin ta rih i ehem m iyeti, trc. Necib Asm , O rhon A b id e
leri. stanbul 1340.
__________ O rta-A sy ada Hristiyanlk , TM , I.
________O ria-A sya Trk tarih i h akknda dersler. stanbul 1927.
--------------- Tnrkestan dow n lo ihe M ongo! invasion. London 1928.
__________ Trklerde ve M ooH arda defin m erasim leri. B elleten LXM1, s. 515-519.
Bauder, M., Ilistoire de la religion des Turcs. Paris 1625,
Baybars Mansr, Z nbdel l-Fikre, Caruilah Ef. 1459; B. M. Add. 23325; Bodlein, Poc.
324.
Beau, Le, H istoire du B as-Em pire. X V \.
Beaujour, F. de, Voyage miUioire d ans T E m pire O ttom an. Paris 1829.
Beawais, Vinccnt de, M iroir historial, Fr. trc. J. de Vigny, Paris 1495.
Benjamin de Tudelle. Toyage d u B enjam in de Tdelle aior dn M onde C om m ence Tan
^(73. nr. Bergeron, Paris 1830.
Bertholet, A., L 'asie oncienne d 'a p re s Ptolem ee. Paris 1930,
Betts, R. R., slanbul'n sukutu. stanbul dergisi, II, s. 193-198.
Beyhaki, Trih-i M es'd. nr. Said Nefisi, Tahran 1319-1332.
Brn, Ab Reyhan, A sa r l-bakyye, nr. Sachau, Leipzig 1878.
K nun ul-Mas'cl. Haydarbd 1373/75.
BraRnu, C om m erce gen o is dans la .Mer \'o ire au X !lle siecle. Paris 1929.
Brehier, L., Ta CiviHsoHon Byzontine. Paris 1950.
Broquiere. B. de !a. (oytjgc ed. Schefer, Paris 1892.
Brosset, M., H istoire de la G eorgiel /., Fr. trc. St. Petersburg 1897.
, Ilistoire de la Siounie. Sx. Petersburg \S64.
Brown. E. G., Lilerary llisto ry o fP e rsia , Cambridge 1929/30.
Bruyn, C. Le, Ibyage, La Haye 1732.
TUKKriiiANHAKIMfYKTIMB'KV'RtSI 551
Bryennios, N.,///.v/o/vV/, Fr. trc- Cousin (H isloire de C onstanlinople. \\\), Paris 1672;
H. Gregoire, B yzantion XXI! (1953).
Busbecq. Trk M ektuplar. Ankara 1953.
Caferolu, A., Tukyularda ve Uygurlarda han unvanlar. THTM, I.
, Trk DUi Tarihi. stanbul 1958.
, T r k onomastiinde Ar klt, T'M X, s. 201*212.
Cahen, CL, T ughra Seldjoukide, JA , CXXX1V (1947).
Chiz. F ez il iil-Elrk (Tria Opuscula). nr. Van Vloten, Leiden 1903.
Cmi, N efehat l-iins. Trk. trc. stanbul 1270.
Canard, M., Les Expedition des Arabes contre C onstanople, dans Lhistoire et dans la
L eende, y.4 (1926) C CV II, s. 61-121.
Celleddin Rmi, F ih nfh, nr. Firzan Fer, Tahran 1330.
Cemal Kar, M lhaka! u^-urah. nr. Barthold, Turkestan I.
Chalandon, Les Connenes, I, II, Paris 1900-1912.
Chavennes, E., D ocum enis su r les To-kioe O ccklentaux. Paris 1900.
C havennes, et Pelliot, P., Un traite M anicheen retrouve. en C h ine,7.4 (1913), 1.
Cousin, M,, H istoire de C onslantinople. Paris 1673 (Bizans kaynaklan tercmesi).
Crcn, C orafya. Brit. Mus. Add. 7705.
CUveyn, A., Trih-i C ihn-gu, nr. M. Kazvin, L ondon 1912-1937.
elebi, A. Halet, D ivn iirin d e sta n b u l stanbul 1953.
Dnimend, . H., Trklerle A v rp a k lo n n m ene birlii, stanbul 1935.
, Trkiyat ve slm iyet tetkikleri, \sXm h\i\ \9 5 6 .
Deny, J., C hansons des Janissa ires Turcs d Alger, Paris 1925.
Dmk. N hbet ud-dehr. nr. M ehren, St. Petersburg 1866.
Diehl, C h Byzance. G randeur et decadence. Paris 1934,
, G rands p ro b lem es de I'histoire Byzaniine, Paris 1947.
Djevad, A., E tai m iliiaire O ltom an, Paris 1882.
, L es Turcs d 'a rp re s les auteures celebres, stanbul 1919.
