GeçmIşten Geleceğe

Hoca aHmed Yesevî

Uluslararası Sempozyumu

2. cilt
 YAYIN NU: 13

Tk. Nu: 978-605-9443-09-8

ISBN 978-605-9443-11-1

Baskı:
ŞenYıldız Yayıncılık Hediyelik Eşya ve Tekstil San ve Tic.Ltd.Şti.
Gümüşsuyu caddesi. Dalgıç Iş Merkezi No:3 Kat:1 Topkapı-Istanbul
Tel: 0212 483 47 91 ● Faks: 0212 483 48 23
Istanbul-Aralık 2016
 İçindekiler
Balkanların Islamlaşmasındaki Hoca Ahmed Yesevî Etkisine Kamu Diplomasisi
Perspektifinden Bakmak
Kadir SANCAK .................................................................................................................687
Yesevî Muhibbi Bir Hanefî Fakîh: Sığnâkî’nin Ibadet Dili Anlayışı
Kâşif Hamdi OKUR ..........................................................................................................700
Yesevi Azeri ve Orta Asya Türk Edebi Mahsullerinde
Kinyas İ. MİRZOYEV .......................................................................................................708
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ ЖӘНЕ АХМЕД ИАССАУИ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ
«ҚҰДАЙ», «АЛЛАҺ» СӨЗДЕРІНІҢ КОНЦЕПТІСІ
Külsün ABDRAKHMANOVA ..........................................................................................713
Ahmed Yesevî’de Medeniyet Kurucu Değerler
Levent Bayraktar ...............................................................................................................722
Ahmed Yesevi Araştırıcısı Bruce G. Prıvratsky
M. Akif ERDOĞRU ..........................................................................................................730
Endülüs’ten Türkistan’a, Bir Medeniyet Çemberinin Tamamlanışı:
Yesevȋ Muhibbi Timur ile Ibn Haldun’un Buluşması
Mehmet Akif OKUR .........................................................................................................736
Ahmed Yesevi ve Türklerin Islâm ve Din Anlayışı
Mehmet DEMİRCİ ............................................................................................................746
Bir Teolojik-Toplumsal Sorun Olarak Radikalizm ve Ahmet Yesevî’nin Vizyonu
Mehmet EVKURAN..........................................................................................................758
Divan-ı Hikmet’te Türkçe ve Türkçecilik Üstüne…
Mehmet Fatih ÖZCAN .....................................................................................................778
Türk Bilgelik Geleneğinin Kökleri ve Ahmet Yesevi’nin Hikmetleri’ne Yansıması
Mehmet ÖNAL ..................................................................................................................784
Hoca Ahmed-i Yesevî’nin Divân-ı Hikmet’inde Ebû Hanîfe’nin Fıkhı Ekber Yansımaları
M. Salih GEÇİT .................................................................................................................806
Ahmed Yesevî’deki Nefs Kavramı Üzerine Bir Inceleme
Mehmet TEMİZKAN ........................................................................................................829
Ahmet Yesevi Düşüncesini Yeniden Anlamlandırma
Kürtler Arasında Ahmet Yesevi ve Baba Mansur Örneği
Mehmet YILMAZ ..............................................................................................................843
Ahmed Yesevî’nin Oğlu Ibrahim’in Öldürülmesi ve Bu Konuda Hakîm Ata’nın Yazdığı Şiir
Metin AKAR ......................................................................................................................853
Divan-ı Hikmet’in Uygurlar Arasında Bulunan Nüshaları
Mireguli HEILILI .............................................................................................................867
“Atım Ahmed Türkistandur Elim Meniñ” Mahlas Esaslı Bir Divan-ı Hikmet Okuması
Muhammet Sani ADIGÜZEL...........................................................................................881
Bosna Hersek’in Ahmet Yesevi’si Ayvaz Dede
Muharrem DAYANÇ .........................................................................................................891
Yesevi Türbesi’nin Yurt Geleneğiyle Ilişkisi ve Yesevi’nin Kazakistan’daki Halifeleriyle
Aynı Adı Taşıyan Anadolu Erenleri
Mustafa AKSOY ................................................................................................................903
Divan-ı Hikmet’in Türkiye Türkçesine Çevirileri Üzerine Eleştirel Düşünceler
Mustafa ARGUNŞAH ......................................................................................................908
Modern Dünyanın Bunalımlarına TasavvufȊ/IrfanȊ Yaklaşımların/Geleneğin Çözüm Oluşturma
Imkânı- Hoca Ahmet Yesevi Örneği
Mustafa BAKIRCI* ................................................................................................................................................................................. 927
Ahmed Yesevî ve
Aşk-Ahlak Temelli Dindarlığın Felsefesi
Mustafa ÖZTÜRK* ................................................................................................................................................................................ 945
Yesevi’nin Islam Anlayışında Sosyolojik Temalar
-Divan-ı Hikmet Örneği-
Mustafa TEKİN .................................................................................................................957
Ahmet Yesevı’de Ruhsal Tıb: Yöntem ve Ilkeler
Müfit Selim SARUHAN ...................................................................................................973
Hoca Ahmet Yesevî Niçin Ağlar?
Nadim MACİT ...................................................................................................................984
Yesevilikle Ilgili Önemli Bir Kaynak: “Bahr ul-Ulum”
Nadirhan HASAN ...........................................................................................................1011
Kitaptan Kültüre Hoca Ahmed Yesevî ve Divan-ı Hikmet
Nesimi YAZICI ................................................................................................................1024
Yeseviliğin Çingizli Boylarına Tesirleri
Neslihan DURAK............................................................................................................1051
Ahmed Yesevi’nin “Divan-ı Hikmet” Eserinde Kuran ve Hadisler
Nezaket MEMMEDLİ ....................................................................................................1060
Ходжа Ахмад Йасави и тарикат Йасавия в трудах А. Е. Крымского
Ольга Маврина ................................................................................................................1069
Hoca Ahmet Yesevi Hazretlerinin Türk Medeniyetinin Zihnî Temellerine Katkısı
Orhan KAVUNCU...........................................................................................................1079
Hoca Ahmet Yesevi’yi Pir Kabul Eden Tek Anadolu Alevi Kolu:
Zile Sıraç (Beydili)Türkmenleri
Orhan YILMAZ ...............................................................................................................1087
Ahmed Yesevî ile Emirci Sultan’ın Anadolutürk Islâm Medeniyetinin
Ihya ve Inşasındaki Yeri ve Önemi
Osman ORAL ..................................................................................................................1093
Maturıdîyye Merkezli Bir Okul Olarak
Yesevîlik Düşüncesi Bağlamında Yunus Emre’de Süreklilik
Özkul ÇOBANOĞLU ......................................................................................................1113
Divân-ı Hikmet’in Ahlâk Metafiziği Açısından Değerlendirilmesi
Prof. Dr. Recep KILIÇ.....................................................................................................1123
Hoca Ahmed Yesevî’nin Düşüncesinde Hallâc-ı Mansûr
Rıza Bakış ........................................................................................................................1134
Divan-ı Hikmet’te Keçe, Kündüz ve Keçe Kündüz Kavramları
Salim KÜÇÜK .................................................................................................................1146
Ahmet Yesevi Hakkında Anlatılan Menkıbelerde Islam Öncesi Inanç Motifleri
Satı KUMARTAŞLIOĞLU ..............................................................................................1161
Azerbaycan Edebi Tasavvufi Fikir Tarihi ve Yesevilik
Seadet ŞIHIYEVA............................................................................................................1174
Ahmet Yesevi’de Mutluluğun Metafiziği
Sema ÖNAL .....................................................................................................................1191
Deyim Varlığı Açısından Divan-ı Hikmet’te Dil Içi Dünya Görüşü
Serkan ŞEN......................................................................................................................1198
Ahmed Yesevi Sovyet Rejimine Karşı: Sovyetlerin Ahmed Yesevi Ile Mücadelesi
Seyfettin ERŞAHİN ........................................................................................................1210
Mâtürîdî Öğretisinin Yesevî Sufiliğindeki Yansımaları
Sıddık KORKMAZ ..........................................................................................................1227
Uygulamalı Islam (Hoca Ahmet Yesevi Örneği)
SIRRI AKBABA ...............................................................................................................1243
Sufi Yolunun Korunması: Divan-ı Hikmet’te Sufi Kılığına Bürünenlerin Özellikleri
Süleyman DERİN ............................................................................................................1258
Türk Dünyası Felsefi Şiirlerinin Tarihî ve Sanatsal Estetik Geleneği
Temirhan TEBEGENOV .................................................................................................1273
Ahmet Yesevi ve Türkmenistan’daki Tesirleri
Tyllagözel HOJAHANOWA............................................................................................1283
Divan-ı Hikmet’te Türkçe Din Tabirleri
Vahit TÜRK .....................................................................................................................1289
Ahmed Yesevi’nin Felsefesi Hakkında
Vügar SULTANZADE.....................................................................................................1302
“Tibyânu Vesâil’l-Hakâık fi Beyân-i Selâsili’t-Tarâık’a Göre Ahmed Yesevi ve Yeseviyye
Yakup ÇİÇEK ...................................................................................................................1317
Pir-i Türkistan Işığında Halk Inançları-Tasavvuf-Mitoloji Bağlantısı Üzerine Düşünceler
Yaşar Kalafat ....................................................................................................................1355

Değerlendirme Oturumu ..........................................................................................................1368

