Mr.

Rejhan Neziri

MEDHHEBET - PARAQITJA DHE ZHVILLIMI I TYRE

Bashksia e par muslimane ka jetuar pran Muhammedit a.s., i cili, njkohsisht,

ka qen edhe pejgamber (i drguar i Zotit) edhe burim referimi, autoriteti. Ai i ka
drejtuar besimtart, u sht prgjigjur pyetjeve t tyre dhe, kshtu, i ka qetsuar e
zbutur mendjet dhe zemrat e tyre. Ai ka qen rrug e urtsis, e njohjes dhe shkencs.
N fillim, n pranin e tij, nuk ka patur nevoj t prcaktohen fushat e ndryshme t
dijes apo t mendohet pr fardo nj lloj specializimi brenda fushs s pastr fetare.
Msimi ka qen unik, global dhe i ka prfshir t gjtha sferat e jets njerzore, mirpo
Pejgamberi a.s. e kishte br t qart se ai ishte vetm nj njeri dhe se pr sa u prket
punve t ksaj bote mund tia qllonte, po mund edhe t gabonte. Pr shembull, kur
Pejgamberi a.s. arriti n Medine, i pa njerzit se si i shartonin drunjt e hurmave. U
thot atyre: Ndoshta do t ishte m mir t mos e bnit kt!. Ensart (medinasit)
pas ksaj e braktisn kt praktik, mirpo prodhimi i hurmave u paksua. Ata e
lajmrojn Pejgamberin a. s. pr kt, kurse ai u prgjigjet duke u thn: Un jam
njeri. Nse ju them t bni dika q ka t bj me fen, pranojeni at, e nse ju them
dika nga mendimi im personal, t keni ndrmend se un jam njeri! Ju m s miri i
njihni punt e ksaj bote.1
Jan shnuar shum situata t tjera sikur kjo e fundit, q e kan konfirmuar
statusin e Pejgamberit a.s. si thesar t normave hyjnore (furkan) dhe, si t till,
autoritet e referenc pr gjithka fetare, mirpo edhe si njeri q mund t gaboj n t
gjitha punt e tjera.2 Kt dallim e kan patur t qart ashabt dhe Pejgamberi a.s.
shpesh sht konsultuar me ta kur sht dashur t sjell gjykim sipas mendimit t
shumics.3 Ky dallim i par sht shum me rndsi jo vetm pse e qartson rolin e

Kumtes e mbajtur n xhamin e St. Gallenit m 7 mars 2004, me rastin e kremtimit t njvjetorit t
formimit t Forumit t t Rinjve Musliman.
1
Hadith i transmetuar nga Buhariu dhe Muslimi. Dy versione t ktij hadithi i prcjellin Rafi bin
Hadij dhe Enesi r.a..
2
Pr sa u prket gjykimeve juridike, ku ai sht dashur t gjykoj midis dy personave apo palve,
Pejgamberi a.s. ka thn: Un jam vetm njeri, kurse ju po mi sillni prpara mosmarrveshjet
(shtjet) tuaja. Ndoshta ndokush prej jush sht m elokuent (orator) n deklaratat dhe krkesat e tij
sesa ndonj tjetr, kurse un gjykoj n favor tuajin sipas asaj q dgjoj prej jush. Prandaj, nse
ndodh q t sjell gjykimin pr t drejtn q i takon vllait t tij, le t mos e e marr, sepse me kt atij
i kam dhuruar vetm nj pjes t Xhehennemit! (Ebu Davudi).
3
Pr shembull, para betejs s Uhudit Pejgamberi a.s. e l mnjan mendimin e vet dhe e ndjek
mendimin e shumics t cilt donin t luftonin me kurejshitt jashta qytetit t Medines. Bashksia
muslimane sht mundur te kodra e Uhudit, mirpo, pas ksaj disfate, Kurani konfirmon se
Pejgamberi a.s. sht dashur ta vazhdoj parimin e konsultimit (shuras): Ti ishe i but ndaj atyre,
ngase All-llahu t dhuroi mshir, e sikur t ishe i vrazhd e zemrfort, ata do shkaprderdheshin

