EGE BLGES

Prof.Dr. Ali ZALAR

1
EGE BLGES' NN TRKYE' DEK YER VE SINIRLARI
Yurdumuzun bat kesiminde Ege Denizi'ne komu olan ve adn bu denizden alan Ege blgesi
kaplad alan bakmndan Trkiye yzlmnn % 10.6' sn (82251 km2) oluturur. Dier corafi
blgelerle karlatrldnda, bu blge Dou Anadolu, Orta Anadolu, Karadeniz ve Akdeniz
blgelerinden sonra 5. srada yer alr. 2000 ylnda 8.662.000 kiiyi barndran blgenin nfusu 2012
ylnda 9.587.778'e ykselmitir. Trkiye nfusunun % 13' Ege blgesinde yaamaktadr.
Kilometrekare bana ortalama 116 kiinin dt bu blge, nfus younluu sralamasnda Marmara
blgesinden sonra ikinci srada yer almaktadr.
Bu blge, adn Ege Denizinden almtr. Ege Denizi, Anadolu ve Yunanistan Yarmadas
arasnda bulunan irili ufakl 3000 kadar ada ve ada grnmndeki kara paralarna da iine alan yar
kapal bir denizdir. Anadolu Yarmadasnn bat kylarnn ok fazla girintili ve kntl olmas ve bu
kylara ok yakn konumda ok sayda ada bulunmas, Ege denizinin daha nce byk bir kara paras
olduunu dndrmektedir. Ege denizinin, baka yerlerde ok az grlen, girintili kntl kylara;
bu kylarda bulunan ok saydaki koy, krfez, boaz ve yarmadaya sahip olma gibi bir baka zellii
daha vardr. Ege Denizi, yakn bir gemite Aegeis ya da Egeid ad verilen bir kara parasnn,
byk bir blmnn sular altnda kalmasyla olumutur; stndeki adalarn okluu nedeniyle
Adalar Denizi diye de adlandrlr.
Ege'de gelgit nemsizdir ve yol at dzey genilii ancak baz dar boazlarda, rzgrlarla
meydana gelen ylmalarn da etkisiyle 30-40 cm'yi bulur. Adalar arasndaki baz dar ve dolambal
boazlar iddetli ve karmak yerel akntlara neden olur. Bunlarn en nls Eriboaz Krfezi'nde
grlr.

2
Ege Denizi'nde, kuzeyde Saros Krfezi'nden balayarak gneye doru S biiminde uzanan,
tabannn derinlii yer yer 1000 m'yi aan bir oluk yer alr. Ege Denizi'nde ok sayda ada bulunur.
Toplam yzlmleri yaklak olarak 23.000 km olan bu adalar, her yana
serpilmi gibi
grnmelerine karn, belli bir dzen ve gruplama gsterirler.
Ege Denizi kendi iinde Trakya Denizi, Mirtoan Denizi ve Girit Denizi olmak zere 3
blmden olumaktadr.

Trakya Denizi, Ege Denizinin kuzey ksm oluturur. kabaca Limni Adasnn kuzey'i ve
Halkidiki yarmadasnn dousu kapsar
Mirtoan Denizi, Kiklad Adalar ile Mora Yarmadas arasnda kalan blgeyi tanmlar.
Girit Denizi, Kiklad Adalar ile Girit Adas arasn ierir.

ADA GRUPLARI

ADALAR

1.BOAZN ADALARI

Semadirek, Limni, Bozbaba, Gkeada, Bozcaada, Tavan

2.SARUHAN ADALARI

Midilli, Sakz, Ipsara, Antiipsara, Sisam, Ahikerya, Hurit,

Fornoz, Koyun.

3.MENTEE ADALARI

Nergisik, Eek adas, Batnoz, Lipso, Bulama, Leyaz, Kilimli,

Kalolimnoz, Kei adas, Ardk, Kobaba, stanky, ncirli,
Smbeki, lyaki, Herke, Limoniye, Rodos, Kerpe, oban,
stanbulya ve Ardak.

4.KUZEY SPORAT ADALARI

Skiatos, Skopeles, Alonisos, Pelagos, Yiura, Piperi, Skiros,

Evvia .

5.KKLAD ADALARI

Andros, Tinos, Mikonos, Naksos, raklia, Amorgos, Yiaros,

Siros, Paros, os, Skinos, Tira, Anafi, Kea, Kitnos, Serifos,
Sifnos, Kimolos, Poliagos, Milos, Falegandros adalar

6.GIRIT ADALARI

Kitira, Andikitira, Kriti, Gavdos, Karpatos, Kasos adalar.

3
Denizin stnde egemen olan Akdeniz iklimi, bu byk su ktlesinin etkisiyle baz
deiikliklere urar: Ege Denizi'nin etkisi, donlu gnlerin saysn azaltr. Denizi suyu scaklklar da
genelde kuzeyden gneye doru artar. Bu art kn daha ok belirlidir. Ky ve adalarda klar yal
bir Akdeniz iklimi grlr. Yazn btn Ege Denizi snr. Kuzey ve gney yzey sular arasndaki
scaklk fark, 1-2 C'a iner. Scakln en yksek olduu ayda Ege Denizi'nin her yannda deniz suyu
scakl 23-24 C arasndadr.
Ege Denizi'nde yllk ya tutar kuzeyden gneye gidildike azalr. Yalar genellikle k
aylarnda toplanmtr. Komu karalarda olduu gibi, Ege Denizi alannda da yazlar ok kuraktr.
Yazn Ege Denizi'nin her yannda, kuzeyden ve kuzeydoudan etezyen ad verilen iddetli bir
rzgr eser. Ege Denizi, biyolojik ve hidrolojik zellikleri bakmndan Karadeniz ile Akdeniz
arasnda bir gei alan oluturur.
Ege blgesi, yerkabuunun alald ve yakn bir jeolojik gemite Akdeniz sularyla istila
edildii bir alana tekabl eder. Miyosen Devri srasnda, bugnk Orta ve Dou Ege Denizinin
bulunduu blge Anadolunun devam olan bir kara parasdr. Miyosenin sonunda ve onu izleyen
Pliyosen Devri banda bu kara parasnn, kabaca Edremit-eme-Bodrum izgisinin zerindeki
jeolojik krklarla paralanmas sonucu, bu izginin batsnda kalan kara paras kerek Dou ve Orta
Egeyi meydana getirmitir. Bu yeni ukurluk bir sre sonra Anadolunun eski devamnn zerinde
bir ac su gl (Ege Gl) olarak kaldktan sonra geri kalan kara paralarnn da kmesi sonucu
kuzeyden Marmara kanalyla Karadeniz ve gneyden de Akdeniz sularyla kaplanmtr. Ege
ukurluunun dou kylar gnmze dek yavaa kmektedir. Bat Anadolu sahillerindeki suyla
kapl eski kentler bunun canl rnekleridir. Dou ve Orta Ege Denizinin Anadolunun bir parasnn
jeolojik knts sonunda olumas Anadoluya yakn bugnk adalarn da jeolojik adan
Anadolunun paras olduunu aka gstermektedir.

Ege Denizi ile Akdenizi ayran adalar

Ege Denizi ile Akdenizi Kitira, Girit, Kasos, Karpatos adalar zerinden geen snr
ayrmaktadr.

Ege blgesi ekil olarak bir gene benzemektedir. Taban Ege kylarna, tepe noktas Afyon
dousundaki Emirda'a tekabl etmektedir. Blge kuzeyden Marmara, doudan Orta Anadolu, gney
ve gneydoudan Akdeniz blgesiyle komudur. genin tabanna karlk gelen Ege Denizi kylar
ok girintili kntl olup, kuzeyden gneye doru ku uuu mesafesi 550 kilometredir. Ayrntya
inilerek koy ve krfezler hesaba dahil edildiinde bu mesafe 2400 kilometreye ulamaktadr. Ege
blgesinin Ege Denizi kylarna tekabl eden bat snr kuzeyde Biga yarmadas gneyinde Baba
Burnu civarnda balar ve gneyde Marmaris'in dousunda Karaaa limannda son bulur.
Ege blgesinin Marmara blgesiyle olan kuzey snr dzgn bir uzan gstermeyip, ok
yerde zikzaklar oluturmaktadr. dari nite snrlaryla corafi blge snrn aktrmak suretiyle
yeniden izdiimiz blge snr, Biga yarmadasnn gneybat kesinde Bababurnu'nun kuzeyinden
balar ve Kaz Da' nn zirvelerini bat-dou dorultusunda izleyerek vrindi kasabas batsnda
gneybatya bklr.
Corafi blge snr, bu uzan srasnda anakkale ilinin Ayvack ilesi kuzey snrn, Balkesir
iline bal olan Edremit ilesi kuzey snrn ve Havran ilesinin dou snrn takip eder. Havran ilesi
gneyinde Madra Da'nn zirve ksmna yaklaan blge snr, bu noktadan itibaren tekrar bat-dou
dorultusunu kazanarak Balkesir ilinin idari snryla akr. Bigadi batsnda dorultu deitiren
snr, Sndrg ve Dursunbey ilelerinin idari snrlarna uyum gstererek yayvan bir "U" ekli
oluturur ki, buras Marmara blgesinin Ege blgesine en ok sokulduu kesimdir (Bu kesimde
Sndrg gneyinde yer alan Kepez Da doal bir snrdr). Bu kesimden sonra Dursunbey ilesinin
bat snrn izleyerek kuzeye doru ilerleyen corafi blge snr, Bursa ilinin snrlarnda yer alan
Ulubat Gl'nn gneydousuna sokulur. Ulubat Gl gneydousundan itibaren yaklak bat-dou
dorultusunu izleyen snr, Bursa gneyindeki Uluda'n gney eteklerini ve daha ilerideki Domani
Dalar'n takip ederek Bilecik il snrnda son bulur.

Blgenin Orta Anadolu blgesiyle olan snr, kuzeyde Bilecik ilinin gneyinden balar.
Bilecik ilinin gney kesiminde yer alan Bozyk ilesinin idari alan Ege blgesi ve Orta Anadolu
blgesi snrlar ierisinde bulunmaktadr. Bozyk ilesinin Dodurga bucan Ege blgesine katacak
ekilde kuzeybat-gneydou dorultusunda uzanan corafi blge snr, Ktahya-Eskiehir il snrnda
Trkmen Dalar'n izler. Afyon-Eskiehir il snrnda bat-dou dorultusunu kazanan blge snr,
Yazlkaya Platosu'nun gneyini takip etmektedir. Daha ileride Emirda ile alann btnyle Orta
Anadolu blgesine katan corafi blge snr, bu kesimde genin tepe noktasn oluturarak dorultu
deitirir ve kuzeydou-gneybat dorultusunu alr. Bu kesimde snr, Bolvadin'i ve ay kasabasn
Ege blgesinde brakacak ekilde gneye ynelerek Karaku Dalar ile Sultan Dalar'nn kesitii
noktada son bulur.

6
Ege blgesinin Akdeniz blgesiyle olan snr, Byk Menderes vadisi gneyindeki KB-GD
dorultulu Mentee Dalar ile Bat Toroslarn ilk srasn oluturan GB-KD dorultulu da sras
zerinden gemektedir. Snr, gneyde Marmaris- Kyceiz arasndaki Karaaa limanndan
balamakta; buradan itibaren GB-KD dorultusunda uzanarak Glgeli (Sandras) Da'nn batsn,
Acpayam Ovas batsnda uzanan da srasn, Honaz Dan, Acgl batsndaki Beparmak
dalarn izlemektedir. Sandkl gneydousunda Kumalar Da'n takip eden blge snr, burada
hafif bir kavis yaparak Eirdir Gl kuzeyinde Karaku Dalar'na kavuarak ay kasabas
gneyinde son bulur. Gneybatda Karaaa liman ile kuzeydouda ay kasabas arasnda izilen bu
corafi snr Mula, Denizli ve Afyon illerinin idari btnln bozmaktadr. leride bahsedilecei
zere bu illerin birok ile alan Akdeniz blgesinde yer almaktadr.

1941 ylnda toplanan I. Trk Corafya Kongresi tarafndan Ege blgesi, Asl Ege ve bat
Anadolu olmak zere iki alt corafi blgeye ayrlmtr. Gneyde Acgl havzasndaki ardak,
Bozkurt kasabalar bats ile kuzeyde Sndrg kasabas gneyinde Kepez Da (Demirci Da)
arasnda izilecek gneydou-kuzeybat dorultulu verev bir izgi, Ege blgesini iki blme
ayrmaktadr. Bu izginin batsnda yer alan blme Ky Ege Blgesi, dousunda kalan blme de,
Ege Blgesi ad verilmektedir. Bu blgeleri birbirinden ayran corafi snr, Ky Ege blgesinde batdou dorultusunda uzanan geni tabanl tektonik depresyonlarn daralarak yerlerini dar tabanl
vadilere braktklar bat Anadolu platolarnn bat yamalarndan gemektedir.

EGE BLGESNN BALICA ZELLKLER VE KOMU CORAF BLGELERLE

KARILATIRMASI
Ege blgesi, kendini epeevre kuatm olan Akdeniz blgesi, Orta Anadolu ve Marmara
blgelerinden farkl birtakm zelliklere sahiptir. Akdeniz blgesinde ky izgisine paralel uzanan ve
ky gerisinde dar ve yksek bir duvar gibi ykselen dalar, Ky Ege blgesinde kyya dik veya verev
bir ekilde inerler. Aralarnda tektonik ukurluklarn (grabenlerin) yer ald bat-dou dorultulu da
sralar (horstlar), douda Ege blgesinde srada zelliini kaybederek adeta kenetleirler. Bu
kenetleme sonucu 900-1300 m. ykseklie sahip platolar ve platolar zerinde tek bana duran dalar
genel manzaray oluturur. te, Ky Ege blgesi ile Ege blgelerinin ayrlmasnda rlyef
artlarndaki bu belirleyicilik etkili olmutur. Daha nce belirttiimiz gibi, bu blmleri birbirinden
ayran corafi snr, Ky Ege blgesinde bat-dou dorultusunda uzanan geni tabanl tektonik
depresyonlarn daralarak yerlerini dar tabanl vadilere braktklar bat Anadolu platolarnn bat
yamalarndan gemektedir. Ky Ege blgesindeki geni tabanl depresyon alanlar Akdeniz ikliminin
hkm srd alanlardr. Ykselti, iklim, hidrografya ve toprak artlar bakmndan Ege (bat
Anadolu) blgesine gre avantajl durumda olan Ky Ege blgesinde beeri ve ekonomik faaliyetlerde
de eitlilik sz konusudur. Nadas alanlarnn geni alanlar kaplad ve ekstansif hayvancln yaygn
olduu Ege Blgesine karlk, Ky Ege Blgesinde tarm ve hayvanclk faaliyetlerinde de
eitliliin artt gzlenmektedir.
Akdeniz blgesi kylar, dalarn uzanna ayak uydurarak Antalya-Mersin ve skenderun
civarnda izdii birka kavis dnda nispeten dzgn uzanldr. Ege blgesi kylarnda ise durum
ok farkl zellik tarmaktadr. imdiki Ege Denizi'nin yer ald alanda vaktiyle eski kltelerden
yapl Egeit karas yer almaktayd. Egeit karas IV. Jeolojik devirde (Kuaterner) Buzul a ortalarna
doru (Mindel-Riss buzul aras dneminde) buzullarn ar yk altnda kald iin krlp kmtr.