 Türk Bilgelik Geleneğinin Kökleri ve Ahmet Yesevi’nin
Hikmetleri’ne Yansıması

Mehmet ÖNAL*1*

I. GİRİŞ
Bu sunuma, özette sorduğum soruyu birkaç farklı formatta sorarak baş-
lamak istiyorum. Takriben 3000 yıldır tarih sahnesinde aktif olarak bulu-
nan, onlarca büyük devlet, yüzlerce beylik ve hanedanlık kuran Türklerin,
bu uzun süre zarfında, göçleri, yurt edinme serüvenleri, birkaç din ve alfabe
değiştirmeleri ve çok güçlü kültür ve medeniyet havzalarında bulunmalarına
rağmen,bir millet olarak varlıklarını sürdürmeleri nasıl mümkün olmuştur?
Nitekim Çinli, Hintli, Avrupalı, Iranlı, Arap, Japon, Rus ve Afrikalı Zenciler
aşağı-yukarı şu an yaşamakta oldukları coğrafyada tarih sahnesine çıkmış-
lar vebugün de hemen hemen aynı coğrafyada varlıklarını sürdürmektedirler.
Türkler ise, çoğunlukla ilk ortaya çıktıkları Orta Asya’da kalmayarak, As-
ya’nın diğer bölümlerine, Avrupa ve Afrika’ya kadar uzanmış, buna rağmen
çoğunlukla benliğini kaybetmeden varlığını devam ettirmişlerdir. Yukarıdaki
soruyu, daha başka bir ifadeyle soracak olursak, benlik ve kimliklerini koru-
yarak hemen hemen her gittikleri yere uyum sağlamayı başaran Türklerin bu
gücü nereden gelmektedir?
Türklerin bu başarısını, savaşçı bir millet olmasına bağlayan ve onların
felsefe ve bilim gibi derin ve sistemli düşünme gerektiren zihinsel üretimden
uzak olduğunu iddia eden tarihçilerin, eğer art niyetli değil iseler, en azından,
tarihi sadece savaşlar üzerinden okuyan, kültür, medeniyet ve tefekkür tari-
hinden bihaber olan kimseler olduklarına hükmedilir. Öyleyse örtük olarak
dile getirmeye çalıştığımız iddiamızı açıkça ortaya koyalım. Iddiamız şudur:
Bugün Türk Milleti dendiğinde, 3000 yıllık bir tarihi serüveni olan ve bunun

*
Doç. Dr., Inönü Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü, Battalgazi, Malatya/
TÜRKIYE; mhtbv63@gmail.com
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 785

son 1000 yıllık döneminde Müslüman-Türk Milleti adı ile anılan bu milleti
ayakta tutan iki temel dayanak vardır. Bunlardan birincisi, Müslümanlık ön-
cesinde oluşturulan Kadim Türk Bilgeliği, ikincisi ise sonradan dâhil olduk-
ları Müslümanlıktır.
Kadim Türk Bilgeliğine dayanarak Müslümanca hayat sürmenin yollarını
ve inceliklerini gösterenAhmet Yesevi (1093-1166) Müslüman Türk Mille-
ti’nin temel karakterini kazanmasında kilit rol oynayan bir büyük şahsiyettir.
Kadim Türk Bilgeliği ile Islam Hikmet Anlayışını ustaca birleştirenHoca Ah-
met Yesevi’ye, aynı zamanda, insanların iç âleminde Islam’ın nasıl yaşanaca-
ğını öğreten Tasavvuf kurumu da çok şey borçludur. Kadim Türk Bilgeliğinin
Yesevi Hikmetlerine nasıl yansıdığını göstermek için önce genel anlamda “bil-
gelik” (hikmet) sözcüğünün tanım ve anlamını, daha sonra da Kadim Türk
Bilgeliği dendiğinde neyin kast edildiğini ortaya koymak gerekir.

II. BİLGELİK (HİKMET) NEDİR?

Arapçada hikmet, Ingilizcede wisdom ile karşılanan bilgelik, ne bir bilim, ne
bir din, ne de bir felsefedir; ancak bu üç alanın da ihtiyaç duyduğu bir anlayış,
bir düşünme biçimi ve bir hayat pratiğidir. Ilk Islam filozofu olarak kabul edi-
len el-Kindi (801-873) Felsefe Risaleleri adlı eserindehikmeti, düşünme gücüne
ait bir erdem ve külli varlıkların hakikatini bilme ve gereği gibi davranma
olarak tarif etmekte ve onun hem teorik hem de pratik boyutları olan bir bilgi
türü olduğunu özellikle vurgulamaktadır.2Düşünme yeteneği, sezgi gücü, iş
ve sözlerde isabetli olma anlamlarına gelen hikmet kelimesi, netice itibariyle,
sadece düşünce planında kalmayıp eyleme dönüşen, derin ve yararlı bilgi, ilim
ve akıl anlamında da kullanılmıştır.3 Ancak, zannedilenin aksine bilge olmak
zeki ve yetenekli olmakla aynı değildir; nitekim nice zeki ve yetenekli insanlar
vardır ki kendi meslek alanları dışında hiç de bilgece davranmazlar. Bunu, Ed-
vard de Bonos Tekstbook of Wisdom adlı eserinde aynen şöyle açıklamaktadır:
“Zeki olmak göze takılan bir lens gibi insana bir şey üzerinde hızla odaklan-
ma imkân sağlarken, bilge olmak (ise), geniş açılı bir lens gibi, bütünü görme
imkânı sunmaktadır.”4 Bu bütünü görme, bilgece bakış açısının belki de en

2
Kindi, Felsefi Risaleler, s. 71.
3
Dini Kavramlar Sözlüğü, Fikret Karaman, v.d., s. 258.
4
Bonos, de Edvard, Tekstbook of Wisdom, s. 16.
786 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

önemli özelliğidir. Işte bu yönüyle bilgelik, insana bütüncülbakma ve olaylar

arasındaki münasebetleri kavrama imkânı verir.
Islam hikmet anlayışını kavrayabilmek için ilkin, Kuran-ı Kerime bak-
mak gerekir. Kuran’da hikmet kavramı sekiz ayrı yerde “kitap ve hikmet”
ifadesi ile karşımıza çıktığı için bu ifade basitçe “Kuran ve Sünnet” olarak
yorumlamıştır. Örneğin, Cuma suresinin 63. ayetinde “Yüce Allah Peygam-
ber göndermekle sizi kötülüklerden korumak ve size kitap ve hikmeti öğ-
retmek istemektedir” buyrulmaktadır. Öyleyse hikmetin, Hz. Muhammet’e
verilen ve Kuran’dan farklı olan bir şey olması gerekir, çünkü “kitap ve hik-
met” dendiğine göre iki ayrı şeyden bahsediliyor olmalı. Bu yüzden Imam-ı
Şafi (767- 820) gibi bazı ilim adamları tarafından hikmetin, ikinci bir bilgi
kaynağı olarak, vahyin pratik uygulanışı şeklindekabul edilmesi daha uygun
görülmüştür. O halde, bu ikinci şey, Peygamberin Kuran’ın ruhunu yansıtan
pratik örnekliğini oluşturan Sünnetten başka bir şey değildir. Ilahiyatçı Hakkı
Yılmaz, Kuran’daki Hikmet Sözcüğünün Anlamı adlı makalesinde, hikmet kav-
ramını, haksızlık, bozgunculuk ve kargaşayı engellemek için konmuş kanun,
düstur ve ilkeler5 bütünü olarak tanımlamıştır.
Felsefede bilgelik kavramına gelecek olursak, ister istemez Antik Yunan fi-
lozoflarına başvurmalıyız. Başlangıçta, Platon’da(M.Ö. 427-347) olduğu gibi,
bilgelik, pratik bir sanat olarak kabul edilse de zamanla anlam genişlemesine
uğrayarak teorik bilgileri ifade etmek için de kullanılmaya başlamıştır. Bilge-
lik kavramının gelişmesine katkıda bulunanfilozofların en önemli temsilcisi
olan Aristoteles (M.Ö.384-322) bilgeliği, teorik (sophia) ve pratik (phronesis)
olarak ikiye ayırarak, birincisini felsefe/metafizik ile ikincisini ise ahlak ile
ilişkilendirmiştir. Ona göre, Tanrı nedenlerin nedeni olduğu için, her türlü
bilme etkinliğinden önce bilinmesi gereken varlıktır. Aristoteles’in gözünde
bunu bize sağlayan, yani Tanrıyı bize bildiren teoloji (ilahiyat) en yüce bilgi
türüdür. Tanrının varlığını ise Aristoteles, “Bu kadar muhteşem bir eserin
rastlantının ürünü olduğu ve kendi kendine ortaya çıktığı söylenemez, ifade-
siyle temellendirmiştir.6Bu Aristotelesçi anlayış Ortaçağ Hıristiyan ve Müs-
lüman felsefesinden geçerek günümüze kadar gelmiş olduğundan, bugün biz
teorik bilgeliği en üst bilgi elde etme aracı olarak, pratik bilgeliği ise hayata

5
Yılmaz, Hakkı, Kuranda Hikmet Sözcüğünün Anlamı (www.istekuran.com/index.
php?page=kur-an-dakihikmet-soezcueguenuen-anlami-11-01-2006).
6
Aristoteles, Metafizik,983a- 985a, s. 81-95.
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 787

dair doğru karar verme kapasitesi olarak kullanmaktayız.7 Fakat bazı araştır-
macıların zannettiği gibi bu karar verme kapasitesi mahkemelerde verilen ka-
rarlarla sınırlandırılmamalıdır. Çünkü karar hayata ilişkin kararlar olabileceği
gibi siyaset ve yönetime ilişkin kararlar da olabilir. Bilgelik, bu geniş anlamıy-
la artık varlığın en yüksek prensiplerini/nedenlerini bilme ve ona göre düşün-
me, karar verme ve eyleme geçme anlayışı olarak tanımlanmaya başlamıştır.
Her ne kadar, pek çok çalışmada hikmetin (wisdom) tanımı yapılırken daha
çok onun pratik yönü öne çıkarılsa da netice itibariyle o bir bilme etkinliğinin
ürünüdür ve insana ait bir hal olarak düşünülmüştür. Bu yüzden, Ilkçağdan
günümüze gelene kadar, pek çok düşünür ya da araştırmacı, bilge deyince,
evrene ait tutarlı ve bütüncül bilgiye sahip kimseyi kastetmektedir. Ancak şu-
rası muhakkak ki, yukarıda geçtiği gibi, bu bilgi sıradan bir malumat olmayıp,
önemli olanın ne olduğunu fehmetmeyi ve doğru karar vermeyi mümkün kılan
bir bilgidir8. Nitekim Çin bilgeliğinin en önemli felsefi/dini öğretisi olan Ta-
oizm’de bilge (sage), bir eylemde bulunmaksızın insanlara hizmet edebilir ve
konuşmadan da öğretebilir.9 Öyleyse Raymond Polin’in ifade ettiği gibi, bil-
geliğin bir derecesi yoktur, çünkü bilgeliğe giden bir yol, bilgeliğe yönelik bir
sevgi ya da bilgeliğe yönelik bir araştırma olabilir, yoksa az bilgelik ya da çok
bilgelik olmaz. Stoacı ifadeyle bir insan ya bilgedir ya da değildir.10Görüldüğü
gibi, ele avuca sığmayan bu bilgelik kavramını dört başı mamur bir şekilde ta-
rif etmek ve onunla tam olarak ne kastedildiğini sezmek kolay gözükmemek-
tedir. Bu yüzden bilgeliği tanımlamanın bir diğer yolu olan bilgelik gelenek-
lerine ve bilge kabul edilen kimselerin özelliklerine bakmak icap etmektedir.
Bilinen bütün medeniyetlerde yazılı ya da sözlü bir bilgelik geleneğine
rastlanması ilginçtir. Mısır, Mezopotamya, Hint, Çin, Yunan, Iran ve Türk me-
deniyetlerinde bu gelenek aynı zamanda bir literatüre de dönüşmüştür. Bu
gelenek, bundan 2500 yıl kadar önce Antik Yunan’da din ile olan bağını ko-
pararak felsefe olarak karşımıza çıkmıştır. Nitekim kadim hikmet geleneğinin
çağdaş savunucularından biri olan Rena Guénon’a (1886-19519)göre, felse-
fenin “hikmet sevgisi” anlamına gelmesinden hareketle, onun insanı hikmete

