,...

KABUSNAME
.

llyasoglu Mercimek Ahmed

2 nci cilt

1001 TEMEL ESER

Tercman
1001 TEMEL ESER

**

Hazrlayan ve sadeletiren :
Atilla

KEYKAVUS

ZKIRIMLI

MERCMEK AHMET

.....

K ABUSNAME
KNC CLT

Tercman gazetesinde hazrlanan

bu eser Kervan Kitaplk

A..

ofset tesislerinde baslmtr

1001 Temel Eser'i

iftiharla sunuyoruz
Tarihimize mana, milli enliimize g ka
tan ktphaneler dolusu birbirinden seme eser
Iere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyo
loji, felsefe, folklor gibi milli ruhu gelitiren,ona
y; veren konularda "Gerek eserler" elimizin
altndadr.

Ne

var

ki, elimizin

altndaki bu

eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk

devirler deimelere yol am, dil deimi,
yaz deimitir.

Gzden ve gnlden uzak kalm unutul

maya yz tutmu -Ama deerinden hibir ey
kaybetmemi, ounluu daha da nem kazan
m- binlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa,
tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir.
nk
onlar derleyip
topadayacak ve
gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak
deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr.
Bin yllk tarihimizin iinden

szlp gelen

ve bizi biz yapan, kltrmzde "Keta" .

vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurta
rp, nesillere ulatrmay planladk.
Sevinle

karlayp,

mitle

alkladmz

"1000 Temel Eser" serisi, Milli Eitim Bakanl

nca durdunlunca, bugne kadar yaynlanan

66 sere yzlerce ek yapmay dndk ve

"Tercman 1001 Temel Eser" dizisini yaynla
"
maya karar verdik. 1000 Temel Eser" serisini
hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni
yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammz
dan yardm vaadi aldk. Tercman'n yayn
hayatndaki geni imkanlarn 1001 Temel Eser
iin daha da glendirdik. Artk karnza gu
rurla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere
ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulu
nuyor. Milli deer ve manada her kitap ve her
yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art
dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli
gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin
yllk

tarihimizin

temelini,

mayasn

gzler

nne sermek, onlar layk olduklar yere oturt

mak tr.

Bu bakmdan 1001 Temel Eser'den maddi

hi bir kar beklemiyoruz. Karmz sadece gu
tur, iftihar, hizmet zevki olacaktr.
KEMAL ILICAK

Tercman Gazetesi Sahibi

Yirmi Dokuzuncu Blm

DMANDAN SAKINMAK l'EDBRN BEYAN EDER

Ey oul, kimseye dman olmamaya al ve eer

(bir) kimse sana dman olursa korkma ve nem ver
me. nk, dman olmayan kii sonra dmann e
lencesi olur, demilerdir. Ama gizice ve aka, dma
nn iinden habesiz olma. (nk o) daima kt tasa
rtarla seni aldatmak hesaplar peindedir. Sen de bir
an (bile) .onun kt oyunlarndan (kendini) gvende
sanmayasn. Dmannn halini ve (tasarlad) oyun
lar her an sora dur, ta ki dmann belasna ve afet
lerine uramayasm. Sonra, frsat elvermedike d
manln belli etme ve dmanna kar ne denli b
yklk taslarsan tasla, kendini dmana byk gster.
Ne denli dm olsan da (ona) durumunu alak gs
terme. Dmannn gler yz g?stermesine ya da tatl
szne aldanp gnl balama ve inanma. Eer d
man sana eker gsterse, sen onu ac nesne san. Ve d.
mann ne denli kk olsa da onu hor grme ve zayf
olan dmnna, .gl bir dmana eder gibi dman
lk et. O da kim ki deyip nemsemez olma.
Hikaye: ittim ki Horasan'da bir ayyar vard. ok
ulu ve iyi (bir) kiiydi, adl sanl, tanan bir erdi, ad
Mehlep'di. Bir gn bu ayyar bir ka meziyle bir ma
hallede yryordu. Ayan bir kavun kabuunun st-

10

ne bast, aya kayd ve ykld. (Hemen) doruldu, ya

n ndan bir bak kard ve kavun kahuunu doram
dOram etti. Hizmetkarlar ona sordular.
- Ey serhenk, sen bu ululuk ve aklla (nasl olur
da) utanmadan bir kavun kabuunu bakla vurursun?
Mehlep dedi ki, Beni bu kavun kabuu drd. Aya
m alan dmanm budur, (ben) kinim almayaym m?
u halde dman hor saymamak gerek, hor olsa
bile. nk kim dmann hor grrse, dman elin
de tez hor olur. Amma bir kimse ile dmanlk eder
sen, kendinin ondan stn olduunu bilsen de, zaman
zaman, onu halka (kar) ktleyip, Grn ne acizdir
diyerek daima ona sme ve kimsenin yannda aasa
ma, bu, senin iin nme sebebi olmayacaktr, unun
iin ki, Tanr korusun, eer o sana stn gelirse, senin
iin byk bir ayp olur, dmanndan (daha) aciz ve
dkn bir durumda kalrsn, ayrca dilden dile der
sin. Grmez misin ki bir padiah birisiyle urasa (sa
vasa) ve (onun iilkesini) fethetse, karsndaki nem
siz biri olsa da, airler fetbeden bey iin fetih vgs
okurlar ve yazclar elden ele (gezen) fetihnameler ya
zarlar. Ama o fetihnarnede nce yenilen erinin yiitli
ini sylerler, atlsn ve yayasn erler. En aciz yaya

sn bir arslana benzetirler. Sonra da derler ki, <<Bu

kadnr bi.iyi.ik bir eriyi filan beyin erisi yendi ve o e
riyi bozdu, datt. Bylece beylerini ululan ve eri
lerinin kuvvetini anm olurlar. Eer nce rakip eriyi
meselerdi, aciz ve gsi.iz bir eriydi deseler ve yer
selcrdi, sonra bu muzaffer padiah ve cerisi icin hi de
nme sebebi olmazd. <<ha, aciz ve zayf bir eriyi
yenmi, ne var (bunda). derlerdi.

ll

Hikaye: yle iittim, bir zamanlar Rey'de bir av

rat vard, melikeydi, yani padiahlk ederdi. Onun bey
lik etmesinin sebebi neydi, (bunu) aklamak (gerek):
Bu kadnn ad Seyyide'ydi, melikzade bir avratt, dini
btnd, yetenekliydi. Ayn zamanda benim babamn
amcasnn kz ve Fahrddevle'nin karsyd. Fahrd
devle lnce geride bir kc.k olu kald. Ona Mec
dddevle diye ad koydular. Padiahlk adn (bylece) o
olanca taktlar. Olan byd, (ama) babasnn ye
rini tutarnad ve padiahla yaramad. Beylikte onun
ad vard ancak. Yoksa o gece ve gndz evde cariye
lerle, iretle meguld. Ama anas Rey'de, Isfahan ve
btn Kuhistan zerinde, otuz yldan az eksik padiah.
lk srd. (yi bir) ynetirole lkesine yabanc ya aya
bastrmad. imdi ey oul bu kssay (anlatmamn) ama.
c udur: Senin deden Sultan Mahmud, Tanr rahmet ey
lesin, bu Seyyide'ye eli gnderdi, Bundan sonra hut
beyi benim adma okutman, aka ve altn sikkesini be
nim adma hastrman ve yldan yla hara (vermeyi)
zerine alman gerekmektedir. Yoksa varnm, lkeni
elinde. alrm ve seni yok ederim. Vaktaki eli geldi
ve haberi iletti, eyyide (o zaman) unlar syledi: Var
Sultan Mahmud'a de ki, benim erim Fahrddevle sa
ken senden buna. benzer bir sz gelir diye kayglanr
dm. imdi erim ld, i benim zerime dt, bu kayg
gnlmden kt. Dedim ki, Sultan Mahmud ulu ve akl
l bir padiahtr. (stelik) bilir ki kendi gibi adl bir

padiahn mlkten tr benim gibi bir avratla sava

maa gelmesi (doru) olmaz. Am benimle savanaa
gelirse, Tanr bilir ki ben kaacak deilim. Savaa ha
zrm. Bundan dolay savamak iki ynden doru de
ildir. Elbette iki eriden biri yenilse gerek. Eer ben

12

seni, erini yenersem cmle aleme haber gnderirim ki

Sultan Mahmud'u yendim o ki nice sultanlar yenmi
tir. Bana da fetihname deer ve benim iin fetih iiri
ni okurlar. Eer sen beni yenersen, ne diyebilirsin? Ben
de fethettim, bir avrad yendim, dersin. yle olunca
bundan sana n hasl olmaz. Bu, bir sz zerine
Sultan Mahmud bir daha bu avradn lkesine kasdey
lemedi.
imdi bunu unun iin syledim: Dmandan ok
ekinmek gerekir. nk hkmdaro (zaman hakim
lerinin) eli halk zerine uzundur, tez eriir. yleyse
dmanndan nce onun yok olmasna al, nk o
seni yoketmeye alr. Hi bir durumda dmandan
emin olma, zellikle evdeki dmanndan, ondan ok
kork, nk yabanc dman seni evdeki dman gibi
grmez. undan tr ki evindeki dman senin her
halinden haberlidir. Ama sen onun halinden habersiz
sin. Evindeki dman senden bir kez korkunca artk
onun gnl senin iin ktlk dnmekten geri dur
mayacaktr. Her an haline nazr olacak seni gzleye
cektir. Ama dardaki dman byle gzlemez, evdeki
dman gzler. O halde dmanla gnlden dostluk et
me. Ama mecazi dostluu ede gr, yani yalandan dost
gibi grn, (bunun) zarar yoktur. Ola ki mecazi dost
luk gerek dostlua eriir. Yalandan dostluk eden ok
'
kii sonradan gerek dost olmulardr. ok olmutur
ki iki dman arasnda iyi dostluk meydana gelmitir
ve ok olmutur ki iki dost arasnda kt dmanlk
ortaya kmtr. Ayrca bilmi ol ki dmana iyilik et
mek biarelie delildir, yani kii dmann yok etmek
iin are bulamazsa, aciz kalrsa ister istemez iyilik
edecektir. yleyse dostluun dmanlkla kaqmama-

13

sna gayret et. Dostlarnn ok, dmanlarnn az olma

sna al. Elinden gelirse bin dost tutun, bir dman
tutunma. nk o bin dostun seni dmanndan ko
rumakta gafil olabilirler ama o bir dman senin iin
ktlk dnmekten geri durmaz.
Halk iin kendini perian eyleyip scak souk zah
metini ekmekten, ve halkn ykn kaldrmaktan
utan. nk olur olmaz kiinin ykn kaldrmak ken
di deerini bilmemektendir. Kendi deerini bilmeyen
birinin erliinde bir eksiklii var demektir.
Senden gl olan birisine dmanlk etme ve senden
zayf olan dman trl trl hakszlklarla eziyete u
ratmadka, dinlenme. Ama eer bir dmann senden
aman dilerse, ne denli dmann olsa da ve sana ne
denli eziyet etmise de sen ona aman ver ve dinan
nn aman dilernesini ok byk bir nimet yerine say.
nk dmann yenilmesi. kamas ve lmesi naslsa
aman dilemesi de yledir. Ama dmann gsz gr
dnde birden emin olup oturma, onu arada srada
deneye dur.
Sonra dmannn senin elinde lmesine sevinmen
yerindedir. Ama eer kendi eceliyle lrse neelenip
sevinme. . Sen de lmeycek olsaydn o zaman sevinebi
Iirdin. Geri bilgeler demilerdir ki, Kii dmann
dan bir nefes sonra lse de o lm ganimet bilmeli
dir. Ancak grdn gibi hepimiz leceiz, yleyse
kimsenin lmne sevinmernek gerek. Nitekim ben de
dim bir beyitte,

14

(Trke evirisi)
n ecel sonra seni etse gerek pejmrde
Pes kimsenin ldne ad olman fikrin kes (1)

mdi bilmi ol ki hepimiz sefer direzesine (2) ha

zrlanmz, sefer direzesinin stnde yrrz. Yani
dokuyucu direzesi ipliktir, sefer direzesi yoldur. Ma
demki yol stndeyiz, yleyse bu yola giren kiiye iyi
iten zge azk gtrmek olmaz. O yolun az iyi itir.
Nitekim ulu Tanr buyurur ki, azklann, dorusu en iyi
azk gnahtan saknmaktr. (3)
Hikaye: yle iittim ki, Zlkarneyn alemi dolap
buyruu altna aldktan sonra, geri dnp evine gel
mee niyetlendi. Damgan'a geldii srada Tanrnn em
riyle ld. lrken vasiyet etti.

- Beni tabuta koyun sonra tabutun yan tarafn

delin, bir elimi dar karn ve avucumu an. Nereye
iletirseniz halk grsn ve bilsin ki geri btn cihan
zaptetdim, ama ldm zaman ite eli bo giderim.
Anama da syleyin, eer ruhumun ondan honut olma.
sn dilerse benim iin kayg ekmesin. Eer kayg e
kecekse bari iki kii bulmadka ekmesin: Biri o ola
ki sevgili bir kimsesi lmemi olsun, biri de o ola ki
hi lmesin.
Yani bylesi kiiler bulunmaz, anam da hi tasa
lanmasn, sylemek istedii budur.
(1) Said Netisi'nin yaynlad metinde bu, bir beyit
deil iki beyyittir.
(2) Bk. teAklamalan da, sefer drezesi.
(3) Bakara siiresi, Ayet 197.

lmdi ey oul sen de lmn dn. Eer bir kim

seyi eUnle yere vurursan, sakn benden uzaklasn de
me, ayanla yar ekiver, nne gelsin, ta ki senin iin
znt olmasn. nk bir sicimi lyle burunca bir
birine ular, eer o lden biraz fazla burarsan, yani
ly asan, hemen zlr. yleyse btn ilerinin l
sn koru, Ebu ekur bunu yle syler bir beyitte,
(Trke eviri)
Gel uranla bekle endazcyi sen
Nazar klmagl oa bak aza sen
KI pazehr tiryak Iken zehr olur
en an endazeslz kahrolur (1)

(Bunu) bir kii daha sylemitir, hem bu anlamda bir

beyitte,
(Trke eviri)
Ne kim hadd e ndazesln kovar olur
Ne denl aziz Ise key har olur. (1)

O halde dostluun ve dmanln lsiin sakla

ve kskanlarn iinden habersiz olmamaya al . Tr
l trl hareketler yap, onu kzdr, fkelcndir, ta ki kz
gnlnn verdii kaygdan eti erisin, gc kurusun. Sa
na ktlk dneniere sen de ktlk dnc ol.
Onlarn iyiliini isteme, nk onlarn iyiliini istemek
insann kendisinin ktln istemesi. demek olur. An
cak senin dncen udur: Ben onlar iin iyilik di.i
nrsem onlar da benim iyiliimi dnrler. Byle der

(1)

Bunlar Mercimek eldemi olsa gerek.

16

sen, bu ev hesabdr, byle pazarda doru gelmez. n

kn testi her kezinde sudan btn gelmez.
(Trke evirisi)
Hazr tut elinde bir kabak ekme emek
Kim byle sudan drlist gelmeye seler (1)

Sonra delilere ve yok yere sava isteyici heriflere

kar kma, ykn ne deli gtreblirsen gtr. Ama
ba kaldranlara, ba kaldrc ol. Hangi ite olursan ol
insanlk yolundan sapklk yoluna sapma. Sz dostu
na ve dmanna tatl syle, sert ve ac syleme. Ho
ve tatl syle ki tatl sylemek ikinci byclktr, de
milerdir. yiden ve ktden her ne syleyeceksen, n
ce o szn cevabn dn, sonra syle. itmek isteme
diin bir sz bakasna da iittirme. Yani sen kimse
ye ac sz syleme, ta ki sana da ac sylemesinler. Bi
rinin yzne kar syleyemeyecein bir sz ardnca
da syleme. Yok yere kimseyi korkutma, seni yle,
byle ederim, diyerek laf vurma. Olmam i iin, g.
receksin ne yapacam demektense, grdn m ne yap
tm, de. yle ki ben sylerim,
(Trke evirisi)
Akn gnlden sanerne sordum tuttum
Dallar gibi kayglann yazya attm
Bugn demezem sana ki yann ederem
Yann gresin sina deyiserem uttum.

mdi nce ii yapmaya sonra yaptn sylemeye

gayret et. Beyhude yere kimseye dil uzatma ki hi bir
(1) MercimeJc Ahmet eklemi olsa gerek.

17

zaman onun da sana dil uzatmak elinden gelmesin. As

la ikiyzllk etme ve iki yzl insanlardan rak ol. Ye
di bal ejderhadan korkma ama evet deyiciden kork.
nk onun sz gtrp getirmekten bir anda yrtt
n sen bir ylda dikemezsin. Ne denli ulu ve muhte
em kii olsan da senden daha ulu olanla senet alp
verme, ta ki ululuunun erefi yerinde olsun. Eer bi
risi senin bir aybn yakalasa, ister istemez, sen o ay
b kendinden uzaklatr. Ayrca kendini itibarl bir ye
re geirme, ta ki o yerden uluorta aa inmeycsin. Bi
risini ersen de, sonra yerrnek gerekince yeremiyecek
biimde me ve mek zaman emiyecek kadar da
ktleme.

Senden hi bir biimde umusu olmayan kiiyi, f

keyle ve ona buna ikayet etmekle korkutma. Senden
uzak olan kii, senin fkenden de sznden de kork
maz. Senden korkan kiiyi ise daha beter korkutursan
ok dncesizlik etmi olursun. Birisinin bir ii olsa,
bu iin sensiz bitmeyeceini bilse, sakn onu gten
drme, sakn ona sert davranma. Baka birine olan
kzgnln ondan karmay doru bulma. Eer gnah
ilemi bile olsa, mademki senden bir istei vardr. G
nahn bala.
Kendi kullarna, da yok yere kusur bulma. Sen on
larla abad olursun. Onlar senden rkmesinler ve dai
ma onlar gnendir. nk hizmetilerin senin kyle
rindir. Nasl ky bayndr hale getirince rn ok
verirse, hizmeti de gnenirse kulluu fazlaca eder.
Eer viran tutarsan senin de iin viran olur. Sonra hiz
metilerini buyruk dinleyenden tut. nk kapnda
buyruunu tutan uan kusurlusu, buyruk tutmayan
F: 2

18

uan kusursuzundan yedir. Ayrca eer bir i buyu

rursan iki kiiye buyurma, ta ki o ie zarar demesin.
ki kii arasnda pien a ya tuzlu olur ya tuzsuz de
milerdir. Sonra iki avradn olduu ev temiz sprl
m ez.
Eer sana bir i buyurulursa, Ben bunu yalnz (ba.
ma) nasl ileyeyim diyerek ortak isteme. Sonradan
o ilediin i eksik olmasn, o ii buyurann katnda
yzn kzarmasn. Ama dostuna ve dmanna kendini
scak gster souk gsterme. Halkn suunu da gz_
leme, onlarla ok urama ve her bir sz alp parma
na dolama. Vara yoa halk knarnaa gnl balama,
byklk yolunu sakla ve gzet. Ta ki herkes seni
sn, alemde iyi adla nlenesin ve byklkle tannasn,
vesseH'lm.

Otuzuncu Blm
BR SULUYU AFFEDIP BAGILAMAK Ml YEGDIR,
YOKSA CEZALANDlRMAK Ml ONU BEYAN EDER.

Ey oul, her bir su iin kimseyi cezalandrmay

dnme. yle ki, eer birisi bir su isterse, sen b
yklk gster ve o suun zrn ondan iste. nk o
sulu adem oludur, alemde suu nce Adem atamz
iledi. u iki beyitte sylediim gibi,
(Trke evirisi)
Vashndan ayn hecr He mahrem deifi miyim
Crmm blllp nedamete hemdem deifi miyim
Benden evlnne yzn bir kez gnah lln
Adem gnah etti ben idem delil miyim?

mdi kk bir su iin kimseyi sulama, ta ki se

ni de susuz sulamasnlar, yani keke byle yapma
sayd, diye sulamasnlar. Yok yere fkelenme. Kzmak
tan aciz kaldn vakit, kzgnln yutkunma adet
edin, birisi senin katnda su iiesc ve dnp senden
suunu bilerek af istese, kendine o suu balamay
boyun borcu bil, ok byk bir su olsa da affetmek
yedir. nk kul su ilemesc hocann aff belirmez
di. Sen de suuna gre cezasn verince, bykln
nerede kald. Ama eer affedip balarsan ululuk ere
finden hali olmazsn.

20

Sen su ilernemeye al, sonra zr dilemeli ol

mayasn. Eer birisinin katnda anszn sulu olursan,
yine de zr dilemekten utanma, ta ki aradan inat
lk ipi kesilsin. Eer birisi su ilerse, elbette cezalan
drmak gerek. Tamam o sua gre cezalandrrsan b
yklk, efkat ve yumuak ballk yolunu unutmu olur
sun. Ama alemin dzeni iin yle gerektir ki bir dir
hem su ileyeni yarm dirhem su ilemi gibi ceza
landrasn, ta ki siyaset tresini yerine getirmi olur
sun. Hem de byklk artn korumu olursun, b
yklk ehline efkatsizlerin iini ilernek reva deildir.
Buna mnasip,
HikAye: yle iittim ki Muaviye zamannda bir
blk halk, hepsinin ldrlmelerini gerektiren bir su,
iledi. Muaviye nnde boyunlarn vurmalarn emret
ti. Birkann boynunu vurdular. Boynunu vurmak iin
sradan birini daha getirdiler. O kii dedi ki,
- Ya mrninterin beyi, bize her ne yaparsan, su
umuza gre yeridir, ve biz suumuzu kabul ediyoruz.
Ama Allah iin iki sz syleyeyim, dinle ve bana ceva
bn ver.
Muaviye, syle, dedi. O kii dedi ki:
- Senin byklnn, yumuak ballnn ve
sefkatinin olduu herkese bilinir. Eer bizi bu sula
bir bey'in katna iletselerdi onun efkati ve bykl
olmasayd acep bizi ne yapard? Muaviye,
- Hemen benim yaptm gibi yapard, dedi. O
kii,
- yle ise senin byklnn ve efkatinin bize
ne yarar vardr, dedi. Muaviye, beylerine dedi ki;
- Eer o kii bu sz nceden sylemi olsayd ,
hepsinin suunu balardm .

