MSIMDHNIA E HISTORIS MODERNE T EUROPS JUGLINDORE

Materiale Msimore Plotsuese

Perandoria Osmane

Msimdhnia e Historis Moderne t Europs Juglindore. Materiale msimore plotsuese.

Redaktor pr botimin n gjuhn shqipe: Helian Demiri
Titulli n origjinal: Teaching Modern Southeast European History, Alternative Educational Materials, The Ottoman
Empire (Msimdhnia e Historis Moderne t Europs Juglindore, Materiale msimore plotsuese, Perandoria
Osmane), Selanik, 2005
Prkthyen nga anglishtja: Danjela Shkalla, Lumnis ela, Sonila Danaj
Redaktor gjuhsor: Prof. asc. Dr. Tomor Plangarica
Recensent pr botimin n gjuhn shqipe: Prof. Dr. Xhevat Lloshi
Faqosja dhe botimi: Bato i Divajn
Numri i kopjeve: 2000
Raportues i CDRSEE-s n bordin drejtues t Projekti i Historis s Prbashkt: Costa Carras
Drejtor ekzekutiv: Nenad ebek
Drejtor i programeve: Corinna Noack-Aetopulos
Koordinator t projektit: George Georgoudis dhe Biljana Mekovska
Sponsor pr botimin n gjuhn shqipe:

United States Institute for Peace

Dr. Peter Mahringer Fonds

And the generous financial support of the European Commission through the European Agency for
Reconstruction.

Original English Edition:

Sponsors: The United States Department of State, the United States Agency for International Development (USAID),
the German Ministry of Foreign Affairs, and the Stability Pact for South Eastern Europe.

Disclaimer: The designations employed and presentation of the material in this book do not imply the expression of any opinion whatsoever on
the part of the publisher (Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe, Foundation Open Society Institute Macedonia), nor on
the part of the sponsors (the European Agency for Reconstruction and the Foundation Open Society Institute Macedonia). This book contains
the views expressed by the authors in their individual capacity and may not necessarily reflect the views of the CDRSEE and the sponsoring
agencies.

Copyright: Center for Democracy and Reconciliation in Southeastern Europe (CDRSEE)

Krispou 9, Ano Poli, 54634 Thessaloniki, Greece
Tel.: +30 2310 960820-1, fax: +30 2310 960822
Email: info@cdsee.org, web: www.cdsee.org

MSIMDHNIA E HISTORIS MODERNE T EUROPS JUGLINDORE

M a t e r i a l e M s i m o r e P l o t s u e s e

LIBRI I PUNS 1

Perandoria Osmane
Redaktor: HALIL BERKTAJ dhe BOGDAN MURGESKU
Redaktore e prgjithshme e serise: KRISTINA KOULOURI

Center
for
Democracy
and
Reconciliation in Southeastern Europe
w w w . c d s e e . o r g

Shkup 2007

HARTA 1: EUROPA JUGLINDORE

PERANDORIA OSMANE

FALNDERIME

Bordi drejtues i Qendrs pr Demokraci dhe Pajtim n Europn Juglindore (CDRSEE) dshiron
tu shpreh mirnjohje t thell t gjith studiuesve dhe kontribuesve t tjer t cilt, me punn
e tyre serioze, bn t mundur prfundimin e katr Librave t puns t Historis.
Nj kontribut t shklqyer ka dhn prof. Kristina Koulouri (koordinatore e prgjithshme dhe
redaktore e seris), pa punn serioze dhe profesionalizmin, aftsin drejtuese dhe prkushtimin
vetjak t s cils do t ishte e pamundur t prfundonte ky projekt. Prpjekjet e palodhura
dhe prkushtimi i gjasht redaktorve t katr Librave t puns, prof. Halil Berktajit dhe prof.
Bogdan Murgeskut (Perandoria Osmane), dr. Mirela Luminita Murgeskut (Kombet dhe shtetet
n Europn Juglindore), prof. Valeri Kolevit dhe prof. Koulourit (Luftrat Ballkanike), dhe Z.
Kreshmir Erdeljasit (Lufta e Dyt Botrore), t cilt, pavarsisht nga pengesat e shumta q kan
hasur gjat ktyre dy viteve e gjysm, bn t mundur botimin e librave q ju sot keni n dor.
Bordi drejtues u sht tepr mirnjohs ktyre studiuesve, pr bashkpunimin e ngroht dhe
prpjekjet e tyre t vazhdueshme.
Gjithashtu do t donim t falnderonim edhe t gjith studiuesit q kontribuan pr hulumtimin,
shqyrtimin dhe grumbullimin e materialeve t prfshira n kta libra katrmbdhjet studiues,
nga njmbdhjet shtete t Europs Juglindore. Ne i falnderojm ata shum przemrsisht pr
ort q kan kaluar n arkivat kombtar t vendeve t tyre, bibliotekat dhe koleksionet vetjake,
pr t gjetur tekstet dhe figurat e prfshira n kta libra. Nj falnderim i veant u prket edhe
msuesve t historis, t cilt morn pjes n takimet e puns pr t vlersuar apo pr t dhn
vrejtjet prkatse pr kta Libra pune, gjat procesit t shkrimit t tyre. Do t dshironim t
prmendnim ktu edhe antart e Komisionit t CDRSEE-s pr Msimin e Historis, t cilt
jan prfshir n kt projekt qysh kur ai nisi, n vitin 1998.
Prof. Robert Stradlingu, prof. Maria Todorova, prof. Peter Vodopiveci dhe Ivan Vejvoda, duke
qen recensent t ktij botimi, kan shqyrtuar dhe komentuar hollsisht prmbajtjen e t katr
Librave t puns, duke dhn n kt mnyr nj kontribut t rndsishm n saktsimin,
harmonizimin dhe baraspeshimin e burimeve t prfshira n ta.
S fundi, shum falnderime stafit t CDRSEE-s, t cilt e prkrahn qysh n fillim kt projekt,
kontribuan dhe mbshtetn procesin q nga hedhja e ides, deri n realizmin e tij prfundimtar.

Kosta Karras
Raportues pran bordit drejtues t Projekti i Historis s Prbashkt.

FALNDERIME

Pikspari, ishte ideja e Kosta Karrasit q bri t mundur fillimin e ktij projekti; pr m tepr, ishte
prkushtimi dhe energjia e tij e pashtershme q mundsuan kt nism. Sinqerisht, i detyrohemi
shum atij pr kujdesin q ka treguar ndaj projektit dhe pr punn e tij si redaktor e prfaqsues
i bordit drejues.
Kjo nism e Qendrs, e quajtur Msimdhnia e historis moderne t Europs Juglindore, sht
mbshtetur bujarisht nga Agjencia e Kombeve t Bashkuara pr Zhvillim Ndrkombtar (USAID)
dhe Ministria e Punve t Jashtme Gjermane, t cilave u jemi shum mirnjohs pr mbshtetjen
e tyre tepr t rndsishme financiare. N kto organizata donatore, individt me t cilt kemi
bashkpunuar ishin gjithnj t gatshm pr t na ndihmuar dhe mbshtetur n mnyr tepr
dashamirse. Gjithashtu, duam t prmendim edhe Ministrin e Punve t Jashtme Britanike, e
cila ishte e para q mbshteti Projektin e Historis s Prbashkt dhe q prgatiti terrenin pr
kta libra pune t Historis. Falnderojm Paktin e Stabilitetit, nn kryesin largpamse t dr.
Erhard Busekut, q kuptuan rndsin e ksaj nisme dhe na dhan mbshtetjen e tyre.
Meritojn t prmenden vean edhe grupi i sponsorizuesve; pa besimin dhe pa mbshtetjen
bujare t tyre, projekti yn nuk do t mund t realizohej. Kta donator jan: Coca-Cola HBC,
Regency Hyatt n Selanik dhe Titan, S.A. Mbshtetja e donatorve dhe financuesve tan bri
t mundur kt arritje t stafit ton dhe t gjith atyre q punuan n Projektin e Historis s
Prbashkt.
Mbi t gjith duhet t falnderojm Kosta Karrasin. N radh t par, ishin sugjerimet e tij q
bn t mundur realizimin e ktij projekti; ishte prkushtimi i tij i palodhur q ndihmoi t gjith
kontribuesit t ecnim prpara dhe t mundsonim realizimin e ksaj nisme. Me t vrtet q i
detyrohemi s teprmi pr kt.

Riard Shifter
Kryetar i bordit drejtues

PARATHNIE

Modernizimi i msimdhnies s historis n shkoll, shfrytzimi dhe prdorimi i metodave

bashkkohore n msimdhnie sht nj proces q n periudhn e tanishme sht i
domosdoshm, sidomos kur kihen parasysh nevojat pr nj rifreskim t teksteve shkollore t
historis dhe krkesat e vet msuesve pr t prditsuar msimdhnien.
Pr ti ardhur n ndihm msimdhnies s historis n shkoll, e cila aktualisht gjendet
prball krkesave t ksaj natyre, sht ndrmarr hartimi dhe botimi n anglisht dhe n disa
prej gjuhve t vendeve t Ballkanit, dhe n kt kuadr edhe n gjuhn shqipe, i Librave t
puns pr msimdhnien e historis n shkoll, si material plotsues n studimin e historis s
Europs Juglindore.
Botimi i Librave t puns sht br n kuadr t projektit ndrballkanik Msimdhnia e
Historis Moderne t Europs Juglindore t Qendrs pr Demokraci dhe Pajtim n Europn
Juglindore (CDRSEE).
N kto Libra pune trajtohen disa periudha me rndsi t veant t historis s rajonit t
Ballkanit. Librat jan nj prmbledhje tematike burimesh parsore, dokumentare dhe pamore
q fokusohen n kt problematik: Perandoria Osmane, Kombet dhe shtetet n Europn
Juglindore, Luftrat Ballkanike dhe Lufta e Dyt Botrore.
Ky botim synon q t sjell nj sr risish nga t cilat mund t prmendim:
Njohja dhe interpretimi i fakteve dhe dukurive historike n shkoll prmes burimeve parsore,
t cilat nxisin dhe zhvillojn mendimin kritik t nxnsve dhe debatin.
Vshtrimi dhe studimi i historis kombtare si pjes e historis s rajonit, historis europiane
dhe asaj botrore, duke iu larguar n kt mnyr shkrimit t historis me nota nacionaliste dhe
etnocentriste.
Studimi dhe interpretimi i fakteve dhe dukurive q lidhen me jetn e prditshme t popujve
t ktij rajoni, me zakonet dhe doket e tyre, veshjet, artin, kulturn, letrsin, fen, legjislacionin,
me shqetsimet dhe meditimet q lindin tek njerzit e thjesht, q m tej bhen barts, pse jo
edhe aktor n histori.
Sidoqoft, librat nuk mtojn q t shqyrtojn n mnyr shteruese do aspekt historik q lidhet
me kto periudha; ato synojn t nxisin krkime t mtejshme studimore, kritika dhe debate.
Me botimin e librave n gjuhn shqipe, tashm edhe msuesit, nxnsit dhe studiuesit shqiptar
do t ken nj mundsi m shum q ti prdorin kto materiale n msimin dhe msimdhnien
e historis, si dhe n punn e tyre krkimore.

Helian Demiri
Redaktor pr botimin n gjuhn shqipe

Kristina Koulouri

HYRJE E PRGJITHSHME

Paraqitja e projektit
Prgatitja e materialeve plotsuese pr msimdhnien e historis s Europs Juglindore sht siprmarrje
tepr ambicioze dhe e vshtir, meqense interpretimi i s shkuars kolektive dhe prmbajtja e historis,
ashtu si msohet n shkolla, ka shkaktuar debate t shumta e t nxehta jo vetm ndrmjet vendeve
fqinje, por edhe brenda t njjtit shtet.
Megjithat, nevoja pr nj botim t till ka dal si prfundim i natyrshm i projekteve studimore, t cilat
gjat dhjetvjearit t fundit jan prpjekur t analizojn materialet dhe programet shkollore, pikpamjet
e msuesve dhe opinionit publik n vendet e Europs Juglindore.
Komisioni i CDRSEE-s pr Msimin e Historis filloi pun pr Projektin e Historis s Prbashkt n
vitin 1999. Mbasi organizoi dy seanca trajnimesh dhe botoi dy libra (Msimdhnia e historis s Europs
Juglindore dhe Clio n Ballkan. Politikat e msimdhnies s historis), Komisioni ishte n gjendje t
prcaktonte mangsit konkrete n msimin e historis, karakteristikat e ndryshme t sistemeve
arsimore, rolin e administrats qendrore, dshirat dhe synimet e msuesve pr futjen e risive n procesin
e msimdhnies s historis.
Ndaj u vendos q t shkohej prtej prcaktimit t problemeve e kqyrjes s gjendjes s tanishme,
dhe t prvijohej nj mnyr e re pr msimdhnien e historis, e cila do t ishte fryt i njohurive t
prbashkta jo t nj grupi t vogl historiansh, por t nj rrjeti m t gjer studiuesish, t cilt kan
kontribuar n dy fazat e para t Projektit t Historis s Prbashkt. Prve koordinatorve, t cilt
ishin prgjegjs pr strukturimin e secilit libr dhe pr prcaktimin prfundimtar t burimeve, n kt
projekt kan kontribuar edhe dy studiues nga secili vend, t cilt przgjodhn dokumentacionin (tekstet
dhe figurat), sipas udhzimeve t vendosura n konceptimin fillestar t librave. Pr m tepr, librat, t
cilt jan paraqitur ktu n kt form prfundimtare, jan rishikuar dhe vlersuar fillimisht n formn
e tyre paraprake nga dy msues, n takime t veanta t realizuara vitin e kaluar, pr t par se sa
t pranueshme ishin kto materiale msimore pr vet msuesit e historis. S fundi, materialet jan
rishikuar nga pes recensent: Kosta Karrasi, Robert Stradlingu, Maria Todorova, Peter Vodopiveci dhe
Ivan Vejvoda. Ata kan dhn nj ndihmes t vlefshme n lidhje me aspekte t veanta t historis s
Europs Juglindore dhe mbi shtjet e msimdhnies s historis.
Projekti u hartua duke patur parasysh dhe shqyrtuar pikat e mposhtme:
1) programet e veanta shkollore dhe paragjykimet etnocentrike n msimdhnien e historis, t cilat
ekzistojn n t gjitha vendet e rajonit;
2) faktin q ndryshimet n tekstet shkollore t historis, n shumicn e vendeve t Europs Juglindore,
varen nga ministrit e arsimit, t cilat ushtrojn nj kontroll t rrept mbi prmbajtjen e programeve
shkollore dhe librave;
3) dshirn e msuesve pr t pasuruar dhe rifreskuar msimdhnien me materiale plotsuese, t cilat
mund ti gjenin leht;
4) pamundsin pr t hartuar nj tekst t vetm shkollor, ku historia e Europs Juglindore t paraqitej si
nj e vetme, i cili t mund t prdorej n t gjitha shtetet e Europs Juglindore.
Pr kto arsye menduam q sht m mir t prgatisim libra tematik (librat e puns) me dokumente t
shkruara dhe pamore, t cilt do t shrbejn si plotsues t teksteve ekzistuese shkollore.
Pra, kta libra pune nuk synojn t zvendsojn tekstet shkollore t Historis q prdoren tani n klas,
9

HYRJE E PRGJITHSHME

as nuk mtojn t japin nj prshkrim shterues t historis s Europs Juglindore nga shekulli i 14-t
deri m sot. Megjithat, ata kan synime informuese dhe morale, mundsojn metoda t shumta dhe
mjete t larmishme pr msimdhnien e historis. Ata sugjerojn rishikimin dhe rishkrimin e metodave t
msimdhnies s historis dhe jo brendin a prmbajtjen e saj.

Qllimet dhe przgjedhja

Pr prcaktimin e qllimeve t prgjithshme dhe t veanta t ktij materiali msimor, si dhe pr
przgjedhjen prfundimtare t temave dhe burimeve historike t prfshira n t, pika fillestare ishte
vlersimi realist i kushteve t tanishme t msimdhnies s historis dhe krijimi i nj koncepti t ri, m
largpams n interpretim. Propozimet tona bazohen n studimet e kohve t fundit n fushn e historis
dhe n projekte t ngjashme pr prmirsimin e msimdhnies s historis, kryesisht n Europ.
N kt kuadr, propozohen dy ndryshime t rndsishme:
Ndryshimi n mnyrn e trajtimit historiografik t dukurive
Historia kombtare q msohet n shkolla nuk duhet t jet histori nacionaliste. Duke marr t mirqen
faktin q forma mbizotruese e historis n shkolla sht historia kombtare, ndrsa historia e vendeve
fqinje msohet sipas nj kndvshtrimi etnocentrik, ne nuk propozojm ta zvendsojm historin
kombtare, por t ndryshojm mnyrn se si jepet msim.
Historia e rajonit t Europs Juglindore nuk mund t shikohet m vete, por si pjes e historis europiane
dhe e historis botrore. Kjo do t thot gjithashtu q ideja se historia e Ballkanit pati nj zhvillim t
veant nuk sht e pranueshme dhe mnjanohet si klishe dhe paragjykim.
Historia e secilit shtet m vete, dhe e rajonit n trsi, nuk sht trajtuar si e pandrprer, e njtrajtshme
dhe harmonike. Ndarjet, konfliktet dhe kndvshtrimet e ndryshme jan vn n dukje po aq sa edhe
elementet e prbashkta dhe t prafrta. N vend q t prpiqemi t paraqesim nj pamje harmonie t
rreme, dshirojm t tregojm mnyrat se si tu msojm nxnsve rreth dallimeve dhe kontradiktave.

Ndryshimi n metodn e msimdhnies

Historin e msojm q t njohim dhe kuptojm t shkuarn ton. Nse e gjith lnda e historis
kombtare q msohet n shkolla, njsohet me kombin, ather bhet nj prpjekje pr t kuptuar q
kombi nuk duhet t shihet si i vetmi identifikim i mundshm. Nxnsve u krkohet t shkojn prtej
kombit, t identifikohen me trsi m t gjera apo m t ngushta dhe t pranojn identitete t ndryshme
q plotsojn njri-tjetrin. Identiteti femror apo mashkullor, identiteti vendor a lokal, identiteti i nj tifozi n
klubin e futbollit apo identiteti europian mund t paraqiten si shembuj identitetesh q mund t bashkjetojn,
pa qen, n t vrtet, njlloj t rndsishm pr individt q i mbartin ato. Nxnsve u mundsohet t
zgjerojn njohurit e tyre, duke shtrir horizontet e s shkuars prtej kufijve t gjeografis politike.
Zhvillimi i mendimit kritik sht nj tjetr qllim i rndsishm i msimdhnies s historis. Ky qllim
mund t arrihet me m shum sukses me an t prdorimit t dshmive a dshmitarve t drejtprdrejt t
pranishm n ngjarje, q paraqesin pamje t ndryshme t s njjts ngjarje, ekzistenca e t cilve lkund
sigurin e nj t vrtete t vetme dhe prjashtuese ndaj interpretimeve t tjera.
Puna me dshmit historike synon t kultivoj tek nxnsit elementet e puns krkimore e interpretuese
t historianit. sht e rndsishme pr nxnsit t kuptojn q nj dokument historik mund t jet
10

HYRJE E PRGJITHSHME

subjekt i interpretimeve t ndryshme; kjo nuk do t thot q ai dokument sht keqprdorur apo q sht
shtrembruar qllimisht.
Prmes msimit t historis, nxnsit duhet t zhvillojn aftsin pr t vlersuar veprimet njerzore dhe
t japin gjykime morale. Zhvillimi i mendimit kritik nuk mund t bazohet thjesht n ngritjen e dyshimeve;
ai duhet t ndihmoj pr t krijuar qytetar t prgjegjshm me vlera morale, t cilt jan n gjendje t
prballojn do lloj prpjekjeje pr ti mashtruar ata.

N hartimin e ktij projekti sht mbajtur parasysh q t gjith popujt e Europs Juglindore t jen n
gjendje t gjejn veten e tyre n kta libra pune. Ndaj, dy krkesa qen t nevojshme:
a) prputhja e brendis s librave t puns me programet dhe tekstet e tanishme shkollore;
b) paraqitja e baraspeshuar dhe prfaqsimi po ashtu i barabart i t gjitha vendeve t Europs Juglindore
n to.
Pr t patur kt prputhje, u przgjodhn katr tema t historis moderne q gjenden n t gjitha
programet shkollore t rajonit:
Perandoria Osmane
Kombet dhe shtetet
Luftrat Ballkanike
Lufta e Dyt Botrore
Pr t patur nj prfaqsim t baraspeshuar, krkuam dshmi historike nga njmbdhjet shtete, pa
prdorur kriterin e kontributit t secilit shtet n historin e rajonit, dhe pa prdorur asnj lloj njsie matse.
Megjithat, prfaqsimi i secilit vend ndryshon n varsi t tems s librit. Pr shembull, ishte e natyrshme
q Sllovenia t dilte m n pah n librin mbi Luftn e Dyt Botrore, sesa n librin mbi Luftrat Ballkanike.
Mungesa e baraspeshs hera-hers ka ndodhur edhe pr shkak t gatishmris s treguar nga studiuesit,
t cilve iu krkua t studionin burimet pr secilin shtet dhe shkalls s puns krkimore t br nga vet
ata. Gjithashtu duhet shtuar se disa vende kan arkiva t organizuar m mir, botime sistematike t
dokumenteve dhe mundsi pr t punuar me nj shumllojshmri m t madhe burimesh historike. Pra,
ka pasur pengesa t cilat, pavarsisht nga synimet tona paraprake, kishin nj ndikim t pashmangshm
n baraspeshn prfundimtare t dokumenteve.

Katr tema, nj koncept

Nse gjeografikisht brendia e katr librave ka t bj me Europn Juglindore, nga Sllovenia n Qipro,
shtrirja e tyre kronologjike prfshin periudhn nga pushtimi osman i Ballkanit deri n ditt e sotme.
Temat q zgjodhm mbulojn t gjith kt hark kohor dhe plotsojn njra-tjetrn. Ndrkoh q ecuria
kronologjike e ngjarjeve shfaqet n vijimsi nga njri libr tek tjetri, ka edhe pjes t cilat prkojn me
njra-tjetrn.
Libri i puns 1 Perandoria Osmane dhe Libri i puns 2 Kombet dhe shtetet n Europn
Juglindore mbulojn periudha t gjata kohore, nga shekulli i 14-t deri n fillim t shekullit t 19-t, dhe
nga shekulli i 18-t deri n fund t shekullit t 20-t. Libri i puns 3 Luftrat Ballkanike dhe Libri i
puns 4 Lufta e Dyt Botrore mbulojn periudha m t shkurtra kohore dhe prfshijn dy konflikte t
mdha t armatosura n rajon. N kndvshtrimin ton, Libri i puns 1 dhe Libri i puns 3 kan t bjn
m tepr me historin rajonale, ndrsa dy t tjert, Libri i puns 2 dhe Libri i puns 4, u prkasin kryesisht
historis europiane dhe botrore, edhe pse ata srish prqendrohen n Europn Juglindore.
Nuk kemi ln mnjan, gjithashtu, historin e politiks dhe t diplomacis. Prkundrazi, dy nga
11

HYRJE E PRGJITHSHME

librat e puns kan luftn si tem kryesore. Kjo przgjedhje mbshtetej n besimin ton q heshtja ndaj
konflikteve t shkuara nuk sht rruga m e prshtatshme pr t prvijuar e nxitur paqen n t ardhmen.
Pr popujt e Europs Juglindore, luftrat prbjn nj pjes t madhe t prvojs s tyre t prbashkt
historike dhe do t ishte gabim ti linim ato jasht nj projekti q synon t nxis njohjen e s shkuars s
prbashkt.
Si n aspektin e saj vrtet tragjik, po ashtu dhe n imazhin e saj heroik apo t idealizuar, lufta n
shekullin e 20-t ka qen me t vrtet nj ngjarje e rndsishme dhe ka shoqruar kujtimet e t gjith
brezave. Monumentet, ceremonit, prvjetort dhe varrezat i forcojn dhe i prjetsojn kto kujtime edhe
m tepr. Prania e saj ka pasur t njjtn rndsi edhe n historiografi. N historiografin tradicionale
t bazuar n ngjarje, lufta vendoset n qendr t periudhs historike dhe mbizotron n trajtesat a
interpretimet historike t periudhs prkatse. Shumica e kthesave historike prkon me ngjarje politike
ose luftra. Prve ksaj, i gjith shekulli i 20-t mund t ndahet n periudha, me an t nj ecurie
kronologjike luftrash: Luftrat Ballkanike, Lufta e Par Botrore, vitet mes dy luftrave, Lufta e Dyt
Botrore, periudha mbas Lufts dhe Lufta e Ftoht, si dhe luftrat n Jugosllavi. Mpakja apo zbehja
e ngjyrave t ndezura t ngjarjeve historike hera-hers perceptohej nga disa studiues e didakt si nj
politik e prshtatshme pr nj arsimim paqsor: historia nuk do t shqyrtonte dhe nuk do t bnte
interpretime pr luftrat n periudha t caktuara dhe nuk do t trajtonte modelet heroike luftarake, por do
t prqendrohej n jetn e prditshme dhe n historin ekonomike, shoqrore dhe kulturore. Por si mund
t msojm rreth shekullit t 20-t ose shekujve t mparshm, pa iu referuar lufts? Nga ana tjetr, a
i shkatrron prfundimisht paragjykimet a klishet ekzistuese msimdhnia q prqendrohet n jetn e
prditshme, pa trajtuar ngjarjet politike, konfliktet ideologjike dhe ndarjet shoqrore? N t vrtet, politika
e t msuarit vetm rreth asaj ka lidhet me jetn e prditshme dhe kulturn l shtje tepr delikate t
hapura pr interpretime, t cilat nxnsit do ti krkojn dhe gjejn jasht shkolls. Por msimdhnia e
historis parakupton ti mbroj ata ndaj interpretimeve paragjykuese t s shkuars, t cilat kan t bjn
kryesisht me konfliktet politike dhe shoqrore. Zgjidhja gjendet n nj metod m t re. Dikush mund
t msoj pr luftn, pa i thurur lavde asaj dhe pa detaje, shifra apo data t mrzitshme. Lufta mund
t msohet si pjes e nj prvoje t prbashkt njerzore, n llogore e n prapavij, me an t syve t
fmijve, me an t uris, varfris, strategjive t mbijetess dhe mdyshjeve morale. sht pikrisht kjo
metoda q ne zgjodhm n prgatitjen e ktyre librave t puns.
N t njjtn koh, u munduam tu kushtojm vmendjen e duhur pjesmarrsve t heshtur t historis,
si grave dhe fmijve, t cilt tradicionalisht mungojn n tekstet shkollore. Nse nuk arritm shkalln e
prfaqsimit q dshironim, kjo ndodhi pr shkak se n burimet m t shumta dhe m t shfrytzueshme,
grat dhe fmijt zn nj vend t vogl.
Protagonistt n kta libra pune jan njerzit e mdhenj, t njohur madje edhe jasht kontekstit t
historis s tyre kombtare, por edhe njerzit e thjesht, anonim, nga do cep i Europs Juglindore, ata
t cilt, n fund t fundit, i japin jet historis. Nse do t fshinim emrat e njerzve dhe vendeve nga
tekstet, n disa raste nuk do t ishim t sigurt se cilit shtet apo popull u referohen ato burime. Nj form
e till pune n msimdhnie, nj ushtrim i till shkollor, do t tregonte t prbashktat e shum prvojave,
pavarsisht nga ndarjet kombtare dhe kufijt politik.
Ne jemi prpjekur t paraqesim jo vetm aspektet negative t prvojs historike, por edhe ato pozitive,
ato q shprehin ndjenjat njerzore, si miqsia, solidariteti dhe dfrimi. Ndaj n Librat e puns 3 dhe 4 kemi
prfshir kapituj t veant q trajtojn akte humanizmi dhe solidariteti n koh lufte - n koh konfliktesh,
urrejtjesh dhe mbijetese. Megjithat, jemi munduar q n pamjen a portretin vetjak t popujve t Europs
Juglindore t paraqesim edhe ant negative t tyre. N t vrtet, sfida m e vshtir ndoshta sht t
bashkrendojm veten ton me ant negative dhe t errta t historis son.
Luftrat n Jugosllavi gjat viteve 90-t risolln n trajtesat perndimore shum paragjykime a klishe
negative mbi t veantn e Ballkanit. Kjo seri librash pune mbi historin bashkkohore t Europs
12

HYRJE E PRGJITHSHME

Juglindore u jep vetm nj prgjigje t pjesshme paragjykimeve t tilla. Megjithat, kjo prgjigje nuk
bazohet n ndonj prpjekje pr t provuar vlern e rajonit. Ne besojm se informacioni q kan kta libra
pune sht i mjaftueshm pr t hedhur drit mbi paragjykimet dhe pr t kontribuar n nj vetidentifikim
europian, n t cilin prfshihet edhe kjo pjes e kontinentit.
S fundi, przgjodhm formn e nj botimi "tradicional" t shtypur, ku teksti sht mbizotrues ndaj
figurs, ka mund ti bj kta libra t duken m pak trheqs, madje edhe t vshtir pr tu lexuar. sht
e qart se sht m e vshtir t lexosh nj tekst t shkruar n nj gjuh t panjohur, sesa t lexosh
figurn nga nj shtet, gjuhn e t cilit dikush nuk e flet. Pra, problemi kryesor i komunikimit ndrmjet
msuesve t historis n vendet e Europs Juglindore ka qen pengesa gjuhsore. Por prkthimi i
shmang kto pengesa dhe na mundson t dgjojm zrin e t tjerve.
Pr m tepr, aspekti m i rndsishm i t qent konservator nuk lidhet me mjetin. sht e qart q
nj CD-ROM mund t prdoret po aq tradicionalisht sa nj libr i shtypur, ndrkoh q interneti prfshin
informacione t diskutueshme q shtrembrojn dshmit historike dhe riprodhon paragjykime dhe
interpretime t cekta.

Struktura dhe prdorimi

Si u prmend edhe m lart, katr librat plotsojn njri-tjetrin, pavarsisht se n t njjtn koh secili nga
ata prmban nj tematik t veant dhe mund t prdoret m vete.
Struktura e prgjithshme e ktij botimi sht si m posht:
Hyrja e prgjithshme, e shkruar nga koordinatori i prgjithshm, n t ciln paraqitet koncepti i prgjithshm
i Librit t puns dhe ku msuesve u jepen udhzime metodologjike. Hyrja e prgjithshme gjendet vetm n
Librin e puns 1;
Kronologjia (Pasqyra e ngjarjeve);
Hyrjet e veanta pr secilin Libr pune, t shkruara nga koordinatort prkats dhe q paraqesin temn
e veant t secilit libr pune;
Seksionet tematike - Katr deri n gjasht kapituj, me nj numr t ndryshm nnkapitujsh. Secili
kapitull nis me nj hyrje t shkurtr dhe prfshin tekste dhe figura, t paraqituara apo t shoqruara me
shnime shpjeguese, ndrkoh q secilin tekst e pasojn pyetje t veanta.
Referencat, t cilat n t vrtet prbjn nj bibliografi t prbashkt pr t gjitha vendet.
Hartat, dy ose tri pr secilin libr pune.
N przgjedhjen e dokumenteve kemi prdorur parimin q do relike nga e shkuara mund t
perceptohet si burim historik. Prandaj jemi prpjekur t prfshijm shumllojshmri tekstesh dhe
figurash, n mnyr q ato t bheshin shprehse t aspekteve politike, ekonomike, shoqrore dhe
kulturore t prvojave t ndryshme historike dhe t shkaktonin reagime t ndryshme tek lexuesi. Kemi
ndjekur nj model t njjt pr paraqitjen e teksteve n t gjith librat e puns, sipas t cilit do
tekst ka nj titull, pasohet nga nj shnim shpjegues dhe nga pyetjet. Pr m tepr, n disa raste
ka pyetje t prgjithshme n fund t do kapitulli. Pyetjet synojn t ndihmojn msuesit e historis
gjat msimdhnies; ata mund ti prdorin pyetjet ashtu si jan, ose mund t krijojn pyetje t tjera.
Gjithashtu mund t przgjedhin tekste paralele, nga dy ose tre libra pune, si kshillohet ndonjher
edhe nga pyetjet q u referohen librave t tjer t puns.
Pr msuesit e historis s nj vendi, praktikisht sht e vshtir t paraqesin dshmi nga vende t
tjera dhe ti prfshijn n t njjtin kontekst, prderisa kjo krkon njohuri t cilat ata nuk i kan marr
gjat arsimimit t tyre. Kjo sht arsyeja prse priremi t japim sa m shum informacion q t jet e
mundur pr secilin tekst, por pa anashkaluar iniciativn e vet msuesve. Msuesit mund ti prdorin
13

HYRJE E PRGJITHSHME

tekstet n dy mnyra:
1. Si mundsi hulumtimi n kndvshtrimin e t tjerve pr nj ngjarje t ciln vet ata dhe nxnsit e tyre
e njohin nga leximi i nj teksti etnocentrik;
2. Si tregues t ndjenjave dhe prvojave t prbashkta, t njerzve q u prkasin grupeve t ndryshme
kombtare apo etnike, n lidhje me nj shtje t diskutueshme.
Marrja e njohurive per se sht e mjaftueshm pr t rrnjosur paragjykimet e krijuara. Paragjykimet
dhe klishet ushqehen nga padija; mungesa e marrjes s njohurive ka prftuar gjendjen e tanishme, q
karakterizohet nga njohurit e kufizuara q kemi pr fqinjt ose pr periudha t tra t historis son.
Heshtja mund t jet aleati m i fort i klisheve dhe paragjykimeve. Ndaj njri nga qllimet e librave t
puns sht qllimi njohs: t jap informacion pr zhvillimet historike n Europn Juglindore, dhe t
nxis e t parakuptoj edhe pyetje t ndryshme. Librat nuk mtojn q t shqyrtojn n mnyr shteruese
do aspekt historik q lidhet me kto periudha; ato synojn t nxisin krkime t mtejshme studimore,
kritika dhe debate.
Prdoruesit e librave t puns mund t jen kryesisht nxns n klasat e larta t arsimit t mesm,
15 deri n 18 vje, pr t cilt sht hartuar enkas ky material msimor, por mund t jen edhe student
universiteti si n Europn Juglindore, dhe n at Perndimore. Ndrsa puna jon me librat vazhdonte,
kuptuam interesin q ky botim do t kishte pr historiant perndimor, t cilt nuk kan mjetet e nevojshme
pr t studiuar historin e rajonit. Nj prmbledhje burimesh nga t gjitha vendet e Europs Juglindore
n anglisht do t ishte e nevojshme pr nj publik akademik perndimor, i cili njeh historin e Ballkanit
pothuajse trsisht nga burime bibliografike dytsore.

Katr ndalesa n udhtimin nga shekulli i 14-t deri sot

Ne vendosm tia kushtojm Librin e puns 1 Perandoris Osmane, sepse kjo periudh, e cila prbn pjesn
m t madhe t prvojs s prbashkt historike t popujve t Europs Juglindore, nuk sht pranuar nga
botimet e mparshme si pjes e s shkuars kolektive. Edhe pse ajo msohet n t gjitha vendet e rajonit,
kndvshtrimi sht gjithnj etnocentrik i nisur nga pikpamja ngushtsisht e prcaktuar e nj pale t
interesuar. Pr rrjedhoj, njohurit n lidhje me kt perandori t madhe, e cila mbizotroi n Europn
Juglindore dhe detin Mesdhe pr shum shekuj me radh, jan t pasistemuara dhe t paragjykuara.
Pikpamjet pr Perandorin Osmane luhaten nga vlersimi pr t si faktor prparimtar, deri tek ato q
e konsiderojn si nj faktor q ndikoi n prapambetje; ajo vshtrohet mes parajss shumkulturore dhe
egrsis s pushtimit, liris dhe shkatrrimit. Kto interpretime, t cilat bien ndesh me njra-tjetrn, jan
pasqyruar edhe n historiografin perndimore q trajton kt periudh historike.
Paraqitja e Perandoris Osmane si pjes e s kaluars s prbashkt historike nuk do t thot q e
paraqesim at si periudha e art e bashkjetess harmonike t popujve t Ballkanit. Si e prmendm
edhe m par, prvoja e prbashkt historike prfshin si prplasjet, ashtu dhe bashkjetesn. Pr m
tepr, Perandoria Osmane nuk ishte nj njsi e njtrajtshme dhe e qndrueshme. Ashtu si ndodhte
shpesh me perandorit shumetnike dhe shumfetare, ajo karakterizohej nga kontradikta e prplasje t
brendshme dhe ka ndryshuar prgjat historis, duke njohur periudha prparimi dhe krizash. S fundi,
njohja e thell e ksaj perandorie ndihmon t mnjanohet paragjykimi i prhapur n pjesn e krishter t
Europs Juglindore dhe n Europn Perndimore - rreth prapambetjes s saj kulturore.
Piknisja jon ishte shekulli i 14-t, kur Perandoria Osmane u shfaq pr her t par n rajon dhe filloi
t pushtonte Ballkanin. Ne vendosm q Libri i puns 1 t mbuloj periudhn deri n fillim t shekullit
t 19-t. Megjithse kjo periudh, sigurisht q nuk sht fundi i Perandoris Osmane, ajo prkon me
shfaqjen e lvizjeve kombtare q uan n krijimin e shteteve ballkanike n shekujt e 19-t dhe t 20t. Rnia e shkallshkallshme e perandorive dhe ndrtimi i shteteve kombtare mbi grmadhat e tyre
14

HYRJE E PRGJITHSHME

sht subjekti i Librit t puns 2, i cili prkon pjesrisht me t parin, pasi fillon n shekullin e 18-t. Nj
pjes tjetr e paraqitjes s Perandoris Osmane gjendet edhe n Librin e puns 3, i cili mbulon Luftrat
Ballkanike. Pra, i kshillojm lexuesit t bj lidhje paralele ndrmjet Librave t puns.
Libri i puns 2, mbi Kombet dhe shtetet n Europn Juglindore, trajton nj tem tepr delikate dhe
t debatueshme. Q nga lvizjet kombtare kundr Perandoris Osmane, deri n luftrat n Jugosllavi,
konfliktet ndrmjet kombeve n rajon kan patur ndikim tepr t rndsishm pr zhvillimin historik t tij.
Edhe sot, lajmet mbi territore a zona pak a shum t nxehta, sondazhet mbi opinionet e njerzve, por
madje dhe disa aspekte t msimdhnies s historis konfirmojn mbijetesn e pasioneve kombtare.
Sigurisht, nj tem e till q ka nj rol qendror n historin moderne t rajonit nuk mund t anashkalohej.
Nj tjetr mdyshje q patm n hartimin e ktij libri pune ishte shtrirja kohore e problematiks n t:
ta ndrprisnim trajtimin n fund t Lufts s Madhe apo t shkonim prtej Lufts s Dyt Botrore? Ka
pasur argumente t forta kundr prfshirjes s viteve 1990 n kt libr, por n fund vendosm q ishte
e nevojshme t prfshihej kjo periudh bashkkohore e lvizjeve dhe konflikteve kombtare, pr t arritur
nj kuptim m t plot t s tashmes son. Pr m tepr, n kt rajon, gjat ksaj periudhe t fundit,
jan krijuar disa shtete kombtare.
Prve ndarjeve t veanta tematike, Libri i puns 2 ndjek nj linj kronologjike, n mnyr q t mos
mbetet nj ushtrim teorik mbi nacionalizmin, por pr t treguar edhe: 1) ecurin e prcaktimit t nj kombi;
2) kronologjin dhe shtrirjen gjeografike t lvizjeve kombtare dhe, pa dyshim, edhe dallimet ndrmjet
tyre; 3) fazat e ndryshme n formimin e shteteve kombtare n Europn Juglindore. Libri i puns 2, m
tepr se sa librat e tjer t puns, zhvillon t msuarit nga shum kndvshtrime, pasi ai prek thelbin e
vetprcaktimit t kombeve dhe shprbn konceptin e t qent unik dhe origjinal n karakterin kombtar.
Kontributi m i madh i Librit t puns 2 sht se ai e historizon kombin, duke e pastruar nga paraqitjet
johistorike pr vazhdimsin dhe unitetin. N t njjtn koh, n kt libr historia e Europs Juglindore
prfshihet si pjes e historis europiane dhe botrore, prderisa shteti kombtar z vend qendror n
historin moderne dhe bashkkohore t bots.
Libri i puns 3, Luftrat Ballkanike mund t ishte pjes e Librit t puns 2 ose edhe t Librit t puns
1, prderisa ai paraqet astet vendimtare t formimit t shum kombeve n Ballkan, si dhe rnien
prfundimtare t Perandoris Osmane. N t njjtn koh, rnia e Perandoris ishte nj ngjarje trsisht
ballkanike, e cila, pavarsisht nga rezultati, konsiderohet si nj prov e aftsive t popujve t Ballkanit
pr t prcaktuar fatin e tyre, pa pasur ndrhyrje nga Fuqit e Mdha t Europs. Rnia e saj tregon
edhe rndsin relative t besimit fetar n konfliktet kombtare: nse n Luftn e Par Ballkanike pati
nj aleanc t shteteve t krishtera kundr Perandoris Osmane myslimane, n t dytn, kundrshtart
sigurisht q nuk u prcaktuan nga besimi i tyre fetar.
Libri i puns 3 sht m i shkurtri nga t katr librat, pasi ai trajton ngjarjet e dy viteve (megjithse
prfshin disa dokumente nga periudha para dhe pas luftrave). Ashtu si edhe Libri i puns 4, ai sht
shembull i historis s nj periudhe t shkurtr kohe, ku prpiqemi t hedhim drit jo vetm mbi ngjarjet
politike dhe ushtarake (t cilat gjithsesi trajtohen n tekstet shkollore), por edhe mbi aspektet e ndryshme
t prvojs s lufts. N t njjtn koh, n kt libr jepet informacion rreth nj ngjarjeje t historis s
rajonit, e cila sht paraqitur nga studiuesit perndimor si nj konfirmim i s veants lidhur me dhunn
e shfaqur gjat konflikteve n t. Nuk sht e rastsishme q i njjti kndvshtrim, madje edhe prdorimi i
termit Luftrat Ballkanike u prsritn pr luftrat n Jugosllavi gjat viteve 1990. Opinioni i prgjithshm
ndrkombtar u ushqye me iden q gjakderdhja dhe urrejtja nacionaliste jan t prhershme dhe tipike
pr Gadishullin Ballkanik. Pr kt arsye, do t ishte e nevojshme q n klas t bhej nj krahasim me
Luftn e Madhe, e cila pasoi Luftrat Ballkanike dhe q me t vrtet ndryshoi prkufizimin e lufts.
Libri i fundit, Libri i puns 4, mbulon nj ngjarje t madhe t historis botrore, e pr rrjedhoj: 1) e vendos
historin e rajonit n kontekstin global; 2) arrin qllimet morale q ka msimdhnia e historis. N t
vrtet, nse historia msohet pr t formuar qytetar demokratik, Lufta e Dyt Botrore ofron disa nga
15

HYRJE E PRGJITHSHME

msimet m t mira pr t arritur kt. Sigurisht, vendet e Europs Juglindore nuk i shptuan ans s
errt t ksaj lufte trsore, si paraqitet edhe n dokumentet historike n kt libr. N t njjtn koh,
historia e ksaj pjese t Europs na jep mundsin tu ofrojm nxnsve msime mbi humanizmin dhe
vlerat morale, nprmjet:
1. Lufts kundr fashizmit. Menduam se pr arsye msimore duhet t theksojm qndresn ndaj ideologjis
totalitare, ndaj vrazhdsis e egrsis s fashizmit, kryesisht nprmjet lvizjeve t rezistencs, t cilat u
organizuan n vendet ballkanike pak a shum masivisht. Historit e njerzve t thjesht gjat krizs m
t madhe t qytetrimit perndimor u japin nxnsve standarde kuptimplote sjelljeje dhe i ndihmojn ata
t vlersojn moralisht veprimet njerzore;
2. Solidaritetit, pavarsisht nga ndryshimet fetare, politike dhe kombtare. Ia vlen t vihen n dukje ktu
veprimet individuale apo kolektive t atyre q ndihmuan njerzit n nevoj gjat lufts, n at koh t
vshtir mdyshjesh morale dhe prpjekjesh pr t mbijetuar.
N t njjtn koh, edhe pse Lufta e Dyt Botrore prfaqson nj ngjarje tepr t veant, vuajtjet
gjat lufts u bn t zakonshme. Shkatrrimi i plot i qyteteve dhe vrasja e civilve pothuajse e zhduku
dallimin ndrmjet frontit dhe prapavijs. Lufta u shndrrua n dika t zakonshme dhe t pranueshme,
si pjes e natyrshme e jets politike dhe shoqrore. Libri i puns 4 paraqet prvojat e prbashkta t
Europs Juglindore, Europs Qendrore dhe Perndimore dhe nxjerr n pah t veantn e vrazhdsis
ballkanase.
Nga ana tjetr, largsia e shkurtr kohore nga ngjarja historike q trajton Libri i puns 4, rrit rrezikun
e leximeve dhe interpretimeve kundrthnse. Pr disa vende t Europs Juglindore, periudha mbas
Lufts s Dyt Botrore ishte po aq e dhimbshme, sa edhe vet Lufta, kshtu q interpretimi i saj sht
ndikuar nga prvojat e pas Lufts. Duke patur parasysh kompleksitetin dhe shtrirjen ndrkombtare t
zhvillimeve q pasuan Luftn, vendosm ta prfundonim Librin e puns 4 n periudhn kohore t lirimit
e cila sht e ndryshme pr secilin shtet. N kt mnyr ruajtm frymn e optimizmit t shkaktuar nga
rnia e tmerrit nazist, pa vazhduar me pasojat e drejtprdrejta apo t trthorta pr shoqrit e paslufts,
si n Europn Perndimore, po ashtu edhe n at Lindore. Pr m tepr, gjat periudhs s Lufts s
Ftoht, vendet e rajonit ndoqn rrug t ndryshme; disa u bn pjes t Europs Lindore, e t tjer t asaj
Perndimore (nse flasim me termat e Lufts s Ftoht).

Metodat e msimdhnies
Nuk mund t themi me siguri dhe as nuk mund ta marrim si t mirqen q kta katr libra pune do t
prdoren gjersisht n klas. Ka nj sr kufizimesh t cilat i morm parasysh gjat prgatitjes s ktyre
librave:
1. Koha e kufizuar pr msimdhnien e historis n programet msimore kufizon mundsit e msuesve
pr risi n msimdhnie;
2. Interesi i nxnsve pr lndn e historis ka filluar t bjer vazhdimisht, duke kaluar n dobi t lndve
t tjera, me njohuri m moderne dhe trheqse, si teknologjit e reja n komunikim, dhe
3. Trajnimi i pamjaftueshm i msuesve pr t prtrir njohurit e tyre dhe pr t prvetsuar aftsit e
duhura pr t prdorur materiale msimore plotsuese. Pr rrjedhoj, sht e vshtir t vlersosh deri
ku realizohen qllimet e parashtruara n programet shkollore pr msimdhnien e historis.
Metodat q mund t prdorin msuesit e historis gjat prdorimit t ktyre katr librave jan t shumta
e t shumllojshme, dhe disa nga ato sigurisht q prdoren do dit n msimdhnie. Pyetjet e bra n
fund t do burimi historik dhe n fund t shumics s nnkapitujve prbjn hapin e par drejt zhvillimit
t msimit me an t metodave m t prparuara, si simulimet a loja me role, eset, t msuarit aktiv etj.
16

HYRJE E PRGJITHSHME

Disa tema msimore mund t krijojn m shum mundsi pr t msuar n mnyr t pavarur, si p.sh.,
temat q kan t bjn me Luftn e Dyt Botrore, pr t ciln msuesit mund t ndrthurin metodat e
historis gojore, filmat dhe dokumentart. Gjithsesi, Librat e puns ofrojn mjete pr nj qasje kritike ndaj
librave shkollor dhe mundsin pr prvetsimin e njohurive t reja me an t puns krkimore kritike
dhe arsyetuese. Suksesi i ksaj siprmarrjeje varet pothuajse plotsisht nga iniciativa, zotsia dhe qasja
metodike e msuesve.
Megjithat, qasja kritike ndaj tekstit shkollor nuk duhet t keqkuptohet. Tekstet shkollore jan t cilsive
t ndryshme dhe nuk jan m pak autentik se nj libr me burime historike. Duhet t jet e qart q n
fillim, se vendimi yn pr t br nj prmbledhje me burime historike dhe jo nj pun historiografike, nuk
do t thot n asnj mnyr q pranojm objektivitetin apo autenticitetin e burimeve; qllimi yn sht
thjesht t tregojm shumllojshmrin e interpretimeve dhe pikpamjeve t pruara nga vet burimet
historike. Thn ndryshe, kndvshtrimi yn sht zbatim i metods krahasuese dhe i qasjes nga shum
kndvshtrime.
Si prfundim, jemi krejtsisht t vetdijshm q przgjedhja jon nuk mund t jet e rastsishme: ajo
pasqyron kndvshtrime dhe interpretime t veanta, ashtu si e kemi br t qart edhe n hyrjet
prkatse.
Kto vrejtje kan t bjn si me tekstet, ashtu dhe me figurat n kta libra. Sigurisht, figurat jan m
interesante pr t rinjt dhe ndihmojn q t imagjinohet e shkuara m e prjetuar. Megjithat, e dim q
edhe figurat mund t keqinformojn, prandaj ato duhen analizuar n mnyr kritike, ashtu si dhe tekstet.
Leximi i figurave, ashtu si edhe leximi i teksteve, parakupton njohjen e kontekstit (shoqror, kulturor etj.)
ku ato jan prodhuar. Jemi prpjekur t japim shpjegime mbi figurat e prfshira n Librat e puns, edhe
pse n shumicn e rasteve ato prputhen me informacionin e dhn nga tekstet e prfshira n t njjtin
kapitull. Prderisa Librat e puns mbulojn shtat shekuj histori, ilustrimet q kemi prfshir jan t llojeve
t ndryshme, ndaj krkojn metoda dhe analiza t ndryshme. Jemi prpjekur t prdorim shumllojshmri
ilustrimesh: fotografi, pllakate, karikatura, litografi, piktura, dorshkrime, lajmrime, kartolina, pulla,
kartmonedha etj. Kriteri q ndoqm, prve disa paraplqimeve estetike t pashmangshme, ishte
t ndrtonim tablo mendore, duke prdorur dshmi pamore. Pr shembull, figurat e prfaqsuesve t
shtresave t ndryshme shoqrore n Perandorin Osmane na ndihmojn t rindrtojm apo thjesht t
zbulojm t ndryshmen. Duhet t theksojm ktu q e ndryshmja nuk sht domosdoshmrisht e
njjt me tjetrin; dallimi kulturor pr shkak t kalimit t kohs, madje edhe ndrmjet bashkkohsve jo
gjithnj nnkupton konflikt.

Prfundim
Kjo seri librash sht nj prmbledhje diskutimesh dhe argumentesh t shumta e t larmishme, si dhe
pasqyrim i asaj surprize t kndshme q puna e nj historiani mund t zhduk kufijt. Tani n Ballkan
gjenden nj numr i madh msuesish t historis q jan mjaft t interesuar pr punn e tyre dhe t
gatshm pr ndryshim. Nisma jon u kushtohet ktyre msuesve, t cilt krkojn mnyrat dhe udhzimet
pr t arritur ato synime. Kta njerz mund t veprojn si shumfishues n riprtritjen e msimdhnies
s historis, e cila tani sht n kriz t padiskutueshme n t gjith shoqrin europiane. Kundrshtari
m i madh ndaj ksaj siprmarrjeje nuk do t jet kundrveprimi politik apo ideologjik, por mefshtsia dhe
indiferenca.
Prandaj, sfida q shfaqet para nesh sht t ngjall tek nxnsit interesin pr t msuar mbi rajonin ku
shtrihet vendi i tyre, dhe ti pajis ata me mjetet pr t kuptuar ndrlikueshmrin e s tashmes. Ky projekt
nuk sht thjesht nj ushtrim shkencor; ai ka t bj me sfidn me t ciln prballen vendet e Europs
Juglindore n lidhje me t ardhmen e tyre t prbashkt.
17

Pasqyra e Lnds

Hyrje
Kronologjia

25
29

Kapitulli I: Zgjerimi territorial osman n Europn Juglindore

43

I. Fazat e para t shtetit osman n Anatoli

I-1. Martesa e Orhanit me vajzn e tekvurit t Jar Hisarit
I-2. Pushtimi i Karaxha Hisarit dhe leximi i par i hutbes n emr t Osman Gazit

43
43
44

Ib. Pushtimi osman i Gadishullit Ballkanik

I-3. Kontradiktat ndrmjet shteteve t krishtera n Ballkan dhe roli q luajtn n
zgjerimin territorial osman
I-4. Fermani i Muratit t Par, i cili i jep Evrenoz beut t drejtn pr t sunduar territorin
e Maqedonis Jugore (1386)
I-5. Roli i bashkpuntorve lokal/vendas n zgjerimin e territoreve osmane n Ballkan
Fig. 1. Bajaziti i Par vjen pr t shptuar Nikopolisin e rrethuar nj nat prpara
betejs me kryqtart (1396) miniatur osmane (rreth 1584)
I-6. Shpjegime t shekullit t 14-t mbi fitoret e osmanve ndaj t krishterve Gregori
Palamas (1354) dhe Hans Shiltberger
I-7. Pronart e krishter t timareve n provincn e Arvanidit, Shqipri (1431/1432)
I-8. Despot serb, vasal i osmanve (1432)
I-9. Rnia e Novo Brdos (1455)
Fig. 2. Ushtria osmane fiton betejn n Moha (1526) miniatur osmane
(rreth vitit 1588)
I-10. Shkatrrimet turke n Slloveni letr e guvernatorit habsburgas t Karniolas (1491)
Fig. 3. Banor t Beogradit t zn rob (1521)
I-11. Robrit e krishter n Bosnj (1530)

45

50
50
51
51

Ic. Rnia e Kostandinopojs / pushtimi i Stambollit (1453)

I-12. Kndvshtrim bizantin mbi rnien e Kostandinopojs George Sfrances
I-13. Ripopullimi i Stambollit gjat sundimit t Mehmetit t Dyt

52
52
52

Id. Ndryshimet e popullsis dhe t fes

I-14. Shprngulja me forc e popullsis [syrgjyni] nga Azia e Vogl n Ballkan
(fundi i shekullit t 14-t)
I-15. Premtime osmane, br fshatarve boshnjak letra e mbretit Stjepan Tomasevic
(1461-1463) drguar Papa Piut t Dyt
I-16. Joasafi, peshkopi ortodoks i Vidinit, mbi islamizimin e detyruar dhe at me dshir
(shekulli i 15-t).
I-17. Kadiu regjistron nj djal t ri pa baba, q kthehet n fen islame (1636)
I-18. Krkesa e nj t riu, i cili dshiron t kthehet n fen islame (1712)

53

45
46
46
47
48
48
49
49

53
54
54
54
54

19

PASQYRA E LNDS

Kapitulli II: Institucionet e Perandoris Osmane

55

II. Sulltani dhe Pallati

II-1. Titulli q prdorte Sulejmani n korrespondencn e tij me Ferdinandin e Par (1562)
II-2. Cilsit e sunduesit ideal, paraqitur n poemn e Xhelalzades, kushtuar sulltan
Selimit t Dyt (1566-1574)
II-3. Qndrime t ndryshme ndaj vllavrasjes perandorake kronika e Mehmet Neshriut
mbi ekzekutimin e Mustafait t Vogl (1422)
Fig. 4. Planimetria e Pallatit Topkapi n Stamboll
Skema 1: Pallati dhe Administrata Qendrore Osmane
Fig. 5. Ambasadort perandorak n pritje me sulltanin osman
II-4. Mustafai i Par hipn n fron (1617)
Fig. 6. Festime perandorake gjat nj fushate ushtarake
Fig. 7. Sulltan Bajaziti i Dyt (1481-1512) n gjueti afr Filibes [Plovdiv]

56
56

IIb. Sistemi i devshirmes

II-5. Sistemi i devshirmes, i prshkruar nga nj ish-jenier
II-6. T krishtert kritikojn sistemin e devshirmes; shkputur nga Jeta e Georgi Novit
nga Sofja (1539)
Fig. 8. Fmij duke u regjistruar si devshir
Fig. 9. Aga jeniersh
II-7. Lutfi pasha kujton karriern e tij, q nga koha kur u rekrutua me an t sistemit t
devshirmes

56
57
58
59
59
60
60
61
62
62
62
63
64
64

IIc. Sistemi i timarit

II-8. Rregullat osmane q prcaktonin dhnien e timareve
II-9. Lista e t ardhurave q nj spahi duhej t mblidhte nga timari i tij
II-10. Nj timarliu i jepet nj timar tjetr nga mesatar deri te i madh
II-11. Vendime pr timarlinjt q nuk merrnin pjes n fushata ushtarake (1635)
Fig.10. Spahinj t armatosur

65
65
65
65
66
66

IId. Ideologjia e mbrojtjes s nnshtetasve dhe praktikat e administrats juridike

II-12. Rekomandimet e Muratit I pr Evrenoz beun, kur e caktoi at guvernator (1386)
II-13. Fermani i Mehmetit I, lshuar n dobi t murgjve t manastirit Margarit, n
rajonin e Seresit (1419)
II-14. Vendimi i kadiut n nj konflikt mes nj t krishteri dhe nj jenieri. (Sofje, 1618)
II-15. Vendimi i kadiut n nj konflikt mes nj myslimani dhe nj t krishteri (Vidin, 1700)
II-16. Komuniteti i ishullit t Mikonos vendos t heq kadiun (1710)
II-17. Vendim kundr koxhabashit Todoraki nga Samakoxhuku (1762)
II-18. Dekreti osman n mbrojtje t manastireve boshnjake (1785)

67
67

IIe. Provincat dhe shtetet vasale

II-19. Dispozita pr statusin e Raguzs, prsritur n nj ahidname t lshuar nga Murati
III (1575)
II-20. Ahidname e Ahmetit I pr Transilvanin (1614)
II-21. Autonomia e Moldavis (1716)
II-22. Udhtari francez, Flashat, flet pr statusin e veant t princave t Vllahis (1741)
Skema 2: Ndarjet administrative t territoreve t sunduara nga osmant (shekulli i 16-t).