7
Delaney, CF. “Wisdom” The Cambridge Dictionary of Philosophy, s. 976.
8
http://plato.stanford.edu/entries/wisdom/(03.08.2016).
9
Wieger, Leon, and Derek Bryce. Wisdom of the Daoist Masters: The Works of Lao Zi (Lao Tzu), Lie
Zi (Lieh Tzu), Zhuang Zi (Chuang Tzu). Cambrian News, 1984, p.2.
10
Polin, Raymond, “Against wisdom” Philosophy and Phenomenological Research, 16.1 (1955):
1-17.
788 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

götürebileceği zannedilmiş ve bu durum hikmetin anlamı hususunda ciddi

yanılgılara yol açmıştır. Bu süreç, aynı zamanda, insanı hikmete ulaştıracağı
kabul edilen felsefenin yaygınlaşmasını doğurmuş ve böylece, dindışı bir be-
şer etkinliği olan felsefenin gitgide hikmetin yerine kullanılmasının yolu açıl-
mıştır.11 Gerçekten de felsefenin (philosophia), sevgi anlamına gelen Yunanca
philo kelimesi ile bilgelik anlamına gelen sophia kelimelerinin birleşmesinden
oluştuğu düşünülür ise, “bilgelik sevgisi” veya “bilgelik aşkı” anlamına gelen
felsefe bilgisinin bilgelikle olan kopmaz bağı kendiliğinden ortaya çıkmakta-
dır12. Ancak Guénon’un bahsettiği gibi, felsefenin zamanla bu kelime anlamı
dışında bilgelikle bağı tamamen kopmuş, dindışı hatta dine karşı bir bilgiye
dönüşerek insanın sadece rasyonel yönüne hitap eden bir bilgi anlamı kazan-
mıştır.
Yukarıda geçen bu değerlendirme yerindedir, çünkü bütün kadim mede-
niyetlerde karşımıza çıkan hikmet pratiği ve yazılı hikmet literatürü onun bir
inanç atmosferinde doğup geliştiğini ve dinle barışık olduğunu göstermekte-
dir. Bunu, çalışma konumuz olan Kadim Türk Bilgeliği için de çekinmeden
söyleyebiliriz. Çünkü Türk mitolojisinde de Yahudilik, Hıristiyanlık, Müslü-
manlık ve diğer din ve medeniyetlerin bilgelik literatüründe olduğu gibi, en
büyük bilge Tanrı’dır. Türklerde kağan aynı zamanda devletin din adamıdır;
kam (din adamı) işlevini görür. Bu yüzden dini tören ya da dua merasimlerini
genellikle, bey, hakan ya da kağan yönetir. Bu iki gücü, yani, din ve devlet
otoritesini birlikte taşıyan kağana kamgan denir.13 Bu, peygamberlerin vahiy
bilgisini temele alarak hayatın bütün yönlerine ilişkin pratik rehberlik yap-
masına benzemektedir. Yani bu, ilahi olan ile insani olanın birleştiği alanı
temsil eder. Bu yönüyle, laikliğin tam karşıtı bir tavırla karşı karşıya kalırız.
Hemen hemen tüm peygamberler, bilinen din kurucuları ve din adamları da
bu hikmet geleneğine dayanarak insanlara rehberlik etmişlerdir. Bu anlamda,
Sokrates, Epiktetos, Budha, Konfüçyüs, Tao, Augustin, Gazali, Ahmet Yesevi,
Yunus Emre, Mevlana ve Hacı Bektaş Veli isimleri ilk akla gelen doğulu ve
batılı bilgelerdir.
Insanlık tarihinde peygamberlerden sonra kadim hikmet geleneği, gerek
dini gerekse felsefi çevrelerde, işte bu bilgeler aracılığıyla temsil edilmiş ve
11
Guénon, Rena, “Nefsini Bil” Akademi Dergisi, s. 23, 24.
12
Keklik, Nihat, Felsefenin Ilkeleri, s. 6.
13
Yılmaz, Salih “Türk Mitolojisinde Bilgelik Kavramı”. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül
Sultanları Buluşması, 2014, ss.233-251.(http://bilgelerzirvesi.org).
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 789

bunlar aynı zamanda insanlığın istisna rehberleri olmuşlardır. Bilgece yürüt-

tükleri rehberlikleri sayesinde bu insanlara günümüzde, din ya da inanç farkı
gözetmeden, herkes hürmet etmeyi sürdürmektedirler. Öyleyse, ilahi hikmet
bütün hikmet geleneğinin ilham kaynağı, ana referansı ve teorik temelini
oluşturur. Peygamber ve diğer din bilginleri ile düşünce tarihindeki hâkim
(bilge) olarak tanınan düşünür ve mistiklere gelince, onlar pratik örnekliği
ve rehberliği temsil etmişlerdir. Çünkü bilgelik hayat için bir rehber14 ola-
rak kabul edilmekte ve bu rehberliğin bilgi yanında eylemi de gerektirdiği15
vurgulanmaktadır. Son peygamberlerden olan Hz. Isa ve Hz. Muhammed’in
sözlerinin en azından onlar hayatta iken yazılmaması, Sokrates, Epiktetos ve
Thao gibi bazı batılı ve doğulu bilgelerin ısrarla, sundukları sözlü bilgileri
yazmaktan kaçınmaları ve bunların pratikte yaşanması hususunda ısrar etme-
leri bilgeliğin bu pratik yönüyle ilişkilendirilebilir.
Bilgeliği tanımlamanın bir diğer yolu da onu, yine bilgeliğe özenmekten
doğan felsefe ile karşılaştırmaktır. Bunu filozof bilge karşılaştırmaları şeklin-
de yaptığımızda bilgelere ait özelliklerin ortaya çıkmasını da sağlamış oluruz.
Hikmetin felsefeden en önemli farkı, önce varlığa değil, onu bilmeye, anlama-
ya ve kullanmaya yönelen insanın kalbine hitap ederek ona basiret kazandır-
ması, davranışlarını terbiye etmesi ve fıtratını temizleyerek bilgi ve eylem için
hazırlanmasıdır. Bu aynı zan-manda tasavvufun da amacıdır. Felsefi bir dille
söylersek, hikmet bilenecek olandan önce bilene yönelmekte ve insanlık ka-
litesini yükseltmeye yönelik pratiklere önem vermektedir. Bilal Tan, Kuran’da
Hikmet Kavramı adlı çalışmasında, filozof ile bilge arasındaki farkı karşılaş-
tırma yöntemiyle açıklarken tam da bu hususa parmak basmıştır. Ona göre,
filozof eşyayı değil kavramları görür ve bilir, bilge ise eşyayı bilir ama bunu
da diğer eşya ve olaylarla ilişkili olarak bilir. Filozof arzu ve isteklerini akılla
kontrol ederken bilge aklı ilahi bilgi çerçevesi içinde kullanır. Haliyle, filozof
dinden uzaklaşırken bilge din ile daima irtibat halindedir. 16
Bilgelere filozoflardan farklı kılan bu özelliklerine bakarsak, Tasavvuf ve
bilgelik geleneğinde “kendini bil” düsturunun niye bu kadar büyük bir öneme
haiz olduğu kendiliğinden anlaşılır. Standford Felsefe Ansiklopedisi, hikmet
(wisdom) kavramını bu yüzden öncelikle epistemik tevazu ve epistemik doğru-
14
Dictionary of Bible, ed. John L. Mc. Kenzie, S.J. Geoffry, s. 930.
15
Standford Encyclopedia, of Philosophy, http://plato.stanford.edu/entries/wisdom/
(03.08.2016)
16
Tan, Bilal, Kur’ân’ da Hikmet Kavramı, s.112.
790 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

luk başlıkları altında tanımlamaktadır. Buna göre, Sokrates epistemik teva-

zunun (epistemic humulity) en önemli temsilcisi olarak, başta kendisinin bilge
(sophos) olmadığını bildiği halde, o zamanki ustalar, siyasetçiler ve şairlerin
gururlanarak bilge olduklarını savunduklarını görünce, kendini Atina’nın en
bilgesi saymaya başlamıştır. Bunun sebebi şudur, Sokrates hiç olmazsa hiçbir
şey bilmediğinin farkındaydı, yani bilmediğini biliyordu, ama diğerleri bilme-
diklerini bilmediklerini de bilemiyorlardı. Bu da onları hikmetin ilk alameti
olan epistemik tevazudan mahrum bırakıyordu.17 O halde bilgeliğin bilgi içe-
riklerinden çok bir arayış ve düşünme etkinliği ile tanımlanması daha doğru
olur. Demek ki hikmet sahibi kişiler aynı zamanda olaylar karşısında dirayetli
davranan, bildiklerinive düşündüklerini imkân dâhilinde yaşayan kimselerdir.
Kısaca, hikmet bilgiden önce hali düzeltmeyi, âleme bakmadan önce ona
bakacak olan öznenin nazarını hazırlamayı, yani doğruyu görmeden önce
doğru bakmayı (epistemic accuracy) gerekli görür. Çünkü hikmetten yoksun
kâinat okumaları evrende düzen değil fesat (kaos) görmeye sebep olur18. Işte
Türk Islam düşüncesinin temelini oluşturan tasavvuf hareketinin ilk önemli
temsilcisi olan ve Türk bilgelik anlayışını tasavvuf yoluyla Islam inanç siste-
mi ile uyumlu hale getiren Ahmet Yesevi’yi bu bağlamda değerlendirmeliyiz.
Bunun için ilk yapmamız gereken onun düşüncelerine ve eylemlerine yansı-
yan Kadim Türk Bilgeliğinin ne olduğunu ortaya çıkarmaktır. Şayet Türklerin
böylesi bir hazırlığı var olmasaydı, Islam’ın hikmet boyutunu kavramaları ve
hayatlarına uygulamaları mümkün olamayacaktı.