21

Sonra buyurdu, o kiiyi kalan yoldalaryla azat et

tiler.
lmdi ey oul, senden de sulular af isterse sen de
bala, dileklerini kabul et.
Fasl: Birisinin senin katna bir ii derse ve bilsen
ki o ii bitirmenin senin dinine ve dnyana zarar yok
tur, yleyse azck altn ve aka yznden o eksiklinin
iini bitirmeyip katndan gnl krk gnderme, iini
bitiriver, onun senin iin olan iyi dncesini yanl
gsterme. nk o seni, iyi kiidir, diye dnmedike
gelip senden nesne dilemez. Hem o zavall o isi sebe
biyle sana gelir ve esir olur. nk birisinden dilekli
olmak ikinci esirliktir, demilerdir. Esire de merhamet
etmek gerektir, esirlik .iyi deildir, kt eydir. Bu ma
nada kusur iiemei reva grme, yani eksiklilerin hace
tini gcnn yettiince bitir, ta ki iki cihann honut
luunu elde etmi olursun .
Geldik sana . . . eer birisinden bir hacet dilemei
dnrsen, onu dene gr, o kii cmert midir yoksa
cimri midir? Cmertse hacetini dile, ama dilek vaktini
de gzet, yani o kiinin gnl dar veya henz a oldu
u vakit dileini dileme, umduundan mahrum olur
sun. Sonra dilersen mmkn olan dile, ele gemesi
mmkn olmayan eyi dileme, ta ki elde edebilesin.
Bir istekte bulunmaya gittiin vakit nce iyi szler ta
sarla ve ho bir edep ve usllle uygun bir sz at ortaya,
sonra buna uygun bir davranla sz amacna ilet ve
hacetini dile. Sylediin szlerle ona lltuf gster, ha
cet vaktinde lltuf gstermek ikinci aracdr, demiler,
yani bir sz geen kii gibidir. Lltuf gstermenin, ona
en yaknnn sylemesi kadar yardm vardr. lmdi eer
haceti byle dilevebilirsen, ne olursa olsun vardn

22

'
yerden dilediini elde edersin. yle ki ben derim bir
rubaide,
(Trke evirisi)
ster misin gnl Id dU--irama eresin
Dn olmadan karanu, meh-1 tama eresln.
Gzle nzasn ol sanemin iste kamut
Ger karnn Isteyebilesin kama eresln.

yleyse bir dilekte bulunduun kimsenin katnda

kendini bir aciz kul yerinde grmelisin, el-insan abi
d'l-ihsan, yani insan iyilie kuldur. Biz ulu Tanrya
her an onun dergahna ihtiyacmz olduu iin kulluk
ederiz. Eer muhta olmasayd hi kimse ulu Tanrnn
ibadetinden yana yzn ve ynn dndrrnezdi.
mdi dilek diledin ve dilein kabul edildi, verdiler,
kiinin
krn yerine getir, onu senden honut et, ta
o
ki o da dileini bitirmek dncesini arttrmak ardn
ca olsun. Nitekim ulu Tanr buyurur, ve lein ekertm
leezidennekm, (1) yani kr nimet okluuna sebep
olur, ulu Tanr kreden kullarn sever. Hem, nceki
dilek kabul olunca kretmek ikinci dilein kabul ol
masnn da umududur. Ama eer birisinden bir dilekte
bulunsan ve dilein kabul edilmese, o kiinin katnda
dileinin kabul olunmamasn kendi talibinden bil. Va
rp o kiiyi halka ikayet etme, hacetimi bitirmedi de
me. nk o senin halka ikayet etmene nem versey
di, hacetini bitirirdi .
Sonra bu dilek dilemeye vardn kii cimri ve ki
iliksiz biri ise aykken gidip bir ey isteme, sarholu
u srasnda dile, cimriler ve kiiliksizler sarhoken c(IJ

brahim Suresi, ayet 7.

23

olurlar ve byklk gsterirler. Geri ertesi gn

piman olurlar, ancak sen hacetini bitirmi olursun.
mdi yle bilmi ol ey oul, bu yukardaki szleri
syledim ve tamam ettim. Her ynden aklmn erdi
ince syledim ve daima bu konulardan sylemek is
terdim, ama anszn mesleklerden de aklma (bir ey
ler) geldi, ta ki onu da okuyasn ve bilesin. nk bil
rnee yarar, eer zaman seni bir sanata griiml eder
se. Ben btn ilimierin bende olmasn isterdim sana
retmek iin, bylece ldmde senden yana kaygm
piraz eksik olur. Ama ben bilgiden yaya kaldm, ye
terli deilim. Aa ilmi bilsem de benim szm sana ne
denli fayda eder. nk senin gnlnde benim .sz
mn etkisi, babamn sznn etkisi gibi olacaktr be
nim gnlmde. Seni knayp sylemiyorum (bunu) . Sen
ister tut ister tutma, ben szn tadn dimana vermi
olaym, ta ki gerekli bir anda sz baarr kiiye ihtiya
cn olmasn. Sen ister iit, ister iitme, hele ben her
sanattan birka s1. syleyim, ta ki szde cimrilik et
memi olaym, vallahiialem bissevap.
mert

Otuz Birinci Blm

LM TALEP ETMEY,

FAKHLK, MDERRSLK

VE KADlLIK AHVALN BEYAN EDER..

yle bilmi ol ey oul, sana sanatlarn birkan

anaym, dedimdi. Sanattan ama daint. dkkannda
oturup i ileyenl!!r deildir. Kii hangi ii elinde tutar.
sa o ona meslek olur. Yalnz o elinde tuttuun ii ba
armasn iyice bilmen gerektir, ta ki o iin verimin
den okca yiyesin. mdi ben yle bilirim ki insann
onu isteyince bir gzel ilemeye koyulaca hi bir i
yoktur, hemen el atsnlar ve hemen ilesinler, buna
hi imkan olmaz. Elbette i iin terbiye gerektir, (onu)
sen ,terbiye etmelisin, yle ie yarar hale getirmelisin
ki zamannda kolaylkla ilensin, nk terbiye edilme
mi eyin zahmeti ok olur.
Geldik imdi ey oul . . . meslekler oktur, eer her
birini ayr ayr aklamaa kalkarsam mmkn olmaz
ve hem kitabm da snr aar, uzun olur. Ama her cins
ten olan iler blmden tara deildir: Birisi, bir
ilimdir, meslek yerine sayarlar; birisi, bir meslektir,
ilim yerine sayarlar ve tekisi salt Tanr ilmidir.
Meslee saylan ilim tabipliktir, mneccimliktir,
mhendisliktir, hakkakHk ve airliktir, ayrca bunlara
benzer ne varsa.

26

ilinle ilgili mesle k ilingirliktir, nalbantlktr, ya.

pclktr, kanal kazarak dalarn dibinden yazlara su
karmaktr; ayrca bunlara benzer ne varsa, ilme men
sup bir meslektir.
imdi kitab eviren Mercimekten bir soru geldi. O
soru udur: Tabiplik ve onun benzerleri meslek olur
da nalbantlk ve benzerleri nasl ilim olur, (bunun) se
bebi nedir? Cevab budur: Tabip, mneccim ve dier
lerinin tahkiki yoktur ilminde, ama i edinmilerdir on
dan kazanmak iin . Oysa ilingir, nalbant ve dierleri,
bunlar ilerinin ilmini iyice bilirler. Delili udur, eer
tabip elbette ben hastal gidereyim derse elinden gel
mez, ama bunlar sanatlarnda ben bunu yle yapaym
derse elinden gelir. Kalan da bunun gibi.
Gelelim szmze ... Birisi Tanr ilmidir. O ilm-i
rabhani olarak bilinir, ona zaten aklama gerekmez.
Ama ben her birinin yolunu yardamn syleyivere
yim, her birinin kolayn gstereyim. nk her iin
::: mac iki ynden hali deildir, ya zaman seni bir ie
grrnl eder ya da etmez . Eer muhta ederse, bari
hangi ie muhta olursan o iin srrndan baberli ola
sn . Eer bir ie muhta olmaz da byle ululukla ka
lrsan, elbette ulularn her iin aslndan baberli olma
lar gerekir.
Bilmi ol ey oul, hi bir iin salt bilgisinden nes
ne elde edip, yiyemezsin, hark etmelisin, yani delmeli
sin, zanaatn iine girmelisin, karmalsn, iin iinden
trl trl suret gstermelisin, eriatta olduu gibi.
Eer kad kassam ve mzekkir trl trl yol gster
meseler dnyann menfaati, kimseye erimezdi. Yldz

27

ilminde takvim yapmadka, doan ocuun talibine

bakmadka ve falclkla yalan ya da gerek syleme
dike dnyann faydas mneccime erimez. Tpta da
el i ilemedike, trl trl renk karp ila vermedik
e -ister yanl olsun o verdii, ister doru- bu de
diklerimi yapmadka tabibin dnyalktan istedii ha
sl olmaz, kalan da buna gre.
Ama btn ilimlerde din ilminden ulu ilim yoktur,
Byk ilim din ilmidir. Bu din kk birlik olan bir
aatr, dallar eriattir ve bunlar birbirinden ayran
dnya menfaatidir. nk birlik bir aatr, kk ulu
Tanrdr, dal Resul'dr, yapraklar mminlerdir, ie
i mminlerin iyi davranlardr ve yemii o davra
nlarn sevabdr. mdi ey oul, sen de gcnn yet.
tiince din ilmine al, din Hmini bilenlerin yresin
de dolan, ta ki hem dnyay elde edesin, hem de ahire
ti ele geiresin. Tanr yardm ederse nce din ilmine
yap, nk o gvdedir, kalan daldr. Gvdesiz dal is
temek sapklk niandr.
Eer bu dediim ilerden ilimi istersen perbizkar
ve kanaatkar ol, yani helali ve hararn seici ol ve a.
gzl olma. Gnlnde ilim sevgisini salam.latr, dn
ya sevgisini gider. yle ki ilme dost olmalsn ve dn
yaya dman. Cefaya ve zahmete dayankl, gnl en
ol. Gece uyuma ve erken uyanna huy edin. Yazma
ya ve okumaya (kar) ok haris ol, yani yazmaktan ve
okumaktan baka hi bir eye istein olmasn. Gayet
alakgnll ol, burnu byk olma. Okumaktan en
me, ne okursan ezberlemek ve ezberini tekrarlamak ar
dnca ol. .ittiin szn iy;nden baberli ol. Casus
ol, sz gzle ki nereden gelir nereye gider. Alimleri

28

sev ve daima ilim ehline yaknla, onlarn katnda hr

metli ol, edepsiz olma. lim renmekte hrsl ol, unut
kan olma. Ama stadna ve her iyilik grdne kar
haktanr ol. Gerektir ki, daima kitap, risale, kalemlik
ve divit yanndan eksik olmasn. Gnln bunlardan ba
ka nesneyle uramasn . Her ne iitirsen aklnda tut
mak ardnca ol. Sz az syle, uzak fikirli ve ince ba
kl ve kusursuz ol, kusurlulua raz olma. nk bir
ilim talibi bu dediim gibi olursa, ok sre gemeden
benzeri bulunmayan bir alim olur.
Fasl: Geldik imdi, eer alp alim olursan gayet
dindar olmalsn. Dersi ok yap, ibadette, yani namz,
oru ve taat bucanda komu ol, giysini daima temiz
tut ve hazr cevap ol. Ama vuku bulan her trl me
selede dnmedike cevap verme Kendi uygunsuzlu
un iin honut olmay terket ve bakasnn uygunsuz
szyle hareket etme. Kendi grn bakasnn g
rnden ye tutmaya al. Bir zayf mesele ile, ken
di yararn iin, bu meselenin iki yz ve iki sylenii
vardr deyip hareket etme. Senden nce gelen inanlr
ve gvenilir kiilerin itimat ettii eyden bakasna iti
mat etme. Bunu , elbet filan kitapta, filan risalede gr
dm deyip, kitab ve risaleyi kendine nder edinme.
Bir ravi (1) bir ehirde tannm olsa, sen de ondan bir
rivayet iitsen, ileri gelen ravilerin szne bak, eer
mttefikse, yani onlarn szne benzivorsa, kabul et,
deilse bilinmeyen sz tannm raviden iiterek k
tarma, haberi birbirine ulatrmaktan kama, yani bu
sylediim sz filan syledi, filandan filana ulat, fi-

(1)

Hadis rivayet eden kiilere denir.

29

landan filana, ta bana eriinceye kadar, demekten en

me. Byle olmadka da her eye inanma. Mtehid (1)
ol. Banazhkla, yani bir kimsenin yann tutup houna
gidecek biimde syleme. Eer biri ile mnazara eder
sen, (yani) syleirsen nce karndakine bak, onunla
ilim ehli artnca sylemeye gcn varsa, mdahale
et, yani onunla sze kar, meselelerle. Yoksa sylee
Um diye durdur, ama salam bir delil getir ve o delil
le yetin. Tard ve akis ve dayanaksz szler faydaszdr,
syleme. Davay abucak kes, sz. hazrla, sakla, ta ki
ok sz boa harcamayasn, yani bunun gibi sz ke
sen bir sz hatrnda olmazsa, karndakinin bir sz
senin o ok szn telef eder.
mdi kyas et, eer rakibin fakih ise nce Kur'an'.
dan bir ayeti verecein habere nc kl. Her neden ha
ber vereceksen, kyas ile, mukayeseye gelecek biimde
syle, mukayeseden tara syleme. UsUl mnazarasn
da, yani din ilminin asln bildirmek zerine syleir.
sen vacip olan ve olmayan, mmkn olan ve olmayan,
'
her neler gerekiyorsa syle, ayp deildir, ta ki bu sy
lediklerinden amacn nedir, bildirmelisin. Sylediklerini
de ho bir sra ile, ak ve anlalr syle, tutuk tutuk
syleme. Anlamsz olan sz de uzatp durarak konu
ma.

Fasl: Geldik imdi, eer mzekkir, yani vaiz olur

san, hafz olup Kur'an ezber bilmelisin. Ona uygun
hadis ve ulularn szlerinin de hatrnda olmas gerek.

(1)

Ayet ve hadislerden er'i hkmler karan kii.

30

KUrsye kp vazettiin vakit kUrsnn aasnda

oturantarla cedel etme, (yani) ekime. O syletiinin
senden gsz olduunu bilirsen (mesele yok), yoksa
kk dersin.
Krsye ktktan sonra ne istersen syle, yalnz
doru olsun sylediin, yanl olmasn. Ne istersen sy
le, nk o srada ne sylesen, ne sorsan kimse dnp
sana cevap vermez. Sz ak ve akc syle, ekinme,
yle dn, bu meclisinde oturan halkn hepsi hay
vandr, onlar adam hesabna sayma, gnlnUn dilei
naslsa yle syle. Ama vcudun ve giysin temiz olsun.
Taharetsiz (abdestsiz) yrme ve vazettiin zaman m
ritlerinden haykrclar hazr et. yle ki meclisinde
otursunlar, ne zaman bir nkte savurursan mritlerin
karlk olrak n-ara atsnlar, haykrsnlar, senin vazn
kztrsnlar. Meclisinde halkn aiatn .grnce sen
de onkrla birlikte ala . Eer bir szn arkasn getire
mezsen, anlam aklna gelmese ya da unutsan, sklma,
ekinm,e , o aray tekbirle, salavatla ve sz scakl ile
savutur, ta ki ayp ve eksik olmasn. Krs zerinde
en ol, ar canl ve eki yzl olqa, ta ki meclisin hal,
ka skc gelmesin. nk demilerdir ki, klli ey'in
mine's-sakili sakiln, yani ar canldan ne elirse sa
kildir.
Geldik, sz sylerken mteharri k ol , yani konuma
srasnda kaskat olup durma. Karna, sana soluna
bakarak konu ve hararetli hararetli konuurken, sz
evirip gevek gevek konuma. Meclisinde seni dinle
ven halk her an kontrol et, ince grllkle, iyiden
iyiye bak, eer ar niikteler holarna gidiyorsa saylr
nkteler yap, yok eer amiyane nkteler istiyorlarsa

31

sen de amiyane konu. nk avama ne yarar ve bun

lar neyin alcsdr, kimse bilmez. Ama szn been
dirip. Onlarn katnda makbul oldunsa hi enme, en
yaramaz szn iyi sz yerine sata gr. nk kuma
ne denli yaramaz, olursa olsun, mteri bulunduktan
sonra deerlidir, eksii olan alr. Ama beenilince d
mandan gafil olma, korka dur. Vaizlere dman olmaz
kimse, ancak halk katnda kabul olunciuu vakit. Son
ra beenilmediin yeri durak edinme.
Sen krs zerinde, otururken birisi sana bir soru
sorarsa, bildiin bir soruysa cevap ver. Eer bilmedi
in bir soruysa de ki, Byle soruya burada cevap veril
mez, eve gel.>> O zaten bunun gibi bir ey n senin
evine gelmez. Eer tezkere yazp krs stnde eline
verirlerse ve bilmediin bir meseleyse. krsde fke
len, o tezkereyi yrt ve de ki, Bu mesele inansziarn
ve zndklarn meselesidir, bunu soran da zndktr.>>
Halkn hepsi derler ki, Lanet zndkn zerine olsun
ve inanszla birlikte.>> Bu korku vznden artk kim
se senden soru sormaz.
Sonra meclisinde sylediin her sz aklnda tut,
unutma ki bir mecliste yine onu tekrar etmeyesin . Her
an ak yzl ol, ask yzl olma. Vardn ehirde ok
dunn, nk vaizlerin ve falclarn rzk gezmekle a
lr, az durmas yznden makbul olur, yleyse yeni yz
iken halk usanmadan baka bir ehre sva gr ve va
izlik hrmetini korumaya al. Tenini ve giysini dai
ma temiz tut, eriat hkmlerini iinde ve dnda iyi
koru, namaz gibi, oru gibi ve nafile ibadet gibi... S
zn gayetic gzel ve gnln temiz olsun. Avann g
zne deerli grnmek istiyorsan, pazarda avam aras-

32

na ok girme, sakn yaramaz kiilerle arkada olma.

Krs edebili koru ve artn yerine getir. Ben bu s
z bir yerde daha sylemitim demekten, kibirlilikten,
yalanclktan ve ehvet dknlnden uzak ol. Sen
iyi i olarak neyi iliyorsan halka da onu buyur, yapa

madn eyi, halka yapn diye buyurma, ta ki insafsz

alim olmayasn. Okuduun ilmi iy bil, iyi renince
de iyi szle harca, yani azdan kan ilim sz iyi iba
reyle ksn. nk bir sz ne kadar gzel olursa olsun
gzel bir syleyile sylenmedike tad vermez, byle
olunca da szr. sibi mahup olur. limden bilirim
1 ,
.
diye iddiada bulunma, nk bu iddia anlamszdr, ulu
larn katnda.
Vaaznda her ne sylersen korku ve umutla birlikte
syle, kah korkut, kah umutlandr. Halk bir anda ulu
Tanrnn rahmetinden umutsuz klma, hep birden de
cennetlik etme. Vaaz edince nce ok iyi bildiin yer
den syle, ta ki vaizlik iddiasn delHsiz etmemi olur
sun, nk delilsiz iddiann sonu utanmaktr, ha. te
vaizlerin ylu budur.

Fasl: Geldik, danimendlikte ulu mertebeye erer,

kad olursan... mdi kad olunca yava olmak gerek.
Zeki, abuk kavrayan ve seme yetenei (olan biri) ol
malsn. Her iin nnde ne vardr anlamalsn. Gere
tir ki lisan tanmalsn. Heybetli, din ilminde gayet
bilgi sahibi olmahsn. Her tayfann yolunu bilmeli ve
her tayfann hilesi ne eittir anlamahsn. Her mezhe
be nasl riayet etmek gerek ve o mezhebe bal kavmi
nasl gzetmek gerek, bilmelisin. Kadlarn hileleri de
sana malum olmal. Eer gnn birinde hkm n
senin katna bir mazlum gelse, tan olmasa ve hak

33

elbette onun olsa, teki mnkir and iecek olursa bu

zavallnn hakk kaybolur. yleyse byle bir durumda
o tan olmayan hak sahibine yardm etmelisin. Hile
ve tedbirle onun hakcazn almalsn. Nitekim kad
Ebu'I-Abbas Ruyani bir zavallnn bakkm bir mn
kirden alverdi, tanksz.
Hikaye: yledir ki, Taberistan'da Ebu'I-Abbas
el-Ruyani derler bir kad vard. Gayet namuslu, alim,
dindar, drst, ince grl, dnce ahibi ve ihti
yatl bir kiiydi. Bir gn bi zavall bunun katna gel
di, hkm isteyip birisinden yz altn dava etti. Kad
o davalya sordu ki:
- Sende bu kiinin altn var mdr?
Daval inkar etti.
- Bende bunun hibir eyi yoktur, dedi.
Kad altn isteyene sordu.
- Tann var m? O,
..:.. Yoktur, dedi.
- yleyse and iirelim buna. Byle dedi ama, al
tn sahibi alad.
- Ey mevlana kad, bana yardm et, benim tan
m yok ve o, and imekten ekjnmez, dedi. Kad,
- Ben senin yznden eriatn dna kacak de
ilim elbette, ya sana tank gerek ya da ona and, dedi.
O kii alad, toprakta yuvarland ve dedi ki,
- Ya mevlana kad, aman, ben mazlumum, eer
bana yardm etmezsen zararl kanm, tedbir ile benim
iime bir are bul.
Kad o kiinin aladn grnce, doru syledi
ine inand, bunu korumak istedi, ileri ard ve de
di ki,
F: 3

34

- Ey kii, sen altn buna niin verdin. O kii ce

vaplad,
- dn verdim, Kad,
- Nasl dn verdin buna, anlatver, dedi. O kii anlatt.
- Mevlana kadnn mr uzun olsun, bu kii be
nim dostumdu. Rastlant bu ya, bir cariyeye ak oldu,
cariyenin deeri yz elli altnd ve bunun var olan ser
mayesi yz altna erimezdi. Bu, deli-ler gibi her an do
lat yerde sziayp alard. Bir gn ikimiz balar
arasna gezmee ktk. Bir bu ve bir ben, yalnz ola
rak geziniyorduk_ Bir yere geldik, oturduk ki biraz din
lenelim. Bu, bana cariyeyi anlatr ve alard, benim bu
na iim acd, birbirimizle yirmi yldr dostuz. Bu ki
iye dedim ki, Ey filan, senin ona yetecek kadar al
tnn yok, kimse de sana yardm etmeyecek, bu sevda
dan aciz kaldn. mdi, benim u dar- dnyada yz
altna gcm yeter, baka da yoktur, bu kadar sren
mrmde btn varm bu yiiz altncktr. Onu sana
dn vereyim, sen de bir ka altn daha kat, o cari
yeyi satn al, bir ay onunla zevkini sr ve bir aydan
sonra cariyeyi geri sat, bana altnm ver. Bu, ayama
kapand ve andlar iti, 0 cariyeyi bir ay tutaym, bit
ay sonra, ister zararna ister karna, sataym ve senin
rltnn vereyim. dedi. Bunun zerine ben de altnc
m belimden zdm, verdim. Orada ulu Tanrdan
baka kimse yoktu, bir bu vard ve bir ben_ Sonra o
cariyeyi ald, drt ay geti, ne cariyeyi satyor, ne de
altnm veriyor. Kad,

35

- Altn bu kiiye verdiin vakit nerede oturuyor

dun, diye sordu. O,
- Bjr aacn dibinde, dedi . Kad,
- Aa dibinde oturmusunuz da niin tanm
yok dersin, dedi ve inkar edene,
- Sen benim yanmda otur, diyerek, altn sahibi
ne dnd,
- Gnln zme, git o aacn dibine var, iki rekat
namaz kl, bir ok kez salavat getir, sonra da o aaca
de ki , Seni kad aryor, gel bana tanklk et.
nkar eden bunu iitip glmsedi. Kad gloi'se
diini grd ama grmezden geldi, altnn isteyene,
- Git, abuk aa gelsin tankhk etsin, dedi. O
kii,
- Korkarm benim sznle gelmez, dedi .
Kad bir belge verdi,
- Gtr bu belgeyi gster ve de ki, kad seni a
ryor, ite belge, gel ve o bildiin tankl ver.
Adam kadnn verdii belgeyi ald ve gitti. O inkar
eden de kadnn yannda oturdu. Ama kad baka h
kmlerle megul oldu, bu kiiden yana dnp hi bak
mad. O ise kendi kendine dneeye dalmken kad
anszn buna dnd ve sordu,
- O imdiye dein aacn dibine var d m acaba?
Bu kii,
- Yok henz varmad, dedi.
Kad yine hkmlerle megul oldu. O ara altn sa
hibi, nian o kavak aacna gsterdi, gel seni kad a
rr, ta ki bana tanklk edeceksin, diyerek bir zaman
bekledi. Sonunda grd ki aatan hi ses gelmiyor,

36

stelik gidecek gibi de deil, gayet kaygland, geri

dnd, geldi kadya dedi ki,
- Vardm belgeni gsterdim, gelmedi. Kad,
- Yanldn sen, geldi o aa, tankhk da etti, dedi.
Ban hemen o mnkire evirdi.
- abuk ver, yoksa ben zorla cariyeyi satarm ve
bunun altnn veririm dedi. O kii cevap verdi,
- Bu gieli beri ben buradan ayrlmadm, o aa
da gelip tanklk etmedi. Kad,
- Eer sen aacn dibinde altn almam idiysen,
ben sima sorduumda, uO kii aacn dibine vard m
acaba, dediimde, niin sen O aac ben bilmiyorum
demedin.
Bylece o kiiyi susturdu, altn ald ondan ve hak
sahibine verdi.
yleyse (kadlar) hkm yalnz kitaptan karmaz.
lar, kendi kyas ilimlerinden de hkm karrlar ve
hangisinin hakl olduunu bilirler.
Sonra kendi evinde oturduun srada gayet yava
lkla otur, ama mahkemeye kadla !knca gayet hey
betti ol. Glmeyip yzn ekitip oturmahsn, ta ki
halkn gzne ulu ve muhteem grnrsn. Kendini
ar tut, hafif olup olur olmaz yerde glmeni hor gr
mesinler. nce ok aratr bir hkm, doruyu bul,
sonra azck szle kes at, ta ki bir sze daha ihtiya ol
masn iddialar ve davaclarn ok szn (dinlemek
ten) hi bkma, nk onlar ok szle davay (bir yana)
yneltirler, sana da az syleyip tez hkm vermek ko
lay olur. yleyse davaclarn kavgasndan tasalanma,
sabrl ol, yani kavgann cefasna katlan.