D Ohsson, M., H istoire des M ongols, La Haye 1834.
Ducange, H istoire de C onstam in o p le sous les E m pereurs Franais. ed. Buchner, Paris
1826.
Ducas, B izans Tarihi, trc. Mrmrolu, stanbul 1956.
Dunlop, D.. 77jc K/ara/'.. Princeton 1954.
Dursun Bey, Tarih-i E bu'l-P 'eth. stanbul 1330.
Eberhard, V., in 'in im a l kom ular. Ankara 1942.
Ebi l-Fid, Tarih l-Beei: stanbul 1280.
Eb Bekir Tahran, Trih-i D iyrbekriyye. nr. N. Lugal ve F. Smer, A nkara 1964.
Efdaleddn, Bir veska-i m ellim e, TO EM , I.
Memlik-i O sm an iy ede tabaatn kdem i , TO EM , VII.
5 5 2 ---------------------------------- ------------------- TRKCIHNHKtMIYliHMCFKCRKSl
Eflk, M enkb ul- 'Arifin, nr, Tahsin Yazc, Ankara 1961; Fr. trc. Cl. Fluart, Paris 1918-
1922.
Engelhard, Trkiye ve Tanzimal, trc. Ali Read, stanbul 1326.
Enver, D usir-nm e. nr. M. H. (Ynan), stanbul 1928.
Ergin, O.. Trkiye m a r if tarihi. II. (stanbul I941-943).
E \Y\y 2 Q \th \,S e y a h a i-n m e . trc. M. erif, stanbul 1314.
Fahreddtn Mbrek-ah, Tar'h. nr. D. Ross, Londra 1927.
F tihin Yarl", nr. R. Rahmeti Arat, TM. VI,
Feher. G., Les Titre des khan s d 'a p re s T in u crip tio n d ca va lier de M adara. (Th. Us-
pe nsk ye id htra kitab). Paris 1939.
Ferdun Bey, M net us-Seltin. stanbul 1265-1274,
Fndkll Sleyman. M ri i-ievrih. stanbul 1338.
(Fndkolu), Ziyaeddin Fahri, B ayburtlu Zihni, stanbul 1928.
Finlay, G., H isto ry o f the B yzentine a n d g re e c Empires. London 1851.
C azavat-nm eler, nr. A. S. Levend, stanbul 1956.
Gzim ihal. M ah m ud R., Trk a sk e r m zkalar trihi. stanbul 1955.
Gerek, S . N . , Trk m atbaacl, stanbul 1939.
Gluck, H., A nadolu 'da S elu k heykeltral, stanbul 1917 (Mze-i H myn neri).
Gkbilgin, T., Sancak-i e r i f , lA , say: 102.
Gregoire le Pretre (Kei). C hronigue de M alhieu d 'E d e sse avec la continuation de Gre-
go ire le Pretre, Fr. trc. E. Dulaurier, Paris 1858.
Grenard, F., La Leende de Satuk Bura K han et lhistoire , JA, XV (1900), trc. O. T u
ran, Satuk Bura Han menkbesi ve trih. lk dergisi, say: 74-80.
G renard F., G randeur et decad en ce de TA sie, Paris 1939.
Grousset, R., E m pire d es Steppes. Paris 1938.
Grumel, V., E to n , M etropolite d 'A m a se e (X lle siecle), Etudes Byzantines 111(1945).
Guignes, De, Trklerin tarih-i um um si, trc. H. C ahid, s t ^ b u l 1924.
Grkan, K.., G ureba H astanesi tarihesi, stanbul 1967.
Halil Edhem, K ayseri ehri. stanbul 1334.
Haramer, DevJet-i O sm aniye Tarihi, trc. M ehm ed At.
Haan b. Abd ul-mUmin, Rusiim ur-risil, skdar Nr-bnu Ktp. No: 122.
Hasluck, C hrisiiantiy a n d Islm un d er ihe Sulians, Oxford 1929.
H a y re d d in N ^ d im , B ir elinin larihe-i sefreti, stanbul 1333.
Herev, Kitab z-ziyrt, am 1953.
Heyd, U., M oses H amon. C h ie f JeM>ish P hysician to Su lta n Sleym an. Oriens, XIV
(1963).
H istoire anonym e de la P rem iere Croisade, td. Brehier, Paris 1924,
H oca Sadeddin, Tc ut-tevrih (Selim -nme), stanbul 1279.
bn Bb, el-E vm ir ul- 'Aliyye, Faksimile neir, T.T.K., Ankara 1956.
bn Fadlan, R'hie. nr. ve izahlar, Z. V. Togan, Leipzig 1939.
 IVRK CIMAS h k i m i y e t i \IHI Kl KllSI --------------------------------- 5 5 3