III. KADİM TÜRK BİLGELİĞİ

Aslında, Türk kültür ve medeniyet tarihi dikkatli okunduğunda bilge ile
bilgin arasında ciddi bir fark olduğu anlaşılmaktadır. Kişinin kendisi hariç,
olay ve insanların bilgisine sahip olan kimseye bilgin, bütün bu bilgilerle ken-
dini de ilişkilendiren, kendini de işin içine katan, yani kendi kendini debilen
kimseye ise bilge denir. Burada dikkat çeken husus, bilge olmanın sadece bilgi
ile ya da bilgin olmakla değil aynı zamanda erdemli olmakla gerçekleşen bir
vasıf olmasıdır.19 Her ne kadar Kutadgu Bilig’te ilk bakışta bilge ile bilgin ya-

17
Bkz. Platon, Sokrates’in Savunması 21-a-c arası, (s.16-17) ve http://plato.stanford.edu/
entries/wisdom/(03.08.2016).
18
http://www.kemal-ersozlu.net/ersozlu/hikmet.htm (03.08.2016)
19
Yılmaz, Salih “Türk Mitolojisinde Bilgelik Kavramı”. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül
Sultanları Buluşması, s.233-251.(http://bilgelerzirvesi.org).
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 791

kın ya da aynı anlamda kullanılmış olsa da bu daha çok hakanın bilgili ve bilge
olması gerektiği ile ilgilidir, çünkü Türk kültüründe hakan ile bilge tipi önem
bakımından birbirine eş kabul edilmektedir. Mesela Kutadgu Bilig’in 265-68
beyitleri arasında anlam olarak, Insanlığa önder olacak ya da yönetici olacak
iki türlü insan vardır; birisi kılıçla itaat sağlayan bey, diğeri ise kalemle doğru
yolu gösteren âlimdir20, ifadeleriyle karşılaşıyoruz.
Kadim Türk Bilgeliğinin taşıyıcısı Türk Töresidir, çünkü hazır bilgi kalıp-
ları olmadan bir kalkış önermesi kurulamaz. Öyleyse bilgece kararlar almak
ve uygulamak için insanların bir meşruluk zemini olmalı. Türk Töresi işte bu
bilgi dağarcığı ve meşruluk zeminini oluşturur. Ancak, bu töre dar anlamda
bir gelenek ya da görenek olarak okunamayacağı gibi, bazılarının sandığı gibi,
henüz yazılı hale gelmemiş, kanun olarak da görülemez. Töre, bir milletin
genel kabul görmüş hayat tarzı, insan anlayışı ve evren algılarının toplamını
temsil eden, bilgi, değer ve yaşam kalıpları olarak toplum hayatında var olan
herkesin üzerinde hemfikir olduğu pratik gerçekliktir. Ziya Gökalp Türk Töresi
adlı eserinde, töreyi her ne kadar il kavramı ile birlikte, “devlet ve kanun” şek-
linde kullansa da o töreninanlam olarak kanundan daha geniş bir kaplama sa-
hip olduğunun altını çizer. Ona göre, yazılmamış yasalar ve teamüllerile dini
ve ahlaki töreler de Türk töresine dâhildir. Kısacası, eski Türklere atalarından
kalan bütün kaidelerin toplamı Türk Töresini oluşturmuştur.21 I l a h i y a t ç ı
Hakkı Yılmaz’ın, Kuran’daki Hikmet Sözcüğünün Anlamı adlı makalesinde ge-
çen: “haksızlık, bozgunculuk ve kargaşayı engellemek için konmuş kanun,
düstur ve ilkeler”22 şeklinde yaptığı hikmet tanımı ölçü alınırsa, bunun Türk
Töresi ve bilgeliği ile uygunluk içinde olduğu görülür.
Türk mitolojileri dikkate alındığında bilge, bahse konu olan töreyi bilen,
zengin bir bilgi ve tecrübe birikimine sahip olan, yol gösterici bir rehberdir.
Türk bilgeleri bu yüzden özellikle devletlerin kuruluş dönemlerinde etkili
olan, ortaya koydukları yazılı ya da fiili eserlerle kalıcı izler bırakan kimse-
lerdir. Türk tarihinde bazen tecrübe sahibi, görmüş-geçirmiş kimseler, şayet
hayattan ders çıkaracak ve tecrübesini iyi kullanabilecek bir kabiliyete sahip
iseler bilgeler gibi saygı ve hürmet görmüşlerdir. Meşhur tabirle, onlara “ak-

20
Yusuf Has Hacip, Günümüz Türkçesi ile Kutadgu Bilig Uyarlaması, (Uyarlayan: Fikri
Silahdaroğlu), s. 31-43.
21
Gökalp, Ziya, Türk Töresi, s. 21.
22
Yılmaz, Hakkı, Kuranda Hikmet Sözcüğünün Anlamı (www.istekuran.com/index.
php?page=kur-an-dakihikmet-soezcueguenuen-anlami-11-01-2006).
792 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

sakal” adı verilmiştir ki bu da tecrübeye dayalı bilgelik sahibi kimse demektir.

Bu tecrübe ve olaylardan ders çıkarma, basiretli ve erdemli davranma anlamı-
na gelir ki bu aynı zamanda töreyi bilmeyi gerektirir. Öyleyse bilge, mevcut
bilgileri benimseyip özümseyen, yani, töreyi bilen ve anlayan, aynı zamanda
bu bilgileri toplumun yararına kullanarak onlara gücü nispetinde rehberlik
eden kimsedir.
Töre ve bilgelik arasında şöyle bir farklılık vardır, töre bilgeliğe göre statik
bir bilgi kalıbını temsil ederken bilgelik, dinamik, bütüncü ve derinlikli bir
bakış açısıyla düşünme ve karar verme tutumunu temsil eder. Bu anlamda,
her bir olay için ayrı ayrı bağlantı ve ilişkilendirme kurarak yeni kararlar al-
mak ve uygulamak bilgece bir tutum ve davranıştır. O halde, Kadim Türk
Bilgeliği bu amacın gerçekleşmesi için her devirde pratik ve dinamik bir şe-
kilde bir karar alma gücü ve kabiliyetini temsil eder. Yani kararın sabiteleri
töre dinamizmi ise şartları dikkate alarak düşünme, karar verme ve uygulama
faaliyetlerini kapsayan bilgeliktir. Şayet bilge aynı zamanda, bey, hakan ya da
kağansa o zaman kararlarını bilgece, basiretli olarak uygulaması da beklenir.
Yani, bir gelenek varsa o geleneğin nasıl işletileceği, yeni durumlarda nasıl
yorumlanacağına dair de bir geleneğin olması gerekir. Törenin yanında bilge-
liğin de olması bu açıdan önemlidir. Nitekim bir geleneği ya da töresi olduğu
halde bunu nasıl işleteceği, problemler karşısında hangi yollara başvuracağı-
na dair geleneği olmayan bir milletin varlığını sürdürmesi mümkün olamaz.
Yeniden baştaki sorumuzun cevabına ve tezimizin iddiasına dönecek olur-
sak, Türkleri, her türlü olumsuzluğa rağmen ayakta tutan ve dünya üzerine
dağılmış olmalarına rağmen varlıklarını sürdürmelerini sağlayan en önemli
faktör onların, en temelde, bir töreye ve bilgelik geleneğine sahip olmalarıdır,
diyebiliriz. Bu, aynı zamanda onları millet yapan temel unsurlardır, çünkü in-
sanları bir yığın ve kalabalık olmaktan kurtaran, hangi etnik kökenden gelir-
lerse gelsinler aralarında duygu ve düşünce birliği sayesinde onları bir millet
haline getiren temel kriterdir. Bu birliğin oluşmasında ortak dilin etkisi de
çok önemlidir. O halde millet olmada, duygu, düşünce ve bunların taşıyıcısı
olan dil en temel unsurlardandır.
Türklerde bilgi ve tecrübenin ete kemiğe bürünmüş hali töreyi oluşturur.
Bu yüzden olsa gerek, Türkler farklı kavimlerle uzun süre birlikte yaşadıkları
halde kendi törelerini bozmadıkları için töresine son derece bağlı anlamında,
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 793

“Töreli Türk” tabiri kullanılmıştır23. Bu, diğer kavim ya da milletlerin sahip

olmadığı ya da yeterince önemsemediği bir şeyin Türklerde mevcut olduğu,
hatta onların ayırıcı özellikleri olduğu anlamına gelir. Türklerde töreye bağlı-
lığının en güzel göstergesi, Bilge Kağan’ın şu ifadeleridir: “Türk, Oğuz beyle-
ri, budun işitin. Gök çökmese, yer delinmese Türk halkı ilini (devletini), tö-
reni kim bozar.”24 Burada görüldüğü gibi Türk tarihinde, hem töreye bağlılık,
hem ona olan müthiş ve sarsılmaz güven, hem de töreyi korumanın ne kadar
büyük bir önem arz ettiğine dair kalıcı ve etkili bir söylemle karşılaşıyoruz.
Mehmet Kaplan (1915-1986) Türk Milletinin Değerleri adlı eserinde, Göktürk
kitabelerinde, Çin tesirinin olumsuz etkilerine dehşet verici ve korku ifade-
leriyle dikkat çekildiğinden bahisle, Türklerin, kendi milli kültürlerine sıkı
sıkıya sarılmaları için ta o zamanda vasiyet niteliğinde tavsiyeler yapıldığını
yazmaktadır.25
Buraya kadar söylediklerimizden Türk Töresi ve Bilgeliğine ilişkin dört
başı mamur bir tanıma ulaşmak mümkün gözükmüyorolsa da, Türk Bilgeli-
ğine ilişkin bir farkındalık oluşturma ve onun tanımına dair kabaca bir tespit-
te bulunmak için nerelere bakmamız gerektiğini ortaya koyabiliriz. Nitekim
şundan kesinlikle eminiz ki, Türklerde de Hint, Çin, Iran ve Yunanlılarda
olduğu gibi felsefenin yerini tutan bir bilgelik (hikmet) geleneği vardır. Bu,
felsefeden daha geniş bir anlama sahip olup, din, bilim, sanat, felsefe ve in-
sanın diğer yapıp-etmelerini de içine alan bir bilgi dalı ve düşünme biçimi
olarak uygulama alanı bulmuştur26. Ancak, Antik Yunan felsefesinin aksine,
Mezopotamya, Mısır, Hint, Çin, Iran ve Türk medeniyetleri gibi doğulu me-
deniyetlerde ortaya çıkan felsefeler daima, din, bilim ve sanatla birlikte var
olmuş ve çoğunlukla aynı şahıs (bilge) kişi ya da kişiler tarafından temsil
edilmiştir. Bu durum günümüzde de büyük oranda böyle sürüp gitmektedir.
Öyleyse bu doğulu özelliklere sahip olan Türk bilgelik anlayışının ayrıntıları,
Türklerin kendi tarihi, toplumu, kültürü ve dini ile birlikte değerlendirilme-
lidir. Bu bağlamda onların, kozmolojisi, teogonisi, mitolojisi, felsefe ve ilim
anlayışı bir bütün olarak, kaynaklardan yararlanılarak daha ayrıntılı bir şekil-
de ortaya konabilir.