Anszn bir

37

mesele olsa, kendi grne dayanma, ben bunu halle

derim deyip durma. Bildiin mftlerin de griin
iste. Ama kendi griinn onlarnkinden ak olma
sna al. Kendi mezhebinin ilminde ok ders yapmak
tan geri durma, snanm meselelerle hareket et, kendi
tecriibeni de ie sr, varlk kiinin tecriibe,sidir. Kad
nn tecrbesi sebebiyle olan grii de eriate eittir,
yani eriatle .ilgili meselelere eittir. nk eriat y.
znden hkm kiiye ar gelen ok mesele vardr. Ka
dnn onu hafifletmesi gerektir. Bu sebelpe derler ki
kad olan kii mtehid olmaldr ve alim, zahit, temiz
yaayh ve gnahtan kanan kii olmak gerek.
Ama bir iki durum vardr ki byle zamanda hkm
etmek olmaz. Kad olan kiinin de hkmetmemesi ge.
rek. Bir aken, bir susuzken, bir hamamdan knca, bir
zlp gnl daralnca hkmetmemelidir, bir de dn
ya dnceleriyle megulken hkmetmek yoktur. By.
le zamanlarda (bir eyi) hkme balamamak gerek.
Sonra hkm srasnda.. kad yardmclarndan
kuvvetiice kiiler mahkeme kapsnda durmal, kad
nn nnde davacy ok konumaya brakmamal, ok
sz syletmemeli ve davacya abucak amacn !>'jylet
melidirler. Bylece kad daha abuk hkm verir, bir
kiiye daha sra gelir. nk kad hal renmee otu
rur, uzun uzun hikayeler dinlernee oturmaz. yleyse
davacnn sz ksa gerek ve eksiksiz gerek. Ama ka
dnn yzn tanktan yana evirip iyi dinlemesi !!P
rek. Maln ok olduu, davacnn iyi halk olmayp mur
dar yaayh bir kavim olduu davada kadnn her ne
tecrbe ve kyas varsa aratrmas gerek. Byle bir du
rumda eksiklik gstermernek ve ii kolay tutmamak

38

gerek, ta ki hak sahibinin hakk yitmesin. Kadnn ya

nnda daima adil naipleri olmaldir. Ayrca almak
gerek ki kad hkm verdikten sonra artk kendi hk
n kendisi bozmasn ve kendi buyruunu salam tut
sun.
Kad asla kendi eliyle delil ve hkm kadn yaz
mamaldr. Yazc yazp, kad nian vurmak gerek. Zo
runlu kald bir zamanda, yazc yoksa kendi yazabi
lir. Ama budur ki kendi yazsn aziz tutsun.
Ayrca kadnn hnerli olmas gerek. Kadnn ulu
hneri .odur ki, alim olsun, zahit olsun ve haramdan
saknsn.
mdi, ite kadlarn hali budur. Ama eer kadl
baaramayp da o ilimden nasibin olmazsa ve at bin
meyi sanat edinsen, at arkasndan rzk kazanaym der
sen, var bezirganlk yolunu tut. Ola ki onu baarrsn,
bezirganlk da ulularn sanatdr, bilmi ol, vesselam.

Otuz ikinci Blm

BEZiRGANLIK YOLUNU V E ALIP SATMAK:
TRESiNi BEYAN EDER
yle bilmi ol ey oul, geri bezirganlk, sanattr
diyebilecein bir i deildir, ama gerek gzyle bakar
san bezirganln tresi, sanatkarln tresinin ayn
dr. O da zor ilerdendir, nitekim akll kiiler demi
lerdir ki, bezirganlk yemiii bir aaca benzer, o aa
cn kk bilgisizlie, dallar akla ulamtr, yani yara
rn gzlemesi akla uymasdr, zarara, baa ve cana
bakmamas tam bir bilgisizliktir. Ancak bu bilgisizlik
olmasa, erenler bezirganlardan hi yarar grmezlerdi.
yle demilerdir ki, levle'l--chhal leheleke'r-rica.
l, yani bilgisizler olmasa erenler helak olurdu. Bu s
zn amac udur: Bir kii akasn arttrmak iin ta
mal edip, douda olan nimeti batya batda olan nime
ti douya iletir, dada, tata, dzae ve denizde, cann
ve maln bunca tehlikeli yerlerde etne alr, yolda hr
szdan, haramiden ve yrtc, adam yiyici hayvanlardan,
dmanlktan ve rklecek eylerden ekinmez de ba
t halkna dou nimetini, dou halkna bat nimetini
ulatrrsa, elbette ister istemez byle (cahil) olmak ge
rektir. nk alemin enlii bununladr, bu syledii
min sebebi bezirganlktan baka ey olamaz. O halde
bu, yolunda bunca tehlikelerin var olduunu bilirken

40

tamah edip yola kann aklszlna ve deil bilgisizlik,

gznn krlne delildir. Kalann da buna gre k
yas etmek gerek.
Bezirganlk i k i ksmdr, ikisi de tehlikesiz deil
dir. Bir ksm, misafir olup kazan iin ilden ile gez
mektir, bir ksm da bir yerde oturup i grmek!.Lr. y.
le ki bir yerde oturur, deeri dm mal alr saklar,
deeri artnca fazla fiyata sataym diye. Bu da telhike
lidir, ama tehlike maladr. ok cesur, yrekli kii ge
rektir ki gemez kuma alsn zaman gelince sataym,
kar edeyim diye, sonra zarar edebileceini nemseme
sin.
Geldik... misafir bezirgan bekleyen tehlikenin ne
olduunu yukarda bildirdimdi, imdi bu iki trl bezirgann da yiit olmas gerek, korkmamah, ban ve ma
lm nemsememeli . nk, korkakh yznden ger
i zarar etmez, ama kar da etmez. Nitekim ulular de
milerdir, korkak bezirgan ne kar eder ne ziyan.
(Buna) uygun Trke iir
Tacir ki mal ve ba ele ala revan ola
Korkaklk etse ass1s1 cmle ziyan ola
Korkak ne ass1 ve ne ziyan ede dediler
Ha8 sznde anlarn kim yalan ola.

Geldik bezirganlk yaayna . .. Gerektir ki gayet

dindar ve doru olsun, yalanc olmasn, kendi kazanc
iin bakasnn zararn istemesin. Birisiyle alveri ve
i yaparsa kendinden aa olanla yapsn, eer kendin
den byk kimseyle yaparsa, onun ululuu kadar din
darl ve insanl olsun. Sakn, trl trl oyunlarla

41

insan aldatanlardan ve de mal bilmekte hnerli ol,

yani iyisini ktsn, halisini, elverilisini seebilmeli
sin. Yakn dostuola al ve sat yapma. Ey oul, eer
yaparsan, dostundan kazan umma, sermayesine raz
ol, ta ki dostluun temeli harap olmasn, ok dostlul<.,
azck yarara ve zarara katlanmadklar iin yele git
mitir.
Sonra fazla fiata tamal edip veresiye nesne satma, ,
nk ok tamal ziyan getirir. Her ne olursa olsun bu
kolay bir .e ydir deme, bu nemsizd:ir, bu kolaydr
demek byk zarardr.
Trke iir
Dedim olur isem yine andan ra* ben
Grem gnlde derd-i serinden fera ben
Bu sehl fikir sald beni ok ziyana gr
imdi bulamazam an tutup era ben.

Bundan belli oldu ki hi bir nesneyi kmsemek

olmaz.
Sonra sakn telefkar olma, yani bo yere akay
rtme. nk bezirganlarn zevali (iflas) telefkarlk
tandr. Nitekim sebat tasarruftandr, mesela tasarruf
budur ki kazancnn birazn harcasn, birazn serma
yeye katsn, byle olursa bezirganl sabit olur. Ne
zaman kazan ve sermaye birlikte harcanrsa, mal tez
gnde gider, zevale der. yleyse telefkarlk iyi de
ildir, dorusu Allah msrifleri sezmez. ( 1 )

(1)

En'am

suresi, ayet 142

42

Sonra ey oul, alnca maln iyisini al, mesela iyisi

odur ki alnca batnaola veya okkayla alnsn, dirhem
le ya da miskalle satlsn, bunun tersi olan kt maldr.
Ondan sonra tahl alp satmann karna tamal et
mekten sakn, ok ktdr, kt adl olursun. nk
tahl ucuz alp pahal! olunca sataym diyenin ad road
rabaz olur, abas udur ki yamur yam!lsn, tahl bit
mesin, kuraklk olsun, kendinin niyeti bu olmasa da
halk byle der. yleyse bylesi sulamadan kap ta
hln karn gzleme.
Almakta ve satmakta yalan sylememek ulu din
darlktr. nk kafir ve mslman arasnda alveri
te yalan sylemek ok
Farsa iiri evirip,

ayptr.

yle ki

ben derim

Canan gnlde akn odu n nihan ola

Can merkezinde niiri tecelli ayAn ola
Akm satn aldm u verdim gnl- can
Haa ki u bu bey' ir'ada yalan ola.
nk alverite yalan sylemek haram yiyi
cilie delildir, hem mal da haram olur,. sonra haramn
sebat olmaz.
Ondan sonra satmadan nce hi kimseye alp git
mesi iin kuman verme, nk karklktan hali de
ildir. Muamelede, yani kuma alrken ya da satarken
hi utanma, fayda bulmaa al, akll kiiler emi
lerdir ki, utanmak rzk engeller, nitekim buyurur (ay
n anlamda), el-haya yemna'r-rzka. yleyse al
veri zamannda daima hrmet gzetme ve ok da ki
iliksiz olma. Belli oldu ki ortas .botur. nk tasar-

43

rufu gzeten bezirganlar demilerdir ki, bezirganln

asl hem tasarruftur hem de cmertlik. nce tasarruf
et ki zengin olursun, sonra cmertlik et, bylece iyi

adl olursun. yle ki tasarruf

maln

bekisidir,

mertlik de yceliin ve ululuun bekisidir. Buna m

nasip hikaye,

Hikaye: yle iittim ki, bir bezirgan bir be:lirga

nn dkkanna varm, bin altn verip kuma sat.n al
m. Sonra hesap etmiler, aralannda bir krat altn
ayrlk km. Mesela satan demi, Senin bende bir
altnn kald.>> Alan da demi ki, Hayr, bir krat daha
fazladr. Krat dedikleri bir ekirdek arldr. Ksa
ca o dedi, bir altn, bu dedi, bir altn ve bir krat. Ak
ama dein blye syletiler. Alc olan bezirgan bir e
kirdek altn iin kavga eder, ba rr. Sonunda yle ga
lebe etti ki kuma satan bezirgan bezdi, ister istemez
bir ekirdek altn verdi, teki de ald, gitti.
Meer bu kuma satann bir hizmetkar varmr, se
irtti o hocann ardndan, yetiti ve dedi ' ki,
- Hoca ben de . kuman tutmak ta, kapamak ta se
ninle birliktim, yardm ettim, bana bahi ver.
Hoca o bir altn ve bir krat ona verdi. ocuk al
tm ald, hocasnr yanna geldi, hocas,
- Nereye gittin, diye sordu. ocuk,
- O kuma alan hocadan bahi . isternee gittim
dedi. Hocas,
- Ey haramzade, birisi ki sabahtan akama dein
bir ekirdek altn iin kavga edip barm rm
tr ve halktan

utanmamtr,

sen

ondan

bir ey mi

umarsn ya da umduun iin sana bir ey mi verecek

tir? dedi.

44

ocuk altn gsterdi, hocas ard, kendi kendi

ne, Ey kadir Allah, bu olan gzel bir olan deildir,
ie de yaramaz henz kktr. Bundan tr verdi

dersek yanl bir sanya kaplm oluruz. O kii bu cil'n

rilikle bu cmertlii nasl yapt acaba? Bunda bir sr
var, gidip grmek gerek. dedi. Kalkt, o kiinin arun
ca vard ve dedi ki,
- Ey hoca, billahi bir an dur, sana bir sorum
Hoca,

var.

- Ne diyorsun, dedi, Bez tccar,

- Ey hoca, senden bir acayip ey grdm. Grd
m udur ki, buca halkn iinde akama kadar bir
krat iin ekitin, alnaclka brakmadn; sonra aldn,
kratla bir altn geri benim rama verdin. Peki, bun
ca kavgann .zahmetini ekmenin yarar nedir? Bana
anlat, onda cimriliinin ve bunda

cmertliinin

lllk

meti nedir? Akla, dedi.

O hoca dedi ki,
- Bunda aacak ne var, mademk

ben

bezirga

mm, bezirganln artn korurnam gerek. nk b e

zirganln art odur ki alverite bir akas boa gi
derse mrnn yarsn gitti bilsin; cmertlik zaman
ise yerinde nesneyi esirgerse aslszlna tankhk ver
mi olur. Bu sebeple ben ne mrmn yarsn yitirip
zararl olmak istedim ve ne de aslszla tankhk ver
mek diledim, bylece hem adm korudum, hem rnrm .
mdi bundan belli oldu ki bezirgann bu nitelikte
olmas gerek.

45

Sonra sermayesi az olan bir bezirgan, ok serma

yeye tamal etmek yznden hi kimse ile ortak olma
sn. Ancak gayet zengin, utanga ve cmert olursa (or
tak olunabilir), ta ki ortak olmaa yarar. nk onun
gibi kii zarara da katlanr.
Sonra elinde sermayesi az olan (bezirgan) masraf
ok olan mal almasn, mesela yz akalk mal ki ama
ca ulancaya kadar bin aka daha harcanr. Bilmedii
kuma iin talihimi deneyeyim diye sermayeciini da.
tmasn. Bir ilden bir il'e mektup verirlerse okuma
dka alp gitsin. Hele kapal olan alp gitmesin ki
mktuplarda trl belalar olur, bilinmez hangi belaya
urar. Ama ak mektuplardan yz e':irmesin.
Bezirganlar bir ehre gelirlerse korkulu haber ver
mesinler, hayrl haber versinler. Yoldan geldiklerinde
hi kimseye lm haberi vermesinler, ama sevinli ha
beri vermekte kusur etmesinler.
Yoldasz yola kmasnlar.

Yoldan

iyisini ara.

vp bulsun. Yolda mola verince kafilenin ortasnda bu

lunsun. ta ki urudan emin olur. Kafile iinde silahl
kiilerin arasnda oturmasn, nk haramHer nce ka
filenin silahlsna gelirler. Eer yaya ise atlyla yolda
olmasn ve yabancdan yol sormasn valnz o yrenin
renberlerinden olduunu bilirse sorabilir. nk ok
bozguncu vardr ki yanl yol gsterir ve zarara sokar.
Sonra yolda rastladklarna ak yz ile selam ve r
sin , kendisini pejmrde ve gsz gstermesin .
Bacdarlara hyanetlik

gstermesin,

ta ki malna

eksiklik deirmesinler. Ama onlar iyilikle ve tatl dil

46

le kandrrsa revadr. Azksz yola kmasn, her ne ka

dar yol ssz olmasa da . Yol bekleyenleri ve srcleri
honut etmek gerek. Konacak yer iin, filan kii iyi ta
ndktr, onun yanna konaklayaym deyip, yiitlik gs
terip gvenip konaklamasn. nk ok kiinin ban
ve maln yine tandklar almtr, yleyse gafil olma
mak gerek. Ama tandn kii alveri ehli ve dindar
biri ise onun gibinin katma konaklaman uygundur.
Ondan sonra arkadalk ederse

kiiyle

etsin:

nce onunla ki civannert ve ayyar pie olsun, yani ay

yar pielerle arkada olmak hrszdan, haramiden ve hi
leciden korur (kiiyi). kinci olarak kiilikli zenginler
le, nk bunlarn arkadalndan skntl zamann
da yardm salar. nc olarak yol, iz bilenlerle, n
k bunlarn arkadalndan rahdan olur, (yani) yol bil
mezlik endiesinden kurtulur.
Bezirganl a heves edenin vcudunu scaa ve SO
ua altrmas gerektir. At ve susuzluu huy edin
sin, atma, katrma kendi hizmet etsin, seyise, eekiye
ve srcye her zaman iin gven mesin. bana bu hal
lerden birisi gelirse bunalmaz ve zahmet ekmez.
Sonra ey oul, senin kendinin yapabilecei bir ii
bakasna yaptrma daima sen yap bakasna gven
me. nk zaman insan tez aldatr.
Sonra bezi rganlkta doru ve dindar ol, nk be
zirganln en byk sermayesi doruluk ve dindarlk
tr. Alta ve satta hareketli, gvenilir ve doru szl
ol, ta ki mahup olmayasn.
Bezirganlkta az az alp ge ge satlacak mal al
tez tez satlr mal alc ol . iink ge

ma. ok qk alp

47

satlan kuman ok karndan tez satlan kuman az

ck kar yedir, zamanla bu az o oktan daha ok olur.
Sonra gcnn yettii kadar veresiye kuma alma
maya ve satmamaya al. nk kar zararna demez .
.
Eer aresiz kalp veresiye alveri edersen, hi deil
se birka tayfa ile etme. Az sermayeli kiiyle, yeni de
nenmi kiiyle, alevilerle, danimentlerle, kad vekille
riyle, mftlerle, hadmlada ve tysz olanlarta ne
_
denli aban varsa o denli bu tayfayla veresiye alveri
etme . nk her kim bunlarla veresiye alveri ederse
kavgayla ban artp zarardan ve pimanlktan kur
tul maz.
Ondan sonra, grmemi kiileri iinin bana b
rakma ve snanmam kiilerden emin olma. Ayrca s
nanm kiiyi snanmam kiiye deime. nk ok
zaman gerektir bir insan snamaa ve ona gvenmee,
yleyse onun gibisi her zaman ele gemez. Meselde de
milerdir ki, snanm dev yedir snanmam insan
dan. Ayrca birini denemek istersen bakasnn yann

dayken dene, ta ki snadn srece sana zarar! dokun

masn. Ondnn sonra kendi yannda dene, sonra gven.
nk kiinin kendisine yarar dokunmazsa, sana ne
kadar yarar dokunur. Pein paray da yele, nk bu
gn sere olan pein para, yarnki veresiye tavustan
yedir.
Mademki on akan kara seferinde yarm aka kar
getirir, bir aka kar iin denize girme, yani on akam
on bir olsun diye deniz seferi yapma. Deniz sderinde
geri kazan bol olur ama deniz seferinin zahmeti ve
zarar da oktur. yleyse ok kazan iin var olan ser
mayen i vele vermen gerek mez. Karada mal gitse, ban

48

kurtulmas mmkndr mal bulunur can bulunmaz.

Ama denizde byle olmaz, hem mal iin tehlikelidir, hem
can iin. Denizi, bir kulunu az az byten bir padiaha
benzetirler, bir gn gnl aznca yle . yere

vurur ki
dnyaya gelmemi gibi olur. mdi deniz byle tehlike
liyken girmek aklllk deil. Ama (ulu Tanrnn) anla.
lmaz eserlerini grmek iin bir kez denize girersen
revadr. Peygamber aleyhisselam dedi k i , irkebu'l-bah
re merreten f'enzuni fi asar- azameti'l-lahi Taala,
yani gemiye binin, deiz yznde bir kez seyredin ve g
rn- azametini eserin, ulu Tanrnn. Bylece bilisin ki
ulu Tanr ne byk padiahtr bunun gibi heybetli nes
ne yaratmtr. yleyse belli oldu ki deniz_ seferini bir
kezden fazla yapmak doru deilmi, o da ibret iin,
kazan iin deil.
Ondan sonra almak ve satmak zaQlan halktan yal
nz ben yararlanaym deme, benden de yararlansnlar
demek gerek, nk kendi yarar iin halkn zararn
gzlernek insafszlktr. Kendi iini bakalarnn eliyle
tutma, bakasnn eliyle ylan tutmak gerektir, demi
ler. mdi bununla iyas etmek gerek.
Bezirgann karn ve zararn daima yazmas ge
rek ta ki yanlmaktan ve unutmaktan emin olsun. Al
veri ettii kiilerle daima hesaplamas gerektir, n
k iini hesap etmek malnn hakkn vermektir, hesap
etmezse mal telef olur ve malna zulmetmi olur.

Sonra birisinden dn alp veresiye alveri eder

sen, zerine senet yazdrmamaya al, ta ki bir zaman

inkar etmek istersen, edebilesin. nk senet olunca
inkar edemezsin. Her an karn ve zararn dne dur,
yani her an karn ve zararn yazdn defterin yzne

49

bak ve oku, ta ki karndan ve zararndan baberli olasn.