20

68
68
68
69
69
70
70
70
71
71
72
73

PERANDORIA OSMANE

Kapitulli III: Institucionet, komunitetet dhe ritet fetare

74

IIIa. Myslimant
III-1. Mbishkrim n portalin e Xhamis s Sulejmanit n Stamboll (mesi i shekullit t
16-t)
III-2. Dimitri Kantemiri mbi lutjet myslimane
Fig.11. Xhami e shekullit t 14-t n Iznik (Nikea)
Fig.12. Sulejmania (Xhamia e Sulejmanit) n Stamboll (1500-1557)
III-3. Arsyetimi i nj myslimani mbi lidhjen q ekziston mes Allahut dhe shiut (1779)
Fig.13. Mbishkrime zbukuruese t Kuranit, n brendsi t Xhamis Eski n Edrene (shekulli i 15-t)
Fig.14. Nj grua turke hipur mbi deve, duke shkuar pr n pelegrinazhin e Meks
III-4. Heterodoksia myslimane Anekdota bektashinjsh
Fig.15. Qendra e vzhgimit astronomik n Stamboll (rreth vitit 1580)
Fig.16. Heroi popullor, Nastradin Hoxha

74

IIIb. T krishtert
III-5. Zgjedhja e Genadio Skolariosit si patriarku i par ortodoks pas pushtimit t
Kostandinopojs (1453)
Fig.17. En e argjendt osmane e shekullit t 16-t, me mbishkrime greke, e cila
prdorej n ritualet ortodokse.
III-6. Udhtari francez Pierr Leskalopier tregon pr Manastirin e Shn Savs n Serbi (1574)
III-7. Pali nga Alepoja prshkruan kishat moldave (mesi i shekullit t 17-t)
Fig.18. Manastiri i Voronetit n Moldavi (i ndrtuar n vitin 1488; afresket e jashtme jan
pikturuar n vitet 1547-1550)
Fig.19. Darka e fundit afresk n manastirin Stavronikita, Atos (1546)
III-8. Kozma Aitoliani u bn thirrje t krishterve t arsimojn fmijt e tyre
III-9. Kiril Pejinovii rreth marrdhnieve t tendosura midis fshatarve ortodoks dhe
priftrinjve (1816)
IIIc. Hebrenjt
III-10. Letr e Isak Xarfatit, rabin i Edrenes (Adrianopojs), drejtuar hebrenjve n
Europn Qendrore (mesi i shekullit t 15-t)
III-11. Elijah Kapsali tregon pr mirqenien e hebrenjve n Perandorin Osmane gjat
sundimit t Mehmetit II
III-12. Ringjallja e hebrenjve: shembulli i Sabbata Zevit (1666)
Fig.20. Doktor hebre gravur franceze (1568)
IIId. Bashkjetesa dhe diskriminimi fetar
III-13. Dialogu fetar gjat kohs q Gregori Palamasi u mbajt rob (1354)
III-14. Bashkjetesa e komuniteteve t ndryshme fetare n qytetet osmane (rreth vitit 1660)
III-15. Marrdhniet midis ortodoksve, katolikve dhe luteranve n Bullgari e Vllahi (1581)
III-16. Fetvaja e Ebus-Suudit pr shiitt mysliman (mesi i shekullit t 16-t)
III-17. Urdhri perandorak q ndalon punn pr konvertimin frng mes armenve t
Anatolis Lindore (1722)
III-18. Autoritetet osmane n Bosnj gjykojn nj shtje midis ortodoksve dhe katolikve
(1760)
III-19. Kufizime perandorake pr jomyslimant (1631)
III-20. Ekzekutimi i nj ortodoksi q vishte rroba t paprshtatshme (1785/1789)

74
75
76
76
76
77
77
77
78
78
79
79
79
79
80
80
80
81
81
82
82
82
83
84
84
84
85
86
87
87
87
88
89

21

PASQYRA E LNDS

III-21. Urdhri perandorak pr nj kish t ndrtuar pa leje n Stanimaka, afr Plovdivit

(1624)
III-22. Mungesa e tolerancs s t krishterve ndaj njerzve q jetonin si ifte ndrfetare
(Qipro, 1636)
III-23. Rregullat fetare n Transilvani (1653)
III-24. Vendim antihebre i sinodit peshkopal t Stonit, n Raguz (1685)
III-25. Privilegj pr nj hebre n Raguz (1735)
III-26. Martirizimi i Shn Kiranas n Selanik (1751)
Fig. 21.Miniatur osmane q paraqet ngritjen n qiell t Krishtit (1583)

Kapitulli IV: Ndarjet shoqrore dhe jeta e prditshme

89
89
89
90
90
91
91
93

IV. Elitat dhe populli i thjesht

IV-1. Elita osmane i prbuz fshatart turq
Fig. 22. Akinxhiu
Fig. 23. Spahiu
Fig. 24. Jenieri
Fig. 25. Ushtar n Shqipri piktur nga Zhan-Baptist Hiler (1809)
Fig. 26. Shejh-ul-Islami
Fig. 27. Npuns a shkrues osman i rangut t lart
Fig. 28. Tregtar arab
Fig. 29. Tregtar nga Raguza
Fig. 30. Rrobaqeps osman
Fig. 31. Bariu
Fig. 32. Peshkatari
Fig. 33. Dervishi
Fig. 34. Murg armen
Fig. 35. Patriarku ortodoks i Kostandinopojs
Fig. 36. Rabini i madh i Stambollit (fundi i shekullit t 18-t)
Fig. 37. Fisnik i krishter i shekullit t 18-t
Fig. 38. Nj ajan i shquar: Ali pasha i Janins (1741-1822) piktur e Lui Dypres (1819)
Fig. 39. Kmbyes parash osman
Fig. 40. Nj prkthyes: Pjerr Jamoglu, prkthyes i ambasads franceze (1787)
Fig. 41. Ambasadori suedez (1788)
Fig. 42. Skllav anijeje duke mbajtur racionin e tij t ujit

93
93
94
94
95
95
95
96
97
97
97
98
98
99
99
100
100
101
101
102
102
103
103

IVb. Jeta n fshat

IV-2. Rregullorja mbi vetqeverisjen n fshat n provincn e Vidinit (1587)
IV-3. Detyrimi i fshatarve pr t kultivuar tokn (Kodi i Karamanit mbi tokn, 1525)
Fig. 43. Shtpi bullgare n Trjavna (shekulli i 18-t)
IV-4. Shtpi bullgare pran Ruses, t prshkruara nga udhtari francez Pjerr Leskalopier
(1574)
IV-5. Prshkrimi i veshjes dhe njerzve q jetonin afr Plovdivit (1553-1555)
IV-6. Ushqimi dhe pijet n Shqipri (rreth vitit 1810)
Fig. 44. Dhom n Arbanas (shekulli i 18-t)
IV-7. Udhtim prmes fshatrave bullgare (1761)
Fig. 45. Gra q po lajn jasht shtpis (Larisa, fillimi i shekullit t 19-t)
Fig. 46. Burra dhe gra n ishullin Paros, duke u rn veglave muzikore dhe duke krcyer

104
104
104
104

22

105
105
105
106
106
107
107

PERANDORIA OSMANE

IV-8. Rrugt dhe letrkmbimi n Shqiprin osmane

107
108
108

IVc. Jeta n qytete

IV-9. Prshkrimi i Beogradit (1660)
Fig. 47. Nj turk hipur mbi kal, ngarkuar me shporta t mdha pr t mbajtur fruta dhe
perime t freskta
Fig. 48. Parada e bukpjeksve n Stamboll (1720)
IV-10. Rezidenca e princit t Vllahis, Kostandin Mavrokordatit, prshkruar nga
udhtari francez Flashat (mesi i shekullit t 18-t)
IV-11. Statuti i esnafve t bakallit n Moskopolis (1779)
IV-12. Kontrata pr marrjen e nj iraku n ishullin e Skirosit (1793)
Fig. 49. Fmij osman hipur n nj rrotullame pr festn e Bajramit
IV-13. Fetvaja e Ebus-Suudit pr ndalimin e kafeneve n perandori (ereku i tret i
shekullit t 16-t)
IV-14. Kng mejhaneje nga Senji.
IV-15. Shkrimet e Evlija elebis pr bakllavan e Beogradit (1660)
IV-16. Menuja e Shefki Mula Mustafait (Sarajev, gjysma e dyt e shekullit t 18-t)

112
112
113
113

IVd. Jeta pran kufijve t ndryshm

IV-17. Lufttart osman deli, t prshkruar nga udhtari francez Nikola de Nikolai (1551)
Fig. 50. Lufttar osman deli (shekulli i 16-t)
IV-18. Institucioni i vllamit n kufirin boshnjak (1660)
IV-19. Krkes osmane pr nj doktor nga Raguza (1684)
IV-20 Letra e Simun Kozii Benjas, peshkop i Modrusit, drejtuar paps Leo X (1516)
IV-21. Letra e Fran Krsto Frankopanit pr Gaspar Kolnicin (1670)
IV-22. Kng pr sulmin kroat mbi Kladush
IV-23. Marko Krajlevii pi ver gjat muajit t Ramazanit
IV-24. Ndikimi i t krishterve tek myslimant shqiptar

114
114
114
115
115
116
116
117
117
118

IVe. Aspekte nga jeta e grave

IV-25. Martesa mbretrore n shekullin e 15-t
IV-26. Grat shqiptare (rreth vitit 1810)
IV-27. Solidariteti ndrmjet grave t krishtera flijimi i Shn Filoteas (1589)
IV-28. Akti themeltar i Esnafit t Grave Sapunprodhuese n Triki, Thesali (1738)
Fig. 51. Zonja e Athins (1648)
IV-29. Divorc n nj fshat afr Sofjes (1550)
Fig. 52. Grua turke me fmij (1568)
Fig. 53. Grua turke me veshjen q dilte n qytet vizatim francez (rreth viteve 1630)
IV-30. Rasti i nj gruaje qipriote q merr divorcin duke u konvertuar n islam (1609)
marr nga regjistri i kadiut
Fig. 54. Vajz malsore e Shqipris s Veriut (fillimshekulli i 19-t)
IV-31. Regjistrimi tek kadiu i divorcit t nj burri mysliman dhe nj gruaje t krishter (1610)
IV-32. Tradhtia bashkshortore e nj jenieri me nj grua myslimane n Stamboll (1591)
IV-33. Komente t zonjs Mari Uortlei Montagu mbi grat osmane (1717)

118
118
118
119
119
120
120
120
121

Kapitulli V: Aspektet e krizs

124

V. Fatkeqsit natyrore

124

110
110
110
111
111
112

121
121
121
122
122

23

PASQYRA E LNDS

V-1. Zia e buks n Stamboll (1758)

V-2. Trmeti n Stamboll (1766)
V-3. Murtaja n Bukuresht (1813)

124
125
126

Vb. Kriza politike n Stamboll

V-4. Zgjidhjet q jepen n ditarin e Koi beut pr krizn e shtetit osman (rreth 1630)
V-5. T drguarit e princit moldav Kostandin Mavrokordati argumentojn se n Stamboll
sht e nevojshme t korruptosh shum njerz (1741)

126
126

Vc. Luftrat, kryengritjet dhe trazirat n popull

V-6. Fshatart largohen drejt qyteteve (1665)
V-7. Kryengritja e Mehmet aga Bojaxhi-oglu-s n Qipro (rreth 1680)
V-8. Raport, drguar paps, lidhur me kryengritjen n iprovcit (1688)
V-9. Serbt largohen nga frika e prndjekjeve osmane (1690) dshmia e (Dhjakut)
Atanasije Gjakon Srbinit
V-10. Kryengritja moldave kundr osmanve (1711)
V-11. Ditari i nj oficeri habsburgas q prshkruan rrethimin e Dubics (1788)
V-12. Mungesa e siguris gjat udhtimit npr Shqipri
V-13. Bastisja e Kazanlikut nga Topal Ibrahimi (1809)
V-14. Ndrthurja e fatkeqsive n rrfimin e msuesit bullgar Todor nga Pirdopi, afr
Sofjes (1815-1826)

127
127
127
129

127

129
130
131
131
131
132

Bibliografia
Shnime mbi koordinatort
Lista e kontribuesve
Lista e msuesve q morn pjes n seminaret vlersuese

134
139
141
143

Harta: Perandoria Osmane dhe Europa (1600)

144

24

PERANDORIA OSMANE

HYRJE

Perandoria Osmane sht nj nga forcat m t mdha politike, e cila i ka dhn trajtn historis s
Europs Juglindore pr nj periudhe t gjat kohore. N t vrtet, nga shekulli i 14-t deri n fillim t
shekullit t 20-t, shteti osman ka qen organizmi politik m i madh n kt rajon. Megjithat, kjo nuk
sht e vetmja arsye pr t studiuar historin e Perandoris Osmane n Europn Juglindore. Perandoria
Osmane sht e rndsishme pr vetprcaktimin kolektiv t kombeve t Europs Juglindore.
Lufta kundr osmanve ishte nj prparsi tepr e dukshme pr t argumentuar lidhjen q kto kombe
kishin me Europn e krishter. Pr m tepr, pushtimi osman shpesh konsiderohet si prgjegjs pr
prapambetjen ekonomike dhe pshtjellimin politik, i cili ka ndikuar edhe m tej n shum vende t Europs
Juglindore deri n ditt e sotme. Nuk sht qllimi yn q t debatojm ktu pro apo kundr prgjegjsis
osmane pr kto dukuri. Ne mendojm q vshtrimi m nga afr i nj morie burimesh t historis son t
prbashkt nga periudha osmane, do t na ndihmoj t gjykojm kto shtje, si dhe shtje t tjera, n
mnyr t pavarur.
Ka edhe nj arsye tjetr pr t studiuar historin e periudhs osmane. Gjat dhjetvjearve t fundit,
studimet e periudhs osmane kan qen nj nga fushat m dinamike t studimeve historike jo vetm
n Turqi dhe n vende t tjera t Europs Juglindore, por edhe n Europn Perndimore, Shtetet e
Bashkuara, madje dhe n Japoni. Historiant kan pasur mundsi t ken n duar burime t reja, mbi
t cilat ata kan ngritur teza t ndryshme, me ndihmn e metodave t reja dhe t vjetra; pr rrjedhoj,
imazhi yn mbi historin osmane tani sht m i pasur, m i detajuar dhe m i baraspeshuar. Pr m
tepr, shum fakte t marra m par si t mirqena jan vn n pikpyetje dhe/ose nuk jan pranuar
nga studime t kohve t fundit.
Shpeshher sht argumentuar q Perandoria Osmane ishte nj shtet turk. sht e vrtet q
themeluesit e shtetit dhe dinastis osmane kishin origjin turke, por me pushtimet q kreu, shteti osman
prfshinte nj numr t madh popujsh, t cilt flisnin gjuh t ndryshme dhe q u prkisnin besimeve t
ndryshme fetare. Pr m tepr, gjat pjess m t madhe t historis, shtresa sunduese osmane ishte
tepr e przier nga pikpamja etnike. N t vrtet, q nga periudha klasike e Mehmetit t Dyt dhe
Sulejmanit, deri n shfaqjen e nacionalizmit n shekullin e 19-t, prfaqsuesit e klass sunduese osmane
e konsideronin etiketimin turq, si sinonim pr fshatart e vrazhd dhe analfabet nga Azia e Vogl, me t
cilt ata shpresonin t kishin sa m pak an t prbashkta. Po ashtu, zyrtart dhe intelektualt osman
asnjher nuk e quanin shtetin e tyre Turk; ata e quanin at devlet-i-aliye (shteti i lart ose devleti-ali-Osman (shteti i shtpis s Osmanve). Si n shum shtete t tjera gjat mesjets dhe fillimit t
kohs s re, besnikria ndaj dinastis ishte m e rndsishme se do prkatsi etnike.
Despotizmi osman sht kundrshtuar gjithashtu n punime historike t kohve m t fundit.
Argumenti m serioz kundr ktij koncepti sht fakti q ai nuk merr parasysh ndryshimin, kurse n t
vrtet shoqria osmane ndryshoi shum gjat ekzistencs s saj t gjat. N fakt, t paktn gjat s
ashtuquajturs periudh klasike, sulltant ishin t plotfuqishm dhe mtonin t kontrollonin gjithka q
ndodhte n zotrimet e tyre. Megjithat, ishte tepr e vshtir t kontrollohej nj perandori kaq e madhe,
e shtrir n tri kontinente, e pr m tepr, me at numr t pakt t mjeteve teknike gjat mesjets s
von dhe fillimit t kohs s re. Edhe sistemi i njohur i timarit, i cili u mundsonte sulltanve t kontrollonin
pjesn m t rndsishme t ushtris s tyre, n t vrtet ishte vetm nj form e mekanizmit, i cili
praktikisht prdorej kudo n bot, n shoqrit e pjekura bujqsore, me territor dhe popullsi t madhe,
pr t arritur n shkall lokale at ka nuk mund t arrihej n t gjith vendin njhersh, pr shkak
25

HYRJE

t sistemit t pazhvilluar monetar dhe teknologjis paraindustriale t transportit dhe komunikimit: kjo
ishte shprndarja e elits qeverisse n t katr ant, n kurriz t fshatarve, pr t vendosur ligjin dhe
mbajtur rregullin dhe pr t br kalimin e mbiprodhimit nga prodhuesit, tek vetja. As kontrolli i sulltanit
mbi timaret, dhe as monopoli i timareve mbi armt e zjarrit (Perandoria Osmane mund t konsiderohet si
nj perandori baruti, ashtu si mund t konsiderohen dhe shume vende t tjera gjat fillimit t kohs s
re), nuk mbijetuan mbas krizs s fundshekullit t 16-t.
Pr m tepr, edhe pse sulltant pretendonin se autoriteti i tyre ishte absolut, ashtu si shum sundimtar
absolut n Azi, Europ apo pjes t tjera t bots, ata duhej t merrnin parasysh kufizimet q vinin
nga Ligji i Shenjt i Zotit - n rastin e osmanve nga Sheriati. Shpeshher sulltant e anashkalonin kt
kufizim me ndihmn e eyh-l-Islam-it, por n t vrtet mbshtetja e tyre n kt procedur na zbulon
se e kuptonin q fuqia e tyre nuk ishte e pakufizuar. Pr ta thn m qart, fuqia despotike e sulltanve
osman teorikisht varej nga Zoti, dhe praktikisht nga rrethanat njerzore.
Prplasjet ndrmjet shoqrive dhe popujve t Europs Juglindore nga njra an, dhe osmanve
pushtues/shtyps nga ana tjetr, kan qen tema kryesore n shumicn e historive tona kombtare.
sht e qart q ka patur shum aste konfliktesh e mizorish, si gjat pushtimit, ashtu edhe gjat sundimit
t gjat osman. Megjithat, historia e Europs Juglindore nga shekulli i 14-t deri n shekullin e 20-t
nuk prbhet vetm nga konflikte. N t vrtet, ashtu si dhe n shum shoqri t tjera t sunduara nga
perandorit e mdha shumkombshe e me shum besime fetare, njerzit jo vetm kan br qndres,
por edhe kan krkuar mnyra pr tu prshtatur me situatat historike, apo pr t ndrtuar nj fat m t
mir pr veten e tyre dhe pr komunitetet t cilave ata u prkisnin. Ndonjher kjo prfshinte negociatat
me sundimtart, si dhe bashkpunimin aktiv me ta, pr t fituar disa privilegje individuale apo kolektive.
Kjo mund t interpretohet edhe si nnshtrim ndaj autoriteteve, ose, n t kundrt, mund t shihet edhe
si zgjedhje e nj forme pasive apo aktive qndrese. Kjo do t thot, gjithashtu, q jeta e prditshme
zakonisht ishte m e rndsishme se shtjet politike. Studime t kohve t fundit kan hedhur drit
mbi disa aspekte praktike t jets s njerzve n Europn Juglindore gjat sundimit osman, duke br
krahasime me situata dhe ngjarje t ngjashme n rajone t tjera gjat s njjts periudh, duke paraqitur
elementet e prbashkta pr t gjith Europn Juglindore dhe karakteristikat specifike t zonave t
veanta t rajonit.
N dritn e ktyre studimeve krahasuese t kohve t fundit, karakteri prjashtimor historik i
Europs Juglindore gjat sundimit osman zhduket shkall-shkall: ngjashmrit me rajone t tjera dhe
me shoqrin ton t sotme na e bjn at t njohur. Sigurisht, q srish mbeten dallimet, t cilat jan
dhn me detaje n studimet e kohve t fundit, por ato asnjher nuk kan arritur deri aty sa ta kthejn
historin e Europs Juglindore nn Perandorin Osmane n nj truall ekzotik. Kto dallime na ndihmojn
t kuptojm m mir kompleksitetin e shoqrive n t shkuarn dhe t tashmen, dhe n t vrtet, ky
sht nj nga qllimet kryesore t njohurive historike.
Ky Libr pune synon tu jap msuesve, nxnsve dhe studiuesve nj mundsi tjetr, pr ta par
historin e Europs Juglindore gjat sundimit osman nga nj kndvshtrim i ri. Pr t shmangur prsritjet
me Librin e puns 2 t ktij projekti, i cili trajton problematikn q ka t bj me kombet dhe shtetet n
Europn Juglindore, shekulli i fundit i ekzistencs s Perandoris Osmane nuk sht prfshir n kt
libr. Pr kt arsye, ky Libr mbaron me fundin e shekullit t 18-t, duke prfshir vetm disa burime
nga shekulli i 19-t. Edhe me kt kufizim, ishte praktikisht e pamundur t ilustroheshin t gjitha aspektet
dhe detajet e pes shekujve t mesjets s von dhe fillimeve t historis s re t Europs Juglindore, n
nj numr t kufizuar faqesh. Prandaj na u desh t vendosnim disa prparsi dhe t bnim disa zgjedhje.
Disa aspekte, edhe pse t rndsishme, duhej ose t hiqeshin, ose t prmblidheshin shum shkurt.
N przgjedhjen ton t burimeve jemi mbshtetur nga kontribuesit tan dhe jemi munduar t japim nj
panoram t baraspeshuar si nga pikpamja gjeografike, ashtu edhe nga ajo tematike. Gjithsesi jemi
t ndrgjegjshm q disa nga lexuesit t cilt do t lexojn dhe/apo do t prdorin kt Libr, mund t
26

PERANDORIA OSMANE

mendojn se edhe ata mund t kishin prfshir tekste apo pamje t tjera; nse sht kshtu, ne do t
kemi arritur nj nga synimet tona, i cili sht t nxisim msuesit, nxnsit dhe historiant profesionist t
rrokin rndsin e shumllojshmris s shqyrtimeve dhe interpretimeve dhe t hedhin nj vshtrim t ri
n historin e ndrlikuar t Europs Juglindore gjat sundimit t Perandoris Osmane.

27

PERANDORIA OSMANE

Kronologjia
Sulltant osman

Proceset politike

Ngjarjet politike
dhe ushtarake

Rreth viteve 1300- 1302 Fitorja e

1345 - Nis zgjerimi osmanve kundr
territorial osman
Bizantit n Bafeon.
n Azin e Vogl
Veriperndimore,
n kurriz t
Perandoris
Bizantine; gjat
ksaj periudhe,
emirati osman
sht n
konkurrenc me
principatat e tjera
Orhani (1324-1362) turke n Azin
e Vogl; hyrja
shkall-shkall
e dijetarve
mysliman (ulema)
n sistemin politik
osman.

Ndryshimet
territoriale

Shoqria dhe
kultura

Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1307 Dorzimi
i sulltanatit
Selxhuk t Rumit;
principatat turke
t Azis s Vogl
bhen vasale t
drejtprdrejta t
shtetit mongol
(Ilanid) n Persi.

1326 Pushtimi i
Bruss (Burss),
i cili u pasua nga
pushtimi i Nikeas
(Iznik, 1331) dhe
Nikomedias (Izmit,
1337).

Kthimi i qyteteve
bizantine n qytete
osmane (kryesisht
myslimane); ky
proces prhapet
shkall-shkall
n Azin e Vogl
dhe Ballkan gjat
shekullit t 14-t
dhe 15-t.

1335 Shprbrja
e Perandoris
Ilxhanid; principata
(emirati) osmane
bhet e pavarur.

Osmani i Par
(1281-1324)

1339 Orhanije,
1337-1453 Lufta
Burs - xhamia e
Njqind Vjeare
par n form T-je. ndrmjet Francs
dhe Anglis.

1345 Ndrhyrja
e par ushtarake
osmane n
Europ, n ndihm
t perandorit
t ardhshm
bizantin Joan VI
Kantakuzen (13471345).

1341-1354
Lufta civile n
Perandorin
Bizantine.

1345 Pushtimi
i emiratit Karesi,
prfshir edhe
bregun lindor t
Dardaneleve.

1346-1347 Nga
Kafa, murtaja
mbrrin n
Europn Juglindore
dhe prhapet n
pjes t mdha t
rajonit.

1345-1353
Epidemia e
murtajs (vdekja e
zez) prhapet n
Azi, Europ dhe
Afrikn Veriore.

29

KRONOLOGJIA

Sulltant osman

Murati i Par
(1362-1389)

Bajaziti i Par
(1389-1402)

Proceset politike

1345-1402
Zgjerimi territorial
osman n Europn
Juglindore; gjat
ksaj periudhe,
udhheqsit
ushtarak t kufirit
turk vepronin
shpesh me
iniciativn e tyre
dhe u integruan
dalngadal
n sistemin
politik osman;
osmant prdorin
mekanizma t
ndryshm politik
pr t arritur
zgjerimin territorial:
marrveshjet me
shtetet ekzistuese
n Europn
Juglindore (t
cilat pranohen si
harapaguese),
martesat pr hir
t aleancave,
marrja me forc
dhe shprndarja
e timareve
lufttarve t
tyre; kolonizimi i
territoreve me turq
t ardhur nga Azia
e Vogl etj. N vitet
1390, Bajaziti e
shpejton me dhun
ecurin e integrimit
perandorak,
duke shkaktuar
paknaqsi tek
turqit n Azin e
Vogl etj.

1402-1413 Lufta civile pr

mbretrim ndrmjet
djemve t Bajazitit
t Par.
Mehmeti i Par
(1413-1421)

30

Nis rimkmbja dhe

rindrtimi me kujdes
i shtetit osman;
rinisin zgjerimet
territoriale, por t
kujdesshme, si n
Ballkan, dhe n
Azin e Vogl.

Ngjarjet politike
dhe ushtarake

Ndryshimet
territoriale

Shoqria dhe
kultura

1354 Pushtimi i
Galipolit.

Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1355 Vdes Stefan
Dushani (13311355); rnia e
shtetit serb.

1361-1369
Pushtimi i
Traks bashk me
Edrenen.
1371 Fitorja
e osmanve
ndaj serbve n
irmen.

Vitet 13701380 Pushtimi

i Maqedonis
dhe disa pjesve
t Greqis dhe
Shqipris.

1389 - Beteja e
par e Kosovs;
Osmant mundin
koalicionin
ballkanik t
udhhequr nga
princi serb Llazar;
Serbia bhet
vasale e shtetit
osman.

1390-1391
Osmant
aneksojn pr
her t par
principatat turke
n Azin e Vogl
Jugperndimore
(Saruhanin,
Ajdinin, Menteshen
etj.)

1396 Beteja
e Nikopolisit;
Bajaziti i Par
mposht ushtrin
kryqtare t drejtuar
nga Sigismundi
i Luksemburgut,
mbret i Hungaris.

1396 Me
aneksimin e
Vidinit kryhet dhe
prfshirja e plot
e Bullgaris n
zotrimet osmane.

1378-1391
Xhamia Jeshil, n
Iznik

1370-1405
Sundimi i Timur
Lengut.

1385 Bashkimi
i Polonis me
Lituanin.

1397-1398
Bajaziti i Par
prfundon
pushtimin e pjess
m t madhe t
Azis s Vogl.
1402 Beteja e
Ankaras; Bajaziti
i Par mundet
dhe kapet rob nga
Timur Lengu.

1402 Timur
Lengu ngre
prsri nj sr
principatash turke
n Azin e Vogl.

1403-1414 Xhamia
Eski, n Edrene.

1419-1420
Fushatat osmane
n Danubin e
Poshtm; Vllahia
bhet vasale e
shtetit osman.

1419-1420
Pushtimi i
Dobruxhs,
Gjurgut dhe Turnut

1416 Rebelohet
sheiku Bedredin;
thyhet nga
Mehmeti i Par

PERANDORIA OSMANE

Sulltant osman

Proceset politike

Ngjarjet politike
dhe ushtarake

Murati i Dyt
(1421-1451, me
nj ndrprerje n
sundimin e tij nga
1444-1446.)

Ndryshimet
territoriale

1425-1428
Aneksimi
prfundimtar i
Azis s Vogl
Jugperndimore
(principatat
e Ajdinit,
Menteshes,
Tekes, Germijanit
etj.).

Shoqria dhe
kultura

1421-1437
Kompleksi
Muradije n
Bursa zbukurohet
nga poart nga
Tabrizi.

1430 Selaniku
pushtohet nga
osmant.

1439 N Kshillin
e Firences,
perandori bizantin
Joani VIII, miraton
bashkimin e Kishs
Ortodokse me
Romn, n kmbim
t nj kryqzate
kundr osmanve.

1439 Serbia
pushtohet pr
her t par nga
osmant.
Si kundrveprim
ndaj prdorimit
t artileris nga
ushtria hungareze,
osmant t
detyruar fillojn t
prdorin armt e
zjarrit.

Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane

1443 - Osmant
1443 Fillon
fushata hungareze lshojn Serbin
dhe Shqiprin.
n Ballkan;
shqiptart, t
udhhequr nga
Sknderbeu
(Gjergj Kastrioti),
organizojn nj
qndres t
suksesshme.
1444 Fushata e
re hungareze n
Ballkan thyhet n
Varna.
1448 Beteja e
dyt e Kosovs;
osmant dalin
fitimtar ndaj
ushtris hungareze
t udhhequr nga
Janosh Huniadi.

Mehmeti i Dyt
(1444-1446, 14511481)

Shteti osman
organizohet
trsisht si
perandori (epoka
klasike); vendoset
struktura e
Pallatit dhe nj
hierarki e qart e
rendit shoqror;
pjesrisht vriten,
dhe me ndihmn
e kapikuluve
(skllevrve

1453 Pushtimi i
1456 Osmant
thyhen n Beograd Kostandinopojs.
nga Janosh
Huniadi

Kostandinopoja
kthehet n
kryeqytetin osman,
-Stamboll; Shn
Sofia kthehet n
xhami; ndrtohen
Pallati Topkapi (deri
n vitin 1478), tregu
i mbuluar (bezistan)
dhe nj sr
xhamish (midis t
cilave Xhamia Fatih
1463-1470).

1453 Fundi i
Lufts Njqind
Vjeare; Franca del
fituese.

31

KRONOLOGJIA

Sulltant osman

Proceset politike

Ngjarjet politike
dhe ushtarake

t konvertuar
t sulltanit),
shfuqizohet
trsisht fisnikria
e vjetr; bhet
regjistrimi i pjess
m t madhe t
tokave si pron
shtetrore, e cila
u shprnda si fief
(timar); pr her
t par prdoren
me efektshmri
armt e zjarrit
(Perandoria
Osmane u quajt
Perandoria e
Barutit).

Ndryshimet
territoriale

Shoqria dhe
kultura

1455-1456Moldavia bhet
harapaguese.
1459 Serbia
aneksohet
prfundimisht.
1460 Pushtohet
Dukata e Athins,
Despotati i Mistras
dhe pjesa m e
madhe e Mores.

1461 Pushtimi
i Perandoris
Bizantine t
Trebizonds.
1463-1479
Lufta osmano
venedikase.

1454 Patriarku
Genadius themelon
Akademin e
Patriarkans n
Kostandinopoj.

1463 Pushtimi
i pjess m t
madhe t Bosnjs.

1462-1505
Sundimi i Ivanit t
Tret n Moskovi;
marrja e disa
principatave ruse
dhe shkputja
e Rusis nga
Hordhia e Art
(1480).

1468 Pushtimi i
Karamanit (Azia e
Vogl).
1473 Fitorja
osmane mbi
Uzun Hasanin n
Otlukbeli; forcohet
sundimi osman n
Anatoli

1470 Pushtimi
i Negropontit
(Eubea).

1475 Beteja e
Vasluit; osmant
munden nga
Stefani i Madh,
princi i Moldavis
(1457-1504).

1475 Osmant
pushtojn Kafan
(koloni gjenoveze
n Krime); Hanati
Tatar i Krimes
bhet vasal i
Perandoris
Osmane.

1479 - Pushtohet
pjesa m e madhe
e Shqipris.
1480 Osmant
pushtojn Otranton
(Italin Jugore); e
lshojn at m
1481.

32

Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1455 Gutenbergu
boton Bibln e
shtypur.

1476 Botohet libri

i par greqisht n
Milano (Kostandin
Laskaris,
u
u ).

1469-1492 N
Firence sundon
Lorenco di Medii;
shklqimi i Rilindjes
Evropiane.

PERANDORIA OSMANE

Sulltant osman

Proceset politike

Bajaziti i Dyt
(1481-1512)

Politika e paqtimit
t acarimeve
t brendshme
shkaktuar nga
despotizmi
i Mehmetit t
Dyt, ndrkoh
q u ruajtn
arritjet kryesore
centralizuese.

Ngjarjet politike
dhe ushtarake

Shoqria dhe
kultura

Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane

1483 - Pushtimi i
Hercegovins.
1484 Pushtimi i
ilias dhe Cetatea
Albas (Akermanit);
Moldavia humb
daljen n Detin
e Zi.
1499-1503Lufta osmanovenedikase.

Selimi i Par (1512- Shtypet me

forc rebelimi
1520)
i brendshm
propersian n
Anatoli dhe
bhen zgjerime t
konsiderueshme
territoriale n
Lindjen e Afrme,
ka rriti ndjeshm
elementin
mysliman n
Perandorin
Osmane.

Ndryshimet
territoriale

1492 Dbimi i
hebrenjve sefardit
nga Spanja; nj
pjes e madhe
e tyre mirpriten
dhe vendosen
n Perandorin
Osmane;
Pushtimi i fortesave 1493
venedikase
shtypshkronja e
n Greqin
par n Stamboll,
kontinentale dhe
e ngritur nga
n Shqipri.
hebrenjt sefardit
t ardhur nga
Spanja;
1493
shtypshkronja
e par sllave n
Europn Juglindore
n Cetinj (nn
ndikimin venedikas);
n shekullin e
16-t,shtypshkronjat sllave
u prhapn edhe
n Vllahi (1508),
Bosnj, Serbi dhe
Transilvani, por
shumica prej tyre
funksionuan vetm
pr nj periudh t
shkurtr kohe.

1489 Qipro bhet

territor venedikas.

1499-1540
Pushtimi i Likas
dhe i disa pjesve
t Dalmacis.

1502 Vendoset
dinastia e
Safavidve n
Persi; Persia bhet
shiite.

1514 Beteja e
aldiranit; fitore e
madhe osmane n
Persi.

1514-1515 Merret
pjesa lindore e
Azis s Vogl.

1516 Beteja e
Marxh Dabikut;
fitore e madhe
osmane ndaj
mamlukve.

1516-1517
Pushtimi i Siris,
Palestins dhe
Egjiptit; osmant
marrin nn mbrojtje
Mekn dhe
Medinn.

1505 Ngrihet
xhamia Bajaziti i
Dyt n Stamboll.

1492 Kolombi
zbulon Amerikn.
1494 Fushata
franceze n Itali;
fillimi i luftrave
italiane.
1497-1498 - Vasko
da Gama zbulon
rrugn detare nga
Portugalia pr n
Indi.

1517 Botohen
95 tezat e
Martin Luterit
n Vitenberg,
Gjermani; fillon
Reformacioni.

33

KRONOLOGJIA

Sulltant osman

Proceset politike

Ngjarjet politike
dhe ushtarake

Ndryshimet
territoriale

Shoqria dhe
kultura

1519 Algjeria
njeh varsin
nga Perandoria
Osmane.

Sulejmani i Par
Kulmi i pushtetit
Ligjvnsi (1520- osman; zgjerimi
1566)
territorial si n
Europ, ashtu
dhe n Azi, duke
ndrthurur fuqin
ushtarake me
nj veprimtari t
gjer diplomatike;
sistemimi i s
drejts dhe
administrats
osmane.

1521 Pushtimi i
Beogradit.
1522 Pushtimi i
Rodosit.
1526 Beteja
n Moha; fitore
e madhe ndaj
Hungaris.
1529 N
Hungari fillon
konflikti osmanohabsburgas;
dshton Rrethimi i
Par i Vjens.

1526 Piri
Reisi (14651554) shkruan
Kitabi Bahrije
(Libri i detit),
ku prmbledh
prvojn detare
t asaj periudhe;
m 1513, ai bn
gjithashtu nj hart
detare t detajuar,
ku paraqiten edhe
dy Amerikat.

Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1519 Karli V
zgjidhet perandor
gjermano-romak.
Duke qen edhe
mbret i Spanjs
q nga viti 1516, ai
gzon pushtet t
konsiderueshm
dhe e prqendron
kt pushtet
n dinastin
habsburgase,
duke u br kshtu
kundrshtari
m i fuqishm
i Perandoris
Osmane.
1519-1522
Magelani nis
udhtimin e par
rreth bots.
1526 Fillimet
e Perandoris
Mughal n Indi.

1534-1535
Pushtimi i Irakut.

1538 Osmant
1538- Aneksimi i
kryejn nj fushat Benderit (Tigina).
t suksesshme n
Moldavi.

1541 Sulejmani
1541 Aneksohet
nis nj fushat t re Hungaria Qendrore
n Hungari.
(provinca e Buds);
Transilvania
bhet principat
harapaguese.

1538- Sinani (i
njohur si Mimar
Sinan, 1490-1588)
bhet arkitekti
perandorak;
shklqimi i
arkitekturs
osmane.
1543 Koperniku
boton De
revolutionibus
orbium coelestium.

1545-1563
-Kshilli i Trentos;
Reformacioni
Katolik

34

PERANDORIA OSMANE

Sulltant osman

Proceset politike

Ngjarjet politike
dhe ushtarake

Ndryshimet
territoriale

Shoqria dhe
kultura

Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane

1551-1552
Aneksohet Banati.

Mesi i shekullit
t 16-t
Reformacioni
shtrihet n Hungari
dhe n Transilvani;
saksont e
Transilvanis
pranojn
luterianizmin,
ndrsa nj pjes e
madhe e popullsis
hungareze pranojn
kalvinizmin.

1551-1556 Rusia
anekson hanatet
tartare t Kazanit
dhe t Astrahanit.

1550-1557 N
Stamboll ndrtohet
Xhamia Sulejmanie
nga Mimar Sinani.

1555 N
Perandorin
Gjermane arrihet
paqja fetare e
Augsburgut.

1555 Libri i
par i botuar n
gjuhn shqipe:
Meshari (Libri i
Shrbesave), nga
Dom Gjon Buzuku
(botuar n Itali).

1556 Rnia
nga froni e
Karlit V; ndarja
e zotrimeve
habsburgase
ndrmjet
trashgimtarve
spanjoll dhe
austriak.

1557 Ringrihet
Patriarkana
Ortodokse Serbe e
Pejs.

1562-1598
Luftrat fetare n
Franc.

1567
Shtypshkronja e
par armene n
Stamboll.

1566 Fillon
revolucioni
antispanjoll n
Vendet e Ulta.

1555 N Amasja
nnshkruhet paqja
midis Perandoris
Osmane dhe
Persis; bhet m i
qndrueshm kufiri
lindor i Perandoris
Osmane.

1566 Osmant
aneksojn Kiosin.

1571 N Lepanto, 1570-1571

Pushtimi i Qipros.
flota osmane
mundet nga flota e
Lidhjes s Shenjt.

Selimi i Dyt (15661574)- Pijaneci

1569 -1575
Mimar Sinani
projekton Xhamin
Selimje n Edrene.
Murati i Tret
(1574-1595)

Kriza financiare,
zhvleftsimi
i akeve dhe
inflacioni.

1578-1590 Lufta
shkatrrimtare me
Persin.

Pushtimi i
Azerbajxhanit dhe
i disa provincave t
tjera persiane.

1580 Shkatrrimi,
me urdhr
t Sulltanit, i
observatorit
astronomik n
Stamboll, pas
kundrshtimeve
nga drejtuesit
fetar.

1587-1629
Sundimi i Abazit
t Par n Persi;
kulmi i pushtetit
Safavid.

35

KRONOLOGJIA

Sulltant osman

Mehmeti i Tret
(1595-1603)

Ahmedi i Par
(1603-1617)

Proceset politike

Ngjarjet politike
dhe ushtarake

Kriz e brendshme
e rnd n
Perandorin
Osmane; luftrat
e gjata me
Perandorin
Habsburgase dhe
Persin shkaktuan
vshtirsi
financiare
dhe rnien e
organizmave
tradicional
ushtarak,
veanrisht t
trupave spahi;
Perandoria
Osmane shkon
dalngadal
drejt prdorimit
t mercenarve
(levend) dhe shton
numrin e atyre q
duhet t paguajn
taksn bujqsore
(iltizam).

1593-1606 Lufta
shkatrrimtare
me Lidhjen e
Shenjt, e kryesuar
nga habsburgt
austriak; rebelimi
kundrosman
i principatave
rumune (1594).

1606 Traktati
i Paqes n
Zsitvatorok me
habsburgt
austriak.

1613 Vendosja
e dinastis s
Romanovve n
Rusi.

Prpjekjet
pr reforma
t brendshme
shkaktojn
rebelimin e
jenierve; sulltani
rrzohet nga froni
dhe vritet.

1620-1634 Lufta
me bashkimin
Poloni-Lituani
pr sundimin mbi
Moldavin.

1618-1648 Lufta
30- vjeare.

Ndiqet nj politik
e ashpr pr t
rivendosur ligjin
dhe rregullin.

1623-1639 Lufta
me Persin; pas
humbjeve fillestare
n luft kundr
Abazit t Par, me
ekspeditat e Muratit
t Katrt dhe
Traktatin e Paqes
s Kasri-Sirinit,
(1639) rivendosen
kufijt e viteve 1555
dhe 1612.

1602-1612 Lufta
me Persin.

Ndryshimet
territoriale

Shoqria dhe
kultura

1583-1586
Kompleksi
Muradije n
Manisa.

Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1588 Shkatrrimi
i armads spanjolle
nga flota angleze.

1596 1609
1598 Edikti i
Rebelimi Xhelali n Nants, toleranc
Azin e Vogl.
ndaj kalvinistve
francez.

Osmant humbasin
territoret e
pushtuara n
vitet 1578-1590;
humbjet e para t
mdha territoriale
t Perandoris
Osmane.

1609-1616 N
Stamboll ngrihet
xhamia e sulltan
Ahmetit (Xhamia
Blu)

1603 Vdes
Elizabeta e Par
(1558-1603);
Xhejms Stjuart,
mbret i Skocis,
bhet edhe mbret
i Anglis, duke
bashkuar t dyja
mbretrit.

Mustafai i Par
(1617-1618)
smani i Dyt
(1618-1622)
Mustafai i Par
(1622-1623)

Murati i Katrt
(1623-1640)

1627 Patriarku
Ciril Lukarisi hap
nj shtpi botuese
greke n Stamboll;
ajo u mbyll nga
osmant mbas
ekzekutimit t
patriarkut. (1638)

1635 Revan
Kiosku, n Pallatin
Topkapi.

36

PERANDORIA OSMANE

Sulltant osman

Proceset politike

Ibrahimi i Par -I
menduri (16401648)

Mehmeti i Katrt
(1648 1687)

Ngjarjet politike
dhe ushtarake

1645-1669 Lufta
shkatrrimtare me
Venedikun.

Mbas disa
viteve trazirash
t brendshme,
vezirt e mdhenj
t familjes s
Qyprilinjve
arritn t forconin
institucionin e
vezirit t madh,
t rivendosnin
rregullin e
brendshm dhe t
rifillonin zgjerimin e
jashtm territorial.

Ndryshimet
territoriale

Shoqria dhe
kultura

Pushtimi i Krets
(prfundoi vetm
m 1669);

1656 Mehmet
Qyprili pasha
emrohet vezir i
madh, dhe merr
pushtet t plot
pr t qeverisur
Perandorin.

Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1640 Fillimi i
Lufts Civile n
Angli, midis mbretit
dhe parlamentit.

1648-1657
Gjeografi dhe
historiani i
famshm osman
Qatip elebi (16091657) shkruan
librin e tij gjeografik
Xhihannma.

1648 Rebelimi
i kozakve
n Ukrain, i
udhhequr nga
Bogdan Hmelnicki;
kriz n bashkimin
Poloni-Lituani.

1655-1660- Lufta e
Par Nordike.
1661 Fillimi i
1665-1666
Lvizja mesianike e sundimit personal
t Luigjit XIV n
Sabbata Zevit.
Franc (mbret n
vitet 1643-1715):
kulmi i absolutizmit
francez.

1661 Fazel
Ahmed Qyprili
pasha pason
baban e tij si
vezir i madh (16611676).

1672-1676 Lufta
me bashkimin
Poloni-Lituani.

Pushtimi i Podolias. 1667 Trmet i

madh q dmton
rnd Raguzn.

1683 Rrethimi
i dyt osman i
Vjens; osmant
munden n Vjen
nga nj ushtri
austro-polake.
1684 Krijohet
Lidhja e Shenjt
(Austria, PoloniLituania, Venediku,
Shteti Papal, dhe
Rusia, q nga viti
1686).

1686-1687 Trupat
austriake pushtojn
Hungarin dhe
Transilvanin.

1685 Shfuqizimi i
Dekretit t Nants
n Franc.
1687 Isak Njutoni
boton Philosophiae
naturalis principita
mathematica.

37

KRONOLOGJIA

Sulltant osman

Proceset politike

Sulejmani i Dyt
(1687-1691)

Reformat e mdha
monetare dhe
fiskale rimkmbin
t ardhurat
osmane; n kt
mnyr mund
tu bhet ball
shpenzimeve t
lufts.

Ngjarjet politike
dhe ushtarake

Ndryshimet
territoriale

Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1688-1690
1690 Ri-pushtimi 1688 Revolucioni
Pushtimi i
osman i Beogradit i Lavdishm
prkohshm
pasohet nga nj
n Angli, i cili
austriak i Beogradit shkall e lart
vendosi monarkin
dhe pjesve t tjera emigrimi t serbve parlamentare.
t Serbis.
nga Serbia Jugore
dhe Kosova, pr
n Sllavoni dhe
1689 Fillon
Hungari.
sundimi personal
i Pjetrit t Par
(1682-1725) n
Rusi.

Ahmeti i Dyt
(1691-1695)

Mustafai i Dyt
(1695-1703)

1694 Princi
Konstantin
Brankoveanu
hap Akademin
Mbretrore Greke
n Bukuresht;
n shekullin e
18-t, nj institucion
i ngjashm u krijua
n Jashi (Moldavi).
1695
Riorganizimi i
sistemit t tatimit
bujqsor, me
futjen e takss
s prhershme
bujqsore (e
quajtur malikane);
sistemi i ri forcon
bazn e pushtetit,
q prbhet
nga familjet
fisnike (ajane)
n provinca, t
cilat grumbullojn
zotrime t mdha
t trashgueshme.

Ahmeti i Tret
(1703-1730)
E ashtuquajtura
epoka e tulipanve
karakterizohet
nga risi kulturore
dhe prpjekje
pr reforma
t brendshme
dhe hapje me
Perndimin, t
nxitura nga veziri i

38

Shoqria dhe
kultura

1697 Humbja e
betejs s Zents
kundr austriakve.
1699- Paqja e
Karlovicit.

Perandoria Osmane
humbet Hungarin
(duke prfshir
ktu Sllavonin)
dhe Transilvanin,
t cilat i kalojn
Perandoris
Habsburgase;
Moreja, Lika dhe
territore t tjera m
t vogla dalmate i
kalojn Venedikut;
Podolia i kalon
Polonis dhe Azovi,
Rusis.

1710-1711 Lufta
me Rusin.

Rimerret Azovi.

1715-1718 Lufta
me Venedikun
dhe Austrin;
osmant munden
dhe nnshkruajn
Traktatin e Paqes
s Pasarovicit.

1715 Pushtimi
i Mores nga
venedikasit.

Rreth viteve 1700

Kompozitori
Dimitrie Kantemiri
(1673-1723),
shkruan nj libr
mbi muzikn
osmane, n t
cilin prfshin edhe
nj prmbledhje
me 353 pjes
instrumentale.

1700-1721 Lufta
e Madhe Nordike;
fitore e madhe
e Rusis ndaj
Suedis n Poltav
(1709).
1701-1714 Lufta
pr fronin spanjoll.

PERANDORIA OSMANE

Sulltant osman

Proceset politike

Ngjarjet politike
dhe ushtarake

madh Ibrahim
pasha Nevshehirli
(1718-1730), por kjo
periudh u ndal
nga nj rebelim
i jenierve, i cili
detyroi vezirin dhe
sulltanin t linin
pushtetin.

Mahmuti i Par
(1730-1754)

Politikat e
reformave t
kujdesshme,
veanrisht n
artileri (veprimtaria
e ekspertit francez,
kontit t Bonevalit)
dhe n zhvillimin
urban (ndrtimi
i m shum se
60 shatrvanve
publik n
Stamboll).

Ndryshimet
territoriale

Shoqria dhe
kultura

1716-1718 Banati,
Serbia Veriore dhe
Oltenia (Vllahia
Perndimore)
u dorzohen
austriakve.

1720 SurnameiVehbi tregon pr

festimet me rastin
e synetllkut
t djemve t
sulltanit, shkruar
nga poeti Vehbi
dhe i ilustruar me
137 piktura n
miniatur nga Levni
(1673-1736).

1722-1725
Pas kaosit n
Persi, pushtohet
Gjeorgjia,
Azerbajxhani dhe
Shirvani.

1727 N
Stamboll hapet
shtypshkronja
e par osmane
nga Ibrahim
Myteferrika; ajo u
mbyll me vdekjen e
tij, n vitin 1745.

1722 Persia
pushtohet nga
afgant; bie
sundimi i Safavid.

1730 Perandoria
Osmane humbet
Azerbajxhanin
dhe Shirvanin, q
merren nga Nadiri.

1728 Ndrtohet
shatrvani i
Ahmetit t Tret
(prpara Pallatit
Topkapi).

1726-1730 Nadiri
(shah n vitet
1736-1747) i kthen
Persis shklqimin
e saj.

1730-1736 - Lufta
me Persin.

Perandoria
Osmane humbet
Gjeorgjin.

1736-1739 Me
an t Traktatit t
Paqes n Beograd,
prfundon lufta
me Austrin dhe
Rusin.

Oltenia i kthehet
Vllahis dhe
Serbia Veriore,
Perandoris
Osmane; Rusia
rimerr Azovin.

1743-1746 Lufta
me Persin.

Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane

1733-1738 Lufta
pr fronin polak.
Emigrimi i dyt i
popullsis serbe
pr n Banat dhe
n Hungari.

1746 Princi
Kostantin
Mavrokordati
ndalon me ligj
bujkrobrin n
Vllahi; n vitin
1749, ai ndrmerr
nj reform t
ngjashme n
Moldavi.

1740-1786
Frederiku i Dyt
sundon n Prusi.
1740-1748 Lufta
pr fronin austriak.
1748 Monteskj
boton Lesprit des
lois.
1751-1780
Enciklopedia
me 35 volume, e
botuar n Paris,
arritje e madhe
e Iluminizmit
Europian.

39

KRONOLOGJIA

Sulltant osman

Proceset politike

Ngjarjet politike
dhe ushtarake

Mbas nj periudhe
t gjat paqeje
dhe prpjekjesh
pr t qndruar
larg konflikteve
europiane,
Perandoria
Osmane hyn n
luft me Rusin;
kjo luft do t
nxjerr n pah t
gjitha dobsit e
saj t grumbulluara
n koh. Pr
kt Perandori
nis tashm faza
e rnies s
vazhdueshme;
pushteti i ajanve
(fisnikve lokal)
sht n rritje,
ndrsa autoriteti i
qeveris qendrore,
n shumicn
e provincave,
dalngadal
shprbhet.

1768-1774
Lufta ruso-turke;
ushtrit ruse
pushtojn Krimen,
Moldavin dhe
Vllahin; flota
detare ruse mund
osmant n detin
Egje, ndrkoh
q frymzon
disa kryengritje
n Greqi dhe n
Levant.

Ndryshimet
territoriale

Shoqria dhe
kultura

Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane
1756-1763 Lufta
7- vjeare.

1766-1767
Autoritetet
osmane ndalojn
veprimtarin e
Peshkopats
s Ohrit dhe
Patriarkans s
Pejs; Patriarkana
e Kostandinopojs
ushtron autoritet
fetar mbi t
gjith ortodokst
e Perandoris
Osmane n
Europ.

1762-1796
Katerina II
mbretron n Rusi.

1784 Rihapet
shtypshkronja
turke n Stamboll.

1775-1783 Lufta
e popullit amerikan
pr pavarsi.

Osmani i Tret
(1754-1757)
Mustafai i Tret
(1757-1774)

1774 Traktati i
Paqes n Kyyk
Kajnarxhik;
Rusia prforcon
pozitat e saj n
bregdetin verior
t Detit t Zi dhe
bhet mbrojtse
e nnshtetasve
ortodoks t
Perandoris
Osmane.

Abdulhamidi i Par Prpjekje pr

t rivendosur
(1774-1789)
pushtetin
ushtarak osman,
me ndihmn
e ekspertve
perndimor
(veanrisht
francez). Gjithsesi,
lufta e viteve 17871892 nxori n pah
dshtimin e ktyre
prpjekjeve.
Selimi i Tret
(1789-1807)

40

Prpjekjet
pr reforma
administrative,
ushtarake,
financiare dhe
politike. Pr shkak
t rrmujave
t brendshme
dhe opozits
konservatore t
jenierve, dshton
prfundimisht

1774 Krimeja
nuk sht m shtet
vasal osman.

1755 Osmant
i dorzojn
Bukovinn
(Moldavin
Veriperndimore)
Austris.
1783 Rusia
anekson Krimen.

1787-1792 Lufta
midis Rusis dhe
Austris; humbje
t mdha osmane;
Revolucioni
Francez dhe
shtja polake
shptojn
Perandorin
Osmane nga
humbja e
territoreve t
mdha.

1722 Ndarja e
par e Polonis.

1780-1790 Jozefi
i Dyt mbretron
n Austri.

1787 Kushtetuta
e Shteteve t
Bashkuara t
Ameriks.
1789 Fillimi
i Revolucionit
Francez.
1788-1792 Rusia
anekson Edisan
me Otakovin.

1793,1795 Ndarja
e dyt dhe e tret
(prfundimtare) e
Polonis

PERANDORIA OSMANE

Sulltant osman

Proceset politike

Ligji i ri Nizami xhedid; kulmi i

fuqis s ajanve
n provinca.

Ngjarjet politike
dhe ushtarake

Ndryshimet
territoriale

Shoqria dhe
kultura

Ngjarjet m t
rndsishme
jasht Perandoris
Osmane

1798-1799
Fushata franceze
n Egjipt dhe Siri.

41

ZGJERIMI TERRITORIAL OSMAN N EUROPN JUGLINDORE

KAPITULLI I: Zgjerimi territorial osman n Europn Juglindore

Zgjerimi territorial osman filloi rreth vitit 1300 n Azin e Vogl Veriperndimore, dhe vazhdoi deri nga
fundi i shekullit t 17-t; pushtimi i fundit i rndsishm ishte Podolia (n at koh provinc e PoloniLituanis, tani pjes e Ukrains), n vitin 1672. Ky zgjerim territorial e shndrroi principatn e vogl t
fshatarve gjysmshtegtar n nj perandori botrore burokratike, t shtrir n tri kontinente.
Pjesa m e madhe e Europs Juglindore u pushtua n shekujt e 14-t dhe 15-t, por disa pjes t
saj u pushtuan m von (p.sh. Sllavonia, Banati, Qiproja, Kreta) apo mbetn t lira nga sundimi osman
(p.sh. Korfuzi, Sllovenia, pjes t Dalmacis dhe Kroacia). Pr popujt e rajonit, pushtimi osman ishte nj
ngjarje e rndsishme, q pati ndikim n jetn e tyre si n planin afatshkurtr, ashtu edhe n at afatgjat.
Historiant kan shprehur opinione t ndryshme dhe shum her kontradiktore pr kt proces. Shumica
e tyre e kan paraqitur at nga kndvshtrimi kombtar, edhe pse njerzit n fund t mesjets rrallher
e vshtronin botn sipas kufijve etnik. Kta historian e kan paraqitur kt proces si nj varg arritjesh
ushtarake heroike, n t cilat populli i tyre luftonte me guxim kundr armiqve t fuqishm. Pr ta, pushtimi
osman ka qen ose nj katastrof pr popullin e tyre dhe/ose pr qytetrimin europian, ose, n t kundrt,
nj vendosje me prfitime e paqes nga osmant. Pr disa historian t tjer, natyra e vrtet e procesit t
pushtimit ka qen m e ndrlikuar. Ndarjet etnike, fetare dhe etike shpesh nuk ishin kaq t qarta. Fushata
t mdha ushtarake shoqroheshin edhe nga prleshje lokale. N nivel lokal, motivimi dhe kndvshtrimi
ndryshonin shum nga ndarjet e prera q bjn sot historiant modern. T siguroje bashkpuntor,
ishte shpeshher po aq e rndsishme sa edhe t luftoje. Heroizmi dhe prkushtimi ndaj idealeve t
caktuara ishin pjes e s njjts tablo, ku gjendeshin mizorit, vuajtjet dhe mashtrimet.
Ky kapitull i ktij Libri nuk synon t dokumentoj me hollsi procesin e pushtimit osman dhe/ose
qndresn e popujve t ndryshm ndaj tij. Ai thjesht jep nj numr t kufizuar burimesh, q u bjn t
mundur nxnsve t hedhin nj vshtrim mbi ndrlikueshmrin e ktij procesi dhe mnyrat e ndryshme
me ann e t cilave njerzit e asaj kohe i vshtronin dhe i prjetonin ngjarjet.