8
Buzul a sonunda (Postglasyal dnemdeki Flandrien trangresyonunda) buzullarn erimesiyle
birlikte kabaran sular, ukurlaan alanlar doldurarak Ege Denizi'nin oluumunu salamtr.
Balkan yarmadas ile Anadolu yarmadas arasndaki alanda Egeit karas btnyle kerek
sular altnda kalmayp, ok yerde irili ufakl adalara yer vermitir. Krlp kme ve sularn istilasna
urama sonucunda Anadolu yarmadasnn bat kylar adeta bir dantel gibi ilenerek girintili kntl
durum almtr. Ky Ege Blgesinde, horst zellikli da sralar arasnda bat-dou dorultusunda
uzanan tektonik ukurluklara sonradan yerleen akarsular, hazr bulduklar bu yataklar ierisinde
akarken nceden birikmi depolar (neojen dolgular) andrarak denize tamlar, depresyon
tabanlarn tesviye ettikten sonra tadklar alvyal malzemeyi depresyon tabanlarnda ve deniz
kysnda biriktirmeye balamlardr.
lk aamada bu akarsular derin koy ve krfezleri doldurduklar iin, Ege kylarnda, Karadeniz
kysnda (Bafra ve aramba ovalarnda) olduu gibi, tipik delta ovalar meydana gelmemitir. Ege
Denizi kylarndaki koy ve krfezler ok yerde akarsularn az ksmlarn igal ederek kara ierine
doru sokulmulardr. Bu ekilde meydana gelen ky tipine "Ria tipi kylar" denilmektedir. Ayrca
ok yerde ky kordonlar ve lagnler meydana gelmitir ki, bu ekildeki alak kylar "Liman tipi
kylar" olarak tanmlanmaktadr. Ege blgesi kylarnda yer alan belli bal burun, yarmada ve
krfezler kuzeyden gneye yle sralanmaktadr:
Baba Burnu-Kaz Dalar
Edremit Krfezi
Tuz Burnu-Madra Da
Dikili Krfezi-andarl Krfezi
Aslan Burnu-Foa Yarmadas-Yunt Da
zmir Krfezi
eme-Karaburun-Urla Yarmadas
Sack Krfezi-Kuadas Krfezi
Dilek Yarmadas-Tekaa Burnu
Akbk Liman-Gllk (Mandalya) Krfezi
Bodrum Yarmadas
Gkova (stanky-Kerme) Krfezi
Data (Readiye) Yarmadas
Data Krfezi-Hisarn Krfezi
Bozburun Yarmadas
Marmaris Krfezi
Ege ve Akdeniz blgelerinin denize yakn veya deniz tesirlerinin ulaabildii kesimlerinde
karakteristik Akdeniz iklim tipi hkm srer. Bununla birlikte Ege ve Akdeniz blgelerindeki
scaklk farkllklar olduka dikkat ekicidir. Akdeniz blgesine komu olan Marmaris gibi daha
kuzeydeki Kuadas'nda da Temmuz ay scaklk ortalamalar Akdeniz blgesindeki Fethiye'ye gre 3
3,5 derece daha dktr. Bu sebeple yaz mevsiminde, Akdeniz kylarnda yaayan insanlar iin
sayfiye yaylacl Ege blgesine oranla daha fazla nem kazanr. Her iki blgenin k mevsimi
scaklk dereceleri arasnda da farkllk belirmektedir. Ege blgesinin gneybat kenarndaki Marmaris,
Ocak aynda Akdeniz blgesi istasyonlaryla eit scaklk derecelerine sahip olsa bile, ayn aya ait
zmir ile Fethiye scaklk dereceleri arasnda Fethiye'nin lehine 2 derecelik bir fark vardr.
Ege blgesi, Orta Anadolu blgesinden olduka farkl zelliklere sahiptir. Orta Anadolu
blgesindeki Porsuk ve Yukar Sakarya oluklarna gre 350 m. daha yksekte bulunan bat
Anadolu Eiinde rlyef, iklim, doal bitki rts zellikleri Orta Anadolu'dan olduka farkldr.
Burada yalar artar ve bu sebeple insan tahribatndan geriye kalm ormanlara (mee-ard) rastlanr.
bat Anadolu eiinde kk lekeler halinde yer alan step alanlar, Orta Anadoluda geni alanlar
kaplamaktadr. Orta Anadolu'da kr yerlemeleri ierisinde yaygn olarak rastladmz topraktan
yaplm dz daml evlerin yerini bat Anadolu blgesinde zeri kiremitle kapl evler almaktadr.
Yetitirilen tarm rnleri ynnden konuya yaklatmzda, Orta Anadolu blgesinde rn
eitliliinden fazlaca sz edilemezken, Ege blgesinde farkl zelliklere sahip Ky Ege ve Ege
blgelerinde ok eitli tarm rnleri yetitirilmektedir.

9
Ege blgesi, daha belirgin bir toporafyas, tutarl scaklk seyri, yllk ya tutar, ya rejimi
ve doal bitki rtsyle Marmara blgesinden ayr bir zellik sergilemektedir. Marmara'ya gre daha
yksek, daha ok dilimlere ayrlm Ege blgesi, 1200 mm.'lik yllk ya tutaryla Marmara
blgesinden daha nemli imi gibi grlr (Marmara blgesi'nin yllk ya tutar: 750 mm. ). Bir
blgenin nemli veya kurak oluu scaklkla da ilgilidir. Ege blgesi, Marmara blgesinden k ve yaz
mevsiminde daha scaktr. rnein zmir'de k mevsimi stanbul'a gre 3.2 derece; yaz mevsimi ise
4,2 derece daha scak gemektedir. Ege blgesine den fazla yalar buharlama yoluyla kaybolduu
iin, Ege blgesi Marmara blgesine oranla daha kuraktr. Bu nedenle, Ege blgesinde genelde
kuraklktan holanan kzlam, karaam, fstk am, mee ve ard ormanlarna rastlanmaktadr.
Marmara blgesinde yaz mevsimi Ege'ye gre daha yal getii iin, Marmara blgesinin yksek
kesimlerinde nemden holanan ormanlar (kayn ormanlar ) yer almaktadr. Bu zellikler her iki
blgenin dier beeri ve ekonomik faaliyetlerinde de (zellikle tarmsal faaliyetlerde ) etkili
olmaktadr.
EGE BLGES'NN DAR BLN

Ege blgesinin corafi snrlar dahilinde 12 ilin (zmir, Manisa, Aydn, Uak, Ktahya,
Afyon, Denizli, Mula, anakkale, Balkesir, Bursa, Bilecik) topraklar yer almaktadr. zmir,
Aydn, Manisa, Ktahya ve Uak illerimizin tamam Ege blgesinde kald halde, Afyon, Denizli ve
Mula illerinin baz ileleri komu corafi blgelerde bulunmaktadr. Ayrca, merkezleriyle idari
alanlarnn byk kesimi Marmara blgesinde bulunan anakkale, Balkesir, Bursa ve Bilecik illerinin
baz kesimleri bu blge iinde yer almaktadr.
Ky Ege Blgesi erisinde Yer Alan dari niteler:
ZMR ve AYDIN illerinin tamam; MANSA ilinin Merkez, Soma, Krkaa, Akhisar,
Saruhanl, Turgutlu, Ahmetli, Glmarmara, Salihli, Alaehir ve Sargl ileleri; ANAKKALE
ilinin Ayvack ilesi; BALIKESR ilinin Edremit, Havran, Burhaniye, Gme, Ayvalk ileleri;
MULA ilinin Merkez, Milas, Bodrum, Yataan, Kavakldere, Ula, Marmaris ve Data ileleri;

10
DENZL ilinin Merkez, Buldan, Sarayky, Akky, Babada, Honaz, Tavas, Serinhisar, Kale ve
Beyaa ileleri.
Bu idari niteleri bnyesinde bulunduran Ky Ege Blgesi, 45796 km2 yzlme sahiptir.
2012 yl nfusu 7.804.579 olan Ky Ege Blgesi, blge nfusunun % 81ini barndrmakta ve burada
kilometrekareye 170 kii dmektedir. Km2 bana ortalama 49 kiinin dt Ege Blgesinin Ky
Ege Blgesine nazaran olduka tenha olduu grlmektedir.
Ege Blgesinin dari Blmleri:
Bu alt blge ierisinde KTAHYA ve UAK illerinin idari alanlarnn tamam, AFYON ilinin
Merkez, hsaniye, scehisar, Bayat, obanlar, Bolvadin, ay, Sincanl, uhut, Hocalar ve
Sandkl ileleri; DENZL ilinin ivril, Bekilli, Baklan, al, Gney ileleri; MANSA ilinin
Grdes, Demirci, Kprba, Selendi, Kula ileleri; BALIKESR ilinin Dursunbey ilesi, BURSA
ilinin, Orhaneli, Keles, Bykorhan, Harmanck ileleri ve BLECK ilinin Bozyk ilesine bal
olan Dodurga Buca.
Ege Blgesi 36.742 km2'lik yzlme sahiptir. 2012 ylnda 1.783.199 nfus barndran
Egede, blge nfusunun % 19u barnmakta ve km2' ye 49 kii dmektedir.
Yzlm km2

2012 Yl
Nfusu

Aritmetik Nfus
Younluu

Ky Ege Blgesi

45.796

7.804.579 (%81)

170

Ege Blgesi

36.742

1.783.199 (%19)

49

EGE BLGES

82.538

9.587.778

116

KIYI EGE BLGESNN BALICA ZELLKLER

Daha nce genel zellikleri ve snrlar hakknda bilgi verdiimiz Ky Ege Blgesi, Kuzeyde
Kaz Dalar'nn gney kesiminden balayarak Byk Menderes depresyonu gneyindeki dalk
Mentee Yresi'ni de iine alarak Ege-Akdeniz blgesi snrnda son bulmaktadr. Kuzeyden gneye
doru genel olarak bat-dou dorultusunda uzanan horst zellikli da sralar ve tektonik
depresyonlar ( grabenler ) bu blmn ana jeomorfolojik yapsn oluturur. Genel uzan dorultusu
genelde bat-dou olmakla birlikte, kimi yerde kuzey-gney veya kuzeybat-gneydou dorultulu da
sralarna ve depresyonlara da rastlanmaktadr. Gneyde Mentee Yresine kadar ana hatlaryla batdou dorultusunu izleyen topografik hatlar, Mentee Yresinde deiime urayarak, kuzeybatgneydou dorultusunu kazanmaktadr. Ege-Akdeniz blgesi snrnn tesinde (Teke
Yarmadas'nda) ise, Glgeli Dalar'ndan (Sandras-Bozda) itibaren hakim dorultu gneybatkuzeydou olmaktadr. Topografyadaki bu ani dorultu deiiminin meydana geldii bu hat, EgeAkdeniz blgeleri arasndaki corafi snr belirlemektedir.
Ky Ege Blgesinde geni oluklar eklinde uzanan tektonik depresyonlar ile bunlar arasnda
geni alanlar kaplayan dalar, eski bir masif ktlenin (Menderes Masifi'nin) jeolojik devirler boyunca
byk lde deiime uramas sonucunda meydana gelmilerdir. Ky Ege Blgesinin ana rlyefine
byk etkisi olan ve genelde "Menderes Masifi" denilen bu eski ktleye A. Philippson "LydiaKarya Masifi"; . Hakk Akyol ise "Saruhan-Mentee Eski Ktlesi" adn vermitir. Belirtilen
isimlerle anlan bu eski ktle, Birinci Zaman'dan nce meydana gelmi orojenik hareketlerle vcut
bulmutur. Yaps genelde metamorfik, billuri (gnays, mikaist, mermer, v.b.) ve i pskrk
kayalardan (granitlerden ) olumaktadr. I. Zamandan nceki orojenik hareketlerle kvrlarak o
zamanki jeosenklinal alan ierisinde bir ada gibi ykselen bu ktle, I. Zaman iinde meydana gelen
dier kvrlmalarla iyice sertletii iin, II. ve III. Zamanda meydana gelen orojenik hareketler
srasnda yeniden kvrlamayp ok yerde krlp kmtr. Bu arada etrafndaki deniz (jeosenklinal)
alanlarnda tortulanan yatay tabakalarn kvrlarak deniz yzne kmas srasnda onlar ynlendirerek
uzan dorultularn tayin etmitir. Menderes Masifi'nin ken ksmlar III. Zamanda Neojen
depolarn birikme alanlar olmutur. Kk Menderes Depresyonu dndaki depresyonlarda yaygn
olarak grlen Neojen depolar bunun en tipik kantdrlar. IV. Zamandaki epirojenik hareketler (geni
alanl yaylanma, alalp, ykselme hareketleri ) Ky Ege Blgesinde kuzeyden gneye uzanan horstgraben sisteminin daha da belirginlemesini salamtr. Ege Denizine yerini veren Egeid karasnn bu
hareketler srasnda krlarak kmesi ve Postglasyal devrede sular altnda kalmas srasnda, Egeid
karasnn Anadolu Yarmadasndaki devam olan ve yksekte kalan Menderes Masifi de krlarak

11
paralanmtr. Bu olaylar sonucunda oluan bat-dou dorultulu hendeklerin ( grabenlerin ) ileri
ok yerde su ile dolarak Ege Denizi'nin Anadolu Yarmadas kenarndaki koy ve krfezlerini
oluturmulardr. Horst karakteri tayan ayn dorultudaki da sralar ise denize dik olarak uzanarak
kydaki kntlar (yarmada ve burunlar) meydana getirmilerdir.