Kiinin karn ve zararn bilmemesi ok ayptr. Nite
kim meselde getirmilerdir,

birisini yerrnek isteseler,

ne karn bilir ne zararn derler. yleyse karn ve za.

rarn her an gzle dur. Hainlikten ok sakn, yani sah
tekar olma, halka gizlice kalplk etme, nk kalp, za
zarar kendine eder. Buna mnasip,

Hikaye: yle iittim ki birinin birok koyunu ve

bir oban vard. ok dindar, yani temiz yaayl, iyi
halli ve haramdan saknan bir kiiydi. Bu oban her
zaman sad st koyun sahibine getirirdi. O kii ge
len stn yars kadar su katar, git bunu sat diye l
yle obana verirdi. oban, zavall o kiiye halka
byle yapma, bir gn cezasn ekersin diye her gn
t verirdi. O hi iitmez, her gn yle yapard ve her
gn oban derdi ki, Hey kii halka bu hainlii yapma,
hainlerin sonu rk olur. deyip t verirdi ve 9 hi

iitmezdi. Sonunda rastlant bu ya, bir gece oban ko

yun srsn yatrmaa gtrd,

koyunlar bir dere

nin nceizine yatrd, kendisi de ykseke bir yere yat

t. lk yaz gnleriydi, dada yamur yaar, o der.eye s
mayacak sel gelir, koyunlar alr

gtrr, yle ki bir

tanesi canl kurtulmaz, oban kendisinin kurtulduuna

kreder, koyun sahibinin katma gelir, yannda st
yok . Bunu grnce koyun sahibi sordu, Niin st ge

tirmedin , Koyun nerede ki st getireyim., Koyuna

ne oldu? oban dedi ki,

- Ben sana ste su katma, halka kar hain olma
demez miydim. Sen dinlemezdin. te o ste kattn
sular topland, birikti, bir ulu sel oldu, geldi btn ko.
yunlar ald ve gitti.
F: 4

so

Sonra o kii tamal ile hainlii yznden lnceye

kadar yoksulluk skntsndan kurtulamad.
yleyse btn gcnle hileden ve hainlikten sakn,
hainlik ve kalphk, geri, yapann bana gelir. Nitekim
ulu Tanr buyurur, hilenin ktl sahibine dokunur.

( 1 ) PeygaiJ!ber ale hisselam da buyurur ki, men aebi'l

-mekri mate bi'-fakri, yani her kim hileyle yaarsa
yoksullukla lr. O halde hainlikten saknmaya alw
kiinin bir kez hainlii grlse artk halk ona gven
mez. Bundan dolay doruluu meslek edin, nk do
ruluk ulu tarrarlktr. Tarrar diye birine derler ki bi
risinin maln mlkn dolandrp kendi katna getir
sin. Ulu tarrarlk

ise

budur ki

halk

gvenip

kendi

eliyle nesi varsa saklamas iin buna verir, tank yok,

tezkiye yok. Eer gittii yerde lrse emanet kald g
venilene, Tanrs ile kendisi bilir. yleyse gvenilir ol
mak hem dnyaya hem ahirete yarar.
Geldik imdi halk iinde

muamele

gstermeye . . .

Yani alta ve verite msamaha gstermeye al. Me

seJ.a bir kiiye, on olan kuma on bire sattn, kez
de oriu on buua ver de gr halk sana nasl akar, al
veriin bolluunda kuma tez satlr, kazan ok olur.
Geldik imdi . . . kimseye sz verme, yani birisine sa
na unu edeyim bunu edeyim deme, eer diyecek olur
san bari szne sadk ol, ta ki yalanc olmayasn . Kii

yapaym dediini yapmazsa yalanc olmu olur. Sen an

dna doruluk et, ta ki ulu Tanr senin kazanen art

trsn.

(1)

Fatr suresi, ayet 42

Geldik . . . . al veri Uzerine senet verecek ya d a se

net alacak olsan ok uyank olmahsn, UnkU ok kii
yi senetle aldatmlardr. Mal ele geirmedike senet
verme. Her nereye gidersen bir tandk bulmak ardnca
ol. Eer tandk bulamazsan o yerde bir gvenilir kii
ile tanmak peinde ol. N denli ulu bezirgan olsan da,
ne zaman bir ehirden baka bir ehire gidersen sefer
kadn yannda gtr, yani bu ehrin bir ad belli ki
isinden kat al, o gidecein ehrin bir ad belli kii
sine. O kada hi ihtiyacn olmasa da erefinin
artmas iin gerektir. ki sebepten dolay, nce iyiliin
ve bu lkeden aka gittiin iin, nk oklar kalp
lk edip ehirden gizlice kaarlar, sen bu sulamadan
uzak olursun; ikincisi o gittiin yerin ulular bizi anar
larm diye memnun olurlar. Sen arada eli olmu olur
sun, seni ho grrler ve ne iin varsa ilgilenirler. By
le bir sefer kadnn eer yarar olmazsa zarar da ol.
maz. Hi ie yaramasa da hele yannda olsun. Sonra
bilgisiz, yoksul ve aklsz kiilerle yolda olma, . iyi yol
da bulroadka yola kma. Nitekim demilerdir, er
refik smme't-tarik, yani nce yoldas, sonra yol de
mektir.
Geldik . . . birisi seni doru ve gvenilir bir kii san
sa sen de onun bu sansn yalan karma, yani birisi
seni denemeden iyi kii sanarsa, sen ona erilik ve ha
inlik gsterip onun sansn yalan karma.

Her ne satn almak istersen grmeden alma ve her

ne satmak istersen nce ira'n, yani narhn sorma
dka, o ehirde kaa satlr, o fiyatn bilmedike sat
ma. Sattn art- tamam ile sat, yani muhayyer sat
ma, beenirsen alrsn, beenmezsen geri verirsin de-

52

me. Byle satta ban derdi ve sknt ok olur. Ancak

sen de aldn muhayyer alrsan, aldktan sonra iyice
dene, eer yararl ise kabul et yarar
geri ver.

yoksa

sahibine

Sonra ar bal ol, hafif olma, bezirganln ulu

hneri ar bal ve oturakl olmaktr. Evinde dze!J.i
ni bol et. yle ki her cinsten ne alrsan, baldan, ya
dan, arpadan, budaydan ve buna benzer ne varsa, bir
yldan bir yla hesapla ne kadar yetiyorsa sen iki mislini
al, her an da pazarda narbn ne olduunu sora dur. Pa
hallaacak olursa, o evdeki yiyecein ok olan yars
n satarsn karna, ev masraf sana kolay gelir, o yl yi
yecek, sana bedavaya yakn olur ki byle bir ite ne g
nah ve ne kt adllk vardr. Hikimse cimri dahi de
mez, kethdala mensuptur, i adamdr der. Bu ite
asla ayp edecek ey yoktur.
.
Geldik . . . imdi bu dzeni byle dzenlemitn bir

de baktn ki bozuldu atn hemen yine yerine yetir.

meye al, bsbtn baaramazsan masraf kes, o za
rar yerine gelinceye kadar nk tasarruf yabandan ka
zanlm yarar gibidir, mal arttrr.
Ama ey cierkem, eer rast gelip de bezirgan
olamazsan, kutsal bir ilim renmek istesen, din ilmin
den g ise de tp ilminden faydal ilim yoktur. Pey
gamber aleyhisselam buyurur, lim iki trldr, _be
den ilmi, sonra din ilmi . Dine yarar ok oldu1:1ndan
tr nce beden ilmini and ta ki halk iinde tp ilmi
n in erefi belli olsun ve halk ona rabet etsin. ( l )

(1) Tp ve yldz ilminin peygamberlerce Tanr vahyiy

le konulduu sylenmektedir. Bu kur'ana dayanan bir ka
naattr. 37. Surede brahim Peygamberin yld;;:lara bak:
hastalanmak zere olduunu bildii anlatlr.
Lokman'a
da hizmet verildii 31. surede anlatlmaktadr.

Otuz nc Blm
TABiPLER YOLUNU BEYAN EDER
Ey oul eer tabip olursan tbbn asln iyic:e bil
men gerektir. Mesela tp iki ksmdr, biri nazari ve bi

tunu

ri ameli. Nazari'nin ve arnelinin de ka eit oldu

iyice bilmelisin.

Ayrca sende mevcut olann ya tabiinin ya da ha

ricinin terkibinden olduunu bilmelisin. Ama o terkip
anasr- erbaadandr. Tabii olan eydir. Biri odur
ki bu beden onunla kaimdir, yani bedenin dike dur
mas onun yzndendir, akl gibi, insan baygn olunca
yklr. kincisi odur ki bedenin salaml onunladr, o
kandr. Nitekim kan ok aknca beden sst olur, gev
er. ncs de odur ki bedeni harekete geirir, hal
den hale dndrr, trl trl davranlar ve hareket
ler ondandr, o candr, cansz beden hareketli olmaz.
te bunlar tabiidir, elbet insan bunlarsz olmaz .

Ama harici olan, taradan, yani bedenin d yzn

den yardm grme sonucu ya bedene yarar dokunur

ya da zarar, (yani) vasta ile. Mesela, bir kii bir kii
den intlkflm alrnak isterse yalnz olunca cesaret ede
mez, hele dman kendinden stn olursa. Ama eline
bir yardmc gese hemen bir zarar dokunur intikam
almak iin. Ya da birisine yardm etmek isterse yar
dmc olunca tez yapar.

i4

yleyse bedenin sebat ve kvam bunlarla sabit ve

kaim olur, ya madde cinsindendir ya da suret cinsin
dendir.
Madde cinsinden olanlar anasr- erbaadr, bun
larn ka olduunu sorariarsa drttr
toprak, hava ve su.

Bunlar

diyesin:

ustukussattan

olanlardr. Ustukussata yakn

olanlar

ok

Ate,
uzak

mizalardi' k i

saylar dokuzdur, biri mutedil, kalan sekizi birbirine

muhalif. Eer bunlarn ayr ayr aklanmasyla megul
olursak kitap uzar, ayrca kitab yazan anmamtr.
Bu dokuz mizatan drd tektir drd bileik. O
mizaiardan yakn olan drd hlttr, kan, safra, sevda,
balgam gibi. Bu hltlardan da yakn olan azann says
bir syleyie gre drttr, bir syleyie

gre

ikidir.

Drttr diyenler akcier ve karacieri de sayarlar. Ama

hasi azalar ikidir diyenler, yrek ve dimadr derler.
Geldik bu szlerle aniatlmak istenene . . . Uzuvlann
terkibi ahlattr, ahiatn terkibi de
hltlarn birbirine karmasndandr.

mizatandr,

yani

Nitekim su top

raa karmazsa balk olmaz. yleyse bu uzuvlarn

terkibi ahlattandr, yani safra, sevda, balgam- ve kan
dan. Ahlat terkibi de mizatan, yani bunlarn birbiriy
le karm olmasndan. Mesela safra safraya karrsa
bu iki safrann arasnda bir hararet doar, ad safra

olur. Kalan da buna . gre.

Miza terkibi de ustukussattr. Bilginierin terimle
rince atee, suya, topraa ve havaya ustukussat derler.
Safra, sevda, kan ve balgam bu ustukussattan oluur.
Ama ahlat, kavramak bakmndan ustukussattan daha
yakndr insana, yani yakn grnen safra bldr.

Yel, su, ate ve toprak bln uzak grtler grr.

yleyse bedenin ileri meQzili ate, su, toprak, hava;
beri menzili safra, kan bafgam ve sevdadr. Gz idrak
eder, onu grr, yaknlnn delili budur.
edemez, uzaklnn sebebi ve delili budur.
Geldik suret cinsine. . . Suret

cinsi

Gz idrak

ksmdr:

Kuvvetier, fiiller ve ruhlar.

Kuvvetler de ksmdr: Nefsani, hayvan ve ta
bii.
Geldik nefsani kuvvete. . . Duyudur ve be ksmdr:
Grmek, iitmek, koklamak, tatmak ve lems, yani el
vurup bir nesnenin sertini ve yumuam semek (do
kunmak).

Bunlar

dtaki

(grnrdeki) - uzuvlardr.

erde de birka ey vardr, kuvveti, hareketi, parala

r sayta hemen bu dardaki uzuvlar gibidir, duygusu,
hareketi, kuvveti ve siyaseti vardr. Bu dediim ey
ksmdr: Anlatma, dnme, tasarlama.
mdi hayvani de iki ksmdr: Biri etken ve biri
edilgen, yani hareket ve hareketsizlik.
Tabii de ksmdr: Mvellide, mrebbiye, gadi.
ye; yani biri dourtucu, kuvvet dourur; br kuvve.
ti besler; tekisi de kuvvete besin getirir. Btn fiiller
bu kuvvetin hakk iindir, nefsant hayvani ve tabii
dir. Varlk (varolu) bu kuvvettendir, can da bu kuv
vetlerin hizmetisidir. Bu sebeple bilgeler, ruh tiir
derler, yani nefsani kuvvete ruh-

nefsani

(dima),

hayvan kuvvete ruh- hayvani (kalp), tabii kuvvete

ruh- tabii (kan) derler.
Geldik insan yapsnn bir paras olan tevabiye . . .
Tevabi uyundu demekt ir. Mesela birbiriyle uyuan nes.

56
neye tevabi derler, ta ki beden onunla kaim olur, se
mizlik gibi ki miza soukluuna baldr. nk so

uk mizallar daima semiz olur. Zyflk scak riiza

ca baldr. Kzllk kana baldr. Kurl!-luk, delilik sev

daya baldr. Nitekim nabz hareketi kuvvet-i failiy
yeye baldr ve bahadrlk kuvvet-i

hayvaniyye

ta

mamlna baldr, nk yreklilik ilk nce hayvan

dan alnmtr. Sal k gibi ki kuvvet-i ehvaniyyeye

(yeme ime istei) baldr. nk i tiha yerinde ol

mazsa salk olmaz. Hikmet gibi ki kuvvet-i nefs-i
natkaya (anlatma gc) baldr, konuma yetisi el
mazsa hikmet de malum olmaz. Avarz maddeye tabi
dir, yani bedene bir hastaln gelmesi ierdeki hlta
(safra, sevda, balgam, kan) baldr, ya da surete.
O ki seni halden hale dndrr ona esbab- zaru
ri (zorunlu sebepler) derler, alt ksmdr: Birincisi is
_
tek, ikincisi yemek, ncs dinginlik ve hareket, dr
dncs uyku ve uyanklk, beincisi sevin ve kayg,
altncs nefis havadisleridir yani fke, korku, piman
lk gibi. Bunlar zorunludur,

insan bunlardan ekinip

saknamaz, elbette gelir. Herkesin bedeninde bir iz be

lirmedike olmaz.

Eer bu sylediklerim orta olursa

insanda tesiri de orta olur. Eer ok olursa insann ha

lini deitirir, bir hasatlk hasl olur' o fiilin arsn
dan, yani tokluk snr anca, ya da alk, uyku, uya
nklk, kayg, sevin, fke ve bunlara benzer ne varsa

snr anca hasta etmemesi mmkn deildir.

Geldik tabiattan hari olanlara. . .

Bunlar

smdr. -Yani uyku gibi ey tabiata mensuptur, hari

deil, nk az ve ok

uyumak

kiinin

elindedir.

Ama tabiattan hari olanlardan biri uzvun hastalyla

57

ilgilidir, bedenin halini deitirir, hasta

klar.

ban

gibi ki bir uzuvda kar ve btn bedeni hasta eder.

Kalann da bununla kyas etmek gerek.
Geldi k scak hastalna . . . be ksmdr:
olur, ya az, ya orta, ya kuru, ya da ya.

Ya

ok

Souk hastal da sekiz ksmdr. Ya souk ki

balgamdr, drt tanedir. Kuru souk, sevdadr, drt ta
nedir. te sekiz ksm oldu.
Geldik bir hastalk yznden olan hastala . . . Odur
ki bir uzuvda bir hastalk belirse, ban ya d baka
bir ey gibi geri kalan uzuvlar da hasta olur. Bir has
tala daha sebep olan ve beden dairesine den hasta
hklar ya miktarla, ya vaz' ile ya da sala olur. Yani
ya fiille belirir, kendi grnmez, boaz ars gibi; ya
da bir ekil grnr i gibi; ya da birka ekil grnr
banlar gibi .
Hilkat (yaratl) hastalklarnn

sebebi de

ekil

hastalklarnn sebebi olur. Bu illetler ete yedi ksmdr.

Sebebi kuruluk ve sertlik olur, uyuz

gibi,

demrei

(Temriye hastal) gibi.

Bu da iki ksmdr, ya sebepsiz olur, ya da sebebi
yara olur. Hem bu da iki ksmdr.
Miktar hastal eittir.
Vaz' hastalklar ve gudde (bez) hastalklar da iki
er ksmdr. Teferruk- ittisaln sebebi olur, yani ya
ralar drt eittir, deri, et, sinir ve kemik yaralar, e
idinin drt olmas budur.
Birbirine benzeyen uzuvlarn hastalklar ksm
hastalklar

dr. Birbiriyle karm olanlar mterek

58

dr. Sekiz ksmdr, drd tek, drd bileik. Tek olan

lar, scak, souk, kuru ve yatr. Bileikler iki hlttan
peyda olur, scak ve kuru; scak ve ya; souk :ve kuru;
ya da souk ve ya.
Asli hastalk drt eittir, nitekim yukarda syle
mitik, hilkate der, hilkat, miktar, vaz' ve gudet (gud
de).
Hilkatin drt hastal unlardr: ekle der, de.
itirir, sertlik olur, mlaset gibi boaza der.
Geldik miktar hastalklar iki trldr: Ya madde
okluudur, ya da eksikliidir.
Vaz' hastal dediimiz iki trldr: Ya bir uzvu
yerinden yiter insann, o yiyen baniat' gibi, insann bir
yerine der, o yeri yer bitirir, ya da iki uzvun salam
yeri fesat bulur, yaramaz hlt yznden.
Geldik gudde hastalklar da iki trldr, ya mad
denin okluu ya eksiklii gibi.
Geldik teferruk- ittisal yaras gibi olanlara ki et
ve deri birbirinden ayrlr. Ama bu hastalk ya benzer
uzuvlara der, ya da ulu uzuvlara, ya da her ikisine
bir seferde. Ulu uzuvlar, gzdr, kulaktr, dildir, el ve
ayakr . Nitekim bir gz doktorun a sormular, Gz
nedir?, demi ki Aiiyf.nu basar, yani ulu diye bunun

gibi uzva derler, benzer (uzuvlar) ise

olanlara derler.

bunlara

yakn

Geldik araz hastal odur ki bir sebep yznden

ortaya kar. Bu da trldr: Btn sert ilerden
olur, bedene bir hal vaki olur ya da beden bo blllunur,
arz ortaya kar.

59

Geldik bu, btn sert iler de tddr, bedenin

fiilieriyle ilgili olan drt trldr, kusmayla ilgili olan
trldr.
Geldik imdi ey oul, bilmi ol ki tp ilmi iki ksm
dr, bir ksm ilimdir ve bir ksm itir. lim ksm bu
dur, akladm, daha ak ve anlalr olsun dersen, sy

lediim szlerin her b rini hangi kitaptan bulmak ge.

1

rek beyan edeyim: Bu , ilmi Calinus aklamtr, ounu Sitte Aere-i Calinus'dan aldk. Eer ustukussatn
ne olduunu renmek istersen Sitte Aere'de ustukus
sat blmnde grrsn. tm-i ahiat renmek ister
sen Sitte Aerenin ikinci makalesinde aradn bulur
sun . Aza-y mteabihe (benzer uzuvlar) dediimizi
Sitte Aere'nin, Terih-i Kuek'inden ogrenesin ve
aza-y alinin, (ulu uzuvlarn) aklanmasn Terih-i
Bzrk'ten renesin, yalnz bu Terih-i Bzrk Sitte
Aere'de deildir, ayr bir kitaptr. Kuva-y tabiiyye
nin (kan) ne olduunu renmek istersen, o da Sitte
Aere kitabndadr ve kuva-yi hayvanini n (kalp) ak
lamasn yine Sitte Aere'de nabz blmnde gresin,
kuva-yi nefsaninin (dima) aklamas, Ray- Bukrat
ve Eflatun derler bir kitap vardr, Calinus yazmtr,
orada anlatlr, bilesin, Sitte Aere'den deildir.
Geldik eer bu ilirnde mahir olmak ve ilim durak
larnda gezinmek istersen Kevn Fesat kitabndan us
tukussat ve miza ilmini . oku ve Sema'l-Alem'de de
vardr, ondan da ara . Kuvvetler ve fiiller ilmini Nefs
K itab'ndan ve His ve Mahsus Kitab'ndan ara, byle
ce aklanlTlas sence bilinsin. Uzuvlar ilminin akla
masn Kitabil '-Hayavan derler bir kitap vardr, ora
dan ara. Aksam- Emraz aklamas Sitte Aere'nin ilk

60
makalesindeki Araz- lel kitabdr, oradan renesin
ve hastalklarn sebeplerini yine Sitt Aere'nin ikinci
makalesinde ara, esbab- emraz ise yine Sitte Aree'
nin drdnc ve beinci makalesinden renesin, ite
anlattm, bilgi edinirsen allame olursun.

Fasl: Mademki ilim ksmn anlattm,

ister

iste

mez arnelinden de bir para anlatmak gerek, geri sz

uzar ama elbette anlatmak gerektir, nk ilim ve
amel, can ve beden gibidir, can tensiz olmaz ve ten
cansz bu da yle.
Geldik eer bir hastaya gidip tedavi etmek ister
sen nce yemeini dn, bu hasta yal olursa ne tr
l gda buyurman gerek, gen olursa ya da ocuk olur
sa ne yedirmek gerek, hastalktan kalkanlara nasl g.
da gerek ki asl ila gdadr, nk tedavi iki trldr,
birisi yedirmek ve iirmekle, br yemesini imesini
kesmekle (yaplr). Ama tabibin nce tedaviyle megul
olmamas gerek, nce hissetsin, grsn, hastann kuv
vetini denesin, hastal hangi hastalktr ve hangi se
beptendir bilsin, hastahn mizac nedir (hangi hlttan
dr), mevsim ilkbahar mdr, yaz mdr, gz mdr, k

mdr, mahass, yani nabz hali nasldr, ortaya kan bu

hastalk ne cinstir grnte.
Ayrca iten olan hastalklarn niann veren y
ve kt belirtileri bilmek gerek. Bulrann (1) belirti;
lerini, iyi ve kt, bilmek gerek. nsann tabiatnn v.
cudu hasta eden madde ile savat ana bulran der-

(1 )

Buhran, hastaln ate yapt devre demektir.