23
Yaşarbaş, Enver, Islamiyet’ten Önce Türk Tarihi ve Medeniyeti, s. 4.
24
Orkhun, H.N., Eski Türk Yazıtları, (Birleştirilmiş 3.baskı); Ali Öztürk, Ötüken Türk Kitabeleri.
25
Kaplan, Mehmet, Türk Milletinin Değerleri, s. 4.
26
Önal, Mehmet, “Wisdom and Philosophy in Islamic Thought” (Yayımlanmamış doktora
tezi), s. 2.
794 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

Türk bilgeliğinin tespitinde ön planda yer alan ve tarihi kaynakların ba-

şında gelen Türk Yazıtlarında karşımıza çıkan bilgelik geleneği de bu bütün-
cüllüğe işaret eder. Bu anlamda, devlet, kağan, kam, bilge danışman ve halk
bir bütündür. Ne asker sivil ayrımı, ne din adamı devlet adamı ayrımı, ne
de bir laiklik ve teokrasi tartışmasıvardır. Kül Tigin Yazıtı, Bilge Kağan Ya-
zıtı, Uygur Yazıtı, Tonyukuk Yazıtı, Ongin Yazıtı, Suci Yazıtı, Şine-Uci Yazıtı,
Eski Göktürk Yazıtı ve Çakul Yazıtları hep birlikte okunduğunda hepsinde
birlik ve bütünlük vurgusu göze çarpar. Bir destan ya da şiir formunda değil
bir tarih kitabı ve bir milletin silinmez temel karakterini anlatmaya adanmış
olan bu yazıtlar sahici ve samimi bir dille sunulan ve Türklerden başka hiçbir
milletin tarihinde görülmeyen gerçek belgelerdir. Bu yüzden, onların birer
kitabe abide olarak değerlendirilmeleri çok yerindedir. Bu kitabelerde ismi
anılan devlet adamlarının ve vezirlerinin çoğunun adlarının önünde bilge sı-
fatı taşımaları, yapılan işlerin bilgelik olarak değerlendirilmesi veya bilgelikle
ilişkilendirilmesi doğal olarak bunların Türk bilgeliğinin ilk kayıtlı ilkeleri
olarak görülmelerini gerektirir.27Erol Güngör (1938-1983) Türk kitabeleri ile
ilgili şu tespitte bulunuyor, “Öyle ki, Türk’ün bütün tarihi kaybolsa, sadece
Orhun Abideleri’ne bakarak bu milletin yüksek medeniyetini, devlet kurucu
dehasını, ahlak ve faziletini, askeri kahramanlığını, devlet ve kanun anlayışını
öğrenmek mümkündür.”28
Burada, Bilge Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kül Tigin gibi önemli Türk yö-
netici şahsiyetler üzerinden Türk Töresi ve Bilgeliğinin ana ilkelerini ve te-
mel unsurlarını ortaya koymaya çalışan metinlerle karşılaşıyoruz. Bu eserler
aynı zamanda Bilge Türk prototipinin tespiti açısından da çok önemli veriler
sunmaktadır. Mesela Bilge Tonyukuk kişiliğinde ortaya çıkan Türk bilge tipi
doğru ve güvenilir bilgi sahibi olma yanında, etik anlamda doğru, mantıksal
anlamda tutarlı ve hayat tecrübesi anlamında da gerçekçi bir düşünmeyi ve
verilen kararı cesaretle uygulamayı içeren bir bütünlüğe sahiptir29. Bu kay-
nakları ilk Türk edebiyatı ve tarihine dair literatür izlemektedir. Bu bağlamda,
Dedem Korkut Kitabı, Oğuz Kağan Destanı ve Manas Destanı gibi destanlar
ile Bakhşılar ve göç hikâyeleri de Türk töresi ve bilgeliğinin ayrıntılarının
tespitine yarayan ve onların kültürel sürekliliğine işaret eden pek çok unsur

27
kz. Hüseyin Namık Orkhun, Eski Türk Yazıtları; Ali Öztürk, “Ötüken Kitabeleri”
28
Güngör, Erol, Tarihte Türkler, s. 29.
29
Öztürk, A. 2001. Ötüken Türk Kitabeleri, s. 41-44.
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 795

içermektedir. Bu konularda günümüzde de çok sayıda çalışma bulunmaktadır.

Mesela, Grousset’in meşhur Steplerin İmparatorluğu Atilla, Cengiz Han, Timur
adlı eseri bize bu kadim bilgeliğin toplum ve kültürde ortaya çıkan ve üç
önemli liderde kristalize olmuş yansımalarını ayrıntılı bir şekilde göstermek-
tedir30.
Işte Türk Töresi ve Bilgeliği kabaca, Türklerin tabiatın zindanından kur-
tulması ve bir üst düşünme seviyesine ulaşmasını ifade eder. Türklerin Töresi
ve Bilgelik geleneklerinin olması onların bir millete dönüştüğünün gösterge-
sidir. Ancak, onların töresi sıradan ilkel bir kabile ya da klanın gelenekleri gibi
algılanmamalıdır. Her ne kadar Türk Töresi Türklerin henüz tabiata bağlı yarı
göçebe hayat tarzı aşamasında doğmuş olsa da aynı zamanda bir üst aşama
olan, soyut varlık ve ilkeler bütünlüğüne ulaşan kolektif bir bilgi ve bilin-
ce sahip olmaları hasebiyle bir medeniyet göstergesidir. Bu bilgiden bilinçli
bir şekilde yararlanarak, düşünen, konuşan ve eyleyen bir kimse erdemler-
le donanarak bilgece davranabilir. Böylece, bu aşamaya ulaşan bir kimse ve
yönlendirdiği toplum tabiatın zindanından kurtulmuş ve medeniyet yolunda
ilerlemeye devam etmiş olur.
Bütün medeniyetlerde karşımıza çıkan, yazılı ya da sözlü bilgelik geleneği
aslında, McKenzie’nin ifade ettiği gibi, ilk olarak,bir inanç temelinde kurulur.
Fakat bu geleneğin kendisi bilgelik ürünü değildir; o toplumun kolektif tecrü-
besidir. Bilgelik bu kolektif tecrübe ile şekillenen bilgi üzerine düşünmek ve
bunu hayat açısından fonksiyonel hale getirmektir.31 Bu durum Mısır, Mezo-
potamya ve Yahudi medeniyetinde olduğu gibi, Türk Bilgeliğinde de aynıdır.
Hemen hemen bütün milletlerin bilgelerinin vurguladığı ve ahlak sistemleri-
nin öne çıkardığı, tevazu, sadakat ve dürüstlük erdemleri32 yanında, bilgelik
başta olmak üzere, cömertlik, cesaret, adalet, ölçülülük, dindarlık ve basiret
sahibi olma gibi pek çok erdemin abide özelliği taşıyan Türk kitabelerinde
çok net ve gerçekçi biçimde savunulduğunu görüyoruz. Yunan felsefesinin
zirvesi kabul edilen Platon ve Aristoteles de, aşağı yukarı, benzer erdemleri
ahlak ve siyasetle ilişkili olarak öne çıkarmışlardır.
“İslamiyet’ten Önce Türk-Tarihi ve Medeniyeti” adlı kitapta, Vecihi Enver Ya-
şarbaş özellikle Islam öncesi Türk töresinin ve onun işletilmesi hükmünde
30
Grousset, R., Steplerin Imparatorluğu Atilla, Cengiz Han, Timur, 2011.
31
McKenzie, John L. “Reflections on Wisdom.” Journal of Biblical Literature, 86.1 (1967): 1-9.
http://www.jstor.org/stabe/3263239.
32
Smith, Huston. The Illustrated World’s Religions: A Guide to our Wisdom Traditions, s. 246.
796 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

olan kadim bilgelik anlayışının Islamiyet sonrasında da sosyal ve kültürel ha-

yata yansıdığını belirtir. Türklerin millet olmalarında Islam’ın katkısına bü-
yük olduğu kesindir ancak onların yeni durumlara asimile olmadan uyum
sağlamalarını mümkün kılan kendilerine mahsus karakterini koruduklarını
da unutmamalıyız.33Buradan hareketle, Türkler için töreye bağlılığın ve bil-
gece davranmanın ne kadar önemli olduğunu anlayabiliriz. Mehmet Kaplan’a
göre, Islam’ı kendi ruh ve karakterine uygun bulan Türkler, aynı zamanda,
onu kendi hayat felsefelerine göre ele alıp uygulamışlardır. Özellikle, Türkle-
rin yiğitlik duygusu ve cihangirlik ideali ile yönettikleri ülke insanlarını adalet
ve barış içinde yaşatma anlayışları Islam ile tam bir uygunluk içindeydi. Hatta
Islamiyet onların bu ideallerine ve temayüllerine derin bir anlam ve çekidü-
zen vermiştir.34
Özellikle “Hoca Ahmet Yesevi’nin yetiştirdiği dervişler aracılığıyla Ana-
dolu’ya ulaşan ve özünü korumakla birlikte biraz farklı bir ton kazanan Türk
Töresi ve Bilgeliği aynı zamanda devlet kurumları, siyaset ve toplum felsefesi
açısından bir olgunlaşmayı temsil etmekteydi. Anadoluda İslamiyet adlı eserin-
de Babinger, Osmanlının kuruluş aşamasından bahsederken Yesevi dervişleri
ile ilgili olarak şu değerlendirmeyi yapmaktadır: “Her köşe bucakta zaviye-
ler ve mamureler tesis ve inşa eden ve çilehaneler açarak mutekid müridler
“süluk”ları dairesine alanlar bunlardır.35Türk bilgeliğinin tespitine yönelik
sosyolojik ve kültürel değerlendirmelere ağırlık veren Erol Güngör’e göre Os-
manlı cihan devleti Türk bilgeliğinin adeta en son ve en olgun meyvesidir.36