Pejgamberit si t till, por edhe pse hedh drit t re mbi nxitjen q Pejgamberi a.s. ua
bnte shokve t tij pr t formuluar mendime juridike. Ashtu si ai q e bnte m t
mirn q mundej sa u prket punve t ksaj bote, po kshtu edhe shokt e tij duhej ta
bnin m t mirn q mundeshin si n punt e fes ashtu edhe n formulimet juridike,
gjithnj duke i ndejtur besnik fes, praktiks islame dhe rrugs s drejt. Ka patur dy
faktor kryesor q kan shkaktuar ndryshime t konsiderueshme brenda bashksis
muslimane q sapo ishte themeluar n Medine. E para, tanim nuk ishte n pyetje
jetsimi i besimit intim n zemrn e individit, por shtja e organizimit t mbar
shoqris n emr t ktij besimi, duke dshmuar se tanim bashksia ishte e aft tu
qndronte besnike kuptimeve dhe prshkrimeve t Porosis kuranore. E dyta, rritja
shum rapide e numrit t antarve t bashksis muslimane si dhe shtrirja e
vazhdueshme gjeografike e saj, prpjestimisht shkaktoi edhe rritjen e vshtirsive. N
fillim, muslimant sht dashur ta kuptojn Islamin n mnyr q ta aplikonin n nj
mjedis tejet t njohur, pra n shoqrin arabe t Hixhazit, mirpo, m von, ata sht
dashur t mendojn se si m mir ta implementojn Islamin n nj kontekst krejt
tjetrfare, me popullat t re, me shprehi e me zakone t reja.
Gjat pjess s dyt t misionit t tij dhe pr shkak t ktyre kputjeve e
ndryshimeve qensore Pejgamberi a.s. gjithnj e m shum mbshtetej dhe i besonte
aftsis s disa shokve, duke i bartur prgjegjsit e tij tek ata n disa fusha ose,
thjesht, duke i marr parasysh cilsit (kualitetet) q ishin prezente n bashksin e tij.
Ai tanim e kishte br zakon ti punsonte e angazhonte shokt e tij sipas dijeve a
zotsive t tyre: pr shembull, Zejd bin Thabitin pr shnimin e Kuranit dhe Musab
bin Umejrin pr predikimin e par t Islamit n Jethrib (Medine), para hixhretit.
Mirpo, nevojat e bashksis shkonin edhe m tej se kaq: jo q kishte nevoj vetm
pr njerz q dinin t shkruanin e flisnin, por pr m tepr duheshin edhe ashab q
mund ti kuptonin parimet e Islamit mjaft sa t mund t jepnin gjykime fetare.
Rrethanat e diktuan kt zhvillim t brendshm dhe, njkohsisht, kjo paraqiste hapin
e par efikas drejt prgatitjes s ashabve pr ta bartur m tej mnyrn e jetess
islame, Sheriatin, pas vdekjes s Pejgamberit a.s.
Duke e zbatuar kt metodologji praktike, Pejgamberi a. s. e drgon Ali bin Ebi
Talibin n Jemen. Ky i fundit u befasua pasi mendonte se ishte akoma shum i ri dhe
se nuk kishte aq njohuri pr t ndar gjykime. Pejgamberi a.s i prgjigjet: Zoti do ta
drejtoj zemrn tnde dhe do ta mbaj t fort gjuhn tnde (pr ta ndjekur t vrtetn).
Kur dy ndrgjyqs t ulen para teje, mos sjell vendim derisa ta dgjosh edhe paln
tjetr ashtu si e dgjove paln e par, sepse kjo sht mnyra m e prshtatshme pr t
gjykuar me drejtsi!.4
Krahas ktij msimi t vazhdueshm t kuptimeve t Shpalljeve t reja e t
obligimeve t reja, Pejgamberi a. s. gjithnj e kishte parasysh aftsin e secilit prej
ashabve, duke i inkurajuar disa prej tyre t jepnin gjykime e t formulonin rregulla
fetare (fetva). Ai hapur e qart ka thn: Kushdo q bn nj prpjekje intelektuale
(ixhtihad) dhe jep gjykim t drejt, pr kt do t ket dy shprblime, ndrkaq kush

prej teje, andaj ti falju atyre dhe krko ndjes pr ta, e konsultohu me ta n t gjitha shtjet, e kur t
vendossh, ather mbshtetu n All-llahun, se All-llahu i do ata q mbshteten! (Alu Imran:159).
4
Transmeton Ebu Davudi n Sunenin e tij.