61

, tabiat yenerse

bulran

tamdr,

hastalk

yenerse

ek:Siktir, ktdr.
Geldik stma ka cinstir, herbirinin

ars,

szs

pasldr bilmek gerek, yine her birinin arsnn aresi

nedir bilmek, ilalar yapmakta usta olmak, tecrbeii
Ierin yolunca gitmek, tedavi usullerini bilme k gerek,
ta ki tabip iinde yanlmasn ve tedavi edebilsin.

mdi eer bu dediklerimi ayr ayr aklarsam sz

uzar, ama herbiri hangi kitaptadr syleyeyim, ta ki
gerektii zaman okuyasn ve bilesin.
Geldik, eer hfzsshha, yani daima salkl olma
nn tedbirini istersen Sitte Aere'nin Ashha blmn
den yararlanasn, iyi ve kt belirtileri bilmek istersen
Takdime'den, Takdimet'l-Ma'rife derler bir kitap
vardr, ondan renesin ya da Fusul-i Bukrat'tan . Na
bz belirtilerini Nabz- Kebir ve Nabz- Sagir kita
bndan renesin. Bevl halini, yani karure halini Sitte
Aere'nin ilk makalesinde ara. Calinus bir kitap daha
yazmtr, Sitte Aere'den baka, Kitab'l-Bevl

(1)

der

ler, karure halini bilmek iin ona da bakasn. te olan

hastalklarn belirtilerini Sitte Aere'de lel ve'l-Araz
derler bir fasl vardr, oraya bakasn. Hastalklara a
re aryorsan Bukrat'm bir kitab vardr, ad Ma'
air, oradan ara, ya da yine lel Ve'l-Araz'dan, ya da
Hilet'l-Br

(1)

derler bir kitap vardr, oradan ara.

(1) Benim karlatrdm Said Nalisinin yaynlad.

(J Kdbusname'de bu iki kitabn ad yok. Burada iki ihti
mal akla geliyor: Ya Mercimek ekledi bu kitaplar ya da
onun evirisini yapt nshada bunlar vard. Biz baka
ekleri de gznnde tutarak birinci ihtimalden yanayz.

62

Htlarn bileim in i Calinus'un bileimierinden yapasn.

Ama ilata ok tecrbe yapmahsn, ancak tecrbeyi ta
nmm bir kii zerinde yapma, mehul kiiler zerin
de yaparsan doru olur.
Ama tabibin hastanede ok hizmet etmi bir kii
olmas gerektir, ta ki garip hastalklarn SUfeti Onl\
ak olsun, yani her hastahn adn bilsin bylece te
davi etmek onun iin kolay olur, adn bilmedii has
tal tedavi etmeye kalkmak bilgisizliktir.
Kitapta okuduun her eyin grnn

gznle

de grmelisin; kitapta grmek dte grmek gibidir,

hakikatsizdir, gzle grmek gerektir . Sonra bir mua
leceye kalmamak gerek, yani bu hastala bir ila bili
rim, yeter deyip durmamak gerek, hasta tedavisi iin

Bukrat'm Vasiyetname'sini okumak gerek, ta ki ema.

netilik artn yerine getirmi olasn. nk hasta ken
disini sana emanet eder, can senin abanla sala
erisin diye, sen tedavide bilmezlikle bir yanl yapn
ca o hastann cann telef etmi olursun, ite hain ol
dun. Nitekim demilerdir. Yarm fakih dinden eder, ya
rm hekim candan eder. Geri i nsan ldrmek tabip.
lerin ncdr, ama sen byle olmasndan sakn.
Sonra tabibin dini btn elbisesi temiz ve ar ol.
mak gerektir. Daima misk, glsuyu ve ho kokulu ahir
srnsn, hastann yanna varnca gzel yz gstersin,

tatl konusun, hastann yreini soutacak sz syle

mesin, scak sylesin, hastaya scak sz sylemek y
reini n gcn arttrr, vcudun normal scakl onun
dayanadr, o scak sz bu scakl ziyade klar.
Geldik belirtileri bilmee, yani hastann zerine
varnca iyi belirtiler olur, insan onunla unutlanr ve

63

kt belirtiler de olur, o hastadan umut kesilir, ite ta

hip bunlar bilmezse tez utanr.
mdi tabip hastann yanna varnca haline baksn,
eer hastay uyur gibi grrse, hastaya seslensin, o ce.
vap verirse, ancak konuann kim olduunu bilmezse
ve gzn kah yumup kah asa, abuk sabuk homur.
dansa ktye alamettir. Kendinden geip elini her bir
yana sallar, bir ey arar gibi hareket ettirirse ve ak
lar gibi ac belirtileri gsterirse bu da ktye alamet
tir . O baygnlkla c ac barp kendi elini n parma
n bursa, kendi elini sk sk tutsa yine ktye alamet.
tir. Eer kusarsa, kusmuunun rengi kzla, sarya, ka
raya ya da beyaza alarsa, o hasta iin kusmas duron
eaya kadar korkmaldr. Bir hasta .ksrrse, balgam
n bir para bez stne alsnlar, kurutsunlar ve atee
.:tsnlar, eer yandktan sonra izi kalrsa ktdr.
Btn bu sylediim belirtiler umutsuz belirtiler.
dir, bir hastada bu belirtilerin olduunu grrsen, onu
tedavi etme, ila verme, yarar yoktur, ama bu belirti

lerden birisi olmazsa kurtulma umudu vardr .

Geldik madde belirtilerini bilmee.

Fasl: Nabza el vurmak gerek, eer kuvvetli atyor.

sa ve parmaklarnn arasna ya da parmaklarnn a\tna
yrr gibi grnrse bilesin ki kan galiptir. Eer ince
ve tez tez atarsa parmann altnda bilesin ki safra
galiptir. Parmann altnda ge ge atp yava ve kaln
grnrse l>ilesin ki rutubet galiptir, yani balgam. n
ce ve ge atarsa yubuset galiptir, yani sevda. Bu dedik
!erime aykr bir durum grdn zaman damarn ei
ilmi hangi yana daha fazla ise ona gre hkm verme.

64
lidir, yani bir nbet srasnda kah ince, kah kaln, kah
tez, kah yava atarsa maddenin bileikliine delildir,
mesela kah sert, kah yumuak atarsa kanla

balgamn

karm olduuna delildir. abuk ve ar atarsa safra

ve sevda karmtr.
Geldik imdi, nabz hali bu kadar renildi, ondan
sonra karureye (sidik kabna) bak.

Fasl: Hastann bevlini, yani sidiini karureye, ya

ni ieye al ve bak, eer beyaz olursa, ama bulank ol
sun ak olmasn, o kiinin kaygdan hasta olduuna de
lildir. Eer beyaz olursa, ama ak olsun bulank ol
masn, hastal havadandr ve rutubettendir, ( l ) henz
hamdr pimemitir. nk madde pimedike eczas
birbirinden ayrlmaz.
Eer sidii ok duru ve ak olursa, o an yine su
rengini alrsa pis bir yiyecek yznden hasta olmu.
tur. Turun renginde olursa ve iinde zerre zerre ey
ler gqrnrse hastal ii arsndandr. Eer ya gibi
gorunup ie dibinde izgiyi benzer bir iplik eklinde
grnrse, o hastann lm vakti yakndr, tedavi et
me.
Stmah kiinin sidii sar safran gibi olursa ve i
enin dibinde zerre zerre eyler grnrse o kii tez iyi
olur; nk kan safraya yar olmutur.
Sidiinin stnde sar ya gibi bir ey grnrse
ve altnda kara renkli bir ey olursa iinde ba vermi

(1) Yani hastal anasr- erbaadan olan hava

ahlat- erbaadan olan balgam yzndendir.

ve

65

ban vardr, onu tedavi etme, sidfiiin. . stride kara

renkli bir ey grnrse o da ktdr, ondan kaa gor.
Eer ienin dibinde sar ya da yeil renkli bir ey
grrsen salk beljrtisidir, tez iyi olur.
Eer hasta sayklyorsa, sidii kzlsa ve karaya a
lyorsa, st kpklyse, iinde eti kararm kanl
ban olduuna delildir, saknmak gerekir. korkulu has
talktr. Sidik .rengi kara olup stnde kan gibi

nokta

olursa yine ktdr, ondan uzak ol, yakn olma, eer o

kara sidiin stnde kpk gibi ya da kan gibi bir ey
grnrse o hasta ile esenle,, veda vaktidir.
Sidii sar olup iinde gne gibi bir ey g
rnrse ve rengi kzlms olursa, belki hastal kan
dandr, tez kan aldrsn, iyi olur az zamanda. Eer o
sarln arasnda iplik iplik kzl birey grnrse onu
da Tanrya sma rla. Yine o sanln iinde iplik iplik
kan olursa bir hastal varken bir hastalk daha gel
mitir, iki trl hastal vardr. Sarln iinde iplik
iplik grnen yeil olursa hastal dalaktandr.

Eer

yeil ve kara, iplik gibi grnrse onu artk grmeye.

ceksin. O iplik gibi grnen yeil ve ak olursa, iinde
sirke kurdu gibi birlikte olursa, o sidik sahibinin has
tal basurdur ve cinsi mnasebette bulunamaz olur.

Fasl: Mademki nabz yeterince rendin, sidii

aniadn bundan sonra hastalklarn cinsini arp, ka
cins hastalk varr bilmek gerek.

Cnk hastalklar

hep bir cins deildir, eit eittir. Hastaln ne cins

olduunu renince tedavini ona gre yap, yani bir has
talk ki gda ile iyi olur, hemen uygun gda buyur, ila
vermekle, yakyla megul olup abalama. Eer ieriF: 5

66

den erik veya zerdali hoafiyle ya da dardan yak ile

tedavi edilebileceini grrsen, haphi ya da matbulla
tedavi etme, ar macun yedirme. Sert ilalar verme
rnee al. Kk bir eyle harareti sndreceini ve
acy durduracaJ grnce kusturmaya kalkma, in" samn iini boaltmaya kusturma derler, ilala ya da
kan almak yoluyla. Ama arnn snr atn ve k
k bir tedavinin are olmadn grnce, byle bir za..
manda ila vermekle megul olma, asla hastay sula
ma, yani tedavide yanlma olursa sen pehriz etmezsin
diye sulama.
Boazna dayanamayan hastadan kaa gr, senin
on gnde yaptn tedaviyi o bir lokmada bozar. Eer
aresiz byle birini tedavi edersen boazna hkmet
me, o ne yerse sen onun yediinin zararn defedecek
ey ver, kalan tedaviyle megul ol. Sonra her hastaln

devasn iyi bil ki tabip olan iin deva bilmekten daha

iyi ey yoktur.

mdi ben bu konuda ok (ey) syledim, nk bu

ilmi ok severim, yle ki bu ilim yararl ilimdir, ben

de bu sebeple ok syledim, nk kii sevdiinin s

zn etmei sever.
Ama ey oul eer rastlant sonucu bu ilmi orene
mezsen, bari yldz ilmini renmek iin aba gster,
bu ilim de yce ilimdir, peygamber ilmidir, yani ldris
Peygamber ilmidir ve onun mucizesidir.

Otuz Dntnc: Bliin

YILDIZ ti..NitN NCE BiLMEK GEREK ONU
BEYAN EDER (1)
Ey oul, eer mneccim olursan nce matematik
ilmine emek ekmelisin,. ihkam ilmi oktur, hang\ yol.
la gerekiyorsa o yolla el edilir. Geri bu yldz 'ibnl k
k ilimdir, ama zor ilimdir, bu ilim ele girmez. iyi
matematik b ilmedike. Eer byle olmazsa bu ilim

den amacn elde etemi olursun, nk kbne fen

ninde hata etmeyecek mertebeye

erimez.

Ama

bu

ilirnde ok saknmak gerek, ta ki kardn hkm

de hata olmasn, nk yldz ilminin semresi h

km karmaktr.
Yldz ilmini renince takvim

karmak

gerek,

takvim karmann yarar ise olacaklan renmektir.

mdi eer bu yl byle olsa gerek dediin vakit hk.
mnde hata olmamasn dilersen, al ki takvim kar
mann asln iyi bilesin ve takvimcilikte gl olasn.
Hkmettin o vakit drst gelir ki takvimin doru ol
sun ve talih uygun gelsin. Yani kardn anlamn do.
ru (olmas) gerek. ok zahp.et ekmedike, doru he
sapla ve dikkatle dzenlemedike, sakn gzle anlam
karmaya gvenme, hesabn grte doru olursa, ar
tk ne trl hkm . karrsan kar doru gelir.

(1)

Bk. Aklama blm, yldz i lmi

68

Sonra he.r ne ii; hkm karmak istersen, talih

ten ya da mevlut zamirinden nce, yldzlarn hallerin
den, tali'den, tali' sahibinden, burlardan, onlarn .de
recelerinden, aydan ve ayn burcundan, her bir burcun
mizacndan ve yldzlarn tabiatmdan (haberli olmal
sm). Bunlar her burta nasl olurlar, her yldz kendi
evinde bulunursa nasl olur, ay bir yldzdan yzn

evirmi ya da bir yldz aydan yana yzn tutmu

olursa nasl hkm gsterir ve bir seyr derecesinde
mstevli, yani hakim olursa, ne yz gste ir, seyirde
ikinci olan yldz nicedir, (bunlarn hepsinin) hkmn
bilmekte gafil olma. On iki sehim ki mevcuttur, bil
mek gerek.
Derecelere, zayielere, yldzn evindeki hareketine,
yani hadde ve surete, ykselmesine ve en aa derece
sine dmesine nazar et. Mal, ferah ve afet evi hangi
burtur, gezegenlerin arza en uzak ve en yakn bulun
malar nedir ve ne yz gsterir, bilmek gerek.
Sonra ayn havalelerine bak, uursuz ve uurlu
yldzinrdan hangisi havale olmutur, talih ve t(\lihsiz
lik hangisinindir, yani kar gelmek ve geri gitmek, iyi
lik ve ktlk nedendir. ki yldzn bir burta irle
mesi, kavumas, ayrlmas ve bir yldzn nurdan rak
olmas nedir, yani ittisalden (kavumadan) rak nedir?
Seyirden uzak yldz, yaramaz hareketli yldz nedir
Nurun toplanmas, engellenmesi, reddedilmesi ve yld
zn tabiatnn deimesi, hkmnn zorlamas ve bo
zulmas, kuvvetlenmesi, mkafathmmas ve iki yldzn
birbirini kabullenmesi, yldzn douda ya da batda
bulunmas; !tima, istikbal ve marifet ne demektir;
mr bildiren derece ve yldz, bunun ba, yani m-

69
r az etmek ya da ok etmek hangi yldza baldr,
rnrn uzunluu ve ksal nedendir
l seyretmesinin srcs kimdir

Hayatn be tr

tste bunlar bilme

dike hkm karmayasn, bu dediklerimi elde edince

hkm karmada ne szn varsa syle,

ta ki senin

hkmn rast gelsin (doru ksn).

Ama eer sen takvim karmaz da baka bir kii
nin takviminden hkm sylemek istersen o ilirnde us
talyla mehur olan ad belli gvenlir bir kiinin tak
viminden hkm kar. O takvimdekiterin hepsi me.
hur ve hatasz bir zayieden karlms, tannm, yaz
snda hata yapmayan bir yazcnn yazsiyle yazlm
olsun. O takvimin iine doru olarak bak, toplamas
na ve dier ilemlerine nazar edip gr, tekrar tekrar
gzden geir, gerekten doru olduunu ren, sonra o
takvimden hkm kar. Btn bu artlar olduktan
sonra bile ok saknmak gerek, yanlmaktan ve hata
dan, ta ki hesap yanl dmesin.
Geldik . . . btn bu tedbirleri aldktan,

sakndk

tan sonra hkmnn yanhsz ve doru olduuna inan

mahsn, nk kardn hkmlere inannayp ku
kulu olursan artk hkmn rast gelmez.
Bu sylediim artlarla olduka, eer doan ocu
un talihiyle ilgili mesele sorariarsa cevap vermek elin

den gelir, yle ki ounlukla hkmn doru kar.

Ama doan ocuun talihini nasl tutmak gerektir, bil
melisin. nk doan ocuun talihi szn ben kendi
stadmdan, Tanrnn rahmeti zerine olsun, yle iit
tim ki, ocuun talihini anasndan doduu vakit tut
mak (doru) bir ey deildir, belki hkm doru k
maz, nk doan ocuun asl, ekildii vakittir, yani

70

meninin ana rahmine dt vakittir. yle ki meni,

babann d.lnden ana rahmine dijt zaman, eer
doacak ise, talihinin iyi mi ya da kt m olaca o
vakit yazldr. Geri doduu vakit olan talihe tah
vil-i kbra (en byk deime) derler, rahim darl
ndan cihan geniliine geldii iin, ya da kklkten
sonra bykle erdii iin olacak, ama insann alnna
hayr ve er ne yazlacaksa ve kiinin bana neyin gel
mesi gerekse ana rahmindeyken yazlr, doduktan son
ra gelir. Bu sze delil omak zere Hz. Peygamber bu
yurmutur ki, talihsiz anasnn karnnda talihsiz olan
dr, talibii de anasnn karnnda talibii alandr, Ama o
zaman sylemek iin sana sz dmez, nk o meni
nin dt ana kimsenin idraki ermez. yleyse kimse
nin elinin ermedii yere sen ayak basma, ama talih tah
vil-i kbradandr hkm karaym dersen, bunda da
ileri gelen statlarn artn gzle ve kanununu sakla,
her hkmnde yukarda akladm artlar gzet, ta
ki yanltan uzak olasn.
Geldik . . . eer birisi senden bir mesele sorarsa, yl
dz ilmiyle ya da ona benzer bir ilimle ilgili, nce o so
ru sorduu vaktin talibine bak, o zamann taliiiinin sa
hibi kimdir Aya, ayn burcuna, o ay burcunun sahi
bine, ayn yzn karm olduu ya da ondan yana
yz tuttuu yldza bak. O talihe uygun den ya da ta
lih hanesinde olan yldza bak, eer talih hanesinde iki
yldz grrsen hangisi hakimdir, cevap iin hangisinin
tankl gerektir onu gzle . te bunlar bil ve bunla
rn gerektirdii biimde cevap ver, ta ki cevabn doru
olsun, sorunun (karl olan yldzn) seyrinde ceva
bn syle, isabetli olsun.

71
Fasl: imdi hkm karmak konusunda gerekli
olan biraz beyan ettik . Ama geometri ilmi ve matema
tik ilmi de ho ilimdir, yldz ilmine ve tekilere dahil
olan ilimdir.

Eer ksmet olup da bu ilmi renecek olursan, sa

kn bir saat bile bu ilmi tekrar etmekten uzak olmaya
sm. nk hesap ilmi zorlu ilimdir, iyi hesap yapmak
iin tekrar gerekir, ta ki zihin bu ilimle alkanlk ka
zansn.
Ama mhendis olursan ki bu ilim de ho ilimdir,
bunun ii kyas gerektir, yle ki eer yer lmek is
tersen nce kenin (1) nasl dmesi gerek onu bilme
lisin, keleri n yanna decek eitli ekillerden gafil
olmamalsn, yani nce bir duvarn leyim sonra drt
bucan beraber edeyim deme, nk bu drt bucak
birbirine rast gelince aralarnda ok fark olur. Bucak
larn birbirine rastlamasna al ki gayet pehlivan m
hendis olmak gerektir rast getirebilmek iin .
Benim bu ilimdeki stadmn daima bana d
u idi, ey filan kede ok kk erice bir yer kalma
sndan gafil olma, kenin llmesinde eitli erilik
olur ki deme mimar seemez. nk bir ekil bir k
eden bir keye kadar her yerden bir eri gsterir
ama sen onu dosdoru sanrsn. Nitekim kavisli keler
olur, doru gibi grnr, u misalde

ya da

u misalde olduu gibi. te ok doru gibi

grnen ke eri olur sen onu doru'dur diye sevinir(1 )

A anlamna geliyor.

70

meninin ana rahmine dt vakittir. yle ki meni,

babann d.lnden ana rahmine dijt zaman, eer
doacak ise, talihinin iyi mi ya da kt m olaca o
vakit yazldr. Geri doduu vakit olan talihe tah
vil-i kbra (en byk deime) derler, rahim darl
ndan cihan geniliine geldii iin, ya da .kklkten
sonra bykle erdii iin olacak, ama insann alnna
hayr ve er ne yazlacaksa ve kiinin bana neyin gel
mesi gerekse ana rahmindeyken yazlr, doduktan son
ra gelir. Bu sze delil olmak zere Hz. Peygamber bu
yurmutur ki, talihsiz anasnn karnnda talihsiz olan
dr, talibii de anasnn karnnda talibii olandr Ama o
zaman sylemek iin sana sz dmez, nk o meni
nin dt ana kimsenin idraki ermez. yleyse kimse
nin elinin ermedii yere sen ayak basma, ama talih tah
vil-i kbradandr hkm karaym dersen, bunda da
ileri gelen statlarn artn gzle ve kanununu sakla,
her hkmnde yukarda akladm artlar gzet, ta
ki yanltan uzak olasn.
Geldik . . . eer birisi senden bir mesele sorarsa, yl
dz ilmiyle ya da ona benzer bir ilimle ilgili, nce o so
ru sorduu vaktin talibine bak, o zamann taliiiinin sa
hibi kimdir Aya, ayn burcuna, o ay burcunun sahi
bine, ayn yzn karm olduu ya da ondan yana
yz tuttuu yldza bak. O talihe uygun den ya da ta
lih hanesinde olan yldza bak, eer talih hanesinde iki
yldz grrsen hangisi hakimdir, cevap iin hangisinin
tankl gerektir onu gzle. te bunlar bil ve bunla.
rn gerektirdii biimde cevap ver, ta ki cevabn doru
olsun, sorunun (karl olan yldzn) seyrinde ceva
bn syle, isabetli olsun.

71
Fasl: imdi hkm karmak konusunda gerekli
olan biraz beyan ettik . Ama geometri ilmi ve matema
tik ilmi de ho ilimdir, yldz ilmine ve tekilere dahil
olan ilimdir.

Eer ksmet olup da bu ilmi renecek olursan, sa

kn bir saat bile bu ilmi tekrar etmekten izak olmaya
sm. nk hesap ilmi zorlu ilimdir, iyi hesap yapmak
iin tekrar gerekir, ta ki zihin bu ilimle alkanlk ka
zansn.
Ama mhendis olursan ki bu ilim de ho ilimdir,
bunun ii kyas gerektir, yle ki eer yer lmek is
tersen nce kenin (1) nasl dmesi gerek onu bilme
lisin, kelerin yanna decek eitli ekillerden gafil
olmamalsn, yani nce bir duvarn leyim sonra drt
bucan beraber edeyim deme, nk bu drt bucak
birbirine rast gelince aralarnda ok fark olur. Bucak
larn birbirine rastlamasna al ki gayet pehlivan m
hendis olmak gerektir rast getirebilmek iin .
Benim bu ilimdeki stadmn daima bana d
u idi, ey filan kede ok kk erice bir yer kalma
sndan gafil olma, kenin llmesinde eitli erilik
olur ki deme mimar seemez. nk bir ekil bir k
eden bir keye kadar her yerden bir eri gsterir
ama sen onu dosdoru sanrsn. Nitekim kavisli keler
olur, doru gibi grnr, u misalde

ya da

u misalde olduu gibi. te ok doru gibi

grnen ke eri olur sen onu doru'dur diye sevinir(1)

A anlamna geliyor.