IV. AHMET YESEVİNİN HİKMETLERİNDE TÜRK BİLGELİĞİNİN

İZLERİ
Her ne kadar Türklerin dini kavram ve tasavvurlarının oluşmasını sağla-
yan Imam Azam ve Imam Maturidi gibi fıkıh öncüleri ve mezhep kurucuları
ile Dede Korkut ve Kutadgu Bilig gibi klasik eserlerdeki bilgiler ise de, bu
bilgilerin anlaşılması, benimsenmesi, yaygınlaşması ve hepsinden öte özüm-
senmesi için Ahmet Yesevi’nin tasavvuf hareketinin beklenmesi gerekmiştir.
Bu hareketin özünü hareketin önderi samimi bir iman ve iyi özümsenmiş bir

33
Bkz. Enver Yaşarbaş, Islamiyet’ten Önce Türk Tarihi ve Medeniyeti, Bakanlar Matbaacılık,
Erzurum, 2000.
34
Kaplan, Mehmet, Türk Milletinin Değerleri, s. 62.
35
Babinger, Franz ve Fuad Köprülü, Anadolu’da Islamiyet, s. 17.
36
Güngör, Erol, Tarihte Türkler, s. 187.
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 797

Kuran bilgisi oluştursa da hareketin muhatapları bizzat Türkler olduğu için

Türk Töresi ve Kadim Türk Bilgeliği bu işin başarılmasında görülmeyen bir
güç olarak hazır bulunmuştur. Işte bu duyarlılığın bir eseri olan Hikmetler’i bu
gözle okumak gerekir.
Hikmetler’de ağırlıklı olarak, ibadetler, dualar ve şeraite uygun yaşantılar
öğütlenmekte ve günahlardan sakınma ve tövbe etmesıkça vurgulanmaktadır.
Bu noktada, baştan sona,Hikmetlere dini ve özellikle tasavvufi bir duyarlık hâ-
kimdir. Fakat o neTürklerin Müslüman olmadan önceki gayri Islami inançları-
nı ne de dini ritüellerini öne çıkarır. Peki, tam bu noktada şu soru akla gelmez
mi? Kadim Türk Bilgeliği bu şiirlerin neresindedir? Ahmet Yesevi, Müslüman
olan Türklerin Islam’a girmeden önce Türk Töresi ve Türk Bilgeliğinde zaten
var olan dindeki samimiyetlerini temele alarak bunu Islam’ın kendi orijinal
kavramlarından olan, ihlas, züht ve takva gibi temel kavramlarla beslemiştir.
Mal-mülk sevgisi ve hırsını kınayan, ahlaki öğütleri öne çıkaran bir dindarlık
geliştiren Yesevi, Hikmetler’de,insani değerlerin en önemlilerinden olan ve he-
men hemen bütün bilgelik literatürlerinin ana temasını oluşturan, merhamet
ile karşıt kutupta yer alan benlik (kibir) zıtlığını ustaca mısralarına yerleş-
tirmiştir: “Nerede görsen gönlü kırık merhem ol. Öyle mazlum yolda kalsa yoldaş ol.
Mahşer günü dergâhına yakın ol. Ben-benlik güden kişilerden kaçtım ben işte.”
Türklerin yeni bir dine ve medeniyete dâhil olduğunun farkında olan Ahmet
Yesevi belki de Islam tarihinin en çalkantılı dönemi olan 12. asırda,Tasavvuf
aracılığıyla, bir yandanyeni Müslüman olmuş olan Türklerin Islam’ı özüm-
semelerini sağlamaya, diğer yandan da çağın problemlerine çözüm bulma-
ya çalışmıştır. Çok önemli bir çağda doğduğunu ve kendisini çok ciddi bir
sorumluluk beklediğini bilen Yesevi bu yüzden, geleceği inşa etme amacı-
na yönelik olarak, gerek tasavvuf hareketi, gerekse yazdığı Hikmetler ile bu
sorumluluğunu yerine getirmeye çalışmıştır. Mehmet Kaplan’ın haklı olarak
belirttiği gibi, hikmetin esası, ferdin ve milletin kendisini bilmesidir37. Işte
Ahmet Yesevi’nin Hikmetler adlı şiirleriyle yapmak istediği de Müslüman olan
Türklerin millet ve fert olarak kendilerini bilmelerini sağlamaktı. Onun Ka-
dim Türk Bilgeliğinden istifade ederek yapmak istediği şey, kendisinden önce
başlamış olan, kısmen eski inançların tasfiyesi ve kısmen de bölge insanının
yeni şartlara uyarak dünya görüşünü özümsemesi, genişletilmesi ve derinleş-

37
Kaplan, Mehmet, Türk Milletinin Değerleri, s. 5.
798 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

tirilmesineyardım etmekti38.Böylece o tasavvuf hareketi ve yazdığı Hikmetler

ile Dede Korkut, Yusuf Has Hacip, Ebu Hanife ve Imam Maturidi ile başlayan
Islamlaşma sürecini Türk Töresi ve Bilgeliğine dayalı bir duyarlılıkla bütün
topluma yayma sorumluluğunu yerine getirmiştir.Hayati Bice’nin yayına ha-
zırladığı Divan-ı Hikmetin giriş yazısında özetle, Yesevi’nin, biri yetiştirdiği
müritler, diğeri de söylediği Hikmetler olmak üzere iki önemli ürünü ortaya
çıkmıştır, denmektedir. Her iki ürünü de 15. ve 16. Yüzyılda Nakşibendilik
tarikatı Islam coğrafyasında yaygınlık kazanana kadar, Azerbaycan, Horasan
ve Anadolu başta olmak üzere Islam beldelerinde çok geniş ve derin bir tesir
bırakmıştır.39
Her ne kadar Türklerin hızlı bir şekilde Müslüman olmalarında onların
daha önceki, Tanrı, ahret ve ruhun ölümsüzlüğü inançları ile kurban gele-
nekleri yanında adalet ve alplık anlayışları40 etkili olmuş ise de buonların
Müslümanlaşması için yeterli değildi. Aynı zamanda bu inanç ve telakkilerin
anlaşılması, kabul görmesi ve yeni dinleri olan Islam’ın kavramlarıyla eşleşe-
rek benliklerine sindirilmesi gerekiyordu. Işte bu işin başarılmasında aslan
payı Ahmet Yesevi’nin tasavvuf hareketi ve Hikmetlerine aitti. Mesela alplığın
cihat telakkisi ile, Türk il ve töresinin de Islam’ın adalet kavramıyla uyuşması
gerekiyordu. Bu geçiş öyle ustaca olmalıydı ki hem mümkün olduğu kadar
eski dini inançların Islam’a geçmesi engellenmeli hem de Islam’ın emir ve
yasakları ile hayat tarzının Türklerin zihnindeki dini kavram ve anlayışlar-
la kolayca kavranıp benimsenmesi sağlanmalıydı. Ahmet Yesevi’nin tasavvuf
görüşü ve gönüllere hitap eden Hikmetleri ile ortaya koyduğu hareket, Müs-
lüman Türklerin kendi kavram, üslup ve edalarını koruyarak Islam medeni-
yetine dâhil olmalarını mümkün kılan bir başarı hikâyesidir.Bu sayede hem
Türklerin eskiden beri bir türlü gerçekleştiremedikleri siyasi birlikleri sağlan-
mış41 hem de Islam tasavvuru ve hayat öğretisinin kökleşmesini sağlamıştır.
Bu yüzden, Ahmet Yesevi Müslüman Türklerin hem maddi hem de manevi
anlamda atası olarak kabul edilmiştir. Hikmetlerin Kadim Türk bilgeliğinin bir
yansıması olduğunun delili, yazarının iyi bir âlim olmasına rağmen, dini bilgi
vermekten ziyade, dini şuur, dini duyarlık, ihlâs ve basiret kazandırmak amacı
gütmesidir.
38
Şeker, M. Fatih, Türk Dini Düşüncesinin Teşekkül Devri, s. 23.
39
Yesevi, Hoca Ahmet, Divan-ı Hikmet, s. 15,16.
40
Bkz. Ünver Günay ve Harun Güngör, Başlangıcından Günümüze Türklerin Dini Tarihi, s. 235.
41
Bkz. Ünver Günay ve Harun Güngör, Başlangıcından Günümüze Türklerin Dini Tarihi, s. 235.
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 799

Türk Töresinde, yol gösterici olmak, yani topluma rehberlik yapmak sa-
dece hakanın, kağanın ya da beyin vazifesi değildir. Bu görev aynı zamanda
bilgelerin, aksakalların ve kahraman Alplerindi. Özellikle toplumsal çalkan-
tıların yoğun yaşandığı dönemlerde bilgeler ortaya çıkar, başta hakan olmak
üzere, topluma yol gösterirlerdi. Ahmet Yesevi böylesi bir rehber olarak,
Türklerin Islam’ı özümsemesi için yapılması gereken ilk işin Türklerin ruhu-
na ve duygularına uygun bir dille Islam’ı anlatmak olduğunun bilincindeydi.
Onun Islam imanını Türkün inanış üslubuyla birleştiren bilgece tutumunun
yansıması her türlü irşat vazifesini Türkçe yapması ve şiirlerini Türkçe söyle-
yip yazması ile başarılmıştır. Bu Islamın temel referansı olan Kur’anın ruhu-
na da uygundur. Nitekim, Fussilet Sûresinin, 44. ayetinde bu hususa dikkat
çekilerek şöyle buyrulmaktadır: “Eğer biz Kuran-ı Kerimi yabancı bir dilde
okunan bir kitap kılsaydık, diyeceklerdi ki, (onun) ayetleri tafsilatlı şekilde
açıklanmalıydı. Muhatapları Arap olduğu halde, Arapça olmayan bir kitap mı
geldi.” Şiirlerinde pek çok hususu aydınlatmak için doğrudan doğruya Ku-
ran’dan deliller getiren Yesevi’nin Kuran’ın bu açık hükmünü iyi bildiğini ha-
tırlatmamıza gerek yoktur.Bu yüzden Ahmet Yesevi’nin kendi çağında birçok
Türk asıllı şairin aksine eserini Arapça ve Farsça değil, anadili olan Türkçe ile
meydana getirmesi42anlamlıydı.
Açıkça ifade etmek gerekirse, geleceği kurmak isteyen istisna şahsiyetlerin
başarı hikâyelerinin ardında sadece halk kitlelerinin anlayabileceği bir dille
konuşmak veya yazmak yetmez, aynı zamanda, samimi olmak ve gönüllere de
hitap etmek gerekir. Buna ilave olarak, rehberlerin muhataplarının üslubunu
ve edasını da bilmesi gerekir. Bu tam tamına bilgece davranmak ve hikmetle
hareket etmektir ki zaten bu hikmet sahibi dava adamlarının başarabileceği
bir iştir.Işte Ahmet Yesevi’nin bu yönden de başarılı olduğunu söyleyebiliriz,
çünkü onun Türk töresi ve bilgeliğine hakkıyla vakıf olmadan böylesi bir ba-
şarıya imza atması düşünülemez. Kısacası, Ahmet Yesevi’nin şiirlerinin di-
daktik içeriğe sahip olması onun öğretmek istediği bir davasının, bir gelecek
tasavvurunun olduğunugöstermektedir. Fakat bunun yanında, onun şiir for-
munda yazması ve yazdıkları bu şiirlere “Hikmetler” adını vermesi de tesadüf
değildir, bir maksada yönelik bilgece bir tavırdır.
Ahmet Yesevi’nin şiirleri, didaktik olması hasebiyle, lirizm ve coşku yö-
nünden eksik bulunsa da bu eleştiri tartışmaya açıktır. Çünkü bugün Ana-