vepron kshtu e nuk ia qllon, ai do t ket vetm nj shprblim.5 Para se ta drgonte

Muadh bin Xhebelin n Jemen, ai e pyeti: N baz t kaje do t gjykosh?. Ai i
prgjigjet: N baz t Librit t Zotit (Kuranit). ka n qoft se nuk e gjen
(prgjigjen) n t?. N baz t sunnetit t Pejgamberit t All-llahut. ka n qoft
se nuk e gjen edhe aty?. "Ather do t prpiqem t formoj mendimin tim personal.
Kur e merr kt prgjigje Pejgamberi a. s., thot: Fal qoft All-llahu, i Cili e ka
udhzuar t drguarin e Pejgamberit t Vet me at q e knaq Pejgamberin e Vet!.6
Sfidat e reja me t cilat ndeshej shoqria islame e Medines si dhe mjedisi
burimor, e shponin bashksin muslimane t zhvillonte aftsi t ndryshme tek antart
e saj. Kshtu, tanim ishte prcaktuar orientimi i prgjithshm: shpallja kuranore ua
kishte msuar muslimanve se ishte Imani, Islami dhe Ihsani7; u kishte msuar atyre
thelbin e jets, prparsit dhe rregullat globale q ia mundsonin bashksis t mbetej
besimtare. T gjitha mjetet ishin n duart e tyre pr ta lehtsuar implementimin sa m
t shndosh t msimeve islame, duke i marr parasysh larmit kulturore dhe
gjeografike. Prandaj, inteligjenca e tyre bashk me aftsit q i kishin ata, sht dashur
t jen n shrbim t vazhdueshm t besimit t tyre.
Procesi i specializimit brenda msimit islam akoma global dhe unik, ka filluar
gjat viteve t fundit t jets s Pejgamberit a.s. Kjo dukuri shihej, edhe pse n form
embrionike, n mnyrn se si Pejgamberi a. s. i organizonte dhe delegonte
prgjegjsit e tij gjat periudhs medinase, kur muslimant luftuan kundr fiseve
Kurajsh dhe aleatve t tyre. Kurani qart e ka drejtuar Pejgamberin a. s. pr nj
rishikim dhe riorganizim t roleve t ndryshme t individve brenda bashksis. Gjat
ekspedits veriore pr n Tebuk, sht shpallur ajeti n vijim:
Nuk sht e nevojshme t dalin n luft t gjith besimtart. E prse nga
do grumbull i tyre t mos shkoj nj grup pr t'u aftsuar n diturin
fetare, pr ta msuar popullin e vet kur t kthehet tek ata, n mnyr q ata
ta kuptojn (e t ruhen)? (et-Teubeh:122).

Transmeton Buhariu dhe Ebu Davudi.