Ege Blgesi Jeoloji Haritas

IV. Zamanda akarsu ann olumasyla birlikte yeni bir ileyi balam ve akarsular nceden
hazrlanm tektonik ukurluklar ierisine kolayca yerlemilerdir. imdiki da sralar arasnda
depolanm olan dolgular hzla sprerek kydaki koy ve krfezleri doldurmaya balamlardr. Bu
akarsular ok uzun sreden beri bu ilemi yaparak kynn ekillenmesine ve ayn zamanda depresyon
tabanlarnn da alvyal malzeme ile doldurulmasna hizmet etmilerdir. Kydan ieriye doru
sokulmu koy ve krfezlerin akarsularn tad alviyal malzeme ile doldurulmas ilk delta
alanlarnn kara ierisinde kalmasn salamtr. Bu nedenle akarsu azlarnda ok byk delta
ovalar meydana gelmemitir. Kyya dik olarak sokulan yarmada ve burunlar arasnda yer alan bu
dzlkler "alak kylara" yer vermektedirler. Dalarn kyya dik bir ekilde sokulduu kesimlerde
ise yarl (falezli) "yksek kylar" bulunmaktadr. Akarsu azlarnda yer alan, fakat alviyal malzeme
ile fazlaca dolmam hali zelliini yitirmemi koy ve krfezlerin ard arda sraland "ria" tipi
kylar da Ky Ege Blgesinin ky kua ierisinde yer almaktadrlar. Bu blmde kynn belirtilen
bu zelliklere bal kalarak ekillenmesi, ok girintili ve kntl bir ky tipinin (enine ky) meydana
gelmesini salamtr.
Ky Ege Blgesinin Ege Denizine bitiik komu alanlar ile depresyon alanlarnn 0- 800
metrelere kadar olan kesimleri karakteristik Akdeniz ikliminin hkm srd alanlar
oluturmaktadr. Ege Denizi'nin nemli ve lman etkilerine ak olan bat-dou dorultulu depresyon
alanlar boyunca Akdeniz ikliminin etkileri fazlaca deiime uramadan kendini gstermektedir.
Ancak, bu depresyon alanlarn birbirinden ayran da sralarnda 800m. veya 900 m.'den sonra
Akdeniz ikliminin zelliklerinin bozulduu gzlenir. K mevsiminde scaklk dereceleri sfr

12
derecenin altna der, hatta kar yalar meydana gelir. Yazn depresyon alanlar scaklktan
kavrulurken, dalar serin alanlar olutururlar. rnein, Gediz ile Kk Menderes depresyonlarn
birbirinden ayran Bozdalar, yaz mevsiminde bir sayfiye alan, kn ise kayak alan haline
gelmektedir.
KIYI EGE BLGESNN YRELER
Balca bu zelliklere sahip olan Ky Ege Blgesini kendi ierisinde u yrelere ayrarak
incelemek mmkndr:
1-Edremit-Havran oluu
2-Madra Da
3-Armutova-Ayvalk-Altnova-Dikili Yresi
4-Bakray Depresyonu
5-Yund Da
6-Kumay oluu
7-Gediz Depresyonu
8-zmir ve Yakn evresi
9-Bozdalar ve Urla - eme Yarmadas
10-Kk Menderes Depresyonu
11-Aydn Dalar
12-Byk Menderes Depresyonu
13-Mentee Dalar
14-Bodrum Yarmadas
15-Marmaris-Data-Bozburun Yarmadalar
1-EDREMT-HAVRAN OLUU
Kuzeyde Marmara-Ege blgeleri arasnda snr vazifesi gren asimetrik manzaral Kaz Dalar
bat-dou dorultulu bir fay hatt ile gneydeki Edremit-Havran oluuna iner. Bu depresyonun byk
ksm sular altnda kald iin, krfez halinde kara ierisine doru sokulmaktadr. Edremit Krfezi'nin
dousunda alvyal malzeme ile dolan kesimde Edremit, Havran ve Burhaniye'nin de yer ald gen
biimli Edremit Ovas bulunur. Ovann kuzeyi ve dousu platolarn dik yamalaryla snrlandrlr.
Gneyi ise Madra Da'nn akarsularla paralanm bask zellikteki lav ve tfleriyle kuatlmtr.
Edremit Krfezi'nin kuzey kenarndaki Kaz Dalar'nn dik yamalar nnde bir tepelik alan ve
kyda ise derelerin oluturduklar kk deltalar kua yer almaktadr. Edremit Ovas sahilinde
Havran Deresi azndan kuzeye doru kynn dzenlendiini gsteren ky kordonlarna rastlanr.
Nitekim Edremit-Havran Oluunun dou kesimini sulayan Edremit ve Havran aylar birer lagnde
son bulurlar. Edremit Krfezi'ni epeevre kuatan kylar elverili plajlara sahiptir.
Kazdalar ile Edremit Krfezi arasnda kalan kesimde idari ynden anakkale iline bal olan
Glpnar (1344), Ayvack (7920), Kkkuyu (7312) kasabalar ile Balkesir iline bal Altnoluk
(15803) kasabas ve Edremit (55255) ehri yer almaktadr. Edremit krfezinin u noktasndaki Akay
(10692) ve ren bu yrenin ve Trkiye'nin nde gelen turizm beldelerini oluturmaktadrlar. ren
haritalarda ayr yerleme gibi gsterilse de, Burhaniye'nin bir mahallesidir.
Edremit Krfezi'nin kuzey kylarnda Kaz Dalar etei boyunca ilerleyen tepeler kuanda,
vadi ilerine ve tepelerin dz ksmlarna yerlemi byk ky yerlemeleri bulunmaktadr. Bu
kylerin etraf ba ve meyve-sebze baheleriyle kuatlm durumdadr. Bunun yan sra, tepelik saha
ve ky deltalar kua, Kaz Dalar'nn kuzeyden gelen serin rzgrlar tutmas sebebiyle
kilometrelerce uzanan zeytin plantasyonlaryla kapldr. Zeytinlikler ve dier tarm rnlerinin
yetitirildii tarm alanlar Edremit Ovas'nda da geni yer tutar.
Edremit-Havran Oluu'nun balca ticaret merkezi Edremit 55.255nfuslu bir ehirdir. Ayn
zamanda idari ynden Balkesir iline bal bir ile merkezidir. Kydan 8 km. ieride yer alan bu
yerlemede zeytinya fabrikalar bulunmaktadr. 2012 yl nfus saymnda nfusu 11.000'e ykselen
Havran kasabas ile gneydeki Burhaniye ehri (42.000) ve Gme kasabas (5141), zeytin ve
zeytinya ile geinen yerlemelerdendir.

13

14
2- MADRA DAI
Edremit-Havran Oluunu gneyden kuatan Madra Da (1344m.), granit ekirdekli zeri lav
ve tflerle kapl olan gneybat-kuzeydou dorultulu bir horsttur. zeri and iin plato grnm
alan bu dan orta kesiminde taban 400m. civarnda olan bir knt alan bulunmaktadr.

Alvyon tabanl olan ve Madra ay tarafndan sulanan bu kk tektonik ovada yeni ad

Yukarbey olan 1224 nfuslu Kozak yer alr. Kozak, Madra da zerinde yer alan yayla
yerlemelerinin (Kozak yaylalarnn) merkezi durumunda olup henz belediyesi bulunmayan tipik
kasabalardandr. Adn bu dada yetien fstk am kozasndan alan bu yerlemenin etraf youn bir
ekilde fstk amlar ile kapldr. Buras Trkiye'nin en nde gelen am fst retilen sahalarndan
birisidir. Madra Da'nn zerindeki fstk amlarnn dal zemindeki granitlerin dalmyla
ilikilidir. Granitlerin sona erdii alanlarda fstk amlar da sona ermektedir. Palamut meesi, kzl ve
karaamlar da bu dalk sahann dier bitki trlerini oluturmaktadr.
ARMUTOVA - AYVALIK- ALTINOVA -DKL YRES
Madra Da'nn batsndaki saha gneydeki Bakray Irma'nn yatana kadar neojen depolar
ve alvyal rtlerle nal eklinde kuatlmtr. te bu alanda deniz kysn takip eden alvyal
dzlklere Armutova ve Altnova adlar verilmitir. Kuzeyde, Burhaniye-Ayvalk arasnda kalan
alvyal dzle "Armutova", Gneyde Ayvalk-Dikili arasnda uzanan dzle ise " Altnova"
denilmektedir. Armutova'nn balca yerleim merkezi 5141 nfuslu Gme kasabasdr. dari
bakmdan Balkesir iline bal bir ile merkezi olan Gme, zeytincilik ve sebzecilikle geinen
Armutova yresinin hem idari, hem de ticari merkezi durumundadr.

15

16
Edremit Krfeziyle Dikili Krfezi arasnda Ege Denizi'ne doru uzanan ilk knty Ayvalk
yarmadas ve Eribucak Burnu oluturmaktadr. Ayvalk yarmadasnn hemen nnde yer alan ve
zeri andezitlerle kapl birka ada yer almaktadr. Bu adalarn en bynn ad Alibey (Cunda )
adasdr. Alibey adasna komu dier kk adalar ise: Maden, Poyraz, Balk, Kara ve Gne
adalardr. Alibey adas nceleri ana karadan ayr iken, yapay bir kordonla ana karaya balanmtr.
Alibey adasnn yaz turizmi ierisindezel bir yeri bulunmaktadr. Gnein batnn seyredildii
"eytan sofras" denilen ksm ve hamsiye benzer PAPALNA bal ile yerli ve yabanc turistlerin
ilgisini eken bu adadan evredeki dier adalara vapur turlar da dzenlenmektedir. Bu kesimin bata
gelen merkezi 15. asrda kurulmu olan Ayvalk'tr. evresindeki zeytinliklerden elde edilen
zeytinlerin ilendii zeytinya fabrikalar ile bu fabrikalarn yan rnlerini deerlendirerek sabun
imal eden fabrikalarn bulunduu Ayvalk 37197 nfuslu kk bir ehirdir. dari bakmdan Balkesir
iline bal bir ile merkezi olan Ayvalk, turizm fonksiyonu nedeniyle yaz mevsiminde ok kalabalk
bir nfusa hizmet vermektedir. Ayvalk yaknlarndaki Sarmsakl plajlar yaz tatilinde dolup
tamaktadr. Ayvalk'n dier bir zellii de bir tuzlaya (Ayvalk Tuzlas) sahip oluudur.

Ayvalk yarmadas gneyinde Dikili'ye kadar uzanan alviyal ky ovasna Altnova ad

verilmektedir. ok verimli olan bu ky ovas, Madra Da'ndan inen kk derelerin tadklar
alvyal malzeme ile meydana gelmi deltalardan oluur. ok verimli olduu iin altn deerindeki ova
anlamna gelen "Altnova" adn almtr. Sebze tarm bata olmak zere meyve ve dier tarla
rnlerinin yetitirildii bu ovann denize yakn ksmlar ( sahil ksm ) btnyle tatil kylerine ve
yazlklara ayrlmtr. Sz konusu bu nitenin balca yerleim merkezleri Altnova (11354) ve Dikili
(18669)'dir. Ovann kuzey kesiminde yer alan Altnova kasabas Ayvalk ilesi snrlar dahilinde yer
alan belediye rgtl bir yerlemedir. Sahilden biraz ieride bulunan bu kasaba yaz mevsiminde
sahildeki yazlklarn etkisiyle kalabalklamaktadr. Gneyde adn verdii krfezin (= Dikili
Krezi'nin ) ucunda yer alan ve sahil yolunun ierisinden getii Dikili kasabas, zmir iline bal bir
ile merkezidir. Altnova ile Bakray depresyonu arasnda bir kavak noktasnda bulunan Dikili'de
zeytincilik, pamukuluk, ttnclk, madencilik ( perlit, linyit ), balklk ve turizm ( deniz ve
kaplca turizmi ) en nde gelen ekonomik faaliyetleri oluturmaktadr. Ayrca 21 Eyll 1939
tarihinde geirdii depremde byk zarar gren Dikili, daha sonraki yllarda biraz gelimitir.
BAKIRAY DEPRESYONU

17
Bakray depresyonu, Kuzeyden Madra Da, gneyden Yund Da, doudan mer Da
tarafndan kuatlan gneybat-kuzeydou dorultulu, 90 km uzunluunda bir knt hendeidir.
nceleri bu knt hendei ierisinde neojen dolgular ierisinde akan Bakray Irma, bu dolgular
farkl ekillerde andrarak oluk ierisinde drt nitenin meydana gelmesine yol amtr. Bu niteler
doudan batya doru Krkaa Havzas, Soma Neojen Eik Alan, Bergama Ovas ve Bakray
Deltas olarak isimlendirilmektedir. imdi bu niteleri verilen sraya gre ele alalm.

a) KIRKAA HAVZASI:
Soma batsnda, Bakray'n dar bir boaz kazd neojen eik arazisinin gneydousunda kalan
kesim Krkaa Havzas olarak isimlendirilmektedir. Bakray depresyonunun en douda kalan bu
kesimi gen eklinde bir havza olup, kuzeybat-gneydou dorultusunda uzanmakta ve
gneydouda havzann taban genilemektedir. Tabannn denizden ykseklii 200 metreye varmayan,
en fazla 10 km genilikteki Krkaa havzasnn balca ekonomik faaliyeti tarmdr. Sulanamayan
alanlarda tahl, yamalarda ve ovada zeytin, yerleim alanlar evresinde ba ve bostan, akarsu
boylarnda ise pamuk alanlar geni yer kaplamaktadr. Kavunlaryla n salm Krkaa (25686),
balangta Yund Da'nn dou yamacna kurulmu, sonra ovaya inmitir. Zeytinya-rr
fabrikalarnn ierisinde yer ald ve ayn zamanda evresinin zirai pazar durumunda olan bu byk
kasaba, Manisa iline bal bir ile merkezidir. zmir'i Bandrma'ya balayan demiryolu Krkaatan
gemektedir.