70

mennn ana rahmine dt vakittir. yle ki meni,

babann d.lnden ana rahmine dt zaman, eer
doacak ise, talihinin iyi mi ya da kt m olaca o
vakit yazldr. Geri doduu vakit olan talihe tah
vil-i kbra (en byk deime) derler, rahim darh
ndan cihan geniliine geldii iin, ya da .kklkten
sonra bykle erdii iin olacak, ama insann alnna
hayr ve er ne yazlacaksa ve kiinin bana neyin gel
mesi gerekse ana rahmindeyken yazlr, doduktan son
ra gelir. Bu sze delil olmak zere Hz. Peygamber bu
yurmutur ki, talihsiz anasnn karnnda talihsiz olan
dr, talibii de anasnn karnnda talihli olandr. Ama o
zaman sylemek i.in sana sz dmez, nk o meni
nin dt ana kimsenin idraki ermez. yleyse kimse
n in elinin ermedii yere sen ayak basma. ama talih tah
vil-i kbradandr hkm karaym dersen, bunda da
ileri gelen statlarn artn gzle ve kanununu sakla,
her hkmnde yukarda akladm artlar gzet, ta
ki yanltan uzak olasn.
Geldik . . . eer birisi senden bir mesele sorarsa, yl
dz ilmiyle ya da ona benzer bir ilimle ilgili, nce o so
ru sorduu vaktin talibine bak, o zamann taliiiinin sa
hibi kimdir Aya, ayn burcuna, o ay burcunun sahi
bine, ayn yzn karm olduu ya da ondan yana
yz tuttuu yldza bak. O talihe uygun den ya da ta
lih hanesinde olan yldza bak, eer trJih hanesinde iki
yldz grrsen hangisi hakimdir, cevap iin hangisinin
tankl gerektir onu gzle. te bunlar bil ve bunla.
rm gerektirdii biimde cevap ver, ta ki cevabn doru
olsun, sorunun (karl olan yldzn) seyrinde ceva
bn syle, isabetli olsun.

71

mdi hkm karmak konusunda gerekli

olan biraz beyan ettik. Ama geometri ilmi ve matema
tik ilmi de ho ilimdir, yldz ilmine ve tekilere dahil
olan ilimdir.
Fasl:

Eer ksmet olup da bu ilmi renecek olursan, sa

kn bir saat bile bu ilmi tekrar etmekten uzak olmaya
sm. nk hesap ilmi zorlu ilimdir, iyi hesap yapmak
iin tekrar gerekir, ta ki zihin bu ilimle alkanlk ka
zansn.
Ama mhendis olursan ki bu ilim de ho ilimdir,
bunun ii kyas gerektir, yle ki eer yer lmek is
tersen nce kenin (1) nasl dmesi gerek onu bilme
Iisin, keterin yanna decek eitli ekillerden gafil
olmamalsn, yani nce bir duvarn leyim sonra drt
bucan beraber edeyim deme, nk bu drt bucak
birbirine rast gelince aralarnda ok fark olur. Bucak
larn birbirine rastlamasna al ki gayet pehlivan m
hendis olmak gerektir rast getirebilmek iin .
Benim bu ilimdeki stadmn daima bana d
u idi, ey filan kede ok kk erice bir yer kalma
sndan gafil olma, kenin llmesinde eitli erilik
olur ki deme mimar seemez. nk bir ekil bir k
eden bir keye kadar her yerden bir eri gsterir
ama sen onu dosdoru sanrsn. Nitekim kavisli keler
olur, doru gibi grnr, u misalde

ya da

u misalde olduu gibi. te ok doru gibi

grnen ke eri olur sen onu doru'dur diye sevinir(1)

A anlamna geliyor.

74

dir deyip bilinmeyen bir kafiyeyi kullanma, gerekme

yen bir yerde Arapa anlalmaz sz katp iirini souk
etme. iirinde her ne sylersen aklarn bir ha
line gre ho olarak syle, iirde ho misaller ve
tebihler getir, yle ki hem sekinlere gzel gelsin
hem avama, Hi ki senin iirin hret kazansn ve tann.
sm.
iiri aruzun ar vezinlerinde syleme, ta ki rn
de ar dmesin, nk ar vezinde iir sylernee
kimse heveslenmez, meer ki syleyen de bir ar can
l sakil olsun ve baka vezinde sylernee gc yetme.
sin, sz ar olduu iin hafif yerlerde bir ey syleye
mesin. Ama eer senden o vezinde iir isterlerse, o ar
bahrde (kalpta) sylersen revadr.
Aruz ilmini iyi renip bilmek gereksin, iir ilmin
de sanatl olan her beytin unvann ve deerini iyi
ren. .yle ki eer airlerin iinde karlkl iir syle
mek gerekirse ya da birbirinin deerini .anlamak iin
imtihan ederlerse cevap vermekte aciz olma.
Medihte, gazelde, hicivde, tevhitte, mersiyede, her
ne sz sylersen yerli yerinde syle, ta ki szn tertipli
olsun, yerli yersiz syleyip sze zlum eyleme. Halkn
nesirde sylemei irkin bulduu sz sen nazmda
syleme, nesir raiyye.t gibidir, nazm padiahtr, raiy
yete yarayamayan bir nesne padiaha nasl yarar.
Sonra gazel ve trk sylersen taze ve parlak sy
le, versen parlak v, ak syle, donuk syleme, ta ki
onun yznden iitenlerin gnl daralp tutulmasn.
alkan ol, dar grl olma. Hkkuda bir ey syle
diin her kiinin deerini bilerek syle, ta ki vgn

75

yergiye dnmesin, yani her tayfay nasl methedip_ v

mek gerek bilmelisin, her kiinin yeri nedir bil. Mese
la bir kii mr boyunca bak tamam olsun, kh
cnla arslan drdn, sngnle Billur dan getirdin
deme, ya da Bistun dan getirdin deme, -Bistun
Acem'de bir dan addr- sonra bir kii eee binme
mi olsun, ona atm Dldl'den yedir, ya da Burak'tan
yedir, ya da buna benzer bir eydir deme. te yergiye
dnen vg budur. yleyse her kiiye vgy nasl
sylemek. gerek bilmelisin.
Sonra airin vecei kiinin tabiatn aratrmas
ve renmesi gerektir, bilsin ki ona ne trl sz ho ge
lir, ona gre vsn, nk sen onu kendi dileince '
mezsen, o da sana senin gnlnn isteince esne ver
mez.
Ayrca hakir himmet olup kedini hor gsterme, ya
ni her kasidede kendin iin, kulunum, kullukunum de
me. Anak byle demende yarar olan yerde de.
Hicvetmei de adet edinme, testi daima sudan sa.
lam gelmez, yani bir gayret sahibine rastlarsn, intikam
alr. Ama eer mersiye ve tevhitte gl isen, gzel sy.
leyebiliyorsan, kusur etme, tevhit ve mersiye hem dn
yada hotur hem ahirette .
Sonra iirde yalan haddinden fazla syleme, iirde
mbalaa ve yalan ne denli hner ise de ll olursa
botur.
Dostlarnn ve arkadalarnn lmnde mersiye
sylemei kendine boyun borcu bil, yle ki halk senin
dostluuna rabet etsin. Hein gazel ve mersiye syler.
sen bir yolda syle, hiciv ve medih bir yolda, yani ga.

76

zel ve mersiye, hiciv ve medih birbirlerinin tersidir,

eer nasl sylennesi gerektiini bilmiyorsan (aklaya
ym), medihte birisini mek gerek, hicivde yerrnek ge
rek, mesela medihte iyi huylu dedin, hicivde kt huy
lu de, ii!e methin kart oldu. Gazel ve mersiye de
syle: Birisinin salnda olgunluunun gzelliini
erdin ve anlatrdn, ldkten sonra eksikliini an
mak o olgun kiinin mersiye olur. Kalann bununla k
yas et.
Sonra gnller hedefine sz okunu atmak istersen,
kendi okiuundan at, bakasn okiuundan atma, 'ya
ni her ne sz sylersen sanat ve hayali kendi biriktir
diinden harca, bakasnn iirinden alma, ireti elbi
se giyenin srt tez alr, birisinin sznden hayal al
ma renirseri tabiatn almaz, sz meydan, gnf
nn ovasnda almaz, o sz hrszlyla kalrsn, ln
ceye kadar artk szde derecen artmaz, yani iire ilk
heveslendiin zaman ne isen sonuna kadar yle kalrsn.
Ama sanatl iir sylernee kadir oldun, gcn yetti
her hayalin kasdm bilmee, ustatatn kalplar vezin
leri kullanmakta, ite o zaman eer sana ho gelen
garip bir mana iitirsen ve o garip manay oradan ala
rak bir yere daha gtrmek ve kullanmak istersen oldu
u gibi kullanma, bir baka kla sok, ta ki hrszl
n ispat edilemesin. Mesela o manay medihte grdn,
byktenerek sen de medihte kullanma. Ama bir kla
daha girmesi budur ki medib.te bir garip deyi iittin,
daha girmesi budur ki medihte kullanma . .An:a bir kla
sen onu hicivde kullan, icivdekini medihte, gazeldeki
ni mersiyede, mersiyedekini gazelde kullan, ta ki rt
l olsun, deme kii hrszlndan baberli olmasn, o
mana nereden alnd bilmesin.

77

Sonra birisini methetmee gidersen ya da pazarda

meddallk etmek istersen cimri grnl olma, kirli
elbise ile gitme, yzn ak elbisen temiz olsun, gler
yzl ol, ta ki iirinden nce senden ferahlk yaylsn.
Duyulmam hikayeler, iitilmemi meseller ve mdhi
ke, yani gln nkteler ezberinde olmaldr ki met
hettiin kiinin katnda ve pazarda bunun gibi eyler
iirinden daha iyi der, vesselam.

Otuz, Altmc Blm

ALGlCILARlN TRESN BEYAN EDER (1)
yle bilmi ol ey oul, eer mutriplik renip a
lc olursan ho huylu ve can tez ol, kt huylu ve ar
canl olma, daima gcnn yettii kadar ho kokulu
nesneler, abir, misk ve glsuyu gibi, srn, yannda bu
lundur, ta ki gittiin yerde ho kokulu olasn. Sonra
daima uygun ve tatl dilli ol, geri algclar erkek olur,
ama btn davranlarnn kadnca olmas gerek.
Bir sohbete girince daima hafif ezgiler alma, ar
ezgiler de alma. nk sohbette bulunan heriflerin
tabiat ayn deildir. Nasl halkn tabiat ayn deilse,
huyu da ayn deildir, birine ho gelen brne ho
gelmez. te bu sebeple bu elencenin statlar bu sa
natta bir tertip koymulardr, yani bir dzen dzm
lerdir ki tabiat ne denli birbirine aykr kiiler pir yer
de toplansalar da hepsine ho gelsin.

(1) Metindeki mutrip szn algc11 kelimesiyle

karladk Mercimek de ayn sz, kimi cmlelerde ((algc
ile karlam. Yalnz, buradaki algcln, arkcl da
ierdii unutulmamal.

80

nce husrevfmi hafif ahenk bestelediler, alsnlar

padiahlarn !Jleclisi iin, sonra ar ezgiler besteledi
ler, yle ki o ezgide nameler sylemek kolay oldu, bu
na ral-i giran diye ad koydular, yani ar.
te nce hafif ve ar bestelendi, ilk sylenen ha
fifi, beyler ve sultanlar iin bestelediler, an da yal
lar ve oturakl kiiler iin ki hnerli olsun. Ama bakt
lar ki btn halk hnerli ve ar canl deildir, genler
iin de bir yol koydular, arayp bir yol daha, yani bir
ahenk daha buldular, vezni hafif, ho iirler aradlar,
buldular, getirip ona uygun hafif, kvrak nameler dz
dler, birbirine kartrdlar adn basit koydular, hem
bu da hafiften saylr. Bu tertibi unun iin dzdler,
bir sohbete gittiklerinde bir ar ahenk sylerlerse, ar.
dnca bir hafif ahenk daha sylesinler, ardnca bir ba
sit. Byle olursa hem yallar paylarn alrlar ve hem
genler, ama bu ahenklerden ocuklara ve gen avrat
lara pay erimez, nk onlarn tabiatlar daha aa
dr, anlaylar ok krdr. te gittiler statlar, daha
hafif teraneci_kler ve namecikler bestelediler, onlara
da bu bl nasip ettiler.
mdi ey cier kem, sen de yalnz bir eidini al.
ma, her eitten birlikte al, ta ki meclisinde olan her
tayfa ho-hatr olmu, haz alm olsun, aklmda ksa
h ikayeterin bulunmasna al, ta ki arada srada uy
gun bir hikaye anlattnda ve sz atnda saz alma
n n zahmetinden kurtulmu olursun.

Sonra bu alclk iinde iirin de varsa kendi iiri

nin ak olma, yani mecli:>te daima kendi iirini syle
mei adet edinme, belki hi syleme, gerekli rivayeti
kendi i irinde getirme, nk sana ho gelen ey soh-

81

bet halkna ho gel meyel;>ilir, byle olursa irkin der

sin, algclar airlerin rivayetisidir, kendi iirlerinin
rivayetisi deildir.
Eer tavla ve satran biliyorsan, seni bir sohbete
artsalar, grsen ki iki kii tavla ya da satran oynu
yor, sen sazn elinden brakma, onlarn oyum!a il
gilenme, saz alnakla megul ol, onlar seni sazendelie
ardlar, kumarbazla armadlar.
rendiin her bir arkck ve trkcn zevkini
gzet, yani scak syle, ta ki tatl olsun, souk syleme,
ta ki tatsz olmasn. Gazel ve ark renirsen vezinsiz
ve usulsz renme, elini azna iyi mtabi etmee, ya
ni uydurmaa al, algcya bundan daha ayp yoktur
ki eli bir yanda alsn, az ba'ka bir yanda sylesin.
Eer aksan sohbet ehline daima kendi akndan
sz etme, kendi halinin anlatlmas sana ho geldii
iin onlara da ho gelir sanma. Sylediin her arky
daima bir manada syleme, her birini baka bir mana
da syle, yani kah gzellikten, kah kavumadan, kah
ayrlktan, kah vefadan ve kah cefadan sz eden trk
ler syle, ta ki sohbetin etkili olsun. ok iir ezberle,
kimi firkatname, kimi vuslatname, kimi zecrname, ki
mi itabname .olsun , men etmede ve kabulde, vefada ve
cefada, honutlukta ve ikayette, btn hallere uygun
her eitten ve fasldan iirler bilmen gerek, hangi va
kitte ne okunmak gerek bilmelisin, mesela baktn ki ilk
bahardr sonbaharla ilgili iirler syleme, ilkbaharla il
gili iirler syle, sonbahar zaman sonbaharla ilgili iir
ler syle, ilkbaharla ilgili iirler syleme, yaz da ve k
ta da byle olmas gerek.
Sonra ne denli byk stat olsan da vaktini gzle
medin zaman hner dairesinden km olursun, bir
F:

82

sohbete varnca herifleri gzlernek gerek, baktn ki o

kiiler sekin kiilerdir, topluluun bykleridir, saz
ksmndan anlarlar, onlara ho besteler, gzel nameler
gster ve ho ezgiler al, ama saznla sylediin her
iir gerektir ki ounlukla yallara uygun ve ar ba
lca lsun, medih, tevhid ve dnyann faniliiyle ilgili
kasideler sylersen o sohbete uygun bir yol tutmu
olursun . Baktn ki bu sohbette genler oktur. onlara
uygun olarak mizahla, gzellikle, arapla ilgili iirler
-yani arap ienleri mek gibi, onlar kztracak
eyler bunlardr- sylemek gereksin. Eer spahilerin
ve ayyarlarn sohbetine erersen, rbailer, maveranne
hirler, coturucu makamlar -yani sipahilerin haline
ve ayyarlarn fiiline yarar olsun- sylemek gereksin.
algclk artn gzet, algcln art udur: a
lp syleyince nce rast perdesinden bir ey syle, son
ra mayede, rakta, zirefkendede, selmekte, buselikte, si
pahanda, bestenigarda, rehavide, yani bunlar birbiri
ardnca dzenli olarak gster, ondan sonra arkya gir,
ta ki elenenlerin artn yerine getirmi olasn, o za
nana kadar sohbet halk da araptan esrimi olurlar.
Ama sohbet elhinin herbirinin gnlne ne ho gelir dik
kat etmelisin, kadeh ona gelince onun holandm sy
leyiver, ta ki kzsn, senin de gnln ferahlasn, sen
onlara dilediklerini sylemedike onlardan da diledii
ni bulamazsn, algcln ulu hneri odur ki dinleyene
ne ho gelir bilsin, onu alsn ve slyesin .
Mecliste arapla ok megul olma, ok arap ime,
ta ki gm elde e_d esin, amacn o sohbete gelmek ten
aka elde etmekti. Ama paradan yana amacn gerek
leince artk arap isen de zarar yoktur, yalnz sar.
holarJa atma, her ne ark isterlerse onu syle, ken-

83

di istediini brak, maksat onlarn houna gitmektir.

ster gerek olsun ister yalan olsun sen o yalana nem
verme, rk hikayeler ve olmayacak szler iin sar
hola urama, byle hareketlerde n para elde edilmez.
yleyse o meclisin sarho olanlaryla ve ev sahibiyle
ilgiten ve sakn arbedeli algc olmayasn, yani senin
szn stn olsun diye sohbet halkyla ekime, ta ki
ekimek yznden algc lmm karln yi tirmeye
sin, yzn, gzn dlmesin, erefin krlmasn, ya.
kan yrtlp perian olup odana zararl dnmeyesin,
nk algclar ikicilerin cretle tutulmu hizme'tisi
gibidir, savanca kovarlar, nesne vermezler.
Eer sohbette birisi seni erse sen de ona iyi huy
luluk, alakgnlllk gster, onun istedii eyleri ok
a syle ve al, ta ki tekiler de bunu grp seni
snter, nk seni aykken nce, sarhoken paray
ok verirler.
Sarho olanlar senin aldn ve sylediini been
mezlerse, bir iki vururlar, yle ki sarholarn adetidir;
sen btina dayan, zlme, al ve syle ki amacn gerek
lesin . Hem algclarn bir ulu hneri de sarholarn
s kntsna dayanmaktr, sabr olmazsa batan yok
sun kalr. Yine demilerdir ki algc sar ve dilsiz oJ

maldr. Yani kulan iitilmemesi gereken szlere tut

masn, diliyle sylenmeyecek sz svlemesin ve gzih.

le de. byle yapsn . Meclisten ayrlnca, orada grm
ya da iitmi olduu evi. baka bir verde sylemesi n .
yalnz iyilii sylesin k i b u sfatl .algclar nereye gi
derse daima hrmetli olur v gm ve altn ok ka
zanr.
Eer bu vasiyetlerimi kulanda tutarsan bu kadar
t yeterlidir.

Otuz Yedinci Blm

PADAHLARIN HZMETNDE OLANLARlN
YOLUNU BEYAN EDER
Eer nasip olur da padiah hizmetinde olursan,
padiah seni kendisine ne kadar yakn tutarsa tutsun,
sen bununla gururlanma, kendini uzaka tut, yaknh
ndan ka, ama kulluundan kama, padiaha yaknlk
uzakla sebeptir ve kulluk etmek yaknha. yleyse bi
lindi ki hizmet zaman yakn olmak gerekmi, taki o
yaknlk bozulmasn.
Sonra o sana tam olarak gvendii gn, sen korku
nu daha da arttr, emin olma . nk seni her kim se
mirtirse yine o zayflatabilir, yani kimin yznden se
mirdinse yine zayflna sebep o olacaktr. mdi padi
ahn katnda ne denli aziz ve muhterem olursan ol ga
fillikle izmeden yukar kma ve velinimetine iyilik di
lemekten ve onun iyiliini sylemekten baka yol tut
ma. t ki o da sana iyilik etsin. Padiah katnda kimse
hakknda iyilikten baka ey sylememeye ve padiah
kt altrmamaya al, bir gn sana da ktl do
kunmasn. nk senin kt t,erbiyen yznden padi
ah halka kt i edince, bir gn sana da eder. Buna
mnasip,

Hikaye: yle iittim ki Gence'de bir bey vard,

adna Fadlun derlerdi. Devrinde bir muhteem kii var-

86

d, ad Delyem-i Fadlun idi, onu kendisine mavir

. edinmiti, onun grn almadan i ilemezdi. Ama
o kt bir eitici idi, birisi bir su ilese, Fadlun onu
zindana attrsa Deyler t verirdi, Ey ah, istediin
gibi hareket edeni incitme, mademki incitirsin bari ldrmedike brakma.

Bu kt danma yznden susuz olan ok kii

ld. Sonunda bir gn anszn bir kaza oldu, Deylem,
Fadlun'un katnda kiik bir u iledi, Fadlun da onu
zindana attrd. Deylem haber gnderdi, u kadar mal
vereyim beni ldrmesin. diye. Fadlun dedi ki, Ben
bunu ondan renmiim ki yolunda gideni incitme, ma
demki incittin, ldr. yleyse ben senin dnle yine
seni ldrrm. ve buyurdu, Deylem'i ldrdler. Dey
lem kt d yznden ban yele verdi.
t mdi kiinin gayret etmesi gerektir iyilere ykn
rnek iin, nk iyilerin syledii yedir yavuzlann .
dnden. Sen de bunu byle bil.
Sonra bahtnn srekliliiyle gururlanma. nk
bilmelisin ki btn tamam olanlar noksana dnecek
tir. Padiahn hizmetinde hameti ve ululuu doruluk
la elde etmee al, nimet bolluu ululuun ardnca se
irtip gelir, yani dorulukla ululua tdanca bol nimet
elde dilir. nk ulular nerede olurlarsa olsunlar ni
metlidirler. Ama sen padiah hizmetinin izzetini, zen
ginlik izzetinden ye tut. Sonra padiah hizmetinde ne
denli semirirsen kendini o denli zayf gster ki onun
tamalmdan emin olursun. Buna delil olarak grmez
misin ki koyun zayf olunca boazlanmak tamalmdan
emindir, hi kimse onu boaziamak iin kasdetmez.
Aina semiz koyun olunca herkes onu boazlamaa ta
mal eder.