Transmeton Muslimi.
7
Transmetohet nga Omeri r.a., i cili ka thn: "Nj dit ishim duke ndejtur te i Drguari i Zotit, kur u
duk nj njeri me rroba shum t bardha dhe flok shum t zeza. N t nuk hetoheshin shenja
udhtimi dhe askush prej nesh nuk e njihnim. U ul pran Pejgamberit a.s. duke i mbshtetur gjunjt e
vet n gjunjt e tij, i vndoi duart n kofshn e vet dhe tha: 'O Muhammed, tregom 'sht Imani?'.
Pejgamberi a.s. tha: 'T besosh All-llahun, melekt e Tij, librat e Tij, t drguarit e Tij, Ditn e
gjykimit dhe t besosh n t mirn dhe t keqen q vjen prej Zotit'. Ai i tha: 'T vrtetn e the!'. Ne u
habitm, ky edhe e pyeste edhe ia vrtetonte at q thonte. Pastaj i tha: Tregom, 'sht Islami?' .
Pejgamberi a.s. i tha: 'T dshmosh se nuk ka zot tjetr prve All-llahut dhe se Muhammedi sht i
Drguar i Tij, ta falsh namazin, t ndash zekatin, t agjrosh Ramazanin, t bsh haxh Qaben nse
ke mundsi'. Ai prsri i tha: 'T vrtetn e the!'. Pastaj i tha: 'Tregom 'sht Ihsani?'. Pejgamberi
a.s. i tha: T'i bsh ibadet Zotit sikur ta shohsh At, sepse edhe pse ti nuk e sheh At, Ai t sheh ty'.
Ai e pyeti: 'Tregom pr orn e fundit (kijametin)!' . Pejgamberi a.s. iu prgjigj: 'Pr kt i pyeturi
nuk di m shum se pyetsi'. Ai i tha: 'Tregom pr shenjat e tij!'. Pejgamberi a.s iu prgjigj: 'Kur
robresha t'i lind vetes zonjush; kur t shihen barinjt kmbzbathur, t zhveshur e t mjer se si
garojn n ndrtimin e godinave t mdha'. Pastaj ai i huaji shkoi, kurse un mbeta i habitur. M
pas Muhammedi a.s. tha: 'O Omer, a e njohe at njeri!'. I thash: 'All-llahu dhe i Drguari i tij e
dijn m s miri'. M tha: 'Ky ishte Xhibrili, erdhi t'jua msoj fen tuaj'. (Muslimi)
6

Shumica e komentatorve t Kuranit (mufessirun)8, thon se ky ajet ka t bj

me ekspeditn e Tebukut, kur Shpallja e porosit Pejgamberin a. s. q disa ashab t tij
ti mbaj pran vetes, e t tjert ti drgoj n fushat. Kjo, pr tu siguruar
vazhdimsia e prhapjes s diturive islame nprmjet Shpalljes dhe thnieve t
Pejgamberit a. s. Nga ky ajet, dijetart (ulemaja) kan nxjerr disa msime t
rndsishme, prfshir edhe iden pr ndarjen e mundshme, e ndonjher t
domosdoshme, t funksioneve brenda bashksis muslimane n dritn e obligimeve
personale apo kolektive (farzi ajn ose kifajeh).9
Me kalimin e kohs ky proces do t theksohet edhe m tej me paraqitjen e