18

b) SOMA NEOJEN EK ALANI :

Bakray depresyonu'nun en dar kesimini Soma batsndaki neojen dolgu alan oluturmaktadr.
Bu kesimde Bakray dar bir yatak ierisinden akmaktadr. Linyit yataklar ile dolu olan bu neojen
alan ekonomik bakmdan ayr bir neme haizdir. Soma Kmr olarak bilinen linyit yataklar Soma
ehri yaknlarndaki neojen araziden ak iletmeler eklinde kartlmaktadr. Elde edilen linyitin
byk ksm Soma'daki termik santralde tketilmektedir. Geriye kalan ise bu blge ierisindeki
yerlemeler veya yakn blgelere yakt olarak satlmaktadr. Bugn nfusu 76305'e erien Soma ehri,

19
Manisa iline bal bir ile merkezi olup, evresindeki yerlemelerin idari ve ticari merkezi
durumundadr.

Bergama
c) BERGAMA OVASI :

20
Batdaki Bakray deltas ile Soma civarndaki neojen eik alan arasnda uzanan kesim
Bergama Ovas olarak isimlendirilmektedir. Taban alvyal malzeme ile rtl olan Bergama Ovas,
bir tahl ve pamuk alan durumundadr. Bu kesimde Bakray depresyonunun yamalar balar ve
zeytinliklerle kapldr. Ovann demiryoluna yakn kesimlerinde son yllarda eker pancar da
yetitirilmeye balanmtr. Elde edilen eker pancar Susurluk eker fabrikasna gnderilmektedir.
Bergama Ovas'nn balca byk yerleim merkezlerini Knk ve Bergama oluturmaktadr. Antik
a'da ovaya hakim bir tepe zerine ina edilen Bergama ehri, M. 4. asrda kurulduktan sonra son
kraln vasiyetiyle Roma imparatorluuna gemitir. Bergama Krallnn ynetim merkezi olunca
abidevi eserlerle sslenmitir. 30.000 kiilik tiyatrosu o dnemden kalmtr. O srada 200.000 ciltlik
ktphanesi ile dnyann sayl kltr merkezlerinden olan Bergama'da dericilikte ileri bir
durumdayd. Ayrca kap kacak ve parfm de imal edilmekteydi. Bergama zamanla gelierek
kurulduu tepenin eteinden ovaya doru uzanan birikinti konileri zerine yaylmtr. Kltr turizmi
ynnden nemli bir merkez olan Bergama ehri (61406), idari bakmdan zmir iline bal bir ile
merkezidir. Bergama, son yllarda Euro Gold irketi'nin iletmeye alt altn madeni ile
kamuoyunun dikkatini ekmitir.
nceleri stma salgn olduu iin, depresyon tabanndaki bataklk alandan kaarak Yund
Da'nn kuzey eteine yerleen Knk, zmir iline bal bir ile merkezi olup, 11789 nfuslu bir
kasaba yerlemesidir.

Yund Da'nn kuzey eteine yerleen Knk

21
d) BAKIRAY DELTASI

Bergama Ovas ile andarl Krfezi arasnda kalan kesimde Bakray Irma belli belirsiz
kk bir delta oluturarak Ege Denizi'ne dklmektedir. Bakray oluu aslnda Dikili Krfezinde
sona ermektedir. Bakray Irma bu doal oluu takip etmeyerek Dikili gneyindeki Karada ile
Yund Da arasndaki neojen boaz geip deltasn andarl krfezine kayar. Bu delta sadece
Bakray'n deil Madra Dandan gelen Sarazmak Deresi'nin de eseridir. Sarazmak Deresi'nin
Madra Da'ndan indirdii alvyonlar, Bakray' gneye ynlendirdii iin, delta alan Dikili Krfezi
kysnda oluamamtr. Bakray ilk nce andarl Krfezinin kara ierisine sokulan ksmnn
gerisindeki boaz (Karada ile Yund Da arasndaki ukur alan) doldurmakla vakit geirmi,
boazn dolmasndan sonra andarl Krfezi kysndaki deltasn ina etmeye balamtr. Bu nedenle
Bakray deltas kyda dar bir alana sahiptir. Depresyon alan ierisinden akarak deltann oluumunda
byk pay bulunan Bakray'n yllk ortalama akm 14 m3/sn' dir. Bu akm deeri ubat aynda 49
m3/sn'ye kmakta; Austos'ta 0.25 m3/sn'ye inmektedir. Rejimdeki bu zellik Ege Blgesi ya
rejimiyle byk uygunluk gstermektedir. Bakray ve kollar kar yalarnn nemsiz olduu
ortalama ykseltisi 500-750 m. arasnda deien platolarn suyunu tamaktadr. Bu nedenle, kar
rts yamurun etkisini bozacak deerde deildir. Dolaysyla, Bakray yamurlu Akdeniz rejiminin
btn zelliklerine sahiptir.

22

Bakray deltasnn sulanan kesimleri pamuk, bostan; kuru zeminleri ise ttn tarlalaryla
kapldr. Yamalarda ise zeytinlikler ve balar geni yer kaplamaktadr. Bu nitenin balca
yerlemeleri kydaki andarl (5161) ile biraz ierideki Zeytinda (3079) kasabalardr. andarl
kasabas Dikili ilesinin, Zeytinda ise Bergama ilesinin snrlar ierisinde bulunmaktadr.

23
YUND DAI
Kuzeydeki Bakray oluu ile gneydeki Gediz oluu arasnda Yund Da (1084m) yer
almaktadr. Drt bir yan neojen ve alvyonlarla rtl olan bu dan temelini I. ve II. Zamann ist ve
kalkerleri oluturur. Bu kltelerin zeri sonradan andezit lav ve tfleriyle rtlmtr. Gneybatkuzeydou dorultusunda yumurta biimli olan bu da, akarsularla paralanm, ortalama ykseltisi
500-700 metreyi gemeyen bir platodur. Bu plato zerinde en fazla 1100 metreye kadar ykselen
andezitlerden yapl tek bana duran tepeler yer almaktadr. 500 metreye kadarki yamalar makilerle
ve daha yukar ksmlar kzlam ve meelerle brnen Yund Da, kk ky yerlemelerinin
bulunduu seyrek nfuslu bir nitedir.

FOA YARIMADASI
Yund Da'nn lav rts, zmir-anakkale yolunun ierisinden getii neojen dolgularla rtl
bir oluun batsnda Foa Yarmadas'nda da devam eder. Kuzeyde andarl Krfezi ile gneyde
zmir krfezi arasnda yer alan Foa yarmadasnn kuzeyi volkanik malzeme ile rtl rakm 380
metreye kan tepelik bir saha olduu halde, gneyi Gediz'in delta ovas ile igal edilmitir. Gediz
deltas, Gediz depresyonu ierisinde ayrntl olarak ele alnaca iin, bu nite hakknda burada bilgi
verilmeyecektir. Bu yarmadann ucunda adacklarla kk koylarn bulunduu girintili, kntl bir
sahil kendini gsterir. andarl Krfezi'nin gneyinde kk bir koyun ucunda yer alan Aliaa, Petrol
Rafineri'nin bulunduu 59124 nfuslu kk bir ehir yerlemesidir.

24

Foa yarmadasnn Turizm sayesinde adn duyuran Foann (Eski Foa) yerli nfusu
27987'dir. zmir iline bal le merkezi durumunda olan bu yerlemenin (Foa'nn ) nfusu yaz
aylarnda bir hayli artmaktadr. lk a'da bir koyun kenarnda liman yerlemesi olan Foa, zmir ve
Milet'in rekabeti karsnda gerilemitir. Yarmadann kuzeyinde yer alan Yeni Foa 9000i aan yerli
nfusuyla byk bir turizm kasabasdr. Foa Yarmadas'nn balca tarm rnlerini ekirdeksiz
zm, zeytin, pirin, ve turungiller (zellikle mandalina ) oluturmaktadr.
KUMAYI OLUU (AKHSAR-SARUHANLI OVALARI)
Kumay oluu, Yund Da'nn dousunda, kuzeydou-gneybat dorultusunda uzanan ve
neojen bir eik alanyla Bakray vadisinden ayrlan tektonik bir depresyondur. Taban alvyal
malzeme ile rtl olan bu depresyonun sular Manisa ehrinin kuzeydousunda Gediz'e kavuan
Kumay tarafndan boaltlr. Kumay oluu, orta kesimdeki 6-7 km. uzunluundaki "Urganc
Boaz" tarafndan iki ova nitesine ayrlmaktadr. Boazn kuzeyinde "Akhisar Ovas", gneyinde
ise "Saruhanl Ovas" yer almaktadr. Saruhanl Ovas'nn alviyal zemini hemen hemen dzdr. Bu
sebeple ovann byk bir ksm kn yaan yamurlarla akm 30 m3/sn' ye kan Kumay tarafndan
bataklk haline getirilmekteydi. Halen bu akarsuyun takn sular Urganc Boazndan itibaren ina
edilmi bir kanala alnarak ovann sular altnda kalmas nlenmektedir.

25

26
nceleri bataklk halde olan Akhisar Ovas'nda pirin ve keten ok miktarda yetitirilmekteydi.
imdi drene edilen ovann sulanan kesimlerinde pamuk, meyve ve sebze, kuru kesimlerde ise buday
ve yksek kaliteli ttn yetitirilmektedir. Akhisar Ovas'nn dier nemli rn ise ekirdeksiz
zmdr. Bu ovann en byk merkezi 107086 nfuslu Akhisar'dr. Manisa iline bal bir ile
merkezi olan Akhisar ehrinin Antik adaki ad " Thyateria" dr. 14. yzyl sonlarnda Osmanl
topraklarna katlan Akhisar, Osmanllar zamannda eteine yasland tepedeki kale harabesi
sebebiyle Akhisar adn almtr. Zamanla gelierek ovaya yaylmtr. Akhisar bugn Ege'nin balca
ttn pazar, zeytinya, rr, tula, kiremit fabrikalarna sahip byk bir merkezdir.
Gneydeki Saruhanl Ovas'nda pamuk ve tahl tarlalarnn yan sra eftali baheleri ve ba
alanlar geni yer tutar. Bu ovann balca yerleim merkezi 15781 nfuslu Saruhanl kasabasdr.
dari bakmdan Manisa iline bal bir ile merkezi olan Saruhanl, adn 1302-1410 yllar arasnda
merkezi Manisa olmak zere Ege blgesinde geni bir sahay iine alan Saruhan Oullar
Beylii'nden almtr.
GEDZ DEPRESYONU
Kuzeyden Dumanl Da - al Da - Dibek Da - Uysal Da; gneyden Bozdalar ile
kuatlan Gediz Oluu, douda Sargl kasabas ile batda Gediz Nehri az arasnda ku uuu 120
km. uzunluktadr. Kaynaklarn Uak'n kuzeydousundaki Murat Da'ndan alan Gediz Irma 350
km. uzunlukta olmakla birlikte, rman Grdes-Uak platolarndaki blm "bat Anadolu
Eii"nde kalmaktadr. Gediz Nehri ancak Sargl kasabasndan itibaren taban genilemeye balayan
bir tektonik depresyona kavuur. Sz konusu bu depresyon, doudan batya doru be niteye
ayrlmaktadr:

I.nite: Sargl kasabas gneydousu ile Manisa Da arasnda yer alan Alaehir - Salihli Turgutlu Ovalar,
II.nite: Gediz oluu'nun orta ve aa rn birbirinden ayran Manisa-Yamanlar Da,
III.nite: Manisa Da kuzeyindeki Manisa Ovas,
IV.nite: Manisa Da ile Bozdalar arasnda yer alan Kemalpaa (Nif) Ovas.
IV.nite: Yund Da'nn gney uzants durumundaki Dumanl Da ile Manisa-Yamanlar Da
arasnda yer alan Menemen Boaz.
V. nite: Gediz deltas veya Menemen Ovas.

27

I- ALAEHR - SALHL - TURGUTLU OVALARI

Douda Alaehir ay'nn kaynak ksmnda dar tabanl bir vadi halinde balayan bu blm,
Alaehir'e doru geniler ve bu genilik kopuk mendereslere rastlanlan Salihli Ovas'nda 12 km.yi
bulur. Marmara Gl'nden sonra biraz daha batda al Da - Bozdalar - Manisa Da arasnda
Turgutlu Ovas yer almaktadr.
Kenarndaki neojen depolardan da anlalaca zere, balangta senklinal olarak belirmi iken,
kenarlar 4. Zamanda krlarak bir grabene dnm olan Gediz Depresyonu, daha sonra onu
evreleyen dalk kuan anm rn olan alvyolarn birikim alan olmutur. Eskiden Gediz'in
taknlarna maruz kalan Salihli-Menemen Boaz arasndaki kesim Karata (Adala) kuzeyinde ina
edilen Demirkpr Baraj sayesinde kurtarlmtr.
Gneydeki Bozdalar'dan inen derelerin oluturduklar birikinti konileri Gediz Nehri'ni kuzeye
itmilerdir. Gediz nehrine karan bol sulu akarsular ounlukla kuzey taraftaki dalk sahadan
geldikleri iin, taknlardan korunmak amacyla depresyon iindeki nemli yerlemeler Gediz
Nehrinin gneyini yani Bozdalarn etei ile Gediz Irma arasndaki birikinti konileri zerini veya
takn riski olmayan yerleri igal etmilerdir. Zaten depresyon ierisinden geen kara yolu ile
demiryolu da genelde Bozdalarla Gediz arasndaki belirttiimiz sahadan gemektedir. Bu nedenle
depresyonun kuzey kesiminde daha ziyade kk yerlemelere rastlanmaktadr. leride bahsedilecei
zere, bol su tayan akarsularn gney taraftan akt Byk Menderes Depresyonunda, Gediz
Depresyonunda grlen durumun tamamen aksi grlmektedir.
Gediz oluunun dou kesimi kuzeybat-gneydou dorultusunda Sargl kasabas
gneydousuna doru daralarak uzanmaktadr. Depresyonun bu kesimine Alaehir Ovas ad
verilmektedir. Derbent Deresi (veya Alaehir Suyu) tarafndan sulanan bu sahann en byk yerleim
merkezi 48147 nfuslu Alaehir'dir. Antik a'daki ad "Philadelphia" 1olan Alaehir, Bizansllar
dneminde nemli bir kale yerlemesiydi. 1075 ylndan sonra Trklerin eline geen bu ehir,
Osmanllarn eline gemeden nce Alaehir adn almtr. stiklal Savamz srasnda 16-25 Austos
1919 tarihleri arasnda burada toplanan "Alaehir Kongresi" ile adn duyurmutur. nceleri zm,
incir ve kiraz ticareti ile geinen Alaehir, imdi bu rnlerin yan sra ttn, pamuk ve zeytin
tarmyla da uramaktadr. Denizli'yi Buldan zerinden Gediz depresyonuna balayan karayolu ile
Afyon-zmir demiryolu kavanda yer alan Alaehir'de zeytinya ve rr fabrikalar bulunmaktadr.