Ibn Hacer, D rer l-kminc. Haydarbd 1348-1350

bn Hallikn, l'efey l-ayn. Kahire 1290.
Ibn Hassl, Tafzil l-l/rk. metin ve trc. . Yaltkaya. lietleien XV (1940).
jbn Kemal. Trih-i l-i Osman, nr. . Turan. Ankara 1954.
bn K qs \ t, e/-Bici\v. am 1932.
bn Miskveyh. Tecrih ul-umem . Kahire 1332.
bn Mhenn. Ilily e l l-nsan nr. Kilisli. stanbul. 1340.
bn Said al-Magrib, K itb Ba.st t-arz. Tetuan 1958.
Ibn eddd, B eypars Trihi, trc. . Yaltkaya. stanbul 1941.
b n 'l-Adm, Bng)e. Brit. Mus. Add. 23354.
bn l-Cev 2, el-M unlazm . Haydarbd 1358.
bn l-Esr. Tarih al-.4iahekiyye ol-Mu.sul. Fr. trc. lli.sioire des .4lahec.s de .Mosd. (R. H.
Cr.. Historiens Orientaux).
Ibn l-Fuvat, e l-ila v d is l-Cm ia. Badad 1351,
bn n-N edim , K iiab l-Fibrisl. Kahire 1348.
bn Zfir. Dvcd l-nunka/ia. Brit. Mus. Or. 3685.
brahim Mteferrika, U.sd ul-hikem . Fr. trc. Trade de la iucliqe. 1769.
Imdeddin sfahn, Z hde/ n-Nusre. Nr. Th. Houtsma, Leiden.
nalck. H., T he Origin a f the O ttom an - Russian rivalry . .-fC. Ydl, I (1947). s. 47-
110.
. M ehm ed 11., /.4.
nan, A., Orun ve ulu meselesi, TUTT.M. I.
. Trk trihinin ana h a t/a n . stanbul 1934.
. am anizm , Ankara 1954.
smail Beli Ef., G ldeste-i R iyaz-i rfan. stanbul 1287.
smail Hakk, Kifbele: /.
JisI, Lumir, Kltekin Antnda yaplan arkeolojik aratrmalar . B elleten, CVll (1963),
5 .386-402.
Joinville, H istoire de Sa in t Louis, nr. Natalis de Wailly, Paris 1872.
Julien. St. D ocum ents su r les Tou-kiou. Paris 1878.
Kananos, J., stanbul sava , trc. Z. Talklolu, Tarih Dergisi. Vlli (1956), s. 217-221.
Karal, E. Z., O sm anl Tarihi. V, Ankara 1947.
, Selim III.' n H ait-i hm yunlar. Ankara 1946.
, Tanzimatta nce G arpllama hareketleri". stanbul 1940.
, Tarih vesikalar. y \ .
Kiivameiv, A h b r d-dvel. stanbul 1288.

Kgarl Mahmud, D ivnu lgat-it-Trk, metin. K. Rifat, stanbul 1333, trc. B. Atalay,
Ankara 1940-1941.
5 5 4 --------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------- rU K K C H A N H K M IV E T I M H l'K f RC-.SI

Ktip elebi, D/ mv/ / ' st anbul 1280.