fushave m specifike t dituris islame. Pr shembull, fusha e recitimit dhe kuptimit t
Kuranit, fusha e njohjes dhe shnimit t thnieve dhe sjelljeve t Pejgamberit a.s.,
gjykimi mes njerzve duke u mbshtetur n burimet islame, dhnia e prgjigjeve
juridike (fetva) e kshtu me radh. Vdekja e Pejgamberit a. s. e intensifikon nevojn
q bashksia ti tuboj t gjith ashabt e mbetur gjall pr ta marr mbi vete barrn e
sfids s vazhdimit t misionit t tij. Ashabt m t aft kan kontribuar n ruajtjen e
prmbajtjes, kuptimit, intensitetit dhe t domethnieve sociale, politike dhe
ekonomike t msimeve t Zotit e t Pejgamberit t Tij. Edhe n mungesn e
Pejgamberit a. s. kishin mbetur t njjtat pyetje: Si t ruhet besimi? Si t zbatohet feja?
Si t arrihet prsosuria (ihsani)? Me fjal t tjera, si t mbetesh besimtar?
Zgjerimi i bashksis islame dhe ndryshimet n kontekstin social, kulturor dhe
historik kan qen, prgjithsisht, njri prej dy faktorve kryesor q kan uar deri te
formimi i domosdoshm i shkencave t veanta islame. Faktori tjetr mbshtetet n
esencn e dy fushave fundamentale islame dhe n mnyrn se si ato i jan prezentuar
mendjes s besimtarit. Tanim e kemi prmendur hadithin e ihsanit dhe leximin e
vetm i cili tregon tri (m von katr) fusha t veanta q do t korrespondojn me
shkencat specifike islame: imani dhe elementet e tij do t bhen ilmul-akideh (shkenca
e besimit), islami do t bhet fikhul-ibadat (pjesa e par e t cilit quhet el-fikhulislamij, shkenca e s drejts islame), kurse ihsani sipas kuptimit t tij t dyfisht t
lidhur me aktivitetin njerzor do t bhet n aspektin e tij individual dhe intim ilmulahlak (tasavvufi, sufizmi-misticizmi sht i lidhur me kt fush) e n aspektin social,
komercial dhe juridik fikhul-muamelat (pjesa e dyt e el-fikhul-islamij). T gjitha
kto studime, natyrisht, jan peshuar, shqyrtuar dhe prpunuar n dritn e Kuranit
dhe t Sunnetit t Pejgamberit a. s., t cilt, si t till, kan krijuar dy fusha t reja t
dituris: ulumul-Kuran (shkencat mbi Kuranin) dhe ulumul-hadith (shkencat mbi
hadithin).
Si kemi thn, gjat kohs sa ishte gjall Muhammedi a. s., gjrat ishin t qarta e
msimet unike e globale. Gjat kohs s hulefa'ur-rashidunve (halifve t drejt,
ndrmjet viteve 632-661 e. r.),10 ashabt e ngusht dhe bashksia islame e ruanin n
8