Gnmz Philadelphias, ABDde Pensilvanya Eyaleti'nin en dousunda bu eyaletin en byk,

ABD'nin 6. byk ehridir. 1790-1800 yllar arasnda ABDye bakentlik yapmtr.

28
Alaehir Ovas'nn dier nemli yerleim merkezi 13785 nfuslu Sargl'dr. Alaehir gibi
Manisa ilimize bal bir ile merkezi olan Sargl, ekirdeksiz zm yetitirilen balarla evrili irin
bir kasaba yerlemesidir. Sargl ve Alaehir civarndaki balar ve dier tarm alanlar Buldan ve
Afar Barajlarndan sulanmaktadr.2
Alaehir Ovasndan batya doru ilerledike depresyon taban bariz bir ekilde genilemektedir.
te, depresyonun Salihli civarnda geni bir ova manzaras kazand orta kesimine Salihli ehrinden
dolay Salihli Ovas denilmektedir. Bu ovann gney kesiminde yeni bir yerleim merkezi olan Salihli
(98618), Denizli'yi Marmara'ya, Ankara'y zmir'e balayan kara yollarnn ve Afyon-zmir
demiryolu'nun kavanda yer alr. Bozdalarn nnde depresyon tabanna dzenli bir ekilde yaylan
Salihli, kiraz ile n salm nemli olup pamuklu dokuma, rr ve mee palamudu ileyen fabrikalar
bulunmaktadr.

Salihli'nin 10 km. kadar batsnda Antik Sardes (Sard) ehrinin harabeleri bulunmaktadr. Sard
ehri Lidya Krall'nn idari ve dini merkezi idi. Antik Sard harabeleri Bozdalardan inen Sard
Deresi'nin Gediz Depresyonuna ald yerde (imdiki Ankara-zmir karayolundan biraz ieride adeta
saklanm bir konumda) bulunmaktadr. Bizans dnemine ait yeni dnem Sard ehri harabeleri ise
Ankara-zmir karayolunun hemen kuzeyinde (yol kenarnda) yer almaktadr. Antik Sardes, Lidya
Devletinin bakenti durumunda olup, ilk altn parann yapld bir yerdir. nl hkmdar Krezs
(veya Kharun)'n hazinesi burada bulunmaktayd. Bozdalar'n altn madeni ynnden nemli bir saha
oluu ve buradan akan Sard Deresi'nin beraberinde altn cevheri tamas ehrin burada kurulmasna
yol amtr. Ayrca yol gzergahndan biraz ieride, savunmas kolay, korunakl ve ykseke bir
yerde bulunan Sardes, depresyon tabanndaki bataklklardan dolaysyla stmadan da uzak
bulunuyordu. Lidyallardan sonra M.6.yzylda Perslerin (Eski ranllarn) eline geen ehir, RomaBizans dneminde de bu yrenin dini ve idari merkezliini yapmtr. zellikle Bizans dneminde
anayol gzergah zerinde kendisine yer bulan Yeni Sardes kenti Osmanllar zamannda nemini
yitirerek khnelemi, i ksmdaki Antik Sardes ehri ise, depremlerin de etkisiyle harabe haline
gelmitir. Gnmzde her iki yerleme de kltr turizmi ynnden yerli ve yabanc turistlerin ilgisini
eken yerlerdir. Antik Sardes ehri, Antik ada nemli bir ilevi olan Kral Yolu zerinde
bulunuyordu. O zaman kyda yer alan Efes, Milet gibi limanlar randaki Sus ehrine balayan bu yol
Sardes'ten geiyordu. Bu yerleme lk a Egesi'nin en eski ve en ileri dokuma merkeziydi. Burada
keten kumalar, balk alar, demecilikte kullanlan altn ilemeli kumalar ve hal imal ediliyordu.
2

Mehmet KARAKUYU-Ali ZALAR (2005), Alaehir lesinin Tarimsal Yaps ve Planlamasna Dair neriler.
Corafi Bilimler Dergisi, Cilt: 3 Say: 2

29

Antik Sardes Kenti

Salihli Ovas'nn kuzeyinde Dibek Da'nn gneydou eteinde yer alan Adala, idari ynden
belde statsnde bir yerleme olup, Salihli ilesi snrlar dahilinde bulunmaktadr. Demirkpr
Barajnn nnde yer alan bu yerleme 2156 nfuslu kk bir kasabadr. Demirkpr Baraj corafi
blm olarak Ege Blgesi ierisinde kalmakla birlikte, fonksiyonu itibariyle Gediz Depresyonunu
yakndan ilgilendirmektedir. 1960 ylnda, Adalann kuzeydousunda Gediz Irma zerinde yapm
tamamlanan Demirkpr Baraj, Gediz'in hem taknlarn nledi, hem de yaz aylarnda Gediz
depresyonundaki tarm alanlarn sulam oldu.
Salihli Ovas batda Ahmetli kasabas boylamnda genileyerek Marmara Gl'n de iine
almakta ve al Danda sona ermektedir. 10081 nfuslu bir kasaba olan Ahmetli ayn zamanda
Manisa iline bal bir ile merkezidir. Afyon-zmir demiryolu zerinde yer alan bu yerleme bir
istasyon zelliine ship olup, Ankara-zmir asfaltndan biraz ieride yer almaktadr.
Antik adaki ad Koloe olan Marmara Gl, Glmarmara kasabasnn (9700) gneyinde al
Da ile Dibek Da arasndaki knt alannda yer alan 34 km2 yzlme sahip olan s bir gldr.
Sazlarla kapl olan bu gl Gediz Irma ile Grdes ay'nn takn sularnn biriktii bir alandr. 1934
ylnda Karata (Adala) ile Marmara Gl arasna yaplan 22 km. uzunluundaki bir kanal ile Gediz'in
takn sular gle aktlmaya baland. 1949 ylnda yaplan bir reglatr ve kanal ile Marmara
Gl'nde biriken sular yazn tekrar Gediz Irmana veriliyordu. Demirkpr Barajnn yaplmasyla
birlikte Gediz'in takn sorunu byk lde engellendii iin, imdi Marmara Gl'ne daha az
miktarda su verilmektedir.
Salihli Ovas'nn batsnda, kuzeyden al Da, gneyden Bozdalar batdan Manisa Da ile
evrelenmi Turgutlu Ovas yer alr. Bu ovann balca yerleim merkezi eski ad Kasaba olan
Turgutlu ehridir. Batdaki Kemalpaa Ovas'na gelmeden depresyonun gney kenarnda, demir ve
karayolu gzergahnda yer alan Turgutlu, Osmanllar zamannda gelimeye balam ve Cumhuriyet
dneminde gelimesini srdrmtr. Hem tarm hem sanayide nemli bir yere sahip olan Turgutlu,
imdilerde 122383 nfuslu bir ehirdir. Kanalet, tula, kiremit, rr, zeytinya, konserve ve elektrik
borusu reten fabrikalar sayesinde ehresi deimitir. Balca tarm rnleri, zm, buday, iit,

pamuk, ttn, arpa, msr, zeytin ve susamdr. Sebze ve meyve (zellikle eftali) yetitiricilii
gelimitir.
II- MANSA DAI-YAMANLAR DAI

30
Kuzeyden Manisa Ovas ve Menemen Boaz, gneyden Kemalpaa Ovas ve Nif Da
(Bozdalarn bat kesimi ) ile snrlandrlan Manisa-Yamanlar Da, bbrek eklinde bir dadr.
Kretase yal kalker-marn ve andezitlerden oluan bu da ok yerinden faylarla paralanm
durumdadr. Dou ve gney etekleri neojen dolgularla rtldr.

Akhisar-Saruhanl-Manisa istikametinden gelen karayolunun yararland Sabuncu Beli

tarafndan ikiye blnen dan doudaki yksek kesimine Manisa (Spil) Da (1517 m.), batdaki
zeri ok yerde andezitlerle kapl alak kesimine ise Yamanlar Da (1075m.) denir. Alt ksmlar
maki, yukarlara doru karaamlarla rtl olan bu dan st ksm dz olup yaylak halindedir.

31

Milli park alan halindeki Manisa Da (Spil Da)

MANSA OVASI
Manisa Da'nn kuzeyinde, Kumay Oluu'nun gney kesimini oluturan Saruhanl Ovas ile
birleen ovaya Manisa Ovas denilmektedir. Birbiriyle birleik durumda olan Manisa Ovas ile
Saruhanl Ovas'n al Da hizasndan batya doru, Halitpaa-pnar kasabalar arasnda
izilecek bir izgi ayrmaktadr. Bu kesimde al Dan gneyden ve batdan kuatan neojen dolgular
batda Yund Da'nn dou kenarndaki neojen dolgulara biraz yaklaarak Saruhanl Ovas ile Manisa
Ovas arasnda fazlaca belirgin olmayan bir boum meydana getirmektedir. te bu belirsiz boumun
gneyinde Gediz Irma'nn da ierisinden akt Manisa Ovas yer almaktadr. Bu ovann en byk
yerleim merkezi Manisa ehridir. Manisa Da'nn (lk adaki ad Syplos Da-Spil Da) kuzey
eteinde yer alan Manisa ehrinin lk a'daki ad "Magnesia" dr.

32

33
Gediz oluunu izleyen yollar ile Marmara blgesini zmir zerinden Mentee yresine balayan
yollarn kavanda yer alan Manisa ehri, Manisa Dandaki kaleden ovaya sarkan ve halen 3
kilometreyi aan bir uzunlua sahiptir. Roma dneminde gelien Manisa, daha sonra Bizansllarn
eline gemitir. 14. asr balarnda Saruhanoullar Beyi tarafndan Bizansllarn elinden alnarak
beyliin merkezi haline getirilmitir. Bu dnemde Manisa'nn ad "Saruhan" olarak deitirilmitir.
Osmanllar zamannda ehzadelerin valilik yapt Manisa, stiklal Sava srasnda Yunan ordusu
tarafndan yaklp yklmtr. Uzun bir sre Saruhan adn tayan ehrin ad 1927 ylnda Manisa
olarak deitirilmitir. Bu ylda Manisann nfusu 30.000 civarnda iken, 2012 ylnda 309.000e
ykselmitir. Cumhuriyet dneminde pamuklu dokuma, zeytinya, rr ve deri sanayi sayesinde
nemli atlmlar yaparak Celal Bayar niversitesi'ne sahip olmutur. Manisa ehri, zmir'e yaknl
nedeniyle istedii dzeydeki geliim trendini yakalayamamtr.
Manisa Ovas'nn dier nemli yerlemesi eski ad Hamidiye olan Muradiye (7064)
kasabasdr. 1952 ylnda belediye rgtne sahip olan bu yerleme, Manisa merkez ilesi snrlar
ierisinde idari bakmdan belde statsnde olup Manisa Ovas'nn batsnda Menemen Boaz'nn
giriinde yer almaktadr.
KEMALPAA OVASI ( Nif Ovas )
Turgutlu'nun batsnda Manisa Da, Bozdalar arasna bir krfez gibi sokulan Kemalpaa
Ovas ( Nif Ovas ) tektonik bir depresyondur. Bu ova batda Atatrk'n zmir'e giderken bir sre
dinlendii Belkahve eii ile Bornova dzlnden ayrlmaktadr. Kaynan Manisa Da'ndan alan
Nif ay, kn taknlara sebep olduu iin, bir kanal ierisine alnmtr. Gediz depresyonu boyunca
zmir'e ulamak iin yol kat eden tatlarn Turgutlu'dan sonra Manisa'ya uramalar ve oradan
Sabuncu belini aarak zmir'e ulamalar nedeniyle Kemalpaa Ovas'nda trafik ak daha rahattr. Bu
ovada tahl ve pamuk tarm silinmeye yz tutmakta; daha ziyade ekirdeksiz zm, kiraz, zeytin,
sebze ve meyve yetitirilmektedir.

34

Kemalpaa (Nif) Ovas ile zmir Bornova dzlkleri arasndaki Belkahve eii

Bu nitenin balca yerleim merkezi eski ad Nif olan Kemalpaa'dr. 2012 ylnda nfusu
75000e ykselen Kemalpaa, adn Cumhuriyetimizin kurucusu byk komutan Mustafa Kemal
Paa'dan almtr. M. Kemal Atatrk, zmir'e gelilerinde bu ovadan geen karayolunu takip ederek
Nif kasabasndan geerek Belkahve eiinde dinlenip yorgunluk kahvesini imitir. Bu sebeple Nif
ad daha sonra deitirilerek kasabaya Kemalpaa ad verilmitir.