. M izu n iil-hak. stanbul 1280.
. Thfel ul-kihi: stanbul 1329.
Khirtovvo, B., lineraires Rsse en Oriel. G eneve 1889.
K ith-i D ede Korkut, Kilisli neri, stanbul 1332.
K iih-i m usieih. (Anonim), Huss Ktp.
Klaviyo, Kadi.s'le/ S em erka n t'a seyahat, trc. . R. Dorul, stanbul 1939.
Klaproth, Tablean histonge de l'Asie. Paris 1826.
Koca-sekbanba, ll ld sa t I-Kelm f R e d d il-avin. stanbul.
Koi Bey, Ris/e. stanbul 1277.
Kprl, F., sim , /,-J.
Kprl, F., Bizans messeselerinin Osm anl messeselerine tesiri, TU TM , I.
Injluence d C hom anism e Trco-.Uongol su r /es Ordres m ystiqes nus!-
mans, stanbul 1929.
. Kayk(,'i K n! Ahsiafa, stanbul 1930.
, Les O rigines le I'E m pire O itom an. Paris 1935.
. MiUi edebiyat cereyannn ilk m beirleri. stanbul 1928.
. "O rta-zam an Trk hukuk messeseleri, II. Trk Tarih K ongresi Z abtlar,
stanbul 1943.
. O sm anh im paratorluunun krulu!}i. A nkara 1959.
. Tirk edebiyatnda ilk m utasavvflar. stanbul 1918.
. Trk edebiyat tarihi. stanbul ]926.
. Trk ve M ool sllelerinde h anedan a zasnn idam nda kan dkm e m em -
niyeti. T. Hukuk Tarihi dergisi, Ankara 1944, I. s. 1-9.
Kritovulos, H istory o f M ehm ed the Conquero: Princeton 1954; 7'rk. trc. Tarih-i Sultan
M eh m ed Han. 1328.
Kural, A. N., G ktrk Kaanl. DTCF d., X (1952).
. P ans/av /nn . DTCF d., XI (1953), 1-2, s. 341-376.
, P eenek Tarihi. stanbul 1937.
, The Tttrkish em pedition to .A-Ktrahan in 156 9 a n d the problem o f the D on- Ib /g a
C ana/. Slavonic and European Revievv, XI ( 1 9 6 i), 94, s. 7-23.
. Trkiye ve dil Boyu. A nkara ]966.
. Yarlk ve Bitikler. Isianbul ]940.
Latrie, Mas, Bibi, de / 'ecole des Chartes. V ( i 864); XXXI (! 870).
Latimore, O.. Inner .Asian fro n tie rs o fC h in a . N ew York 195.
Laurent, J., B yzance et les Turcs Seldjo u cid es ju s q u 'en 1081, Nancy 1913.
La M agasins Pi/toresques. Paris 1845.
Levvis, A. R., N ava!pon-er a n d Trade in M editerranean A. D 5 0 0 -J 100. Princeton 1951.
Lewis, B., O sm anh m paratorluunun inhitat, IsL. Tedk. Ensl. D ergisi, 111, s. 161-178.
K K O N A N Mi:i KCKl-:SI 555
Lewis, B-, O sm anl m paratarl re .slmiyef. Trk YnJn, say; XI (1960), s. 5-7.
The E m ergence o f M odern Turkey, London 1968.
Ligeti. L.. A ilila ve lli'nlar, trc. erif Batav, Ankara.
Loir. l.e voyoge du sier d l.oi: Paris 1654.
Llf Paa, .sc{/-nme. slanbul 1326.
Tevrih-i l-i Osman, \s\anhu\ \ 3 4 ] .
M a k n z, Slfk, Kahire 1936.
Maltezos, G., Trco kraiis A ihinon (A tina 'da Trk hkimiyeti). Atina 1960, (Tenkidi
iin bk., Trk K iihr dergisi. LXX, s. 56-59),
M anzum bir sefret-nme". nr. Abdurrahm an erif, TOEM, III.
Martin, M em oire s v r TA rm enie. Paris 1819.
Mathieu d'E d e sse (Urfal Mathieu), C hronique. trc. E. Dulaurier, Paris 1858.
M ecm u a ' ui-ievrih. nr. Ch. Schefer, (D escription de Bokharo Paris 1892).
M e s 'u d M rc uz-:eheb), nr. B.de Meynard Paris 1861-71. Kahire 1346. (Tak zde,
M ani ve din-i o. Tahran 1325.
M eitendch,' M em ones. Paris 1884.
Mevln Celleddin. T'ih-mfh. nr. F. Fer, Tahran 1330.
M evl n 'n n m ekdplar. nr. F. N. Uzluk, stanbul 1937.
M. brahim, Tevrih-i l-i Seluk, nr. Th. Houstma.
Michel !e yrien (Sryani Mihael), C/7ro//nc. Fr. trc. Chabot, Paris 1905.
Minorsky, V., M arvazi on China. ihe Turks a n d India. London 1942.
Sldies in C aicasian llislo y, L ondon 1953.
M. Nuri, N elyic l-vuk. stanbul 1327.
M oollarn G izli Tarihi, Trk. rc. A hm et Temir. A nkara 1948.
Moltke, Trkiye M eklplan. trc. H. rs, stanbul 1960.
Montague,'yi/ar/amc, Lelires, Paris 1764; Trc. A hm ed Refik, Madam e M o ntagu enn
m ektuplar, T O E M ,lV ,s . 2 7 4 -I2 7 9 , 1244-1247, 1403-1405; VI, 412-416.
M uh am m ed b. Bekrn, C ihn-num . Tahran 1342.
Mukaddesi, K db u l-B ed ve l-id rih . trc. Ci. Huart.
, A hsen ul-fakasim , Brill, Leiden 1906.
.Mcmel ul-levrih, Tahran 1318.
M eyyed d-bir^ Badad, Teve.ssl. nr. Behmenyr, Tahran 1315.
Mntecib d-din Atabeg, A ta b ei l-ketebe, nr. M. kbal, Tahran 1329.
M. Zeki, Serpu. TO EM , VIIi-XI (1335-1337), s. 103-121.
Necip sim , Gazavt-i Hayreddin Paa, TO EM , 1.
Vatanperverliin temsil-i hnesi , rOEAf, V (1330), s. 193-196.
Nemeth, G., Trkln eski a, trc. erif Batav, lk dergisi, LXXXV1I1.
Nerah, Trih-i Buhara, nr. Ch. Schefer (D escription d r B oukhara). Paris 1892; nr. M.
Rizav, Tahran 1317.
 5 5 6 ----------------------------------------------------------------------- TI.'RK riU A S UKINffVET MIT-Kl'. Kl.SI