Ia. Fazat e para t shtetit osman n Anatoli

I-1. Martesa e Orhanit me vajzn e tekvurit1 t
Jar Hisarit
Pjesa e 13-t
N kt pjes flitet pr nusen q ata morn, e
cila ishte vajza e tekvurit t Jar Hisarit; kujt iu dha
nuse dhe far u b me t.
Osman Gazi2 e mori Ylyfer Hatunin pr djalin e
tij, Orhan Gazin3. N at koh, Orhani ishte br

nj djal trim. [...] Dhe kur ata i zun kto katr

kshtjella [Bilexhikun, Jar Hisarin, Ineglin, Aja
Nikoln], solln drejtsi dhe barazi n at provinc
dhe t gjith njerzit e atyre fshatrave u kthyen
dhe u rivendosn aty ku u takonte. Ata filluan t
bnin nj jet m t mir sesa nn sundimin e
t pafeve. Njerz nga provinca t tjera filluan t
vinin, ndrsa dgjonin se sa mir trajtoheshin kta
t pafe. Ndrkoh Osman Gazi donte t bnte

Shkruhet edhe tekfur dhe do t thot sundues i vogl i krishter n Azin e Vogl, zotrimet e t cilit prfshiheshin n territoret
osmane.
2
Osmani i Par themeluesi i shtetit osman, sundoi nga viti 1281 deri rreth vitit 1324.
3
Orhani sundues osman nga 1324 deri m 1362.

43

ZGJERIMI TERRITORIAL OSMAN N EUROPN JUGLINDORE

dasm, pr tia dhn pr nuse Ylyfer Hatunin

djalit t tij, Orhan Gazit. Dhe kshtu bri. Ylyfer
Hatuni sht zonja q ka nj teqe pran kalas
s Burss, afr Ports s Kapluxhs [Burimeve
t Nxehta]. Ishte ajo q kishte ndrtuar urn mbi
prroin Ylyfer. Kjo sht ura q i ka dhn emrin
e saj atij prroi. Dhe t dy, si Murat Kan Gazi4
dhe Sulejman pasha5, jan djemt e saj. Babai
i t dyve ishte Orhan Gazi. Kur zonja vdiq, ajo
u varros bashk me Orhan Gazin n kalan e
Burss.
Aikpaa-zde, f. 102.

Kronika e Ashikpasha-zades sht

nj nga kronikat e para t dinastis
osmane, por sht shkruar n shekullin e
15-t, domethn thuajse nj shekull pas
ngjarjeve q prshkruhen n t.
Prse u martua Orhan Gazi me vajzn e
tekvurit? Prse e mori babai i tij vendimin
pr t kryer kt martes? Mendojeni veten
tuaj n pozicionin e Orhanit.
Sipas Ashikpasha-zades, cilat ishin cilsit
m t rndsishme q duhej t kishte nj grua
osmane?
I-2. Pushtimi i Karaxha Hisarit dhe leximi i
par i hutbes n emr t Osman Gazit.
Pjesa e 14-t
N kt pjes flitet pr mnyrn me t ciln Osman
Gazi arriti q lutjet e s premtes t kryheshin n
emr t tij; po ashtu edhe mnyrn se si filloi kjo
praktik n qytet.
Kur ai zaptoi Karaxha Hisarin, shumica e shtpive
n qytet ishin boshatisur. Dhe shum njerz vinin
nga provinca e Germijanit dhe provinca t tjera.
Ata krkonin q Osman Gazi tu jepte shtpi.
Dhe Osman Gazi u dha shtpi. Nuk zgjati shum

koh dhe qyteti filloi t lulzoj. Kishat e tyre t

shumta ata i kthyen n xhami. Gjithashtu, ata
ndrtuan edhe nj treg. Dhe kta njerz [kavim,
gjithashtu: fis] ran n nj mendje me njri-tjetrin
q t kryenin lutjet e s premtes, dhe t krkonin
gjithashtu edhe nj kadi. Ishte pikrisht nj njeri i
shenjt me emrin Dursun Faki q shrbeu si imam
pr fisin dhe ishte ky personi t cilit njerzit i flisnin
hapur. M pas, ai shkoi tek vjehrri i Osman Gazit,
Ede Bali dhe i tregoi pr kt gj. Por prpara se
ai t mbaronte bisedn, aty erdhi Osman Gazi.
Ai e kuptoi se far donin ata. Osman Gazi tha:
fardo q duhet br, bjeni. Dursun Faki tha:
Por, hani im, na duhet leja e sulltanit6. Osman
Gazi tha: Kt qytet un e zaptova vetm me
shpatn time. pun ka sulltani, prse duhet ti
krkokam leje? I njjti allah q i dha atij sulltanatin,
m ka dhn mua kazan dhe principatn time, tha ai. Dhe nse ai m prmon mua pr flamurin
q un mbaj, ather un do ti kujtoj se nn kt
flamur un kam luftuar kundr t pafeve. Dhe
nse ai do t m tregoj q sht nga dinastia e
selxhukve [l-i Salukvan], un do ti thoja q dhe
un jam vet djali i Gk Alpit. Dhe nse ai mton
se ka arritur n kto troje prpara nesh, ather
do ti them se ishte gjyshi im, Sulejmanshahu, i cili
ka ardhur prpara tij- prfundoi ai. Dhe kshtu
ndodhi q ai popull [apo ai fis] u bindn. Ai i dha
Dursun Fakiut postin e kadiut dhe t drejtn pr t
predikuar. Hutbeja e s premtes u lexua pr her
t par n Karaxha Hisar. Atje ishte edhe vendi ku
ata kryenin lutjet e Bajramit.
Aikpaa-zde, f. 102-103

N traditn politike islamike, leximi

i hutbes t s premtes n emr t
sunduesit sht nj kush paraprak pr t fituar
sovranitetin (sundimin e pavarur). Kronika
e shekullit t 15-t e shtrembron realitetin
historik t fillimshekullit t 14-t; n t vrtet,
ishin mongolt q i dhan fund sulltanatit

Murati i Par - sundues osman (1362-1389).

Sulejman pasha djali i madh i Orhanit; udhhoqi osmant n sulmet e para n Gadishullin Ballkanik dhe pushtoi Galipolin (1354);
vdiq n vitin 1357.
6
Leja e sulltanit selxhuk t Konjs (Ikonion), i cili m par kishte qen drejtuesi i prijsve ushtarak t kufirit, si ishte Osmani.
5

44

PERANDORIA OSMANE

selxhuk n vitin 1307, prpara sesa Osmani

t bnte ndonj prpjekje pr t ushtruar
sovranitetin e tij. Pr m tepr, mbas vitit 1307,
Osmani, dhe m pas djali i tij Orhani, i paguan
hara Principats Mongole t Persis, deri kur
ajo ra, n fund t viteve 1330.

far strategjish prdori Osmani pr t

zgjeruar bazn e pushtetit t tij?
informacion japin t dy tekstet pr strukturn
etnike dhe fetare t Anatolis Veriperndimore
n prag t pushtimit osman?

Ib. Pushtimi osman i Gadishullit Ballkanik

I-3. Kontradiktat ndrmjet shteteve t
krishtera n Ballkan dhe roli q luajtn n
zgjerimin territorial osman
Vetm Amorati7 mbeti gjall. Ai ishte i ri, i pabindur
dhe ishte kundr bullgarve. Ai donte q grekt ta
lejonin t kalonte, por u ndalua nga anije dhe varka
t shumta, t cilat Kantakuzeni8 i kishte ndrtuar
dhe i mirmbante n mnyr q t ruante vaun e
Galipolit. Sikurse tham, Amorati ishte i detyruar
t kalonte detin. Kur Kantakuzeni e kuptoi q nuk
mund ti ushqente ushtart q kishte npr varka,
pasi kishte munges n ushqime dhe mish derri,
dhe thesari po i boshatisej do dit e m shum,
domethn dukatet dhe argjendi iu paksuan,
ather mendoi t drgonte lajmtar n Trnovo,
tek car Aleksandri9 pr t krkuar ushqime pr
detart e tij, n mnyr q ata t ruanin vaun.
Megjithat, kur e morn vesh kt gj, bullgart
i talln dhe i fyen grekt, jo vetm duke i shar
e fyer drejtprdrejt, por edhe duke shar grat
dhe nnat e tyre. Pra, i przun. Kur dgjoi kt
lajm, Kantakuzeni ra n dshprim t thell dhe
drgoi lajmtart e tij tek sunduesit serb Urosh,
despoti Uglesha dhe mbreti Vulkashin pr t
krkuar ndihm pr flotn e tij. Edhe ata, kur
dgjuan kt krkes, i talln dhe i fyen grekt, jo
vetm duke i fyer ata vet, por edhe duke shar
grat dhe nnat e tyre; dhe i przun po ashtu
duarbosh. Kur dgjoi kt lajm, Kantakuzeni
ra n nj dshprim edhe m t thell, pa ditur

se t bnte. M pas, Kantakuzeni drgoi

lajmtart e tij si te cart bullgar, ashtu dhe tek
sundimtart serb pr tu thn atyre: Ju nuk
desht t na ndihmoni, por do t pendoheni pr
kt. Megjithat, ata nuk i morn parasysh fjalt
e tij dhe iu prgjigjn: Kur turqit t vijn tek ne,
do t dim si t mbrojm veten ton. Ather
Kantakuzeni bri nj marrveshje me Amuratin;
ata i dhan fjaln njri-tjetrit dhe shkmbyen letra,
t cilat jan ruajtur deri n ditt e sotme, ku thuhet
q turqit n asnj mnyr nuk do tu bjn keq
grekve as n Rumani10, dhe as n Maqedoni.
Turqit u betuan q do ta mbanin premtimin e tyre
dhe pas ksaj Kantakuzeni i la turqit t kalonin
Galipolin.
Georgieva, Kitanov, f. 4-6.

Autori anonim i Kroniks bullgare

t shekullit t 16-t ka njohuri t
paqarta dhe t pasakta pr faktet historike
t mesit t shekullit t 14-t. N t vrtet,
Joan Kantakuzeni i kishte thirrur osmant
t udhhequr nga Sulejmani, djali i Orhanit
dhe vllai i madh i Muratit, pr ta ndihmuar
at n luftn civile kundr perandorit Joani V
Paleologu (1341-1391). N at koh, serbt
udhhiqeshin nga Stefann IV Dushani (13311355), i cili e shfrytzoi luftn civile t Bizantit
pr t pushtuar vet territoret bizantine.

Murati i Par (1362-1389), pr bullgart.

Joan VI Kantakuzeni, perandori bizantin 1341-1354; i detyruar t abdikoj, ai u b murg dhe u shqua si nj nga akademikt m t
rndsishm t Bizantit.
9
Ivan Aleksandri (1331-1371).
10
N mesjet, kjo nuk nnkuptonte territorin gjeografik t Rumanis s sotme, por territorin e Perandoris Bizantine.
8

45

ZGJERIMI TERRITORIAL OSMAN N EUROPN JUGLINDORE

A i bie besueshmria ides s prgjithshme t Kroniks anonime bullgare pr

shkak t pasaktsis s fakteve? Apo faktet
jan shtrembruar me qllim nga ana e autorit,
n mnyr q t proj nj mesazh t
caktuar?

I-4. Fermani i Muratit t Par, i cili i jep

Evrenoz beut t drejtn pr t sunduar
territorin e Maqedonis Jugore (1386)
Fermani i Lart Perandorak urdhron si m
posht:
T nderuarit, mbrojtsit t territoreve, themeluesit
t provincs, krenaris s pushtuesve fisnik,
komandantit t lufttarve t besimit n luft
kundr t pafeve dhe paganve, Gazi Haxhi
Evrenoz beut lumturia i zgjatt prgjithmon! i
cili kaloi npr provincn e Rumelis, s bashku
me vllan dhe udhheqsin tim, Gazi Sulejmanin,
dhe i pushtuan kto toka. Pr shrbimet e tij, un i
jap: qytetin e Gjumurgins, si dhe qytetin e Seresit
deri n Bitola, Biglishte dhe Hrupishte, q mund
t merren si nj sanxhak (me t ardhura dhjet
her njqind mij ake11), gjithka q ka fituar me
shpatn e tij.
Un t kam caktuar komandant t prgjithshm n
kto toka dhe t ktyre lufttarve dhe ushtarve
t cilt luftojn pr fe, dhe t urdhroj: t jesh nj
udhheqs i drejt! Por ki kujdes q mos kesh
zili e t thuash Un e hapa rrugn dhe pushtova
kto pjes t Rumelis, por sht m mir q ta
dish se toka i prket n fillim Zotit, dhe m pas
Profetit. Dhe me urdhr t Zotit t Plotfuqishm,
Profetit dhe besimtarit t tij, tu dha ty.
Odbrani, I, f. 187-189.

11

Evrenozi sht nj nga udhheqsit

e par t akinxhinjve (kalorsis q
sulmonte e para pr t vrar dhe plakitur).
Fermani i vitit 1386 sht pjes e prpjekjeve
sistematike t Muratit t Par pr t integruar
n sistemin shtetror udhheqsit ushtarak,
t cilt shpesh vepronin si t pavarur gjat
fazave t para t zgjerimit territorial osman.
Si u prpoq Murati i Par ta nnshtronte
dhe t siguronte besimin e Evrenoz
beut?

I-5. Roli i bashkpuntorve lokal/vendas n

zgjerimin e territoreve osmane n Ballkan
Tradicionalisht [rivayet iderler ki], vendet q
zotronte Sosmanozi, djali i Aleksandrit, ishin ato
n ann e Edrenes t lumit Danub [Tuna]. Rrugs
pr n Vllahi [Eflk], ajo ka shtrihej n ann
e siprme t Danubit, ishte Vllahia dhe ajo ka
shtrihej n ann tjetr, ishin tokat e Sosmanozit12.
Dhe kjo ishte nj provinc me t vrtet e mir dhe
e begat. Ajo furnizonte gjith botn me mjalt,
me gjalp dhe me bagti. T gjitha prodhimet dhe
t ardhurat q kishte kjo zon ishin m t mdha
se n t gjitha provincat e tjera. Dhe kshtjellat e
saj t forta ishin m tepr se dyzet.
[...]
Historia e ardhjes s Ali pashs13 n rrethinat e
kalas s Provadjas [Piravadi]
Thuhet se Ali pasha, i cili kishte ngritur dhe
mbledhur kt ushtri, u nis nga Edreneja pr
t ardhur n Ajdos. Mbikqyrsi [subashi] i
Provadijas, dikush me emrin Hysen bej, i cili n
t vrtet ishte nj i pafe, por i njohur pr bujarin
e tij, e takoi dhe e mirpriti pashan. N fillim i
dha mikpritjen e tij. M pas, pashai kaloi prroin

Ake (aspr) monedh e vogl e argjendt osmane; ajo ka qen monedha m e prdorur gjat shekujve XIV-XVII.
Ivan Shishmani, sundues bullgar [car] i Trnovos (1371-1395), djali i Ivan Aleksandrit (1331-1371).
13
Ali pash andarlizadeja, djali i Halil Hajredin pashs, i cili, ashtu si babai i tij, u b gjyqtar ushtarak, komandant ushtrie, dhe m pas
vezir i madh, nga viti 1389 deri n fund t jets s tij, n vitin 1407. Ai tregoi aftsi t shquara administrative, diplomatike, ushtarake, duke
u shrbyer tre sundimtarve me radh: Muratit I, Bajazitit I dhe Sulejman elebiut.
12

46

PERANDORIA OSMANE

e Kamxhit dhe arriti n kshtjelln e enekes

[enge]; ai qndroi atje gjith ditn, por ditn
tjetr zbriti n afrsi t Provadijas. Ai mori nj mij
lufttar pr t shoqruar Jahshi beun, djalin e
Temurtashit, dhe e nisi pr n Provadija me kto
fjal: Mundohu dhe shiko nse mund t gjesh
ndonj marifet pr t pushtuar Provadijan, mir?
Kshtu, Jahshi beu u nis dhe shkoi n rrethinat e
Provadijas. Ata bn sikur po ngrinin kampin e tyre
aty pran. Ishte dimr dhe binte dbor. Hysen
beut i erdhi keq pr kuajt dhe donte ti strehonte
diku, q t mbroheshin nga t ftohtt dhe, duke
mos ditur se pr arsye kishin ardhur, i futi ata n
Tash-hisar [atje ku mbaheshin gurt]. Pasi kishin
hyr n Tash-hisar, natn, t maskuar, ata hyn n
kulln e kshtjells dhe morn kshtu kshtjelln;
pastaj drguan nj far Murati tek pashai pr ti
dhn lajmin e gzuar. T nesrmen, pashai vet
u nis dhe erdhi n Provadija, hyri n kshtjell
dhe vendosi trupat e tij atje, ndrsa myezint
nisn t thrrasin besimtart pr t ardhur n
lutje. Mbasi kishte armatosur dhe furnizuar
kshtjelln, pashai erdhi dhe ndrtoi kampin n
Venen [Vefen, Vefxhen]. Kur pan q po vinte,
njerzit n kshtjell i uan elsat e fortess.
N t njjtn mnyr, atij i solln edhe elsat e
Madaras dhe Shumnit, t cilat u dorzuan vet.
M pas pashai hyri n kshtjelln Shumni dhe e
prforcoi kt fortes.

Krahasoni veprimet e Ali pashs me ato t

Hysen beut. Cili ishte m i aft si lufttarpolitikan? N mnyr karakteristikat vetjake
(t protagonistve) u japin ngjyr ngjarjeve
historike?
 Fig. 1. Bajaziti i Par vjen pr t shptuar
Nikopolisin e rrethuar nj nat prpara betejs
me kryqtart (1396) miniatur osmane
(rreth 1584)

Ner, f. 245-247.

Kronika osmane e fillimshekullit t

16-t prpiqet t nxjerr n dukje
meritat e pushtuesve osman, dhe mundohet
t shmang faktin q ata kmbnguln t bnin
marrveshje me feudalt vendas n Bullgarin
Lindore; megjithat, n kt burim gjenden
leht raste t bashkpunimit midis tyre.
Lewis, f. 292.

ndodhi me mbikqyrsin e krishter

t Piravadit mbas pushtimit osman?
far ju sjell ndrmend emri Hysen bej? A
ishte Hysen beu nj tradhtar apo viktim e nj
mashtrimi? A ishte ai bujar, i korruptuar apo
i sjellshm (atij i erdhi keq pr kuajt)? Apo i
kishte t gjitha kto cilsi s bashku?

Prse jan pikturuar t krishtert me veshje

t shekullit t 16-t? Gjeni nj element
tjetr n piktur q nuk prdorej nga osmant n
shekullin e 14-t. Si paraqitet sulltani n raport
me figurat e tjera, domethn me t krishtert?
Pse jan vizatuar njerzit kaq t mdhenj n
krahasim me relievin dhe ndrtesat?

47

ZGJERIMI TERRITORIAL OSMAN N EUROPN JUGLINDORE

I-6. Shpjegime t shekullit t 14-t mbi fitoret e

osmanve ndaj t krishterve
A. Gregori Palamas (1354)
Disa nga ata [turqit] mu afruan, filluan diskutimet
dhe, pr t kompensuar dobsit e argumentimit
t tyre, e paraqitn kapjen [ton] si shenj q
besimit ton i mungon baza fetare.
Kta njerz t paditur, t urryer nga Zoti dhe t
poshtr, mburren me faktin q kishin fituar kundr
Romejve14, si rezultat i dashuris s tyre pr
Zotin; ata nuk e din q kjo bot jeton n mkat
dhe pjesa m e madhe e saj u prket atyre q i
shtypin fqinjt e tyre me arm; prandaj, deri n
kohn e Kostandinit, i cili sundoi me t vrtet
me dashuri pr Zotin, idhujtart kan zaptuar
pothuajse t gjith botn, madje edhe pr shum
koh mbas tij, t tjert nuk ndryshonin aspak ose
tepr pak nga ata.
Phillipidis-Braat, f. 140-143.

Gregori Palamasi (1296-1359, i

shenjtruar n vitin 1368) ishte nj
nga teologt kryesor ortodoks t shekullit
t 14-t. Ai mbrojti dhe teorizoi mbi hesicizmin
dhe u b kryepeshkopi i Selanikut. N vitin
1354, u kap rob nga osmant dhe kaloi nj
vit n burg, prpara se t lirohej kundrejt nj
pagese t paguar nga serbt. Ky fragment
sht shkputur nga nj letr e shkruar pr
kongregacionin e tij n Selanik, n t ciln ai
flet pr fatin e tij n burg.

B. Hans Shiltberger (1396)

T pafet thon se ata nuk i pushtuan tokat e t
krishterve as prej fuqis dhe zgjuarsis s tyre,
dhe as prej besimit dhe pruljes ndaj Zotit, por
pr shkak t mkatit, ligsis dhe arrogancs s
prhapur ndr t krishtert. Kjo sht arsyeja q
14

Zoti i plotfuqishm i kishte urdhruar t pushtonin

tokat e krishtera, dhe t pushtonin gjithnj e m
shum, pasi t krishtert nuk u ishin bindur ligjeve,
fetare dhe laike dhe me ligjet e tyre, ata krkonin
vetm prfitime; t pasurit shtypnin t varfrit me
mnyrat e tyre t gjykimit, nuk i ndihmonin t
varfrit as me prona, dhe as nuk bnin drejtsi
me ta. Gjithashtu, ata nuk u bindeshin rregullave
fetare q Profeti u kishte ln.
Kto fatkeqsi q u ndodhn, ishin t gjitha t
urdhruara nga vet Zoti, pr shkak t padrejtsive
dhe ligsis s tyre.
Schiltberger, f. 133.

Hans Shiltbergeri mori pjes n

kryqzatn e vitit 1396 dhe u zu rob n
betejn e Nikopolit. Shnimet e udhtimit q
ai shkroi, jan ndr burimet e para perndimore
q flasin pr osmant.
Krahasoni arsyetimin moral t suksesit
osman n tekstet I-3 dhe I-6. mendoni
pr skemn logjiko-teologjike t prvijuar n
kto burime historike? A mund t funksionoj
kjo skem n kohn e sotme?
I-7. Pronart e krishter t timareve n
provincn e Arvanidit, Shqipri (1431/1432)
153 Timar q zotrohet nga Petro, i cili me sa
duket ka patur lidhje martesore me qatip Jorgjin,
prandaj dhe ka prfituar nj timar. N kohn e [t
ndjerit ?] sulltanit15 ton, ishte Ymeri i Saruhanit q
[fillimisht ?] hante prej tij16. N kohn e sulltanit17
ton, timari iu dha pronarit t tanishm, i cili ka
leje t lshuar prej sulltanit ton.
Fshati Lagos, 6 kryefamiljar, 1 vejush. T
ardhurat [e pritshme]: 531 [ake].
Inalcik 1987, f. 59

Romejt ishte emri q prdornin pr vete dhe perandorin e tyre ata q deri n mes t shekullit t 16-t njiheshin n historiografi
si bizantin .
15
Mehmeti i Par (1403-1421).
16
Ktu do t thot q prfitonte prej tij.
17
Murati i Dyt (1421-1451).

48

PERANDORIA OSMANE

N fazat e para t sundimit t tyre,

osmant u munduan t siguronin
bashkpunimin me t paktn nj pjes t
fisnikve vendas. Prandaj ata bn vasal
fisnik t lart, ndonjher duke krkuar q
ata t drgonin edhe djemt e tyre si pengje n
oborrin e sulltanit (si ishte rasti i t famshmit
Sknderbej, me emrin e tij t origjins,
Gjergj Kastrioti, djali i Gjon Kastriotit, prijsi
i Shqipris s Mesme). N t njjtn koh,
ata u dhan timare m t vogla fisnikve t
vegjl t krishter, si dokumentohet edhe n
kt regjistr. Situata ndryshoi m von, kur
sundimi osman u b m i qndrueshm dhe
timaret u jepeshin vetm myslimanve.

nga lumi, bashk me tre djemt e tij dhe rreth

pesdhjet kalors, si dhe nj turk, i cili kishte
ardhur ti krkonte, n emr t Turkut t Madh, q
ti drgonte djalin e tij dhe burrat n ushtri, ashtu
si ishte zakoni. Kjo pr faktin se prve takss
q ai paguan, sht i detyruar, sipas krkess
s turkut, t drgoj djalin e dyt me 1000 ose
800 kalors. Pr m tepr, edhe pse ai i ka dhn
turkut nj nga vajzat e tij pr grua19, ende mbetet
frika q mund ti merret i gjith vendi. M than,
q disa njerz ia kan shtn n vesh kt Turkut,
i cili ishte prgjigjur se kshtu si ishte, ai merrte
m shum kalors sesa po ta kishte vendin n
zotrim t tij, sepse ather do ti duhej tia jepte
at vasalit t tij dhe m pas nuk do t merrte asgj
prej tij.
Le voyage, f. 129, 131.

Vini re faktin q teksti dokumenton nj

t krishter, i cili zvendsonte nj
mysliman si pronar timari. Si e shpjegoni ju
kt ndryshim? form tjetr bashkpunimi
sht dokumentuar n kt burim?

Bertrandon de la Brokiere ishte nj

fisnik nga Burgundi, i cili udhtoi
shum n Europn Juglindore dhe n Lindjen
e Afrme. Ndrmjet viteve 1389 dhe 1459, pr
pjesn m t madhe t kohs, Serbia ishte
shtet vasal i Perandoris Osmane.

I-8. Despot serb, vasal i osmanve (1432)

Pas qytetit Krushevac, me an t nj anijeje
kalova lumin e Moravs dhe hyra n zotrimet e
despotit t Rashks ose Serbis. Ajo ka ndodhet
n ann tjetr t lumit u prket turqve, ndrsa ajo
q ndodhet n kt an i prket ktij despoti, i
cili paguan taks pr t, n shumn prej 50 000
monedha floriri [dukate] n vit. [...]
Mbrrita n nj qytet t quajtur Nikodem
(Nekudim), nj qytet i cili ngjante si fshat, dhe
viset prreth ishin shum t kndshme e t
mira. Dhe ky sundimtar i Rashks18 jeton n kt
qytet, pasi ai ndodhet mes pyjesh dhe lumenjsh,
t prshtatshm pr gjueti kafshsh t vogla
dhe pr gjueti me fajkonj. E hasm sundimtarin
n nj fush, kishte dal pr gjueti me fajkonj

Si arritn osmant t siguronin besimin

e vasalve t tyre serb? Cilat ishin
prparsit e ksaj marrveshjeje pr seciln
pal?
I-9. Rnia e Novo Brdos (1455)
Prej andej, perandori20 u largua n vitin 1455 dhe
rrethoi nj qytet t quajtur Novo Brdo, q do t
thot Mali i Argjendt dhe i Art; e pushtoi at, por
bri nj marrveshje, ku u premtoi qytetarve q
do ti linte n shtpit e tyre dhe q nuk do tua
merrte grat e reja dhe fmijt e vegjl. Kur qyteti
u dorzua, perandori urdhroi q t gjitha portat,

18

Gjuraq Brankovii, despot serb n vitet 1427-1456. Ai ndrtoi fortesn e Smederevos, pran Danubit, si nj kryeqytet t ri t Serbis
dhe n rrethana t vshtira u mundua t ruante ekuilibrin ndrmjet dy fuqive fqinje, Mbretris s Hungaris dhe Perandoris Osmane.
19
Vajza e Gjuraqit, Mara, ishte nj nga grat e Muratit t Dyt (1421-1451).
20
Mehmeti i Dyt (1444-1446; 1451-1481).

49

ZGJERIMI TERRITORIAL OSMAN N EUROPN JUGLINDORE

prve njrs, t mbylleshin. Kur turqit hyn n

qytet, urdhruan q t gjith kryefamiljart me
familjet e tyre t dilnin nga kjo port, dhe t linin
gjithka q kishin n shtpit e tyre. Dhe ata doln
nj e nga nj. Perandori, q qndronte prpara
ports, i zgjidhte, duke urdhruar q djemt
ti veonin n njrn an dhe vajzat n tjetrn;
burrat u vendosn tek hendeku dhe grat krijuan
nj grup t katrt. M pas ai urdhroi q t gjith
njerzit e shquar n mes tyre t vriteshin. T
tjert ishin t lir t ktheheshin n qytet dhe asnj
njeri nuk u pengua t qndronte n pronn e tij.
Ai przgjodhi nj numr prej 320 t rinjsh dhe 704
grash dhe ua shprndau t gjitha grat t pafeve
dhe i mori djemt e rinj pr jenier dhe i drgoi
ata n Anatoli, prtej detit, ku dhe mbahen.
Edhe un q po shkruaj, jetoja n qytetin e Novo
Brdos dhe m morn bashk me dy vllezrit e
mi.

 Fig. 2. Ushtria osmane fiton betejn n

Moha (1526) miniatur osmane (rreth vitit
1588)

Mihailovi, f, 132-133.

Kostandin Mihailovii, i lindur rreth

vitit 1435 afr qytetit t Novo Brdos
n Kosov, u drgua n Azin e Vogl si rob,
bashk me djem t tjer t rinj serb. M
pas, ai shrbeu n trupat jeniere dhe u b
oficer. Pastaj ai shkoi n Poloni, ku shrbeu
n oborrin e mbretit dhe vdiq mbas vitit 1501.
Kujtimet e tij, t shkruara ndrmjet viteve 1497
dhe 1501, u botuan pr her t par n Prag,
n vitin 1565, me titullin Historia ose kronika
turke.

Sa e besueshme ishte marrveshja midis

Mehmetit t Dyt dhe banorve t Novo
Brdos. A kishte mundsi popullsia vendase t
bnte nj zgjedhje m t mir?
Mendoni pr fatin e veant q pati tregimtari i
ksaj historie. ndjenja shpreh ai pr ngjarjen
q prshkruan?

50

Lewis, f. 285.

Si paraqiten hungarezt? Gjeni n piktur

Sulejmanin e Par. Krahasoni figurn e
sulltanit n kt piktur, me at n figurn 1.
Si jan t armatosur trupat jeniere?

I-10. Shkatrrimet turke n Slloveni letr e

guvernatorit habsburgas t Karniolas (1491)
Gjat gjith jets sime nuk kam par asnjher
kaq shum mjerim n kt vend. Me sa shikoj
un, dhe me sa m raportojn ndihmsit q un
drgoj, ata [turqit] gjenden kudo n Shmarje:
n Turxhak, ushperk, Dobrepolje, Nadlishek,
Karnek, Zhuzhemberk, krahinn e Suhas, Ribnica,

PERANDORIA OSMANE

Koevje. N kto krahina, ata dogjn gjithka dhe

nuk ka asnj dyshim q i morn banort me gjith
bagtit e tyre. [...] njerzit e shkret me zor kishin
mbledhur t korrat dhe ishin gati t fillonin shirjen.
Drithrat, bari dhe kashta u dogjn t gjitha, sa
[...] ata nuk kishin t hanin.
Ndrsa turqit e tjer kishin ngritur kampin e tyre
afr Belacerkevit. Duke djegur dhe grabitur, ata
po bjn kaq shum dme, saq sht tepr e
dhimbshme t shkruash pr to. Shentjerneji
Fush, Hmeljniku, Novo Mestoja, Prezheku,
Kostanjevica, Otoeku, Mehovo, t gjitha kto
vende u dogjn dhe u shkatrruan. [..] I gjith
vendi, nga provincat deri n Lubjan, sht djegur
dhe shkatrruar. Priten t mbrrijn edhe ktu, n
do koh. Dasht Zoti, me mirsin e tij, ti mbaj
larg nesh!
Gestrin, Kos, Melik, f. 51-52.

Cilat ishin pasojat e drejtprdrejta dhe jo

t drejtprdrejta t msymjes osmane n
Slloveni? Ciln nga ato do t vlersoni si m t
dmshme pr popullsin vendase?
 Fig. 3. Banor t Beogradit t zn rob
(1521)

I-11. Robrit e krishter n Bosnj (1530)

S pari, Bosnja e Poshtme ka shum male, sht
e rrethuar me pyje t mdhenj dhe prve nj
pjese t vogl, ajo nuk sht e punuar dhe e
mbjell, thjesht sepse kroatt dhe t tjert shpesh
e shkatrrojn at. Kur zotrohej nga t krishtert,
autoritetet nuk lejonin q n t t mbillej, por q
nga koha kur turqit e pushtuan, pjesa m e madhe
e Bosnjs s Poshtme sht punuar dhe mbjell.
[...]
Po at nat, disa or mbas nesh, turqit erdhn n
fshatin Krushica [Bosnja e Mesme], ku ne kishim
qndruar pr t kaluar natn. Ata kishin marr me
vete njzet fmij t gjor, t krishter, vajza e
djem, t cilt i kishin kapur shtat dit m par.
Gjat nats, prpara nisjes son, ata ia dhan
fmijt Usref beut, pashait t Vrhbosns21 (aq sa
i takonin atij). O skllavri mizore e Babilonit! [...]
Sa her i kemi par ata t qndronin me duar
t shtrira para nesh, me syt drejt qiellit, duke
pshertir; atyre nuk u lejohej t flisnin me ne. Kur
ndonjri prej tyre ishte vetm me ne, thoshte: Si
sht e mundur q ne prisnim t liroheshim me
ndihmn e Krishtit! Ne do t vinim me knaqsi
n vendin tuaj, pr ti shptuar ksaj tiranie. Tani
i kemi humbur shpresat, kur shikojm q edhe ju
duhet ti pruleni perandorit turk dhe ti krkoni atij
paqe.
Ne i prgjigjeshim me keqardhje dhe i
ngushllonim me shpresn pr nj t ardhme
m t mir. T lutem, o Zot, q zemrat e t gjith
atyre q nuk mund t preken nga dhuna turke, ta
ndiejn kt, n mnyr q tu vij keq pr kta
njerz q i konsiderojm t krishter t vrtet
dhe q pavarsisht nga fati i tyre i keq dhe dhuna
e pamshirshme, i kan qndruar besnik fes
s tyre t krishter.
Kuripesic, f. 17-23.

Samardi, f. 128-129.

A paraqiten n figur ndjenjat e robrve?

Bni nj prshkrim t shkurtr, duke u
mbshtetur tek figura. Krahasoni at q ju
shkruat me tekstin I-11.
21

Benedikt Kuripesici udhtoi npr

Bosnj dhe provinca t tjera osmane,
rrugs pr n Stamboll, n cilsin e prkthyesit
t drgats habsburgase.

Vrhbosna ishte qytet mesjetar (civitas Vrhbosna) n krahinn e Sarajevs.

51

ZGJERIMI TERRITORIAL OSMAN N EUROPN JUGLINDORE

Cilat ishin pasojat ekonomike t pushtimit

osman n Bosnjn e Poshtme?

Krahasoni kt situat me shkatrrimet n

Slloveni. Mundohuni t kuptoni shkaqet e ktij
ndryshimi.

Ic. Rnia e Kostandinopojs / pushtimi i Stambollit (1453)

I-12. Kndvshtrim bizantin mbi rnien e
Kostandinopojs George Sfrances
N 4 prill t t njjtit vit [1453], sulltani u kthye dhe
rrethoi qytetin, me t gjitha llojet e mjeteve dhe
stratagjemave toksore dhe detare. Ai rrethoi t
gjith perimetrin e qytetit prej 18 miljesh, me 400
varka t vogla e anije t mdha nga deti, dhe me
200 000 veta nga toka. Edhe pse qyteti yn ishte
tepr i madh, ata q e mbronin at ishin vetm
4 773 grek dhe rreth 200 t huaj.
[...] T martn e 29 majit [1453], hert n mngjes,
sulltani e mori qytetin; gjat kohs q po pushtohej
qyteti, zotria dhe perandori im i ndjer, i madhi
Kostandin22 u vra.
[...] Un u kapa rob dhe vuajta poshtrimet e
skllavris. M n fund un u lirova m 1 shtator
6962 [1453] dhe u nisa pr n Mistra23. Gruaja
dhe fmijt e mi ishin n pronsi t disa turqve t
moshuar, t cilt nuk i trajtonin keq. M pas, ata
iu shitn Mirahorit24 t sulltanit, i cili vuri pasuri t
madhe vetm duke shitur grat e bukura fisnike.
[...] Ndoshta do t donit t dinit prgatitjet q
perandori bri prpara rrethimit, ndrsa sulltani
po mblidhte forcat e tij, dhe ndihmn q ne morm
nga t krishtert e tjer. Asnj lloj ndihme nuk na u
dha nga t krishtert e tjer [...]. Perandori pranoi
q emri i paps t prmendej detyrimisht n
shrbesat tona fetare, sepse kshtu shpresonim
t na jepnin ndonj ndihm. [] Gjasht muaj m
pas kishim marr po aq ndihma nga Roma, sa na
ishin drguar nga sulltani i Kajros.
Sphrantzes, f. 69-72.

22

George Sfrancesi ishte zyrtar i lart

gjat periudhs s fundit t Perandoris
Bizantine dhe pr nj far koh ishte edhe
kancelar. Mbasi u lirua, ai u b murg dhe shkroi
kt kronik, e cila sht nj nga burimet
kryesore mbi rnien e Kostandinopojs. N
prpjekjen e tij pr t justifikuar politikat e
Bizantit t von, Sfrancesi fajson katolikt
t cilt nuk ndihmuan Bizantin, duke
anashkaluar faktin q mbas bashkimit fetar
t Firences (1439), papa arriti t organizonte
disa kryqzata kundr osmanve; megjithat,
sht e vrtet se mbas humbjeve t mdha
n Varna (1444) dhe Kosov (1448), kto
prpjekje pr t przn osmant nga Europa
dhe pr t shptuar Perandorin Bizantine
ishin ndrprer dhe n momentin e sulmit
t fundit osman, Kostandinopoja u ndihmua
shum pak.
Cili ishte fati i t mbijetuarve bizantin
pas rnies s Kostandinopojs? A u
prjashtuan nga t qent skllevr ata q u
prkisnin familjeve t pasura fisnike?
A mendoni se ndjekja e nj politike tjetr
mund ta kishte shptuar Kostandinopojn nga
pushtimi osman?
I-13. Ripopullimi i Stambollit gjat sundimit t
Mehmetit t Dyt
Ktyre njerzve t sapoardhur iu dhan shtpi.
Stambolli filloi t lulzoj. M pas, kta njerz u
detyruan t paguanin nj mukataa25. Ata e patn
t vshtir q ta pranonin kt dhe thoshin: Ju
na larguat nga vendi/prona jon [mylk]. A na sollt

Kostandin XI Paleologu, perandori i fundit bizantin (1449-1453).

Mistra ishte kryeqyteti i Principats Bizantine t Moreas, e cila u pushtua nga osmant vetm n vitin 1460.
24
Zyrtar osman, prgjegjs pr stallat perandorake
25
Zakonisht mukataa do t thot taks ferme. N kontekstin e msiprm, ajo do t thot taks banese; pra, kta kolonist duhej t
paguanin qera pr shtpit ku ishin vendosur.
23

52

PERANDORIA OSMANE

ktu q t paguanim qiran pr kto shtpi t t

pafeve? Disa u larguan, duke braktisur grat
dhe fmijt e tyre. Sulltan Mehmeti kishte nj
skllav i cili quhej Kula Shahini; ai ishte skllav i
trashguar nga i ati q dikur kishte qen vezir. Ai
tha: Sulltani im i madhrishm! Paraardhsit e tu
kan pushtuar shum vende. Ata asnjher nuk
vun pagesn e mukataas. Edhe ty nuk t prket
ta vsh kt. Sulltani e dgjoi fjaln e tij. E hoqi
mukataan. Ai nxori nj vendim, q do person t
cilit i ishte dhn nj shtpi, do ta mbante si pron
t tijn. Ata u dhan njerzve edhe dokumente,
pr t vrtetuar q shtpit ishin pron e tyre.
Qyteti filloi t lulzoj edhe nj her. Njerzit
filluan t ndrtonin xhami, ndrtesa t ndryshme
e shtpi. Qyteti filloi t zhvillohej. M pas, sulltani
kishte vezir djalin e nj njeriu t pafe; ai e mbante
shum pran vezirin e tij. T pafet e vjetr t
Stambollit ishin miq t babait t ktij veziri. Ata
takoheshin me t dhe i thoshin: Hej! far po
bn? Kta turq e lulzuan edhe nj her kt
qytet. Ku sht sedra jote? Ata zaptuan vendin q
i prkiste babait tnd dhe neve. Ata e kan at n
pronsi t tyre dhe e prdorin prpara syve tan.
Tani ti je miku i sulltanit. Bj dika q ti ndalosh
kta njerz ta zhvillojn qytetin. Ky qytet duhet t
jet n duart tona, ashtu si ishte m par. Veziri
tha: Le t vendosim edhe nj her mukataan.
Kta njerz sduhet t ken prona. Qyteti duhet
t mbetet n gjendje t mjeruar. Duhet t jet n

duart e njerzve tan. Veziri ndikoi tek sulltani

e pr pasoj mukataaja u rivendos. Njrit prej
ktyre t pafeve komplotist, iu dha nj skllave
kinsemyslimane pr grua. Ata mbajtn shnim
do gj q ky i pafe komplotues thoshte.
Pyetje: Cili sht ky vezir?
Prgjigje: Ai sht Mehmet pash greku26.
M pas Sulltani urdhroi q ta mbysnin, sikur t
ishte qen.
Aikpaa-ade, f. 193.

Mbas pushtimit t Kostandinopojs n

vitin 1453, Mehmeti i Dyt u mundua
ta rindrtonte at, pr t pasur nj kryeqytet
t prshtatshm pr perandorin e tij. Plani i
tij i zhvillimit urban prfshinte Pallatin Topkapi,
disa xhami dhe disa ndrtesa t ndryshme
publike. Nj aspekt i rndsishme ishte dhe
ripopullimi i qytetit. Pr t arritur kt qllim,
ai ndrthuri kolonizimin me forc nga qytetart
q jetonin n territoret q ai kishte pushtuar,
dhe trheqjen vullnetare t kolonistve nga e
gjith perandoria. Kronika e Ashikpasha-zades
prshkruan disa nga tensionet e shkaktuara
nga kjo politik; gjithashtu, ajo pasqyron
urrejtjen e aristokracis turke ndaj zyrtarve
t zgjedhur prej skllevrve (kul) t sulltanit, n
shumicn e rasteve t krishter t konvertuar
rishtas n islam.

Id. Ndryshimet e popullsis dhe t fes

I-14. Shprngulja me forc e popullsis
[syrgjyni] nga Azia e Vogl n Ballkan (fundi i
shekullit t 14-t)
Sipas tradits, kishte banor endacak [ger
evler] n provincn e Saruhanit27, t cilt kalonin
dimrin n luginn e Menemenit. N ato vende kripa
ishte monopol. Ata nuk i bindeshin ktij monopoli.
Fjala i ra n vesh sulltanit. Ather, Bajazit Hani28
i drgoi fjal djalit t tij, Ertugrulit, dhe i tha q, nn

kontroll t rrept, bashk me shrbtort e tij, ti

shoqronte t gjith banort endacak t fushs
s Menemenit, n fushn e Filibes [Plovdiv].
Ertugruli, duke iu bindur rreptsisht urdhrave t
babait t tij, i drgoi kta banor endacak n
fushn e Filibes me sukses; ata i drguan dhe i
detyruan t vendosen npr Filibe. Sot pjesa m
e madhe e Filibes popullohet prej tyre.
Ner, f. 339.

26

Mehmet pasha ishte vezir i madh nga viti 1467 deri m 1470. Fjala turke pr grek ishte rum.
Provinc n Azin e Vogl. N fundin e shekullit t 14-t ka qen principat e veant turke, e cila u mor nga osmant n vitin 1390,
n fillim t sundimit t Bajazitit.
28
Bajaziti i Par, Vettima (1389-1402).
27

53

ZGJERIMI TERRITORIAL OSMAN N EUROPN JUGLINDORE

A mund t zgjidhnin shtegtart turq nga

Menemeni t shkonin ose jo n Ballkan?
Sipas mendimit tuaj, cilat ishin pasojat e
pushtimit osman pr popullsin turke t
Anatolis?
I-15. Premtime osmane, br fshatarve
boshnjak letra e mbretit Stjepan
Tomasevic (1461-1463) drguar Papa Piut t
Dyt
Turqit kan ndrtuar disa fortesa n mbretrin
time dhe jan shum t sjellshm me popullsin
vendse. Ata i premtojn liri do fshatari q
kthehet n fen islame. Mendja e nj fshatari t
thjesht nuk mund ta kuptoj kt dinakri dhe
beson se kjo liri do t zgjas prgjithmon.
Andri, f. 15.

I-16. Joasafi, peshkopi ortodoks i Vidinit, mbi

islamizimin e detyruar dhe at me dshir
(shekulli i 15-t).
O far turpi! Shum njerz u bashkuan me fen
e pahijshme t Muhametit: disa nga frika, disa t
tjer t zbutur, sepse u morn me t mir, apo t
mashtruar nga t mirat materiale; dhe pati edhe
t tjer q u bashkuan me armikun, t hutuar nga
letrat dhe dredhit.
Bulgarska, f. 206.

I-17. Kadiu regjistron nj djal t ri pa baba,

q kthehet n fen islame (1636)
Zimi Totodori, mosha rreth 10 vje, nga fshati
Orta Koj i kazas Lefkosha [tha]: Tani un e kam
braktisur fen e rreme dhe besoj tek Islami. Ai tani
quhet Mustafa.
Jennings 1993, f. 139.

54

Zakonisht njerzit regjistroheshin n

regjistra me emrat e tyre t lindjes
dhe me emrin e babait (X-i, djali i Y-it). N
rastin e Totodorit nuk prmendet emri i babait
t tij, ka tregon q mbase ai ka qen fmij i
jashtligjshm.
I-18. Krkesa e nj t riu, i cili dshiron t
kthehet n fen islame (1712)
Madhria juaj, Sulltani im i Lavdishm! Ju uroj
shndet t plot!
Un, skllavi juaj, jam njeri i varfr nga krahina e
Ruses. N vendin tim ndjeva dshirn t bhem
mysliman dhe prandaj erdha tek Ju. Do t isha
tepr i nderuar, nse n pranin tuaj personale
t pranoja fen islame. Ju lutem, bhuni
bujar dhe m jepni disa rroba dhe dika pr t
jetuar. Me mirsjellje, krkoj urdhrin tuaj. Urdhri
sht n fuqin e Madhris Suaj, sulltani im i
mrekullueshm.
Skllavi juaj, Abdullah.
Osmanski, f. 160.

Bni nj list me arsyet q kishin t

krishtert e Perandoris Osmane pr tu
kthyer n Islam. Shikoni tekstet III-13 dhe IV30. A jan nxitur konvertimet prej ngjashmrive
ndrmjet dy besimeve fetare?
Kujtoni burimin historik ku thuhet se Zoti po i
ndshkon t krishtert. A sht e mundur q
ndjenja e fajit dhe dnimi i Zotit t ken nxitur
konvertimet?
Cilat ishin pasojat e prgjithshme t pushtimit
osman n strukturn etnike dhe fetare t
Europs Juglindore?

INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

KAPITULLI II: Institucionet e Perandoris Osmane

Procesi i pushtimit e ndryshoi natyrn e formacionit t shtetit osman. Ajo ka nisi si nj principat fisnore,
u kthye n nj perandori botrore. N kndvshtrimin osman, territoret e mdha krkonin mnyra dhe
mjete t reja pr ti kontrolluar, administruar dhe shfrytzuar. Kto mnyra dhe mjete frymzoheshin
kryesisht nga tradita politike islame, e pruar nga ulemat (dijetar mysliman dhe ekspert ligjor), por
edhe nga praktikat mongole dhe bizantine apo nga prvoja praktike.
N shum aspekte, shteti osman dhe institucionet e tij ishin trsi hibride, ku ndrthurej besimi i fort n
islam me nevojn pr t integruar nnshtetas t ndryshm jomysliman dhe interesi pr t bashkpunuar
me udhheqsit e tyre fetar, n mnyr q t sigurohej funksionimi sa m i mir i zotrimeve osmane.
Ideja e fuqis absolute t sulltanit u prball me mundsin e kufizuar t pushtetit qendror pr t deprtuar
n sa m shum hapsira dhe struktura shoqrore. Megjithse rregullat dhe mnyra e trashgimit t
pushtetit ishin jo t qarta dhe ndryshonin her pas here, dinastia osmane mbeti e paprekur pr mse 6
shekuj. Ndarja midis sfers publike dhe asaj private ishte tepr e rndsishme pr organizimin e pallatit
osman. Sistemi ushtarak ndrthurte karakteristikat mesjetare (lufttar q luftonin pr ideale fetare, pr
plakn e lufts apo pr t ardhurat q u jepeshin n baz t sistemit t timarit, i ngritur pr t shfrytzuar
burimet pamjaftueshmrisht t lvizshme ekonomike), me karakteristikat e fillimit t kohs s re (ushtri
q kishte si baz paran dhe ushtart me rrog; sht mjaft domethnse q n kt ushtri prziheshin
sistemi islamik mesjetar i rojeve skllevr t monarkut, me nj sistem origjinal rekrutimesh [devshirme], i cili
i ktheu shum t rinj jomysliman n nj grup shoqror t privilegjuar, krenar pr statusin e tyre t veant
kapikulu29 [skllevr t Ports s Lart]. Npr provinca, autoriteti i guvernatorve ushtarak baraspeshohej
praktikisht nga adminstrimi i gjykatsve [kadi], t zgjedhur nga gjiri i ulemas, dhe nga vetqeverisja
q gzonin shum komunitete vendase. Megjithat, ngritja e institucioneve t prbashkta n t gjith
perandorin nuk arriti t zhdukte ndryshimet dhe t veantat e provincave. Sundimi i drejtprdrejt osman
bashkjetonte me institucionin e shtetit t krishter vasal. Pr disa nga kto shtete, statusi i harapaguesit
rezultoi t ishte vetm nj faz paraprake prpara aneksimit t tyre t plot, ndrsa pr t tjer rezultoi t
ishte nj zgjidhje e prhershme.
Perandoria Osmane ishte shtet islam. Ndaj ajo mbshtetej kryesisht n Ligjin Mysliman [Sheriat].
I bazuar n Kuran dhe n tradit (sunna, e prbr nga rrfimet q flisnin pr mnyrn se si kishte
vepruar Muhameti n raste t ndryshme), Ligji Mysliman u zhvillua gjat mesjets, por edhe m von
nga dijetar t ndryshm (ulemat). Edhe pse ky riinterpretim i vazhdueshm bri disa prshtatje n
Sheriat, osmant paraplqyen ti shtonin ligje dhe rregulla t cilat nxirreshin drejtprdrejt nga vet sulltani,
t mbshtetura n pushtetin e tij suprem. Ndryshe nga e drejta e kohve t reja, kto ligje dhe rregulla,
t cilat prbnin Ligjin e Sulltanit (fjala kanun rrjedh nga fjala greke kanon), nuk vinin si prfundime t
rrjedhura nga parime t larta. N t vrtet, ato ishin rikrijime dhe riformulime t s drejts zakonore, ndaj
n to prfshiheshin zakone provinciale t periudhs paraosmane. Sidoq teorikisht pushteti i sulltanit
osman ishte i padiskutueshm, E drejta e Sulltanit duhej t prshtatej me parimet e larta t Sheriatit, dhe
dijetari mysliman i shkalls m t lart n Perandori, eyh-l-Islam, duhej t verifikonte kt prputhje pr
secilin ligj, rregull apo urdhr t sulltanit.
Edhe pse ideologjia zyrtare ngulmonte n qndrueshmrin politike dhe n tradit, n t vrtet, sistemi
29
Kapikulu do t thot skllav i Ports (Perandorake). Kjo prfshinte jo vetm jeniert, por edhe gjasht regjimentet e trupave
t kapikulve dhe antar t ndryshm t personelit t Pallatit.

55

INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

politik osman nuk ishte i prjashtuar t ndryshonte me kohn. Natyra e ktij ndryshimi sht tepr
kontradiktore. Disa historian mendojn se ndryshimet q ndodhn kryesisht mbas shekullit t 16-t
prfaqsonin nj rnie nga organizimi thuajse i prsosur i s ashtuquajturs epok klasike. T tjer
argumentojn q ndryshimet paraqisnin nj prshtatje me sfidat e fillimit t kohs s re, dhe ishin t
krahasueshme me formimin e shteteve moderne n pjes t tjera t Europs ose Azis. Fatkeqsisht,
kufizimet e ktij Libri pune nuk na lejojn t hedhim drit n t gjitha aspektet e ndryshimeve t politiks
osmane. Megjithat, sht tepr e rndsishme t kujtojm q institucionet osmane nuk ishin statike, por
ishin trsi dinamike. Burimet e prfshira n kt kapitull na japin informacion mbi natyrn komplekse t
institucioneve politike osmane. Prgjithsisht burimet na japin kndvshtrime t ndryshme, madje edhe
kundrthnse, pr t njjtn shtje. Ato kan si qllim t nxisin aftsin e nxnsve pr t analizuar
natyrn komplekse t sundimit politik.

IIa. Sulltani dhe Pallati

II-1. Titulli q prdorte Sulejmani n
korrespondencn e tij me Ferdinandin e Par
(1562)

II-2. Cilsit e sunduesit ideal, paraqitur n

poemn e Xhelalzades, kushtuar sulltan
Selimit t Dyt (1566-1574)

Padishahu dhe Sulltani i Detit t Bardh (Mesdhe)

dhe Detit t Zi, i Nderuari i Qabes dhe i Ndriuari
i Medins, i Jeruzalemit t Shenjt, i fronit t
Egjiptit, m i vyeri i kohs son, i provincave t
Jemenit dhe Adenit dhe Sanas, i Bagdatit, vendit
t paqes, dhe Basrs, dhe Lahss, dhe qyteteve
t Anushirvanit30, i tokave t Algjeris dhe
Azerbajxhanit, i toks s Hordhis s Art dhe
toks s Tartaris, i Dijarbekirit, Kurdisanit dhe
Luristanit, dhe i gjith Rumelis dhe Anatolis,
dhe Karamanis dhe Vllahis, dhe Moldavis dhe
Hungaris, dhe prve ktyre, i shum vendeve e
tokave t tjera t mdha e t vlersuara [...]

Ai q dshiron t jet nj mbret i mir,

Duhet t ket nj gur n vend t jastkut.
T heq dor nga rehatia e tij,
t heq dor nga pija,
t mos bj shok
vartsit e tij.
Le t qndroj i padituri larg tij,
Si thuhet, fmijt kan pak menuri.
Ata q e duan shtetin,
Ata q jan zotr t faltores s shenjt,

Bayerle, f. 46-47.

Ata duhet t rrezikojn kokat dhe jetn e tyre,

Ata duhet t jen t gatshm t luftojn n do
koh.
Gjeni n hart territoret e prmendura
n titullin e Sulejmanit. Gjeni se cili vend
mungon.
mesazh prcjell sundimtari duke prdorur
nj titull t till?

30

56

Kryeqyteti i vjetr persian i Ktesifonit, n Irakun e sotm.

[...]
Edhe nse do t jeni sulltani i gjith bots,
I pastr dhe absolut,
Asnjher mos buzqeshni
si bjn femrat.
Nse jeni i zgjuar,
Dgjojeni me vmendje fjaln e vrtet.
Merreni dhe pranojeni at,

PERANDORIA OSMANE

Nse jeni vrtet i thjesht [ehl-i dil].

Pr nj burr t vrtet,
mendimet jan t pjekura e t prmbajtura mir.
Nuk ka xhelozi, hakmarrje
apo trbim n zemrn e tij.
Le t ket bamirsi gjithnj,
frik nga Zoti, hyjnia jon.
Le t shohin syt e tij dallimin
Ndrmjet koks dhe bishtit.
Le ti fal ai gabimet
rrshqitjet, apo thjesht dshtimet.
Le t shoh ai Zotin e Madhrishm,
me gatishmrin e tij gjithkund.
Le t mos jet ai dorshtrnguar,
le t mos jet ai lakmitar.
Le t jet ai i mshirshm,
Edhe ndaj pals kundrshtare.
Le t jet ai gjithnj i drejt
sipas Sheriatit.
Le ta dij ai t vrtetn, [ose: Zoti; Hak]
Le ta largoj ai tiranin.
Nj njeri pa dije,
Nuk sht njeri i vrtet.
Nuk rrjedh gjak mbretror
n venat e budallait [...]
Nse nuk do t kishte qen sulltan Selimi,
Ky mbret bujar, ky burim lumturie,
Armiku do t kishte zaptuar
vendin nga njri cep n tjetrin.
Zoti nuk do t na kishte ndihmuar,
Nuk do t na kishte falur as tokat e pushtuara.
Cellzde, f. 77-78.

Kshilla pr sunduesin ishte nj lloj

letrar, i prdorur gjersisht n mesjet
dhe n periudhn e hershme t kohve t reja.
Paraqitja e figurs s sunduesit ideal ishte nj
mnyr pr t krijuar nj korniz pritshmrish
ideologjike, n mnyr q t kufizohej sjellja
e monarkve, teorikisht sovran. Kjo bhet
e qart veanrisht, nse kemi parasysh q
poema i kushtohet Selimit t Dyt, nj pijaneci, i
cili rrallher kujdesej pr problemet e shtetit.
Prmblidhni cilsit e prcaktuara nga
Xhelalzade pr sunduesin ideal. Cilat
mendoni se jan m t rndsishmet?
Duke pasur parasysh ato far dini rreth
Selimit t Dyt, mundohuni t kuptoni cili ishte
qllimi kryesor i poetit dhe mendonte ai me
t vrtet. A ishte ai ironik (pasi karakteristikat
e cituara pr nj sundues ideal jan thuajse t
nj shenjtori) apo thjesht tepr mendjengusht
pr shkak t prkushtimit ndaj sulltanit?

II-3. Qndrime t ndryshme ndaj vllavrasjes

perandorake kronika e Mehmet Neshriut
mbi ekzekutimin e Mustafait t Vogl (1422)
Vllai i tij31 i vogl, i njohur si Mustafai i Vogli, t
cilit babai i tij32 i dha tokn e Hamidit33 dhe q
ishte adoptuar nga princr prej Germijani34, u nxit
nga disa njerz t kqij. Princat e Germijanit dhe
Karamanit35 i dhan atij ushtar dhe ai marshoi
pr n Burs. [...] Kur sulltan Murati mori lajmin,
gjeneralt e tij i drguan nj mesazh Sharabdar
Iljazit36, q sulltani e kishte caktuar guvernator
t prgjithshm t Anatolis. Ata i drguan atij
edhe fermanin. Ata i than q ta vononte djalin,
deri sa t vinin ata. Sharabdar Iljazi zgjodhi q
t tradhtonte, e pranoi mesazhin dhe qndroi n
vend [...]
Sulltan Murati u nis me nxitim dhe arriti n Iznik,

31

Muratit t Dyt (1421-1451).