35
MENEMEN BOAZI

Menemen Boaz
Gediz Irma, Manisa Ovas'nn batsnda, Muradiye kasabasndan sonra dar bir boaza
(Menemen Boaz'na) girmektedir. Yund Da'nn gney uzantsn oluturan Dumanl Da ile
Yamanlar Da arasnda uzanan bu boazn uzunluu 10 km., en dar yeri ise 100 metredir. stanbul
niversitesi Corafya profesr Rahmetli Srr Erin'e gre volkanik meneili kayalar (andezitbazalt) ierisinde meydana gelmi bir geriye andrma boaz olduu ileri srlen Menemen Boaz,
Afyon-zmir demiryolu ile Muradiye-Menemen karayoluna geit vermektedir.
GEDZ DELTASI ( MENEMEN OVASI )
Gediz Irma, Menemen Boazndan ktktan sonra Emiralem kasabas kuzeyinden
balayarak taban batya doru gittike genileyen bir alvyal dzle erimektedir. Menemen boaz
Emiralem kasabas civarnda yerini Gediz deltasna brakmaktadr. nceleri ad "Mirali" olan
Emiralem, 1991 ylnda kasabalamaya balam bir yerlemedir. Menemen'in 2 km. dousunda yer
alan bu kasaba, ad geen boazn knda gney yamata volkanik bir arazi zerinde yer almaktadr.
Tarm, hayvanclkla geinen bu kasaba halk ilek, kays, mandalina, eftali, zeytin ve buday
yetitirmektedir.
Foa yarmadasnn gney yarsn zmir Krfezi'ne kadar Gediz deltas igal etmektedir. 400
km2 alanl Gediz deltas, Ege blgesi'nin en byk delta ovasdr. Gediz rma delta oluumu
srasnda sk sk yatak deitirerek bu geni deltay meydana getirmitir. Delta oluumunun son
dneminde Gediz Irma, Menemen Boazndan ktktan sonra ani bir dirsek izip, gneye ynelerek
imdiki zmir-Karyaka semtinin bulunduu yerden zmir Krfezi'ne dklmtr. Daha sonra
buradan batya kayarak Pelikan Burnu'na ynelmi ve burada deltasn ina etmeye devam etmitir. Bu
durum sonunda zmir krfezi aznda iki yaka arasndaki mesafe 5 km.'ye ; su derinlii 10 metreye
inmitir. Gediz'in zmir Krfezi'ni doldurup, onu bir lagn haline sokaca anlalnca, akarsu bu son
yatandan kurtarlarak 1886 ylnda Menemen kuzeyinden batya doru uzanan bir kanala alnarak
Foa gneyinde Ege Denizi'ne aktlmtr.

36

37

Menemen boaz Sleymanl-Emiralem kasabas civarnda yerini Gediz deltasna brakmaktadr.

Gediz Deltas (Menemen Ovas)

Gediz deltasna bu ovann en byk yerleim merkezi 126000 nfuslu Menemen ehrinden
tr Menemen Ovas da denilmektedir. Evliya elebi'nin Seyahatnamesi'nde "Melemen" adyla
geen Menemen'de zm kurutma, sirke, rr, ya, eltik, un, st, deri, konfeksiyon conta ve yedek
para fabrikalar bulunmaktadr. Cumhuriyet tarihimiz ierisinde astemen retmen Kubilay'n ehit
edildii yer olarak kaydedilen Menemen, kuzey Ege'yi ve Marmara'y zmir'e balayan yollarn
gzergahnda bulunmaktadr. anak, mlek ve hediyelik sepet vb. eyann yapmnda da nemli bir
yere sahiptir.

38
Gediz deltas geni bir tarm alandr. Sulanan kesimlerde pamuk, pirin, eitli meyve ve
sebzeler; kuru zeminlerde buday, yamalarda ekirdeksiz zm ve zeytin yetitirilmektedir. Bu
elverili ovada son yllarda hzl bir kasabalama meydana gelmitir. Ulukent, Koyundere, Trkelli,
Seyrek, Harmandal ve Asarlk kasabalar bu tr yerlemelerdendir.
Denizden tuz elde edilen AMALTI TUZLASI deltann batsnda; L HAVA ALANI ise
gney kesiminde yer almaktadr.
GEDZ OLUUNDA YETTRLEN TARIM RNLER
klimin her turl rn yetitirmeye elverili olmas nedeniyle Gediz oluundaki rn eitlilii
olduka zengindir. ekirdeksiz zm bata olmak zere, tahl, ttn, zeytin, pamuk, meyve ve
sebzeler balca tarm rnlerini olutururlar. Ege blgesi ekirdeksiz zm retiminin 1/3' den
fazlasn Alaehir-Manisa arasndaki balar karlamaktadr. Tahl ziraati daha ok Salihli-Manisa
arasndaki kesimde younluk kazanmaktadr. Saylar 3.000.000'u aan zeytin aalar yamalar igal
eder ve bunlardan 6000 ton zeytinya elde edilir. Ttn, oluun kenarndaki neojen dolgular
(tmolosschut'lar) zerinde yer almaktadr. 1942 ylndan bu yana alann genileten pamuk, SalihliManisa arasnda Gediz oluu'nun sulanan kesimlerini igal etmektedir. Gediz Irma boyunca ve
sulanan yerlerde her trl sebze, Salihli-Turgutlu arasnda ise ok eitli meyveler zellikle eftali
yetitirilmektedir.
ZMR VE YAKIN EVRES
Kemalpaa ovasndan sonra batdaki Belkahve eii alarak Bornova dzlne ve zmir'e
ulalr. Daha nce belirttiimiz gibi, Belkahve eii, doudaki Kemalpaa Ovas'n batdaki (zmir'in
Bornova semtinin iinde yer ald ) Bornova Ovas'ndan ayrmaktadr. Bu eik alan ile zmir krfezi
kys arasndaki saha gnmzde tamamen zmir ehrinin yerleim alan durumundadr. zmir
krfezinin kuzey kanadn Karyaka semti oluturmaktadr. Krfezin gney kanadn ise Narldere,
Gzelbahe gibi semtler yer almaktadr.

39

zmir, M. 16. asrda Efesliler tarafndan kurulmu bir ehirdir. Lidyallar zerine sava aan
Persler tarafndan yaklp yklm ve haritadan silinmitir. Daha sonra Byk skender'in temelini
Kadifekale'de att zmir (Smyrna), stiklal Savamz srasnda Yunanllar tarafndan igal edilerek,
dmann denize dklmesi srasnda yaklp yklmtr. Cumhuriyet dneminde bulunduu elverili
konumu sayesinde hzla gelien zmir, gnmzde Trkiye'nin nc byk ehri olmutur.
Bnyesinde bykehir belediyesi rgt ile semt belediyelerinin grev yapt zmir'de 9 semt ilesi
(Balova, Bornova, Buca, ili, Gaziemir, Gzelbahe, Karyaka, Konak, Narldere ) bulunmaktadr.
zmir, Trkiye'nin nde gelen ihrac limandr. Trkiye ihracatnn % 40'n zmir liman
karlamaktadr. 1990 ylnda 1.757.414 kiinin yaad zmir'de 2012 ylnda 3.400.000 kiinin
yaad tespit edilmitir. zmir bir endstri ve kltr merkezidir. Pamuklu dokuma, gda, mobilya,
kimyasal madde reten sanayi tesislerinin yannda her yl alan Uluslararas Fuar ile zmir, lkemizin
gururu olmaktadr. Ege niversitesi ile 9 Eyll niversitesi'nin de ierisinde faaliyet gsterdii zmir
ehrimiz ayn zamanda nemli bir eitim-kltr merkezidir.

Adnan Menderes Hava Liman Gaziemir ve Menderes ilelerinde yer tutmaktadr.

40
BOZDALAR VE URLA-EME YARIMADASI
Gediz ve Kk Menderes oluklar arasnda bat-dou dorultusunda uzanan Bozdalar yer
alr. Bu dan byk bir ksm Menderes Masifi'ne ait eski metamorfik kltelerden oluur. Birok
oluum dnemi ve metamorfizmaya urayan Bozdalarn yapsnda eitli billuri istler ve mermerler
bulunmaktadr. Bozdalar'n zeri akarsularla fazlaca paralanmam olup, jeomorfolojik ynden bir
plato grnmndedir. Dalarn st 1000-1100 m. ykseklikteki anm dzlkleri halindedir. Adn
2159 m. ykseklikteki zirvesinden alan Bozdalar'n, Antik adaki ad Tmolos'tur. Baz
corafyaclara gre Bozdalar, Kemalpaa ile Torbal arasndaki ukur alann dousunda hafif bir yay
izerek 120 km. lik mesafe kat eden da srasdr. Bu duruma gre Kemalpaa Ovas gneyindeki Nif
Da Bozdalar'n dnda tutulmaktadr ki, bu yanltr. Uzan dorultusu bakmndan Nif Da'n
Bozdalar'a dahil etmek gerekmektedir. Bozdalar, kuzeyde ve gneyde basamakl faylar boyunca
ykselmi ve kuzeye doru eimlenmi bir horsttur. Ortalama genilii 20 km.dir. K.Menderes
depresyonuna bakan tarafnda eimler daha diktir.

41

Gediz-K.Menderes grabenleri arsnda uzanan BOZDALAR ve Glck Gl

Gediz depresyonundaki Salihli'yi, Kk Menderes Depresyonundaki demi'e balayan 50

km. lik asfalt yol Bozdalar zerinden gemektedir. Zirve'nin batsna rastlayan kesimde Plio-

42
Kuaterner'de meydana gelmi eski bir akarsu yatann nnn 4. zamandaki tektonik hadiseler
sonucunda tkanmas sonucu Glck Gl meydana gelmitir. Bu gln dousunda tabannda gl
bulunmayan Bozda kasabas (1025)'nn da iinde yer ald kk bir alvyal dzlk daha
bulunmaktadr. Gerek Bozda kasabas civar, gerekse Glck Gl'nn etrafndaki alvyal arazi
verimli tarm alan durumundadr. Bata klk patates olmak zere sebze-meyve baheleriyle
bezenmitir. Yazn Kk Menderes ve Gediz Depresyonlarnn bunaltc scandan kurtulmak
isteyenlerin serinlemek iin ktklar bir sayfiye yaylas durumunda olan Glck, demi ilesi
snrlar ierisinde Zeytinlik kasabasnn belediye hizmet alan ierisinde yer almaktadr. Havann
snmaya balamasyla birlikte Zeytinlik kasabas halk ve kasabadaki resmi dairelerle i yerleri
Glck'e (1673) tanmaktadr. Bozdalar, Bozda kasabas civarnda yeni yaplan kayak pistiyle k
sporlarna da olanak veren bir saha olmutur.
URLA-EME YARIMADASI
Urla-eme yarmadas, Bozdalarn sona erdii Kemalpaa (Nif) Da batsndaki kuzeygney dorultulu Menderes Ovas (Cuma Ovas) ile balar. Bu ovaya kadar Bozdalar'da bat-dou
dorultusu egemen iken, buradan itibaren reliefte kuzey-gney dorultusu hakimdir. Menderes
Ovas'ndan itibaren batya doru horst ve grabenler eklinde bir uzan grlmektedir. Kuzeyden zmir
Krfezi, gneyden Kuadas krfezi ile snrlanan Urla-eme yarmadas, iki yan krklar boyunca
km, horstlar ve grabenler dizisi halinde Ege denizine doru bir knt oluturmaktadr. Kuzeygney dorultulu Kzlda horstunun batsndaki Seferihisar-Gzelbahe grabeninin zemini Satsuma
tipi mandalina baheleri, etekleri ba ve zeytinliklerle kapldr. Turistik bir merkez olan Seferihisar'n
17.000 nfuslu bir kasaba oluu, zmir'i eme'ye balayan ana yoldan uzakta kalmasna baldr.

Seferihisar-Gzelbahe graben sahasn, batya doru alan daha geni olan Urla knt
hendei izler. Yarmada nfusunun yarsna yakn bu alanda yaamaktadr. Urla, bu yarmadann en
byk yerleim merkezidir. ehirsel zellikler kazanm Urla'nn nfusu 2012 ylnda 46289
yaklamtr. Nfusu fazla olmasna ramen Urla, mandalina, zeytin ve zm retiminde Seferihisar'n
gerisinde kalmaktadr.

43

Orta yeri karstik bir plato olan Karaburun yarmadasnn kuzey ucunda balar geni yer kaplar.
Cva yataklar, zm ve zeytin ticaretine ramen Karaburun gittike nfus kaybetmektedir. nceki
yllarda 4.000 civarndaki nfusu son saymda 2.722'ye dmtr.
Karaburun horstu alr almaz Alaat dzlne varlr. Buras faylarla olumu bir saha olup,
kaplcalaryla nldr (ifne ve Ilca kaplcalar). XVII. yzyldan beri bacln yaygn olduu bu
sahaya Balkan muhacirleri ttn ziraatini sokmutur. 9380 nfuslu Alaat yazlk tatil sitelerinin yer
ald bir turizm beldesidir. Yarmadann topuk ksmnda ise, yurdumuzun en iyi kalitedeki anasonlar
retilmektedir. Osmanl ticaret ve sava filosuna ait gemilerin barnd eme, imdi 22.000 nfuslu
bir sayfiye yerlemesidir.

eme

44
KK MENDERES DEPRESYONU

Bozdalar ile Aydn dalar arasnda 90 km. uzunlukta ve ortalama genilii 15 km. olan,
Kk Menderes depresyonu, Tire'den Seluk'a kadar uzanan faydan da anlalaca zere tektonik bir
ukurluktur. Bozdalarn Gediz'e bakan eteklerinde ve Aydn dalarnn Byk Menderes'e bakan
yamalarnda, bu dalardan anarak biriken Neojen depolara Kk depresyonunda rastlanmaz.
nk bu depresyon Gediz ve B.Menderes depresyonlarndan daha sonra olumu, dolaysyla
III.zamanda bu alanda fazlaca birikme olmamtr. Kk Menderes oluu, douda Kiraz-Beyda
kasabalar civarndan balayp, batda Belevi-Seluk boaznda sona erer. Belevi-Seluk boaz, 6 km.
uzunlukta ve 1.5 km. genilikte olup, gneydeki Aydn dalarnn uzants olan Palamut ve Alaman
dann yal klteleri ierisinde Kk Menderes tarafndan kazlarak almtr. Sz konusu bu
boazn batsnda ise K.Menderes rmann deltas yer alr. Belevi-Seluk boaznn Seluk'a alan
tarafnda tespit edilen falezler Ege Denizi'nin M..VI.yzylda buraya kadar sokulduuna iaret
etmektedir. Erin'e gre bu boaz, Alaman dann batsnda krfeze dklen bir kk akarsuyun son
buzul anda deniz seviyesinin alalmasyla birlikte yatan geriye kazarak K.Menderes rman
kapmas sonucunda almtr. Deltann oluumu bu tarihten sonra balam ve delta denize doru
ilerledike o zaman kyda bulunan Efes ehri, M..150 ylnda daha batya tanmtr.
M.S.II.yzylda Roma mparatoru II.Hadrian, K.Menderes rman bir kanala alarak bugnk
yatandan akmasna sebep olmutur.
Antika'da bata incir olmak zere her trl meyvenin yetitirildii K.Menderes oluunda
bugn de pamuk bata olmak zere, zeytin, tahl, ttn, patates, kavun-karpuz ile eitli meyve ve
sebzeler yetitirilmektedir.
Pamuk, sulama kanallarnn yapld 1952 ylndan sonra depresyon tabanndaki alann
geniletmi ve delta ovasndan douya doru sokularak iki kol halinde yaylmtr. Birinci kol,
K.Menderes rma kuzeyini takip ederek Kiraz ovasna kadar uzanr. kinci kol ise rman gneyini
izler ve Beyda kasabasnda sona erer. Tahl daha ok Bozdalarn eteindeki alanlarda pamukla
nbetlee ekilmektedir. Ttn depresyonun dou kesimindeki Kiraz ovas ile onu kuatan yamalarn
temas sahasnda, demi civarnda ve zellikle Torbal'dan balamak zere batda
Menderes(Cuma)ovasnda yaygnlar. Buna karlk zeytin, Bayndr evresinde younluk kazanr.
Buras K.Menderes depresyonunun asrlardan beri balca zeytin retim sahasdr. demi'e doru
gidildike zeytin ile incir kark halde grlr.