N esevi, M., Srei Sulicn C elhddin M eng-birii. nr. O. Houdas, Paris 1891; Fr. trc. O.
Houdas, Paris 1892; Fars. nr. N. Minovi, Tahran 1314.
Neri, C ihn-nm . Ankara 1949.
N ianc Mehm ed Paa, Tarih, stanbul 1290.
N izm e dd in mi, Zafer-nm e. nr. F. Tauer, Prag 1937.
Nizn-i Arzi, ahr-m akle. nr. M. Kazvn, London 1910.
N izm l-mlk, S iysehnm e, nr, Ch. Schefer, Paris 1891.
Nuvayr, N ihayet iil-Ereh, Kprl ktp. No; 1188.
O uz-K aan D estan nr. W. B ang v e R. Rahmeti, stanbul 1936.
O ki, T,, S a n S altuka it bir fetva , l h iy l F akltesi dergisi, 1 (1952), s. 48-58.
el-Omar, M etalik l-ebsr, nr. Fr. Taeschner, Leipzig 1929.
Orbelian, H istoire de la Siom ie. Fr. trc. Brosset, St. Petersburg 1864.
O rkun. H. N ., Trk adnn asl, stanbul 1940.
gel, B., Sino-Turcica. Taipei 1964.
z . T., Stiftungs lirkm den d es Sultan M e h m e d II. Ftih. stanbul 1935.
Pelliot, P., A. Propos des C om ans, JA. / (1920).
. Le M ongols e l la Papaute, K O C \\,W \
. N e u f notes su r i e s g uestions d 'A sie Cenirale, T 'o \s n g P a o ,X X V \ {\9 2 9 ).
Piri K eh , K ith-i Bahriye. stanbul 1937.
?\T M uham m e , Z bd t-/etv. Veliyddin Ef. ktp. No; 1451.
Porter, L a Religion. les h is . le g ouverm ent el les m oeurs des Turca, trad. Paris 1770.
Quatrenere, Hi.stoire des M ongols de la Ferse. Paris 1836.
. H istoire des Su lia n s M am louks. Paris,
Ram baud, A. ve E. Lavisse, Trih-i Umumi, Trk. trc. stanbul 926.
Ramsay, W,, The lnlerm ixiure o f race.s in ,4,sia Minr. (Proce. B. Academy).
C ities a n d B ishoprics o f Bhrygia, Oxford 1895.
Rasonyi, L., D nya tarihinde Trklk, Ankara 1942.
Rvend, R ahat s-stdr. nr. M. qbal, L ondon 1921.
Refik, A hmed, Bahr-i Hazar ve Karadeniz kanal ve Ejderhan seferi , TO EM , XLM1, s.
1-14.
Reis l-kttb Hseyin, B e d y i' ul-Vekyi, Faksimile, M oskova 1961.
Remusat, A., R echerchas sur les langues Tartares.
. N. M elanges A siatipues, W {{^2 9 ).
Rededdin, C m i ui-ievrih. nr. B. Kerim, Tahran 1338.
Rededdin, C m i ui-ievrih. (Seluklular ksm), nr. A. Ate, Ankara 1960.
RockhiU, ./ourney o f i L Rubnck, Rockhili, London 1900.
Rossi, E., Tre In scripiioni Turche in C aratteri G reci d i B urdur in Anatolia, Rendi-conti
della Classe di scienze morali, storiche et filologiche (A.N.L.). R o m a 1953,
Vol. V lll, 1-2, s. 69-71.
R m -b e y o lu Fahreddin, M acaristanda O smanl a s a n , TO EM , IV, s. 1391-1400.
r U K k C H A N H A K IM IV C T MIH K K l.S I 557
Runcim an, Sl.. A H isiory o f !he C nsa<ks. C am bridge 1951-1952.
. "IstanhuV un Sukutu". sia n h l dergisi. II.
Saadeddin Nzhet. 6'(?v/ jc/7, stanbul 1928.
Sadighi, G. H., /.es m ovem ents religie.r d es Iraniens. Paris 1937.
Sadruddin el-Hseyn, . ihhr d-dec/el is-Se/kiyye, nr. M. Iqbal Lahore 1933.
Saffet, kinci Cerbe harbi zerine v esikalar. TOEM. I, s. 20-34, 85-102,
. "111. Sultan M u ratn Ingiltere kraliesi Elizabeth'e bir nm esi, TO EM , I. s.
814-820.
. "B ir Osmanl filosunun Sumatra seferi, TO EM , II, s. 604-678.
S a id a(-Andatsi, Tabakat d-U m am , Fr. trc. R. Blachere, Paris 1935.
Said Nefisi, sr-i Gm-ude-i B ey h ak i, M ecelle-i Mihr. III, (1314), say: VIII.
. ? ( 7 / 7 / 7 - / z e y l i , Tahran 1332.
Satr\ue\ d 'A n \ {A n\\\), Tahles C hronologique. trc. M. Brosset, St. Petersburg 1876.
Sarre, Fr., D er K iosk von Konia. Berlin 1936; Trk. trc. K onya Kk, Ankara 1967.
Schot, Z n Uiguren. frage.
~ Seluknm e. (Trke), Paris Bibi. Nat. No: 1185.