87

Sonra aka iin beyini satanlardan olma, yani filan

padiahn yanna gideyim, nimetim ok olsun deyip ak
aya tamahndan beyini brakp gitme. Btn dnya
mal senin Qlsa, hain oldu demelerine demez, biri bu.
Biri de budur ki, padiahtan elde edilen mal gle ben
zer, sevgili ve aziz, kokusu gzel, ama padiah katn
da gl gibi o maln mr az olur, o maldan gnlnn
diledii gibi yararlanamazsn. nk sultan kulluun
dan elde ettiin her aka, elinden yine toz gibi darma
dan olur. Ama asl elde edilen odur ki dorulukla
hizmet edersin sonunda hrmet ve ululuk bulursun, bu
nertebeye erince artk altn ve gm eksik olmaz.
nk hrmet ve ululuk sermaye gibidir ve o ululuk
tan elde edilen her ey kazan gibidir. Azck tamal
iin sermayeni elden karma ve bundan kazancm vok
tur. deme. Hrmetin ve ululuun sermayesi yerinde
olunca kazan iin umut vardr. Ama eer sermav.eyi
elden karrsan artk kazanca eriemezsin. Her kim
akcav znden deerli grrse, d"eerliyken abucak
horlua der.
tmdi izzet ve ululuk bulunca mal biriktirmeye ta
mal etme. nk aziz kiiler mal biriktirmee tamal
ederlerse kendi lmlerine kasdetmis olurlar. Ancak
kendinden ulularn hizmetinden biriktirdiinin bir ks
mn halka pav olara k verirse kendinden yana halkn
dili balanr ve ktlkten emin olur.
Sonra mademki padizahn hizmetindesin hi bir
eye hainlik etme, hele seni ululua ulatrmsa. Eer
hainlik edeyim dersen kara baltm nceden tutmu
olursun, vleyse gzden deceine delildir. nk bir
padiah bir kulunu ululua eritirmise, o kul bu iyili-

88

e karlk hainlik ederse, bu, ulu Tanrnn o ululuu

ondan alacana delildir. nk byle bir kii skntya
layk olmasayd, hainlik ipi boazna gemez, iyilie
kar ktlk etmezdi. Buna mnasip,

Hikaye: yle iitim ki, ayn Gence emiri Fadlun'

un katnda bir bey vard, onun haciplerindendi, adna

Eblyeser dererdi. Bir gn Fadlun, Eblyeser'e dedi

ki, Berdaa'ya git, sipahsalarln sana verdim. O ce
vap verdi, Kulunum, ama kn gideyim. nk Ber
daa'nn havas gayet ktdr, hele yaz gnleri olursa.>>
Emir Fadlun, imdi gitsene. dedi. Eblyeser, Can
azizdir, havasndan korkarm. diye cevap verdi. ok
tarttlar, sonunda Emir Fadlun, eNiin byle rk
bir inancn var. Ecelsiz hi kimse lr m? deyince,
EbUiyeser dedi ki, Padiahn buyurduu dorudur,
ama insann eceli gelmedike yaz gn Berdaa'ya git
mez.
mdi bu hikayenin anlam budur ki Tanr bir kula
kaza vermiyecekse beyine hain olmaz, lanet haine it
kuyruunu salladka.
Geldik imdi padiah hizmetinde ululu!ra erit iin
zamana . . . Dostunun ve dmannn iinden habersiz ol
ma. Dostun ve dmann kimdir, bil, iyi, kt deme iyi
lik et dostuna da dman na da. Cnk iyilikle ok ds
manlar dost olmutur. yilikle bsbtUn dost edemez
sen . elin deince mkafat ver ktlkle, ululuk bunun
la hotur ki dosta ve dmana iyilikle ve ktlkle mil
kafat verirler. Ama ba gayet ileri tut ki ba ulu
l a rn yemiidir, ulularn yemisiz kuru aa olmalar
doru deildir, nk eli dar kiiler ululardan zengin
l i k n a rl a r. Bir kimse hir uludan yararlanamazsa, o

uludan hakir kimse olmaz. Senden bakasna yarar do.

kunmasn ululuunun sermayesi ve hametinin ss
bil, elinden geldiince halktan iyiliini esirgemeyesin,
nimetin yr.rar budur. Ancak. Bu anlamda eriat beyi
Muhr,mmed Mustafa aleyhisselam buyurur ki, hayr'n
.-nasi men yenfe'n-nase ve err'n-nasi !lle n yedr
.-r'n-nase, yani halkn hayrl ve iyisi odur ki halka
yarar dokunur, halkn erlisi ve kts odur ki halka
zarar dokunur.
Geldik devleti gayet kemale ermi bir ulunun hiz
metinden ululuk ummamaya . . . nk balad nokta
ya dnrnee yaklamtr. Hele kocalm yal beyin
kulluu iin dolanma, mrnden ne kadar kalmtr ki.
alk onu lme yakn grr, genten ise. stelik ya
lhk anda zamann vefa ettii k ii az bulunur, yley.
se hizmetin boa gider.
Geldik . . . eer padiahn katnda hrmetinin bir ka.
rarda kalmasn istiyorsan, Peygamberin emnisi Ab
bas'n oluna ettii vasiyete gre hareket et. A'Qbas
(R .A.) olu Abdullaha dedi ki, Ey oul , bu kiiye, ya
ni cmirlmminin mer'e yakn oldun, seni ykseltti .
iini gcn sana gvendi ve herkesten ok sana itimat
:!tti, imdi dmann senin iin bir frsat ele geirmesini
istemiyorsan u be nesne ile hareket et: lk olarak
gerektir ki senden yalan sz iitmesin yani senden ya
lan sz gelmesin. kinci olarak onun yannda filan kii.
nin yle bir ayb vardr deme. ncs ona hyanet
lik etme . Drdncs, onun buyruunun dnda i gr
me ve beincisi onun srrn iyi sakla, kimseye deme.
Kii, ulularn hizmetinde bu be d gzetmekle b
t i.i n a m alar n a eriir.

90

Geldik imdi . . . Padiahn hizmetine grnce daima

kulluunda ol. Yaplmas gereken kulluu yap, bu be
nim iim deil, bana buyurmadlar deme, buyurmam.
larsa n'olacak. aban bakasnn yapaca ii esen bi
tirrnek olsun . yle ki padiah seni her ne vakit isterse
kulluunda hazr grsn, daha da iyisi, bakasn bile is
tese sen bulunmahsn. nk padiahlarn birnneti
yledir: Daima kullarn denemek arduca olurlar. Se
ni bir kez, iki kez ya da on kez, istedike kullukta g
rrse, bilir ki kapsnn yerlisisin, sana gvenir, bu kez
ulu ilere koymaa balar, gvendii iin. te sen seni
hizmet defteritc zahmet ekerek yazdrmadka, ulu
luk n i metine eriemezsin rahat ile. Grmez misin , ivit
yapra rmedike ivit olmaz, yani hizmette etini,
cr-nn eritmedike, ululukta et, can balanmaz. te ulu
T<:nr padiahlar byle yaratmtr. Btn halk ona ve
onun hizmetine muhtatr. Onun hizmetini ele geirin
ce kimseyi kskanmamaya gayret et, hele kskanhn
bilmesin. Artk o kskandn kiinin szn sylersen ,
kskanlktan sanr, inanmaz, o gerek bile olsa.
mdi budur padiahlar hizmetinin artlar. Tutma
san da, bari bu tleri iitmi olasn, bir gn gerek
olur .

Otuz Sekizinci Blm

PADlAHA NEDiM OLANLARlN TRESiNi
BEYAN EDER
Ey oul, eer padiah seni nedim edinmek isterse
ve gel nedimim ol diye buyurursa, sende nedimlik ye
tenei yoksa nedimlik kabul etme. nk padiaha ne
dim olann sohbetin ss olamazsa bari sohbet bozan
da olmamas gerekir, yani nedim olann hneri yoksa,
h i deilse taviann gzel olan at gibi durduu yerde
yara olur, ama irkin bir sohbet ban olmak zor
dur.
Ama padiaha nedim olan kiinin

be

duyusunu

padiahn emrinde tutmas en iyisidir, yani gz onun

yznden baka bir yze evirmernek gerek, dili onu
anmak iin, kula onun szn dinlemek iin megul
etmek gerek. Gnln srna mahzen etmek, vcudunu
kullukta yanndan ayrmamak ve cann yoluna feda
etmek gerek.

Geldik bundan sonrasna . . . Padiaha nedim olan

kiinin gzel grnl olmas gerektir, ta ki halk nu
grp irenmesin, velinimeti de bu yzden zlmesin.
Nedirnin yazclk bilmesi gerektir. Eer kimse yok
ken anszn yazc gerek olursa, nedim (bu konuda) aciz
olmamal, hemen o hizmeti yerine getirmelidir.

92

Nedim ayn zamanda air olmaldr. Eer air de

ilse bari iirden anlamahdr, bylece iirin yisi ve k
ts ona ruen olur, yani rtl olmaz. Farsa ve Arap
a birok iir ezberinde olmal, ta ki bir vakit padiah
bir air isterse hemen kendi sylesin o konuda, ya da
ona uygun airlerden rivayet etsin, bylece baka air
istenmesin, o gl de nedim halletsin.
Nedirnin tp ve yldz ilmini de bilmsi gerektir.
Eer bu sanatla ilgili olarak padiah katnda sz alsa,
tabip veya mneccim gerek olsa, onlar geldiinde, ne
dim olan da, o ilimle ilgili birka sz sylesin, ta ki
nedimlik artn yerine getirsin, padiahn da her ilim
den haberi varm diye ona inanc artsn, onun zeri
ne rabetini de arttrsn.
Nedim gerektir ki gc yettiince saz da alsm.
Eer tena bir sohbet olursa algclarn az olduu. ne
dim bildii havalardan alsn padiah elensin, padiah
algclkta olan hazz alp o ynden de honut olsun.
Nedim olann uzun ve ksa hikayeler, gln ve a
lacak sergzetler ve garip fkralar ezberinde olmal
dr, ta ki her birinin zevkiyle padiahn gnl elensin .
Nedim gerektir ki taviac ve satran olsun, ama
kum;;trbaz 0lmasn. Yani nerede olursa olsun tavlay
ve satranc para ile oynamasn. nk kumar diye her
oyunu para ile oynamaa derler, kumarbaz olan padi
ahn nedimliine layk deildir.
Nedim Kur'an' okumu olmaldr, zahir anlamn
renmi, tefsirini dinlemi olsun, eer bir zaman a
hn meclisinde bu konuda sz alsa hemen bir gl
zp cevap versin, kadnn ve danimendin gelme
sine hacet kalmasn .

93

Nedim gerektir ki gemi padiahlarn hikayelerini

okumu olsun. Kendi de birok padiaha hizmet etmi
olsun ki padiah katnda her an o gemiteki padiah
lann iyi ilerini , gzel davranlarn ansn ve sn,
kt ilerini de ansn ve yerip dursun. Bylece (bun
lar) padiahn gnlnde iz yapsn , meyli iyilie olsun
ve ktlkten saknsn, bu iten ulu Tanrnn kullarna
yarar salan sn. Her kim padiah iyil ie ynel tirse b
tn hal k iin hayr ilemi olur. Ktle yneiten de
byledir (yani halk iin ktlk ilemi olur).
Nedim hem ciddi ve hem hezel olmaldr, yani hem
geree uygun olsun ve hem mecazi. Ama her szn
vaktini, ne zaman kullanlacan bilmek gerektir. S
zn her birii vaktiyle ie srmezse yerli yersiz davra
nanlardan olur, yle ki bir hner bilse ve yerinde har
camazsa o anda bilmemekle ayn olur. vleyse S?: za
mannda latife ilc syle ve yerinde gereklikle .
Mutlaka gerektir ki nedirnde ecaatten, yani erlik
ten nesnecik olup yrekli olsun. yle ki bir iki kiiye
saldrmak elinden gelsin, padiah yalnz olarak zevkte
ve elenmektc iken birisi anszn h ainlik ederse va da
bir dman hyle bir zamanda frsat bularak padiaha
kasdeylerse, yle bir anda nedim erlik ve kiilik art
n yerine getirsin, tuz ekmek hakk iin cann ban
ortaya koysun, vurusun , ta ki padiah onun yznden
cann kurtarsn . Eer o atmada lrse. tuz ekmek
hakkn yerine getirmi v e iyi adla lm olur. Sonun
da, ocuklar varsa padiahn katnda has kul olur. E!Ser
diri kurtulursa. ad ve ekmei artar, lnceye dek hr
meti ok olur. Binlerce vg o nedime ki vefadarlk ile
lm olsun.
Ksaca ey nedim . eer bu sylediklerimin h i biri
sende voksa nedimlik ed i p de ne vapars n , h i hiri vok

94

sa bari birka bulunsun. Nedimlik arap imek, trl

yiyecekler yemek ve herze yumurtlamak mar? Bu ne
dimlik deil, alakhktr. yleyse nedimlikten dem vu
rursan benim dediim nedimlikten dem vur, ta ki o
hizmet sana vebal olmasn .
Sonra padiah sohbetinde sana sarap sunan saki
nin yzne bakma. Kadehi alsan }a da uzatsan yzn
yerden yana tut ve arabn teklif edildike i, ta ki
ah senin iin kt sanya dmesin . Akln banda ol
sun hem de gzn (kendinde), ta ki senin de bana
Kad Abdlmelik Akberi'nin bana gelen i gelmesin.
Hikaye: yle iittim ki Me'mun halife zamannda
bir kad vard, Abdlmelik derlerdi. Kadlktan azledil
miti, arap ierdi ve Me'mun onu nedim edinmisti. Bir
gn arap sohbetinde saki bunun eline kadef sundu. ka
dnn da kellesi kzmt, kadehi ald, sakinin yzne
bakt ve gz krpt. Birka kez yapt bunu. Anszn ha
life Me'mun'un gzne arpt (bu durum) . Abdlmelik
de akln bana toplad ve artk gzn rahat durdur
mad, krpt durdu hayli zaman. Halife, Gzne ne
oldu? diye sordu. Abdlmelik. Bilmem ki ne oldu?
Bu dert imdi bama geldi. diye bir bahane buldu.
Ondan sonra da hayatta olduu srece evinde ve Me'
mun'un katnda artk gzn tamamen ap bir karar
da tutmad, ta ki Me'mn'un gnlnden o kukuyu gi
derdi.
lmdi padiaha nedim olan kiinin buncasna akl
nn ermesi gerektir, ta ki ondan kimse bir ayp bulup
ortava karamasn.
te nedimliin artlar budur. Ama eer yaz9
olursan, gerektir ki yazcln da artlarn bilesin .

Otuz Dokuzuncu Blm

YAZlCILARlN TRESiNi BEYAN EDER

Ey oul, eer yazc olursan gerektir ki konumak
ta gl olasn ve gzel yaz renesin . ok ok yazma
alkanlk haline getirmelisin, ta ki gittike yazda
mahir olursun. nk kii bir gn ya;mazsa ertesi gn
yazsn boZrnas mmkndr. Bu sze mnasip, y
le iittim ki, Sahib Kafi gayette iyi hattatt. Cu
ma gnnn ertesi divanda yaz yazyordu, dn
d y a z c l a r a dedi ki, Yaranlar, her cuma ertesi
yazdm yazda bir eksiklik grrm. Nedendir?
diye sordular. Cuma gn divana gelip yaz yazmam,
o haftada bir gn yazmadm iin yazn'. da bir eksikli
in belirdiini seziyorum. diye cevap verdi.
mdi her an yazmakla megul ol. y.le gayret gster
ki yazn okunur, szn ak olsun, muvassal olsun, (ya
ni) birbirine ulasn. Namende azck szden ok anlam
anlalsn ve ama kavransn . air Fars dilinde yle
sylemitir:

' (Trke evirisi)

Nkte kim bu dnya azndan kptr remz ile
Bir bitiktlr manisi key ok ve lafz muhtasar.

lmdi name byle olmaldr.

96

Sonra latif rneklerle ve garip istearelerle, Kur'an

ayetleriyle, Resulle -aleyhisselam- ilgili haberlerle na
meni ssle. Eer nameni Farsa yazmak istersen srf
Farsa szlerle yazma, iyi dmez Arapa szlerle bir
likte olmazsa. Hele yabanc bir yere (gnderilmek iin)
yazlyorsa ona zaten hi Farsa yazmak olmaz. Arapa
szlerin gsterii malfmdur, yani teressllerde bulu
nur. nk Arapa namelerde seci gelir. ite narnede
seci yapmak hnerdir, (kulaa da) ho gelir. Ama Fars
a namelerde ho gelmez.
(Yazc) her ne sz sylerse mfikhane, rn ve
ksa sylesin. Yazc gerektir ki her iareti anlasn, ya.
zclarn srlarn iyi bilsin ve imal szleri kavrasn.
Buna mnasip,
Hikaye: Ey oul, yle iittim ki senin dden Sul
tan Mahmud -Rahmetullah- bir gn. halifeye bir na
me yazd, name yle balyordu, <<Ya emir.ilmminin,
gerektir kim Maverannhir'i bana veresin ve bana men
ur gnderesin, bylece ben de varaym, klla o memle
ket i alaym, halifenin menurunu gstereyim, o memle
ket de benim fermanma boyun esin. dedi ve name
yi gnderdi. O sralarda Badat'ta halife El-kaim bi
Emri'l-lah derlerdi, oydu. Sultan Mahmud'un namesi
ona eriince anlamn kavrad ve cevap verdi ki, " slam
lkeleri iinde bana onlardan daha bal bir lke yok
tur. Ben bu ii uygun grmem, onlar tedirgin etme
yoksa alemin kavgasn bana trrm. Bu cevap
Sultan Mahmud'a ulanca ok kzd, halifenin elisine,
Halifeye syle, hey ne sylersin de, yani ben Eblms
lim'den eksik kii miyim de. te imdi zerine vardm
ok eriyle ve iki bin fille, ta ki dar'l-hilffeyi, yani

97

halifenin saraynn topran fil arasnda Gazne'ye ge

tiririm. ok tehdit -etti ve heybetli filler haberiyle hali
fenin elisini gnderdi, 'tez yine cevap yollasn dedi. El
i gitti ve bir sre sonra yine geldi. Sultan Mahmud'a
nalifenin elisi yine geldi dediler. Sultan Mahmud he
men buyurdu, filleri sslediler ve dergaha getirdiler,
kullar saf baladlar, bu ululukla sarayn evresine o
azgn ve sava filleri durdurdular. Kendi de taht ze
rine oturdu, nevvab, hccab, avu ve bevvab yerlerini
ald, emir verdi, halifenin elisini getirdiler. Siyasetgs
h seyrederek ieri girdi, el ptkten sonra narneyi
kard sundu. Bir deste kat, yani yirmi be tabak ka
t bklm, zerine sultann mhr vurulmu. Eli
dedi ki, Az haberi var. Halife der ki, namenizi oku
duk, dediini iittik, senin cevabn ve namenin cevab
n bu tomarn iinde topladk, oku gr. Bunun .zeri
ne divan katrbi Hoca Ebulmansur- Mkan narneyi
ald ve at. Grd ki namenin bana, Bismillahirrah
manirrahim yazlm, kalan ak kat, ta aasna dek.
En aa ucuna da elif ve him ve mim yazlm, sonun
da da, alemierin rabbi olan Tanrya hamd olsun, salat
ve selam yaratklarnn en ulusu Muhammed'e, onun
soyuna ve arkadalarna olsun, diye yazlm. Yazl
olan aynen buydu, baka ey yoktu. Sultan Mahmud ve
btn katipler bunu grnce ardlar, rumuzuna akl
erdiremedikleri iin zlp, dneeye daldilar. Kur'.
an'da elif, lam, mim gelen her ayeti okudular ve tefsir
ettiler, ama Sultan Mahmud'un namesinin cevabn as
la bulamadlar. Sonunda, katipierden olan ama henz
gen olduu iin ulularla oturmak derecesine ulaama
m olan ve hizmet srasnda ayakta duran Hoca Ebf
Bekr Kuhistani nedimlerin arasnda ayakta dururken
F: 7

98

dedi ki, Ey Hudavend, bu yazlan elif, Him, mim de

ildir, bir uzun hikayedir. nk siz iki bin fil ile teh
dit etmi, korkutmak istemitiniz, yemizin topran fil
arkasiyle Gazne'ye getiririm, diye. O da cevap y<zm,
elif, lam, mim, yani rabbinin fil sahiplerine ne yapt
n grmyor musun, (1) bylece fillerinizin cevabn ve
riyorlar. Sultan Mahmud bu szlerin anlatmak istedii
ni rentnce zlp bir zaman kendine gelemedi, ok
alad ve slamlna uyacak biimde bir zrname
gnderdi, ok zr diledi halifeden ve insaf .i stedi.
Daha uzundur bu sz, aklanmaz, sz uzamasn
diye ksalttk. Ama o remizi halleden Ebu-Bekr Ku
histani'ye hilat giydirdi, ululuk rtbesini verdi, ok al
tn balad ve nedimlerin arasnda ona yer gsterdi
ler, oturdu.
mdi sen zihin saflnn erdemini gr ki bir szn
anltmak istediini bulmakla ululua eri ti ve byk
hrmet buldu. Yine buna mnasip,
Hikaye: Bir de yle iitim ki, Samaniler zamann
da Niabur'da bir bey vard, adna Ebu Ali Simcur der
lerdi. << Ben Emir-i Horasan'n komutanym derdi
ama Emir-i Horasan katna artrd, gitmezdi. Hut
beyi Emir-i Horasan'n adna okutur, sikkeyi onun
adna bastrrd da hizmetine gitmezdi. Emir-i Hora
san da onu katna gle getirtemezdi, nk Samaniler
Devletinin sonuydu, aresiz hutbeye, sikkeye ve ylda
bir armaana raz olmutu. Bu Ebu Ali Simcur'un ka
tnda faz! bir kii vard, Hocan hatibi Abdlcebbar-i

(1 i

Fil Suresi ayet 1

99

Hacani derlerdi, fakihti, gayet gzel yazard ve iyi ya.

zcyd, anlayl ve zeki. Ebu Ali, onu Hocan'dan getirt
mi, sarayna yazc yapmt, iini gcn ona emanet
edip, inanmt, onun gr olmadan i grmezdi. Ama
Emir-i Horasan'n yannda da faz! bir kii vard, dev
letli, ulu kiiydi, adna Ahmet ibn Rafi'l-Ya'kubi der
lerdi, Emir-i Horasan'n hem veziri hem yazcsyd.
Ama Abdlcebbar-i Hacani'yle ok dosttular, ancak
birbirlerini daha grmemilerdi, ikisi de fflZll ve h.
nerli olduklar iin iitmekle birbirlerini sevmilerdi.
Birbirlerine devaml mektup yazarlard, herkes bu iki
azizin birbiriyle dost olduunu bilirdi. Rastlant olarak
bir gn Emir-i Horasan, Ebu Ali Simcur'u and ve
dedi ki,
- Ey beyler, Ebu Ali Simcur hutbeyi benim adma'
okutsun, sikkeyi benim adma bastrsn, seninim desin,
ama bam darda kalp da annca gelmesin . mdi
onu katma getirtememek bana ar deil midir? Onun
gelmesi iin ne tedbir diinrsnz, bildirin.
Emir-i Horasan bu sz sylediinde Ahmet ibn
Rafi orada deildi, ama vezirlerinden birisi,
- Ya melik, dedi. Eer Abdlcebbar-i Hocani,
Ebu Ali'nin yazcs olmasayd, onu ele geirmek mm
knd. Onun byle inatlkla direnmesi ve size asi ol
mas kendi gcnden deildir, ama Abdlcebbar'n iyi
tedbirindendir. mdi bize bir are gerektir ki Abdl
cebbar' onun katndan giderelim, bylece Ebu Ali'nin
ele gemesi kolay olsun. Emir-i Horasan sordu,
- N a'sl giderelim ? Vezir,
- Ebu Ali'ye bir name gnderelim, dedi. Diyelim
ki, eer sen gerekten bizim dostumuzsan tez Abdl-

1 00

cebbar'n ban kesersin, yine bu elimle birlikte gn

derirsin, bylece gerekten dost olduun bizce bilinir,
yoksa ite vardm, savaa ne aren varsa, ede gr.
Emir-i Horasan bu sz beendi.
- Deyin, imdi yazn . Vezir,
- Bir mklmz var, dedi. Onun tedbiri nasl
olacak. Emir,
- O

nedir, diye sordu.