Mehmeti i Par (1403-1421).
33
Provinc osmane n jug t Azis s Vogl.
34
Principat, e m pas provinc osmane n Azin e Vogl Qendrore.
35
Principat turke n jug t Azis s Vogl, rivalja kryesore n Anatoli e osmanve, deri n aneksimin e saj n vitin 1468.
36
Kujdestari i Mustafait t Vogl
32

57

INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

nnt dit. [...] mbasi la Edrenen. Ndrkoh q

po zhvillohej nj betej, Iljaz beu e kapi djalin
nga shala e kalit. Djali i tha: Hej, kujdestar [lala],
pse m mban kshtu? Iljazi tha: Do t t oj tek
vllai yt, Murat Han. Mustafai i Vogli tha: Ti je nj
tradhtar i pashpirt. Mos m drgo tek vllai im, se
do t m vras. Iljaz beu nuk ia vuri veshin, uli
kokn dhe e dorzoi djalin. Kryegjenerali Mezid
beu mori djalin, e uli mbi nj daulle t madhe
lufte dhe e puthi me respekt. M pas, ai e oi tek
Murat Hani. Menjher Murat Hani u tha atyre t
mbaronin pun. Ata ia morn djalin Mezidit. N
t dal t Iznikut gjendej nj pem e madhe fiku
; nn kt pem e mbytn djalin n uj. Mbasi e
zbatuan kt urdhr, ata e drguan n Burs q ta
varrosnin pran t atit. Banort e Burss i takuan
ata. Ata e morn trupin dhe e varrosn sipas ligjit
fetar. M pas, kur e pyetn Sharabdar Iljazin Pse
e bre kt?, ai u prgjigj: N pamje t par,
un u bra tradhtar. N t vrtet, un bra gjn
e duhur. Nse do ti kisha lejuar, kto dy ushtri do
t kishin luftuar dhe do ti kishin br dm vendit.
M mir dmi vetjak, sesa dmi i prgjithshm.
Ky sht, gjithashtu, nj zakon i vjetr. Nuk kam
qen un q e shpika kt. Mbas ksaj, atij nuk i
mbeti aspak reputacion n radht e fisnikve.

Mundohuni t kuptoni se prse ekzekutuesit zgjodhn kt mnyr t veant pr

t vrar princin e ri.
Prve justifikimeve t cituara nga Sharabdar
Iljazi, a tregohet n tekst ndonj arsye tjetr
q e bri Sharabdarin t vepronte n at
mnyr?

 Fig. 4. Planimetria e Pallatit Topkapi n

Stamboll

Ner, II, f. 567-573.

Neshriu e shkroi kt kronik n fund

t shekullit t 15-t, gjat sundimit t
Bajazitit t Dyt (1481-1512), n kohn kur
praktika e vllavrasjes ishte kthyer n nj
krkes t ligjruar nga Mehmeti i Dyt, i cili
krkonte q do sulltan duhej t vriste vllezrit
e tij pasi t hipte n fron, pr t siguruar paqen
e brendshme n perandorin e tij. Tregimi
i Neshriut pr vrasjen e Mustafait t Voglit
paraqet si argumentimin zyrtar, ashtu dhe
faktin q nj pjes e rndsishme e shoqris
osmane e kundrshtonte kt praktik. N
fillim t shekullit t 17-t, ky kundrshtim
oi prfundimisht n ndalimin e vllavrasjes
perandorake (rasti i fundit i dokumentuar ishte
ardhja n fron e Mehmetit t Tret, n vitin
1595).
Inalcik 1973, fig. 3.

58

PERANDORIA OSMANE

Skema 1: Pallati dhe Administrata Qendrore Osmane

A. Pjesa e brendshme e Pallatit
(Enderuni)37
Ndarjet kryesore:
Haremi
Dhoma personale (has oda)
Dhoma e fushats (seferli oda)
Thesari personal (hazine)
Qilari i ushqimeve (kiler)







Oborrtart kryesor:
 Agai i Ports (Kapi agasi)
 Agai i vajzave (Kizlar agasi)
 Prgjegjsi i dhoms personale (Has

oda bashi)
 Kujdestari i Armve (Silahdar)
 Kujdestari i thesarit personal (Hazi-

nedar)
 Kujdestari i rrobave (uhadar)
 Kujdestari i yzengjive (Rikabdar)

B. Pjesa e jashtme e Pallatit (Biruni)

C. Kshilli Perandorak
(Divani)

Ndarjet kryesore:

Antart e prhershm:

 Trupat e Pallatit (kapikulu)38

 Kuzhina perandorake
 Stallat perandorake

 Veziri i madh (vizir-i

Oborrtart kryesor:
Agai i jenierve
Kujdestari i flamurit (Mr alem)
Kujdestari i stallave (Mirahur)
Prgjegjsi i ruajtsve t portave
(kapici bashi)
 Prgjegjsi i lajmtarve perandorak (avush bashi)
 Kryekopshtari (Bostanci bashi)
 Kujdestari i fajkonjve (akiri
bashi)

diasker) t Anatolis dhe

Rumelis
 Kancelari (nishani)
 Kryetari i Thesarit (bash
defterdar)
 Admirali (kapudan
pasha)
 Kryesekretari (reis-ylqitab)






Krahasoni planimetrin e Pallatit me

skemn e msiprme. Mundohuni t gjeni
n planimetri disa nga shrbimet kryesore dhe
t shpjegoni prse ato jan vendosur pikrisht
n kto zona.

azam)
 Vezirt39
 Gjyqtart ushtarak (ka-

e ambasadorve dhe veprimet e personave t

paraqitur n kto figura.

 Fig. 5. Ambasadort perandorak n pritje

me sulltanin osman
far informacioni na jep kjo figur n
lidhje me historin dhe qytetrimin osman?
Bni nj list me t gjith informacionin q ju
mund t merrni nga kjo figur dhe m pas e
shkmbeni at me kolegt tuaj dhe krahasoni
rezultatet.
Gjeni nj figur ku t paraqitet nj pritje q
nj mbret n Europn Perndimore bn me
ambasadort e tij (shek. i 17-t). Krahasoni
figurat dhe prqendrohuni n veanti tek
ceremonia e pritjes, qndrimi i monarkut, sjellja
Inalcik 1973.fig.12
37
Shrbimet personale t sulltanit. Zakonisht, t vendosur n oborrin e tret t Pallatit Perandorak. Prve grave, njerzit q shrbenin
n Pallat ishin ose djem t rinj (iolan) ose eunuk.
38
Prve jenierve, trupat kapikulu prfshinin edhe 6 njsi t tjera elitare.
39
Oborrtart e lart, t caktuar si antar t Kshillit Perandorak. Me kalimin e kohs, numri i tyre ndryshoi nga 4 n m shum se 10.
Guvernatori i prgjithshm (bejlerbeu) i Rumelis, dhe me raste edhe guvernator t tjer t prgjithshm, merrnin gjithashtu pjes n
kt Kshill Perandorak.

59

INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

II-4. Mustafai i Par hipn n fron (1617)

23 Zilkade 1026 [24 nntor 1617].
Kur me vullnetin e Zotit, sulltani i prjetshm
dhe i plotfuqishm Ahmed Hani u largua nga
kjo bot, princat e tij ishin ende shum t vegjl.
Nga ana tjetr, vllai i tij, sulltan Mustafai, ishte
n moshn e adoleshencs. Ndaj ai u kurorzua
n datn e prmendur m lart.
Por vezirt dhe komandantt, sheikt, dijetart
dhe oborrtar t tjer t lart ngurronin ti
bindeshin sundimtarit t ri. Mustafa aga, agai
i Ports s Lumturis [Dars-saade aghasi],
i cili kishte pasur shum ndikim n shtjet e
shtetit gjat kohs s sulltan Ahmed Hanit, nuk
ngurroi ti jepte hakun gjithkujt, ngriti zrin dhe
i tha kryetarit t Kshillit t Drejtsis [shelhl-Islam], Esat Efendiut dhe zvendsvezirit
t madh [sadaret kajmakami], Sofu Mehmet
pashs, q sulltan Mustafa Hani nuk gzonte
shndet t mir mendor, nuk arsyetonte mir
dhe mendimet e veprimet e tij nuk mund t
merreshin pr baz. Megjithat u mendua q,
nse ky princ i ri do t hiqej nga froni pr tia
ln vendin nj fmije, do t ishte e pamundur
t parandaloje zrat dhe thashethemet dhe
kjo do t sillte shqetsime. Gjithashtu u tha
se sidoqoft, n kt koh sulltan Mustafait
i takonte t trashgonte fronin, dhe nse kjo
mohohej, do t nxiste nj reagim t ashpr
tek njerzit. M tej u argumentua q kto
rregullime mendore ishin mbase pasoj e
faktit q ai kishte qen i burgosur dhe nuk
ishte lejuar t fliste me asknd pr nj koh t
gjat, dhe nse do t kishte kontakt me njerzit
pr ca koh, mendja dhe arsyetimi i tij do t
prmirsoheshin. Kjo ishte mnyra se si sulltan
Mustafai u pranua si padishah nga nevoja.

Kronika e Peevit nuk paraqet

interesat e veanta t fraksioneve t
ndryshme politike, por vlen pr argumentet
publike brenda udhheqjes politike osmane.
Megjithat, Mustafai I qeverisi vetm pr disa
muaj dhe n vitin 1618 u zvendsua nga nipi
i tij, Osmani II (1618-1622); mbas vdekjes
s Osmanit II, i cili u vra gjat nj rebelimi
jeniersh, n fron erdhi prsri Mustafai I, i cili
qndroi pr disa muaj dhe u rrzua nga froni
prfundimisht nga Murati IV (1623-1640).
 Fig. 6. Festime perandorake gjat nj
fushate ushtarake

Peevi, f. 337.

Jepni nj argument kundr hipjes n fron

t Mustafait t Par.
Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 40.

60

PERANDORIA OSMANE

 Fig. 7. Sulltan Bajaziti i Dyt (1481-1512) n gjueti afr Filibes [Plovdiv]

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 38.

61

INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

IIb. Sistemi i devshirmes

II-5. Sistemi i devshirmes40, i prshkruar nga
nj ish-jenier
Sa her q ata pushtojn nj vend dhe popullin
e tij, sekretari mbretror [qatipi] vjen menjher
mbas tyre dhe merr t gjith djemt pr jenier.
Pr secilin djal, ai jep pes monedha ari (dukate)
dhe i drgon ata prtej detit, n Anatoli. Atje ka
rreth dy mij djem t till, t marr peng. Dhe nse
ai nuk arrin t marr nj numr t mjaftueshm
nga kundrshtart, ather t gjith t rinjt e
krishter nga vendi i tij do t merren nga t gjitha
fshatrat, duke vendosur nj numr t caktuar pr
secilin fshat, n mnyr q t arrijn shifrn e
krkuar. Djemt e marr nga fshatrat e vendit t tij
quhen ilik. Ata mund tia len pronn e tyre mbas
vdekjes kujtdo q duan. Por ata q merren nga
armiqt quhen penxhik. Mbas vdekjes s tyre,
ata nuk mund t ln asgj, dhe e gjith prona
e tyre bhet pron e sulltanit; vetm nse dikush
do t lirohet pr shkak t sjelljes s mir, ather
ai mund t bj t doj me pronn e tij mbas
vdekjes.
Mihailovi, f. 164-165.

II-6. T krishtert kritikojn sistemin e

devshirmes; shkputur nga Jeta e Georgi
Novit nga Sofja (1539)
Kjo ndodhi gjat sundimit t njeriut t pafe, t
padrejtit dhe mbretit t poshtr turk, Selimit41.
Fshehtas, duke prdorur dredhit, gjat vitit t
tret t mbretrimit t tij, ai drgoi lajmtart
dhe npunsit e tij n t gjitha provincat e
shum mbretrive dhe i urdhroi ata t shkonin,

bashk me ushtart, n zonat ku kishte shtpi

t krishtersh. Dhe nse do t gjenin tre djem
n shtpin e nj t krishteri, do t mernin dy
nga ata, ndrsa t tretin do tua linin prindrve.
Por nse nj i krishter do t kishte vetm nj
djal, ather ata do ta merrnin at me forc
pr mbretin e tyre. Ata vepruan n prputhje me
urdhrin e mbretit; i bn synet fmijt, sipas fes
saraene (myslimane) dhe u msuan librin e
rrem t Imamit. Mbas ksaj, mbreti dha urdhr
q ata t strviteshin ushtarakisht t merrnin
msime luftimi dhe kalorimi. Kur rriteshin, mbreti
i nderonte duke i br jenier. Dhe ata ishin kaq
t verbr, sa u solln n mnyr t turpshme
edhe me prindt e tyre nnat dhe baballart e
tyre ata filluan t vrisnin t krishtert n mnyr
makabre, dhe kshtu u bn edhe m t kqij se
turma e saraenve.
Georgieva, Tzanev, f. 126-127.

Krahasoni shifrat q jepen n burimet

II-5 dhe II-6 mbi numrin e t rinjve t
prfshir n sistemin e devshirmes, duke
pasur parasysh faktin q gjat periudhs s
prshkruar n dy burimet, popullsia e krishter
e Europs Juglindore nn sundimin osman
ishte t paktn 4 milion banor. Prse njri
nga kto burime i shtrembron prmasat e
ksaj dukurie. Cilat ishin prparsit q sillte
sistemi i devshirmes pr shtetin osman? Pr
nj djal jomysliman, a kishte ndonj prparsi
t prfshihej n devshirme?

40
Sistem origjinal osman pr rekrutimin e burrave n shrbim t sulltanit, i cili filloi t zbatohej n shekullin e 14-t. Sistemi
mbshtetej kryesisht n grumbullimin e djemve t rinj jomysliman (t krishter), nnshtetas osman. Kta t rinj t konvertuar
n islam msonin turqisht dhe prgatiteshin pr t kryer shrbime t ndryshme shtetrore. Shumica e tyre caktoheshin n trupat
kapikulu, veanrisht jenier, por disa nga ata przgjidheshin gjithashtu pr t shrbyer n Pallatin e Brendshm ose t Jashtm.
Gjat shekujve t 15-t e 16-t, nj pjes e madhe dhe shpesh mbizotruese e elits politike-ushtarake osmane prbhej nga ishdevshir, ka nnkuptonte dhe nj ngritje shoqrore t tyre. Pr shkak t rritjes s trysnis nga nnshtetasit mysliman t sulltanit
pr t pasur prparsi n karriern politike dhe ushtarake, sistemi devshirme gjat shekullit t 17-t dalngadal u ndrpre.
41
Selimi i Par (1512-1520).

62

PERANDORIA OSMANE

 Fig. 8. Fmij duke u regjistruar si devshir

far informacioni
na jep kjo figur?
Cilat jan personazhet
e paraqitura n t dhe
si jan vendosur ato? A
mund ta kuptoni domethnien e veprimeve t
tyre? Si mendoni, prse
paraqiten kaq shum gra
n figur?
Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 41.

63

INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

 Fig. 9. Aga jeniersh

parajs). N portn e ksaj dinastie osmane, me

vullnetin e Zotit, un trajtohesha shum mir,
dhe ndrsa qndroja n Pallatin e Brendshm,
studiova shum lloje diturish. Me ardhjen n
fron t [...] sulltan Selimit43, u largova nga posti
i kujdestarit t veshjeve t siprme [uhadr] t
sulltanit dhe u futa n Shrbimin e Jashtm, si
oborrtar [myteferrika] me 50 ake n dit. M pas
mora postin e rojes s ders [kapici], kujdestarit
t flamurit [mir-alem], guvernatorit [sanxhakbeut]
t Kastamanus, guvernatorit-gjeneral [bejlerbej]
t Karamanit dhe Ankaras, dhe s fundi, n
kohn e sulltanit ton, Sulejmanit44, mu caktuan
postet e vezirit dhe vezirit t madh. Kur un, ky
njeri i prulur dhe jo i prsosur, u largova nga
Pallati, shoqrohesha me shum dijetar [ulema],
poet dhe burra t kulturs dhe krkova deri n
maksimumin e mundsive t mia t prmirsoja
karakterin tim nprmjet msimit t diturive.
Inalcik 1973, f. 84.

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 43.

Prshkruani veshjen e personazheve t

paraqitur n figure. Mendoni se veshja
ka pasur nj rol t veant shoqror n
Perandorin Osmane?
II-7. Lutfi pasha kujton karriern e tij, q nga
koha kur u rekrutua me an t sistemit t
devshirmes
Shkruesi i librave sht skllavi m i dobt i Zotit,
Lutfi pasha, djali i Abdulmuinit.
Me an t krkess s sulltanve, un, ky njeri
i prulur, u rrita n Pallatin e Brendshm q nga
koha e t ndjerit sulltan Bajaziti42 (i cili prehet n
42

Bajaziti i Dyt (1481-1512).

Selimi i Par (1512-1520).
44
Sulejmani i Par (1520-1566).
43

64

Lutfi pasha (rreth viteve 1488-1563)

qe vezir i madh n vitet 1539-1541. Ai
lindi n Shqipri dhe u rekrutua me sistemin
e devshirmes. Postet q mbajti n shrbim t
sulltanit jan tipike pr karriern e skllevrve
t sulltanit n shekujt e 15-t 16-t (fillimisht,
nj karrier n Pallatin e Brendshm bnte
t mundur q t merrje poste t mira n
Pallatin e Jashtm, dhe m pas t drgoheshe
drejtprdrejt guvernator n provinca, ka ishte
parakusht pr tu emruar vezir n Kshillin
Perandorak). Edhe pse arritjet vetjake t Lutfiut
jan mbreslnse, nuk duhet t harrojm
faktin q, qysh prej sundimit t Mehmetit II
deri n fund t shekullit t 16-t, shumica e
vezirve t mdhenj zgjidheshin nga ishskllevr t rekrutuar nga sistemi i devshirmes.
Lutfi pasha sht i veant m tepr pr prirjet
e tij kulturore dhe pr faktin q mbasi hoqi dor
nga pozicioni i vezirit t madh, u b i njohur
me shkrime politike. Jeta e tij ishte gjithashtu
domethnse n lidhje me konvertimin: n nj

PERANDORIA OSMANE

moment t caktuar, mbas marrjes s Lutfiut t

ri, edhe i ati duket se u kthye n fen islame.
Shikoni skemn 1 dhe gjeni postet q
pati Lutfiu n Administratn Qendrore
osmane, prpara se t drgohej t sundonte

n provinca t ndryshme.
tregon rasti i Lutfiut n lidhje me ndryshimin
e statusit shoqror n Perandorin Osmane?
A mendoni se mund ta prgjithsojm kt
rast?

IIc. Sistemi i timarit

II-8. Rregullat osmane q prcaktonin
dhnien e timareve
T ardhurat q prftohen nga timari quhen frytet
e lufts [ml-i-mukatele]. Kjo do t thot q nj
burim i till t ardhurash jepet n kmbim t
pjesmarrjes n luft kundr armikut. [...]
Timaret, [...] [kto] jan dy llojesh. Njri quhet i
rekomanduar dhe miratuar [tezkirel], dhe tjetri
quhet jo i rekomanduar [tezkiresz]. Kuptimi
i ktyre termave i rekomanduar dhe miratuar
dhe jo i rekomanduar sht ky: n baz t
urdhrit perandorak [beratit] t lshuar pr t, do
guvernator i prgjithshm [bejlerbej] mund t jap
nj siprfaqe toke [ose sasi t ardhurash] pr t
ciln duhet t lshoj nj vrtetim [tezkire] pr
rekomandimin e br, dhe m pas, miratimi jepet
nga oborri perandorak [n Stamboll]. Kshtu
kan filluar t prdoren termat i rekomanduar
dhe miratuar dhe jo i rekomanduar.
Hezarfen, f. 139.

Cili nga llojet e timareve ishte m i madh:

i rekomanduar dhe miratuar apo jo i
rekomanduar? Argumentoni prgjigjen tuaj.
II-9. Lista e t ardhurave q nj spahi duhej t
mblidhte nga timari i tij
Dyzet meshkuj nga shtpit e fshatit [kirk nefer
raja] dhe tri prona [zemin], si dhe fshati Ardi Agil,
t ardhurat e regjistruara t t cilit prbhen nga
mbledhja e s dhjets s drithit [shr], taksa pr
tagjin [salrije], taksa e miellit [resm-i-gendm],
taksa e toks [resmi ift] dhe taksa e toks pr

fshatart q kishin ngastra t vogla toke [resmi-bennk]; po ashtu edhe detyrimet pr beqart
pa tok [resm-i cebe= resm-i caba], si dhe t
dhjetat pr vreshtat [r-i-ba], q gjithsej bjn
pes mij ake, bazuar n at q shkruhet n
Librin e Hollsishm [defter-i mufassal] nga vet
dora e regjistruesit t pasuris, ndrsa n Librin
Prmbledhs [defter-i icml] prmendet se tre
mij ake nga kjo shum duhet t grumbullohen
nga burime t tjera....
Barkan, f. 771-772.

Prse shteti i regjistronte me hollsi t

ardhurat e timarlinjve?

II-10. Nj timarliu i jepet nj timar tjetr nga

mesatar deri te i madh
Mustafa bin Ahmed avushit, t cilit i sht
hequr nga pronsia nj timar me 15 100 ake n
Kajzeri, tani i sht dhn: nj timar me 1 600
ake n Endirlik dhe n fshatra t tjera t zons
[nahijes] Xhebel Erxhish; nj timar me 2 000 ake
n fshatin [mezraa] Gaziler dhe n territore t
tjera t krahins s Koramazit, q m par ishin
n pronsi t t ndjerit Adbul-Kerim; nj timar me
2 000 ake, nga t ardhurat [mahsul] e prodhimit
t bozs [boza hane] n qytetin Kajseri, t cilat
i prkisnin Abdul-Kerimit; timar 800 ake, n nj
fshat t zons Kenar-i Irmak; timar 3 000 ake n
Istefana dhe n fshatra t tjer t Xhebel Erxhishit,
si dhe disa prona t tjera t vogla, t cilat gjithsej
arrijn shumn 15 100 ake.
Jennings 1972, f. 212.

65

INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

Argumentoni, prse burimet e t ardhurave

t prfshira n timarin m t madh jan t
shprndara n zona t ndryshme.

 Fig. 10. Spahinj t armatosur

II-11. Vendime pr timarlinjt q nuk merrnin

pjes n fushata ushtarake (1635)
Timari 2 500 ake n zonn [nahijen] e Kosteres
sht i lir [mahll], pasi kt vit, Sulejmani nuk
shkoi n fushatn e Revanit [Erivan]. Ai nuk
kreu as detyrimin e tij [hidmet] dhe nuk bri as
paraqitjen ushtarake [joklama]. N baz t nj letre
rekomandimi nga komandanti [alajbeu] i Nigdes,
Musai, ky timar iu dha Mahmutit, t cilit i ishte
dhn dekreti [berat] q t merrte nj timar me
3 000 ake. Karaman Ibrahim beut, guvernatorit
t prgjithshm [bejlerbeut] iu drgua nj vrtetim
[tezkere] q t caktonte timarin.
Dervish Mehmeti [ mytasarifi], i cili kishte nj timar
prej 3 000 akesh n zonn e Sahras, nuk shkoi
n Erivan. Mahmut avushi e mori n pronsi kt
timar, por m pas, ai nuk dha ndihmesn e tij n
fushat, kshtu q timari sht prsri i lir. I hiqet
[tahvil] Mehmetit, i jepet Hamzs, n prputhje
me nj vrtetim t lshuar nga guvernatori i
prgjithshm, Karaman Hasani. [dat] 1 Zil-kade
1025 nga Eregli.
Jennings 1972, f. 212.

N fund t shekullit t 16-t dhe n

shekullin e 17-t, lufta kundr Austris
dhe Iranit filloi t bhej gjithnj e m e ashpr
dhe largsia e madhe bnte q timarlinjt
shpesh her nuk kishin koh t mjaftueshme
t ktheheshin t mblidhnin t ardhurat dhe t
kujdeseshin pr feudet e tyre. Ndaj, shum
timarlinj nuk shkuan n luft, ka sipas ligjeve
n fuqi i detyroi autoritetet q tu merrnin
atyre timaret dhe t ndshkonin ata q nuk
bindeshin.
far mnyrash prdoreshin pr t
siguruar q timarliu t shrbente ashtu
si pritej prej tij?
Krahasoni sistemin osman t timarit me
sistemin feudal.

66

Inalcik 1973, fig. 25

Prshkruani armt dhe pajisjet e spahiut.

Krahasojeni kt figur me figura t tjera
kalorsish europian t shekullit t 16-t. Gjeni
ngjashmrit dhe ndryshimet.
Nse nuk do t ishte dhn ndonj shpjegim
pr figurn, far do t kishit menduar pr
figurat e paraqitura n t? A ka ndonj element
t veant q ju bn t kuptoni se kta jan
ushtar osman?

PERANDORIA OSMANE

IId. Ideologjia e mbrojtjes s nnshtetasve dhe praktikat e administrats

juridike
II-12. Rekomandimet e Muratit I pr Evrenoz
beun, kur e caktoi at guvernator (1386)
[...] Dgjoje dhe mbaje mend kt kshill:
Duhet ta dish, q vendet t cilat prbjn
provincn e Rumelis45 jan shum larg njritjetrit. Pr qeverisjen dhe plotsimin e nevojave
t tyre dhe pr mbajtjen e rregullit, sigurisht q
do t kesh nevoj pr shum njerz t shpats
e t pens. Por bj kujdes, mos t vsh dor n
pasurit e njerzve t tu. [...] N kt bot, ai q
mbyll syt prej besimit, harron frikn nga Zoti.
Mos u ngatrro me kto gjra. Mos ki besim tek
askush, dhe mos iu hap asnj njeriu. Shum veta
duket sikur agjrojn gjat dits dhe rrin zgjuar
natn, por n t vrtet, u besojn idhujve. Ki
kujdes nga kta njerz. Mos u gnje nga pamja
e jashtme...
Dhe kur dshiron q t lsh dik q t t
zvendsoj, mos u mbshtet tek ajo ka ke ditur
rreth tij m prpara. M von, ai mund t ket
ndryshuar. Sepse trupi i birit t njeriut ndryshon
nga nj gjendje n nj tjetr... Ndaj ruaje dhe
vshtroje me kujdes njeriun q e autorizon pr
ndonj pun. Shiko nse sht po ai njeri q
ka qen m par, dhe mati fjalt e tij nga ky
kndvshtrim. Mos t fyhet njeri nga kjo.
Ki parasysh edhe kt kshill:
Nse vartsit q do t caktosh do ta bjn punn
me prkushtim dhe kujdes, kushtet e nnshtetasve
[raja] do t jen t mira [...] Dhe urdhroi t
gjith q ti konsiderojn myslimant n zonat
e tyre si vllezr dhe ti trajtojn nnshtetasit e
tyre me respekt. Kujtoi atyre q do t vij nj dit
kur gjrat q ata kan br n t shkuarn do t
bien si dbor mbi ta, n ditn e gjykimit. Le t
kujdesen pr njerzit e varfr. Tu krijojn kushte
pr t jetuar. Zoti i do t varfrit. Ai do ta marr mbi
vete varfrin e tyre. Ai nuk do t kujdeset pr ata

q kan pasuri t mdha...

Respekto veanrisht t shquarin e t diturve,
Elvana Fekihan q iu shtoft dituria! i cili sht
emruar Sheikh-ul-Islam i t gjith Rumelis.
Dhe kujdesu pr udhheqsit shpirtror t cilt
jan trashgimtart e pasuesve t Profetit. Jepu
dashuri dhe mshiroji, respektoji dhe mbroji ata.
...
Hape dern pr dhurata dhe shprblime pr
spahinjt. Tregohu i kujdesshm, q t mos
jesh as shum dorshtrnguar, dhe as shum
dorlshuar. Mos ndrhy n caktimin e spahinjve,
mos merr asgj prej tyre n kmbim t favoreve.
Mos u trego i gatshm pr t marr, por puno me
shum kujdes. Mos u mburr me burrrin dhe
guximin tnd, por shpatn mbaje t mprehur.
Ushqeje kalin tnd. Gjithmon trego se je i pasur
dhe shprndaj dhurata. Gjithashtu mos u mrzit
nse t ardhurat e toks q ke fituar me shpat
t bjn t thuash: Nuk jan t mjaftueshme pr
shpenzimet e mia! Nse ke nevoj, na shkruaj
neve ktu. Ne nuk do t kursehemi t japim ka
kemi. Aq sa t kemi mundsi, do ta drgojm.
[...]
Shkruar n muajin e bekuar t Shevalit, n vitin
788 [1386].
Odbrani, I, f. 187-189.

Cili sht kuptimi i fshehur i disa prej

kshillave (Ushqeje kalin tnd)? rol
z feja n rekomandimet e Muratit?
Cilin apo cilt duhet t ket frik Evrenoz
beu dhe pse? mendim keni pr kshillat e
sulltanit?
A ishin kshilla praktike pr nj guvernator
osman?
Cilat nga kto rekomandime t prgjithshme
mund tu vijn n ndihm nxnsve t sotm?

45
Kjo fjal do t thot toka e grekve (Rum ili). N tekstet osmane t shekullit t 14-t dhe 15-t, ky emr prcaktonte pjesn
europiane t Perandoris Osmane, q drejtohej nga nj guvernator i prgjithshm (bejlerbej). Pas pushtimeve t shekullit t 16-t,
osmant krijuan edhe ndarje t tjera administrative n Europ, por n provincn e Rumelis vazhdonte t prfshihej pjesa m e madhe
e Gadishullit Ballkanik.

67

INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

II-13. Fermani i Mehmetit I, lshuar n dobi t

murgjve t manastirit Margarit, n rajonin e
Seresit (1419)
Ky sht vullneti i Perandorit dhe arsyeja pr
lshimin e ktij urdhri t gzuar vullneti i Zotit
t madhrishm bft q t zgjas deri n fund t
kohrave sht si m posht:
Gjyshi dhe babai im i ndjer kishin denjuar t
lshonin urdhra pr zotruesit e dokumenteve t
shenjta, murgjit e manastirit Margarit. Pronat e
tyre ishin shpallur t padiskutueshme dhe murgjit
u prjashtuan nga [taksat] mbi pronat e tyre t
patundshme, t cilat prbheshin nga vreshta
dhe mullinj uji, po ashtu edhe nga vakfet e tyre,
q prfshinin fshatra, toka, kopshte me fruta dhe
shtpi. Ishin hequr edhe taksat pr shtpit dhe
bagtit e nnshtetasve [raja] n Zuhna. Pra, n
baz t ktyre urdhrave, un gjithashtu e shpalla
pronn e tyre t padiskutueshme dhe lshova kt
urdhr t shenjt. T gjith murgjit prjashtohen
nga harai [taksa e argatit pr jomyslimant].
Ata lejohen t zotrojn pronat e msiprme, si
kan br edhe n t shkuarn. Prfundimisht,
ky urdhr duhet t zbatohet pr gjithka q ata
zotronin n kohn e gjyshit dhe babait tim, dhe
pr at ka zotrojn sot. Askush nuk lejohet ti
pengoj apo ti shqetsoj ata; gjithashtu nuk
lejohet t bhen ndryshime n kt urdhr. Ata
[murgjit] prjashtohen nga detyrimi q t prdoren
si korrier, t bjn pun q prcaktohen me ligj
apo t paguajn taksa t tjera.
Todorova, f. 49.

Diskutoni, prse murgjit e manastirit

Margarit krkuan nj privilegj t ri nga
Mehmeti I, edhe pse ata ruanin privilegje m
t hershme nga Murati I dhe Bajaziti I.
II-14. Vendimi i kadiut n nj konflikt mes nj
t krishteri dhe nj jenieri. (Sofje, 1618)
Ky dokument vrteton q jomyslimani Ilija, banor
i qytetit t Sofjes, lagjja [mhalla] Banishor, doli

prpara gjyqit t sheriatit dhe krkoi t paraqitet

aty jenieri Osman beshe, i cili banon n t njjtn
lagje me t, dhe n prani t tij deklaroi: Ky njeri,
Osman beshe, e mban gruan time, Petkann,
n shtpin e tij dhe nuk bindet t ma kthej
mbrapsht, edhe pse ia kam krkuar kt gj.
Gjithashtu, ai mundohet ta bind at t divorcohet
nga un. Pra, ai e mban at n shtpin e tij, pa
qen i martuar me t. Un i lutem gjyqit q ta
pyes t akuzuarin pr kt shtje dhe t mbaj
shnim prgjigjet e tij.
Mbas ksaj deklarate q bri Ilija, i lartprmenduri
Osman u mor n pyetje nga gjykata [q t jepte
mendimin e tij mbi kt padi]. N prgjigjen e tij,
ai rrfeu q personi po thoshte t vrtetn dhe e
solli t lartprmendurn, jomyslimanen Petkana,
n gjyq dhe ia ktheu at burrit t saj, Ilijas.
Turski Izvori, 2, f. 119.

N prfundim dilni n lidhje me pozitat

e grave n kt shoqri? Prse ata nuk
pyetn Petkann pr kt shtje? Si mendoni,
far do kishte thn ajo nse do ti krkohej
t zgjidhte?
A ishte thjesht propagand teoria e mbrojtjes
s nnshtetasve [raja]?
II-15. Vendimi i kadiut n nj konflikt mes nj
myslimani dhe nj t krishteri (Vidin, 1700)
Ivani, djali i Nikolls nga qyteti i Vidinit, lagjja
Karaman, doli prpara gjyqit t shenjt dhe ngriti
nj padi gjyqsore kundr berberit, usta Jumerit,
djali i Aliut, pr arsyen e mposhtme:
Ivani ka trashguar nj vresht me siprfaqe
akra n zonn e Kozlovetit, q kufizohet me
vreshtat e personave t mposhtm: Manushit,
Jovan furrxhiut dhe Nikolls, si dhe me rrugn
shtetrore. I siprprmenduri Jumer e ka zn pa
t drejt kt vresht.
Gjat pyetjeve q iu bn, Jumeri deklaroi se
para disa kohsh, ai e kishte bler vreshtin n
fjal pr 15 gurush46 nga nj punonjs shtetror,
duke qen se kishte qen pron shtetrore, pa

46
Gurush kshtu quheshin nga osmant monedhat e mdha t argjendit. Mbasi prdorn gurusht e prodhuar n vende t ndryshme
europiane, n fund t shekullit t 17-t osmant filluan t nxjerrin gurusht e tyre, monedh q ishte e barabart me 40 para dhe 120
ake.

68

PERANDORIA OSMANE

pronar. Mbas vdekjes s pronarit t mparshm,

Ivan Simitijats, i cili vdiq pa ln trashgimtar,
vreshti u b pron shtetrore.
Nikolla kundrshtoi; sipas tij, ajo q tha Jumeri
nuk ishte e vrtet dhe thirri dy dshmitar,
t cilt pohuan q vreshti ishte i tij. M pas, t
pandehurit iu krkua t thrras dshmitar q
mund t mbshtesnin dshmin e tij, dhe pr kt
iu la nj afat i caktuar kohor. Duke qen se Jumeri
nuk qe n gjendje t gjente dshmitar brenda
kohs s caktuar, gjyqi i krkoi atij t deklaronte,
pasi t betohej, q ai vrtet e kishte bler vreshtin,
pasi ai kishte qen pa pronar. Jumeri pranoi dhe u
betua n emr t Zotit. N baz t ktij deklarimi,
gjykata vendosi q Ivani t mos vazhdoj asnj
procedur ligjore pr kt vresht.

shkaktonte ai; i gjith komuniteti premton se, nse

dikush do t ket probleme pr shkak t prznies
s gjykatsit, ne do ta mbrojm dhe mbshtesim
at n do gjykat; dhe pr ta provuar kt, kemi
vn ktu nnshkrimet tona.
[Nnshkrimet]

Georgieva, Tzanev, f. 293.

Vendim pr zvendsgjykatsin [naib] e krahins

[nahije] s Midjes:
Haxhi Ibrahimi, pasi ishte paraqitur me t drejtn
pr t mbledhur taksn pr kok [xhizje] n
Stamboll dhe rrethinat q varen prej tij, ka deklaruar
se n fshatin Samakoxhuk t krahins s Midjes,
q bn pjes n rrethinat e varura nga Stambolli,
nj person jomysliman [zimmi] me emrin Todoraki,
i cili sht koxhabash pr banort [jomysliman]
[raja] e fshatit q mbrohen nga drejtsia, mblodhi
m tepr se njqind e pesdhjet burra rreth vetes
dhe deklaroi: Ne banort e Samako [xhuk-ut] nuk
do ti bindemi urdhrit pr mbledhjen e takss pr
kok [xhizje]; ne nuk do tju lejojm q t shkelni
n fshatin ton. I siprprmenduri, Todoraki, bri
nj qndres kokfort, dhe n shenj proteste
arriti deri aty sa t godiste rojet q shoqronin
paditsin, duke br q t ardhurat shtetrore t
mblidheshin pjesrisht. Ai [Haxhi Ibrahimi] m ka
krkuar t nxjerr nj urdhr perandorak, ku ta dnoj
personin e lartprmendur [zimmi] me burgim pr
nj periudh kohe deri sa ai t pendohet. Tani, ky
sht urdhri im me shkrim: Nse ai do t prpiqet
prsri t ndaloj q kta nnshtetas t paguajn
taksat pr kok, si krkohet nga Ligji i Shenjt
[sheriati], le t merret me forc e t sillet para
gjyqit perandorak [dmth. n Stamboll], t futet n
burg e t marr dnimin q meriton.

Nse do t kishit qen ju kadiu, cili do t

ishte vendimi juaj n kt rast? A e besoi
vrtet kadiu betimin e Jumerit, apo kjo ishte
dika e sajuar? dini mbi praktikimin e betimit
n drejtsin mesjetare? N gjyqet kundr
jomyslimanve [raja], a i favorizonin gjithnj
kadilert myslimant?
A prbnin gjyqet e kadilerve nj sistem
drejtsie gjithmon t paanshm? Duke u
bazuar n burimet e msiprme, argumentoni
mendimin tuaj.

II-16. Komuniteti i ishullit t Mikonos vendos

t heq kadiun (1710)
9 shtator 1710, Mikonos
Ne prfaqsuesit e komunitetit t Mikonos, duke
par mjerimin dhe trazirat q i kan ardhur ishullit
ton prej gjykatsit t prgjithshm q na sht
caktuar, i cili krkon me do mnyr t na fajsoj,
si dhe duke patur parasysh shpifjet dhe fajet q do
t na ngarkoj, ne t gjith, pleq e t rinj, klerikt
dhe populli i komunitetit t kishs s Nns s
Shenjt t Zotit, mbrojtses s ktij ishulli, e
gjykuam t drejt largimin e ktij gjykatsi, pr
tu dhn fund skandaleve dhe problemeve q

Zerlentou, f. 67-68.

Cilat ishin rreziqet me t cilat u prball

komuniteti i Mikonos kur u ngrit kundr
kadiut? mendim kishin njerzit e Mikonos?

II-17. Vendim kundr koxhabashit Todoraki

nga Samakoxhuku (1762)

Kala, f. 177.

69

INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

Vini re faktin q fshatari taksambledhs

nuk iu ankua kadiut, por drejtprdrejt
Kshillit Perandorak n Stamboll.
forma qndrese prdorn banort e
Samakoxhukut kundr taksambledhsve?
qndrim mbajti sulltani? A linte ky vendim
shteg pr Todorakin q ti shptonte dnimit pr
at q kishte br?
II-18. Dekreti osman n mbrojtje t
manastireve boshnjake (1785)
Bujurdia [nj lloj dekreti osman] e pashait.
Drejtuar gjykatsve t zons s Bosnjs,
komandantve dhe taksambledhsve. N baz
t ktij dekreti dhe fermanve t lart q jan
lshuar pr ta, duhet t dini q vllazrit e tri
manastireve [Kresevos, Fojnicas dhe Kraljeva
Sutjeskas] jan t prjashtuar nga do lloj
takse publike. Asnjher e n asnj vend, as

n manastire dhe as n fshatrat e rajonit t

Bosnjs apo n rrug, ju nuk duhet t lejoni q
ndokush ti keqtrajtoj apo ti shqetsoj ata pr
tu krkuar taksa. N prgjithsi, asnjher ju nuk
duhet t lejoni t ndodh ndonj gj q sht n
kundrshtim me kt dekret dhe me ferman t
tjer. Ju do ti mbshtesni dhe mbroni ata n do
rast dhe do t veproni ashtu si udhzoheni nga
ky dekret [bujuruldija]; po ashtu do t siguroni t
mos ndodh asgj q sht kundr ktij dekreti.
Kta jan urdhrat e mi.
Benic, f. 303.

Gjat fundit t shekullit t 18-t,

kur pushteti qendror ishin m pak i
efektshm n provinc, shpesh her banort
krkonin dekrete t veanta, t lshuara nga
autoritetet e provincs.

Krahasoni shkalln e privilegjeve t

dhna n tekstet II-13 dhe II-18.

IIe. Provincat dhe shtetet vasale

II-19. Dispozita pr statusin e Raguzs,
prsritur n nj ahidname t lshuar nga
Murati III (1575)
[] M par, pr shkak t bindjes dhe nnshtrimit,
prkushtimit dhe integritetit t treguar nga bejlert
dhe rektort e Dubrovnikut [Raguzs], n kohn e
strgjyshrve t mi t lavdishm Zoti i ndrioft
bmat e tyre [t madhshtis] pr ta u lshua nj
dekret.
[]
Sipas zakonit t vjetr, do vit ata do t drgojn
dymbdhjet mij e pesqind monedha ari [flori], t
cilat, q nga koht e hershme, ata i kan uar n
Oborrin ton, vendi i lavdis, me an t t drguarve
t tyre.
Prej tyre nuk do t krkohet m tepr hara sesa 12
500 monedhat e prmendura m sipr. Gjithashtu,
nuk do tu shkaktohet asnj dm n vendin e tyre
apo n zotrimet a kshtjellat e tyre; po ashtu,

70

asnj ndshkim nuk do t bjer mbi vet ata nga

guvernatort [sanxhakbejlert], oficert [subasht],
ifligart dhe nga t gjith ata q jan nn varsin
time.
Ashtu si edhe m par, qyteti dhe vendi i tyre do t
jen t sigurt dhe t mbrojtur edhe n t ardhmen.
Nga vendet fqinje, do njeri, qoft armik apo mik,
si me rrug detare apo toksore, mund t vij e t
shkoj n qytetin e tyre; askush nuk do ti ndaloj
apo pengoj.
Tregtart e tyre mund t bjn tregti n zotrimet e
mia t mbrojtura [nga Zoti]; ata mund t vijn dhe t
shkojn. Askush nuk do ti pengoj mallrat, kafsht
dhe gjra t tjera q ata kan apo tu shkaktoj
ndonj shqetsim. Atyre nuk do tu krkohet as taks
[bc] pr rrugt.
Biegman, f. 56-57.

PERANDORIA OSMANE

Cilat ishin detyrimet e Raguzs

si harapaguese? mendoni pr
prcaktimet e bra n lidhje me tregtart dhe
tregtin? Mundohuni t argumentoni nse ato
sillnin prfitim vetm pr banort e Raguzs
apo edhe pr osmant?
II-20. Ahidname47 e Ahmetit I pr
Transilvanin (1614)
Nprmjet ktij dokumenti, un ju premtoj
dhe betohem [], q pr sa koh q princi i
lartprmendur [beu], kapitent dhe fisnik t
tjer nga Hungaria e Siprme jan nnshtetas t
Ports sime t Lumturis, nga thellsia e zemrs
s tyre, me besim dhe nder, jan miq t miqve t
mi dhe armiq t armiqve t mi; dhe t bashkuar,
dhe n nj mendje me Betlen Gabrielin18 e
lartprmendur, do t prpiqen t largojn dhe
t shkatrrojn armiqt, nga cilado an qofshin,
t cilt mund t ngren krye kundr tokave t
Transilvanis; dhe, n mnyr q t vrtetojn se
jan besnik dhe t nnshtruar, me dshirn e
tyre do t drgojn kt vit dhurata [peshqesh]
pr Portn time perandorake, n baz t prodhimit
dhe mundsive t vendit t tyre;
Ather un, si kmbim do ti mbroj n fardolloj
mnyre q t mundem nga armiqt e tyre, kur
ata t ken nevoj pr ndihmn dhe mbshtetjen
time; q sot e tutje, t gjitha kshtjellat dhe qytetet,
si dhe t gjitha territoret e zotruara prej tyre do
t mbesin n duart e tyre; dhe absolutisht asnj
njeri, asnj guvernator i prgjithshm [bejlerbej]
apo guvernator [bej] nn komandn time, as edhe
kryekomandanti im [serasker] nuk do t ndrhyjn
n to.
Dhe n asnj mnyr, atyre nuk do tu krkohet
t ndryshojn ritet, rregullat dhe besimin fetar, si
dhe zakonet q ata praktikojn prej shekujsh me
radh, duke i ln kshtu t qet, t jetojn n
paqe, nn mbrojtjen e drejtsis.

[] Dhe nga ky vend, nuk do t krkojm taksa

m t larta sesa ato q kan qen deri tani.
Gemil, f. 165.

Cilat ishin detyrimet q kishte nj shtet

vasal? Komentoni prcaktimin miq t
miqve t mi dhe armiq t armiqve t mi.
II-21. Autonomia e Moldavis (1716)
Princat e Moldavis nuk e gzonin t drejtn q
t shpallnin luft, t bnin paqe, t nnshkruanin
marrveshje, t drgonin lajmtart e tyre tek
princat e vendeve fqinje pr shtje t ndryshme
q kishin t bnin me shtetin; megjithat, atyre u
ishte dhn liri e plot dhe u ishte ln thuajse
i njjti autoritet q ata gzonin m par, q t
bnin ligje, t ndshkonin banort, tu jepnin
njerzve tituj si bojar49 ose tua hiqnin atyre kt
titull, t vendosnin taksa, madje edhe t caktonin
peshkop dhe gjra t ktij lloji. Dhe kt pushtet
q gzon, princi mund ta ushtroj jo vetm mbi
fisnikt dhe banort e Moldavis, por edhe mbi
tregtart turq dhe persona t tjer, prsa koh
ata ndodhen n territorin e tij. Jeta dhe vdekja
e tyre jan n dorn e tij [], t gjith civilt
dhe ushtarakt jan n mshirn e tij: ai u jep
atyre q ka pr zemr, dhe u merr atyre q nuk
i plqen. Dhe kur bn kto dhurata, princi nuk
ka nevoj t zbatoj ndonj rregull [] Princi ka
t njjtin autoritet jo vetm mbi klerikt e rangut
t ult, por edhe mbi mitropolitt, peshkopt,
arkimandritt, abatt dhe t gjith antart e
tjer t kishs. Nse ata kan qen t padrejt
apo u kan shkaktuar dme njerzve, apo kan
komplotuar kundr princit apo shtetit, princi, pa
asnj lloj problemi dhe pa miratimin e patriarkut
t Kostandinopojs, mund tu heq atyre postin
dhe titullin q mbajn n kish, por smund ti
ndaloj t qndrojn priftrinj ; dhe kur sht e
nevojshme, mund ti dnoj ata me vdekje [].
Megjithat, atij nuk i ishte dhn i njjti pushtet

47
N praktikn osmane, ahidname ishte dekreti q lshohej nga sulltani pr shtetet jomyslimane, shtete me t cilat ai kishte
br paqe. T tilla ahidname u ishin dhn jo vetm shteteve klasike vasale, po edhe Venedikut, Polonis etj. Pr nj koh t
gjat, osmant ngurruan t zbatonin praktikn e marrveshjeve dypalshe, t lshuara dhe t nnshkruara nga t dyja palt;
megjithat, prcaktimet e bra n ahidname, zakonisht diskutoheshin nga t dyja palt, para lshimit t dokumentit.
48
Princi i Transilvanis (1613-1629).
49
Bojar do t thoshte njkohsisht edhe fisnik, edhe zyrtar.

71

INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

mbi zotrimet e banorve. Sado t larta t ishin

taksat q ai vendoste n vend, sht e vrtet
q asnj njeri nuk mund ta kundrshtonte apo
asnj nuk guxonte t mos u bindej urdhrave t
tij, pa rrezikuar t humbiste kokn; por nga ana
tjetr, edhe ai ishte i detyruar prej oborrit osman
t raportonte pr taksat q vendoste. Edhe pse
askush nuk mund ta gjykoj pr derdhjen e gjakut
t t pafajshmve nse ai do t kallzohej tek
veziri i madh do t ishte n rrezik m t madh,
nse i gjith vendi do t ankohej pr taksat tepr
t larta. Dhe nse ai do t gjendej fajtor pr kt
gj, zakonisht dnohej duke u larguar nga vendi
apo duke i konfiskuar zotrimet ; princi mund
t ekzekutohej vetm nse ishte rebeluar apo
nuk kishte pranuar t paguante harain vjetor.
Por kto kufizime nuk i jepnin popullit aq shum
pushtet sa t mos nprkmbej prej princit. N
t vrtet, nse princi, duke u dhn dhurata, do
ti merrte me t mir vezirin, si dhe zvendsin
e tij [kethdan], mbajtsin e thesarit [defterdarin]
dhe t tjert q kishin nj ndikim t veant tek
sulltani, nuk kishte pse tu trembej ankesave t
bojarve apo t t gjith vendit, prderisa nuk ka
arsye q nj i akuzuar me duart plot me dhurata,
t mos mbrohet me sukses prpara oborrit turk.
Prandaj, sado e ashpr t jet tirania turke n
Moldavi, princi i saj mund t bj gjithka q do,
pa patur frik nga asgj: askush nuk mund ta
kundrshtoj vullnetin e tij pa u ndshkuar.
Cantemir 1973, f. 127-128.

Dimitri Kantemiri (1673-1723) sundoi

dy her si princ i Moldavis (1693;
1710-1711) dhe u detyrua t largohej n Rusi,
mbasi dshtoi n kryengritjen e tij kundr
osmanve n vitin 1711. Duke kaluar pjesn
m t madh t fmijris s tij n Stamboll,
ai u b nj nga dijetart kryesor europian
t Perandoris Osmane, dhe midis veprave t
tjera shkroi nj histori t Perandoris Osmane
dhe nj libr mbi fen myslimane. Gjithashtu,

pr publikun perndimor, ai shkroi n latinisht

librin Prshkrimi i Moldavis.
E miraton apo e kritikon Dimitri Kantemiri
zgjerimin e pushtetit t brendshm q
kishin princat moldav?
Vlersoni prparsit dhe vshtirsit e
popullsis q jetonte n nj shtet vasal dhe
t asaj q jetonte n nj provinc normale
osmane. Mundohuni t prcaktoni pozitat e
veanta t grupeve t ndryshme shoqrore.
II-22. Udhtari francez, Flashat, flet pr
statusin e veant t princave t Vllahis
(1741)
N Bukuresht kam vn re dika q m sht
dukur tepr e uditshme. Edhe pse kjo principat
sht n duart e sulltanit, turqit nuk kan asnj
xhami atje dhe nuk jan nn autoritetin e princit.
Ata njohin vetm autoritetin e prfaqsuesit
t sulltanit, i cili sht i vetmi q ka t drejt ti
dnoj ata. Megjithat, pr rumunt, grekt dhe
t krishtert e tjer ndodh ndryshe: vojvoda
apo gospodari i Vllahis mund tu marr atyre
jetn dhe pasurin n mnyr t dhunshme,
nse veprimet dhe vendimet e tij nuk pengohen
nga sulltani, pasi ai varet trsisht prej tij ; dhe
sa her q ai vonohet n pagimin e harait q
i detyrohet Ports apo nuk plotson detyrimet e
tij ndaj Ports, ai duhet t jet i prgatitur q t
lr fronin dhe ndonjher rrezikon edhe kokn.
Ai sht m tepr nj mkmbsmbret, sesa nj
sundues. Vojvoda Kostandin [Mavrokordati]50
meritonte nj fat m t mir; t gjitha vendet e
tjera do t kishin qen tepr t knaqura ta kishin
pasur at pr sundimtar.
Cltori, IX, f. 257.

kufizime kishin osmant q jetonin n

shtetet vasale? Krahasoni burimet n
kt nnkapitull me burimin I-8.

50
Kostandin Mavrokordati (1711-1769) ishte nj nga prfaqsuesit m t shquar t elits kulturore greke, t ashtuquajtur Fanariott,
t vendosur n Kostandinopoj n shekullin e 18-t. Ndrmjet viteve 1730 dhe 1769 ai sundoi gjasht her n Vllahi dhe katr her n
Moldavi. Ai ishte nj njeri tepr i kulturuar dhe ndaloi me ligj bujkrobrin dhe ndrmori edhe reforma t tjera t ndryshme n frymn e
absolutizmit iluminist.

72

PERANDORIA OSMANE

Skema 2: Ndarjet administrative t territoreve t sunduara nga osmant (shekulli i 16-t).

A. Provincat parsore osmane (ejalete; t quajtura gjithashtu liva ose vilajete)
 Drejtoheshin nga nj guvernator i prgjithshm, i quajtur bejlerbej;
 zakonisht ishin t ndara n disa sanxhak (t drejtuar nga guvernator t quajtur sanxhakbej) dhe
prbheshin nga disa kaza (t drejtuara nga kadiu);
 pjesa m e madhe e toks shprndahej n baz t sistemit t ifligjeve (timar);
 shembuj: Anatolia, Rumelia, Buda, Qipro etj.
 raste t veanta: kishte edhe rajone dhe komunitete t vogla t cilat gzonin disa privilegje apo
autonomi lokale (pr shembull: manastiret n Atos dhe Sinai; disa komunitete q jetonin npr zona
malore dhe ishuj n Mal t Zi, Shqipri, Greqi etj.).
B. Provincat osmane t brezit t dyt
 Prgjithsisht ejalete t drejtuara nga guvernator t prgjithshm q emroheshin prej sulltanit;
 shumica e ktyre provincave organizoheshin mbi bazn e rregullave t veanta financiare (sistemi
saljane; vetm pjesrisht ose aspak t prfshira n sistemin e feudeve);
 shembuj: Egjipti, Bagdadi, Basra, Tunizia, Jemeni etj.
 raste t veanta: rrall, n nivel ejaleti, dhe m shpesh n nivel sanxhaku, disa nga kto provinca
drejtoheshin nga guvernator q e trashgonin postin (shembuj: Lahsa, Adana, nn dinastin RamazanOgullari; disa sanxhak kurd; Vidin, nn dinastin Mihaloglu n shekujt e 15-t dhe t 16-t etj.).

C. Shtetet vasale myslimane

 Shtetet q e pranonin varsin nga Perandoria Osmane, por q ruanin format e tyre tradicionale t
organizimit; megjithat sulltani ndrhynte n emrimin e sunduesve t tyre;
 prgjithsisht kishin rndsi t madhe politike, ushtarake dhe/ose simbolike pr Perandorin Osmane,
dhe n forma t ndryshme, prfitonin mbshtetje financiare nga Perandoria Osmane;
 shembuj: Hanati i Krimes, Sherifati i Meks etj.
 raste t veanta: n periudhn 1590-1603, Persia paguante hara, por nuk ishte gjithmon shtet
vasal osman.
D. Shtetet vasale t krishtera
 Shtetet q e pranonin varsin nga Perandoria Osmane, i paguanin nj shum t caktuar harai
sulltanit, duhej t mbshtesnin politikn osmane, por ato ruanin autonomin e tyre dhe institucionet
tradicionale t krishtera (nuk kishin asnj ligj mysliman/osman);
 shembuj: Raguza, Vllahia, Moldavia, Transilvania, Gjeorgjia, Kiosi (deri n vitin 1566) etj.
 raste t veanta: disa shtete t krishtera paguanin hara ose pr nj pjes t territorit t tyre (p.sh.
Venediku pr Qipron 1517-1570, Perandoria Habsburgase pr Hungarin e Siprme 1533-1593) ose
si para pr mbrojtje, pr t mos u sulmuar (p.sh. Poloni-Lituania i paguante Hanatit t Krimes dhe
ndonjher edhe osmanve), por ruanin pavarsin e tyre politike.

73

INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE

KAPITULLI III: Institucionet, komunitetet dhe ritet fetare

Perandoria Osmane prfshinte brenda saj shum njerz t besimeve t ndryshme. Besnikria ndaj islamit
ishte thelbsore pr legjitimitetin e sulltanit dhe elitave osmane, por po aq e rndsishme ishte dhe nevoja
pr t gjetur mnyra integrimi pr nnshtetasit jomysliman. Gjithashtu, shumllojshmria fetare ishte
shum m e madhe n Europn Juglindore sesa n provincat osmane t Lindjes s Mesme apo ato t
Afriks.
Ky kapitull prpiqet t paraqes rolin e rndsishm q luante feja n jetn e popujve t Europs
Juglindore gjat sundimit osman. Feja ishte me rol thelbsor n aspektin politik. Ndarja midis myslimanve
dhe jomyslimanve ishte parsore n strukturn shoqrore osmane, dhe nnshtetasit jomysliman
ndaheshin m tej, n baz t feve t tyre, n ortodoks, hebrenj dhe armen [millet]. Institucionet fetare
ishin shum t rndsishme pr formulimin e interesave dhe nevojave t ktyre komuniteteve. Kisha
ortodokse kishte nj marrdhnie t veant me autoritetet osmane, por edhe udhheqsit e feve t
tjera bashkpunonin me shtetin osman. Gjithsesi, pr shumicn e njerzve, feja ishte shtje besimi dhe
komunikimi me Zotin dhe m pak politik dhe institucione. Praktikat fetare prbnin pjesn kryesore t
jets pr shumicn e njerzve dhe burimet e prfshira n kt kapitull synojn t hedhin drit mbi disa
prej ktyre praktikave a riteve.
Nj numr i madh burimesh trajtojn shtjen shum t diskutueshme t tolerancs fetare osmane.
Shum historian kmbngulin n natyrn myslimane t Perandoris Osmane dhe n faktin se ajo i ka
shtypur t krishtert pr arsye fetare. Historian t tjer kan argumentuar se n t njjtn koh kur n
Europ u zhvilluan luftrat fetare dhe ata q nuk ishin t krishter u detyruan ose t konvertoheshin,
ose t largoheshin, osmant ishin shum m tolerant dhe i lejuan nnshtetasit e tyre jomysliman t
ruanin fen e tyre, madje mirpritn refugjatt fetar. Edhe pse t dyja kto opinione kan t vrteta
brenda tyre, ato gjithashtu kan ndikime ideologjike, dhe i thjeshtzojn s teprmi dshmit historike.
Burimet e prfshira n pjesn e fundit t ktij kapitulli synojn ti ndihmojn nxnsit t kuptojn natyrn
e ndrlikuar t bashkjetess dhe diskriminimit fetar n Europn Juglindore nn sundimin osman nga nj
kndvshtrim krahasues.