45
Bir kmaz sokak durumundaki K. Menderes oluunda byk yerleim merkezleri azdr. Ova
tabannda seyrek olan yerlemeler kenarlara doru younluk kazanr. Depresyonun dou kesiminde
kk bir ova kenarnda ve bu ovann pazar durumundaki Kiraz(9.500 nfuslu), Antika'dan beri
varolan bir yerleim merkezidir(Antik Koloe). Kiraz'n tam karsnda yeralan Beyda kasabas(6.000
nfuslu), K.Menderes oluunu Aydn dalar zerinden B.Menderes oluuna balayan da yolu
zerinde bulunmaktadr. letilen cva yataklarna ramen geliememitir. demi dousunda
Bozdalar eteinde yeralan Birgi de eski bir yerlemedir. Antika'da Pyrgion olarak adlandrlan
Birgi, XIV.yzylda Aydnoullar beyliine merkezlik yapktr. demi'in gelimesiyle bu yerleme
snkleerek 2.700 nfuslu kk bir tarm kasabas halinde kalmtr. Daha batda K.Menderes
oluunun en byk yerleim merkezi olan 62.000 nfuslu demi ehri bulunur. demi,
XVII.yzyldan sonra Salihli ve Nazilli'den gelen yollarn kavanda, K.Menderes'in kuzeyindeki
alak bir seki zerinde kurulmutur. Bu yerleme, halen demiryolu ile bu oluu zmir'e balayan,
karayollarnn zerinde bir ticar merkez, ya, iplik, dokuma atlye ve tezghlarna sahip tarmsal
fonksiyonu ar basan bir ehirdir. demi civarnda K.Menderes depresyonu ierisinde 2.000-10.000
arasnda deien kasaba yerlemeleri bulunmaktadr. Bunlar, Kaymak, Ovakent, Bademli, Konakl
ve Gken'dir.

K.Menderes rma gneyinde yeralan Tire'nin(41.000 nfuslu) ad Antika'da ehir anlamna

gelen Teira idi. Bol sulu, ba ve bahelerle evrili olmas nedeniyle Tire, bu ada zengin Efes
halknn sayfiyesi durumundayd. Osmanllar dneminde halclk ve baclkla geinen Tire, Fatih
dneminde Efes'i geride brakmtr. Bugn meyve ve sebze ziraatinin yansra, sanayide de nemli
atlmlar yapm bir ehirdir.
K.Menderes oluunun Menderes ovasna alan kaps durumundaki Torbal(32.000 nfuslu),
XIX.yzyl balarnda yrklerin isknyla bymtr. Bu yerleme halen, zmir'den gelip
B.Menderes oluuna geen demir ve kara yollarnn kavanda bulunmaktadr. Bu elverili konumu
nedeniyle Torbal gelecekte K.Menderes oluunun en nemli sanayi ve ticaret merkezi olacaktr.
Delta ovasnn balca yerleme merkezleri, Seluk(23.000 nfuslu) ve Kuadas'dr(37.000
nfuslu). Romallarn bat Anadolu'da kurduklar Asya eyaletinin merkezi ve ticar liman olan Efes,
Antika'n en byk ehirlerindendi. Limannn K.Menderes rmann getirdii alvyonlarla dolmas
sonucunda ve zmir'in rekabeti karsnda Efes nemini yitirmi, gnmzde sadece tarih ve kltrel
bir turizm deeri olan harabeye dnmtr. XIX.yzylda toprak kerpiten yaplm 100 evden
oluan Seluk, turizm sayesinde byyerek 23.000 nfuslu, yazn daha canlanan bir ehir vasf
kazanmtr. Uzun sre korsanlarn barna olan Kuadas, Osmanllar dneminde korsan faaliyetini
nlemek zere bir asker s olarak kullanlmtr. Bugn, deniz ve kltr turizminin etkisiyle
fonksiyonlar eitlenerek bir turizm ehri olmutur.

46
AYDIN DALARI
Kk ve Byk Menderes oluklar arasna Aydn dalar girmektedir. IV. Zaman balarna
kadar Bozdalar ile Aydn Dalar'nn birleik halde olduu ve bu zamana kadar kuzeydeki Gediz
depresyonu ile gneydeki Byk Menderes depresyonu arasnda bir antiklinal zellii gsterdii ileri
srlmektedir. IV. zamanda Egeit karasnn paralanarak kt epirojenik hareketler srasnda bu
byk antiklinalin orta kesimi de krlarak km ve Kk Menderes oluuna yer vermitir. Bylece
Bozdalarla ile Aydn Dalar birer krkl antiklinale (horsta) dnmlerdir. Menderes masifinin bir
paras olan Bozdalar ile Aydn Dalar bir at nal gibi Kk Menderes depresyonunu
kuatmaktadr. Kk Menderes depresyonu gneyinde bat dou dorultusunda uzanan Aydn
Dalar, batda Seluk civarndan balayarak douda Buldan dousunda son bulmaktadr. Batda,
gneybat-kuzeydou dorultusunda uzanan ve en yksek yeri 1237 m. olan Dilek Da ( Samsun
Da ) da Aydn Dalarnn bir paras durumundadr. Seluk civarnda 200-300 m. ykseklikte olan
Aydn Dalar, orta ksmda 1831 metreye kadar ykselmektedir. Douda Buharkent kasabas
kuzeybatsnda 1724 m. ykseklikte olan bu da sras, Buldan-Sargl izgisinin dousunda
alalarak Asl Ege- Ege Blgesi snrnda platoya dnmektedir.

Kk Menderes ile Byk Menderes oluklarn kuzey-gney dorultusunda birletiren

karayollar, doudan batya doru Beyda-Nazilli, Bademli(demi)-Kk, Tire-Germencik
hatlaryla Aydn Dalarn yerde kesmektedir. Bu zellii ile Aydn Dalar'nn ulama fazlaca bir
engel oluturmad aka grlmektedir. En batda Kk Menderes oluunu Byk Menderes
oluuna balayan karayolu Seluktan sonra gneyde Aydn Dalar zerindeki amlk Beli'ni aarak
B.Menderes oluuna erimektedir. Kydaki Kuadas'n B.Menderes oluundaki Ske'ye balayan
karayolu da Dilek Da ile Aydn Dalar arasndaki neojen dolgularla kapl bir koridoru izlemektedir.
Eski ad Samsun Da olan Dilek Da'ndaki Davutlar Milli Park turizm deeri yksek olan bir
alandr.
Aydn dalarnn zerinde de Bozdalar da olduu gibi yayla alanlar alanlar bulunmaktadr.
Nazilli kuzeyinde yer alan mr Yaylas, yaz scaklarnda serinlenmek amacyla klan bir sayfiye
alandr. Bu gibi yaylalarda ayn zamanda sebze yetitirilmekte ve arclk yaplmaktadr.

47
BYK MENDERES DEPRESYONU

Kuzeyden Aydn Dalar ile gneyden Mentee yresi arasanda Ky Ege Blgesinn en uzun
(220 km.) ve en geni (15-30 km.) tektonik depresyonu olan Byk Menderes Oluu yer almaktadr.
Ege Denizi kysndan Germencik-Koerl izgisi yaknlarna kadar GB-KD dorultusunda, buradan
sonra B-D dorultusunda uzanan bu oluk, Sarayky'den sonra rksu vadisi ile devam eder ve 300
m. ykseklikteki bir eiin tesinde Asl Ege- Ege Blgesi snrna dayanr. Kuzey ve gney kenarda
ard arda sralanan kaplcalar ( Ske-Germencik-Pamukkale kaplcalar ) B.Menderes oluunun da bir
krlp, kme sonucunda meydana geldiini aka ortaya koyar. Depresyon buyunca uzanan krklarn
sk sk yerinden oynamasyla meydana gelen depremler yre halkna korkulu anlar yaatmaktadr.
Depresyona adn veren Byk Menderes Irma, depresyona douda Sarayky Ovas
kuzeyinden katlmaktadr. B.Menderes depresyonu btnyle B.Menderes Irman iine alan bir saha
olmayp, gneydouda Sarayky Ovasndaki rksu ay vadisi ile devam etmektedir. B. Menderes
Depresyonu bu haliyle Gediz depresyonuna benzemektedir. Byk Menderes Irma Ege blgesinin
en byk akarsuyudaur. Uzunluu 529 km, ya alan 25000 km2'dir. Byk Menderes, kaynaklarn
Ege Blgesindeki dalk arazinin trl yerlerinden almaktadr. Murat Dandan inen Banaz ay,
ivril dolaylarndan uzanan ivril (Kfi) ay ve Eme civarndan gelen Hamam ay B.Menderes'in
ana kolunu oluturan akarsulardr. Bu akarsu Gney kasabasnn kuzeydousunda Adgzel Baraj
Glne dklmektedirler. Baraj knda tek kol halinde akan Byk Menderes Irma Sarayky
Ovasnda rksu ayn alarak depresyon ierisinde doudan batya doru akmaktadr. Bu ak
srasnda gney taraftan gelen Karacasu Deresini, Akay' ve ine ayn da alarak daha da
glenmektedir. Depresyon taban ok yerde dz olduu iin, eimin son derece az olmas nedeniyle
rmak biriktirdii alvyonlar ierisinde dzgn biimli bklmler oluturarak akmaktadr. Dnyaca
nl olan bu bklmlere "Menderes" (= Meander ) ad verilmitir. B. Menders'in Sarayky'den yukar
kalan kesimlerinde sular Ocak aynda kabarmaya balar ve Mays aynda st dzeye ular. Haziran
aynda sular ekilmeye balar ve Austos aynda minimum seviyeye iner. Byk Menderes'in yaz
mevsiminde sular tamamen ekilmez. Bunun balca sebebini, Dinar'n dousundaki Karakuyu
(Dombayl) kayna ile ivril'in gneydousundaki Ikl Gl'nden beslenmesi oluturur.

48
B.Menderes depresyonu doal artlar ve beeri hayat bakmndan birbirlerine benzemeyen
niteye ayrlmaktadr. Doudan batya doru bu niteler yle isimlendirilmektedir: a) Sarayky
Ovas b) Orta Byk Menderes Dzl c) Delta Ovas (=Balat veya Milet Ovas)

a) Sarayky Ovas:
B.Menderes depresyonnun dou kesimindeki kk bir ovadr. Batdan Burhaniye (Buharkent)
Boaz, doudan kelez Da, gneyden Honaz Da'nn evreledii Sarayky ovasnn taban
doudan batya doru alalr. kelez Da'nn gneybat eteklerinde Dnya'nn ve lkemizin doa
aheseri olan "Pamukkale Travertenleri" yer almaktadr. Travertenler Sarayky ovasna basamaklar
halinde inmektedir. Gneydeki Denizli Ovas ise, Sarayky Ovas'na 200 metrelik neojen bir
basamakla inmektedir.