42
Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet, Edip Ahmet, Atabet-ül Hakayık, Komisyon, s. 35.
800 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

dolu Türkçesi ile bir nevi çevirisini okuduğumuz bu şiirleri bizler en eski
nüshalarından orijinal sesiyle okuduğumuzda ya da birileri tarafından bize o
halleriyle okunduğunda, her ne kadar tam olarak anlayamasak da, onda güç-
lü bir coşku, ritim ve akıcılık olduğunu hemen fark ederiz. Öyle ya, bundan
800 yıl kadar önce, farklı bir coğrafyada ve kültür atmosferinde yazılan bu
eser günümüz Anadolu Türkçesine, çoğu asırlarca dilimizde dolaşarak aşın-
mış olan kelimelerle çevrildiğinde, sanat yönünden ciddi bir etki bırakma-
ması normal karşılanmalıdır. Belki de şu an elimizde olmayan ilk nüshalarda
bu coşku daha da etkiliydi. Meseleye sonuçları açısından bakacak olursak, o
günün insanlarına hitap eden bu şiirlerin yazıldıkları dönemde çok güçlü bir
coşku ifade ediyor olduklarından hiç şüphe yoktur, çünkü Hikmetler’de bu
coşku olmasa idi yazarının etkisi bu kadar yaygın ve kalıcı olamazdı.43
Her ne kadar Hikmetler sadece sanat endişesiyle söylenip yazılmadı ise de,
4+3 ya da 4+4+4 hece vezinleriyle söylenmiş olan şiirlerden oluştuğu için
dini sohbet ve toplantılarda besteli olarak bir sanat tadında okunup, türkü
formunda söylenecek biçimde yazılmıştır.Kısaca söylemek gerekirse, Ahmet
Yesevi Hikmetler’i duygu ve düşüncelerini halka daha iyi anlatabilmek maksa-
dıyla, sazlı ve sözlü olarak icra edilebilecek şekilde küçük manzum parçalar
olarak yazmıştır.44Bu yönüyle, Türk Edebiyatının ilk dini tasavvufi halk şiiri
olan Hikmetler’inOrta Asya ve Volga çevresinde sekiz asırdan beri mahiyetini
hiç değiştirmeden varlığını sürdürdüğü söylenmektedir ki bu onların sanat
yönünden güçlü olduğunun ispatıdır.45 Bu, daha sonra, Bektaşiliğe kadar uza-
nan ve dini duyarlılıkla söylenen türkü ve deyişler ile günümüze ulaşan bir
geleneğin başlatıcısı olduğunu gösterir. Bu da ister istemez dini hayata bir
estetik haz ve duyarlılık katmıştır. Onun bu tavrı da Türk Bilgeliğinin bir
uzantısı olarak değerlendirilebilir.
Ahmet Yesevi, bilinçli bir şekilde her şeyi önceden düşünüp planlayan, bu-
günkü dille söylersek, geleceği projelendiren ve o günün problemlerinin çö-
zümü yanında geleceği inşa etmeye de yönelen bir Türk mutasavvıfıdır.46 Ni-
tekim müritlerinden binlercesini eğiterek Moğolistan’dan Balkanlara kadar,
özellikle, Türklerin yaşadığı beldelere tebliğ ve irşat maksadıyla göndermesi

43
ivan-ı Hikmet’in dili ile ilgili tartışmalar için bkz. Nadirhan Hasan, “Ahmed Yesevi Hikmetlerinin
Dil Özellikleri Üzerine Bazı Mülahazalar”, Turkish Studies, cilt 10/8 Spring 2015, s. 1345-1354.
44
Ahmet Yesevi Divan-ı Hikmet, Edip Ahmet Atabet-ül Hakayık, s. 36-37.
45
Ahmet Yesevi Divan-ı Hikmet, Edip Ahmet, Atabet-ül Hakayık, s. 39-40.
46
Ahmet Yesevi Divan-ı Hikmet, Edip Ahmet Atabet-ül Hakayık, s. 42.
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 801

ve tasavvuf anlayışını zahiri ve batini incelikleri dikkate alarak, yani, tarikat-

şeriat dengesini gözeterek şekillendirmesi de bilgece bir tavırdır. Bu denge o
zaman için çok önemliydi, çünkü 12. yüzyıl ve sonrasında- hatta günümüzde
bile-toplumsal çalkantıların, terör olaylarının ve Müslümanlar arasında ya-
şanan iç çatışmaların altında yatan önemli sebeplerden biri de bu dengenin
gözetilmemesiydi. Bu olumsuzluktan kaçınmak da ancak, mutedil ve samimi
davranacak bireyler yetiştirmekle mümkündü.
Çağını iyi bilen, Islam âlemindeki problemlerden haberdar olan Ahmet
Yesevi, Türk halkının bu mutedil mizaca uygun bir bilgelik geleneğine sahip
olduğunun farkındaydı. Bu yüzden daha çok Şiiler arasındaki batini aşırılık ve
Sünniler arasındaki katı şeriatçılık tavrı karşısında tarikat-şeriat dengesini gö-
zeten orta bir yol bulmuştur. Ibadetlere önem veren, şeriatın kurallarına uy-
maya özen gösteren ancak şekili dindarlığı öne çıkaran gayri samimi dindarlık
ile de savaşan Ahmet Yesevi bir nevi orta yolu ve temsil eden bir tasavvuf
terbiyesi vermek istemiştir ki bu Kadim Türk Bilgeliğinden gelen bir tutum-
dur.Onun hem “hoca” hem de “evliya” sıfatlarını birlikte taşıması bu yönüyle
şaşırtıcı olmasa gerek.47Ahmet Yesevi’nin tasavvuftaki bu tavrı Hikmetler’ine
de aynen yansımış ve şiirlerinde hep, şeriat ve tarikat görüşlerini birbirinin
karşısına koymak yerine, uzlaştırmaya ve kaynaştırmaya çalışmıştır. Bu da
onun Türk Bilgeliğine yaslanan bir duyarlılık geliştirdiğinin göstergesidir.
Ahmet Yesevi’nin şiirlerinde bilgeliğe ve bilgelere dikkat çekmesi onun bu
tavrının bir yansımasıdır. Bugün elimizde bulunan Divan-ı Hikmet’te şöyle bir
gezinti yaptığımızda bilge ve bilgelik kavramlarını sıkça kullandığını ve “Bil-
gelerden (Dânâ) işitip bu sözleri söyledim” diyerek bu hususu şiirine nakarat
bile yaptığını görüyoruz.Onun, Islam’ın emir ve yasaklar ile ibadetleri telkin
ederken kullandığı kavram dağarcığı hep Islami, fakat konulara yaklaşımda
ortaya koyduğu edası ve üslubu ise Kadim Türk Bilgeliğine dayanır.Böyle-
ce, her türlü aşırılıktan uzak bir Müslüman rehber olarak Ahmet Yesevi’nin
tasavvuf anlayışı ve tarikat pratiği bilgelikteki teori-pratik dengesine uygun
düşen bir hareket olarak Müslümanlar tarafından her yerde hoş karşılanmış,
hatta Islam’a dışarıdan bakanlar tarafından da, haklı olarak, bir hümanizma
haraketli olarak görülmüştür.
Yesevi’nin kendi milletini çok iyi tanıdığı ve onların kadim bilgeliğinden
haberdar olduğunun diğer bir göstergesi onun Islam’la daha yeni tanışmış

47
Ahmet Yesevi Divan-ı Hikmet, Edip Ahmet Atabet-ül Hakayık, s. 37.
802 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

olan ancak ona çok güçlü bir şekilde bağlanan saf gönüllü Türklere insani
değerleri sanki dinin temel rükünleri gibi öğretmiş olmasıdır. Bunu yaparken
Yesevi, dil, kültür ve davranış kalıpları açısından hep milli şuurdan yararlan-
mıştır. Divan-ı Hikmette, “Kâfir de olsa insanlara zarar vermemek sünnettir. Katı
kalpli ve gönül kırıcı olanlardan Allah şikâyetçi olacak. Böylesi kulları Allah biliyor ve
onlar için cehennemi hazırlıyor. Bu sözleri ben bilgelerden işittim ve söyledim”48 diyen
Yesevi kendi milli kültüründe zaten var olan bu unsurları alarak, Islam’ın ka-
ideleri içinde yoğurmuş ve tasavvuftaki hoşgörü ve tahammül kültürünün te-
melini atmıştır. Işte bu bilgelik geleneğine bağlı Anadolu mutasavvıfları An-
tik Yunanda ve 18. Yüzyıl Avrupa’sında ortaya çıkan hümanizmden çok farklı
bir yaşam felsefesi kurmuşlardır ki bu Anadolu hümanizmi adıyla anılabilir.
Hikmetlerde çokça rastlanan bu tür hümanist tavrın, hem Kuran ve Sün-
net’in öne çıkardığı iyilikler hem de Kadim Türk bilgeliği ve töresi tarafından
savunulan değerler olması da bizim tezimizi doğrulamaktadır. Bu anlamda,
“Resul, garip, fakir ve yetimleri sorduktan sonra, o gece Miraca çıktı ve Hakk cemalin
gördü. Geri gelip indiğinde fakirlerin halini sordu. Ben de bu yüzden gariplerin izini
arayıp indim işte”49derken Kuran’da çokça söz edilen fakir ve yetimlere müşfik
ve merhametli davranılmasını öğütleyen ayetlerden yararlanmaktadır. Ancak
bunu söyleme edası, vurgusu kendi milli şuurunun kadim bilgelik dilinden
izler taşır. Işte bütün bu hususları dikkate alması, yani, didaktik, Türkçe, şiir
tarzında, türkü formunda yazması ve aynı zamanda yazdıklarının Kuran’ın
ruhuna uygun olması, Ahmet Yesevi’nin hem Kadim Türk Bilgeliğine hem de
Kuran’ın hikmet anlayışına vakıf olduğunu göstermektedir.