IIIa. Myslimant
III-1. Mbishkrim n portalin e Xhamis s
Sulejmanit n Stamboll (mesi i shekullit t
16-t)
[Sulltan Sulejmani] sht m pran Zotit, Zotit
t Madhrishm dhe t Plotfuqishm, Krijuesit
t Bots s Sundimit dhe Sovranitetit. [Sulltan
Sulejmani], i cili sht skllavi i Tij, i fuqizuar nga
Fuqia Hyjnore, Kalifi, q shklqen me Lavdi
Hyjnore,
q prmbush Urdhrin e Librit t Fsheht dhe zbaton
Udhzimet e tij n (gjith) zonat e banuara:
74

Pushtues i Tokave t Lindjes dhe t Perndimit me

Ndihmn e Zotit t Plotfuqishm dhe Ushtris s
Tij Fitimtare, Zotrues i Mbretris s Bots, Hije
e Perndis mbi t gjith Popujt, Sulltan i Sulltanit
t Arabve dhe Persianve, Prhaps i Ligjeve
Sulltanike [kanun], i Dhjeti i Khaqan-ve Osman,
Sulltan bir Sulltani, Han Sulltan Sulejman
[...] Qoft e gjat deri n Fund t Ditve dinastia
e Sulltanatit t tij!
Imber, f. 75.

PERANDORIA OSMANE

Shpjegoni lidhjen q mendohet se

ekziston midis Zotit dhe sundimtarit
osman. A ishte ky sundimtar (dhe shum t
tjer q mtonin se kishin lidhje me Zotin) nj
besimtar i vrtet apo ai thjesht po prpiqej t
manipulonte nnshtetasit e tij? Cili ishte roli i
ulemave n kt rast?
III-2. Dimitri Kantemiri mbi lutjet myslimane
Muhamedi urdhroi q t kryheshin lutje publike e
private 5 her n 24 or [t dits] [...]
Kur kryejn lutjet e tyre, ata tregohen shum t
kujdesshm pr katr gjra: 1. T pastrohen; 2. Ti
thon kto lutje gjat kufijve kohor t urdhruar
sepse, nse i bjn para ose pas kohs s duhur,
ata besojn se lutjet do t jen t kota dhe t
pakndshme pr Zotin; 3. T sigurohen q vendi
t jet i pastr dhe, nse kan ndonj dyshim
pr pastrtin e vendit, duhet t vendosnin nn
kmb nj qilim t vogl ose shallin e tyre; 4.
T drejtojn fytyrn n vijn veri-jug, t ciln ata
e quajn kbla, pr t ciln thon se i drejtohet
tempullit n Mek. [...]
Lutjet prbhen nga disa prkulje, gjunjzime,
prekje t toks me ball, ngritje prsri dhe thnia
e lutjeve. [...]
N xhamit e mdha [xhami], ata nuk ia lirojn
vendin e tyre askujt, as edhe sulltanit, por gjithsecili
qndron n vendin q ka zn q n fillim pa
lvizur dhe pa u shqetsuar. Dhe, prpara se
lutjet t mbarojn, t gjithve u ndalohet t thon
qoft edhe nj fjal t vetme apo t lvizin (O Zot
i madh, sa shum fetar jan n kt aspekt n
krahasim me t krishtert, madje m t zellshm
se ata n nderimin e Zotit!), dhe as t pshtyjn
apo kolliten, prve rastit kur nevoja i detyron;
dhe pshtymn duhet ta hedhin n shamin e
dors, sepse ata e quajn veprim t pahijshm
t pshtyjn apo shfryjn hundt n nj vend t
pastr.
E premtja. T premteve, q n gjuhn e Kuranit
quhet Xhuma (q do t thot dita e mbledhjes apo
ribashkimit), n xhamit e mdha (q ata i quajn
selatn), pas lutjeve t mesdits, predikuesit japin
msim pr dy a tri or. Ata shpjegojn tekstin e

Kuranit, pr temat q kan zgjedhur paraprakisht.

Duke folur me fjal t bukura, ksaj i shtojn
dika moralizuese dhe t mbushur me figura
letrare, epitete e metafora, si edhe figura t tjera
retorike. N koh paqeje, ata shtojn dika mbi
zbatimin e drejtsis, mbi kujdesin e administrats
shtetrore pr njerzit, mbi mirsin e Zotit dhe
mbi parandalimin e lvizjeve dhe qllimeve t
armiqve. Dhe gjat apo para fillimit t nj lufte apo
fushate, sulltani i urdhron predikuesit t flasin
m shpesh, duke u treguar njerzve dhe duke i
bindur ata se lufta kundr armiqve bhet sipas
urdhrave t Zotit dhe Profetit t tij, dhe jo pr t
mirat toksore, jo pr fitime t veanta apo pr
fam dhe lavdi njerzore, por vetm pr prhapjen
e besimit, pr lavdin e Zotit dhe pr prfitimet e
t gjith popullit mysliman dhe popujve t tjer.
Cantemir 1987, f. 289-295.

Ky fragment sht shkputur nga

libri i Kantemirit mbi fen myslimane,
i shkruar gjat periudhs s dbimit t tij n
Rusi (1711-1723), por bazuar n njohurit mbi
shoqrin osmane q ai kishte marr gjat m
shum se dy dhjetvjearve q kishte kaluar
n Stamboll, para vitit 1710.

rregulla duhet t ndiqte nj mysliman

gjat lutjeve?
Gjeni nj argument, n mbshtetje t natyrs
demokratike t komunitetit t besimtarve
mysliman (umma).
A ishte e justifikueshme ndrhyrja politike n
shrbesat fetare? Paraqitni argumente pro
dhe kundr ksaj ndrhyrjeje. Gjeni shembuj
ndrhyrjesh t ksaj natyre n shoqri t tjera.
A ka ndrhyrje t tilla n shoqrin tuaj?

75

INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE

 Fig. 11. Xhami e shekullit t 14-t n Iznik

(Nikea)

Lewis, f. 294.

III-3. Arsyetimi i nj myslimani mbi lidhjen q

ekziston mes Allahut dhe shiut (1779)
Nuk ra shi pr tre apo katr muaj, kshtu q u
kryen shum lutje pr shi (nj lutje e till quhet
dova) n do xhami t Sarajevs. Por do gj
ka arsyen e vet, sepse Allahu nuk e ndryshon
vendimin e Tij dhe bota e eprme shpirtrore
sht e lidhur me tonn. Nse shiu duhet t
bjer, ka nj shkak tjetr pr kt, t cilin e njohin
astronomt; dhe lutjet pr shi jan vetm nj
simbol bindjeje dhe shrbimi ndaj Zotit dhe jo
nj arsye kryesore pr reshjet. Sepse nse do
lutje do t realizohej, ather bota do t shembej,
prandaj sekretet nuk na tregohen. Por, kur koha
e shiut afron dhe dikush lutet, njerzit e quajn
at njeri t mir, lutjet e t cilit do t realizohen.
Un, mkatar i varfr, rreth nj muaj m par kam
dgjuar nga nj astronom se pas nj muaji (q do
t thot tani), kompozimi i yjsive do t vij dhe
se dera do t hapet, q do t thot se do t bjer
shi ka edhe ndodhi. N kt rast disa injorant
filluan t nxirrnin prfundimet e tyre, q jan t
pranueshme, edhe pse jo t rndsishme, sepse
do t bhet ajo q do Allahu, pavarsisht nse
duam ne apo jo.
Baeskija, f. 235.

 Fig. 12. Sulejmania (Xhamia e Sulejmanit)

n Stamboll (1500-1557)

Fotografi nga Helen Philon

Krahasoni dy xhamit. Nse nuk do tju

jepeshin udhzime pr kohn e ndrtimit
t tyre, si do ta gjenit se cila sht m e vjetr
dhe cila m e re?
76

Mulla Mustafa Basheskia (1731/17321809) e kaloi gjith jetn n Sarajev.

Ai ishte imam dhe hatib n xhamin e Buzaxhi
Haxhi-Hasanit, m pas punoi si sekretar (qatip).
Mulla Mustafai shkroi nj Kronik, e cila sht
nj burim i shklqyer pr jetn politike e t
prditshme n Sarajev, Bosnj dhe vendet
fqinje. Gjithashtu ky tekst tregon se ai ishte
shum kritik ndaj paragjykimeve t kohs,
duke qen kshtu n t njjtn linj mendimi
me intelektualt europian t shekullit t 18-t;
gjithsesi, ky qndrim kritik nuk e shtyu deri aty
sa t vinte n pyetje plotfuqin e Allahut.
far beson n t vrtet Mulla Mustafa
Basheskia? A sht shiu nj dukuri
natyrore apo hyjnore?

PERANDORIA OSMANE

 Fig. 13. Mbishkrime zbukuruese t Kuranit,

n brendsi t Xhamis Eski n Edrene
(shekulli i 15-t)

III-4. Heterodoksia myslimane Anekdota

bektashinjsh
Nj dijetar mysliman [hoxha] po predikonte n nj
xhami, duke shpjeguar fuqit dhe tiparet e Zotit.
-Allahu nuk sht as n tok dhe as n qiell; as
djathtas dhe as majtas; as mbi dhe as n oqean.
Shkurt, ai nuk ka paraqitje konkrete, por ekziston
vetm n zemrat e besimtarve, po thoshte ai,
kur nj bektashi q ndodhej mes dgjuesve, nuk
u prmbajt dot m dhe tha:
-O ju antar t komunitetit, ju lutem pr pak
vmendje. Kur ju thash at dit se Allahu nuk
sht ktu, ju murmuritt se un isha kthyer
n nj t pafe, ndrsa tani q hoxh efendiu po
thot se Allahu nuk ekziston, asnjri nga ju nuk po
thot nj fjal.

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 90.

 Fig. 14. Nj grua turke hipur mbi deve,

duke shkuar pr n pelegrinazhin e Meks

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 62.

Nj bektashi e pyetn: Pse sht e mbushur

bota me kaq shum kodra dhe rrpira, shkmbinj
e male? Pse nuk sht e shesht dhe e lmuar
gjithandej? Oh, ju lutem, far prisni ju nga nj
vend q u krijua pr gjasht dit? - u prgjigj ai.
Dursun, f. 78.

Bektashinjt formuan nj vllazri

fetare dhe deklaruan se ndiqnin
shembullin e Haxhi Bektash Veliut, nj dervish
i famshm mistik i shekullit t 13-t. Edhe
pse zyrtarisht t lidhur ngusht me autoritetet
osmane dhe me ndikim t madh n radht
e jenierve, bektashinjt praktikonin nj
form mistike (sufi) t islamit, ngandonjher
m afr me shiizmin sesa me sunizmin
zyrtar t Perandoris Osmane. Bektashinjt
filluan t prfaqsonin nj lloj t veant
nnvleftsimi pr hierarkit shoqrore, si edhe
pr ritet e ritualet konvencionale t gjitha
t mishruara n anekdota t panumrta,
q kishin si perzonazh nj baba bektashi
anonim, ose ndonjher dhe nj dede, (fjal
pr fjal: xhaxha ose gjysh), q njihet si nj
nga figurat m t mdha t humorit turk. T
pajisura edhe me shum elemente t tradits
gojore, anekdotat bektashiane nuk datohen
leht dhe jan dshmi e kujtess shoqrore
q sht vn shtres mbi shtres.

77

INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE

mendoni pr kto anekdota? A

ndihmuan ato n mobilizimin e popullit
kundr ngrehins fetare, apo ishin thjesht
deklarata relativisht t padmshme individsh
t pabindur?
A njihni ndonj form tjetr heterodoksie fetare
n Europn Juglindore?
A mund t bhet misticizmi minues i
institucioneve zyrtare fetare?

 Fig. 16. Heroi popullor, Nastradin Hoxha

 Fig. 15. Qendra e vzhgimit astronomik n

Stamboll (rreth vitit 1580)

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 75.

Lewis, f. 200.

Cilat nga kto instrumente shkencore

njihni? Sa prej tyre i prdorim ende sot?
Prse jan vizatuar vetm meshkuj n kt
figur? Pse t gjith mbajn mjekr? Ishte
kjo pr mod, detyrim profesional apo shenj
e shtress shoqrore? Mendoni se ka nj
prgjigje t sakt, apo kjo varej vetm nga
imagjinata e piktorit? prshtypje keni pr
hartn e paraqitur n figur?

78

A dini ndonj nga historit e Nastradin

Hoxhs? Si paraqitet ai n kto
anekdota?
A jan t famshme historit pr Nastradin
Hoxhn n vendin tuaj? Kur jan botuar
historit e tij pr her t par n gjuhn tuaj?
Pyesni miqt apo antart e familjes suaj,
din rreth Nastradin Hoxhs.

PERANDORIA OSMANE

IIIb. T krishtert
III-5. Zgjedhja e Genadio Skolariosit si
patriarku i par ortodoks pas pushtimit t
Kostandinopojs (1453)
Ditn e tret pas rnies s qytetit, sulltani festoi
fitoren e tij me nj triumf t madh e t gzueshm
[]
Meqense patriarku yn kishte ndrruar jet pak
koh m par, ai lshoi urdhra pr zgjedhjen
e patriarkut t ri, sipas tradits dhe protokollit.
Klerikt e lart q u ndodhn aty, dhe ata shum
pak antar t kishs dhe t popullit przgjodhn
George Skolariosin dhe e emruan patriark,
nn emrin Genadios [...] Zakoni dhe ceremonia
jon tradicionale krkon q perandori i krishter
ti dhuroj patriarkut t ri nj krrab t art.
Kshtu q ky sulltan mashtrues u prpoq t hiqej
si perandor i qytetit ton, duke imituar perandort
e krishter: ai ftoi Genadiosin t darkonte me t
dhe e priti me nderime t mdha. Ata foln gjat
dhe sulltani i premtoi shum gjra. Kur erdhi koha
q Genadiosi t largohej, atij iu dha krraba e
shtrenjt dhe iu krkua ta pranonte.
Melissenos, f.133-135.

Para pushtimit t Kostandinopojs,

Skolariosi ishte nj nga udhheqsit
ortodoks, kundrshtar t Lidhjes s Firences
(1439), sipas s cils perandori bizantin Joani
VIII e kishte vendosur kishn ortodokse n
varsin e paps, n kmbim t ndihms q
katolikt do t jepnin kundr osmanve.

Prse i interesonte Mehmetit II t

vendoste Genadiosin patriark?

 Fig. 17. En e argjendt osmane e

shekullit t 16-t, me mbishkrime greke, e
cila prdorej n ritualet ortodokse

Muzeu Benaki, Athin.

III-6. Udhtari francez Pierr Leskalopier

tregon pr Manastirin e Shn Savs n Serbi
(1574)
M 21 mars mbrritm n Uvac, nj qytet i vogl
turk. Nga aty pam Manastirin e Shn Savs,
manastir me murgj serb. Ata jan veshur me t
zeza, flasin gjuh sllave dhe jetojn sipas riteve
greke. Na uan t puthim nj kock t madhe
t krahut t Shn Savs. Ata pretendojn se
zotrojn t gjith trupin e tij. Ne pam hebrenj
dhe turq t puthnin kt kock, me t njjtin
respekt si edhe t krishtert dhe t jepnin shum
para pr bamirsi. Kta murgj paguajn nj taks
t caktuar (hara) ndaj sulltanit. Korrieri (aushi)
yn na tregoi se si nj dit, nj turk q erdhi pr t
mbledhur taksn dhe u bri dika t keqe murgjve,
u gjend i vdekur n dern e manastirit. Ata na
dhan pr t ngrn vaj dhe sup me presh, si
dhe ca peshk dhe nj buk gruri.
Samardi, f.135.

79

INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE

forme adhurimi mbizotronte tek

ortodokst? A ishte kjo form adhurimi,
e veant vetm pr popullsin ortodokse?
Prse e respektonin besimtart e feve t tjera
trupin e shenjtit ortodoks serb? (Kjo sht zona
n t ciln besimet kan prputhje me njratjetrn.) Si motivohej ky veprim? Dini ndonj
shembull t prafrt, n ndonj pjes tjetr t
Europs apo bots, ose t ndonj periudhe
tjetr kohore?
III-7. Pali nga Alepoja prshkruan kishat
moldave (mesi i shekullit t 17-t)
N Vaslui gjenden pallatet e tij [princit t
mparshm, Stefanit t Madh], banja e tij,
kopshtet, pastaj kisha e madhe dhe e lart, me
kubet e saj edhe m t larta. N t gjitha ant
e kishs ka kube dhe harqe gjysmrrethore dhe
brenda tyre ka piktura dhe ikona t t gjith
shenjtorve. M pas, tek dera, mbi murin e ult,
sht pikturuar n ar dhe lapis lazuli gjykimi i fundit,
m pas Moisiu q udhheq Ann dhe Kajafn
dhe t gjith hebrenjt e tjer prpara Zotit ton.
Kto piktura jan t shmtuara. Ato pasohen
nga piktura t nj lloji tjetr; jan pikturat me turq
q mbajn allma t bardha n kok, xhybe t
mdha prej kadifeje me ngjyra t ndryshme, me
mng t gjata t varura dhe me rripa t lesht e
t verdh, pastaj vijn pikturat me dervisht; dhe
n shpin e prbri tyre, djaj q i ndjekin dhe tallen
me ta. Satanai sht n ball, me nj kapele n
kok. Njri nga djajt tallet me Satanain dhe i heq
kapelen nga koka. Pra, kshtu sht pikturuar e
gjith pjesa e brendshme.
Arkitektura sht e bukur. N maj t kubes
qendrore gjendet fytyra e Zotit ton, Jezu Krishtit
[...]. Jasht ports s kishs varet nj kamban e
madhe.
Kishat n kt vend prbhen nga tri pjes: pjesa
e par sht jasht, me nj der, dhe sht vetm
pr femrat; pjesa e dyt sht e ndar nga nj
mur dhe nj der, dhe sht pr besimtart; dhe
pjesa e tret, edhe ajo e ndar nga nj mur dhe
nj der, i rezervohet princit dhe oborrit t tij.
Cltori, VI, f. 29.

80

rol luajn pikturat kishtare t turqve

n jetn fetare t Moldavis? Si sht e
mundur ekzistenca e t tilla pikturave n nj
shtet vasal t Perandoris Osmane? A sht
ky nj shembull i tolerancs fetare osmane?
Krahasoni strukturn hierarkike t pjess s
brendshme t kishave moldave, me at t
xhamive myslimane, t prshkruar n burimin
III-2.
 Fig. 18. Manastiri i Voronetit n Moldavi
(i ndrtuar n vitin 1488; afresket e jashtme
jan pikturuar n vitet 1547-1550)

http://www.users.cloud9.net/~romania/vor/Voronet.html

 Fig. 19. Darka e fundit afresk n

manastirin Stavronikita, Atos (1546)

Koliopoulos-Chassiotis, f. 169.

PERANDORIA OSMANE

III-8. Kozma Aitoliani u bn thirrje t

krishterve t arsimojn fmijt e tyre
Dhe ju prindr, jepuni fmijve arsim t krishter,
msojuni t lexojn dhe shkruajn. Bni at q
duhet br pr t ngritur nj shkoll, gjeni nj
msues dhe paguajeni q t msoj fmijt tuaj,
sepse sht mkat i madh ti lsh ata t verbr
dhe analfabet; mos u mundoni q atyre tu lini
vetm pasuri dhe prona, vetm q t mund t
han e t pin pas vdekjes suaj dhe tju kujtojn.
sht m mir ti lini ata t varfr dhe t shkolluar,
sesa t pasur e t pashkoll.
Menounos, f. 173.

Kozma Aitoliani (1714-1779) ishte

misionar i ringjalljes fetare, aktiv
kryesisht n Greqin Perndimore dhe n
Shqipri, por i lidhur edhe me Atosin. Thirrjet
e tij pr t ndrthurur arsimin me besimin
ortodoks, si dhe me praktikat fetare jan tipike
pr nj lloj iluminizmi t hershm t Europs
Juglindore.
A jeni n nj mendje me pohimet e Kozma
Aitolianit? (Veanrisht me pohimin e
fundit.) Prse, sipas tij, arsimimi sht kaq i
rndsishm? Diskutoni, nse nj qndrim i
till sillte prparim shoqror.
III-9. Kiril Pejinovii rreth marrdhnieve t
tendosura midis fshatarve ortodoks dhe
priftrinjve (1816)
I shoh ata n disa fshatra, Zoti m ndjeft, dhe
e kam tepr t vshtir! Nuk mund ti quaj as t
krishter dhe as t pafe. Ata han dhe pin T
Premten e Zez dhe T Shtunn e Zez, gjat
Kreshms s Madhe [...] kryejn mkate, shajn,
rrihen me njri-tjetrin, ndrsa ditn e Pashkve
presin Kungimin e Shenjt [Eukaristin]. Dhe prifti
i shkret [i cili] u shrben tet fshatrave, nuk di
ku t shkoj m par. Ai vrapon nga njri fshat
tek tjetri, ndrkoh q nj burr tjetr mban pr t
Misteret e Shenjta.
M vjen keq pr disa t krishter t shkret, t
cilt e presin priftin deri n mesdit q tu sjell

Eukaristin. E kshtu ata brtasin: Prifti po

vonohet, pr kt arsye apo pr kt tjetrn?!
Disa t tjer thon: Ta rrahim, q t mos vonohet
srish! Dhe ata q jan orbaxhinj, pak m t
pasur, thon: Jo ashtu, nse e rrahim, zabiti
do t na dnoj, por, t mbledhur si jemi tani,
t shkojm dhe ti drgojm nj dash agait ose
pashait, dhe pastaj ta rrahim e ta przm priftin,
dhe pastaj t gjejm nj tjetr, edhe nse ai jeton
m larg. Por nj fshatar edhe m i pasur [kmet]
thot pr priftin tjetr: Ai krkon shum para,
kshtu q lreni fare at. Ky q kemi vjen von,
por na merr m pak, ai gjithashtu kndon falas, ose
pret me vite derisa ti japim parat. Ndrkoh prifti
tjetr i mbledh shprblimet e veta me turq, nse
nuk e paguajn. Pra, nj thot kshtu dhe tjetri
ashtu, [...] t gjith e prdhosin priftin, q sht
udhheqsi i tyre shpirtror, q i ka pagzuar n
emr t Trinis s Shenjt dhe i ka martuar dhe
do ti varros, dhe q sht babai i tyre dhe m
shum se nj prind pr ta. Ata nuk mbajn mesh
dhe e prdhosin priftin, dhe presin pr kungimin
deri n mesdit. Dhe un, Kirili mkatar dhe i
padenj, q jam m mkatar se t gjith ata s
bashku, bra mkat vetm duke i akuzuar ata,
kshtu pra, un mkatari, i pash duke folur n
at mnyr, i pash dhe nuk m plqeu, kshtu
q u thash: Pse presim ne t krishtert deri n
mesdit? Pse nuk e presim bukn, ti hedhim
ver sipr dhe t mos presim pr priftin? Ata
m prgjigjen: Ajo q na sjell prifti, nuk sht
buk dhe ver, por gjaku i Krishtit. Prandaj dhe
presim deri n mesdit, pasi kemi dgjuar nga t
momit se pa t nuk mund t jetohet. Dhe un
u them: Kush jua ka thn kt, prifti? Ata m
thon: far, prifti sna ka thn gj deri tani, kjo
ska dal kurr nga goja e tij. Atij i plqen t vij
me ne n ndonj dasm, piknik, valle, pr gjueti,
n festa, t blej a t shes, por prsa i prket
t msuarit, as e pyesim dhe as na thot gj.
Kshtu, un mkatari, e pash se faji qndronte
tek t dyja palt: tek t krishtert, sepse nuk e
pyesnin priftin, dhe te prifti, sepse ai nuk i mson
nga pak, aq sa t mundet, aq sa di; e shoh se ai
nuk do tia dij pr detyrn q ka marr prsipr
dhe q i rndon mbi kurriz.
Odbrani, II, f. 14-16.

81

INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE

Prshkruani ndjenjat fetare t fshatarve.

N far besonin ata? N mnyr
dallonte feja e tyre nga ajo zyrtare?
Cilat ishin arsyet pr veantit e tyre fetare?
(Varfria, mungesa e shkollimit, arsyetime t

cekta t shtjeve fetare?) Prse i kritikonin

ata priftrinjt e tyre? A sht i justifikueshm
qndrimi i tyre? Argumentoni duke mbshtetur
her njrn pal, her paln tjetr.

IIIc. Hebrenjt
III-10. Letr e Isak Xarfatit, rabin i Edrenes
(Adrianopojs), drejtuar hebrenjve n
Europn Qendrore (mesi i shekullit t 15-t)
Vllezrit dhe udhheqsit e mi, pasi iu luta Zotit
q tju fal paqe, dshiroj tju shpjegoj shkaqet
q solln tek un rabinin e ri, Zalmanin, dhe
shoqruesin e tij, rabinin David Kohenin. Ata
m treguan t gjitha prvojat e hidhura, m t
kqija se vdekja, q vllezrit tan, bijt e Izraelit
q jetojn n Gjermani, kan kaluar dhe ende
po kalojn; vendimet e marra kundr ktyre
martirve, dbimet q ndodhin do dit dhe q i
detyrojn t enden nga njri vend n tjetrin, nga
njri qytet n tjetrin, pa u ndalur, pa gjetur nj
vend q ti pranoj [...]
Kur ata mbrritn ktu n Turqi, tok n t ciln
zemrimi i Perndis nuk ka qen shum i rnd,
kur ata pan paqen, qetsin dhe bollkun q nuk
shteron n kto toka dhe kur pan q largsia nga
Turqia n Jerusalem sht e vogl, dhe mund t
kalohet n rrug toksore, ata u mbushn me
gzim dhe than: Pa dyshim, nse hebrenjt q
jetojn n Gjermani do t dinin nj t dhjetn e
bekimeve q Zoti i ka drguar popullit t Tij t
Izraelit n kt vend, as bora dhe as shiu, as dita
dhe as nata nuk do ti ndalnin derisa t mbrrinin
ktu. Ata m krkuan tu shkruaj t dbuarve,
komuniteteve hebreje q banojn n Gjermani,
n qytetet Svabia, Rineland, Stiria, n Moravi dhe
n Hungari, dhe ti informoj ata se sa i kndshm
sht ky vend.[...] Kur e kuptova se dshira e
tyre ishte e sinqert, vendosa ta pranoj lutjen e
tyre, pasi do t doja ti jepja mundsin Izraelit t
fitonte at ka meriton me t drejt...
Shaw, f. 31-32.

82

Persekutimet kundr hebrenjve u shtuan

pas epidemis s Murtajs s Zez n
mes t shekullit t 14-t jo vetm n Gjermani,
por n shumicn e vendeve t Europs
Perndimore e Qendrore. Kto persekutime,
q ishin ndrthurje e paragjykimeve fetare,
konkurrencs ekonomike
dhe prjashtimit
shoqror, shtyn nj numr t madh hebrenjsh
t krkojn strehim n vende m t sigurta dhe
m pak t populluara, si Poloni-Lituania dhe
Perandoria Osmane.
A ka mundsi q t ket ndonj vend aq
t prkryer sa ai i prshkruar n tekst? A
jan prparsit e t jetuarit n Perandorin
Osmane q prshkruhen aty, t drejta dhe t
vrteta? A mungojn n tekst disavantazhet
e mundshme? Pse po prpiqej shkrimtari
ti joshte hebrenjt t zhvendoseshin n
Perandorin Osmane?

III-11. Elijah Kapsali tregon pr mirqenien

e hebrenjve n Perandorin Osmane gjat
sundimit t Mehmetit II
N vitin e par t sundimit t sulltan Mehmetit,
mbretit t Turqis [...], Perndia e nxiti shpirtin e
mbretit [...], dhe zri i tij prshkoi tr mbretrin
e tij dhe ai shpalli:
Kjo sht fjala e Mehmetit, mbret i Turqis. Zoti,
Perndia i Parajss m dha nj mbretri mbi tok
dhe m urdhroi ti pranoj njerzit, far e Abrahamit,
shrbtorit t tij, bijt e Jakobit, t przgjedhurit,
dhe tu jap mbshtetje mbi dhe, dhe t siguroj nj
streh t sigurt pr ta. Kushdo mund t vij me

PERANDORIA OSMANE

Perndin e tij n Kostandinopoj, n qendrn e

mbretris sime dhe t ulet nn hardhin e tij dhe
nn pemn e tij t fikut, me pasurin e tij, arin e
argjendin, dhe me bagtin, t vendoset n kt
tok dhe t tregtoj e t bhet pjes e saj.
Hebrenjt u mblodhn bashk nga t gjitha
qytetet e afrta e t largta t Turqis, secili
erdhi nga shtpia e vet; u mblodhn me mijra
e dhjetra mijra dhe Zoti i ndihte q nga qielli,
ndrsa mbreti u jepte prona dhe shtpi plot me t
mira. Hebrenjt jetuan atje me familjet e tyre dhe
u shtuan shum [...]
Duke qen se hebrenjt e kishin frik Zotin,
Ai u dha atyre begati dhe n at vend ku m
par, gjat sundimit bizantin, kishte vetm dy a
tri kongregacione, hebrenjt u shumuan dhe u
shtuan m shum se dyzet kongregacione, dhe
toka nuk i la t vendoseshin t gjith s bashku,
sepse zotrimet e tyre ishin shum t mdha.
Kongregacionet e Kostandinopojs ishin t
lavdrueshme. Torahu, dhe pasuria, dhe nderi u
shtuan ndr kongregacionet. N kongregacione
ata i luteshin Perndis, burimit t Izraelit, brsit
t mrekullive t mdha. Ata hapnin gojn pr ti
knduar qiellit dhe bekonin Perndin, dhe gjith
shrbtort e Perndis q qndrojn n shtpin
e Perndis gjat kohve t errta.
Shaw, f. 30-31.

Duke qen se Elijah Kapsali shkruan

n shekullin e 16-t pr ngjarje q
kan ndodhur n gjysmn e dyt t shekullit t
15-t, kuptohet q sht m pak i interesuar
n saktsin historike, sesa n prforcimin e
moralit tradicional hebre. Pr kt arsye, teksti
i tij sht plot me perifrazime nga Dhiata e
Vjetr (p.sh. Gjeneza 13:6, 34:10; Eksodi 1:7,
1:21; Psalmet 68:27, 134:1 etj.).
Cilat ishin qllimet e autorit? far po
prpiqej t arrinte ai duke shkruar kt
dokument? N mnyr u prpoq ai t bnte
lidhjen midis dy feve? Gjeni se rol t veant
kishte Abrahami n Islam dhe n Judaizm.
51
52

Cilat elemente i japin pesh argumentit se

fjalimi q Elijah Kapsali ia atribuoi Mehmetit II
sht historikisht i pasakt?
III-12. Ringjallja e hebrenjve: shembulli i
Sabbata Zevit (1666)
[...] vazhdojm tek tjetri [viti 1666], ku do t
tregojm shkurt pr Sabata Zevin, Mesin e rreme
t hebrenjve, q n fillim u shfaq n Smirna, dhe
ata e shpalln si Mesin e tyre, duke e lidhur me
Madhshtin e Mbretris s tyre q po afronte,
dora e fort me t ciln Zoti do ti drgonte dhe
mblidhte ata nga t gjitha ant e bots. Ai ishte
i biri i nj sekseri, i lindur n Smirna, njohs i
shklqyer i hebraishtes dhe arabishtes, por, pasi
e przun pr shkak t nj trazire n sinagog, ai
u end lart e posht Greqis pr ca koh, dhe kur
n fund arriti n Jerusalem, u takua me nj sofist
dhelprak t quajtur Natan; i cili, duke shpallur se
ishte profeti i Sabatait, u tregua aq i sigurt, sa t
parashikonte se nj vit pas dats 27 t K?slaut
Mesia do t shfaqej para Zotris s Madh51 pr
t prgatitur ardhjen e tij. Kur mbrriti n Smirna,
ai e shpalli hapur, prpara t gjith hebrenjve, se
ai sht Mesia: Por [...] disa nga vet populli i tij e
kundrshtuan dhe e quajtn mashtrues; gjithsesi,
ai vazhdoi m tej dhe deklaroi m pas se Zoti e
kishte thirrur t vizitonte Kostandinopojn, ku do
t kryhej edhe pjesa m e madhe e puns s tij.
Por, sapo ai mbrriti, veziri52 mendoi ta mbyllte
n nj burg t keq, dhe m pas e drgoi n
Dardanele; ku hebrenjt, nga skaje t ndryshme e
t largta t bots, vrshuan drejt tij t shumt n
numr, dhe ku ai pati koh t hartonte metodn
dhe kultin e tij t ri. Duke qen se hebrenjt po
marroseshin gjithnj e m shum pas tij, dhe se
Zotria i Madh kishte dgjuar pr mendurin e
tij, urdhroi q ta sillnin prpara tij, dhe sulltani,
q nuk bindej pa nj mrekulli, propozoi q Sabata
t zhvishej lakuriq dhe t vihej si shnjestr para
harktarve t tij t zot, dhe nse shigjetat nuk
do ta shponin trupin e tij, athere do ta besonte se
ai ishte Mesia; por kur Sabata nuk e pranoi sfidn,

Term i prdorur nga europiant, q i referohej sulltanit osman, n at koh Mehmeti IV (1646-1687).
Fazil Ahmed Qyprili Pasha, vezir i madh, 1661-1676.

83

INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE

iu desh t kthehej n muhamedan pr t shptuar

jetn e vet. Gjithsesi, shumica e hebrenjve
pohonin se kjo nuk ishte e vrtet, por vetm
se Hija e tij mbeti mbi dhe, dhe ecte me kokn e
bardh dhe sipas zakonit muhamedan, ndrkoh
q Trupi dhe Shpirti i tij shkuan n qiell, pr t
qndruar derisa t vinte koha pr prmbushjen e
ktyre mrekullive; Koamt53 e Kostandinopojs e
dnuan kt besim si t mallkuar, dhe i ftuan ata
t kthehen tek kulti i tyre i lasht, duke i krcnuar
me dbim nga feja e tyre.

 Fig. 20. Doktor hebre gravur franceze

(1568)

Jones, II, f. 175-176.

Nga se motivohej Sabbata Zevi? A besonte

vrtet ai se ishte Mesia? Komentoni fundin
e karriers s tij: prse u konvertua ai n
islam?
Pse e ndiqnin hebrenjt Sabbata Zevin? A ishte
kjo lloj lvizjeje tipike vetm pr hebrenjt? A
njihni ndonj lvizje t ngjashme mesianike n
historin e popullit tuaj? Analizoni mnyrn se
si sulltani e trajtoi shtjen e Sabbata Zevit? Cili
ishte qllimi i tij? A ishte ai i suksesshm?
Nicolay, f. 182.

Si mendoni, prse piktori/udhtari francez e quajti t rndsishme q t paraqiste nj doktor

hebre? A kishte doktor t besimeve t tjera fetare n Perandorin Osmane? A ka ndonj lidhje
midis veshjes s doktorit hebre dhe statusit inferior t popullsis jomyslimane, si prmendet edhe n
tekstet III-19 dhe III-20?

IIId. Bashkjetesa dhe diskriminimi fetar

III-13. Dialogu fetar gjat kohs q Gregori
Palamasi u mbajt rob (1354)
Ai [imami] filloi t thoshte se ata [myslimant] i
pranojn t gjith profett dhe Krishtin, dhe t katr
librat q kan zbritur nga Zoti54, midis t cilve
njri sht Ungjilli i Krishtit. Dhe n prfundim, ai
tha [...] dhe ju, pse ju nuk e pranoni Profetin ton
dhe nuk besoni n Librin e tij, q gjithashtu ka
53
54

84

Term i prdorur, pr pleqsin e komunitetit hebre.

Peslibrshi, Psallmet, Dhiata e Re dhe Kurani.

zbritur nga qielli?. Un iu prgjigja: Si ju, ashtu

edhe ne, kemi nj zakon [...], t mos pranojm
dhe t mos miratojm asgj si t vrtet, pa pasur
dshmi pr kt [...] Krishti, prve mrekullive t
shumta e t mdha q ka kryer, u njoftua se do
t vinte nga vet Moisiu dhe profett e tjer; dhe
ai sht i vetmi i t gjith kohrave, q sht
shpallur, edhe nga vet ju, si pruesi i Fjals s
Zotit; i vetmi i t gjitha kohrave q ka lindur nga

PERANDORIA OSMANE

nj virgjresh; dhe i vetmi i t gjitha kohrave, q

u ngjit n parajs dhe mbeti i pavdekshm; dhe
i vetmi i t gjitha kohrave, q ne shpresojm se
do t kthehet t gjykoj t gjallt dhe t vdekurit
e ringjallur; - po them pr t, vetm at q dhe
ju turqit e pranoni. Prandaj ne besojm n Krisht
dhe n Ungjillin e tij. Por Muhametin nuk e kemi
par q t dshmohet prej profetve dhe ai nuk
ka kryer ndonj gj t jashtzakonshme apo t
paharrueshme q duhet t na shtyj t besojm.
Pr kt arsye, ne nuk besojm tek ai dhe as n
librin q vjen prej tij. Imami [tassimani] u trondit
nga kto fjal, por u mbrojt duke thn: N ungjij
ka patur gjra t shkruara pr Muhametin dhe ju
i hoqt kto dshmi. Pr m tepr, duke u nisur
nga thellsia e Lindjes, ai ka ardhur si fitimtar n
Perndim, si mund ta shihni edhe vet [...]
[...] sht e vrtet se Muhameti, duke u nisur
nga Levanti, vazhdoi si fitimtar n Ponant; por
kt e bri nprmjet lufts, shpats, plakitjes,
shtypjes dhe vrasjeve; asnjra prej tyre nuk vjen
nga Zoti, q simbolizon mirsin [...] A nuk u nis
edhe Aleksandri nga Perndimi pr t nnshtruar,
m n fund, t gjith Lindjen? Dhe shum t tjer,
n periudha t ndryshme, i kan nisur ekspeditat
e tyre dhe kan sunduar n gjith universin. Por
asnjrit prej tyre populli nuk ua ka dhn shpirtin
e vet, ashtu si ia keni dhn ju Muhametit. Pr
m tepr, ai [Muhameti], edhe pse prdori forcn,
n t njjtn koh q predikonte knaqsit, ka
zaptuar vetm nj pjes t universit. N t kundrt,
msimet e Krishtit, edhe pse mohonin pothuasje
t gjitha mblsit e jets, jan prqafuar n t
gjith cepat e universit dhe kan sunduar mes
atyre q i luftonin ato; dhe kt e bn pa prdorur
dhun, por duke fituar gjithnj ndaj dhuns q i
kundrshtonte ato, pra, kemi t bjm me fitoren
q ka mposhtur botn.
N at koh, t krishtert q ishin atje, duke e
ndjer se zemrimi i turqve po shtohej, ma bn
me shenj q ta prisja fjaln n mes. Por un,
pr t sjell pak qetsi, prsri u thash atyre
duke buzqeshur lehtas: Nse do t binim n
nj mendje pr fjalt q themi, do t ndanim
t njjtin besim. Me mirkuptim, le t kuptojm
55

domethnien e asaj q u tha. Dhe ather, njri

prej tyre tha: Do t vij ajo dit kur t gjith do t
biem n nj mendje.
Phillipidis-Braat, f. 154-157, 160-161.

Gjat kohs q u mbajt rob nga osmant

(1354-1355), Gregori Palamasi (pr
hollsi shiko shnimin shpjegues n tekstin
I-6) bri nj sr diskutimesh teologjike me
myslimant dhe hebrenjt, midis t cilve njrin
me nipin e Orhanit, Ismailin, dhe nj tjetr me
dijetart e drguar nga vet Orhani. N nj
letr drejtuar kongregacionit t tij n Selanik,
ai kujton edhe nj diskutim me nj imam
mysliman pran Nikeas. Edhe pse Palamasi
sht i vendosur n argumentet q paraqet,
rrfimet e tij prfshijn edhe shum argumente
t myslimanve kundr besimit t krishter;
dhe n to, ai dshmon pr ndrlikueshmrin e
marrdhnieve fetare n territoret e pushtuara
nga osmant.

Prse turqit osman diskutonin me aq

zell shtjet fetare me nj t burgosur?
mendim keni pr argumentet e paraqitura
n kto diskutime? A mund t prdoren
kto argumente pr t shpjeguar disa prej
konvertimeve n islam q ndodhn gjat
pushtimit osman?

III-14. Bashkjetesa e komuniteteve t

ndryshme fetare n qytetet osmane (rreth
vitit 1660)
[Beograd]
N brigjet e lumit Sava ka tri lagje [mhalla]
arixhinjsh [kibt], dhe n brigjet e lumit Danub
ka tri lagje greksh [Rum] t pafe, si edhe serb
dhe bullgar q gjithashtu jetojn n tri lagje.
Ngjitur me fortesn ka nj lagje hebrenjsh,
nga ata q u prkasin shtat komuniteteve t
njohura si hebrenjt karaim. Ka edhe nj lagje t
pafesh armen, por nuk ka lagje frngjsh55 apo

Emr i prdorur zakonisht pr njerzit q vinin nga Europa Perndimore, q prfshinte katolikt dhe protestantt.

85

INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE

hungarezsh, madje as edhe bajloz apo konsuj

t tyre. Gjith t tjerat jan lagje myslimane; pra,
familjet e ndjeksve t Muhametit zotrojn pjest
m t mira, m t mdha dhe m t ajrosura,
t gjendura n vende t larta apo t mesme t
qytetit.
[...] Gjenden gjithsej dyqind e shtatmbdhjet56
xhami [mihrabe], por [vetm] xhamit e sulltanit,
nga t cilat mund t bhen thirrjet e veanta pr
lutjet e s premtes, si dhe xhamit e vezirit dhe
xhamit e zotrinjve dhe fisnikve vendas do t
prshkruhen [m posht].
[...] Gjenden gjithsej nnt kisha apo manastire,
ku ata zhvillojn ritet e tyre t liga. Ka edhe tempuj
t grekve, armenve, serbve, bullgarve dhe
hebrenjve, por ska asnj shtpi adhurimi pr
frngjit apo hungarezt.
[...]
[Sarajeva]
Kishat do kish sht e vogl, nuk ka kisha me
kmbana. Kishat e t krishterve serb e latin
jan n kushte t mira. Frngjt e grekt gjithashtu
i zhvillojn ritualet e tyre fetare n kto kisha. Ktu
gjendet edhe nj sinagog hebrenjsh.
Evlija elebi, f. 195-198.

Krahasoni analizn q Evlija elebiu u

bn kishave t krishtera n Sarajev,
me prshkrimin e kishave moldave nga Pal
Alepoja (po n kt kapitull, burimi III-7).
III-15. Marrdhniet midis ortodoksve,
katolikve dhe luteranve n Bullgari e Vllahi
(1581)
Vizitori apostolik mbajti shnime, pasi dgjoi
disa fakte prej tregtarve katolik, pr gjendjen
e katolikve n Bullgari e Vllahi. M 11 mars
1581 vizituam Silistran dhe Provadian, t lejuar
nga sundimtari yn, nprmjet letrave t t
shumlavdruarit imzot, [kardinal] i Komos. M 5
dhjetor na u paraqitn tregtart e Raguzs [...], q
jetojn n nj vend pran Danubit t quajtur Silistra
dhe q nga vendasit thirret Deristor, dy dit larg
56
57

86

Varns; toka quhet Dobrogea, n koht e vjetra

ishte Mzia, gjuha sht ajo bullgare ose ilirike.
Nga ana tjetr e lumit qeveriset nga sulltani, dhe
prball ktij vendi shtrihet Vllahia, harapaguese
e turqve. Bullgart e prmendur m lart jan
ortodoks, ata kan kisha, priftrinj e peshkop. Ata
than se ka vetm dhjet familje katolike, [t cilat
jan] me kombsi raguzane. Ata nuk kan kisha
apo priftrinj t zellshm, por s bashku me t tjer
q vijn nga Provadia, kan sjell nga Raguza, q
ndodhet dy dit larg nga Silistra, nj burr t quajtur
at Nikolo Godini i Tivarit, nj burr me humanizm
t madh; ai shrben ktu pr gjasht muaj, me nj
pages prej 100 thaler57 n vit.
Ata pyetn, nse mund t shkojn n kishat
ortodokse pr tu lutur dhe nderuar simbolet e
tyre fetare, me gjith prkushtimin e tyre; nse u
lejohet t marrin kungatn e shenjt t pagzimit
dhe pendess nga prifti ortodoks, nse kan
nevoj, domethn nse po vdesin. Ata gjithashtu
pyetn, nse nj i ri katolik q ka jetuar me nj t
re ortodokse, duke i premtuar asaj q t martohet
me t dhe q t bjn fmij, mund ta ndryshoj
premtimin e tij me nj ndrgjegje t pastr.
Gjithashtu than se, kur udhtonin npr Danub
drejt Transilvanis, kishin par shum luteran
t kombsis gjermane n Vllahi, t cilt gjithnj
prpiqeshin tu flisnin pr besimin e tyre dhe u
jepnin libra mbi besimin e tyre t zvetnuar, falas
[...] Silistra [sht] n nj largsi prej dy ditsh nga
Provadia dhe shtrihet mbi Danub. Atje ka 1 500
shtpi t krishtersh dhe pagansh. Ka tet shtpi
katoliksh, me 40 persona, t gjith tregtar nga
Raguza, dhe tani kan at elestinon si priftin e
tyre, me nj rrog prej 2 000 ake n vit; ata jan
t krishter t mir [edhe pse] nuk kan kish;
mesha zhvillohet n nj dhom. Atyre iu lejua t
ndrtonin nj shtpi t vogl, q do t ishte kisha
e tyre; nuk kan veshje t tjera fetare, prve asaj
t priftit, i cili ka shrbyer ktu pr tre vjet dhe pr
t cilin t gjith flasin mir; ai shrben gjasht
muaj ktu dhe gjasht muajt e tjer n Manastirin
e Trgovishtes.

Si shum nga shifrat e tjera n rrfimet e Evlija elebis, edhe kjo shifr sht me siguri e ekzagjeruar.
Monedha t mdha argjendi, q vinin nga Europa Qendrore ose Perndimore.

Cltori, II, f. 504.

PERANDORIA OSMANE

pyetje i bn katolikt n Bullgari e

Vllahi vizitorit apostolik? lloj vshtirsish
praktike paraqiten nga ato pyetje? Prpiquni
t gjeni se si mund t jet prgjigjur vizitori
apostolik.
III-16. Fetvaja e Ebus-Suudit pr shiitt
mysliman (mesi i shekullit t 16-t)
Pyetje: Sipas Ligjit t Shenjt [sheriatit], a sht e
drejt t luftosh kundr pasuesve t Safavidve58?
Personi q i vret ata, a sht lufttar i shenjt; dhe
personi q vdes n duart e tyre, a sht martir?
Prgjigje: Po, sht luft e madhe dhe e shenjt
dhe sakrific e lavdishme.
Pyetje: Duke besuar se sht dika e drejt t
luftosh kundr tyre, kjo thjesht pr shkak t
rebelimit dhe armiqsis s tyre me sulltanin
[osman] e popullit islam, meq ata e drejtuan
shpatn kundr trupave t islamit, apo pr far?
Prgjigje: Nga shum kndvshtrime, ata jan
edhe rebel, edhe t pafe.
Imber, f. 86.

Ebus-Suudi (rreth 1490-1574) ishte

dijetar shum i respektuar prej
Sulejmanit; ai mbajti postin e kryekshilltarit
ligjor [eyh-l-Islam] pr pothuaj tre
dhjetvjear. Vendimet e tij [fetva] patn
ndikim afatgjat n shoqrin osmane.
tregojn kto vendime pr kufijt e
solidaritetit mysliman?
Krahasoni qndrimin e osmanve kundrejt
myslimanve shiit, me luftrat e shekullit t
16-t midis katolikve dhe protestantve.
III-17. Urdhri perandorak q ndalon punn
pr konvertimin frng mes armenve t
Anatolis Lindore (1722)
Patriarku armen i Stambollit, i quajtur Ohanes
dhe vartsit e tij i kan krkuar Ports sime

Perandorake lshimin e urdhrave pr parandalimin

e herezis rituale frnge q po ndodh tani ndr
arment e Erzurumit, Dijarbakirit dhe Tokatit.
Gjrat do t qetsohen dhe rendi do t vendoset,
edhe pse disa priftrinj frngj, t maskuar si
mjek apo dika tjetr, banojn atje dhe przihen
me t pasurit dhe fisnikt. Pa e ditur, fisnikt i
marrin ata pr mjek dhe i ndihmojn n t gjitha
orvatjet e tyre. Pra, sipas patriarkut, priftrinjt
frngj punojn pa u ndalur pr t provokuar
arment vendas dhe pr tu prishur mendjen q
t konvertohen n ritin frng. Ai krkoi q frngjt
t mos lejohen t qndrojn atje, me pretendimin
se jan mjek apo me ndonj justifikim tjetr.
Gjithashtu, nnshtetasit e varfr duhet t mbrohen
kundr provokimeve t tyre dhe t lihen t qet.
Pr kt arsye, lshohet Fermani Perandorak n
prgjigje t ksaj krkese.
BOA, CA 3126

mendim keni pr faktin se si patriarku

armen Ohannes, ashtu dhe sulltani i
etiketojn t gjith perndimort si frngj,
dhe nuk u kushtojn rndsi emrtimeve t
ndryshme t prfshira n herezin rituale
frnge?
III-18. Autoritetet osmane n Bosnj gjykojn
nj shtje midis ortodoksve dhe katolikve
(1760)
Pasi e shqyrtuam kt situat shum t vshtir,
m n fund, me an t nj ndrmjetsi, i drguam
fjal zvendspashait [qehaja beut] se donim
ta takonim. Ai na lejoi q ta takonim, kshtu q
dekani dhe tutori yn i ri nga Manastiri i Fojnics u
nisn pr n shtpin e tij. Nga ai, midis t tjerave,
ata dgjuan n fund kto fjal: Nse doni ta fitoni
kt gjyq, para s gjithash hidhni njzet qese me
para n thesarin e shtetit (domethn, rreth 2
600 monedha t arta venedikase).
Pra, e kuptuam se prpjekjet tona gjithsesi do t
dshtonin, nse nuk i jepnim atij kt shum t
strmadhe parash.

58

Dinastia Safavide sundoi n Persi prej vitit 1502 deri m 1736, duke imponuar nj form t skajshme t islamit shiit, q n
shekullin e 16-t ishte shum e prhapur tek shum nnshtetas osman nga Anatolia.

87

INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE

Pr rrjedhoj, para se t prballeshim me

kundrshtart tan n gjykat, u takuam me
pashan dhe zvendsin e tij. Pr shkak t
nevojs pr tu mbrojtur, u premtuam se do tu
jepnim gjthka, vetm q ata t qetsoheshin
dhe t na siguronin mbrojtjen e tyre. Nga ana
tjetr, udhheqsit grek59 i kan ofruar shuma
t mdha po ktij pashai, shum m tepr se ne,
q t marr vendim n dobi t tyre, n baz t
fermanit [dekret osman] q ata kan. Duke mos
pasur shum para, ne morn kredi nga thesari i
shtetit.
N fillim gjykatsi lexoi dokumentet e
kundrshtarve tan dhe u analizua prmbajtja e
tyre. Pas ksaj, gjykatsi e pyeti mitropolitin grek
(ai ishte atje s bashku me patriarkun) se far
krkonte n t vrtet nga ky proces. Ai u prgjigj:
U krkoj ktyre vllazrive ti binden ktij dekreti
[fermani] t lshuar nga sulltani yn i lart dhe q
ju sapo e lexuat. M pas gjykatsi na pyeti: Cila
sht arsyeja q ju nuk u bindeni kundrshtarve
tuaj? Dekani yn u prgjigj n kt mnyr: U
bn m shum se treqind vjet q kur sulltani i
lart, Mehmeti, pushtoi Bosnjn dhe ne asnjher
skemi pasur ndonj gj t prbashkt me grekt,
sepse ata kan nj fe dhe ne nj tjetr, gj q
mund t shihet fare qart n kt hatisherif [nj
tjetr dekret osman] dhe n dokumente e dekrete
t tjera t lshuara nga sulltan mshirplot. Q
nga ajo koh e deri m sot, ne gjithnj kemi qen
t lir n fen ton latine.
Pasi e dgjoi kt, gjykatsi dha menjher
vendimin: Patriarku dhe mitropoliti nuk kan asnj
t drejt mbi ju, mbi vllazrit dhe katolikt. Ata
nuk mund dhe nuk duhet t guxojn t krkojn
para taksash apo ndonj gj tjetr prej jush,
sepse fermani nuk mund t jet m i lart se
hatisherifi.
Dhe kshtu prfundoi ky gjyq. Mitropoliti u turprua
(Zoti e deshi t ndodhte kshtu). Mor vlla, pa
para, sbn dot marrveshje me turqit!
Benic, f. 187-190.

59

88

Ortodoks.

Krahasoni kt tekst me burimin e

mparshm mbi herezin rituale frnge:
n t dyja rastet, autoritetet osmane pothuaj nuk
i kuptonin fare veorit e besimit t krishter.
Mendoni se e kishin po aq t vshtir t
dallonin edhe degt e ndryshme t islamit? (E
njjta pyetje mund t bhet pr ndjeshmrin
e autoriteteve t krishtera kundrejt llojeve t
ndryshme t islamit).
Cilat ishin marrdhniet midis dy kishave t
krishtera n Bosnj? Cilt respektonin m
shum ata: autoritetet osmane apo kishat e
krishtera t afrme?
Cilat ishin vrejtjet e shkrimtarit ndaj autoriteteve
osmane dhe ndaj Kishs Ortodokse?
III-19. Kufizime perandorake pr
jomyslimant (1631)
Sipas Ligjit t Shenjt [sheriatit] dhe ligjit ton, t
krishtert [qafirt] duhet t dallohen nga rrobat
dhe pamja e tyre, si t nj rangu m t ult se ne.
Atyre nuk u lejohet t ngasin kuaj, t veshin rroba
mndafshi apo sateni, apo t veshin xhaketa
dhe kapele gzofi. Nuk lejohet q grat e tyre
t veshin rroba t ngjashme me ato t grave
myslimane apo t veshin jashmak prej cope
persiane. Gjithsesi, qysh prej disa kohsh, me
lejen e gjykatsve, ky ligj nuk sht zbatuar dhe
t krishtert e hebrenjt kan filluar t vishen me
rroba luksoze e t shtrenjta.
Prsa u prket grave t tyre, ato nuk zbresin nga
trotuari tu lirojn rrugn grave myslimane q
takojn n treg. N trsi, burrat dhe grat vishen
m mir se myslimant, ka tregon se ata nuk e
quajn veten m posht se ne. Pra, sht tepr
e domosdoshme q t jepen edhe nj her kta
urdhra dhe t sigurohet q tu binden atyre.
Georgieva, Tzanev, f. 121.

Pse ishin kaq t ashpra kufizimet pr

popullsin jomyslimane? Dhe pse nuk u
bindeshin t krishtert ktyre kufizimeve?

PERANDORIA OSMANE

A mendoni se kufizime t tilla mund t zbatohen

plotsisht n vende ku ka disa besime fetare?
III-20. Ekzekutimi i nj ortodoksi q vishte
rroba t paprshtatshme (1785/1789)
Po ashtu, n datn 21 t muajit [Muharrem]
t lartprmendur, kur padroni yn i lavdishm
[sulltani Abdulhamid I] po udhtonte i maskuar q
t mos njihej, pa nj t pafe grek. Greku kishte
veshur kpuc t verdha, nj kaftan me lule, nj
mantel t gjat dhe nj pallto gzofi me vija si
edhe nj shall. Ai [sulltani] thirri xhelatin. Greku
duhej t varej, por sulltani urdhroi q ti pritej
koka.
Taylesanizade, f. 419.

Krahasoni tekstet III-19 dhe III-20. krime

kishte br greku q u ekzekutua?
III-21. Urdhri perandorak pr nj kish t
ndrtuar pa leje n Stanimaka, afr Plovdivit
(1624)
N letrn e tij, guvernatori i fshatit vakf Stanimaka
na njoftoi se t krishtert n kt fshat kan
ndrtuar nj kish t re t madhe, t zbukuruar me
mermer dhe zbukurime t tjera, n kundrshtim
me Ligjin e Shenjt.
Guvernatori sht prpjekur tu prgjigjet
ankesave t myslimanve, pa pasur sukses dhe
tani po krkon q t lshohet nj urdhr mbretror
pr t prishur kishn n fjal, duke qen se prishja
e saj sht n prputhje me prmbajtjen e ligjeve
fetare t vendit.
Pra, un urdhroj q, sapo t merrni kt
dokument, t hetoni kt shtje dhe t prishni
kishn e sapondrtuar, nse sht vrtet e re;
dhe jo nj q ka ekzistuar pr nj koh t gjat.
Gjithashtu ju urdhroj q t mos lejoni asknd ta
kundrshtoj apo t mos i bindet Ligjit t Shenjt
dhe urdhrit Tim si Sulltan.
Georgieva, Tzanev, f. 120-121.

Cilat ishin argumentet e prdorura pr t

shkatrruar kishn n Stanimaka?

III-22. Mungesa e tolerancs s t krishterve

ndaj njerzve q jetonin si ifte ndr-fetare
(Qipro, 1636)
Milu, i biri i Andonit, n fshatin elije t krahins s
Tuzls, thot: Deri tani, ashtu si edhe paraardhsit
e mi, un kam qen pjes e komunitetit t krishter
[millet]. Nuk jam br mysliman. Jam i pafe [qafir].
Kur desha t kryej ritet tona n kish, murgjit q
ishin priftrinjt tan, m ndaluan t hyja duke
thn Je martuar me nj myslimane. Ka t
ngjar q kur t vdes, ata nuk do t m varrosin
sipas riteve t t pafeve. Dua nj vrtetim q
tregon se un jam i pafe.
Jennings, f. 142.

Prse murgjit e krishter e ndaluan Milun

t futej n kish dhe nuk pranuan ta
kungonin?
Si mendoni, far arsyesh kishin ata pr t
mbajtur kt qndrim? A ishte i justifikuar
veprimi i tyre? Kini parasysh se ligji mysliman
i ndalonte grat myslimane t martoheshin me
nj burr q sishte mysliman, ndrkoh q
ligji kanonik ortodoks i mohon komunionin nj
t krishteri ortodoks q martohet me nj jo t
krishter.