Shih, pr shembull, Taberiu, Kurtubiu dhe Ibni Kethiri.

Rregulli sht, ktu, q edhe detyra e luftimit gjat lufts po edhe e prfitimit t dijes-studimi,
konsiderohen obligime kolektive (farzi kifajeh) n kuptimin q nse nj grup i nj bashksie t
caktuar i kryen kto detyra, obligimi bjen nga pjesa tjetr e bashksis.
10
Katr shokt m t ngusht t Pejgamberit a.s. dhe pasardhsit e tij si kryetar t shtetit islam t
Medines kan qen: Ebu Bekri (632-634), Omeri (634-644), Osmani (644-656) dhe Aliu (656-661)
r.a.

zemrat dhe mendjet e tyre kuptimin e Shpalljes dhe msimet e Pejgamberit a. s. Njra
prej nevojave t para q u paraqit pas lufts q u zhvillua kundr fiseve jugore arabe t
cilat kishin refuzuar pagimin e zekatit si dhe vdekja e m tepr se 70 hafizve
(ashabve q e dinin prmendsh tr tekstin e Kuranit), ishte prpilimi i nj kopjeje
t tr Shpalljes sipas radhitjes definitive t saj, q t shrbente si nj burim i
mundshm referimi. Deri n kt moment, afrsia e ktyre ashabve me misionin e
Pejgamberit a. s., si n zemr ashtu edhe n koh, nj lloj kodifikimi t till e bnte t
panevojshm. Vendimet merreshin n form t prbashkt n dritn e kuptimit t
thell t tyre q e kishin lidhur me Shpalljen dhe domethnien e saj pr jetn
individuale dhe komunale. Referenca ishte e njohur mir, kshtu q Ebu Bekri tha:
Un jam zgjedhur si udhheqs i juaji, mirpo un nuk jam m i miri prej jush. N
qoft se i prmbahem s drejts, ndihmomni! Po nse lakoj, drejtomni!. Ishte e
qart se kishte vetm dy parametra pr at se sht e drejt dhe e padrejt n
mendjen e Ebu Bekrit dhe n mendjet e tr bashksis, Kurani dhe Sunneti, pasi t
gjith e kuptonin dhe e zbatonin thnien e Pejgamberit a.s. : Nuk i tregohet
dgjueshmri krijess, nse me t i tregohet padgjueshmri Krijuesit!.11
Gjat ksaj periudhe, takimet konsultative ishin t shpeshta dhe shumica e
vendimeve juridike dhe politike merreshin bashkrisht dhe shum shpesh t
mbshtetura n konsenzusin e ashabve. Kta ashab kan ngurruar t sjellin
rregulla juridike (fetva) n mnyr individuale dhe jan prpjekur q, kur sht dashur,
ta drgojn pyetsin te ndonj ashab tjetr t cilin e kan konsideruar m t
kualifikuar. N thelb, ata i jan prmbajtur ngusht kuptimit literal t Shpalljes lidhur
me pyetjen n fjal12 dhe i kan ikur theksimit t tepruar t haditheve pr t mos e
cituar gabimisht Pejgamberin a. s. 13 dhe, mbi t gjitha, prpjekjet e tyre i kan
prqndruar n studimin e Kuranit. Tek e fundit, ky ka qen edhe rekomandim i
Omerit r. a. si para ashtu edhe gjat sundimit t tij si halif.
Kah fundi i sundimit t Aliut r. a., bashksia muslimane u ndesh me kohn m t
vshtir q nga vdekja e Pejgamberit a. s. Plasn konfliktet e para pr pushtet, t cilat
uan drejt nj trazire t madhe shoqrore dhe lindjes s ndarjeve brenda bashksis.
Pas vdekjes s Aliut r. a. dhe me ardhjen n pushtet t Muavije bin Ebi Sufjanit,
problemet u shtuan dhe, s kndejmi, ndikuan n implementimin e vrtet t
msimeve islame. Gjat periudhs s emevitve (661-750 e. r.), t nisur nga Muavija,
s paku katr dukuri devijimi shkaktuan prmbledhjen n nj vend t haditheve krahas
paraqitjes s studimeve specifike t burimeve islame nga ana e ulemas. Dukuria e
par ishte futja e nj praktike t re n punt e shtetit islam, e ndikuar nga kulturat
persiane, bizantine dhe indiane: n vitin 679 e. r., pr shembull, posti i halifit u
shndrrua n nj mbretri t trashguar, kurse arka e shtetit (bejtul-mal) u kthye n
11