V. SONUÇ
Türklerin millet olma süreçlerinin abideleri olan Türk Kitabeleri, Türk Tö-
resi ve Kadim Türk Bilgelik anlayışının en sağlam dayanaklarıdır. Nitekim bu
kitabelerdeki ruha bakıldığında, Türklerin, din, millet, toplum, tabiat ve dev-
let felsefelerinin ilk nüveleri göze çarpmaktadır. Onlarda, hem bilge kağan,
bilge vezirler, bilge bey ve buyrukların örnekleri sunulmaktadır. Bilgi vermek
için değil bir bilinç kazandırmak için yazıldığı açık olan bu kitabelerde geçen
bilgece tutum ve davranışlarıifade eden sözler bir araya getirilerek kolektif
bir bilgi ürünü olan Kadim Türk Bilgelik Geleneği ortaya konabilir. Bu bilge-

48
Yesevi, Hoca Ahmet, Divan-ı Hikmet, s. 65.
49
Yesevi, Hoca Ahmet, Divan-ı Hikmet, s.63.
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 803

lik geleneğinin diğer büyük medeniyetlerde olduğu gibi, çok yönlü, derin ve
bütüncül bir düşünme ve eylem boyutuna sahip olması onların kıymetini bir
kat daha arttırmaktadır.
Işte, eskiden gelen bu Türk bilgelik geleneği,Ahmet Yesev’inin gayretle-
riyle eda, tavır ve üslup olarak Müslüman Türklerin karekterine sinmiştir.
Ahmet Yesevi’nin Tasavvuf görüşünün ve Hikmetlerinin bir başarısı olan bu
gelenek Türklerin Müslümanlaşması açısından bir dönüm noktası olmuştur.
Bu durumu anlamak için, haritacılıkta olduğu gibi, kültür ve düşünce haya-
tında da bir sabit nokta almak gerekirse bu Ahmet Yesevi ve onun tasavvuf
geleneği olmalıdır.Yani, Kadim Türk Bilgelik Geleneği Islam’ın Yesevilik yo-
rumunda birleşip kaynaşarak hem Müslüman Türklerin hem de onlarla ka-
der birliği yapmış olan toplulukların ortak bir millet olmasını sağlamıştır.
Bu sayede, kendine mahsus din algısı ve felsefi tefekkürü ile sosyal hayat ve
devlet geleneği olan, tam anlamıyla bir Müslüman Türk milletinden bahset-
mek mümkün hale gelmiştir. Amiyane tabirle söylersek, Adriyatik’ten Çin
Seddi’ne kadar uzanan bu geniş coğrafyada hala devlet ya da etkili topluluk-
lar halinde varlıklarını sürdüren Türklerin her daim kendilerine mahsus bir
yaşam felsefesi, siyaset anlayışı ve hukuk sistemi geliştirmelerini mümkün
kılan temel faktör onların töreleri ve bilgelik geleneklerini koruyan Ahmet
Yesevi’nin Hikmetleri olmuştur.
Böylece, biri kültürün statik ve teorik boyutunu, diğeri ise dinamik ve
değişken boyutunu içeren Türk Töresi ve Bilgelik unsurları Hikmetler’de ka-
lıcı olarak kendini ortaya koymuştur. Yesevi, eserini Türkçe şiir formunda
yazmakla hem bu unsurları korumuş, hem de estetik bir duyarlılıkla Türk
Milleti’nin gönlüne hitap ederek kalıcı bir etki oluşturmuştur. Bunun yanın-
da, Hikmetler Türkçenin bir şiir, ilim ve din dili olmasının yolunu da açmıştır.
Aslında onun Türkçe şiir formunda yazmasının altında yatan asıl hikmet, bir
toplumun muhayyilesine ilk kez girecek olan kavramların o milletin ana dili
ve milli duyarlılığı ile estetik bir tarzda verilmek istenmesidir.

KAYNAKÇA
Aristoteles, Metafizik, çev. Ahmet Arslan, Sosyal Yayınlar, Istanbul, 2010.
Babinger, Franz ve Fuad Köprülü, Anadolu’da Islamiyet, çev. Ragıp Hulusi, Hazır-
layan Mehmet Kanar, Insan Yayınları, 2. baskı, Istanbul, 2003.
Bonos, Edvard de. Tekstbook of Wisdom, Penguen, Middlesex, England, 1996.
Çalışkan, Ismail “Ahmed Yesevî Düşüncesinde Kuran’ın Yeri –Bir Gönül Erinin
804 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

Mısralarına ‘Ruh Veren Ayetler”. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşma-
sı. 26-28 Mayıs 2014. Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB).
Eskişehir, ss.421-434 http://bilgelerzirvesi.org (16.08.2016) içinde.
Delaney, CF. “Wisdom” The Cambridge Dictionary of Philosophy, ed. Audi R. Cambri-
dge, Cambridge University Press, 1999.
Dictionary of Bible, ed. John L. Mc.Kenzie, S.J. Geoffry, Chapman, London, Dub-
lin, 1965.
Dini Kavramlar Sözlüğü, Fikret Karaman, v.d., Diyanet Işleri Başkanlığı Yayınları,
Ankara, 2006.
Gökalp, Ziya, Türk Töresi, Ötüken Yayınları, 2. baskı, Istanbul, 2014.
1. Grousset, Rene, Steplerin Imparatorluğu Atilla, Cengiz Han, Timur, Türk Tarih
Kurumu, (tercüme Halil Inalcık) Ankara, 2011.
2. Guénon, Rena, “Nefsini Bil” Akademi Dergisi, s. 23, 24,” http://www.kemal-
ersozlu.net/ersozlu/hikmet.htm içinde.
3. Günay, Ünver ve Harun Güngör, Başlangıcından Günümüze Türklerin Dini Ta-
rihi, Berikan Yayınevi, Kayseri, 2015.
4. Güngör, Erol, Tarihte Türkler, Ötüken Yayınları, 15. Baskı, Istanbul, 1988.
5. Hasan, Nadirhan “Ahmed Yesevi Hikmetlerinin Dil Özellikleri Üzerine Bazı
Mülahazalar”, Turkish Studies, cilt 10/8 Spring 2015, p. 1345-1354.
6. http://www.kemal-ersozlu.net/ersozlu/hikmet.htm (03.08.2016)
7. Kaplan, Mehmet, Türk Milletinin Değerleri, MEB, Ankara, 2001.
8. Keklik, Nihat, Felsefenin Ilkeleri, Doğuş Yayınları, Istanbul, 1984.
9. Kindi, Felsefi Risaleler çev. Mahmut Kaya, Iz yayıncılık, Istanbul, 1994.
10. McKenzie, John L., “Reflections on Wisdom” Journal of Biblical Literature,
86.1, 1967.
11. Orkhun, H. N., Eski Türk Yazıtları, Birleştirilmiş 3.baskı, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara, 2011.
12. Önal, Mehmet, “Wisdom and Philosophy in Islamic Thought” (Yayımlanma-
mış doktora tezi), Wales Üniversitesi-Lampeter (U. K.), 1998.
13. Öztürk, Ali, Ötüken Türk Kitabeleri, MEB Yayınları, Ankara, 2001.
14. Polin, Raymond “Against Wisdom” Philosophy and Phenomenological Research,
16.1,1955.
15. Smith, Huston, The Illustrated World’s Religions: A Guide to our Wisdom
Traditions, San Francisco Harper, San Francisco, 1994.
16. Standford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/entries/wis-
dom/(03.08.2016).
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 805

17. Tan, Bilal, Kurân’da Hikmet Kavramı, Pınar Yayınları, Istanbul, 2000.
18. Wieger, Leon and Derek Bryce, Wisdom of the Daoist Masters: The Works
of Lao Zi (Lao Tzu), Lie Zi (Lieh Tzu), Zhuang Zi (Chuang Tzu), Cambrian
News, 1984.
19. Yaşarbaş, Enver, Islamiyet’ten Önce Türk Tarihi ve Medeniyeti, Bakanlar Mat-
baacılık, Erzurum, 2000.
20. Yesevi, Ahmet, Divan-ı Hikmet, Edip Ahmet, Atabet-ül Hakayık, Komisyon,
Toker Yayınları, Istanbul, 1986.
21. Yesevi, Hoca Ahmet, Divan-ı Hikmet, Hazırlayan Hayati Bice, Türkiye Diya-
net Vakfı Yayınları, 5. baskı, Ankara, 2015.
22. Yılmaz, Hakkı, Kuranda Hikmet Sözcüğünün Anlamı (www.istekuran.com/in-
dex.php?page=kur-an-dakihikmet-soezcueguenuen-anlami-11-01-2006)
23. Yılmaz, Salih, “Türk Mitolojisinde Bilgelik Kavramı”, Türk Dünyası Bilgeler Zir-
vesi: Gönül Sultanları Buluşması, 26-28 Mayıs 2014, Eskişehir 2013, Türk Dünyası
Kültür Başkenti Ajansı (TDKB) Eskişehir, http://bilgelerzirvesi.org (16.08.2016)
içinde.
24. Yusuf Has Hacip, Günümüz Türkçesi ile Kutadgu Bilig Uyarlaması, (hazırlayan
Fikri Silahdaroğlu), Kültür Bakanlığı, Ankara, 1996.
25. Şeker, Fatih M., Türk Dini Düşüncesinin Teşekkül Devri, Dergah Yayınları,
2013, Istanbul.