III-23. Rregullat fetare n Transilvani (1653)

[Pjesa I, pika I]
Neni 2. Sipas vendimeve t ktij vendi, katr
fet zyrtare, qysh tani e n vazhdim duhet t
mbahen si zyrtare prjet... kto fe zyrtare jan:
evangjelizmi i reformuar (n gjuhn e prditshmekalvinizmi), luteranizmi ose augustianizmi,
katolicizmi, unitarizmi ose antitrinitarizmi; atyre u
garantohet q tani e n vazhdim praktikimi i lir
n vendet e caktuara dhe n prputhje me ligjet
e ktij vendi [...]
Neni 3. N lidhje me shtjet e besimit dhe fes,
prve katr feve zyrtare, asnj person privat i
cilitdo statusi dhe asnj grup nuk duhet t guxoj
t bj ndonj ndryshim apo ndarje t re, sepse
dnohet si i pafe [...]
89

INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE

Neni 4. Judaizmi, duke filluar q nga koht e

vjetra, jo vetm q nuk sht llogaritur mes katr
feve zyrtare, por prkundrazi, sht i ndaluar nga
ligjet publike t vendit, kundrejt parashikimit t
nj dnimi shum t rnd; edhe m par, ata q
gjendeshin fajtor pr praktimin e tij, jan dnuar
sipas ligjeve; prandaj u vendos q t dnohen
gjithmon ashtu si dhe m par [...]
Neni 8. U vendos q askush nuk do t lejohet
t detyroj nj komunitet, shrbyesit, njerzit e
shtpis s tij apo cilindo q ka nn urdhra, q
t bashkohet me fen e tij nprmjet dhuns
apo krcnimit pr dhun; po ashtu, nuk duhet
q feudali i nj besimi tjetr t pushtoj kishn e
fshatit apo qytetit, apo ti lejoj priftrinjt e fes s
tij t kryejn meshn e shenjt, kur ai ka dshir:
e dnueshme me gjob prej 200 florinjsh60 [...]
[pika 8]
Neni 1. [...] populli i Vllahis nuk sht klasifikuar
n kt vend as midis shtresave t privilegjuara
dhe as midis feve. Ata q nuk jan prfshir midis
feve zyrtare [...], jan toleruar [...] pr t mirn e
vendit.
Constituiile, f. 47, 49, 50, 58.

Kushtetutat e Miratuara (Constitutiones

Approbatae) u miratuan nga Kuvendi i
Principats s Transilvanis gjat mbretrimit
t George Rakoshit II (1648-1660). N fakt,
kto kushtetuta ishin nj prmbledhje e
rregullave q kishin qen n fuqi n principatn
e Transilvanis q prej shekullit t 16-t,
dhe nganjher edhe m hert. Vini re se
diskriminimi prekte jo vetm pakicat e vogla, por
edhe vlleht ortodoks, q prbnin shumicn
e popullsis n principatn e Transilvanis.
Neni 4 nuk u referohet hebrenjve, por nj
grupi t vogl disident t krishtersh judist
(sabatariant, t shkputur nga unitariant e
njohur ligjrisht).

A kishte liri fetare pr t gjith banort e

Transilvanis n at koh? Argumentoni
duke mbajtur qndrim n mbshtetje dhe m
tej kundr organizimit fetar q ekzistonte n
Transilvanin e shekullit t 17-t.
III-24. Vendim antihebre i sinodit peshkopal t
Stonit, n Raguz (1685)
Ndjeksit e djallit, ata q kryqzuan Krishtin,
armiqt e emrit t krishter, grabitsit, ata q bjn
magjira, ata q thithin gjak njerzish, si t ishin
gjarprinj helmues, ata filluan t mblidheshin n
kt peshkopat nja dy vjet m par. Me prulje,
ne lutemi pr drejtsin e Zotit q ti shkatrroj t
gjith, duke qen se ai sht gjykatsi i drejt, lart
n ret qiellore. Prsa u prket atyre mbi t cilt
kemi pushtet, ne i urdhrojm t gjith njerzit nn
kujdesin ton, t mos guxojn t ndajn t njjtn
banes me hebrenjt, as t mos u shrbejn atyre
pa leje t shkruar nga ne; prndryshe krcnohen
me shkishrim. Bijt e mi, as mos u flisni atyre,
prvese kur bni tregti apo kur jeni t detyruar t
keni kontakte t nevojshme e t pashmangshme.
Mbani mend se ata jan armiqt e kryqit t Krishtit
dhe tuajt; duke qen se ju jeni ndjeks t Krishtit,
largojini ndjeksit e djallit.
Stulli, f. 31.

akuza u bn kundr hebrenjve?

kufizime u prpoqn t vn pr ta
peshkopt?

III-25. Privilegj pr nj hebre n Raguz (1735)

[...] Simoni, i biri i Vital Vitalit, sht nnshtetas i
vrtet dhe i ndershm i ksaj Republike dhe pr
kt arsye, ai ka t gjitha privilegjet dhe respektin
e t gjith nnshtetasve t tjer dhe ne i urojm q
t gzoj gjith respektin q gzojn nnshtetasit
tan n mbar botn.
Stulli, f. 41.

60
Si fillim ishte nj monedh floriri, e prdorur n Mbretrin e Hungaris, sipas modelit t monedhave t Firences. Gjithsesi, teksti
nuk i referohet ksaj monedhe, por vetm njsis monetare t prdorur n Mbretrin e Hungaris dhe n Principatn e Transilvanis
n at koh.

90

PERANDORIA OSMANE

Krahasoni kt privilegj, me burimin

III-24. Cilat mund t ken qen arsyet
pr nj qndrim kaq t ndryshm nga ana e
autoriteteve civile?
III-26. Martirizimi i Shn Kiranas n Selanik
(1751)
Kjo sht ajo ka jeniert bn gjat dits. Gjat
nats, rojtari i burgut e varte nga sqetullat, edhe
pse duart ia kishin lidhur me zinxhir. Ai merrte
ndonj cop druri dhe e godiste pa mshir
derisa t lodhej, dhe e linte t varur n t ftohtin
e dimrit, sepse dimr ishte n at koh. Nj i
krishter e pa gjith kt sken, priti pr astin
e duhur dhe, kur e kuptoi se vrulli i zemrimit t
rojtarit t burgut kishte kaluar, shkoi dhe i krkoi
atij leje q ta ulte posht. Gruaja e shenjt kishte
kaq durim, qetsi dhe heshtje, sa dukej sikur nuk
ishte ajo q vuante, por dikush tjetr; dhe i gjith
shpirti dhe vmendja e saj ishin n qiell. Kishte
dhe t krishter t tjer n burg, dhe hebrenj dhe
disa gra turke, pasi kishin kryer akte t turpshme,
edhe ato i thoshin rojtarit t burgut q i mungonte
mshira, dhe frika ndaj Zotit, sepse po torturonte
nj grua, e cila nuk i kishte br asgj t keqe.
Por ai, i krishteri, asnjher sreshti s kujtuari
rojes gjykimin e Zotit (duke qen se nuk kishte
frik prej tij) [...]; ai po i thoshte t gjitha kto q
ta zbuste dhe ta ndalonte s shkaktuari vuajtje
Gruas s Shenjt. Por Satanai e kishte kthyer
zemrn e tij n gur dhe pavarsisht sa shum
iu lutn ata, ai e torturoi at edhe m shum.
Jeniert q e torturonin at, her pas here u
prpoqn ta ushqenin n mnyr q ajo t mos
vdiste. Nganjher i jepnin rrush t that dhe
nganjher hurma Arabie. Gjithsesi, shenjtorja
nuk pranonte t hante, kshtu q ata u prpoqn
tia hapnin gojn me zor, por nuk ia arritn.

Si e krishter, a ishte Kirana m e

rrezikuar nga abuzimi i jenierit sesa nj
vajz myslimane?
Si mendoni, prse t burgosurit e tjer u
prpoqn ta ndihmojn Kirann? A ishin
dallimet fetare penges n kt aspekt? A
dini ndonj shembull tjetr solidariteti njerzor
prtej kufijve fetar?
Pse zgjodhi Kirana t hynte n grev urie?
 Fig. 21. Miniatur osmane q paraqet
ngritjen n qiell t Krishtit (1583)

Synaxaristis, f. 336-337.

Kirana, nj vajz e re nga nj fshat

i quajtur Avusoka, afr Selanikut, i
shprfilli prpjekjet e nj jenieri pr ta joshur
at. Pr t thyer qndresn e saj, jeniert e
burgosn dhe e torturuan. Pas nj greve urie,
ajo vdiq n burgun e Selanikut, m 28 shkurt.

Nicolay, f. 182.

Si paraqitet Krishti n kt miniatur

osmane? Prse? A keni par ndonjher
se si e paraqesin t krishtert ngritjen e Krishtit
n qiell? mendoni pr ngjashmrit dhe
ndryshimet?
91

INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE

Pyetje t prgjithshme mbi kapitullin IIId

Komentoni n lidhje me ndrthurjen e tolerancs dhe diskriminimit fetar n botn e fillimit t kohs s
re. Krahasoni gjendjen n Perandorin Osmane, n Transilvani dhe n Raguz. Si sht kjo gjendje,
krahasuar me botn moderne?

92

PERANDORIA OSMANE

KAPITULLI IV: Ndarjet shoqrore dhe jeta e prditshme

Ideologjia osmane i prkufizonte grupet shoqrore sipas marrdhnies s tyre me shtetin. Ndarja
baz ishte ajo n grupet sunduese dhe grigjn e nnshtetasve t zakonshm. N grupet sunduese
prfshiheshin ushtarakt [asqert], dijetart [ulemat] dhe npunsit [qatipt]. T gjith kta i shrbenin
sulltanit nprmjet veprimtarive t tyre specifike, dhe pr kt ishin t prjashtuar nga pagimi i taksave.
N prgjithsi ata ishin mysliman, por ka shembuj t dokumentuar, kur disa nga ushtarakt dhe npunsit
nuk ishin mysliman. Grigja [raja] prfshinte shumicn e popullsis, mysliman dhe jo-mysliman,
fshatar dhe qytetar. Tipari kryesor i prbashkt i tyre ishte fakti se ata duhet t paguanin taksat.
Shtreszimi i vrtet shoqror ishte m kompleks. Ndarjet fetare e profesionale, vendndodhja dhe
etnia, si edhe gjinia, mosha dhe shprndarja e pabarabart e pasuris u jepnin form dallimeve brenda
grupeve t ndryshme shoqrore. Prshkrimi i modeleve shoqrore osmane hedh vetm pak drit n kt
larmi, pa qen n gjendje t na tregoj tablon e plot.
Megjithat, qllimi i ktij kapitulli nuk sht t prshkruaj nj shtreszim statik shoqror, por t hedh
drit n aspektet e jets s prditshme dhe ndrveprimit njerzor. Vmendje e posame u sht kushtuar
formave t veanta t ndrveprimit n zonat kufitare, ku ndrthureshin luftrat e egra me zakonet e
prbashkta dhe ndihmn q i jepej njri-tjetrit. Pjesa e fundit i kushtohet rolit t grave. Gjat asaj periudhe,
si edhe sot, grat prbnin gjysmn e popullsis. Megjithat, n t dyja mjediset shoqrore, myslimane
e jomyslimane, grat konsideroheshin si t nnshtruara ndaj burrave, dhe n prgjithsi, t prjashtuara
nga sfera publike. Pra, burimet pr historin e grave jan m t pakta se rndsia e tyre e vrtet historike.
N fakt, ishin grat ato q lindn fmij dhe i edukuan, dhe shumica e shtpive drejtoheshin praktikisht
nga grat. Burimet e prfshira n kt kapitull dokumentojn diskriminimin ndaj grave dhe metodat e
prdorura nga grat pr tu fuqizuar.

IVa. Elitat dhe populli i thjesht

IV-1. Elita osmane i prbuz fshatart turq
Nj dit, dy turq po flisnin me njri-tjetrin,
Duke prdorur fjal t paprshtatshme n bisedn
e tyre.
Njri prej tyre pyet: far ndodh nse bhesh
zot?
Bhesh nj njeri i madh.
far do t haje m shum n vaktet e tua,
o vlla?
Sup, mishra t shijshm apo pul?
Tjetri thot: Do t haja buk t but
dhe qep t njoma. Kjo sht m e mira.

Po ti? far do t
paraplqeje nse do t bheshe zot,
Po t t jepej mundsia?
Ai thot: far ka pr t ngrn?
Ti sle asgj pr mua
Ska asnj ushqim m t mir sesa ajo
q deshe ti!
Kta turqit jan popull i uditshm,
Ata nuk arrijn t dallojn t mirn nga e keqja.
Gojt e tyre nuk e vlersojn shijen e mir,
Bisedn e tyre nuk ia vlen ta prsrissh.
Gvahi, f. 167-168.

93

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

Pendname ishte nj prmbledhje

letrare popullore e vjetr persiane,
e rishkruar dhe e pasuruar nga Gyvahi me
materiale t reja, gjat gjysms s par t
shekullit t 16-t. Teksti ilustron faktin q
antart e elitave osmane e prdornin termin
turq jo pr veten e tyre, por pr fshatart
anatolian t paqytetruar.

Cilat jan argumentet e poetit kundr

popullit turk? A dini ndonj shembull
t ngjashm nga historia juaj q lidhet me
prbuzjen e elitave ndaj njerzve t thjesht?

Tipat shoqror osman

 Fig. 22. Akinxhiu

 Fig. 23. Spahiu

Inalcik 1973, fig. 26.

Hegyi, Zimanyi, f. 55, fig. 51.

Akinxhi: Kalors sulmues, vullnetar, me origjin

turke ose joturke, q sulmonte territore armike pr
t plakitur. Gjat shekujve XIV-XVI, akinxhinjt
ishin shum t rndsishm pr zgjerimin territorial
osman. N Europn Juglindore u vendosn katr
grupe kryesore akinxhinjsh, q udhhiqeshin nga
trashgimtar t fiseve Mihaloglu, Malkooglu,
Turahanoglu dhe Evrenozoglu.

Spahi: Kalors, q luftonte n ushtrin osmane,

n kmbim t nj ifligu fitimprurs [timari ose
ziameti]. N prgjithsi, spahinjt rekrutoheshin
nga djemt e ushtarakve; megjithat, sulltani
mund tu jepte ifligje edhe njerzve t tjer
q shquheshin pr shrbimet e tyre. Spahinjt
shrbenin n njsit e provincave t udhhequra
nga guvernatort lokal, zakonisht nga prilli n
tetor, dhe m pas ktheheshin n ifligjet e tyre pr
t marr fitimet e caktuara pr ta.

94

PERANDORIA OSMANE

 Fig. 24. Jenieri

 Fig. 25. Ushtar n Shqipri piktur nga

Zhan-Baptist Hiler (1809)

Levend: ushtar me pages, i punsuar nga

shteti ose nga guvernatort e provincave pr
fushata t veanta. T rekrutuar nga shtresa t
ndryshme shoqrore, levendt i prdornin shum
armt e zjarrit dhe u bn tepr t rndsishm
n shekujt e 17-t dhe 18-t, duke treguar se ishin
ushtar m t efektshm se trupat e spahinjve
apo t jenierve, tashm t vjetruara.
Ndonjher levendt bashkoheshin me ushtri
armike dhe plakitnin provincat osmane.
 Fig. 26. Shejh-ul-Islami
Nicolay, f. 159.

Jenier: Ushtar n ushtrin e re, njsi

kmbsorsh me trupa t zgjedhur osman,
q u themelua n shekullin e 14-t. Deri n
shekullin e 17-t, jeniert merreshin nga robrit
e lufts ose nga grumbullimi [devshirme] i djemve
jomysliman nga provincat osmane. Ktheheshin
n islam dhe mbaheshin si skllevr t sulltanit,
por merrnin pages t rregullt. Ata shrbenin
n kryeqytet ose n fushatat e drejtuara nga
sulltani. Gjat shekujve XVI XIX, duke qen
se numri i tyre u shtua, ata u vendosn jo vetm
n Stamboll, por edhe n qytetet provinciale. Ata
merreshin me tregti dhe me pun zejtarie, mund
t martoheshin dhe ua linin trashgim pronat dhe
statusin fmijve t tyre.

Hegyi, Zimanyi, f. 39, fig. 31.

95

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

Alim: Dijetar; n shums ulema. Ulemat ishin

burra mysliman, t shkolluar n shkollat fetare
[medrese]. Pas diplomimit, ata mund t bheshin
drejtues t ritualit t lutjeve publike n xhami
(imam), msues (hoxh), pedagog n medrese
[myderriz], gjykats [kadinj] ose kshilltar ligjor

[myftinj]. Postet m t larta pr ulemat ishin ato

t gjykatsve ushtarak [kadi-asqer] t Rumelis
apo Anatolis dhe kryekshilltar ligjor t
Perandoris [shejh-l-Islam]; por ulemat mund
t emroheshin edhe n poste t tjera, prfshir
dhe at t vezirit t madh.

 Fig. 27. Npuns a shkrues osman i rangut t lart

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 121.

Qatip: Shkrues, antar i burokracis osmane.

T rekrutuar nga shtresa t ndryshme shoqrore,
ata shrbenin n fillim si ndihmsa dhe m pas
si sekretar n kancelarin perandorake dhe n
zyrat e financave. Deri n mesin e shekullit t 16-t
96

kishte m pak se njqind t till, por u shtuan n

numr m von, pr shkak t zgjerimit t zyrave
burokratike n nivel qendror e province. Edhe pse
rrallher emroheshin n poste t larta, qatipt
kishin shum ndikim n Perandorin Osmane.

PERANDORIA OSMANE

 Fig. 28. Tregtar arab

Tregtar: Tregtart osman e msonin tregtin

nga familjet e tyre apo duke shrbyer te tregtart
e vjetr dhe merreshin si me tregtin n largsi
t mdha, ashtu dhe me at me pakic. Gjat
udhtimeve t puns, grat drejtonin shtpin.
Edhe pse zyrtarisht konsideroheshin si nnshtetas
t thjesht [raja], tregtart dalloheshin nga
pasuria e tyre, niveli i lart i jetess, njohuria e
gjer, prvoja dhe aftsia. Si tregtart mysliman
edhe ata jomysliman, shpesh her mbshtesnin
institucionet fetare dhe zhvillimin e kulturs.
 Fig. 30. Rrobaqeps osman

Nicolay, f. 223.

 Fig. 29. Tregtar nga Raguza

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 133.

Zejtar: Ndrkoh q edhe nj pjes e fshatarve

bnin pun zejtarie, nj numr i madh zejtarsh t
specializuar e nxirrnin jetesn e tyre duke punuar
npr qytetet osmane. Shkall-shkall zejtart q
zotronin punishtet e veta u organizuan n esnaf
[sinif, shums esnaf], institucion q rregullonte
mundsin pr t marr nj profesion, prodhimin
dhe shprndarjen. N prgjithsi, q t bhej
usta [usta], s pari nj person duhet t bhej irak
[irak] dhe m pas ndihms [kalfa].

Nicolay, f. 242.

97

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

 Fig. 31. Bariu

duhej t paguanin taksat dhe u mungonte siguria.

Edhe pse ishin t lire tu drejtoheshin gjykatave
t kadive, shumica e fshatarve paraplqente ti
zgjidhte konfliktet me ndihmn e pleqsis dhe
priftrinjve t fshatit.

 Fig. 32. Peshkatari

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 138.

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 130.

Fshatar: Shumica e fshatarve osman, qoft

mysliman apo t krishter, e fitonin bukn e gojs
nprmjet bujqsis dhe blegtoris. Ata gzonin
pronsin mbi shtpit e tyre dhe mbi pronat e
tundshme, por u duhej t zbatonin rregullat e
vendosura nga komuniteti i fshatit, ifligari dhe
shteti. Jeta e fshatarve ishte e rnduar sepse
98

Detar: Osmant prdornin lloje t shumta anijesh

me rrema dhe me vela, edhe pr luft, edhe pr
tregti apo peshkim. Shumica e detarve osman
vinin nga ishujt apo rajonet bregdetare me tradit
detare dhe punonin kundrejt nj page q u jepej
nga pronart e anijeve ose nga flota; t huajt ishin
gjithashtu t mirpritur n flot. Anijet me rrema
prdornin edhe skllevrit apo t dnuarit dhe
n rast lufte, autoritetet prdornin rremtar nga
provincat e thella. Detart osman lundronin kryq
e trthor npr Mesdhe, si edhe n Detin e Zi e
Detin e Kuq. Madje ata lundronin deri n Indonezi
apo Afrikn Lindore, por, prgjithsisht, nuk u eci
mbar n Oqeanin Indian.

PERANDORIA OSMANE

 Fig. 33. Dervishi

 Fig. 34. Murg armen

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 69.

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 74.

Dervish: Antar i pranuar me ceremoni n nj

vllazri fetare myslimane (e urdhrit sufi). Pr
tu br dervish, nj mysliman duhet, s pari, ti
nnshtrohet nj procesi prgatitor, q prfshinte
ushtrime mistike dhe meditim asketik. Dervisht
mund t jetonin n komunitet, ose udhtonin dhe
ushtronin praktikat e tyre fetare n fshat dhe n
qytet. Njerzit besonin se praktikat e dervishve
ishin t dobishme, sepse lejonin q fuqia e Qiellit
t zbriste n Tok. Dervisht kishin shum ndikim
n shoqrin myslimane, kan kontribuar shum
n poezin, muzikn dhe vallzimet osmane,
por ndonjher kan qen edhe zra kritik pr
autoritetet osmne.

Murg: Ortodoks ose i krishter katolik, q

vendoste t braktiste botn dhe t jetonte sipas
shembullit t Krishtit. Pr tu br prift, n fillim
duhet t hyje rishtar n nj manastir, dhe m pas
t bje betimin e bindjes, varfris dhe virgjris.
Zakonisht murgjit jetonin n manastire, por disa
mund t veoheshin n zona t thella. Shumica e
murgjve ishin burra, por kishte edhe manastire pr
gra. Prve meditimit dhe lutjes, murgjit gjithashtu
prfshiheshin edhe n mbajtjen e manastirit dhe
n veprimtarit kulturore.

99

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

 Fig. 35. Patriarku ortodoks i

Kostandinopojs

 Fig. 36. Rabini i madh i Stambollit (fundi i

shekullit t 18-t)

Asdrachas, fig. 3.

Prift: Burr i shuguruar pr t ushtruar shrbimin

e shenjt n komunitetet e krishtera. Sipas
ligjeve fetare, priftrinjt duhet t njihnin Bibln
dhe t shuguroheshin nga nj peshkop, por n
bashksit fshatare t izoluara kto kritere nuk
plotsoheshin gjithnj. Priftrinjt konsideroheshin
si ndrmjets midis besimtarve dhe Zotit. Ata
kryenin liturgjit n famullit e tyre dhe kungonin
besimtart. Kishin shum ndikim, dhe shpesh
vepronin si ndrmjets midis komuniteteve t
tyre dhe autoriteteve osmane. Priftrinjt katolik
ishin t detyruar t mos martoheshin, ndrkoh q
priftrinjve ortodoks u lejohej t martoheshin.

100

Juhasz, f. 124.

Rabin: Mjeshtr ose msues, titull nderi pr nj

msues hebre apo specialist t s drejts fetare.
N prgjithsi, nj rabin vepronte n t njjtn
koh si meshtar n nj sinagog, dhe i ofronte
udhheqje shpirtrore komunitetit. Rabint e
shkolluar mir kishin nj ndikim t madh n
kulturn ifute.
Gjithashtu ata ishin ndrmjets n marrdhniet
midis autoriteteve osmane dhe komuniteteve
ifute.

PERANDORIA OSMANE

 Fig. 37. Fisnik i krishter i shekullit t 18-t

shtetrore. Q nga shekulli i 16-t, nj numr n

rritje t krishtersh nga territoret osmane hyn n
shrbimin e princave vlleh dhe moldav, fituan
ifligje dhe u bn bojar. Reagimet e vendasve,
q ngulmonin n cilsin e pronarve t tokave
[pmntean], ishin t kota. N mes t shekullit
t 18-t, Kostandin Mavrokordati vendosi disa
nnkategori bojarsh dhe i lidhi kta tituj me
prmbushjen e detyrave shtetrore.
 Fig. 38. Nj ajan i shquar: Ali pasha i
Janins (1741-1822) piktur e Lui Dypres
(1819)

Istoria, vll 11, f. 137.

Fisnik i krishter: Ndrkoh q osmant zgjeronin

territoret e tyre, veanrisht gjat shekujve t
15-t dhe t 16-t, ata ua hoqn t drejtat fisnikve
t lart trashgimtar n tokat q pushtuan, duke
i ln kshtu fisnikt e vegjl pa udhheqje. Nga
ana tjetr, ata mbshteteshin tek kta fisnik
dhe tek elitat e tjera vendase, pr t njohur
tokn dhe qeverisur at; dhe shum fisnik t
krishter (koxhabashi ose arkont) fituan status
pothuajse fisniku. Nj situat e veant u krijua
n principatat rumune t Vllahis dhe Moldavis,
ku bojart e ruajtn statusin e tyre shoqror gjat
gjith periudhs s suzerenitetit osman. N fillim,
titulli i bojarit ishte i lidhur me prejardhjen dhe
pronsin mbi tokn; megjithat, edhe princat
jepnin ifligje dhe titullin bojar n kmbim t
shrbimeve t spikatura ushtarake dhe civile. T
ardhurat e bojarve vinin nga taksat dhe detyrimet
e fshatarve n ifligjet e tyre, dhe nga postet

Istoria, vll 12, f. 72.

Ajan: Parsi, njeri i pasur, t cilit i jepej nj

post qeveritar gjysmzyrtar, n mnyr q t
ndihmonte n mbledhjen e taksave n nj njsi
administrative t caktuar. Ajant ishin kryesisht
mysliman; pr nj periudh t gjat kohe apo
101

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

edhe pr gjith jetn, ata merrnin n administrim

taksat nga shteti dhe m pas i prdornin pozitat
e tyre q nnshtetasit t viheshin nn varsin
e tyre t plot nprmjet borxheve. T njohur
zyrtarisht n shekullin e 18-t, nprmjet fajdeve
dhe tregtis, ajant grumbulluan pasuri t mdha,
krijuan ushtri private dhe fituan kontroll politik n
provinca. Sulltan Mahmudi II (1808-1839) i dha
fund pushtetit t ajanve.

 Fig. 40. Nj prkthyes: Pjerr Jamoglu,

prkthyes i ambasads franceze (1787)

 Fig. 39. Kmbyes parash osman

Hitzel, nr. 59.

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 140.

Sarraf: Kmbyes parash. N qytetet e mdha

osmane, kmbyesit profesionist t parave,
qofshin ata mysliman, ortodoks, hebrenj,
armen apo katolik, e siguronin jetesn duke
prfituar nga prdorimi i llojeve t shumta t
monedhave t argjendta, t florinjta dhe atyre prej
bakri. Ata jepnin edhe hua kundrejt nj interesi dhe
shpesh akuzoheshin si fajdexhi. Ndonjher,
sarraft e pasur mbshtesnin edhe veprimtari t
taksueshme bujqsore dhe ushtronin ndikim t
rndsishm ekonomik e politik.

102

Dragoman: Prkthyes, n turqisht terxhyman.

Pengesat gjuhsore n komunikimin midis
autoriteteve osmane dhe t huajve nxorn n pah
nevojn pr prkthyes. Shumica e prkthyesve
ishte me origjin jomyslimane dhe ata mund t
punsoheshin qoft nga shteti osman, qoft nga
ambasadort e huaj, tregtart dhe udhtart. N
fund t shekullit t 17-t, prkthyesit prfshiheshin
n sistemin burokratik osman. Postet m t larta
ishin: prkthyes t Kshillit Perandorak dhe
prkthyes i flots; n prgjithsi, deri n fillim
t shekullit t 19-t, n kto poste osmant
emronin nnshtetas ortodoks nga lagjja Fanar
e Stambollit.

PERANDORIA OSMANE

 Fig. 41. Ambasadori suedez (1788)

 Fig. 42. Skllav anijeje duke mbajtur

racionin e tij t ujit

Hegyi, Zimanyi, f. 74, fig. 83.

Theolin, f. 60.

Ambasador: N shekullin e 15-t, duke filluar me

Venedikun, fuqit e mdha t krishtera drgonin
ambasador t prhershm n Stamboll, me
mision t dyfisht: t prfaqsimit t tyre n
marrdhniet me sulltanin dhe raportimit pr
shtje t ndryshme politike. Disa ambasador
perndimor vinin n Stamboll pr nj numr t
caktuar vitesh, ndrkoh q t tjer nuk e dinin
q n fillim se sa i gjat do t ishte misioni i tyre.
Shumica e ambasadorve ishte me origjin
fisnike dhe atyre u caktoheshin rezidenca
zyrtare, gzonin mbrojtjen e sulltanit dhe merrnin
rroga t caktuara. Duke qen se rrallher dinin
turqisht, persisht apo arabisht, pr komunikimin
e tyre me autoritetet dhe vendasit, ambasadort
mbshteteshin tek prkthyesit. Duke qen se
shpesh mbikqyreshin nga agjent osman, n
prgjithsi ata paraplqenin t shoqroheshin me
punonjsit e ambasads, me tregtart e krishter
dhe me kolegt e tyre ambasador.

Skllav: N Perandorin Osmane kishte

shum lloje skllevrish, burra e gra, t bardh
e me ngjyr, vendas ose t importuar, q
prdoreshin pr shrbime shtpiake ose pr
veprimtari t ndryshme ekonomike. Si n shum
shoqri myslimane, praktika e lirimit vullnetar t
skllevrve ishte mjaft e prhapur; nj lirim i till
mund t ndodhte edhe kur skllavi konvertohej n
islam. Skllevrit [kul] e sulltanit q shrbenin n
Pallat, n ushtri apo n administrat ishin raste t
veanta; n shekujt XV-XVII, disa nga qeveritart
m t zot osman, prfshir ktu edhe shum
vezir t mdhenj, kan prfituar shum nga ky
status n karriern e tyre.

Nse do t kishit jetuar n Perandorin

Osmane, cils ndarjeje shoqrore do t
paraplqenit ti prkisnit? Shpjegoni zgjedhjen
tuaj.
103

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

IVb. Jeta n fshat

IV-2. Rregullorja mbi vetqeverisjen n fshat
n provincn e Vidinit (1587)
Kryepleqt e fshatit [knjazt] dhe pleqsia
[primikuret] jan t detyruar ti ndihmojn zyrtart
pr t mbledhur taksat e ndryshme.
Kryepleqt dhe pleqsia kan pr detyr t
gjejn dhe t kthejn nnshtetasit [rajat] q jan
arratisur nga fshatrat e tyre.
Pr shrbimin e tyre, kryepleqt dhe pleqsia
prjashtohen nga pagesa e taksave t ndryshme,
si harai, ispenxha, taksa pr bagtin, e dhjeta pr
drithrat e prodhuara n arat e familjes, e dhjeta
e mushtit t rrushit, taksa t tjera dhe t gjitha
taksat e zakonshme e t jashtzakonshme.
[...]
Nse ndonj nga personat e prmendur m lart
vdes, detyra e tij duhet ti kaloj njrit prej djemve
t tij, t prshtatshm pr kt pun.
Prsa koh personat e prmendur m lart
u shrbejn mir taksambledhsve dhe me
efektshmri, guvernatort [bejlert] nuk duhet ti
mbajn nn zgjedh dhe nuk lejohet ti drgojn
n luft kundr vullnetit t tyre.

vazhdoj ta punoj tokn dhe kshtu q e l at,

spahiu i tij duhet tia jap kt tok dikujt tjetr,
dhe do ti krkoj atij vetm detyrimet e argatit
[resm-i bennk] dhe jo pagesn e plot t toks
[resm-i ift].
Barkan, f. 751-752..

Pse interesoheshin autoritetet osmane

nse toka punohej apo jo? far mjetesh
prdornin ata pr t detyruar fshatart q ta
punonin tokn?

 Fig. 43. Shtpi bullgare n Trjavna

(shekulli i 18-t)

Georgieva, Tzanev, f. 151.

Prse autoritetet osmane lejonin nj

shkall vetqeverisjeje n fshatra?

IV-3. Detyrimi i fshatarve pr t kultivuar

tokn (Kodi i Karamanit mbi tokn, 1525)
do nnshtetas [raijet] q kultivon nj ngastr
t tr [bir iftlik jer], duhet ta mbjell me katr
mudd61 fara gruri, sipas njsis matse t Burss.
Pr do vit q do ta lr tokn t pambjell, atij do
ti merren pesdhjet ake. Por nse do t mbjell
nj mudd, sipas njsis matse t Karamanit, do
ti merren njzet e pes ake dhe asgj tjetr.
Nse nj nnshtetasi i ndodh ndonj fatkeqsi
dhe pr kt arsye nuk sht n gjendje t
61
Emri i nj njsie matse osmane, me origjin bizantine. Si mund t shihet n tekst, madhsia e sakt e mudd-it ndryshonte n vende
t ndryshme t perandoris.

104

PERANDORIA OSMANE

IV-4. Shtpi bullgare pran Ruses, t

prshkruara nga udhtari francez Pjerr
Leskalopier (1574)
N dat 13 [qershor] fjetm n Katselo, mali i
fundit bullgar dhe m pas, duke ecur mes rrugve
t kqija t fshatit, arritm n Rustsi, qytet n
breg t lumit Danub, afr Vllahis.
M 14 qershor i lam prsri kuajt t pushonin,
meq ishin t rraskapitur nga rruga npr kto
male, pyje dhe rrug t tmerrshme t Bullgaris,
me popullsi aq t rrall, sa shpesh ne dhe kuajt
tan na sht dashur ta kalojm natn jasht.
Shtpit e tyre jan prdhese. Kan vetm truallin
e dyshemes t rrethuar nga trungje dhe hunj t
ngulur n tok, t thurura me shkopinj t holl si
purtekat n Pikardi62. Muret jan t lyera me balt,
t przier me kasht t shkrmoqur. Shtpit jan
1 metr e 80 cm t larta dhe jan t mbuluara me
kasht; n ati ka nj vrim pr t nxjerr jasht
tymin e vatrs, e cila ndodhet n mes t shtpis.
Njerzit dhe gjith bagtia e tyre jetojn bashk,
nn t njjtn ati, dhe duke mos qen n gjendje
t durojm pisllkun dhe ern e keqe, shpesh e
kemi kaluar natn posht ndonj peme.
Georgieva, Kitanov, f. 133.

Cila sht prvoja e Leskalopierit n

lidhje me fshatin bullgar, veanrisht me
kushtet e jetess atje? prfundime mund t
nxirrni pr kushtet e jetess n vendin e tij t
lindjes? Cili ishte qndrimi i tij ndaj njerzve n
Bullgarin fshatare?
IV-5. Prshkrimi i veshjes dhe njerzve q
jetonin afr Plovdivit (1553-1555)
Hert n mngjesin e dats 14 korrik u larguam
nga Filipopoli [emri i lasht i Plovdivit] dhe rreth
ors 4, pasi hngrm drek, arritm n nj fshat t
quajtur Vetren bullgarisht, dhe Hisardgixh turqisht.
Ky sht nj fshat i madh bullgar. Fshati ka dy
priftrinj dhe nuk ka turq rreth e rrotull. Njerzit
jan t pashm dhe t fort dhe n shum shtpi
mund t blije ver, ver t re. T gjith shisnin
62

buk t rrumbullakta, kasht, kos, gjiz, mish dhe

dardha.
Bullgarve nuk u lejohet t veshin rroba t
bukura; ata vishen t gjith me pelerina gri e t
bardha dhe me kapu, nuk kan as kpuc dhe
as izme, por veshin vetm sandale t bra nga
lkura e paprpunuar e lops dhe orape deri
n gju. Kapelet e tyre me maj bhen me shajak
t bardh ose cop bojkafe. Burrat nuk veshin
pallto dhe dalin me kmisha me mng n dimr
e ver. Flokt nuk i presin aq shkurt sa turqit dhe
kan bishta t gjat prapa koks, ka tregon se
ata nuk jan turq. Askush nuk mban ndonj arm,
prve dajakve t mdhenj e t rnd.
Vazvazova-Karateodorova, f. 211.

Sipas tekstit, far ndikimesh pati pushtimi

osman n jetn e fshatarve bullgar?
IV-6. Ushqimi dhe pijet n Shqipri (rreth vitit
1810)
Ushqimi kryesor i ktyre njerzve jan buka e
grunjt ose buka e elbit, apo gatesa me misr t
pjekur ose t zier, djathi i br me qumsht dhie,
pilafi me gjalp, vezt, peshku i thar, ullinjt
dhe perimet. Gjat festave, t vegjlit [ka shum
t ngjar q autori ta ket fjaln pr qengjat n
kt kontekst] dhe delet theren, ashtu si edhe
pulat, q gjenden me shumic kudo; por sasia
e mishit sht shum m e vogl se pjesa tjetr
e diets. Ata pin ver, si muhamedant, ashtu
edhe t krishtert, si edhe nj pije alkoolike t
fort, t nxjerr nga rrushi dhe elbi, t quajtur
raki, q ngjason me uiskin. Pjesn m t madhe
t qumshtit e prdorin pr t br djath. N
fakt, uji i ftoht sht pija q prdorin m shum,
dhe e pin n sasi t mdha edhe n zhegun e
vaps s vers, edhe kur jan duke br pun t
rnda fizike, pa patur ndonj pasoj nga pirja e tij.
Kafen e gjen n shum shtpi, dhe ndonjher
edhe vern e klasit t lart nga Italia, apo likeret e
prodhuara n Kefalonia dhe Korfuz.
Broughton, f. 130-131.

Provinc n veri t Francs.

105

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

Krahasoni prshkrimet e ushqimit n

shekullin e 16-t me ato t fillimshekullit
t 19-t. dallime vini re?
 Fig. 44. Dhom n Arbanas (shekulli i
18-t)

IV-7. Udhtim prmes fshatrave bullgare

(1761)
U nism drejt Karabunarit m 8 t mngjesit.
Rrugs ram n nj pyll t madh e t gjat. N
fillim takuam rojen nga Faki. Dhe m pas, at
nga Karabunari. Diku, n krye t fshatit, gjendej
nj pus dhe ngjitur me t, nj kasolle me ati,
q njerzit e prdornin pr tu lutur dhe si streh
kundr shiut, madje dhe si vend pr t kaluar
natn. Gjat rrugs kishte shum balt, kshtu
q udhtimi na zgjati 5 or, n vend t 4 orve t
zakonshme.
Karabunari sht nj fshat i madh, me rreth pes
ose gjashtqind shtpi turke e bullgare. Shtrihet
n nj lugin t bukur e t shesht, t mbuluar
me bar e lule. Lumenj t vegjl e prshkojn tej
e mban. Lugina sht gjysm milje e gjer dhe
rreth dy milje e gjat, dhe shtrihet midis majs
s malit nga njra an dhe kodrinave nga ana
tjetr. Kur mbrritm, na dhan nj shtpi, afr
shtpis s krishter ku kishte rn lija; na than
se n disa vende kishte rn lija. orbaxhija i
fshatit, emr i prdorur pr kryetarin e jenierve,
por zakonisht, si edhe n kt rast, i prdorur pr
106

kryetarin e fshatit, na lshoi shtpin e tij. Ishte

shtpia m e mir n fshat dhe zakonisht nuk
jepej me qira. Ata na siguruan se n t nuk kishte
lij. Gjithsesi, ne menduam se ishte m mir t
ngrinim adrat jasht fshatit, pr t qen m t
sigurt. Kaluam urn dhe i ngritm adrat n
luginn pran kodrave q ishin shum t ulta. Kur
ngjitesh n ato kodra, sheh pamjen m t bukur
q mund t imagjinosh: lart, nga njra an mund
t shohsh fshatin, bagtit, dhe nga ana tjetr,
nj lugin tjetr t madhe, me nj rresht kodrash
t bukura. Sapo i kishim ngritur adrat, kur filloi nj
shi i madh; dhe kur pushoi, disa njerz nga fshati
erdhn dhe filluan t na kndonin disa kng t
egra, q t merrnin ndonj bakshish nga ne.
[...]
Dobrali sht nj fshat i vogl bullgar me rreth
60 shtpi, n nj lugin t madhe, mes maleve
ku fillon vargmali Ballkan, domethn Emo. [...]
Shklqesia e tij qndroi n nj shtpi t re bullgare,
q kishte vetm nj dhom t madhe t pastr.
T tjert u rregulluan, me aq sa mundn, n disa
shtpi t vogla bullgare. Pak pas mbrritjes son,
nja dy vajza erdhn t krcenin dhe kndonin
para ders s ambasadorit. Ato e prsritn
vallen e tyre kombtare disa her dhe n fund ato
hidhnin nj shami, n fillim tek Shklqesia e Tij
dhe m pas tek njerzit e shpurs, pr t marr
ndonj monedh. Bm nj shtitje npr fshat,
edhe pse nuk ishte aq i bukur, dhe po krkonim
pr mjetet q do t bnin t mundur nisjen ton t
nesrmen, por nuk arritm n ndonj prfundim.
Ditn tjetr realizimi i planit dukej edhe m i
vshtir, sepse t gjith burrat e fshatit u larguan,
duke marr t gjitha qet me vete, t cilat duhet
ti merrnim ne. Pas nj sr krcnimesh serioze,
t gjitha vshtirsit u kaprcyen. Ne i detyruam
qerret nga Karnabata, q trhiqeshin nga qe, t
vazhdonin rrugn dhe gjetm gjasht ifte qesh
pr dy qerret tona n fushat prqark.
Boskovic, p. 40-41, 51.

Si ishin marrdhniet midis fshatarve

ballkanas dhe udhtarve t huaj?
far vshtirsish t jets fshatare prmenden
n kt burim?

PERANDORIA OSMANE

 Fig. 45. Gra q po lajn jasht shtpis (Larisa, fillimi i shekullit t 19-t)

Istoria, vll 11, f. 165.

 Fig. 46. Burra dhe gra n ishullin Paros,

duke u rn veglave muzikore dhe duke
krcyer

Istoria, vll 11, f. 288.

IV-8. Rrugt dhe letrkmbimi n Shqiprin

osmane
E prishur dhe e rrezikshme, kshtu ishte rruga q
po ndiqja. Kjo ishte xhadeja prmes Shqipris,

q fillonte n Maqedoni e shkonte deri n Durrs,

n bregdet; dhe prgjat saj, edhe pse tashm
e shkret, n historin e mbi njzet shekujve t
shkuar, kishte udhtuar nj ushtri e lavdishme, q
sht shuar dhe harruar me koh.
Turqit nuk kishin br asgj pr ta prmirsuar
kt rrug. Ishte ashtu si e kishte ln natyra dhe
romakt. N nj vend na u duk sikur do t binim
thik mes shkmbinjve t zinj. Rruga gjarpruese
e plot kthesa ishte grryer kaq shum gjat qindra
vjetve t shkuar, saq n t ishte krijuar nj kanal
i thell dhe kur ecje, ai t vinte deri n gju.
[...]
Ajo kalonte edhe npr nj ur me harqe t rregullt
t ndrtuar nga romakt, q sot ishte po aq e fort
sa kishte qen kur e prdorn ata.
Pash disa nga kto ura romake n Shqipri. Disa
ishin po aq t prdorshme sa n fillim; disa ishin
pjesrisht t rrnuara, me rrasa e gur t rn n
rrke; t tjera ishin thyer m dysh. Por nuk pash
asnj ur t riparuar nga turqit.
[...]
107

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

Nga Elbasani nuk ka tregti t rregullt apo ndonj

form tjetr komunikimi. Doja t drgoja letra.
M than se njher n jav posta shkonte n
Manastir, por shkonte vese kur kishte shum
letra pr t marr; ndrsa rruga e Durrsit, q
ishte mnyra m e shpejt pr t drguar nj letr
n Angli, nse do t nisej menjher, ishte m e
pasigurt, sepse transporti ishte m i rastsishm
dhe pr gati dy muaj, askush nuk mund t t
thoshte me saktsi se kur do t drgoheshin
letrat.

Pse n Shqipri rrugt ishin kaq t kqija?

A vlen kjo pr t gjith Perandorin
Osmane, apo vetm pr territoret periferike?
Pse udhtart perndimor e theksonin
gjithnj infrastrukturn e keqe t zonave
fshatare n Perandorin Osmane? Mendoni
q shkrimtari prpiqej ta tregonte veten si nj
udhtar aventurier apo si nj antar t bots
s civilizuar?

Fraser, f. 242, 251-252.

IVc. Jeta n qytete

IV-9. Prshkrimi i Beogradit (1660)
[...] brenda ktij qyteti t madh gjenden njqind
e gjashtdhjet pallate q u prkasin vezirve,
zvendsve t tyre dhe fisnikve t tjer. (I gjith
qyteti ka shtatmbdhjet mij dhoma, duke
qen se n do shtpi jan regjistruar pes deri
n dhjet dhoma.)[...]
Prve ktyre, t gjitha familjet, t pasura e t
varfra, banojn n ndrtesa t mdha ose t vogla
guri [krgir], me nj kat prdhes dhe nj tjetr lart,
dhe me ati t mbuluara me tjegulla shtpi t
bukura me papafingo t larta n katin e siprm
dhe ballkone t mbyllura, t rrethuara me kopshte
ose vreshta, me rrugica t shtruara n to. Duke
qen se jan t gjitha t ndrtuara n radh njra
mbi tjetrn, dritaret dhe ballkonet e tyre shohin
nga Danubi, Sava apo Fusha e Zemunit; t gjitha
shtpit jan shum t zbukuruara me oxhak
elegant dhe porta me dy kanate.
[Hanet karavan-saraj]
Ka gjasht [hane] t tilla, q strehojn udhtar
q vijn e shkojn. [Kryesori] mes tyre sht hani
i martirit [ehd] Sokollu Mehmed Pasha63, brenda
Tregut t Madh, nj ndrtes guri ose tullash
[krgir], me njqind e gjashtdhjet dhoma n
katin e par e t dyt, dhe me hangar e stalla

63

pr gamilet, si edhe nj harem [pr grat]; sht

nj han si fortes me port hekuri, jasht s cils
portiert dhe rojat e nats u bien daulleve para se
t mbyllin portn dhe [m pas] kur e hapin at [n
mngjes]....
[Tregjet]
N t gjith tregun perandorak gjenden tre mij e
shtatqind dyqane, por m i bukuri nga t gjith
sht tregu i mbuluar [bezistn] n Tregun e Grave
[Avrat bzri]. Edhe pse nuk sht nj ndrtes
guri me kupola dhe porta hekuri, gjithsesi sht
nj mrekulli e tregut mbretror, q sht br m
i famshmi nga t gjith, me emrin tregu i bukur
[...]
Dhe n Tregun e Gjat [Uzun rs] gjenden
t gjitha llojet e zejeve, duke qen se sht nj
rrug kryesore q vazhdon pr tre mij hapa t
gjat, duke filluar nga xhamia Kapucu deri n
Tregun e Peshkut. Ktu mund t gjesh t gjitha
llojet e prodhimeve t muara nga India, Indut
dhe Jemeni, Belhi dhe Buharaja, Arabia e Persia,
dhe q mund ti marrsh n kt treg t gjat, pa
tu dashur t lutesh apo t paguash shum pr
to.
Dhe Tregu i Kazanpunuesve [Kazanclar rssi],
dhe Tregu i Peshkut, dhe Sheshi Qendror
[Orabzr], dhe Tregu i Bajram Beut, s bashku

Mehmed pash Sokollu. Lindi m 1505 n Sokol (Bosnj), u rekrutua n ushtrin osmane nprmjet devshirmes (fmijve-hara)
dhe bri nj karrier t shklqyer, duke arritur n postin e vezirit t madh, t cilin e mbajti pr 14 vjet, nn 3 sulltan (1565-1579). Edhe
para se t bhej vezir i madh, prkrahu me sukses vendosjen e patriarkatit serb n Pej, m 1557. Ai mori titullin martir, sepse u vra n
vitin 1579, n rredhana t dyshimta.

108

PERANDORIA OSMANE

me restorantet me sup pule dhe kafenet e

tij, dhe Tregu i Vogl jan gjithashtu tregje t
shklqyera.
T gjitha tregjet dhe sheshet e pazarit, si edhe t
gjitha rrugt kryesore t lagjeve t ndryshme t
ktij qyteti jan t shtruara me gur t bardh e t
lmuar kalldrmi, si luspa peshku.
[Veshjet e njerzve]
T gjith fisnikt e tyre vishen me gzof kunadheje
dhe saten e mndafsh t holl. Njerzit e thjesht
vishen me rroba t gjera dhe gzof dhelpre. T
varfrit, gjithashtu, vishen me rroba t gjera dhe
mantele [kaftan] prej plhure pambuku. T gjith
fshatart [rajat] vishen me shajak [shajak] dhe
coha t leshta [aba] t kuqe e t bardha, dhe
mbajn kalpak boshnjak mbi kok.
[...] N shumicn e rasteve, ata vishen me xhaketa
cope dhe ksula terpushi t sheshta, dhe nj shall
q e mbshtjellin thjesht.
[Gjuht]
Edhe pse banort e Beogradit jan konvertuar
n islam [potur], gjithsesi ata din gjuhn serbe,
bullgare dhe at latine, madje dhe shprehjet e
gjuhs boshnjake [...]
T gjith fshatart [rajat], si edhe njerzit e
lir [berajat] jan serb t pafe, prfshir ktu
dhe t gjith karrociert e Siremit. Gjuha e tyre
sht e ngjajshme me gjuhn bullgare, latine dhe
boshnjake, edhe pse ka disa huazime nga disa
gjuh t ndryshme; megjithat, ata mbeten pjes
e nj kombi t krishter, libri i tyre sht Bibla, t
ciln e kan prkthyer n gjuhn e tyre. Shum
prej tyre din gjuhn kroate dhe at franceze
[galike], dhe gjuhn italiane e sllovene, sepse
kta serb t pafe jan nj komb i lasht, origjina
e t cilve shkon pas n koh tek Ajsi64, kshtu
q serbt dhe latint kan histori t respektuara
dhe t besueshme. Gjithsesi, theksi i tyre i ngjan
gjuhs boshnjake [...].
[Tregtia]
Prodhimet nga Egjipti dhe Damasku, Tripoli
dhe Sidoni, Bejruti dhe Akra, Izmiri dhe Arabia,
Persia dhe India sillen me karroca dhe gamile.
Rreth pes a gjasht mij ngarkesa gamilesh
dhe karrocash sillen nga gjith kto vende do
64

vit, duke u shpaketuar e paketuar prsri n

kt qytet, me ngarkesat q shkojn dhe vijn
nga t gjitha provincat hungareze, polake, eke,
suedeze, austriake, boshnjake, veneciane e
spanjolle, sepse ky qytet sht Egjipti i Rumelis
dhe gjith njerzit e tij jan tregtar t matur. Disa
mijra vet nga popullsia e tij kan ardhur nga
krahina t tjera dhe jan vendosur ktu, sepse ky
sht qyteti i bollkut.
[...] Kur Danubi ngrin akull dhjet pllmb t
trash, me qindra mijra karroca e slita kalojn
mbi at shtres akulli, pa paguar tarifa [bc] apo
detyrime tregu [bzr harci]; qoft fshatart [raja],
qoft njerzit e lir [beraja] i sjellin prodhimet e
tyre ktu, kshtu q ka plot shitje e blerje, dhe
qyteti i Beogradit gzon nj bollk t madh, dhe
t varfrit prfitojn prej ksaj mundsie pr tu
pasuruar.
[Festat]
N kohra t tilla, n dhomat e tyre t ngrohura
me stufa, njerzit e Beogradit organizojn festa
t mdha pr njri-tjetrin me dyzet a pesdhjet
gjellra t ndryshme dhe dhjet lloje mblsirash,
dhe torta me mjalt e bajame, dhe dhjetra lloje
pijesh, frutash t thata e t freskta [hob,
hoshaf], duke u mbledhur n grupe t mdha pr
t pir e br qejf. Dhe nse nj nga ato dhjet
lloje mblsirash apo pijesh prej frutash t thata
do t mungonte, atij burri i krkohej t organizonte
edhe nj fest tjetr. Kjo tregon se sa larg shkon
hareja dhe argtimi n kt qytet t begat.
Evlija elebi, f. 195-200.

Prshkrimi i udhtimeve t Evlija

elebis sht nj nga veprat kryesore
t letrsis osmane t shekullit t 17-t;
gjithsesi, duhet t dim se n prshkrimet e
tij vihen re ekzagjerime; n kt mnyr ai
synon t nxjerr n pah tiparet prrallore t
rajoneve t ndryshme q ka vizituar. Shifrat e
tij jan thuajse gjithnj tepr t ekzagjeruara,
por rrfimi i tij sht i vlefshm, sepse tregon
prbrjen dhe modelin kompleks t jets n
qytet.

Figur n mitologjin arabe, q mbahet si paraardhsi i sllavve.

109

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

Prpiquni t ndani faktet nga trillimi n

tekstin e elebis. rol luajti karakteri
dhe natyra e elebis n prshkrimin e
Beogradit? Prpiquni t ndryshoni (n dy a tri
pika) prshkrimin e tij ngazllyes me disa t
 Fig. 47. Nj turk hipur mbi kal, ngarkuar
me shporta t mdha pr t mbajtur fruta dhe
perime t freskta

dhna m t trishta.
Deri n pik ishin qytetet etnikisht
homogjene?
Cilat ishin prparsit e qytetarve n krahasim
me fshatart?
 Fig. 48. Parada e bukpjeksve n
Stamboll (1720)

Hegyi, Zimanyi, f. 155, fig. 162.

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 158.

IV-10. Rezidenca e princit t Vllahis,

Kostandin Mavrokordatit, prshkruar nga
udhtari francez Flashat (mesi i shekullit t
18-t)
Shkova n pallatin e pushimit t princit, i cili, si
edhe pallati i princit n qytet, t kujton qllimin
e tij kryesor. M par, kto pallate kan qen

110

manastire, disi t zbukuruara nga princat

paraardhs. Shumica e banesave tona private t
dors s dyt jan shum m t bukura dhe n
vendin ton nuk ka t tilla, ku mobilimi t jet m
i keq se ktu. Ndoqa rrjedhn e lumit Dambovica,
nj lum q rrjedh shum shpejt dhe nuk thahet
kurr. Prgjat tij ka shum mullinj. Mekanizmi i
tyre nuk ka ndonj gj t veant. Po flas pr to

PERANDORIA OSMANE

vetm sepse ato i dhan shkas zotit Andronaki

- kur m tregoi ato q ishin pran portave t
pallateve t m thoshte se kopshtet ishin n
gjendje t keqe, se t gjitha puset arteziane ishin
prishur dhe se askush n vend nuk guxonte ti
rregullonte, edhe pse princi do t kishte paguar
sa ti kishin krkuar pr to. U thash se do tu
jepja planin e nj pompe q jo vetm do ti vinte
n pun puset arteziane, por do t sillte uj t
rrjedhshm n do dhom q do t dshironin [...]
Princi dukej shum i knaqur dhe m siguroi se
do t urdhronte dik q ta ndrtonte nj t till
pr t sa m shpejt t ishte e mundur [...]
Vetm duke par se si ishte rezidenca e tij, mund
t kisha krijuar nj prshtypje pr vlerat e tij, por
un pata mundsin t shikoja inteligjencn dhe
zemrn e tij: zbulova tek ai artistin dhe njeriun me
shije t holl n do gj. Koleksioni i tij i librave
ishte i pasur dhe i zgjedhur; zotronte disa piktura
me vler, disa skulptura t mrekullueshme, pajisje
t ndryshme dhe disa pjes mekanizmash t
pazakonta, t sjella enkas pr t nga Gjermania
apo Anglia. Mendoj se ai meriton t lavdrohet
prej meje, duke thn se ishte nj dijetar pa
paragjykime dhe trsisht i paanshm. Ai i fliste
t gjitha gjuht europiane dhe kishte njohuri pr
t gjith shkrimtart m t rndsishm dhe
prpiqej ti studionte sa m mir ata. U habita nga
prparimi q kishte br n shkenc.
Cltori, IX, f. 256.

Prse autori vendos prball njra-tjetrs

kritikn ndaj infrastrukturs s keqe, me
lavdrimet pr cilsit e princit t Vllahis? A u
habit Flashati nga zhvillimi i mikpritsit? Prse?
Pr m shum informacion mbi Kostandin
Mavrokordatin mund t shikoni tekstin II-22,
veanrisht shnimin n fund t faqes, numr
50.

IV-11. Statuti i esnafve t bakallit n

Moskopolis (1779)
S pari, do t ndrtojn dashurin mes nesh,
si baz pr t mundur t gjith armiqt; s dyti,
mjeshtrat do t jen tepr t nderuar, sepse jan

prgjegjs pr t rinjt; dhe kushdo q nuk u

bindet urdhrave t mjeshtrit, duhet t prjashtohet
nga shoqria si i dmshm pr t;
[...]
s shtati, do vlla q trajtohet padrejtsisht, fyhet
apo poshtrohet, nuk duhet t krkoj hakmarrje
gjkundi, prvese t vij para esnafve dhe aty
do t jepet dnimi i duhur;
s teti, nse dikush kapet duke shar m t vjetrit
apo duke fyer njerzit e nderuar q vizitojn
tregun do t fshikullohet n magazinat e tregut
dhe n kt mnyr, t msoj t sillet si duhet;
s nnti, kur thirren nga mjeshtri, vartsit duhet t
ln do pun tjetr dhe ta ndjekin at; gjithashtu,
kur vdes nj vlla, duhet q t gjith t shkojm
n varrimin e tij;
s dhjeti, do antar q zbulohet se krijon miqsi
me nj turk, pr t prfituar peshk t konservuar
me krip, fasule apo dika tjetr, do t prjashtohet
nga esnafi;
s njmbdhjeti, dyqanet do t mbyllen t dielave,
por t gjith lejohen t qndrojn jasht ders s
dyqanit; dhe nse dikush vjen dhe krkon dika,
mund tia japin; gjithashtu, ata q i kan dyqanet
e veta, nuk kan pse ti vendosin gjrat e tyre n
vende t tjera [...]
Bees, f. 527-528.

far qllimesh kryesore kishin bakallt?