Transmeton Buhariu.
Shum hert jan paraqitur dy tendenca ndr ashabt si rezultat i ndikimit t dy figurave eminente
t ksaj periudhe: Abdullah bin Omeri, i cili prgjithsisht u ka ikur interpretimeve personale dhe
Abdullah bin Mesudi, i cili gjersisht e ka prdorur mendimin personal n qoft se nuk ka mund t
gjej prgjigje ose rregull t qart n Kuran dhe n Sunnet. M von kto dy qndrime do ti hasim
ndr dijetart (ulema) dhe shkollat e mendimit (medhahib): ata jan t njohur me emrat ehlulhadith (t vendosur n Medine) dhe ehlur-rej (t vendosur n Kuf t Irakut).
13
Pejgamberi a.s. ka thn: Kushdo q flet rrejshm n emrin tim, ai do ta gjej veten n
Xhehennem! (Transmetojn Buhariu dhe Ebu Davudi).
12

pron private t halifve dhe familjeve t tyre. N kt mnyr, u zhduk parimi i

kshillimit (shura) dhe i participimit shoqror, kurse reakcioni i par i ulemas, e cila
refuzoi tu nnshtrohej verbrisht dhe qyqarisht dshirave dhe ambicieve personale t
mbretrve t rinj, ishte mbledhja dhe kompilimi i rregullave juridike, q do t bhet
element i shkencs s t drejts islame (fikhut).
Dukuria e dyt ka qen shprndarja e ulemas: disa e kishin braktisur prishjen
dhe falimentimin e kryeqytetit apo t qendrave t tjera politike, t tjert thjesht ishin
shprngulur n vise t ndryshme, kshtu q u b e pamundshme q ulemaja t tubohej
n nj vend pr t formuluar rregulla juridike t mbshtetura n konsenzusin e tyre
(ixhma). T shkaprderdhur, t ballafaquar me larmi gjeografike, kulturore dhe
shoqrore si dhe t vetmuar n krkimet e tyre pr vendime t prshtatshme (ixhtihad),
dijetart kan theksuar dhe formuar, shpesh pa dshir, shum shkolla mendimesh me
an t studentve q u rrinin prqark. Kshtu ka qen rasti me Ebu Hanifen dhe
Theuriun n Kuf, me Malikun n Medine, me Euzaiun n Siri dhe me el-Lejthiun n
Egjipt.
Dukuria e tret ka qen fenomeni i ri i trillimit t haditheve si rezultat i nevojs s
shtuar pr informacione, por edhe si rezultat i interesave politike. Kjo periudh sht
dshmitare jo vetm e studimeve t thella n fushn e fes, por edhe e dukuris, pr
her t par, s prshkrimit t thnieve dhe sjelljeve t rrejshme ndaj personalitetit t
Pejgamberit a. s. Kjo ishte koha e problemeve dhe trazirave kur parti e pal t
ndryshme prpiqeshin ti arsyetonin pozicionet e tyre duke u thirr n hadithe t
trilluara. Reagimi i dijetarve me kt rast ishte prmbledhja dhe tubimi i haditheve
pr t cilat ishin t sigurt se ishin t vrtet (sahih), me ka lindi shkenca e kriticizmit
t hadithit.
Dukuria e fundit e cila njkohsisht ka qen edhe shkak edhe pasoj e tri
dukurive t mparshme kan qen znkat dhe kundrshtimet e tendencave dhe
partive t ndryshme brendaprbrenda bashksis muslimane. Dy prarjet m t
mdha kan ndodhur n betejn e Siffinit (657), e cila shkaktoi paraqitjen e grupit t
ashtuquajtur Havarixh / Harixhijje (secesionistt), dhe beteja e Kerbelas (680, n t
ciln vritet Husejni, i biri i hz. Aliut), e cila shkaktoi reagimin e ithtarve t Aliut dhe
prforcimin e grupit Shiit. Gjat ksaj periudhe qindvjeare kan ndodhur edhe
incidente t tjera m t vogla t cilat e kan shtuar tensionin dhe trazirat dhe, nga ana
tjetr, kan nxjerr n pah nevojn pr kodifikimin e rregullave q kan t bjn me
Islamin, sidomos n fushn juridike.
Dy dukurit kryesore q i prmendm shprndarja e ulemas dhe trillimi i
haditheve kan shkaktuar nj ndryshim serioz n prcjelljen e diturive islame.
Muslimant, pr her t par kan prjetuar shtimin e mendimeve t kualifikuara dhe
autoritative; ato jo vetm q kan qen t ndryshme, por ndonjher, n aspektin e
shtjeve dytsore, kan qen trsisht t kundrta. Madje edhe qasja ndaj prolemeve
dhe situatave ka qen trsisht e ndryshme: n Medine, duke e ndjekur shembullin e
Abdullah Ibni Omerit, ulemaja sht kufizuar me leximin e ngusht t Kuranit dhe
Sunnetit, duke u ikur interpretimeve individuale (kta jan quajtur ehlul-hadith), kurse
n Irak, Kuf - t njohur si ehlur-rej dijetart e kan ndjekur rrugn e Abdullah ibni
Mesudit duke e prdorur rezonimin, analogjin dhe duke mos iu shmangur
prfytyrimit dhe spekulimit- teoretizimit t problemeve dhe situatave burimore.
6