Ege kysndan balayp, Burhaniye Boaz'na kadar eksik olmayan incir ve zeytin baheleri
Sarayky'de gzden kaybolmaktadr. nk Akdeniz ikliminin karakteristik zellikleri bu ovada

49
kaybolmaya balar. Gerekten Sarayky ve Denizli ovalarnn k, ne bat Anadolu'daki kadar
souk, ne de Orta Byk Menderes Dzlndeki kadar lktr. Yalnz yazlar Nazillli'deki kadar
bunaltc geer. Buras Akdeniz iklimi ile bat Anadolu iklimi arasnda bir gei zellii gsterir.
Sarayky ovas araya msr tarlalarnn kart pamuk ekim alandr. Pamuk tarlalar ky ve
kasabalar civarndaki meyve (eftali) baheleri ve balarla kesintiye uramaktadr. lkbaharn daha
yal getii Denizli Ovas'nda msr alanlarnn geniledii, balarn sklat grlr. Ovann
sulanan blmleri pamua ve az miktarda ekerpancarna ayrlmtr. Bu ovann sulanmasnda Ege
Blgesinde yer alan Adgzel barajnn byk fonksiyonu olmaktadr.
Sarayky ovasnn kyleri arasnda yer yer lk a ehirlerinin harabelerine rastlanmaktadr.
M. II. yzylda Bergama krallarndan II. Eumenes'in ina ettirdii Hierapolis (Pamukkale) bunlardan
biridir. O ada sularnn bolluundan dolay boyacln; hayvancln yaygnl sebebiyle de ynl
kuma ve hal dokumaclnn gelitii Hieropolis'in nfusu Roma dneminde 100.000'e yaklamtr.
Zamanla depremlerden byk zarar gren bu byk ehir yerle bir olmutur. Bugn ayakta kalan
ksm ise harabe eklinde olup, kltr turizmine hizmet etmektedir. Bu harabelerin hemen yanbanda
yer alan beyaz renkli travertenlerden dolay Hieropolis'in bulunduu yerde sonradan kurulan yeni
yerlemeye Pamukkale ad verilmitir. Bir doa harikas olan travertenler basamaklar halinde bir kale
grnm ierisinde bulunmaktadr. Pamukkale travertenleri, kelez Da'nn fayl yamalarndan
fkran scak sularn beyaz renkli kalker klteleri eritmesi ve yamalardan aaya dklrken beyaz
renkli kalsiyum kellerini biritirmesiyle olumutur. ok yerde bu traverten basamaklar havuz
biimli basamaklar halinde Sarayky ovasna inmektedir. Yerli ve yabanc turistlerin youn bir ekilde
ziyaret ederek dinledikleri bir yer olmas nedeniyle, Pamukkale kasabalamaya balamtr. Bugn
2300 nfuslu belde statsnde bir kasaba olan Pamukkale Akky ilesinin snrlar ierisinde yer
almaktadr.

lk an dier bir ehri, Denizli'nin 7 km. kuzeyinde imdiki Eskihisar kynn bulunduu
yerdeki LAODIKEIA' dr. Suriye kral II. Antikus'un yaptrd bu ehir, Roma dneminde pamuklu
dokumalaryla n salmtr. 13.yzyl balarnda Seluklular dneminde depremler ve savalar
nedeniyle harabeye dnmtr. Bu nedenle Laodikeia ehrinin esas halk buradan g ederek imdiki

50
Denizli ehrinin bulunduu yeredeki Tonozlu kyne yerlemilerdir. Bir Trk boyu adn tayan
Tonozlu ky, zamanla Denizli adn alm ve bugnk Denizli ehrinin nvesini oluturmutur.
Sarayky ovasnn en byk yerlemesi Denizli ehridir. Babadan kuzeydou eteinde
Sarayky ovas tabanndan 200 m. yksekteki bir neojen dzlk zerinde yer alan Denizli ehri,
Afyon-zmir demiryoluna tali bir hatla balanmaktadr. Orta Anadoluyu Ky Ege Blgesine ve
Akdeniz Blgesine balayan ilek karayollar da Denizli'den gemektedir. Denizli'de nceleri
bakrclk hkim iken, Cumhuriyet dneminde kurulan sanayi tesisleriyle ( rr, pamuklu dokuma,
deri, yem, deterjan vb. ) gelierek 1990 ylnda 205.000 nfuslu byk bir ehir haline gelmitir.
Gnmzde byk ve kapsaml bir organize sanayi blgesine sahip olan Denizli ehrinin nfusu, 2012
ylnda 525497'e ykselmitir.
Bu niteye adn veren Sarayky, Denizli'nin 20 km. kuzeybatsnda 18570 nfuslu byk bir
kasabadr. Demiryolunun ierisinden getii Sarayky idari bakmdan Denizli iline bal bir ile
merkezi olup, eftali, zm, elma ve msr tarm sebebiyle gelien tarm fonksiyonu ar basan bir
yerlemedir.
kelez Da'nn bat eteindeki Akky, yakn zamana kadar bir ky yerlemesi iken,
Denizli'ye bal bir ile merkezi olduktan sonra, Devletin hizmet ynndeki yatrmlar sayesinde
3000 nfuslu bir kasaba haline gelmitir.
b) Orta Byk Menderes Dzl:
Sarayky Ovas batsnda B.Menderes Irma fazlaca dar olmayan bir boaz ierisine
girmektedir. Kuzeyden Buldan Da, gneyden Babada ile snrlanan Burhaniye boaz, doudaki
Sarayky Ovas'n batdaki Orta Menderes Dzlnden ayrmaktadr. Bu boazn orta kesiminde
B.Menderes Irmann kuzeyinde yer alan Buharkent (eski ad Burhaniye'dir) kasabas, 6600 nfuslu
bir yerleme olup, idari bakmdan Aydn iline bal bir ile merkezidir. Buharkent ilesi snrlar
dahilinde yer alan Kzldere ky'nde Trkiye'nin ilk jeotermal enerji santrali kurulmutur. Yapm
1984 ylnda tamamlanan bu santralin kurulu gc 175 MW olup, ylda 130 milyon Kwh elektrik
enerjisi retmektedir.

Burhaniye Boaz batsnda B.Menderes depresyonu genileyerek dou-bat dorultusunda

uzanmaktadr. Depresyon bu dorultusunu Germencik-Koarl izgisine kadar korumakta ve buradan
itibaren KD-GB dorultusunu almaktadr. te depresyonun Burhaniye Boaz batsnda balayan ve
Germencik-Koarl izgisine kadar uzanan blmne "Orta Byk Menderes Dzl" adn
vermekteyiz. Zeytin, incir ve portakal bahelerinin yaygn bir halde bulunduu bu kesimde Akdeniz
iklimi hkm srmektedir. Nazilli'ye yaklatka genileyen zeytinlikler, birikinti konileri zerinde yer

51
almaktadrlar ve kuzey kenarda Germencie kadar plantasyonlar halinde uzanmaktadrlar. Balar daha
ok Nazilli kuzeyindeki yama araziler zerinde yer almaktadrlar. Pamuk alanlar da sulamaya bal
olarak msr gibi Nazilli ve Aydn civarnda toplanmtr.

Gediz oluunun aksine, B.Menderes depresyonunun belli bal yerlemeleri depresyonun kuzey
kenarnda Aydn Dalar'nn gney etekleri nnden geen kara ve demiryolu boyunca
sralanmlardr. Bol su tayan akarsular gneyden Mentee yresinden gelerek B.Menderes'e
karmalar nedeniyle sel basknlarna neden olmaktadrlar. Bundan dolay yerlemelerin byk ksm
depresyonun kuzey kenarna sralanmlardr. Ayn zamanda bu kesim bol su kaynaklarnn bulunduu
bir alandr.
Orta Byk Menderes dzlnde, rmak kuzeyinde yeralan kasaba ve ehirler yle
sralanmaktadr: Kuyucak (9300), Nazilli (103000), Ata (8000), Sultanhisar (6000), Kk (8000),
Umurlu (9900), Aydn (134000), ncirliova (17300), Germencik (13000), Ortaklar (12000). Byk
Menderes rmann gneyindeki yerlemeler ise: Yenipazar (8000), Koarl (7300) ve Baaras
(12000) kasabalardr.
Depresyonun kuzey kenarndaki en eski yerlemeler Nysa ve Tralles dir. lka
corafyaclarndan Strabon'un renim grd Nysa imdiki Sultanhisar kasabasnn kuzeybatsnda
bulunmaktadr. Eski Aydn olarak bilinen Tralles ise imdiki Aydn ehrinin kuzeyindedir. lkada
keten kuma dokunan, kap-kacak iml edilen bir yer olan Tralles, Ege kysndaki Efes ve Milet
limanlaryla balants bulunan nemli bir ticar merkezdi. Sk sk meydana gelen depremler yznden
yklarak harabeye dnmtr. Bu yerlemelerin dndaki dier byk yerlemelerin gemii birka
yzyl gemez. Bunlardan Kuyucak, Evliya elebi zamannda, ba ve bahelerden yoksun bir yer
iken, imdi basnl scak sularn, buharlarn fkrd sondaj kuyular sayesinde gelime imkn
bulmutur.
Evliya elebi'nin kerpi bir sur iinde 3000 kerpi evden olumu bir kasaba olarak tasvir ettii
Nazilli, o dnemde nemli bir ticaret merkeziydi. Hindistan, ran ve Arabistan'dan gelen tacirler,
ihtiyalarnn byk ksmn Nazilli'den karlarlard. Bu nedenle Nazilli'de o dnemde ok sayda
ticarethane bulunuyordu. Cumhuriyetin ilk yllarnda, Trkiye'nin ilk dokuma fabrikas Nazilli'de
kurulmutur. O yllarda basma ve kaput bezi reten Nazilli, Trkiye'ye adn bu sayede duyurmutur.
Daha sonraki yllarda kurulan dier sanayi tesisleriyle(makina, donanm, karoser vb)glenerek
100.000'in zerinde nfusa sahip olmutur.
Eski Tralles'in yerine geen Aydn, adn verdii dalardan inen Tabakhane deresinin birikinti
konisi zerinde kurulmu, sonradan ovaya yaylmtr. XIII.yzyl sonlarnda Bizansllardan ehri
teslim alan Mentee beyi buraya Gzelhisar adn vermitir. Bu ad, Menemen yaknndaki Gzelhisar
ile kartrld iin Aydnoullar beylii zamannda Aydn Gzelhisar adyla anlmaya balanmtr.
Daha sonraki yllardaysa gzelhisar eki kaldrlarak sadece Aydn denilmitir. Byk Menders'i
izleyen ilek yollarla Mentee yresinden gelen yollarn kavanda yeralan Aydn, tarm ve tarma
dayal sanayi sayesinde son yllarda hzla gelierek 196000 nfuslu bir ehir olmutur.3
3

Abdullah Uur, Aydn ehrinin Kuruluu ve Gelime Evreleri. Corafi Bilimler Dergisi, 2003, 1(2),
Sayfa:41-62. MUTLAKA OKUYUNUZ!

52
Orta Byk Menderes nitesinin dier bir nemli zellii ise, jeotermal enerji ynnden zengin
bir potansiyele sahip oluudur. Depresyonun kuzey kenarnda Aydn dalar ile Neojen dolgularn
temas hattn izleyen faylar boyunca, buhar scak su kaynaklar fkrmaktadr. Kuyucak ve Buharkent
kasabalar civar, bu ynden zengindir.
c) Byk Menderes Deltas:
Son buzul anda B.Menderes rma, Ske-Baaras izgisinde, Dilek da ile Beparmak
da arasnda kalan bir krfeze dklyordu. Sonralar B.Menderes, deltasn bu krfez iinde
oluturmaya balam, Dilek da gney eteindeki Priene ehrini kara ierisinde braktktan sonra
gneye ynelmi, Beparmak dalar arasna sokulmu olan bir koyun nn tkayarak amii(Bafa)
glnn oluumunu salamtr. Halen derinlii 40-50 m. civarnda olan amii glnn az tuzlu
sular bir ayak vastasyla yazn B.Menderes rmana aktlmaktadr. Kn ise B.Menderes'in takn
sular amii glne gemektedir.

B.Menderes deltas XIV. yzyl balarnda tarih Milet ehrinin batsna erimitir. Osmanllar
Milet'i ele geirdiklerinde, liman dolmutu. XIX.yzyl balarnda Milet batsnda 3-4km. daha
ilerleyen delta, Karine lagn kysna kadar genilemitir. Son dnemde bu lagnn nndeki ky
kordonlar ekillenmi ve doudan batya doru delta 45km. genilik kazanmtr.
nceleri tahl ve ttn ziraatinin yrtld delta ovasnda 1950 ylndan itibaren pamuk ve
ayiei de ekilmeye balanmtr. B. Menderes delta ovasnn Antik adaki balca liman ehri
imdiki Balat ky'ne ok yakn bir yerde kurulmu olan Milet idi. Bu itibarla delta ovasna Milet
Ovas veya Balat Ovas adlar da verilmektedir. Antik ada Kk Menderes deltasndaki Efes'ten
balayp Milet'e urayan ticaret yolu, B.Menderes depresyonunu takiben Eber-Akehir oluuna,
oradan Glek Boaz'n aarak Mezopotamya zerinden randaki Sus ehrine ulamaktayd. Milet
byle bir konumda bulunuu nedeniyle Ege kysnn en nemli ithalat ve ihracat liman idi.
Bu dnemde Afyonkarahisar yresinin ( uhut-scehisar ) mermerleri byk bloklar halinde
sallarla B.Menderes rma zerinden yzdrlerek Milet'e tanyor ve buradan talya ve Kuzey
Afrika'ya ihrac ediliyordu. O dnemde Milet, keten ve zellikle mor renkli ynl dokumalaryla
tannmaktayd. Milet, ticari faaliyetine Orta a'da da devam etmitir. ehir Bizansllardan
Seluklularn eline geince Msr'a ve Dou Akdeniz lkelerine eitli mallar ihrac edilerek dardan (
zellikle ngiltere'den) kalay, kurun ve sabun ithal edildi. 15. asr balarnda Venedikliler'in Milet'te

53
ticarethaneleri bulunmaktayd. Bu yzylda Milet limanndan tahl, safran, susam, mee palamudu,
maroken, hal, meyan kk ihrac ediliyor ve kle ticareti yaplyordu.
Milet, Osmanllar'n eline geince harabe hale gelmiti. Bu antik yerlemenin hemen
yanbanda ortaya kan Balat, Milet'in yerine gemiti. Evliya elebi'nin anlattklarna gre
16.yzylda Balat, 200 dam evden oluan, kk bir ars olan, stma hastalnn yaygn olduu bir
yerleme idi. Balat imdi Aydn ili Didim ilesine bal 1400 nfuslu bir ky yerlemesi
durumundadr.

B.Menderes delta ovas son yllarda devletin yapt slah almalar sayesinde nemli bir tarm
ve yerleim alan olmutur. Harita Genel Komutanl tarafndan hazrlanan fiziki haritalarda "Balat
Ovas" olarak isimlendirilen delta ovasndaki balca yerlemeler unlardr: Ske (70500), Baaras
(12000), Atburgaz (3800), Gllbahe (4500), Sarkemer (5700), Savuca (7750), Sazl (6000),
Yenidoan (2700), Akky (2500). Delta ovasnn en byk merkezi 62500 nfuslu Ske'dir. Mentee
yresini zmir'e balayan ve B.Menderes depresyonu ierisinden gelen tali yollarn kavanda
bulunmas, zengin tarm potansiyeline ( pamuk tarm ) ve kk lekli sanayi tesisleri sayesinde
gelimitir.

ARA SINAVINDA BURAYA KADAR SORUMLUSUNUZ.