Si krkonin ti arrinin ata kto qllime?
N kt aspekt, njerzit n Moskopolis, a
ishin t ndryshm nga zejtart n Europn
Perndimore?
IV-12. Kontrata pr marrjen e nj iraku n
ishullin e Skirosit (1793)
Kjo letr shrben pr t vrtetuar se Konstantis
Aistratitisi sht marr vesh me Mastrojirakisin pr
ti dhn nipin e vet, Stamatisin, q t punoj pr
t, pr dy vjet, pa pages; ndrsa Mastrojirakisi do
ti msoj atij zanatin dhe do ti siguroj ushqimin,
veshjen dhe kpuct. N fund t dy viteve, ai do
ta marr at si ndihms, q t fitoj rrogn e vet
dhe do ti jap vegla pr t punuar.
Nse Mastrojirakisi e prz djalin, ai do ti paguaj
atij tridhjet gurush n vit, por nse fmija largohet
111

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

para se t mbarojn dy vitet, ai nuk do ti krkoj

asgj Mastrojirakisit, as shum e as pak, ndrkoh
q ky i fundit mund t krkoj ti kthehen veshjet
q ka br pr t. Dokumenti n fjal u hartua
para dshmitarve t besueshm.
1 maj 1793
Dhe nse nj zejtar tjetr do ta krkoj djalin,
ai duhet ti paguaj Mastrojirakisit tetdhjet
gurush.
Papajanis, i biri i Kristofisit, dshmitar
Jorgis Mikaros, dshmitar
Papa-Joanis, i biri i Angelisit, dshmitar
Antoniadi, f. 176.

mendim keni pr kt kontrat? A ishte

e drejt pr t gjitha palt? A mendoni se
duhet t ishte marr edhe mendimi i Stamatisit
pr kt shtje?
 Fig. 49. Fmij osman hipur n nj
rrotullame pr festn e Bajramit

IV-13. Fetvaja e Ebus-Suudit pr ndalimin

e kafeneve n perandori (ereku i tret i
shekullit t 16-t)
Pyetje: Sulltani, mbrojts i fes, mse nj her
i ka nxjerr kafenet jasht ligjit. Gjithsesi, nj
grup horrash nuk dgjojn, por i mbajn kafenet
si mjet jetese. Pr t trhequr njerzit, ata
punsojn nxns pa mjekr, dhe mbajn gati
vegla argtimi, por edhe lojra, si shah apo tavll.
Batakinjt dhe vagabondt e qytetit mblidhen
atje pr t marr opium apo hashash. Prve
ksaj, pijn kafe dhe, kur jan shum t trullosur,
merren me lojra dhe dije t rreme, dhe i ln
pas dore lutjet e caktuara. Sipas ligjit, far duhet
ti ndodh nj gjykatsi q mund ti ndaloj kta
shits dhe pirs kafeje, por nuk e bn?
Prgjigje: Ata q kryejn kto veprime t
shmtuara duhet t ndalohen dhe frenohen me
ndshkim t rnd dhe burgim t gjat. Gjykatsit
q nuk i ndshkojn kta persona, duhet t
pushohen.
Imber, f. 93-94.

Kafeja erdhi n Perandorin Osmane

nga Afrika Lindore n mes t shekullit
t 16-t. Gjat shekujve XVIXVII, autoritetet
osmane e nxorn jasht ligjit prdorimin
e kafes disa her, por pa pasur sukses
afatgjat.

Cilat ishin argumentet e Ebus-Suudit

kundr kafeneve?
Cilat ishin dshirat e Ebus-Suudit dhe cili ishte
realiteti i jets n nj qytet t madh?
IV-14. Kng mejhaneje nga Senji65

Hegyi, Zimanyi, f. 149, fig. 154.

65

T gjith kndojn n qytetin Senji,

Por jo nna e Luka Desaniit,
Q ecn e trishtuar npr rrugt e Senjit.
Ajo po hyn n do mejhane [mehana],
Dhe mejhanet jan plot me njerz.
N nj prej tyre ajo gjeti Ive Senjanin,

Senji ishte qytet n bregdetin kroat, nn sundimin habsburgas dhe shrbente gjithashtu si baz pr piratt e Uskokut.

112

PERANDORIA OSMANE

S bashku me tridhjet burra,

Duke pir ver e duke knduar.
Qan nna e Luka Desaniit
Dhe futet e thot:
Zoti t bekoft, kapiten i Senjit!
Dasht Zoti, zonja ime plak,
Nna e vllait tim t gjakut, Luka Desaniit!
Ai mbush nj got ver,
Dhe ia drejton asaj duke thn:
Pini ver, zonja ime plak!
Mijatovic 1974, f. 39-40.

Duke pasur parasysh se mejhanet ishin

zakonisht vende pr meshkuj, prpiquni
t zbuloni pse burrat e Senjit pranuan t pinin
ver me nnn e Luka Desaniit. E bn
sepse ajo ishte plak, apo sepse ishte nna
e shokut t tyre? mendim keni pr kng t
tilla mejhanesh, si mjete pr ti thurur lavde nj
mnyre t caktuar jetese?

IV-15. Shkrimet e Evlija elebis pr

bakllavan e Beogradit (1660)
N tokat e Rumit dhe tokat e Arabis dhe Persis,
mbi t gjitha sht bakllavaja e Beogradit, e cila,
pr banketet n raste festash mbretrore, bhet
e madhe sa nj rrot karroce, prej nj mij petash
[gll] dhe brumi t prgatitur me miell shum t
bardh, gjalp e bajame, dhe piqet n nj furr
nntok [tennur]. sht kaq e madhe, sa nuk do
t mund t futej n nj furr t zakonshme dhe
secila prej tyre mund t ngop m shum se
treqind njerz. sht e madhe, e trash, dhe e
shijshme, por nse hedh edhe nj monedh ake
t vetme, ajo do t zhytet n bakllava. Kjo sht
cilsia e lart e bakllavas s tyre. Dhe gjella e
orizit t mblsuar q kan, e gatuar me bajame
dhe kanell, dhe karafil e shafran, sht gjithashtu
aq e shijshme, sa nuk mund t krahasohet me
asgj [...]

A keni provuar ndonjher bakllava? A

sht e zakonshme n komunitetin tuaj?
A sht ndryshe prej asaj t prshkruar nga
autori?
IV-16. Menuja e Shefki Mula Mustafait
(Sarajev, gjysma e dyt e shekullit t 18-t)
Un, sekretari i varfr Shefki Mula Mustafa [...], nj
nat, pasi hngra dark me familjen time, fillova
t mendoj se far do t bja pr t ngrn t
nesrmen, dhe nse do t kisha mundsi t kisha
dika pr t ngrn. Nuk isha i pasur, zahiret
e dimrit ishin mbaruar dhe nuk kisha para. Kto
mendime nuk m lan t flija, por ia lash n dor
Zotit q ishte kujdesur pr mua dhe pr familjen
time deri tani. Kjo m ndodhi n fund t janarit
[Erbejin], kur dita ishte m e shkurtr dhe dielli
ishte n solstic. Dhe vrtet, ditt n vazhdim, kur
vija n shtpi, haja pr dark:
Natn e par, byrek guzelma dhe tutma,
natn e dyt, prodhime bulmeti [mandra],
natn e tret, hallv t ngroht dhe mel me
mjalt,
natn e katrt, sup me bollgur [bulgur orba] dhe
qebab veshkash,
natn e pest, plnc [shirden], djath dhe buk,
natn e gjasht, plnc [shirden], djath e buk,
natn e shtat, byrek guzelma, sup dhe byrek,
natn e tet, qebab dhe sup lakre,
natn e nnt, sup trahanaje,
natn e dhjet, qebab me misr t pjekur dhe
natn e njmbdhjet, qebab me sup jarina, e
kshtu me radh.
Beeskija, f. 54.

far gjellsh osmane gatuhen ende n

vendin tuaj? Ciln prej tyre keni ngrn
koht e fundit?

Evlija elebi, f. 199

113

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

IVd. Jeta pran kufijve t ndryshm

IV-17. Lufttart osman deli, t prshkruar
nga udhtari francez Nikola de Nikolai (1551)
Delit jan aventurier, t ngjashm me kalorsin
e leht, detyra e t cilve sht t krkojn
aventurn n vendet m t rrezikshme, ku kan
mundsi t tregojn guximin dhe zotsin e tyre
nprmjet akteve heroike n luft. Pr kt arsye
e ndjekin me knaqsi ushtrin e sulltanit, pa
pages (ashtu si edhe akinxhinjt), por shumica
prej tyre ushqehen dhe u sigurohen nevojat e tjera
me shpenzimet e pashallarve, guvernatorve
t prgjithshm [bejlerbejve] dhe guvernatorve
[sanxhakbejve]; secili prej tyre ka n shpurn e vet
nj numr t caktuar prej tyre, nga m guximtart
dhe trimat. Ata jetojn n zonat e Bosnjs dhe
Serbis, t cilat nga njra an jan n kufi me
Greqin, dhe nga ana tjetr me Hungarin dhe
Austrin. Sot quhen serb ose kroat, por ata jan
ilirt66 e vrtet. [...] Turqit i quajn deli, q do t
thot burra t krisur e t guximshm. Megjithat,
mes tyre ata i thon vetes zataznicis [zatonici],
q n gjuhn e tyre do t thot: ata q sfidojn
njerzit [...]
Deliu i par q kam par ishte n Adrianopoj
[Edrene] [...]. Ai kishte kt pamje. Pjesa e poshtme
e kaftanit t tij dhe pantallonat e tij t gjata e t
varura, t quajtura shallvare nga turqit, ishin punuar
me lkurn e nj ariu t ri, me pjesn me qime nga
jasht. Nn shallvare, mbante kpuc ose izme t
shkurtra prej safiani t verdh, me maj dhe shum
t larta tek thembrat, me shollt me gozhd dhe t
rrethuara me mamuze t gjata e t gjera. N kok
kishte nj kapele si ato t kalorsve polak ose
gjeorgjian, q varej mbi nj shpatull. Ajo ishte prej
lkure leopardi me pulla. Deliu kishte lidhur mbi t,
n pjesn e ballit, krahun e madh t nj shqiponje,
q e bnte t dukej i frikshm. Dy krah t tjer
ishin lidhur me sumbulla t shklqyeshme mbi
mburojn e tij, q ai e mbante varur mbi rrip. N
krah kishte nj shpat [cimeterre] dhe nj kam,

ndrsa n krahun e djatht mbante nj dajak

[busdeghan], domethn nj topuz [...]
Disa dit m von, kur ai u largua nga Adrianopoja
[...], un e pash t ngiste nj kal t bukur turk,
t mbuluar me lkurn e plot t nj luani t madh
[...]; topuzi i varej tek shala dhe n dorn e djatht
mbante nj hesht t gjat [...]
Pr m tepr, isha kureshtar ta pyesja nprmjet
nj prkthyesi [dragomani], se cilit populli i
prkiste dhe far feje praktikonte. Ai u prgjigj me
menuri, duke m treguar se ishte me kombsi
serbe [...]; prsa i prket besimit t tij, ai tha se
kur ishte me turqit thjesht bnte sikur i zbatonte
ligjet e tyre, sepse ai ishte i krishter prej lindjes,
n zemr dhe me zgjedhjen e tij t lir. Dhe pr
t m bindur plotsisht, ai recitoi n greqisht dhe
sllavisht Lutjen e s Djels, Lutjen e Virgjreshs
Mari dhe Simbolin e Besimit.
Nicolay, f. 226-227.

 Fig. 50. Lufttar osman deli (shekulli i 16-t)

Nicolay, f. 228.

66
Ilirt ishin nj popullsi e lasht q jetonte n Ballkanin Perndimor. N shkrimet e Rilindjes ishte e zakonshme q t bhej lidhja midis
njerzve q jetonin n nj territor me banort e lasht t atij vendi.

114

PERANDORIA OSMANE

Krahasoni prshkrimin me figurn dhe

bni nj list me tiparet e lufttarit deli.
Nse ishte i krishter, prse luftonte ai n
ushtrin osmane? A mund t krahasohen
lufttart deli me qent e luftrave t t
gjitha kohrave? Gjeni nj shembull nga nj
periudh dhe vend tjetr.
IV-18. Institucioni i vllamit n kufirin
boshnjak (1660)
[...] pardje ushtria myslimane [...] mori shum
plak lufte para qytetit t Splitit. Megjithat, gjat
rrugs s kthimit, atyre u zun pusi n malin e
Prologut dhe qafn e tij. T dyja palt u prplasn
me njra-tjetrn [...]
Kur t gjith kalorsit dhe kmbsort tan, duke
krcyer si kaproj mbi tokn e thepisur shkmbore,
mbrritn n fushbetej, dhe kur t pafet na
pan, ata sulmuan si nj tuf derrash.
[...] [Ushtria myslimane pati nj fitore t madhe]
[...] nj mij e gjashtdhjet koka armiqsh u pren,
shtatqind e katr u zun rob. [...] Nga ana jon,
shtatdhjet heronj vdiqn si martir...
[...]
Nj lufttar i kufirit [gazi] kishte fshehur nj bandit
t krishter n nj moalishte. Kur trimi dhe ai i
pafe q po fshihte u paditn tek pashai, pashai u
zemrua dhe urdhroi:
-Ma sillni ktu menjher at burr dhe robin q
po fshihte.
Kur t dy mbrritn n vendin e ekzekutimit,
pashai urdhroi:
- Xhelat, shpejt! trimi u prkul mbi qafn e robit,
e duke thirrur e qar tha:
- Aman, vezir i madh, ky rob dhe un jemi br
vllam n fushbetej, ne jemi vllezr me
bes. Nse ti e vret, ai do t shkoj n parajs
me besn time dhe ky do t ishte nj dm i madh
pr mua; dhe nse vdes un, besa e robit, duke
qen se ai sht vllai im prej gjaku, do t m
mbetet mua dhe q t dy do t shkojm n ferr.
Prsri un humbas.
Ai u hodh mbi robin e vet dhe nuk deshi t ngrihej.
Pashai i guximshm pyeti:
- Hej, gazi, a sht n rregull ky njeri?

Lufttari i kufirit [serhat gazi] u prgjigj:

- Kur n kt zon kufitare trimat tan zihen rob
nga t krishtert dhe ather han e pin n
nj tavolin me ta, ata bhen vllezr gjaku me
t krishtert dhe bjn betimin e besnikris. I
krishteri i betohet myslimanit se do ta liroj at
nga robria e t pafeve dhe myslimani i jep fjaln
e tij t krishterit duke thn: Nse ti do t kapesh
rob nga ne, un do t liroj nga turqit. Kshtu
ata i japin besn [ahd- emam] njri-tjetrit duke
thn: Besimi yt sht imi dhe besimi im sht
yti. Ashtu? Po, kshtu sht. Pastaj pijn nga
gjaku i njri-tjetrit. N kt mnyr, nj i krishter
dhe nj mysliman bhen vllam. Dikur, ky njeri
i shptoi jetn ktij myslimani. Tani, ky i pafe, n
duart e ktyre njerzve, sht rob. Nse vllami i
tij e fsheh dhe e shpton, ai ka prmbushur fjaln
e tij dhe besn. Kshtu do ta marr srish besimin
e vet dhe do ti kthej atij t tijin. Nse ky i krishter
do t vritej tani, ai do t shkonte n parajs, dhe
myslimani do t shkonte n ferr me besimin e t
pafeut. Edhe pse nuk sht e shkruar as n librin
e shenjt mysliman dhe as n at t krishter,
sht shum e zakonshme n kt kufi.
Kur pashait i treguan gjith kt histori, ai tha:
- Lirojini q t dy.
T dy burrat u larguan nga syt kmbt. Gjithsesi,
ne t gjith mbetm t shtangur nga kjo bised.
Evlija 1996, f. 145-148.

Mendoni se vllami sht nj form

e zgjuar pr t mbijetuar n nj zon
kufitare, apo nj mnyr tradhtare pr tu
miqsuar me armikun?

IV-19. Krkes osmane pr nj doktor nga

Raguza (1684)
Ju falemi, o t nderuar miqt tan t guximshm
e t vlefshm, ju princi dhe bejlert e Raguzs,
nga un, kapiteni i Gabelas dhe Neretvas dhe
agallart e tjer t Gabelas.
Agai yn i vjetr, Abaz Sagravii, sht smur,
ai ka gazra dhe sht enjtur posht belit. Nuk
kemi ndonj zanati ktu q t na thot se
far smundjeje ka dhe q t mund ta kuroj
115

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

me sukses; kshtu q nprmjet ksaj letre, ju

krkojm me mirsjellje t na drgoni doktor
Nikola Boljahniin nga Stoni.
Miovic-Peric, f. 285.

N mnyr i zbehte dallimet fetare

e politike t jetuarit n kufi? A duhet t
ket shkuar doktori nga Raguza pr t kuruar
agan osman?
IV-20. Letra e Simun Kozii Benjas, peshkop
i Modrusit, drejtuar paps Leo X (1516)
[..] ju njoftoj, Shenjtria juaj, se jemi n trysnin
e mjerimit t mundshm nga t gjitha ant [...];
njerzit tan jan t detyruar t bjn marrveshje
paqeje me turqit dhe tu paguajn atyre hara.
[...]
Dhe ju lutem, dgjojeni zrin ton n kt
gjendje t dshpruar. Shqyrtojeni mir shtjen
ton t drejt, pranoni krkesat tona, ti Zot
i gjithpushtetshm, Trini e shenjt, Besim i
Shenjt, pr t cilat kemi ruajtur t paprekur
besnikrin ton deri tani, n prndjekjen dhe
ankthin m t vshtir. T gjitha zemrat jan t
hapura ndaj teje dhe dshirat sekrete t secilit
nuk t jan fshehur. Ju keni par mjerimin e
popullit tuaj dhe e dini se nuk mund t durojm
m prball fytyrs s armikut. S fundmi, duke
mos pasur asnj faj, jua them hapur: kam frik,
Baba i dashur, se bashkatdhetart tan t varfr,
pr shkak t varfris dhe dshprimit, mund t
detyrohen t luftojn krahas turqve dhe t grabisin
t krishter t tjer.
Gliga, f. 84-85.

Cili ishte rreziku m i madh i shprehur

n letrn e peshkopit t Modrusit? del
n pah n letr: shqetsimi pr shptimin e
bashkatdhetarve apo rreziku i t krishterve
jasht Kroacis?
IV-21. Letra e Fran Krsto Frankopanit pr
Gaspar Kolnicin (1670)
Urimet m t mira pr ty, Kolnic, kapiten prijs!
Lavdi Zotit, q burrat tan arritn dhe jan t
116

pajisur mir. Mora nj letr nga kryetari [Zrinski]

pr t shkuar atje dhe pr t prgatitur kryengritjen;
do t punoj dit e nat q kryengritja t nis sa
m shpejt q t jet e mundur. Burrat e mi dhe
un jemi gati dhe mezi pres ti shoh helmetat tona
t przihen me allmat; dhe betohem pr Zotin,
ushtria austriake [krilaki] do t shkatrrohet. [...]
Kt radh ne do t vendosim si dhe kur do t
godasim; dhe nse sht e nevojshme, do ti bj
vet nj vizit pashait boshnjak, pr t prcaktuar
shtjen dhe pr t rn n nj mendje pr fillimin e
aksionit. Kam besim tek Zoti se do t kemi sukses;
vetm nse e godasim armikun drejt e n kok,
nse nuk i lejojm gjermant [Plunderhosens
(gjermanisht) = pantallonagjert] t vijn n
vete. Nse kryetari m dgjon mua [...], do gj
do t shkoj mir dhe un do ti marr prsipr t
gjitha prgjegjsit, sepse un di si t merrem me
gjermant.
Mijatovic 1999, f. 90.

Kjo letr ka t bj me t ashtuquajturin

komploti Zrinski. Peter Zrinski
dhe Fran Krsto Frankopani ishin fisnik
t rndsishm kroat, q kishin poste t
rndsishme n Kroacin e qeverisur nga
habsburgt n vitet 1660. Edhe pse q t
dy, kishin luftuar m par me guxim kundr
turqve, ata mbetn t paknaqur nga planet
e habsburgve pr prforcimin e absolutizmit
n kurriz t ifligjeve t privilegjuara, dhe
planifikuan rrzimin e habsburgve, me
ndihmn e Francs ose osmanve. U
ekzekutuan si komplotist m 1671. Zrinski
dhe Frankopani u shpalln m von lufttar
t hershm pr pavarsin e Kroacis dhe/
ose Hungaris.
Analizoni politikat e ndjekura nga
Frankopani, duke patur parasysh se
vetm dy vjet prpara se ti shkruante kt
letr Kolnit, ai kishte shkruar nj poem: Ejani
vllezr t dashur, ngrihuni n kmb/ Duhet t
shkatrrojm brirt e hns turke/ Pr besimin
e krishter, pr hir t kalorsis/ Pr hir t
bots dhe nderit ton/ Mos e kurseni jetn.

PERANDORIA OSMANE

IV-22. Kng pr sulmin kroat mbi Kladush

Tadija Senjanini fillon t flas:
Ka pasur shum e shum heronj t mdhenj,
Dhe tani vetm pesdhjet kan mbetur.
Ejani vllezr, n qytetin fushor t Kladushs,
T grabisim kulln e Orusit.
Le ta shohin jeniert turq,
Se si jan serdart e Kotorit!
At q than, nuk e mohuan,
Kshtu q shkuan n qytetin fushor t
Kladushs,
Deri n kulln e kapitenit Orus.
Ata grabitn, i morn gjithka nga kulla e bardh,
I przun djemt e vajzat turke,
Ushtruan dhun n gjith Kladushn.
Ata vun prpara qet e shndosha,
Ata vun prpara shum kuaj turq,
Dhe u kthyen n Ravni Kotari.
Ata festuan pr nj muaj,
Por mund t festonin pr nj vit t tr,
Aq shum pasuri kishin marr.
Miljatovic 1974, f. 102.

Krahasoni sulmin kroat mbi Kladushn

osmane, me sulmet osmane q
prshkruhen n burimin I-10. A u solln t
krishtert m mir se myslimant?
IV-23 Marko Krajlevii pi ver gjat muajit t
Ramazanit
Sulltan Sulejmani shpalli kto ligje:
Asnj burr t mos pij ver gjat Ramazanit.
Asnj burr t mos vesh rroba jeshile.
Asnj burr t mos mbaj nj shpat t kalitur.
Asnj burr t mos krcej me nj vajz turke.
Markoja krceu me t gjitha vajzat turke.
Markoja mbajti shpat prej metali t kalitur.
Markoja veshi pelerin t gjelbr t ndezur.
Markoja piu shum ver gjat Ramazanit
madje i detyroi t gjith klerikt mysliman,
dhe haxhilert e shenjt, t pinin me t!
[...]
Kur Sulltan Sulejmani mori vesh kt histori,

Thirri dy lajmtar,
dhe u tha atyre q ti thonin Marko Kraljeviit,
se un, Sulltan Sulejmani, thrras Markon para
gjyqit tim!
[...]
Sulltan Sulejmani i foli atij ashpr:
Marko Kraljevi, biri im, ti e di mir,
q un kam dhn kto udhzime t prera [...].
Kam dgjuar nga disa burra t ndershm gjra
jo t mira pr ty.
Ata thon se ti nuk u je bindur urdhrave t mia
[...].
Dhe Marko Kraljevii iu prgjigj sulltanit:
O babai im i dashur, sulltan Sulejmani!
Nse un pi ver gjat Ramazanit,
Besimi im ma lejon kt: un nuk jam mysliman.
Dhe nse un i nxis klerikt dhe haxhilert
Pr t pir me mua, sht sepse un i kam inat
Burrat esll q m shohin teksa jam duke pir
Shtpia ime nuk sht tavern: le t mos vijn
po t duan!
Dhe nse un vesh nj pelerin t gjelbr, e bj
sepse
Jam i ri dhe e di q m shkon.
Nse mbaj nj shpat prej metali t kalitur,
sht imja, e bler me para t ndershme.
Dhe nse m plqen t krcej me vajza turkeUn nuk jam i martuar. O sulltan! Edhe ti
Ke qen dikur nj djal i ri, pa halle dhe pa gra!
Dhe nse un e shtyj prapa kapelen time,
e bj sepse fytyra m skuqet,
kur flas me nj mbret.
Sa pr mbajtjen e shpats t lir n mill Kam frik se pr kt gj mund t debatohet!
Por, nse dikush do t filloj nj znk,
Kush t jet m afr meje, do ta ket pisk
punn!
Serbi, f. 209-215

Prse sulltani urdhroi ato ndalime?

A ishin t motivuara nga feja apo ishte
thjesht nj prpjekje nga ana e shtetit pr t
mbajtur nn kontroll individt e shthurur? Cila

117

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

ishte sjellja e heroit t balads ndaj autoritetit

t sulltanit? nxjerr n pah kjo sjellje lidhur
me legjitimitetin e sunduesve?

un pata mundsin t gjeja birr me shishe nga

Mynihu dhe ai bnte be pr Shn Mrin.

IV-24. Ndikimi i t krishterve tek myslimant

shqiptar

Si mund t ndikonin t krishtert dhe

myslimant tek njri-tjetri? Gjeni shembuj
t tjer t ndikimit t ndrsjellt.

Fraser, f. 258.

Fqinji i tij i krishter ka ndikuar mbi shqiptarin

mysliman. Ai pi ver dhe e ka shum qejf birrn

IVe. Aspekte nga jeta e grave

IV-25. Martesa mbretrore n shekullin e
15-t
[...] Sulltan Murati67 grumbulloi nj ushtri, me t
ciln kishte si qllim t pushtonte gjith tokn
e despotve [vilajetin]. Kur e dgjoi kt gj,
despoti Gjuraq Brankovii68 nisi t drguarit e tij
edhe njher tek sulltani. I drgoi ata me shum
dhurata dhe me nj mesazh: Prika e vajzs sime
sht gati, drgoni nj njeri t marr skllaven,
gruan tuaj.
Pashallart i than sulltanit: Duhet ta pranosh
ofertn. [...] Q nga Shkupi, ata drguan gruan
e Isak-beut [...] dhe vajtn drejt e n Smederevo.
Brankovii drgoi gra t aristokracis jomyslimane
pr tu takuar me ta dhe organizoi nj mirseardhje
t pazakont. Ata i shoqruan t ardhurit n
Smederevo me respekt t madh [...] Ata bn nj
list t pajs s vajzs s re. M pas ia dhan
listn Uzbek agait. Thuhet, se ather Brankovii
tha: Un nuk ia dhash pajn vajzs sime, ia
dhash perandorit. Nse ai ka dshir (do), mund
tia jap ksaj skllaveje t tij; nse jo, ai mund tia
jap ndonj skllaveje tjetr t tij.
Pr ti rn shkurt, ata e uan vajzn n Edrene.
Perandori nuk organizoi nj dasm pr t, duke
thn: Pse duhet br nj dasm pr vajzn e
nj spahiu t pafe?
Elezovi, f. 18.

Prse
martesat
midis
dinastive
prdoreshin pr t lidhur shtetet me
njri-tjetrin? far zgjedhje mund t bnin
princeshat n kt aspekt? A prdoreshin
grat dhe vajzat? Si e sheh kronikani osman
martesn e Muratit me Marn? lloj mentaliteti
del n kt burim?
IV-26 Grat shqiptare (rreth vitit 1810)
Un nuk kam ndonj dshir t madhe t flas
pr moralin e shqiptarve. Grat e tyre, t cilat
jan pothuajse t paarsimuara dhe nuk flasin
asnj gjuh tjetr prve t tyres, konsiderohen
si bagtia e tyre dhe prdoren si t tilla (por t
llojit m t mir), t detyruara t punojn dhe
ndshkohen shpesh nga goditjet. N t vrtet,
ata kan prbuzje dhe madje neveri pr femrat e
tyre, dhe nuk ka asgj n prirjet e tyre rastsore
q mund t quhet ajo ka ne e thrrasim pasion
t mbl.
Megjithat, t gjith ata q munden, martohen,
sepse kjo sht shenj mirqenieje, martohen,
meq kan dshir t ken n shtpi nj skllave.
Megjithat, si n shumicn e vendit, femrat nuk
jan aq t shumta n numr sa seksi tjetr;
zakonisht nusja nuk sjell prik tek burri i saj, por
burri tek ajo; ai sht i detyruar t grumbulloj
rreth 1000 gurush [piastra], para se t krkoj t
martohet.
Broughton, f. 136.

67
68

Murati II (1421-1451).
Shih tekstin I-8, veanrisht shnimin n fund t faqes, numr 18.

118

PERANDORIA OSMANE

Pr arsye grat e prmendura n kt

burim trajtoheshin kaq keq? mendon
autori pr kt? Mundohuni t kuptoni se cila
ishte ideja e tij mbi martesn normale?
IV-27. Solidariteti ndrmjet grave t krishtera
flijimi i Shn Filoteas (1589)
Gjat asaj kohe [...] grat e burgosura n Athin
vinin nga vende t ndryshme. Fjalt nuk mund
ta prshkruajn t ndjern e dashur Filoteja,
mirsin e saj, zemrgjersin e saj, si dhe
ngacmimet dhe rreziqet q ajo kishte prjetuar
pr t shptuar dhe liruar ato gra t skllavruara.
[...] Katr nga grat e skllavruara kishin dgjuar
mbi reputacionin e gruas s shenjt dhe kur gjetn
mundsin, u arratisn nga pronart e tyre, t cilt
po i detyronin q t ndryshonin fen, dhe vajtn
ta gjenin at. Ajo, me interesimin dhe mirsjelljen
q e karakterizonte, i mirpriti dhe i msoi t
tregoheshin guximtare, t prballonin rreziqet
dhe t mos ankoheshin pr skllavrin e tyre ;
madje u prpoq shum q ti kthente n shtpit
e tyre. Kur morn vesh se far kishte ndodhur,
pronart e ktyre grave vajtn tek shtpia e saj,
e morn me forc dhe e nxorn para guvernatorit
mysliman, i cili e futi n burg. Gruaja karizmatike,
q n ato aste ishte gjithashtu mshirplot,
ishte gati t sakrifikonte veten e saj pr t mos
tradhtuar ato gra t gjora, dhe kshtu t zbatonte
n praktik far thonin fjalt e Ungjillit.
Synaxaristis, f. 325-326.

M 19 shkurt, Filoteja vdiq pr shkak

t plagve q i kishin br. Ajo u
shenjtrua dhe u b nj nga mbrojtset
shpirtrore t Athins.

Prse vepronte Filoteja n kt mnyr?

A konsideroheshin si krime veprimet e
saj nga ligjet osmane?

IV-28. Akti themeltar i Esnafit t Grave

Sapunprodhuese n Triki, Thesali (1738)
Grat e Esnafit Sapunprodhues Stamuloja,
Vasilikia, Margaroni, Arkontoja, Venetoja,
Angeloja, Pagona, Triantafillia, Kaidoja dhe
Ekaterina u paraqitn prpara meje, n cilsin
e kryetarit dhe prpara klerikve t nderuar dhe
fisnikve t qytetit t Trikes, dhe deklaruan se
ishte nj tradit e vjetr q burrat nuk duhej t
prfshiheshin n kt shoqri apo t praktikonin
kt mjeshtri. Kshtu, ato u morn vesh njzri
dhe na krkuan q t ratifikonim kt marrveshje
dhe ta prfshinim n kodikun e shenjt; dhe
nse n t ardhmen nj grua do t dshironte
t hynte n shoqri, nj vajz apo kunat e tyre,
pr t punuar n prodhimin e sapunit, ajo duhej
t paguante shumn prej pes gurush, sikurse
ndodh dhe n rastin e esnafeve t tjera. Nse
ndonjra nga grat do t vdiste, askush nuk
lejohej t merrte mjetet e puns, t cilat do t
shprndaheshin vetm ndrmjet grave t esnafit.
N rastin kur ndonj i/e huaj do t tentonte t
praktikonte t njjtn mjeshtri (prodhimin e
sapunit), pa lejen e ktyre grave, duke shkelur
kt marrveshje dhe urdhrin e kishs, ai ose
ajo do t ndshkoheshin si nga kisha, dhe nga
autoritetet turke dhe duhej ti paguanin shumn
prej dhjet gurush, esnafit dhe pesmbdhjet
gurush, kishs. Ne po e themelojm kt esnaf
ku nuk do t bjn pjes burrat, dhe ky do t jet
nn kujdesin dhe mbshtetjen e klerikve dhe t
fisnikve. Pas ksaj, u hartua ky dokument, i cili
u miratua prej meje, n pranin e klerikve dhe
fisnikve t nderuar t qytetit ton t Trikis dhe
u prfshi n kodikun e shenjt: 1738, 27 korrik.
Giannoulis, f. 45.

mekanizma krijuan grat e Trikis pr

t mbrojtur interesat e tyre?

119

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

 Fig. 51. Zonja e Athins (1648)

Kjo shtje sht e veant, sepse

divorci u ligjrua n gjyqin e kadiut,
i cili ishte gjyq q zhvillohej pr myslimant.
N shumicn e rasteve, divorcet ndrmjet t
krishterve shpalleshin vetm n gjyqet pr t
krishtert.

Si mendoni, prse Pejo dhe Stojana donin

q divorci i tyre t bhej zyrtar edhe n
gjyqin e kadiut, edhe n gjyqin e krishter?

 Fig. 52. Grua turke me fmij (1568)

Asdrachas, fig. 71.

IV -29. Divorc n nj fshat afr Sofjes (1550)

Ky procesverbal, mbajtur n regjistrin e kadiut,
vrteton se jomyslimani Pejo, i biri i Radulit, q
jeton n fshatin Birimire pran Sofjes, u paraqit
para gjykats s shariatit, n pranin e gruas s
tij Stojana, e bija e Nikolls dhe bri deklaratn e
mposhtme, me vullnetin e tij t plot:
Un i dhash divorcin t siprprmendurs
Stojana, sipas zakonit ton t rrem69; q sot e
tutje, ajo sht e divorcuar. Pas ksaj deklarate,
e siprprmenduara Stojana, e cila ishte e
pandehur, e konfirmoi at dhe kjo deklarat u
regjistrua me miratimin e saj.
[...]
Dshmitar: Hajdar beu; elhak Ali, i biri i
Sulejmanit, shprndarsi i thirrjeve pr gjyq; Seid
Kasumi, i biri i Seid Mehmetit muteveli; prkthyes:
Sinani, i biri i Abdullahut, etj.
Turski Izvori, 2, f. 104.
69

Ktu do t thot, sipas zakonit t krishter.

120

Nicolay, f. 142.

PERANDORIA OSMANE

 Fig. 53. Grua turke me veshjen q dilte n

qytet vizatim francez (rreth viteve 1630)

Hegyi, Zimanyi, f. 149, fig. 149.

IV-30. Rasti i nj gruaje qipriote q merr

divorcin duke u konvertuar n islam (1609)
marr nga regjistri i kadiut
Husna, e bija e Muratit, grua armene, thot para
burrit t saj, Mergerit, i biri i Kulukut, armen: Ai
gjithmon m trajton me egrsi. Nuk e dua. Ai e
mohon kt gj. M pas, Husna konvertohet n
islam. Pasi ajo merr emrin Aishe, burri i saj ftohet
t konvertohet n islam, por ai nuk pranon. Kshtu
q u dha urdhri q Aishja t ndahet prej tij.
Jennings 1993, f. 141.

A mendoni se konvertimi i Husns ishte

i sinqert apo kjo ishte nj mnyr pr ti
shptuar nj burri mizor?

 Fig. 54. Vajz malsore e Shqipris s

Veriut (fillimshekulli i 19-t)

Analizoni veshjet e ktyre grave. Cilat

jan elementet e veanta osmane? Gjeni
foto t tjera grash dhe vajzash nga pjes t
tjera t Europs gjat s njjts periudh.
Krahasoni mnyrn se si vishen ato.

IV-31. Regjistrimi tek kadiu i divorcit t nj

burri mysliman dhe nj gruaje t krishter
(1610)
Jusufi, biri i Mehmetit nga Lefkosha, thot para
gruas s tij Mereme, e bija e Ilias, nnshtetas
jomysliman [zimije]: Gruaja ime Mereme sht e
pafe [qafire]. Kur un e ftova t konvertohej n
islam, ajo nuk pranoi, prandaj un e ndava at
tri her. Tani un jam i divorcuar. Ajo sht nj e
divorcuar.
Jennings 1993, f. 141.

Ligji mysliman lejonte nj burr

mysliman t martohej me nj grua
jomyslimane, e cila mund t mbante besimin
121

NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

e saj. N kt rast t veant, Jusufi prdori

si nj argument m shum, ndryshimin n
besimin fetar, pr t justifikuar divorcin. Vini
re, gjithashtu, procedurn shum t thjesht
q ndiqej pr t divorcuar myslimant.
A ishte divorci pr myslimant m i leht
se pr t krishtert?
IV-32. Tradhtia bashkshortore e nj jenieri
me nj grua myslimane n Stamboll (1591)
sht e pamundur pr mua t mos flas mbi historin
e nj gruaje turke, e cila pati marrdhnie me nj
jenier t ri, Mustafan. Ajo ishte e re dhe e bukur.
Nj pasdite, Mustafai e ftoi at pr tu argtuar
dhe un i gjeta disa qirinj dhe vern m t mir.
Pr mua, vera ishte shum e mir, pr vet faktin
se ishte nga Bohemia. Gruaja kishte nj burr
shum plak, i cili kishte shum pak besim tek
ajo. Ajo nuk dinte se si t vinte tek vendi i takimit
n kohn e duhur, kur e kishte ln takimin, pak
prpara perndimit t diellit (zakonisht rreshteri
yn dilte pr tu falur gjat ksaj kohe). Prandaj
ajo i tha burrit t saj q do t shkonte pr t br
banj. Gjithashtu, ajo mori me vete dy grat e saj
shrbtore, t cilat si zakonisht i mbanin rrobat
n legen t mdhenj prej bakri, t mbuluara
me qilima, dhe kur po kalonin prpara ndrtess
son, i vinin asaj nga pas. Banja publike e gruas
s bukur nuk ishte larg; Ruka, gruaja e sulltanit
turk, e kishte ndrtuar kt banj dhe ua kishte
ndaluar burrave t hynin n t. Nse ky urdhr
shkelej, ata i priste vdekja. Gjat kohs q po
ecte para ndrtess son, gruaja ia bri me
shenj jenierit se do t vinte n takim. Burri
i saj dyshues e ndiqte nga pas dhe kur ajo hyri
n banjn publike, ai qndroi prpara ndrtess,
duke pritur q ajo t mbaronte. Po kush sht i
zoti t zbuloj dredhit e nj gruaje? Ajo kaloi para
shtpis son me nj veshje ngjyr t gjelbr,
por n banjn publike ajo ndrroi rrobat dhe
veshi ato q kishte sjell me vete; dhe pasi i la
shrbyeset e saj ta prisnin atje, ajo doli nga banja
publike dhe takoi jenierin e veshur me t kuqe.
Ai e mirpriti dhe e ftoi n apartamentin e tij, e
122

argtoi n mnyr t shklqyer dhe pasi hngrn

drek, e nxori nga porta e pasme. Ajo vajti tek
banja publike pr s dyti, u la dhe vajti n shtpi
me burrin e saj. Un nuk mund t moj dredhin e
asaj gruaje aq sa e meriton, dhe shum her un
dhe jenieri qeshnim, sa her e kujtonim.
Mitrovic, f. 107-108.

Venceslas Bratislav von Mitrovici ishte

shoqruesi i ambasadorit austriak n
Stamboll n vitin 1591 dhe ishte nj vzhgues
i kujdesshm i shoqris osmane.

Cili ishte qndrimi i autorit ndaj tradhtis

bashkshortore?
IV-33. Komente t zonjs Mari Uortlei
Montagu mbi grat osmane (1717)
Un kurr nuk kam par n jetn time kaq shum
koka me flok t bukur. Kam numruar njqind e
dhjet kaurrela tek nj grua, t gjitha natyrale.
Dhe duhet thn, se ktu t bukurat jan m t
shumta se tek ne. sht e habitshme t shikosh
nj grua apo vajz q t mos jet shum e bukur.
Ato kan ndrthurjet e tipareve m t bukura n
bot dhe zakonisht sy t mdhenj t zinj. Mund tju
siguroj me vrtetsi, se Oborri i Anglis, q un
e vlersoj si m t bukurin n botn e krishter,
nuk mund t paraqes kaq shum bukuri sa
kemi ktu nn mbrojtjen ton. Zakonisht ato
u japin form vetullave dhe si greket, ashtu dhe
turket kan zakon ti nxijn syt rreth e rrotull n
brendsi, q kur i sheh nga larg ose nn dritn e
qiriut, t krijohet prshtypja se u shtohet thellsia
e ngjyrs s zez. Mendoj se shum nga zonjat
tona do t gzoheshin fort po ta msonin kt
sekret. [...]
Lidhur me moralin apo sjelljen e mir, un mund
t them, si Harlekini, se ndodh e njjta gj si dhe
me ju; grat turke nuk mkatojn m pak se t
krishterat. Tani q un jam familjarizuar disi me
traditat dhe zakonet e tyre, nuk mund t mos
adhuroj ose maturin e rrall, ose budallallkun
e skajshm t t gjith shkrimtarve t cilt kan
folur pr to. sht e thjesht t shohsh se ato

PERANDORIA OSMANE

kan m shum liri se ne; asnj grua, e fardo

rangu shoqror qoft, nuk mund t dal n rrug
pa dy mbulesa: njra q mbulon t gjith fytyrn
e saj, prve syve dhe tjetra q i mbulon t gjith
kokn dhe i varet deri n mes t kurrizit. Edhe
format e tyre mbulohen nga dika q quhet
ferexhe, pa t ciln nuk del asnj grua. [...] N
dimr, ajo sht prej plhure, ndrsa n ver,
prej materiali t thjesht ose mndafshi. Ather,
mund ta merrni me mend se sa leht maskohen
ato, nuk ka mundsi t dallosh zonjn e madhe
nga shrbtorja dhe sht e pamundur dhe pr
burrin m xheloz t njoh gruan e tij kur e takon
at. Dhe asnj burr nuk merr guximin t prek
apo t ndjek nj grua n rrug.
Kjo maskarad e vazhdueshme u jep atyre lirin
e plot pr t ndjekur paraplqimet e tyre, pa u
rrezikuar se mund t zbulohen. [...] Gjithashtu ato
nuk kan arsye q ti druhen inatit t burrave t
tyre. Ato gra q jan t kamura, kan n duart e
tyre t gjith pasurin q e marrin me vete n rast
divorci, plus nj shtese q burri sht i detyruar
tu jap. [...] sht e vrtet, ligji u lejon burrave
t ken katr gra, por nuk ka raste q nj burr
serioz t vendos ta prdor kt mundsi apo
q nj grua e nj rangu t lart t prjetoj nj gj
t till. Kur nj burr nuk sht besnik, dhe kto
gjra ndodhin, ai e mban dashnoren e tij n nj
shtpi m vete dhe e takon at sa m fshehtas q
t mundet, ka ndodh dhe me ju. [...]

Pra, si e sheh motr e dashur, sjelljet e njerzve

nuk ndryshojn kaq shum sa na bjn t
mendojm shkrimtart e ndryshm q udhtojn
n kto vende.
Montagu, f. 70-72.

Zonja Montagu ishte gruaja e

ambasadorit britanik n Perandorin
Osmane. Letrat e saj tregojn jo vetm talent
letrar, por edhe mprehtsi dhe njohje t
brendshme t shoqris osmane.

Duke patur parasysh ngjarjen e treguar

nga Mitrovici (burimi IV-32), vlersoni
nse zonja Montagu kishte t drejt n lidhje
me prparsit q ka veshja myslimane pr
grat q shkelin kurorn bashkshortore.
Prse zonja Montagu e krahasoi situatn e
grave osmane me at t grave britanike? Ishte
thjesht shpirti i kontradikts apo ajo kishte
argumente t qndrueshme pr kt?
Bni nj list me dallimet midis grave me
status t ndryshm shoqror n Perandorin
Osmane. Cilat ishin shkaqet kryesore t ktyre
dallimeve? Besimi fetar? Statusi shoqror?
Sjellja vetjake?

123

KAPITULLI V: Aspektet e krizs

Shum historian bien n nj mendje se gjat fundit t shekullit t 16-t Perandoria Osmane filloi t
dobsohej dhe se rnia e saj zgjati m shum se tre shekuj, deri n fund t shprbrjes s perandoris, n
fillim t shekullit t 20-t. T tjer studiues, q nuk pajtohen me kt tez, prcaktojn si fillimin e dobsimit
t Perandoris ose vitin 1683, kur rrethimi i dyt i Vjens nga osmant dshtoi dhe kur Perandoria filloi
t humb luftrat dhe territoret n Europ, ose fillimshekullin e 19-t, kur Perandoria Osmane u prfshi si
nga ana ekonomike, dhe nga ajo politike n sistemin botror t mbizotruar nga bota perndimore. Tema
e rnies s Perandoris Osmane, edhe pse sht trajtuar gjersisht n studimet historike t shekullit
t 20-t, nuk sht dika krejt e re. Kjo tem shfaqet shpesh n shkrimet e shekullit XVI XVII, ku
dijetart osman argumentonin se rendi i vjetr i mir i epoks s art t Sulejmanit I (1520-1566) ishte
shkatrruar nga trazirat dhe korrupsioni. Historiant e kan hedhur posht kt ide, duke e paraqitur si
nj mjet ideologjik t prdorur nga elita osmane n prplasjet e brendshme t saj. Studimet e kohve t
fundit nxjerrin gjithashtu n pah se Perandoria Osmane arriti ta kaprcente krizn e fundshekullit t 16-t
dhe fillimshekullit t 17-t nprmjet nj procesi modernizimi, monetarizimi dhe burokratizimi, i cili, n fakt,
ishte i ngjashm me ndryshimet q ndodhn n monarkit m t rndsishme europiane dhe aziatike t
fillimit t epoks moderne. Kshtu, kto studime mbshtesin tezn se shekujt e 17-t dhe 18-t nuk ishin
periudha t nj rnieje t vazhdueshme, por periudha t nj modernizimi t ndrlikuar, madje n shum
aspekte, ishin periudha zhvillimi dhe rritjeje.
Ky kndvshtrim nuk prjashton pranin e elementeve t krizs. Popujt q jetonin n Perandorin
Osmane, sikurse dhe popujt e tjer, n gjith botn e fillimit t kohs s re ishin nn ndikimin e kufizimeve
t ashpra dhe trysnive t mdha. Para s gjithash, mbijetesa fizike ishte shpeshher e pasigurt. T
mbjellat ishin t pambrojtura ndaj katastrofave natyrore. Zjarret shkatrronin si pasurin e vn mnjan,
edhe mjetet e domosdoshme pr ekzistenc; smundjet e papritura binin shpesh tek njerzit, t cilt, nga
ana tjetr, nuk kishin njohurit apo mjetet e domosdoshme pr ti kuruar ato. Pr shumicn e familjeve,
taksimi ishte nj sfid e madhe. Luftrat e jashtme u bn m t shtrenjta dhe dobsuan financat osmane.
Pr t rritur t ardhurat, autoritetet rritn taksat dhe zhvlersuan paran, megjithat kto mnyra nuk
mjaftuan pr t balancuar buxhetin e perandoris. Shitja e posteve zyrtare dhe ryshfetet e drejtprdrejta
ishin mnyra pr t trhequr kapitalin privat n funksionimin e shtetit, por ato bn q t krijoheshin nj
varg lidhjesh t parregullta, t cilat u lejonin grupeve t vogla t zyrtarve dhe ndrmjetsve t tyre t
zhvasnin burime si nga shteti, ashtu dhe nga taksapaguesit.
Ky kapitull dokumenton shtjellimin e krizave t ndryshme dhe prpjekjet pr t hartuar zgjidhje t
mundshme pr kto kriza. Njra rrugzgjidhje e mundshme ishte rivendosja e rendit t vjetr, ndrsa
nj tjetr ishte krkimi i rrugve dhe mnyrave pr t braktisur sistemin osman. Burimet n kt kapitull
paraqesin nj larmi zgjidhjesh t mundshme pr krizat e ndryshme, sikurse dhe pasojat serioze t disave
prej ktyre zgjidhjeve.

Va. Fatkeqsit natyrore

V-1. Zia e buks n Stamboll (1758)
At vit njerzit erdhn n Stamboll, pasi n zonat
e tjera kishte rn zia e buks. Kshtu q zia e
buks filloi dhe n kryeqytet dhe buka filloi t
124

paksohej. Prpara do furre buke qndronin

disa qindra burra. Ata i merrnin bukt gjysm t
pjekura. Njerzit e moshuar, grat dhe banort
e tjer [rajat] mbeteshin t uritur. [...] Pr kt
arsye, njerzit filluan t blinin sasi t mdha orizi.

PERANDORIA OSMANE

Si pasoj filloi t paksohej edhe orizi. Duke

patur parasysh se muaji i agjrimit po afronte
dhe se myslimant nuk duhet t vuajn gjat ktij
muaji, n muajin Shaban u lshua nj urdhr q i
garantonte dy ok70 oriz do personi. Megjithat,
ditn e fundit t muajit Shaban, disa qindra gra
t liga u futn me forc n dyqanin e nj tregtari
orizi, zimmi71. Njra prej tyre nxori nj thik t
madhe dhe sulmoi tregtarin zimmi. Ai u largua me
vrap dhe ato filluan t grabisin orizin. Komandanti
i jenierve, Nalband Mehmet pasha, pasi mori
vesh pr kt incident, shkoi n vendngjarje pr
t ndalur grabitjen. Jo vetm q nuk mundi ta
ndaloj grabitjen, por grat edhe e mallkuan dhe
e shan at. Ather komandanti drgoi korrierin
e tij, Kuzuxhu Mehmet agn tek veziri i madh.
Kur u kthye, Kuzucu Mehmet aga raportoi: Kur
shkova tek ai dhe i tregova kishte ngjar, ai ishte
duke dgjuar disa muzikant. Nuk u shqetsua
fare. Ai thjesht m tha t shkoja tek vendi n
fjal me rojen e jenierve. Shkuam atje. Grat
sapo e pan, u shprndan. Pas ktij skandali,
ditn tjetr, komandanti i jenierve u shkarkua
nga detyra dhe roja i jenierve [...] u emrua
komandant. Fal errave t forta, dy dit m pas
zbarkuan anije t mbushura me oriz dhe kshtu
q pati prsri oriz.
emdanizde, f. 16-17.

Rezervat ushqimore t qyteteve shum

t mdha si Stambolli shpesh vareshin
nga t mbjellat e provincave t ndryshme.
Pavarsisht nga prpjekjet e autoriteteve
osmane, periudhat e uris dhe t panikut ishin
t pamnjanueshme, dhe onin drejt rritjes s
mimeve dhe trazirave publike, t cilat mund
t shkaktonin edhe probleme n aspektin
politik. Prgjat periudhs s fillimit t kohs
s re, grevat e uris, shpesh t udhhequra
nga grat, ishin t zakonshme jo vetm n
Perandorin Osmane, por edhe n Europn
Perndimore,

70
71

Prshkruani mekanizmat ekonomik dhe

psikologjik t prdorur pr t prballuar
periudhat e krizave n Stamboll.
Pse ishin grat pjesmarrset kryesore n
grevat e uris?
A do t kishin mundur ato t plakisnin dyqanin
e nj tregtari mysliman orizi? A do t kishin
ndrhyr autoritetet m shpejt dhe m me
forc n kt rast?
V-2. Trmeti n Stamboll (1766)
[...] n ditn e tret, e cila ishte data 12 e muajit
Zilhixhe dhe 14 e muajit maj, e enjte [...] gjysm
ore pas lindjes s diellit, nj trmet i madh filloi
papritmas. Pr shkak t forcs s tij, njerzit i
humbn t gjitha shpresat pr jetn dhe ngrin,
pa br kurrfar lvizjeje. T gjitha ndrtesat,
njerzit dhe kafsht u shkatrruan. Ata q
shptuan, u penduan pr mkatet e tyre dhe iu
rikthyen besimit. Pas katr minutash, trmeti
ndaloi. Pas largimit t tymit, u vu re se Xhamia
e Pushtuesit ishte shembur plotsisht. Xhamia e
sulltan Bajazitit dhe ajo e Mihrimahut ishin dmtuar
rnd. Hani i shitsve t sheqerit, sheshi i faljeve
[Dua Mejdani] n pazarin e mbuluar, sikurse dhe
tregu i kapelebrsve dhe zona e Bezistanit ishin
dmtuar. Ishin dmtuar gjithashtu edhe Pallati i
Vjetr, muret e Stambollit [kalaja e Shtat Kullave],
Hani i Vezirit, Tregu i Skllevrve, si dhe hane dhe
xhami prej tulle dhe guri, sikurse edhe disa shtpi
prej druri. Edhe disa prej ndrtesave n Galata
dhe Uskudar ishin dmtuar. Edhe ato ndrtesa q
dukeshin t paprekura, kishin psuar dme q u
vun re m pas. Pallati i Ri, gjithashtu psoi disa
dmtime n struktur dhe mure. Doli se 4 000
njerz vdiqn. Dhe meq Stambolli ka formn e
nj trekndshi, nuk do ti mungojn trmetet dhe
zjarret.
emdanizde, f. 85-86.

Prse xhamit psuan m shum dme

se ndrtesat e tjera n Stamboll?

Mas peshe osmane rreth 1.283 kg

Nnshtetas jomysliman.

125

ASPEKTET E KRIZS

V-3. Murtaja n Bukuresht (1813)

N muajin tetor, vdekja prfshiu qytetin, n mnyr
t papar n asnj vend tjetr. Qyteti dukej sikur
do t shprthente, kshtu q ata u larguan dhe u
shprndan nga ti onin kmbt. Vendi mbeti i
shkret. E far mbeti pr t par? Ngado q t
ktheheshe do t dgjoje: Largohu, hape rrugn,
po kalojn kujdestart e kishs me t vdekurit,
tet apo ndoshta dhjet t vdekur njri mbi tjetrin,
t ndjekur nga nj turm njerzish t rreckosur dhe
fmij q qanin. Kta t fundit u vinin kishtarve pas
npr lagjet e varfra, derisa askush nuk mund ti
ndihmonte m me asgj; dhe pastaj dergjeshin t
vdekur n rrug, derisa kishtart e varrmihsit t
vinin pr ti hequr me karrocat e varrimit. Ndrsa
ne t gjallt, e konsideronim veten tashm t
vdekur dhe vinim vrdall si t hutuar. M pas,
ata filluan t varrosnin njri-tjetrin n kopshtet
e tyre, derisa edhe kto u mbushn plot. Aty ku
binte smundja, vetm nj ose dy nga dhjet
veta mund t mbeteshin gjall. Nganjher nuk
shptonte asnj njeri. Dhe vetm pak mbaheshin
ende n kmb; disa i kishin mbijetuar vet
smundjes, disa t tjer prej nafors. Priftrinjt
vdiqn npr kishat e tyre. Disa t tjer u larguan.
Kishat e shenjta mbetn pa njeri q ti drejtonte
dhe njerzve u thyhej zemra kur i shihnin ato n

kt gjendje. Lagjet e varfra mbetn bosh. Vdekja

ishte e tmerrshme dhe e pranishme kudo, nga
gushti deri n janar. Pas janarit, epidemia filloi
t shuhej, por asaj nuk i shptuan as familjet e
mdha, ndoshta prve atyre bojarve q u
mbylln brenda mureve t shtpive dhe ruheshin
me ushtar. Ndrsa ktu n Bukuresht, si mund ta
them, kishte njerz q i varrosnin t vdekurit, por
kishte raste kur qent i hngrn disa nga trupat e
varrosur jo shum thell npr kopshte nga frika
e smundjes. Si n fshatra, ashtu edhe n qytete,
banort q vdisnin i hanin qent, se nuk kishte
njeri q ti varroste. [...]
Dhe npr spitale grumbulloheshin pirgje me 100
trupa njerzish t zhveshur, t rinj, pleq, fmij,
t pasur e t varfr, dhe kta trupa fillonin e
fryheshin. M pas, ata hapnin gropa dhe i hidhnin
trupat njri mbi tjetrin, romt, bojart, hebrenjt
dhe arment, t gjith n nj vend.
Corfus, f. 340-341.

far ndryshimesh kombtare, shoqrore

apo fetare kishin rndsi n kto situata t
skajshme? do t thoshte t ishe i vdekur pr
s gjalli n qytetin e pllakosur nga murtaja?
N mnyr katastrofat bnin q humanizmi
t lihej mnjan?

Vb. Kriza politike n Stamboll

V-4. Zgjidhjet q jepen n ditarin e Koi beut
pr krizn e shtetit osman (rreth 1630)
E kam shkruar kt trajtes dhe ia kam drguar
t madhrishmit sulltan, q ai t marr vesh
problemet dhe arsyet e ndryshimeve t ksaj bote,
pasi duhet q me vullnetin e Zotit, tu gjej nj
rrugzgjidhje. N kt mnyr, sulltani mund t
ndreq gjrat. Duhet ta kemi t qart, s pari, se
baza pr rregullin e perandoris dhe t njerzve
jan rregullat fetare dhe ligji fetar, sheriati.
S dyti, sulltani duhet t trajtoj me mirsi dhe

126

t kujdeset pr t drejtat e t gjitha shtresave, t

dijetarve q merren me shtjet e nnshtetasve
t cilt besojn n Zot dhe t lufttarve q jan
gati t japin jetn e tyre n luft [gaza]. Gjithsesi,
ai duhet t ndshkoj dhe ti trajtoj ashpr t
padenjt. Gjithashtu, ai duhet t vzhgoj dhe t
zbatoj ligjet e sulltanve t mparshm, t cilat
jan ende n fuqi. Shpresohet q n kt mnyr
gjrat t prmirsohen dhe t vihet rregulli dhe
t rivendoset prestigji i shtetit. Rendi i takon
sulltanit.
Koi beu, f. 19.