Semerkand, A., M aila'us-saadeyn. nr. M. Sef, Lahor 1360.
Sempad, Vakayi-ndme, (R.H.Cr.)
Seyd Ali Reis, M i r a i d-m em lik. stanbul 1313.
Shaw, J., The N iza m -i C ed id arm y linder S elim III.. Oriens, XV(II-XIX, s. 188-184.
Shimbou, hvam ura, Nonad and Ferm er in Central Asia, .4cta A siaiico, T okyo 1962.
Sibt b. Cevz, M ir'a f uz-zoman. Topkap, 2907, III.
Siyer b al-batriko. Paris Bibi. Nat,, Arapa yazm a, No; 301-302.
Stratford, Lord, Trkiye htralar, trc. Can Ycel, Ankara 1959.
dbukx\, M e c m u a d-Ensb. Bril. Mus. 16696.
ni-zde, Trih.
erif M ehm ed, Selim Slis devrinde nizm-i devlet hakknda mtalat, TO EM , VII,
v.
krullah, B ehet ut-tevrih, trc. N. Atsz (D okuz boy T rkler ve Osmanl Sultanlar tar
ihi, stanbul 1919),
Tci-zde C a fer elebi, M ne, nr. N. Lugal ve A. Erzi, stanbul 1956.
Tamim bin Bahr, Jo u rn ey to the Uighours, nr. V. Minorsky, BSOAS, XII (1948).
Tanr-berdi, el-M enhel s-sfi. Nr-i O sm aniye, N o; 3428.
A ta Trihi. stanbul 1293.
Tarih-i C m i-i N ur-i O smaniyye. stanbul 1335.
Trih-i F ahreddin M iibrek-h. nr. Dr. Ross, London 1927.
Trih-i O sm an-i E ncm eni M ecm us. (TO EM ).
Trih l-Bb, nr. V. Minorsky, (H istory o fS h a rv a n a n d D a rb a n d ), Cam bridge 1958.
Takprl-zde, akayk, Mecdi Ef., stanbul 1269.
558 ----------------------------------------------------- TURKCIHA\ HAKIMIYUTMr:i'KUR(;SI
Tatarck A bdullah Ef., Nizm- Cedd hakknda mtalal", TOliM, VI (1332), s.
257-284, 321-346; VII (1333), s. 15-34.
la u e r . F "L a Leende de ledification d Ay a SofVa, K prii/ A rm a ^a n t, s. 488-494.
Tekinda, ., Y avuz'u n ran seferi. E debiyat bak. Tarih D eryist. XVII (1967), 22. s. 50-
58.
Terifat Edib Ef. Lyihas TOEM . II.
Tevhid, Ahmed, Kanuninin ehzadelii, TOEM. XLIX-LX11.
Thevenot, R elalion d un roy(if;e fa i l an Levan. Paris 1665.
Thompson, A., A ! Islory o f A nda, Oxford 1948.
T homsen, Z., liKcriplion.'i de t 'rkhon. Helsingfors 1896.
. M o o listan da eski Trke kitbeler , TM, III.
Tiesenhausen, W. de, A lln-ordu tarihine a id m etin ler (Yeni nr. .H. zmirli), stanbul
1941.
Tietze, A., XVI. asrda T rk iirinde gemici dili, K prl A rm aan, s. 501-509.
Togan, Z. L, B ugnk Trkistan, Kahire 1940.
. bn Fadin, Leipzig 1939.
. U m um Trk Tarihine Giri, \9A6.
Tott, Baron de, Klem oires sur Ses Turcs, Ansterdan 1784.
Toynbee, A., C tvilisalion on Irial. Oxford 1949.
Treveth, N icola de, hronqe (M ichaud, B ib i de Croisades), Paris 1829.
Turan, O., A ltun-aba vakfiyesi. B elleten, XL1I
, I. K eykubad, A.
. 1. Kl Arslan, lA
. I. Steyman-h", lA.
, ingiz ad hakknda. Belleten. XIX (1941).
. "D roit terrieu sous les Seldjoukides de Turquie , Revue d es E tudes Islam igih
M, yl: 948, s. 25-49; Trk; T rkiye Seluklularnda toprak hukuku .
B elleten, XLVI (1948), s. 549-574.
Eski Trklerde okun hukuk bir sembol olarak kullanlmas. B elleten, X X X V
(1945), s. 305-318.
. Islamiation dans la Turquie du M oyen-ge , Sludia Islam ica, X (1959), s.
137-152.
, II. Gyseddin Kcyhusrev, A.
, II. Keyhusrev , A
. "k ta , A
, 'Les Souveraius Seldjoukides et Icurs sujets nonm usulm ans, S lu d ia Isla-
m ica. I (1953), s. 65-100.
. O niki hayvanl Trk takvimi. \s.Xan\in\ i 941.
. Ortaalarda Trkiye-Kbrs mnsebetleri", B elleten CX (1964).
. "Seluk kervansaraylar . B elleten XXX IX, s. 471-496.
n .'R K c ih a n : M AKIM IVKTI M I;rK U R R SI ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 5 5 9