Historia dhe dallimet n kontekstin shoqroro-politik mund ti shpjegojn kto

prarje, mirpo po kaq sht e qart se kto dallime t cilat akoma jan konsideruar
se bjn pjes brenda zons t s lejuars sht dashur t rregullohen n mnyr q
mendimet t mund t cilsohen si t vrteta apo t pavrteta nga aspekti juridik.
Periudha e emevitve i vndoi shenjat e para n kt rrug, e cila i drejtoi studimet dhe
krkimet e dijetarve dhe nga e cila do t paraqiten deg t ndryshme t shekncave
islame.
Gjat dy shekujve t par t sundimit t dinastis abbasite (prafrsisht 750-1258)
shum shpejt kan ndodhur disa ngjarje, ndaj mund t thuhet se gjat ksaj kohe jan
formuar dhe determinuar fushat e veanta t shkencave islame: problemet shoqrore
dhe politike prodhuan shqetsimin dhe rrezikun q bashksia muslimane t bhej gj e
harruar n aspektin e krkesave t fes, q ajo t mund ti tradhtonte burimet e saj dhe,
prfundimisht, gjith kjo mund t onte deri te shkatrrimi i trsishm i saj.
Qindvjeari i par i ksaj periudhe njihet si koha e imamve t mdhenj (750-850): kjo
ishte koha e lulzimit t shkencave islame, sidomos e atyre t s drejts islame (fikh)
dhe e kriticizmit t hadithit. Halift e par abbasij kan treguar respekt t veant ndaj
s drejts islame dhe ndaj dijetarve t saj. Shum halif, si Harun er-Rashidi (ka
sunduar 786-809) ose el-Mansuri (ka sunduar 754-775), edhe vet kan qen dijetar
ose kan angazhuar dijetar pr t br tubimin dhe prpilimin e librave autoritative t
Sunnetit. Gjat ksaj kohe gjallronte nj liri e konsiderueshme e mendimit dhe gjer
e gjat hilafetit, n shum qendra t shumta mendimi, studimi dhe diskutimi
zhvilloheshin me gjallrin dhe prodhimtarin m t madhe. Prpos ksaj, n kt
koh sht paraqitur nj numr i konsiderueshm i dijetarve t mdhenj, t cilt jo
vetm q i kan msuar t tjert por edhe vet ata kan qen angazhuar n diskusione
t thella reciproke. Ksisoji, tanim ekzistonin t gjitha elementet q e shpjegonin
vitalitetin intelektual t ksaj kohe.
U formua nj numr i madh i shkollave t mendimeve rreth dijetarve t njohur,
si ishin Ebu Hanifja (703-767) n Kuf, el-Euzaiu (708-774) n Siri, Maliku (717801) n Medine, Zejdi (700-740) n Kuf dhe Vasit, el-Lejthiu (716-791) n Egjipt,
eth-Theuriu (719-777) n Kuf, Shafiu (769-820) n Bagdad dhe Kajro, Ibni Hanbeli
(778-855) n Bagdad, Ebu Davudi (815-883) n Kuf ose et-Taberiu (839-923) n
Egjipt dhe Taberistan. T gjith kta dijetar prbnin instrumente prmes t cilve
sht br nj progres i dukshm n studimet islame e veanrisht n fushn e s
drejts islame (fikh). Secili prej tyre, gjat jets s vet, ka dhn nj kontribut t
veant dhe e ka ndihmuar zhvillimin e drejtimit pozitiv n t kuptuarit e burimeve
islame. Secili prej tyre konsiderohet duam apo nuk duam si themelues i nj
medhhebi (shkolle mendimi): disa prej tyre jan zhdukur gjat historis, kurse
shkollat e tjera sot jan t njohura gjetiu n botn muslimane (sidomos medhhebi
hanefij, malikij, shafiij, hanbelij dhe zejdij).
Prfundimisht vlen t theksohet se paraqitja e shkollave juridike (medh'hebeve)
ka qen nj dukuri e determinuar nga vet burimet e Islamit si dhe nga rrethanat e
ndryshme gjeografike, shoqrore e politike. Jan paraqitur si rrjedhoj e prgjigjes
ndaj ktyre rrethanave e kushteve t reja t kohs. Edhe pse t ndryshme prej njratjetrs, kto shkolla kan luajtur rolin e vet n ngritjen e shoqris dhe ummetit islam
n piedestalin m t lart t kulturs dhe qytetrimit.

Shtojc I: FAZAT E ZHVILLIMIT T FIKHUT

PEJGAMBERIA

(609 632)

= 23 vjet

ASHABT

(632 661)

= 29 vjet

NDRTIMI

(661 750)

= 89 vjet

LULZIMI

(750 960)

= 210 vjet

KONSOLIDIMI
(PRFORCIMI)

(960 1258)

= 298 vjet

NGECJA DHE
RNIA

(1258 -1870)

PERIUDHA BASHKKOHORE:
RINGJALLJA E IXHTIHADIT
(1870 - / )

= 612 vjet

= 130 vjet

Shtojc II: PERIUDHA E JURISTVE T PAR

500

600

Muhammedi a.s.
(569-632)

700

Imam Ebu Hanifja

(703-767)

Imam Maliku
(717-801)
Imam Shafiu
(769-820)

800

Imam Ibni Hanbeli

(778-855)
Imam Buhariu
(810-870)
Imam Muslimi
(817-875)
900

Burimet:
1. KUR'ANI- Prkthim me komentim n gjuhn shqipe, prkthim i Sherif
Ahmetit.
2. Kutubi sitte (Gjasht prmbledhjet e haditheve).
3. Hayrettin Karaman, Islam Hukuku Tarihi, Stamboll, 1997.
4. Tariq Ramadan, To Be A European Muslim, bot. The Islamic Foundation,
Leicester Angli, 1999.
5. Muhammed Hamidullah, Uvod u Islam.

10