PERANDORIA OSMANE

Gjat gjysms s dyt t shekullit

t 16-t dhe gjat shekullit t 17-t,
filluan t lvrohen gjersisht shkrimet politike
osmane, n t cilat prshkruheshin shenjat
e krizs politike dhe jepeshin sugjerime pr
prmirsimin e gjendjes. Megjithat, shumica e
kshillave prqendroheshin n masat q duhet
t ndrmerreshin pr t rivendosur rendin e
vjetr dhe jepnin pak zgjidhje praktike.
A kishte lidhje kshilla e Koi beut me
shkaqet konkrete t krizs apo ishte tepr
e prgjithshme? kshilla mund t kishin qen
m t prshtatshme?
V-5. T drguarit e princit moldav Kostandin
Mavrokordati argumentojn se n Stamboll
sht e nevojshme t korruptosh shum
njerz (1741)
Madhria Juaj, ju na qortoni pr dhuratat q kemi
dhn, por nuk mund tia kishim dal mban nse
nuk do ti kishim dhn ato; megjithat, nuk ishte
e drejt q t mos japim asnj dhurat, pasi jemi
n nj koh kur si Porta e vezirit t madh, ashtu
dhe t tjert rrotull tij jan shum t babzitur;
dhe gjithkush, madje edhe m pak i rndsishmi
prej tyre, sht br si lubi. Kur t krkojn dika,
n fillim e bjn me butsi, m pas fillojn dhe
shajn duke prdorur pushtetin e tyre, dhe n

fund t krcnojn; kshtu q sht e pamundur

t bsh ndryshe. Qeveri si ajo gjat sundimit
t Ibrahim Pashs72, nuk ka m tani n kt
Perandori; pas vezirit t madh, do zyrtar i lart i
pallatit t jashtm sillet si vezir i pavarur. Kryetari i
lajmtarve [aush-basha] sht po aq i fuqishm
sa dhe zvendsi i vezirit t madh [kethuda] dhe
kreu i klerikve [reisi] sht po njlloj i fuqishm.
Ata q ndjekin vezirin e madh jan lubi sikundr
ata q jan n pallatin e jashtm: Hajatin e dini
si sht, zvendsi i tij nuk e ka problem ti flas
drejtprdrejt agait t vajzave [darisadet]; ish
sekretari [iazegi], Ali-efendiu, flet n vend t tij dhe
gjithka varet prej tij; Molla Esadi sht kandidat
pr zyrn e myftiut, Pirizadeja sht kshilltar
privat, Kara Halif Efendizadeja sht tepr i
vlersuar, Amegi ka shum pushtet dhe sht m
i afrt me vezirin e madh sesa izrieli me agan
e vajzave. Pa prmendur ktu ata q jan m pak
t rndsishm si aushzadeja, Sairbeu dhe
disa t tjer, t cilt nse nuk i paguajm, do t
pickojn si grerza dhe do t hapin plag fatale.
Murgescu, f. 165-166.

Krahasoni rekomandimet e Koi beut me

realitetin e prshkruar nga t drguarit e
princit moldav. A ishin ryshfetet nj fenomen i
rastsishm apo nj sistem m vete? A kishte
mundsi t mos jepje ryshfete? rrezikoje
nse e bje kt?

Vc. Luftrat, kryengritjet dhe trazirat n popull

V-6. Fshatart largohen drejt qyteteve (1665)
Banort e fshatit Kokre dhe Gogjakovo n
rrethin [kaza] e Prilepit doln prpara gjykats
s sheriatit bashk me vojvodn Ibrahim, i cili
sht vojvoda i zons [has] s Prilepit, njra nga
pronat e vezirit ton t madh] [...] dhe deklaruan
se fshatrat e zons s siprprmendur jan t lira
dhe askush nuk duhet t ndrhyj atje. Gjithsesi,
guvernatori i prgjithshm [bejlerbeu], guvernatori
[sanxhakbeu] dhe zyrtart e tjer, bashk me
72

shum njerz dhe kalors t tyre, qndrojn atje

dhe prve se marrin ushqim falas, si p.sh. dele,
qengja, mjalt, vaj dhe prodhime t tjera, patn
guximin tu krkonin fshatarve para pr taksat
e papaguara [tekalif-i shaka], edhe pse ata nuk
e kan t drejtn pr t br nj gj t till. Pr
kt arsye, nnshtetasit [rajat] nga fshatrat
Veperani, Peshtani, Dunje dhe Kalen, q bjn
pjes n zonn e siprprmendur dhe jetojn atje
q nga kohra t lashta, u larguan nga fshatrat e
tyre m 1662, 1663 dhe 1664, dhe u vendosn n

Ibrahim pash Nevshehirli, vezir i madh, 1718-1730.

127

ASPEKTET E KRIZS

qytetet dhe fshatrat e rrethit [kaza] ton. Vojvoda

i tyre shkoi dhe u krkoi t ktheheshin mbrapsht
dhe pasi ata nuk pranuan, ai drgoi nj raport ku
krkonte t lshohej nj urdhr i drejt.
Prandaj u lshua ky urdhr, me kusht q n t
ardhmen, ktyre banorve t mos u bihet m n
qaf pr taksat e papaguara, pa patur nj urdhr
pr kt; banort q u larguan nga fshatrat e
siprprmendura dhe jan shnuar n regjistrat
[deftert] pr zonn duhet t shprngulen dhe t
kthehen n fshatrat dhe vendet nga t cilat kan
ardhur dhe t vendosen srish atje.
Odbrani, I, f. 282-283.

Prse u larguan fshatart nga fshatrat e

tyre? Si vepruan pas ksaj zyrtart? A
ishte i drejt veprimi i tyre?
V-7. Kryengritja e Mehmet aga Bojaxhi-oglus n Qipro (rreth 1680)
[...] nj histori e kryengritjes s agait t famshm
Mehmed Bojaxhi-oglu, q me sa duket ka
ndodhur rreth 1680-s. Kt histori e kam dgjuar
drejt e nga zotria i nderuar, zoti Benua Astier,
konsulli i Francs, i cili deri kt vit, 1788, n
mnyr dinjitoze ka drejtuar esnafin e nderuar
t tregtarve francez n Qipro [...]. Kto jan
fjalt e thna prej tij: Msova dika nga tradita
popullore dhe mora gjithashtu informacion t
muar nga goja e nj turku t moshuar 97 vje
dhe nj greku pothuajse t s njjts mosh, t
cilt kishin qen t dy dshmitar okular t nj
kryengritjeje q ka ndodhur n kt ishull rreth
80 vjet m par dhe ka zgjatur plot shtat vjet.
Ather Qiproja, ashtu si dhe Rodi dhe ishujt e
Arkipelagut [Egjeut], qeveriseshin prej admiralit
osman [Kapudan pasha]. Taksa vjetore [harai]
q i detyrohej Ports mblidhej nga nj mbledhs
i veant taksash [haraxhi]; maiishet-i mblidhej
pr admiralin; dhe taksa n natyr [nuzuli] shkonte
pr llogari t guvernatorit q e kishte drguar
admirali []
Agallart e Levkosias, t cilt her njri, e her
tjetri nuk i paguanin kto detyrime, filluan t
hahen e t grinden; m pas, ata rrokn armt dhe
sulmuan njri-tjetrin, derisa Mehmet aga Bojaxhi128

oglu i mposhti t gjith dhe u shpall udhheqs i

tyre dhe qndroi si kryengrits pr shtat vjet. Ai
i pagoi do vit mbledhsit t taksave t drguar
nga Porta shumn e caktuar, pr t ciln deri n
at koh mbledhsit t taksave i ishte dashur t
lutej, dhe mbajti nj pjes pr nevojat e veta. Ai
caktoi si administrator n do krahin [kazilik]
njerz besnik t tij. Kur Porta mori lajmin se aga
Bojaxhi-oglu nuk pranonte t nnshtrohej, drgoi
n Qipro me ushtri, olak Mehmet pashn, pr
t rivendosur rendin si m par. Ata hyn n
Levkosia, por pas disa muajsh, kur pashai u
prpoq t vendoste nn kontroll Bojaxhi-oglun,
kryengritsit e detyruan t largohej nga Levkosia
dhe t trhiqej n pronn [ifligun] e Qubat-oglus,
ku qndroi bashk me ushtrin pa br asnj
lvizje. U morn masa q lajmi pr gjendjen n
t ciln ndodhej ushtria t mos arrinte n ministri.
Megjithat, jo shum shum koh m pas, lajmi
mbrriti atje dhe menjher iu dha urdhr ifutoglu Ahmet pashs t nisej nga Karamania pr n
Qipro me ushtri pr t liruar olak Mehmet pashn,
dhe t hiqte qafe udhheqsin e kryengritsve.
Ahmet pasha veproi si ishte urdhruar, zbarkoi
n Akanthu, dhe marshoi drejt e n Kithraia,
pr t shtn n dor mullinjt, n mnyr q
kryengritsit t mos kishin mundsi t bluanin
drithin dhe kshtu t ndalonte furnizimet pr n
Levkosia, e cila ishte dhe qendra e kryengritjes.
Aty ai qndroi pr dy muaj, dhe olak Mehmeti
erdhi ta takonte. [...]
Qyteti mbeti pa buk dhe pashai q kishte
grumbulluar shum forca dhe mendonte se
askush nuk do t guxonte t dilte n krahun
e kryengritsve, i propozoi Bojaxhi-oglus q
t trhiqej, duke i drguar nj letr n t ciln i
siguronte jetn. Kryengritsi, duke par se pashai
kishte m shum forca n qytet, u arratis natn,
bashk me nj grup rojesh t besuara, dhe shkoi
s pari n Levkara dhe m pas n Levka, ku
zvendsi [qehajai] i pashait e zuri n befasi,
vrau 28 vet nga njerzit e tij dhe zuri 32 t tjer
rob. [...] I ndjekur nga t gjitha ant nga trupat e
pashait, n fshehtsi t plot, ai u drejtua pr n
Amokostos, duke shpresuar se atje do t mund t
gjente strehim, por para se t arrinte n kshtjell,
portat ishin mbyllur dhe ushtria e pashait u hodh

PERANDORIA OSMANE

mbi t dhe ushtart e pakt q i kishin mbetur.

Ai mundi t largohej vetm me gjasht burra pr
n Pila, m pas n Larnaka, duke patur si qllim
t shkonte n Lemesos, por u kap n rrethin e
Koilanonit dhe u soll n Levkosia, ku pashai e vari
po at nat. N mngjes, ai bashk me ndjeksit
e tij, u pan t ishin varur t gjall prej mjekre
n engela. Kshtu prfundoi kjo kryengritje pas
shtat vjetsh. T gjith mbshtetsit e tij dhe
disa udhheqs t tjer t kryengritjes u kapn
dhe u vran.
Qiproja nn regjimin turk, f. 32-35.

Cilat ishin alternativat e mundshme kur

njerzit ngrinin krye kundr Perandoris
Osmane? do t kishit br ju n vend t
tyre?
Krahasoni fatin e kryengritsve t ndryshm
n Perandorin Osmane. Sa e mundshme
ishte q t negocioje me autoritetet?

V-8. Raport, drguar paps, lidhur me

kryengritjen n iprovcit (1688)
Kjo thuhet pr kryepeshkopin [katolik] e Bullgaris,
Joan Stefan Knezhevi dhe Georgi Pejaeviin:
Pasi ishte bindur dhe nxitur nprmjet nj letre
personale nga perandori Leopold pr t ndihmuar
shtjen e krishter, kryepeshkopi i lartprmendur
drgoi, me trupat bullgare, kushririn e tij, Georgi
Pejaeviin, pr n Karansebesh dhe Siklovar,
pr t takuar gjeneralin Veterani. Gjat rrugs
[Pejaevii] u bashkua me ushtrin serbe dhe
bashk me forcat e pricipats s Vllahis morn
Orshovn dhe u pren kokat pothuajse t gjith
turqve.
Por kur n vitin 1688, i lartprmenduri Georgi,
bashk me trupat bullgare, katr kapitent e
Kopilovecit, katr t iprovecit dhe t tjer, bashk
me akit [husart] donin t shkatrronin kulln
e Tjokjolit73, ata u tradhtuan nga nj dezertor,
dhe mijra bullgar u vran n nj betej t
prgjakshme e cila filloi pran Kulovics, n t

ciln ata u shpartalluan trsisht. Pas betejs,

pjesa e mbetur e trupave u trhoq nga iproveci
dhe pr njfar kohe, ata mbrojtn me sukses
qytetin nga Tjokjoli, pa dashur t dorzohen, edhe
pse ai [Tjokjoli], duke prdorur faktin se ishte
i krishter, tentoi ti joshte ata duke u premtuar
poste dhe pasuri n Transilvani. N fund, qyteti u
mor nprmjet nj sulmi nga turqit dhe hordhit
tartare q arritn atje. do gj u shkatrrua dhe
u dogj, dhe njerzit u vran. Thuhet se pasuria e
madhe e grumbulluar gjat qindra vjetve dhe q
ishte shumuar gjat periudhs s gjat t paqes
u nxor nga qyteti me 100 karroca. Por asnjri nga
t krishtert atje nuk mund t shptonte gj tjetr
prve jets s tij, dhe ishin t pakt ata q ia
doln, sepse edhe kjo qe shum e vshtir.
Spisarevska, f. 201-202.

Pasi osmant u mundn n dyert e

Vjens (1683), ushtrit habsburgase
pushtuan Budn (1686) dhe Beogradin (1688),
duke krijuar iden se rnia e Perandoris
Osmane n Europn Juglindore ishte e
shpejt. Komuniteti katolik rreth iprovcit n
Bullgari u prpoq t prfitonte nga prparimi
i trupave habsburgase, por kryengritja dshtoi
dhe ky komunitet u shkatrrua, ndrsa ata q
shptuan u larguan n Vllahi dhe Transilvani.
Pse ngritn krye bullgart? Prse Tjokjoli
dhe trupat e tij t krishtera e shtypn
kryengritjen bullgare?
V-9 Serbt largohen nga frika e prndjekjeve
osmane (1690) dshmia e (Dhjakut)
Atanasije Gjakon Srbinit
Dhe serbt hipn n anije [...] Ishin rreth dhjet
mij anije dhe t gjitha u larguan prpjet rrjedhs
s lumit Danub, dhe arritn n qytetin e Buds, i
cili ishte nn sundimin e perandorit [habsburgas].
Dhe kshtu Zoti lshoi mbi tokn serbe t tri plagt
nga t cilat Davidi prjetoi vetm nj n qytetin e

73

Imre Tjokjoli, udhheqs i qndress s fisnikris hungareze kundr habsburgve. Me trupat e tij (kurucz), ai luftoi n krah t
osmanve n luftn e viteve 1683-1699.

129

ASPEKTET E KRIZS

tij: n fillim vdekje, pastaj shpat dhe mbytje n

uj dhe skllavri dhe uri t tejskajshme. Kshtu
q popullit serb nuk i mbeti rrug tjetr, por t
hante mish qeni dhe mishin e njerzve t vdekur
prej urie. E gjitha kjo ndodhi kur un isha atje dhe
syt e mi kan par trupat e vdekur t serbve
gjithandej npr rrugt e Beogradit. Fshatrat dhe
rrugt e tij ishin plot me t vdekur, t pavarrosur.
Ata q kishin mbetur t gjall n kmb, ishin
shprfytyruar, nuk u kishte mbetur asnj bukuri
njerzore, ishin nxir nga uria dhe fytyrat u ishin
br si ato t etiopianve. Ata vdiqn dhe vetm
m pak se nj e dhjeta e tyre mbijetoi.
Agapova-Ili, f. 134-135.

N vitet 1688-1689, sikurse dhe

bullgart katolik nga iprovci,
shum serb ortodoks bashkpunuan me
habsburgt. Megjithat, m 1690, osmant
edhe nj her fituan mbi ta dhe ripushtuan
Beogradin. N kto kushte, nj numr i madh
serbsh ortodoks u arratisn dhe u vendosn
n territore t kontrolluara nga habsburgt,
duke gzuar privilegje t mdha [Slloveni dhe
Hungari].
Prpiquni t veoni pjest ku Atanasije
Srbini i referohet Bibls dhe ato pjes
ku ai rrfen historin e tij. Cilat jan faktet e
padyshimta historike?
V-10 Kryengritja moldave kundr osmanve
(1711)
Dhe m pas princi Dumitrashko [Dumitrashkovoda]
thirri bojart e tij, ata q kishin qndruar me t,
mes t cilve mund t prmendim kancelarin
[logofatin] Nikolai Kostin, gjyqtarin [vornicin]
Joan Sturcan, gjyqtarin Jordaki Rusetin, dhe Ilie
Katargulin, mbajtsin e thesarit [vistiernicin], dhe u
tha se kishte thirrur rust dhe se ata ishin tashm
duke kaluar lumin Prut n Zagarance.
Kur dgjuan kto fjal, t gjith bojart u gzuan
dhe t lumtur i than princit [vodas]: sht gjja
m e mir q mund t bnit, madhria juaj,

130

sepse kishim frik se do t dorzoheshit tek

turqit. Dhe ne kishim menduar, se nse ju do t
dorzoheshit tek turqit, ne do tju braktisnim dhe
do tju pruleshim rusve. Dhe tani ata ishin t
knaqur. Vetm gjyqtari Jordaki Ruseti tha: Ju
keni marr nj vendim t nxituar, madhria juaj,
duke u krkuar ndihm rusve. Do t kishte qen
m mir t kishit pritur, madhria juaj, pr t par
se far mimi ka ndihma e tyre.
Princi Dumitrashko u prgjigj me kto fjal: Nuk
kishte m koh pr t pritur, pasi kisha frik se
turqit do m kapnin. Shumica prej jush tashm
m kan braktisur, ndrsa ju t tjert nuk mendoni
ashtu si un.
M pas, princi Dumitrashko i hipi kalit dhe vajti t
takohej me rust n lumin Prut [...].
M pas moldavt, sapo pan rust dhe ngaq
ishin msuar t plakitnin kur fillonin rrmujat,
ca me urdhr e ca pa urdhr nisn ti vrisnin e ti
kapnin robr turqit, n Jashi e n zona t tjera,
kudo q mund ti gjenin, n t gjith vendin. Dhe iu
morn parat, pasurit, kuajt, rrobat, qet, delet,
mjaltin, vajin dhe gjithka tjetr q mund t gjenin.
Dhe dyqanet e ushqimeve u zbrazn n rrug, q
edhe fmijt t merrnin dika. Edhe plakat morn
rrush t that, fiq e kikirik. Edhe ata turq q nuk
i vran, i uan gjysm t zhveshur si skllevr tek
princi. Disa prej tyre u strehuan nga shokt. M
pas, kta turq u shrbyen atyre q i strehuan.
Neculce, f. 540-542.

Lufta ruso-turke e viteve 1710-1711 zgjoi

shpresat e ortodoksve t Europs
Juglindore, duke menduar se Pjetri i Madh
(1682-1725), i cili kishte thyer Suedin n vitin
1709, do t mund ti lironte ata nga sundimi
osman. Princi moldav, Dimitrie Kantemiri (1693;
1710-1711) u bashkua me rust, por nuk mundi
t parandalonte disfatn e tyre prfundimtare
n betejn e Stanileshtit (1711).
A i bindeshin plotsisht bojart princit
apo ata kishin planet e tyre politike?
Krahasojeni kt me burimin II-21.

PERANDORIA OSMANE

Cilat ishin arsyet pr dhunn kundr turqve

gjat kulmit t kryengritjes? A ishin dakord
t gjith moldavt e krishter me dhunn e
ushtruar? Cilat mund t ken qen arsyet q
disa prej tyre i ndihmuan turqit?

ta bnte. Pas tri orsh diskutimi, komandanti

osman [beu] erdhi me tet shoqrues dhe dorzoi
zyrtarisht kshtjelln.
Kshtjella e Dubics, ose t themi m mir,
rrnojat prej guri, u pushtuan dhe ran n duart e
ushtris austriake.
Sljivo, p. 91-92.

V-11. Ditari i nj oficeri habsburgas q

prshkruan rrethimin e Dubics (1788)
M 22 gusht, beteja pr marrjen e Dubics
ishte akoma m e ashpr. Loudoni74 u habit nga
qndresa e atyre q mbronin qytetin e Dubics,
prandaj ai dha urdhr q qyteti t digjej. N orn
11, nisn shprthime vdekjeprurse topash, q
i vun flakn qytetit. Menjher pas shuarjes
s zjarrit nga ata q e mbronin at, 24 njerz u
avitn n muret e qytetit, duke synuar t hidhnin
nj sasi me lnd t djegshme n muret prej druri,
por mbrojtsit i vun re dhe i zbrapsn. Hedhja e
lndve t djegshme vazhdoi edhe n datn 23
gusht. Pr ti penguar mbrojtsit n prpjekjet e
tyre pr t shuar zjarrin, filluan goditjet me topa
n drejtim t qytetit. Kalaja e Dubics u dogj
prgjat gjith nats ndrmjet 23 dhe 24 gushtit
dhe zjarri i topave vazhdoi papushim. M pas,
m 25 gusht, dy bateri, me tre topa secila, u
vendosn pran mureve t kshtjells. Zjarri u
prqendrua n hyrjen e kshtjells dhe goditja
me topa oi n shkatrrimin e kshtjells s
Dubics. Por edhe pas ksaj, t rrethuarit nuk u
dorzuan. Beteja vazhdoi m 26 gusht, ku nga
pas mureve t mbetur t kshtjells, mbrojtsit
u prgjigjn me t shtna armsh dhe topash.
Ata q sulmonin qytetin, hapn zjarr me t gjitha
mjetet. M pas, rreth ors tet t mngjesit, t
shtnat nga kshtjella u shuan. Rreth ors nnt,
nga kshtjella u drgua dikush n shtabin e kampit
austriak pr t biseduar. Ai krkoi armpushim
dhe austriakt pranuan. N emr t trupave t
garnizonit, ai propozoi tu dorzonte kshtjelln,
por me kushtin q mbrojtsit t liheshin t lir t
largoheshin. Austriakt nuk pranuan dhe krkuan
nj dorzim pa kushte. Burri krkoi tri or koh
pr ta biseduar kt me trupat e tij, ka iu lejua
74
75

A luftuan mir osmant n Dubic?

Gjithsesi, prse u dorzuan ata?
V-12. Mungesa e siguris gjat udhtimit
npr Shqipri
Njher kaluam nj ast drithrues. Gjendeshim
n nj vend t shesht, kur papritmas, pas shpine
u shfaqn gjasht shqiptar t armatosur gjer n
dhmb. Ushtart e pararojs i trhoqn kapistrn
kuajve dhe i kthyen mbrapsht, hoqn pushkt nga
krahu dhe qndruan mbi yzengji, gati pr do t
papritur. Mund t them se teksa kta malsor
afroheshin, dora ime krkonte n xhep revolverin
q kisha aty. Ushtart u shprndan, sikur do
bheshin gati pr t qlluar. Por shqiptart, edhe
pse dukeshin si luftarak, nuk kishin aspak qllime
t tilla. Madje ata u knaqn nga frika q i pushtoi
turqit, t cilve as q ua hodhn syt, edhe pse
mua m buzqeshn dhe m prshndetn teksa
kaluan.
Fraser, f. 237-38.

A favorizonte mbajtja n mas e armve,

zhvillimin e Europs Juglindore n shekujt
e 18-t dhe 19-t? Argumentoni n mbshtetje
dhe kundr ksaj ideje.

V-13. Bastisja e Kazanlikut nga Topal

Ibrahimi (1809)
Nj bastisje e till u krye nga kaakt [daglit]
n prill t 1809-s, n qytetin e Kazanlikut75, nn
udhheqjen e Topal [alaman] Ibrahimit, i cili n
astin q hyri n qytet [...] mblodhi prijsat [ajan] e
zons dhe kryetarin [myftarin] e banorve [rajave]

Komandati i ushtris habsburgase.

Qytet n Malet Ballkan, n Bullgarin Qendrore.

131

ASPEKTET E KRIZS

pr t marr vesh se sa taksa paguante qyteti

dhe kujt. [...] M pas, Topal Ibrahimi u tha atyre se
nuk do ta shkatrronte qytetin apo nuk do ti vinte
zjarrin, nse ata do t mblidhnin t njjtn sasi
taksash pr t dhe nse do t drgonin nj lajmtar
t shpejt n Stamboll pr t ndrmjetsuar pr
nj ferman me Sulltan Mahmudin, n mnyr
q ai vet (Topal Ibrahimi) t mblidhte taksat pr
dhjet vitet e ardhshme.
[...] Por pasi mori parat e mbledhura, Topal
Ibrahimi i tha kryetarit t qytetit, Stojan Nikolovit:
Po t jap kt letr (e cila ishte e hapur) pr
Mustafa Bajraktarin, i cili sht tani vezir n
Stamboll dhe nse pr 40 dit ju nuk m sillni
fermanin, do ta bj qytetin shkrumb e hi. Deri
ather do t qndroj ktu me njerzit e mi dhe
do t pres afatin. Ndrkoh, duhet ti urdhroni
njerzit tuaj t na ushqejn me byrek dhe pula.
Shpresoj q e kuptove.
[...] Ditn kur skadoi afati i dhn, Topal Ibrahimi,
i zemruar tej mase q kryetari e kishte gnjyer,
doli vetm dhe vrau n rrug me shigjet Kristo
Tomovin. Kjo u mor si sinjal pr t vrar t
krishtert, t cilt ishin ngujuar brenda shtpive
t tyre.
Stambolski, f. 28-30.

Gjat dekadave t para t shekullit

t 19-t, mjaft udhheqs ushtarak,
disa prej t cilve kishin funksionin e taksambledhsve, filluan t vinin sundimin e vet mbi
disa provinca osmane, duke prfituar nga fakti
se pushteti qendror u dobsua nga lufta me
Rusin dhe nga kryengritjet e jenierve n
Stamboll, dhe nuk mund t siguronte autoritetin
e tij. sht ironik fakti se Mustafa Bajraktari,
i cili kishte nisur karriern e tij si ajan, n
Bullgarin Veriore dhe ishte br vezir i madh
(1808), ishte vrar n Stamboll, n nntor t
vitit 1808, pra 5 muaj para se Topal Ibrahimi t
drgonte kryetarin e Kazanlikut tek ai.
76

Shpjegoni mnyrn gjysmligjore t

plakitjes s prdorur nga Topal Ibrahimi.
Prse ai thjesht nuk e sulmoi dhe plakiti
qytetin? A ishte ai nj bandit i zakonshm
apo nj njeri me ambicje politike? Cilat ishin
dallimet ndrmjet vendasve t fuqishm dhe
kaakve?
V-14. Ndrthurja e fatkeqsive n rrfimin
e msuesit bullgar Todor nga Pirdopi, afr
Sofjes (1815-1826)
Le ta din dhe t vrasin mendjen t gjith ata
q po e lexojn apo po e dgjojn kt histori,
se far donte t tregonte Zoti me zemrimin e
tij tani, dika q nuk ka ndodhur kurr m par,
q nga krijimi i ksaj bote. N vitin 1814, Zoti
drgoi nj ndshkim apo murtaj nga lindja n
perndim dhe gjysma e njerzve vdiqn. Kishte
patur edhe m par epidemi murtaje, por
asnjra prej tyre nuk kishte marr kaq shum
jet. Q ather deri m 1820, gjat sundimit
t t mallkuarit Sulltan Mahmud76, Zoti na dha
paqe [...] Dhe n mars t viti 1821 u shfaq nj
djall nga Janina, i quajtur Ali Pasha, i cili ngriti
krye kundr sulltanit. Sulltani grumbulloi nj
ushtri prej 500 000 vetash pr t luftuar me t,
por ishte e pamundur q ai t mposhtej, pasi
kshtjella e tij ishte shum e fort. Ushtria e
sulltanit qndroi atje pr nj koh shum t
gjat dhe dogji shum fshatra dhe qytete, mori
peng dhe vrau shum t krishter, ka oi n
rritjen e mimit t miellit n 60 gurush pr nj
kile77. Kjo oi drejt nj urie shkatrruese mes
njerzve t varfr. M pas, m 25 mars, u
shfaq nj tjetr djall nga Vllahia, Vllah beu78, i
cili mblodhi nj ushtri, nisi nj kryengritje dhe
filloi t plakiste fshatrat. M pas, nga t gjitha
ant e Turqis Europiane [Rumelis] u drguan
ushtri pr t luftuar kundr tij. Ata dogjn
shum fshatra prgjat Danubit, sikurse dhe
vran dhe zun rob shum njerz.

Mahmudi II (1808-1839).
Njsi mase osmane q luhatet n vende t ndryshme nga 25-400 l.
78
Do t thot Princi i Vllahis; nuk sht e qart nse i referohen Aleksandr Ipsilantit, i biri i nj ish-princi t Vllahis, i
cili udhhoqi kryengritjen greke kundr turqve, apo Tudor Vladimireskut (1780-1821), udhheqsit t revolucionit n Vllahi,
n vitin 1821.
77

132

PERANDORIA OSMANE

M pas, i mallkuari sulltan dha nj urdhr dhe

patriarku Grigori Nepitashi u trhoq zvarr
nga kisha gjat meshs dhe u var ditn e dyt
t Pashkve. Shum njerz u vran at dit,
disa u varn, ndrsa t tjer u masakruan:
21 peshkop dhe ndihmsit e tyre, murgj,
priftrinj, dhjak. M pas, ata filluan t vrisnin
t krishtert. Vetm Zoti e di se sa t krishter
u vran; ishin disa bullgar, shum grek
dhe shqiptar [arnaut] t gjith t vrar n
Stamboll. Grat dhe fmijt u mbytn n det.
M pas, nj ushtri doli nga Stambolli dhe u

drejtua n More, ku vrau shum njerz npr

fshatra. Banort e Mores u prpoqn t
largoheshin nprmjet detit dhe u grumbulluan
n nj ishull, megjithat shum prej tyre u
vran atje.
Georgieva, Tzanev, f. 356-357.

Vlersoni shpjegimin e dhn nga Todori

prej Pirdopi n lidhje me fatkeqsit e
ndryshme t fillimshekullit t 19-t. A jeni n
nj mendje me t?

133

Bibliografia

 Marija Agapova-Ili, Iustrovana istorija Beograda

[Histori e ilustruar e Beogradit], Beograd 2002.
 Metin And, Turkish Miniature Painting. Sixtyeight Miniatures in full colour and one hundred and
seven black and white illustrations [Piktura turke n
miniatur. Gjashtdhjet e tet miniatura me ngjyra
dhe njqind e shtat ilustrime bardh e zi], botimi IV,
Stamboll 1987.
 Ivo Andri, The Development of Spiritual Life in
Bosnia under the Influence of Turkish Rule [Zhvillimi
i jets shpirtrore n Bosnj nn influencn e
sundimit turk], Durham and London 1990.
 Ch. A. Antoniadi. Archeio Eggrafon Skyrou
[Arkivi i dokumenteve t Ishullit t Qipros], Athin
1990.
 Spyros Asdrachas (red.), H oikonomiki domi
ton valkanikon choron sta chronia tis othomanikis
kyriarchias [Struktura ekonomike e vendeve t
Ballkanit n periudhn e sundimit osman, n shekujt
XV XIX], Athin 1979.
 Aikpaa-zde, Tevarih-i l-i Osman [Historia e
Dinastis Osmane] (redaktuar nga Nihal Atsiz) n
Osmanli Tahirleri, Stamboll 1945.
 mer Ltfi Barkan, Trkiyede Toprak Meselesi.
Toplu Eserler 1 [shtja Agrare n Turqi,
Prmbledhje 1], Stamboll 1980.
 Mula Mustafa Sevki Baeskija, Ljetopis (17461804) [Kronik (1746-1804)], Sarajev 1968.
 Gustav Bayerle, Pashas, Beys and Efendis: a
historical dictionary of titles and terms in the Ottoman
Empire [Pashallart, bejlert dhe efendilert: fjalor
historik i ofiqeve dhe shprehjeve n Perandorin
Osmane], Stamboll 1997.

134

 N. A. Bees, Bibliograhische Notizen und

Nachrichten, Byzantinisch-Neugriechische
Jahrbcher, 70 (1928-1929), f. 526-528.
 BOA, CA 3126 (=Babakanlik Osmanli Arivi
Cevdet Adliye 3126).
 Fra Bono Benic, Ljetopis Sutjeskog samostana
[Kronika e Manastirit t Sutjesks], Sarajev 1979.
 Nicolaus H. Biegman, The Turco-Ragusan
Relationship. According to the Firmans of Murad III
(1575-1595) Extant in the State Archives of Dubrovnik
[Marrdhniet turko raguziane sipas fermaneve t
Muratit III (1575-1595) t cilat ruhen n Arkivin e
Shtetit n Dubrovnik], Hag Paris 1967
 Rudjer Boskovic, Dnevnik putovanja iz Carigrada
u Poljsku [Ditari udhtimit nga Kostandinopoja n
Poloni], Zagreb 1951.
 Lord Broughton, Travels in Albania and Other
Provinces of Turkey in 1809 and 1810. [Udhtime
n Shqipri dhe provinca t tjera t Turqis n 1809
dhe 1810.] Londr 1855.
 Bulgarska Istoricheska Biblioteka [Biblioteka
historike bullgare], IV, Sofje 1931.
Cantemir,
 Dimitrie
Descrierea
Moldovei
[Prshkrim i Moldavis], Bukuresht 1973.
 Dimitrie Cantemir, Opere complete [Vepra t
plota] (red Virgil Cndea), VIII/II, Bukuresht 1987.
 Cltori strini despre rile romne [Udhtart
e huaj pr tokat rumune], I-IX, Bukuresht 19681997.
 Cellzde Mustafa, Selim-nme [Prkushtim
Selimit] (redaktor Ahmet Uur, Mustafa uhadar),
Ankara 1990.

PERANDORIA OSMANE

 Constituiile
Aprobate
ale
Transilvaniei
[Kushtetutat e miratuara t Transilvanis], Kluzh
1997.
 Ilie Corfus, Cronica meteugarului loan
Dobrescu [Kronika e mjeshtrit Joan Dobrescu],
Studii i articole de istorie, VIII, 1966.
 Yildrm Dursun, Trk Edebiyatnda Bektai
Tipine Bal Fkralar [Anekdota rreth arketipit
bektashi n letrsin turke], Ankara 1976.
 G. Elezovi, Turski izvori za istoriju Jugoslovena
[Burime turke pr historin e jugosllavve], Beograd
1932.
 Evlija elebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim
zemljama [Shnime udhtimi. Pjest pr tokat
jugosllave], Sarajev 1996.
 Evlija elebi Seyahatnmesi [Udhtimet e Evlija
elebiut] (eds. Ycel Dali, Seyit Ali Kahraman,
Ibrahim Sezgin), vll. V, Stamboll 2001.
 Foster John Fraser, Pictures from the Balkans.
[Tablo nga Ballkani] New York 1906.
 Tahsin Gemil, Relaiile rilor Romne cu
Poarta Otman n documente turceti (1601-1712)
[Marrdhniet e tokave rumune me Portn Osmane
n dokumenet turke (1601-1712)], Bukuresht 1984.
 Tsv. Georgieva, V. Kitanov, Documenti za
istorijata na bulgarskija narod prez 15-17 Vek
[Dokumente pr historin e Bullgaris n shekujt
XV-XVII], 1. Blagoevgrad 1991.
 Tsv. Georgieva, D. Tzanev (eds.), Hristomatija
po Bulgarska Istorija [Krestomaci pr historin e
Bullgaris], vll. 3, Pleven 1982.
 Ferdo Gestrin, Milko Kos, Vasilij Melik,
Zgodovinska itanka za 6. razred osnovnih ol,
Ljubljan 1971.
 G. Giannoulis, Codikas Trikkis [Kodeksi i Trikit],
Athin 1980.

 Vedran Gliga, Govori protiv Turaka [Fjalime

kundr osmanve], Split 1983.
 Gvahi, Pendnme [Libri i Kshillave] (red M.
Hengirmen), Ankara 1983.
 Klara Hegyi, Vera Zimanyi, The Ottoman
Empire in Europe, [Perandoria Osmane n Europ]
Budapest 1989.
 Hezarfen Hseyin Efendi, Telhsl Beyn f
Kavnin-i l-i Osman [Prmbledhje me shnime
e Hezarfen Hseyin Efendiut pr ligjet e Shtpis
s Lavdishme t Osmanve] (red Sevim lgrel),
Ankara 1998.
 Frdric Hitzel (red.), Enfants de langu et
Drogmans, Stamboll 1995.
 Colin Imber, Ebus-Suud: The Islamic Legal
Tradition [Tradita ligjore islamike], Stanford 1997.
 Halil Inalck, The Ottoman Empire. The Classical
Age 1300-1600 [Perandoria Osmane. Periudha
klasike 1300-1600], Londr 1973.
 Halil Inalck (red.) Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter
Sancak-i Arvanid [Kopje e defterit t provincs
Arvanid nga viti 835 i Hegjirs], botimi II, Ankara
1987.
 Istoria tou Ellinikou Ethnous [Historia e kombit
grek], t. 11-12, Athin 1975.
 Ronald C. Jennings, The Judicial Registers (er
Mahkeme Sicilleri) of Kayseri (1590-1630) as a
Source for Ottoman History [Regjistrat gjyqsor t
Kajzerit (1590-1630) si burim pr historin osmane
(tem doktorature e pabotuar], 1972, Universiteti i
Kalifornis, Los Angeles; Mikrofilmat e universitetit,
Ann Arbor, Michigan).
 Ronald C. Jennings, Christians and Muslims
in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World,
1571-1640, [T krishtert dhe myslimant n Qipron
dhe Tokat e Mesdheut Osmane] Nju Jork Londr
1993.

135

BIBLIOGRAFIA

 David Jones, A complete history of the Turks,

[Historia e plot e turqve] Londr 1719.
 Esther Juhasz (red.), Sephardi Jews in the
Ottoman Empire. Aspects of Material Culture,
[Hebrenjt Sefardi n Perandorin Osmane,
Aspekte t Kulturs Materiale] Jerusalem 1990.
 Ahmet Kala (red.), Istanbul Ahkam Defterleri.
Istanbul Finans Tarihi I (1742-1787) [Defteri i
Stambollit me dekretet e Kshillit Perandorak.
Historia financiare e Stambollit I (1742-1787)],
Stamboll 1998.
 Koi Bej Risalesi [Memorandumi i Koi Beut]
(red. Ali Kemal Akst), Stamboll 1939.
 Ioannis Koliopoulos, Ioannis Chassiotis (red.),
H neoteri kai synchroni Makedonia [Maqedonia e
kohve t reja dhe bashkkohore], vll.I, Maqedonia
gjat sundimit osman, Athin-Selanik n.d.
 Benedikt Kuripesic, Putopis kroz Bosnu, Srbiju,
Bugarsku i Rumeliju 1530 [Udhtim npr Bosnj,
Serbi, Bullgari dhe Rumeli 1530], Sarajev 1950.
 Le voyage dOutremer, de Bertrandon de la
Broquiere, Beograd 1950.
 Bernard Lewis (red.), The World of Islam. Faith,
People, Culture. [Bota e Islamit. Besimi, Njerzit,
Kultura] Londr 1997.
 Siz Harry Luke, Cyprus under the Turks, 15711878, [Qiproja nn sundimin turk, 1571-1878]
Londr 1969 (botimi i par: 1921).
 Makarios Melissenos (Melissourgos), The
chronicle of the siege of Constantinople April 2 to
May 29 1453, Book III, 3-13 inclusive, Chronicon
Maior, in The fall of the Byzantine Empire. A
Chronicle by George Sphrantzes 1401-1477.
[Kronika e rrethimit t Kostandinopojs nga 2 prilli
deri 29 maj 1453, libri III, prfshir 3-13, Chronicon
Maior, n Rnia e Perandoris Bizantine. Kronik
nga George Sphrantzes 1401-1477.] Prkthyer nga
Marios Philippides, Amherst 1980.

136

 I. Menounos, Kosma tou Aitolou. Didaches kai

viografia [Kozma Etolu, msimet dhe biografia],
Athin1980.
 Konstantin Mihailovi iz Ostrovice, Janiareve
uspomene ili turska hronika [Kujtimet e jenierve
apo Kronika turke] (red. ore ivanovi), Beograd
1966.
 Andjelko Mijatovic, Uskoci i krajisnici [Uskott
dhe kufitart], Zagreb 1974.
 Andjelko Mijatovic, Zrinsko-Frankopanska urota
[Komploti i Zrinskit dhe Frankopanit], Zagreb 1999.
 Vesna Miovic-Peric, Na razmedju [N vijn
ndarse], Raguz 1997.
 Adventures of Baron Wenceslas Wratislaw of
Mitrowitz. What he saw in the Turkish metropolis,
Constantinople; experienced in his capacity; and
after his happy return to his country, committed to
writing in the year of our Lord 1599. [Aventurat e
Baronit Wenceslas Wratislaw i Mitrovics. far
pa ai n metropolin turk, Kostandinopoj; at q
prjetoi vet dhe pas kthimit n vendin e tij e hodhi
n letr, n vitin e Zotit 1599.] Prkthyer nga origjinali
Bohemian nga A. H. Wratislaw, Londr, Bell & Daldy,
1862; prkthimi greqisht: I Konstantinoupolis kata
ton 16o aiona (1591-1596), prkthyer nga Ioannis
Ep. Dryskos, Athin 1920.
 Lady Mary Wortley Montagu, The Turkish
Embassy Letters [Letrat e ambasads turke] (red
Anita Desai & Malcolm Jack), Londr 1994.
 Bogdan Murgescu (koord.) Istoria Romniei n
texte [Historia rumune n tekste], Bukuresht 2001.
 Ioan Neculce, Opere, Letopiseul rii Moldovei
i O sam de cuvinte [Vepra. Kronika e Moldavis
dhe disa thnie] (red Gabriel trempel), Bukuresht
1982.
 Mehmet Neri, Kitab- Cihannma [Nj dritare n
historin botrore] (red. F.R. Unat & M. A. Kymen),
Ankara 1957.

PERANDORIA OSMANE

 Nicolas de Nicolay, Dans lempire de Soliman le

Magnifique (red. Marie-Christine Gomez-Graud,
Stphane Yrasimos), Paris 1989.

Minus) n Rnia e Perandoris Bizantine. Kronik

nga George Sfrances 1401-1477.] E prkthyer nga
Marios Philippides, Amherst 1980.

 Odbrani tekstovi za istorijata na makedonskiot

narod [Tekste t zgjedhura pr historin e popullit
maqedon ], I-II, Skopje 1975.

 Y. D. Spisarevska, Chiprovskoto vastanie i

Evropejskijat svjat [Kryengritja e Qipros dhe bota
europiane], Sofje 1988.

 Osmanski Izvori za Isljamizatzionnite Protzesi

na Balkanite [Burime osmane pr proceset e
islamizimit n Ballkan] (red Eugeni Radushev et
alia), Sofje 1990.

 Hristo Stambolski, Avtobiografija. Dnevnitzi.

Spomeni [Autobiografi. Ditare. Kujtime], Sofje
1972.

 Peevi Ibrahim Efendi, Peevi Tarihi [Historia e

Peevit] (red Bekir Stk Baykal), vll. II, Ankara
1992.
 A. Philippidis-Braat, La captivit de Palamas
chez les Turcs: Dossier et commentaire, Travaux
et mmoires, 7 (1979), f. 109-222.
 Radovan Samardi, Beograd i Srbija u spisima
francuskih savremenika XVI-XVII vek [Beogradi dhe
Serbia n shnimet e bashkkohsve francez n
shekujt XVI-XVII], Beograd 1961.
 Hans Schiltberger, Travel Notes, [Shnime
udhtimi] Sofje 1971.
 The Serbian Epic Ballads. An Anthology. [Baladat
epike serbe. Antologji] Prkthyer n vargje anglisht
nga Geoffrey N. W. Locke, Beograd 1996.
 Stanford, J. Shaw. The Jews of the Ottoman
Empire and the Turkish Republic, [Hebrenjt e
Perandorise Osmane dhe Republiks Turke]
Houndmills 1991.
 Galib Sljivo, Bosna i Hercegovina 1788-1812
[Bosnja dhe Herzegovina 1788-1812], Banja Luka
1992.
 George Sphrantzes, The fall of the Byzantine
Empire (Chronicon Minus), in The Fall of the Byzantine
Empire. A Chronicle by George Sphrantzes 14011477. [Rnia e Perandoris Bizantine (Chronicon

 Bernard Stulli, Zidovi u Dubrovniku [Hebrenjt

n Raguz], Zagreb 1989.
 Synaxaristis Neomartyron [Prmbledhje biografish t martirve t rinj], Selanik 1984.
 emdanizde Sleyman Efendi, Tari-i-mrittevarih [Histori] (red Mnir Aktepe), Stamboll 1978.
 Taylesanizde Hafiz Abdullah Efendi Tarihi.
Istanbulun uzun drt yili (1785-1789) [Historia e
Taylesanizde Hafiz Abdullah Efendiut. Katr vitet
e gjata t Stambollit (1785-1789)] (red Feridun
Emecan), Stamboll 2003.
 Sture Theolin, The Swedish Palace in Istanbul,
[Pallati suedez n Stamboll] Stamboll 2000.
 Maria Todorova, Podbrani Izvori za Istorijata na
Balkanskite Narodi XV-XIX vek [Prmbledhje me
burime pr historin e popujve t Ballkanit n shek.
XV-XIX], Sofje 1977.
 Turski Iavori za Istorijata na Pravoto v Bulgaskite
Zemi [Burime turke pr historin e s drejts n
tokat bullgare] (red Bistra Tzvetkova], vll. 2, Sofje
1971.
 Cyryla Vazvazova-Karateodorova (red.) Nepresahvashti Izvori. Documentalni Materiali za Istorijata
na Plovdiv i Plovdivsko [Burime t qndrueshme.
Dokumente lidhur me historin e Plovdivit dhe
krahins s Plovdivit], Plovdiv 1975.

137

BIBLIOGRAFIA

 P. Zerlentou, Systasis tou Koinou ton Mykonion

[Kushtetuta e komunitetit t Mikonos], Hermoupolis
1924.

Hartat
 Harta 2: The Periodical Historical Atlas of Europe
[Atlasi Periodik Historik i Europs], Christos Nussli
2002, www.euroatlas.com

138

Koordinatort
Koordinatori i prgjithshm
Kristina Koulouri, kryetare e Komisionit pr Msimdhnien e Historis t CDRSEE, sht profesore e
Historis Moderne n Universitetin e Peleponezit (Greqi). Ka lindur m 1962 n Athin, kreu doktoraturn
n Paris I-Pantheon, Sorbon, n janar t vitit 1990. N vitin 1994 ka fituar mimin Nicolas Svoronos pr
krkimet dhe botimet shkencore n fushn e historis. Ka qen antare e grupit pr projektin e Kshillit t
Europs T Msuarit dhe Msimdhnia e Historis s Europs n shekullin e 20-t (1996-2000). Ajo ka
qen antare e komisioneve shkencore pr autorizimin e teksteve t historis n shkollat e mesme greke;
koordinatore e projekteve mbi historin e teksteve shkollore dhe mbi historin e Komitetit Olimpik Helen.
Gjithashtu sht autore e disa librave dhe artikujve mbi msimdhnien e historis, historis s historiografis,
teksteve shkollore, kujtess kombtare dhe identitetit kombtar dhe historis s sporteve. Botimet kryesore:
Dimensions ideologique de lhistoricite en Grece (1834-1914); Les manuels scolaires dhistoire et de
geographie, Frankfurt, Peter Land, 1991; Sport et societ bourgeoise. Les associations sportives en Grece
1870-1922, Paris, LHarmattan, 2000; Clio in the Balkans. The Politics of History Education, Thessaloniki,
CDRSEE, 2002 (editor); Athens, Olympic City, 1896-1906, Athens, IOA, 2004 (editor). .
Libri i puns 1 Perandoria Osmane
Halil Berktaj, historian, aktualisht profesor i asociuar dhe drejtues i Programit t Historis n Fakultetin
e Arteve dhe Shkencave Sociale n Universitetin Sabanci (Stamboll, Turqi). Ai ka lindur m 1947.
Studimet universitare i kreu pr shkenca ekonomike n Yale University (1968) dhe ka kryer doktoraturn
n fushn e historis n Universitetin e Birmingamit. Ka punuar n Fakultetin e Shkencave Politike n
Universitetin e Ankaras, n Universitetin Teknik t Lindjes s Mesmes n Ankara dhe n Universitetin
Bogazic n Stamboll. Ai ka vizituar nj sr universitetesh t huaja: n kuadr t Burss s Kshillit
Britanik, Kolegjin Uolfson, Cambridge pranver 1990; Fullbright Fellowship, Harvard, 1997 (i asociuar
me Qendrn pr Studime Europiane dhe Qendrn pr Studime t Lindjes s Mesme); NEXUS Senior
Fellow, Qendr pr Studimet e Prparuara n Sofje (Bullgari), 2002-2003. Ai sht zvendskryetari i
Komitetit t Msimdhnies s Historis t Qendrs pr Demokraci dhe Pajtim n Europn Juglindore
(Selanik, Greqi); antar themelues dhe ish-zvendspresidenti i Asambles s Qytetarve t Helsinkit
(Turqi). Gjithashtu, sht antar i bordeve kshilluese redaktoriale n kto organe: Revista e Studimeve
Fshatare, Revista e Ndryshimit Agrar, Revista e Studimeve t Europs Juglindore dhe Detit t Zi. Botimet
kryesore (n turqisht): Ideologjia republikane dhe (historiani) Fuat Koprulu; Nga fisi n feudalizm,
Fundi i nj Ere dhe (n anglisht): Qasje t reja ndaj shtetit dhe fshatarsis n historin osmane (1991,
n bashkpunim me Suraija Faroqhi). Interesat aktuale studimore: Historiografia, qasje krahasimore pr
nacionalizmat n Ballkan, ndrtimi fillestar dhe riprkufizimi qemalist i kujtess kombtare turke mes
traumave kombndrtuese dhe spastrimeve etnike t fillimshekullit t 20-t.
Bogdan Murgesku, ka lindur m 1963 n Bukuresht, sht profesor n Fakultetin e Historis n
Universitetin e Bukureshtit; i sht akorduar bursa Herzog Roman nga Fondacioni Aleksander von
Humboldt n Berlin (1998-2000) dhe ka dhn msim si Profesor i Ftuar n Universitetin e Pitsburgut
(2002) dhe n Universitetin e Europs Qendrore n Budapest (2004). Gjithashtu, sht president i Degs
s Bukureshtit dhe zvendspresident n rang kombtar i Shoqris Rumune pr Studimet Historike,
koordinator kombtar i konkursit t krkimeve historike ISTORIA MEA-EUSTORY dhe antar i Komitetit
Ekzekutiv t Rrjetit EUSTORY. Ai ka botuar nj sr studimesh akademike dhe disa libra mbi historin e
139

KOORDINATORT

Rumanis, mbi marrdhniet osmano-rumune, mbi historin ekonomike e sociale t shekujve XV-XX dhe
historiografin e kohve t fundit. Gjithashtu ka drejtuar botimin e 5 vllimeve, midis t cilave Rumania
dhe Europa: Modernizimi si tundim, Modernizimi si krcnim (Bukuresht 2000) dhe Historia rumune n
tekste (Bukuresht 2001).
Libri i puns 2 Kombet dhe shtetet n EJL
Mirela-Luminita Murgesku sht profesore e asociuar n Fakultetin e Historis n Universitetin e
Bukureshtit; ajo sht gjithashtu drejtore ekzekutive e Qendrs pr Studime Historike, Ekonomike e
Sociale, Bukuresht, dhe antare e Komitetit t Msimdhnies s Historis t Qendrs pr Demokraci dhe
Pajtim n Europn Juglindore, Selanik. Ka marr pjes n nj sr projektesh ndrkombtare n fusha
si analiza e teksteve shkollore, msimdhnia e historis, historiografia, kultura historike dhe nacionalizmi,
dhe i jan akorduar bursa prej Fondacionit Andrew F. Mellon, Deutscher Akademischer Austauschdienst
(DAAD) dhe Maison des Sciences de lHomme dhe Fondacionit Europian t Shkencs. Prve studimeve
t shumta akademike dhe kapitujve npr libra, ajo ka redaktuar katr vllime dhe ka botuar Midis t
krishterit t mir dhe rumunit t guximshm. Roli i shkolls fillore n ndrtimin e identitetit kombtar
rumun (Jashi, 1999) dhe Histori nga anta e shkolls. Kujtesa dhe librat e shkolls gjat viteve 1990-t,
Bukuresht 2004.
Libri i Puns 3 Luftrat Ballkanike
Valeri Kamenov Kolev, ka lindur m 1960 n Plovdiv, Bullgari. Ka marr titullin Master n Histori dhe
nj master tjetr n anglisht nga Universiteti i Sofjes, 1986. sht lektor i Historis Moderne Bullgare
(1878-1944) n Universitetin e Sofjes prej 1988 dhe n Akademin Kombtare t Arteve t Bukura n
Sofje, q prej vitit 1999. Doktoraturn n histori e ka marr m 2001. sht antar i Bordit Redaktorial
t revists historike Minalo (q prej vitit 1994). Ai sht antar i komiteteve t kurrikulave n histori dhe
edukim qytetar n Ministrin e Arsimit dhe Shkencs. sht bashkautor i tekstit t Historis pr klasn e
10-t. Fushat kryesore t interesit jan: shteti dhe qeverisja lokale, jeta politike e sociale, dhe politika e
jashtme.
Libri i Puns 4 Lufta II Botrore
Kreshmir Erdelja ka lindur n Zagreb m 1968. Ka studiuar Histori e Gjeografi n Universitetin e Zagrebit,
ku sht diplomuar me temn Qndrimi i Shtetit t Pavarur t Kroacis (NDH) ndaj shkrimtarve dhe
letrsis. Interesi i tij kryesor akademik sht historia e shekullit t njzet. Ai punon si msues historie
n nj shkoll fillore n Zagreb. sht prfshir n shkrimin e teksteve shkollore t historis. sht autori
i tekstit t historis dhe nj prmbledhjeje me lexime pr klasn e shtat t shkolls tetvjeare dhe vitit
t par t shkolls s mesme.

140

Kontribuesit
Boro BRONZA,
Hulumtues n fushn e historis, Banja Luka,
Bosnj e Hercegovin.
Helian DEMIRI,
Lektor n Universitetin Aleksandr Xhuvani,
Shqipri.
Ljupka HRISTOVA,
Msuese historie, Maqedoni.
Nikola JORDANOVSKI,
Kandidat pr titullin doktor n Shkolln Pasuniversitare pr Studime Sociale, Varshav, i lindur
n Maqedoni.
Niyazi Mustada KIZILYUREK,
Profesor i asociuar n Universitetin e Qipros, Departamenti i Studimeve Turke.
Angelos KYRIAKOUDIS,
Msues historie, Qipro.
Bogdan Florin POPOVICI,
Dega e Qarkut t Brasovit t Arkivave Kombtare,
kandidat pr titullin doktor n Institutin e Historis
t Bukureshtit, Rumani.

Milan RISTOVIC,
Profesor, Fakulteti i Filozofis n Universitetin e
Beogradit dhe kryetar i Shoqats pr Historin
Sociale, Serbi e Mal i Zi.
Araks SAHINER,
Doktor shkencash n fushn e historis, Kryetar i
Departamentit t Shkencave Sociale n Shkollat
MEF, Turqi.
Andrei SORA,
Redaktor revistash historike, Bukuresht, Rumani.
Vladimir Georgiev STANEV,
Kandidat pr titullin doktor n Universitetin e
Sofjes, Departamenti i Historis, dhe msues historie n Shkolln e Matematiks n Sofje, Bullgari.
Igor STOJAKOVIC,
Msues historie dhe bashkautor i teksteve t historis pr shkollat tetvjeare, Zagreb, Kroaci.

Lina VENTURA,
Profesor i asociuar n Departamentin e Politikave
Sociale dhe Arsimore, Universiteti i Peloponezit,
Greqi.

Boo REPE,
Profesor n Departamentin e Historis, Universiteti i Lubljans, Slloveni.

141

Botimi n gjuhn shqipe, boshnjake, kroate dhe maqedonase:

Stafi i CDRSEE
Nenad Sebek
Corinna Noack Aetopulos
Ruth Sutton
Maria Tzelepoglou
Biljana Meskovska
Antonis Hatzigiannakis
George L. Georgoudis
Me ndihmn e Meri Gjiorgievska

Botimi n gjuhn angleze, serbe dhe greke:

Stafi i CDRSEE
Nenad Sebek
Sheila Cannon
Corinna Noack Aetopulos
Maria Tzelepoglou
Ruth Sutton
Leon Saltiell
Maria Nicolaidou
Theano Savvaoglou
Maria Mylona

142

Lista e msuesve t Historis

Kresimir Alajbeg, Zagreb

Codruta Matei, Bukuresht

Arzy Aydin, Stamboll

Valentina Maver, Lubljan

Marilena Bercea, Bukuresht

Mire Mladenovski, Shkup

Hristo Berov, Sofie

Nada Molerovik, Shkup

Radu Cerkez, Bukuresht

Sorin Oane, Ramnicu-Valcea

Emina Dautovic, Beograd

Nuket Oren, Stamboll

Bojana Dujkovic, Banja Luka

Valentin Maxim Oros, Kluzh

Irena Lilkova Garkova, Plovdid

Mutlu Ozturk, Stamboll

Entela Jorgji, Tiran

Adrian Papajani, Tiran

Alma Kasaruho, Tiran

Maria Philipidou, Pafos

Hayrettin Kaya, Stamboll

Nicu Pohoata, Bukuresht

Yordanka Hristova Karaguerova, Sofje

Jelka Razpotnik, Lubjan

Snjezana Koren, Zagreb

Vassiliki Sakka, Athin

Davor Koznjak, Zagreb

Ljupka Smilanovska, Shkup

Eliza Kyriakou, Nikozia

Nevenka Sres, Lubjan

Angelos Kyriakoudes, Limasol

Angela Tongal, Stamboll

Maria Kyriazi, Selanik

Fatmiroshe Xhemali, Tiran

Anastasia Kyrkini-Koutoula, Athin

Nenad Zarkovic, Beograd

Margita Madunic, Zagreb

Maria Zografaki, Ksanthi

143

HARTA 2: PERANDORIA OSMANE DHE EUROPA RRETH VITIT 1600

144

PERANDORIA OSMANE

Christos Nssli 2002, www.euratlas.com

145

KOORDINATORT

JEPNI VLERSIMIN TUAJ PR KT LIBR!

Mendimi juaj si lexues sht me shum rndsi pr ne, n mnyr q t vlersojm punn e br dhe
t planifikojm nismat tona t ardhshme. Qendra pr Demokraci dhe Pajtim n Europn Juglindore
(CDRSEE), s bashku me nj numr kolegsh dhe bashkpuntorsh kan kryer nj pun t madhe
dhe kan shfrytzuar burime t muara pr projektin Msimdhnia e Historis Moderne t Europs
Juglindore, rezultat i t cilit sht ky libr q ju keni n duar. N mnyr q t vlersojm frytshmrin
e metods s prdorur, dobin e ksaj siprmarrjeje dhe vlern e puns son, do t dshironim q ju t
jepnit vlersimin tuaj pr kt projekt. Ju lutemi, na jepni opinionin tuaj t sinqert, duke na kushtuar pak
koh dhe kujdes nga ana juaj.
Pasi ta lexoni kt libr apo ta keni prdorur n klas, ju lutemi, shkoni n faqen ton t internetit, dhe
tek seksioni Librat e Puns t Historis plotsoni nj formular vlersimi. Formularin e vlersimit mund ta
gjeni n adresn: http://www.cdsee.org/jhp/index.html

147