. S e l u k lu la r f a r il i v e T rk -ls l m m e d c n iy e li, A n k a ra \9 6 5 .
. "Seluklu Trkiyesi din tariliine dir bir kaynak". Kprl armaan.
. "Seluk vakf i yel er i , X L V , s. 6 7 - 7 1.
. "Terken unvn", 7 7 I, s. 69-73.
. "The deal o f World domination a m o n g t h e Medieval Turks , SHdia Islam-
c u Paris 1955 (IV), s. 77-90.
. Trkiye'de rtanevi hhrt, Ankara ]964.
. T rk iy e 'de s iy a s i b u h ra n n k a y n a k la rA ^ ta n b u ] \9 6 9 .
. T rk iy e S e l u k lu la r h a k k n d a re s m v e s ik a la r, A n k a ra \9 5 S .
. "Trkiye Seluklularnda toprak h uk uk u, Belleten XVII (1948), s.349-574.
>) . "Trkler ve slmiyet, 737r7'r/ecg/./, IV, 4 (1946) s. 457-485.
Unat, F. R., O sm anit erirleri ve se/relnm eleri. Ankara 1968.
Utb, Trih-i Yemini, Kahire 1286.
Uzluk, F. N., M eclis-i seb 'a . stanbul 1937.
Uzunaril. .H., "Halil Hmid Paa, TM, V.
, M erkez ve bahriye Icktll. Ankara \94S.
Vasiliev, A., H istoire de T E m pire ByzanUne. Paris 1932.
Vesy-yi nizm l-mlk. Brit. Mus. Or. 416.
Wachter, T e rfa ll d e r ch rs te n im .
Wittek, P, Von der Byzantinischen zus T urkischen toponym ie, ByZffntion, X (1935),
. 'Feth-i M b n , stanbul E stils de-gisi, U {]956).
,/7ev/r;. Trk. trc. O. . Gkyay, Ankara 1944-
. "Yazijioghlu Ali on the christion Turks o f Dobruja, fl504.V, XIV/3 (1952),
s. 659-661,
Yakut, M cev l-buldn, Beyrut 1955,
Yaltkaya, ., Trklere dair arapa iirler . TM , X.
Yazcolu, Seluk-nm e, nr. Th. Houtsma. .
Y eniseyyaztlar, nr. H. N. Orkun, III.
Ynan, M. Y\., A n a d o lu 'n u n fe th i, stanbul 1944.
Yunus Emre, Divn, nr. A. Glpnarl, stanbul 1943.
Yusuf Has-Hcib, Kuiadg B itig bugnk trke ile nereden R. R. Arat, Ankara 1959.
Zeheb, D ve! l-lslm , Haydar-bd 1364.
Zekeriya Kazvn, Acdb d-m ohhikai, Trk. trc. Veliyddin Ef. No: 2462.
Z ekeriya Kazvn, .vr d-bild. Beyrut 1960.
 TRK CHAN T U R K LER N . T A R H BOYUNCA.
KITALARA HKMYET BLNYOR:

HKMYET FAKAT BU K U D R E T N MANEV VE

MEFKREV MLLER
DSNLMYORESU. BU D UR UM TRK
m efkuresi MLLETN. T A R H N VE

TARH i M E D E N Y E T N ANLAMAKTA. HATT

SLM VE HIRSTYAN D N YA LA R IN IN
TEKAMLLERN DE ZAHTA G L K
TEKL EDYORD. TE BU ESER. MLL.
D N VE N S A N DEALLERE BAGLI BR
M LLETN, ASIRLARCA. NASIL BR
TURK DNYA N ZAMI NI N M LL . C H N HKMY ET MEFKURESNE
S L M VE NS AN ESAS LARI ERER E K Y K SE L D G N ,
"N ZM -I LEM" DVSI LE BAK/\
MLLETLERE NE DERECE ADLET VE
N Z M G E T R D N HKYE EDER.
BU KTAP. BU HVYETYLE, LM BR
HTYACI KARILAMACA ALIIRKEN.
B U G N . MATERYALST HASTALIKLARA
B OG UI.M U BR D N Y A D A M E V CU D
BR BRLEM MLLETLER D E A L N N
NASIL NAZARYATTA K A L D iG lN l VE
K FAYETSZ O L D U U N U
D N D R M E K T E ; T R K T A R H N D E .
PROF. DR DEVRLERN ARTLARINA GRE, O N U N
NE NSBETTE GER EK LET N DE

OSMAN G STERM EKTEDR . ESERN MANEV VE

D E L ) K BUH R AN LA R E R S N D E
SARSILAN TUR K AYDIN FARININ TARH

TURAN U U R U N A VE UYANILARINA H Z M E T
ETMES DE BALICA EMELMZ VE
M KFAT I MI Z LACAKTIR,

S^levman Sah

9789754374605