- Elbet, bu yazlacak name Ahmet ibn Rafi'nin yazsyla olsa gerek. Ama bu Ahmet ibn Rafi, Abdkeb
bar'n iyi dostudur. Korkarz ki dostluk artn yerine
getirir, ona duyurur, o da kaar, elimize gemez, dedi
vezir. Emir-i Horasan,
- Ben are buldum, varn siz. Ahmet'i arn,
dedi.
Tez vardlar, Ahmet ibn Rafi'yi ardlar, geldi,
hizmetin artn yerine getirdi ve oturdu. Emir Hora
san dedi ki,
- Dilerim ki Ebu Ali Simcur'a bu yolda bir name
yazasn. Ama name yazldktan sonra dileim odur ki
gn gece ve ndz benim saraymdan kmayacak
sm, hi kimse, hizmetilerin bile yanna girmeyecek,
ng sen Abdlcebbar'n dostuSUJ?., eer duyup kaa
cak olursa gerei sen bildirmisin demektir.
Ahmet bu sz iitince ok zld, ister istemez
kalemi eline ald, hem narneyi yazar hem de alard,
iinden de, <<Keke yazc olmasaydm, bylece onun

101

gibi bir dost benim yazmla yok edilmezdi . N e yapmal

ym, bu ie bir are bulmalym deyip dururken ans
zn Kur'an'daki u ayet gnlne ve aklna dt, << Ya
ldrsnter ya da assnlar. ( 1 ) Kendi kendine, << Ben bu
ayeti remizle yazaym, biliyorum o a nlamayacak , ama
eer aniarsa cann kurtarr, anlamazsa bari ben dost
luk artn yerine getirmi olaym. dedi.
Narneyi yazd, sultann mhrn vurdu, evirdi ve
kadn arkasna, ucuna yakn bir yere gayet ince ka
lemle bir kysna elif, br kysna da nun yazd, by
lece katta birbirine aralk in (2) meydana geldi. Son
ra narneyi Emir-i Horasan katnda okudular_. drd
ler ve mhr vurdular. O iki harf mhrn iki yanna
dt, hi kimse onu anlamad. Narneyi deveye bin
mi bir svariye verdiler. Emir-i Horasan o kiiye,
- Bu narneyi Niabur'da Ebu Ali Simcur'a gtr,
ver ve o sana ne verirse al gel, diyerek gnderdi. Ahmet
lbni Rafi'yi de gn sarayda alkoydular, dar
karmadlar, gn sonra evine gnderdiler.
Ama br yandan , develi svari Niabur'a ulat ve
narneyi Ebu Ali Simcur'un eline verdi, Ebu Ali tre na
slsa yle narneyi pt, bana koydu ve Emir-i Hor
san'n sal1n sordu, sonra -Abdlcebbar da oraday
d- mhrn asn diye narneyi ona verdi. Abdlceb
bar narneyi ald, mhre baknca gzne o iki harf arp
t, aklna in yukatteh1 ev yusallebu ayeti geldi. Hemen
anlad ki name kendisini ldrmeleri iin gelmitir, a.

(1 J
(2)

Maide Suresi. Ayet 38

Bu ryet 1cin yakutelU' . . . diye balamaktadr.

1 02

bucak narneyi elinden brakt ve eliyle bumunu tuttu,

yani burnu kanad diye dar kt ve kat gizlendi.
Bir sre ardlar, Abdlcebbar gelmedi. Ebu Ali , Ni
ye gecikti, arn gelsin. dedi. Hocay aradlar, bula
madlar. (Bunun zerine) Eb A!i. <<Bir yazc daha gel
sin, okusun. dedi.
Yazclardan birisi i leri kt, namenin mhrn
at ve okudu. Deveye binmi olan eli de oturmutu.
Ne zaman ki hal malum oldu, yani namenin iindekini
renince btn herkes ard, name mhrl, iinde
bunun gibi bir haber olduunu ona kim sylemi ola
bilir? Geri Ebu Ali, Abdlcebbar'n gizlendiine sevin
di, ama elinin yannda can sklnu gibi grnd, a
balad, fkelendi. Tez tel_Ial a rtn, buldurun diye
.
emretti. Telialn sesi gizlendii yerde anszn Abdlceb
bar'n kulana arpt. Gizlendiimden tr velinime
timin devletine zeval ermesin, nerede olduumu ona
bildireyim, kendi gnlnn gvenlii nedense yle yap
sm. diyerek Ebu Ali'ye u haberi gnderdi, Ben ku
lun filan yerdeyim, varaym m, ne buyurursun? Ebu
Ali gizlice, Gnln rahat olsun, orada birka gn otu
a d.ir.:o diye haber gnderdi.
B irka gn sonra da o develi svariye bol nimet
verdi ve bir cevapname yazd, hal yle oldu diyerek,
<< B iz namenin iinde ne olduunu renmeden kat o,
ok aradk, abaladk, bulamadk. Eli de bu szmze
tankhk eder, yalan deiliz.
Eli gelip haberi ulatrnca Emir-i Horasan da
bu remizi biln'ekte aciz kald, acep nereden renmi
olabilir diye dneeye dald. Ama buyurdu ki gnl
alc bir name yazn, gnderin, bizim Abdlcebbar'a i.

103
kencemiz yoktur, gnahn affettim, baladm. Yalnz
u artla: O narnede Ahmet ibn Rafi ne hner iledi ki
Abdlcebbar (durumu) rendi ve cann kurtard, be
yan etsin . (Bunun zerine) Ahmet ibn Rafi dedi ki,
Eer bana aman verirseniz, ben syleyeyim. Emir-i
Horasan aman verdim diye onu inandrd, birini gn
derdiler o narneyi getirttiler, o da remzi gsterdi, bunu
grnce cmle halk o kiinin kavrayna vJ zekiliine
aa kaldlar. Ahmet dedi ki, <<Ya emir, byle zeki bir
kiinin bo yere helak olmasna yazk deil niydi?
Bu, Emir-i Horasan'n houna gitti, ona hilat giydir
di, gnln alarak balarda bulundu.
te bu hikayeden belli oldu ki yazcnn gayet zeki
olmas gerek.
Ondan sonra (ey oul) yazcln bir art da bu.
dur ki daima dergahta bulunsun ve yakn olsun . Aklm
bana toplasn, her an nn ve arkasn gzlesin, an
lasn. iittiini aklnda tutsun, unutmasn. Her- szn
asln tez anlasn, yani iinde hazr olsun. kendini kay
betmesin.
Ey oul, sen de yazc olunca by e ol . Sonra yalnz
kendi iini deil, herkesin yaptn gzlemelisin. Her
ne ii buyururlarsa daima bana yle bir i buyurdular
diyerek ana dur, o ii bitirmedike rahat olma ve di
vanda bulunan herkesin alvalinden baberli ol. Padia.
bn ii'- ve ilmi zerine olanlarn ne aldn ve ne koy
duunu inceden ineeye aratmal ve casuslamalsn.
Geri o an iine yaramayabilir, ama gn olur ki iine
yarar. Ancak zaman gelmedike bu sr kimseye sy.

Ierne.
Sonra vezirterin iini aratrrsan aka izleme,
ama gizlice btn ilerinden baberli olursan doru olur.

1 04

Sonra matematikte kuvvetli ol, nk btn bu syle

diim hnerler yazclara gerekli hnerlerdir.
Ama yazcya (gereken) bunlarn hepsinden ulu h
ner sr saklamaktr. Her ne i olursa gizlice ve aka
beyine bildirmek ardnca ol.
Sonra hattatlkta gl olursan, her ne trl yaz
grrsen ona benzetrnek elinden geliyorsa gayet iyidir.
Ama byle bir hneri kimseye duyurma, ta ki jurnal
yazmak elinden gelir demesinler. nk her kiinin ya
zsna benzetip yaz yazabiidiini duduklar zaman,
jurnal da yazabilir diye kapsnda durduun kiinin
gnlne kuku dp sana inancn yitirmesin. Kuku
lannca, baka biri j urnal azsa ve kimin yazd bilin
nesc senden phe ederler. Ama jurnal yazmak ister
s en azck bir ey iin yazma, eer jurnal yz nden sa
na byk bir yarar dokuoacan grrsen yaz. Kimse
de senin yazdndan kukulanmasn, onca faz! ve muh.
teem yazclar vezirler jurnal yznden yok etmiler
dir. (Bunu) ima ettikleri zaman tez anlasn, tvbe etsin
ve cann kurtarsn . , Nitekim Rebilmutahhar kurtuldu,
buna mnasip,

Hikaye : yle iittim ki,

Rebilmutahhar

Kasiri

adnda bir yazc vard, ok erdemli ve hnerli bir hat.

tatt. Melik Sahip Kafi derlerdi, bir bey vard, onun
divannn yazcsyd. Ama daima jurnal yazard. Sonun
da onun jurnal (yazdm) Sahip Kafi duydu, dostlar
kulana duyurdular. Sahip Kafi bunun iinden bezdi
ama ldrrnee kyamaz, yazclnda . hnerli ve faz!
olduu iin, aybn da belli edemez anszn kap ty
memesi iin. Accp nasl yapsam da onu bu iten vazge
irsem d iye her an dnrd. Sonunda bir gn Sahip
Kafi kk bir hastala yakaland . Ulular (saln)

1 05

sormaya gelirlerdi, ta ki Rebi geldi ve Sahip Kafi'nin

katnda oturdu,
- Neden inlersin? diye sordu.
Sahip Kafi cevap vermedi. Rebi yeniden sordu,
- Gdalardan ne yersiniz?
(Bunu) syleyince Sahip Kafi imann frsatn bul.
du. Dedi ki,
- Senin piirdiin mzevvereyi yerim, (l) ama ba
na yaramaz,
Rebilmutahhar, szn asln abuk kavrad ki jur
nal yazd duyulmu, hemen cevap verdi,
- Ben de tvbe ettim ki artk size mzevvere pi
irmeyeyim. Sahip,
- Eer sen tvbe ettinse ben de gnahn affet
tim, baladm, dedi.
"
mdi bilmi ol ki jurnal yazmak ulu itir, ondan
ok sakn.
mdi ben her eyin asln tam sylemem, sz uza
masn diye. Sylemeden de yapamam, aresiz her ko
nudan birka gerekli szlerden sylemi olaym. Tuta
lm ki sen can k.ula ile dinlemeyesin, hele ben szn
her bucandan arzetmi olaym ad eer gnlnde L
mazsa, bari ban skt zaman okursan yeter. n
k ra ok olunca ok rzgarda da olsa yk tutmaa,
(yani) bir radan nice ralar tututurmaa yarar.
Ama eer yazclktan vezirlie ularsan, onun da
sart vardr, (bu artlan) yolunca korumak gerek .

(1) Bi.rka anlam olan bir kelime. Bir anlam, sahte,

uyduruk; baka bir anlam devenin kusurunu kapatmak iin
gsne yaplan iaret. Bir de tp kitaplarmda, hastaya veri
len etsiz yemek anlamnda kullanlm. Daha sonra genelle
erek btn perhiz yemekieri iin kullanlr olmu. Burada
ilk ve son anlamnda kullanlm_

Krkmc

Blm

VEZRLK TRESN BEYAN EDER

yle bilmi ol ey oul, eer u mertebeye erersen,
padiah seni vezir edinirse artn saklaman gerektir.
Vezirliin art budur ki gayet hesap ol, yani padia
hn maln ve mkn idare etmek iin iyi hesap yap,
yanlma ve muamele bil, yani kimden ne alrsn ve ki
me ne verirsin bilmelisin. Seni vezir edinen kiinin ka
nsnda doruluktan baka ey gzetme. Onun iyiliine
insaf ver, yani her an iyiliini ana dur ve ne buyruk ve
rirse doru olarak kabul et.
Sonra kendi zenginliinin tamah yznden padia
hn zararn gzleme, paym ok olsun deme, ta ki pay
dan yoksun kalmayasn, nitekim demilerdir ki, men
tamaa'l-klle fatehu'l-klle, yani birka kiiye nasip
olacak tye, hepsi benim olsun -deyip tamal eden, hep
sinden yoksun k alr. yleyse btn pay benim olsun de
yip durma, nk hepsini sana vermezler. Eer verir.
lerse, o yerin isteklisi ok olur, seni yalnz yemee b
rakmazlar, nce ses karmadkianna bakrr.a ve daima
vemekle megul olma. Eer yersen bari avula yeme,
iki-bir parmak ucu ( 1 ) ile ye, ta ki boazna durmasn.
Sonra padiahn iinde al ')an memurlarn elini,
gelire uzatmasnlar deyip yasan ipiyle sk balama,
ta ki o i bozulup padiahtan utanmayasn. nk sen

(1 )

Baparmak dahil parmakla alnan lokma.

108

ateten rp esirgersen, yakmazsan, kebabn p i mez,

i kalr. yleyse taraf da gnendir, memuru iki
pul yemee brakmazsan, o da seni bir aka yemee
brakmaz . Eer (yalnz) sen yersen, o yemekten mah
rum olanlar elbette rahat durmayacaklar, sana geri
kusturacaklar..
Padiaha kar nasl insaflysan eri halkna kar
da yle insafl olmahsn . Azck ir ev iin padiaha
yarar vardr deyip gz kulak olma, nk iki di ara
sndan kan etle karn doymaz, belki onun gibi yararn
kazanc zararna demez. nk o azck ey iin eri
halkn kendine dman edersi n .
mdi padiahn yararna alaym, maln arttra
ym dersen, memleketin viran yerlerini bayndr hale
getirmeye al, ta ki on kat kadar gelir elde edersin.
nk gelir, bayndr hale getirilmi yerde olur. Her
vezir, mlk, padiahn hazinesi iin marnur etmeyi g
zetirse vezirliinden muradm alr ve azledilmez. Buna
mnasip,
Hikayet: yle anlatrlar ki, Acem padiahlarndan
bir padiahn gnl vezirine kar bozuldu ve onu veza
retten azleyledi, vezirliini baka bir kiiye verdi_ n
ceki vezire dedi ki, Benden bir yer iste, sana tirnar
olarak vereyim, var onun gelirini ilerine harca, hsm
akrabaola orada otur. Aziedilmi olan vezir dedi ki,
<< Bana marnur ve nimetli yer gerekmez. Eer bana mer
hamet edersen ykk, viran olmu bir kyceiz bala,
bylece ben bir hrka giyeyim , varaym orada oturaym

ykk ky imar edeyim, sana da dua edeyim. Padi.

ah bunu kabul etti, buyurdu ki, Ne kadar ykk ky
istiyorsa bulun verin , ok aradlar, o memlekette bir

109

dnm saban demedik yer bulamadlar, nerede kald

ykk ky bulmak. Geldiler padiaha bulamadk diye
arzettiler. ah sordu, Ykk ky bulunmaz ne yapa
lm ? Aziedilmi olan vezir dedi ki, Ey alemin ah,
ben bitirdim ki kendi vezirliim zamannda harap ky
yoktur. Ama mademki mlknn bekiliini benden al
dn, bari yle bir:ine ver ki ondan da almak istediinde
arttrmam olsa bile, hi deilse eksiitmeden yine b
tn olarak sana geri versin, baki ferman senindir.
ah bu durumu renince bildi ki bu vezir kamil
dir, yeniden vezir edindi, zrn diledi, hilat giydirdi,
hrmetini ncekinden daha da arttrd.
yleyse vezirlikte sen de adil ve yapc olmalsn,
yani gnller yapmalsn, ta ki senin szn hepsinden
stn olsun ve korkusuz bir hayat sresin, Ama eer
kendi yararn iin eri halkn ineitecek olursan bir s
re tahamml ettikten sonra, aresiz kalnca bir ayak
lanma srasnda senin aleyhinde bulunurlar, padiahn
kulana gidince elbette senin elini sipahinin yakasn
dan ksaltsa gere.k, ta ki kendisine el uzatmasnlar ve
onun elini mlkten ksmasnlar. yleyse, dorusu zulm
sen sana etmi olursun, eri halkna deil. Byle bir
iten umduun yarar da hep zarar olur. Gayretin, eri
halkn padiaha iyi gstermek olsun ve padiahn1 iyi
lik etmee yneltmelisin, ta ki eri gnenmi olunca
padiah stn gelir. Nitekim kyde kethda iyi olunca
ky marnur orur ve kyn gelirini yiyen sipahi gle
nir. yleyse lkeyi imar etmee ve ayakta tutmaa a
l, nk mlkn sreklilii eri iledir, erinin srek
lilii de aka iledir ve altnla, aka ve altn da imar edil
mi yerden gelir, memurluk ise doruluk ve insaftan

1 10

elde edilir. Doruluktan ve insaftan ayrlma, her an bu

dncede ol, ta ki vezirliin salam olsun.
Sonra padiahtan yana korkusuz olma. Geri hi
hainliin olmasa da, her an padiahtan korka dur. n
k vezirin baka kullardan daha -ok korkmas gerek
tir, kimin yaknl fazla ise korku onda daha fazla
olur.
Padiah her ne kadar yata kk olsa da sen onu
ocuk olarak dnme, baka kklerden sayma, n-
k padiah ocuklarnn misali, su kularnn misali gi
bidir. yle ki, kaz ve rdek yavrularna yzme ret
mek gerekmez, doar domaz suda yzer, ta ki sudan
ona elem gelmesin . Padiah ocuklar da siyaset ilmini
doar domaz elinde tutarak gelir, mlk dncesinin
denizine decek olursa siyaset yzmesiyle kenara erer.
Hem ok vakit gemeden zaman ona trl trl ey
ler retr, iyi ve kt ne yaptnsa btijn iinden ha
berli olur, eer iyi :yaptysan gzel ama eer kt yap
tysan vezirliin tadn gznden karacaktr. nk
ocuk olan bey ne zamanki yetiti, olgunlat, iki tr
lden hali deildir. Ya akll ya da cahi l olur. Eer
akll olup da her iinden haberli olursa senin hainlii
ne zaten raz olmayacaktr. Ama akll olduu ii n seni
halka kar lekelerneden uygun bir yolla ek elini otur
diye azleder. Eer cahil olursa Tanr korusun seni tr
l trl rezilliklerle madur eder . Belki akll padiah
tan sa kurtulmak mmkndr ama cahil padiahtan
asla sa kurtulamazsn. yleyse padiahn ocukluu.
na aldanp sonunu dn mezl ik etme.
Sonra pr:diah her nereye giderse sen de peinden
ayrlma, ta ki dman larn pad i ah yal nz yakalay p o

lll

frsattan yurarlanarak seni ekiirmesinler, her ne ka

dar szleri yalan olsa da iz brakmadka olmaz.
Ondan sonra gafil olma, her an kendi padiahnn
halinden haberli ol. yle yap ki padiahn kapsnda
olanlar hep senin casusun olsunlar, bylece padiahn
yaknlar ne sylerlerse bilmi olursun. Eer o srada
seninle ilgili bir sz gemise, sen o sz ve onu syle
yenden haberli olursun, cevabn da hazr edersin. Hem
bu yalnz kendi padiahn ya da onun elinin altnda
olan beyler iin deildir. Yakn ya da uzak btn padi
ahlarn ve beyterin hallerine vakf olmalsn. yle ki,
kendi padiahnn dostu ya da dman olsun, kendi
lkesinde bir iim suyu dostluk zerine mi, yoksa d
manlk zerine mi ier bilmelisin, kendi padiahnn
lkesinde casuslar yoluyla nasl heberli isen o padia.
hn lkesinden de yle haberli olmalsn, asl vezirlik
budur. Buna mnasip,

Hikaye: yle iittim ki Fahrddevle halife iken

Sahip Kafi onun veziriydi. Bir kez iki gn divana .
gelmedi, evine de yanna girmesi iin kimseyi sokma
d . Bu hali Fahrddevle renince birini gnderdi Sa
hip Kafi'ye, <<Gnlnn zgnln iittik, bizim de
gnlmz sizinle meguldr . . Eer bir yerden mcmleke
te karkhk varsa bize de bildirin, ta ki o karkhk
tron kurtulmak .iin yararl bir ie girielim. Yok eer
gnllerine bizden yana bir znt eritiyse bildirsin,
ta ki bunun zrn ondan dileyeli m . Sahip bunu ii
tince, dedi ki, Tanr gstermesin bu kulun sultanna
kar zlmesini. Hem sultanmn devletinde memle
ketin dzcri de yerindedir, o ynden hi bir kanklk
yokr . ... ultan m elencesiyle megul olsun , ben kulu-

112

nun zgnl tez geer; hizmetine varnca sebebi arz

olunur.
Sahip Kafi nc - gn padiahn sarayna geldi,
yine nceki halinde, yani karklk gitmi, ferahlk gel
mi. Fahddevle sordu, Ne yzden bir iki gn gnln
meguldu, dnmen neydi? Sahip Kafi dedi ki, in
hakannn yannda benim bir adamm vard, haber gn
dermi, in hakan Kagar beyine bir haber yollam
tr, ne olduunu renemedim, demi. mdi o h.aber ne
olabilir diye endieden iki gn boazmdan lokma in
medi, Hakan, Kagar beyine bir sz sylesin de ben
niin bilmeyeyim diye ok zgndm. Ta ki bugn ulu
Tanr lutfetti, o haberin dorusu renildi, gnlm ra
hatlad.
yleyse bundan belli oldu ki vezir olana bu g
ler gereklidir.
mdi ey oul sen de yredeki beylerin durumun
dan baberli olmahsn ve ne haldedirler anlamalsn.
Her an onlarn halini padiahna anlatmalsn, ta ki sen
de, padiahn da dmandan emin olasnz, dostunuzu
bilesiniz ve dmannz kimdir anlayasnz. Ne zaman
ki sen bu dncede olursan, padiahna yeterliinin
neye ulatn gstermi olursun v merteben ycelir.
Sonra her kime i verirsen, onun miktarn bilerek
ver. Tamal edip 'ehil olmayan birine i gvenme ve
zalime i verme. flas etmi a kiiye de memurluk ver
me. Unk ehil olmayana verirsen baaramaz, mal bo
a gider, zalime verirsen lke yklr, yine zarar, a ola.
na verirsen nce kendini doyurroadka senin iine
nem vermez. Uygun bir kii olunca, kendi ii hazr ol-

113

mutur, artk kendi iiyle megul olmaz, arnele megul

olur, (yani) senin iini tez kayrr. Grmez misin onu
ki bir kii ekin sulamak istese ya da ba, bostan su
lasa, eer o su sald arka nceden su salnm ise,
sonra salnan su ekine, baa ve bostana tez, oyalanma
dan ular, ama ark kuru olursa, nce o ark kendini
suya doyurroadka ekine ve bostana su gitmez. yley
se memurlarn iini de bununla kyaslamak gerek.
Ondan sonra senin hkmnden stn hkm ol
mamssna al kimsenin senin hkmne aykr dav
ranmasn yada bahane bulmasn reva grme. Buna
mnasip,

Hikayet: yle iittim ki, Maverannehir'de bir pa

diahn bir veziri vard, adna Ebulfadl Belami derler
di. Semerkand ehrine bir hakim gndermek istedi,
buyurdu ki, Sehl-i Hucendi'yi arn . Bu Sehil de.
dikleri Hucend ehrinden gelmiti, yahi yazcyd, hem
de vezirin katnda hayli yaknlk bulmutu. Sell-i Hu
cendi 'yi ardlar, gelince Ebulfadl Belami buyurdu
ki,
- Padiahn emrini yazdlar, git Semerkand'a def.
terdar ol, dedi.
Fermann verdiler, sultann hiliitini srtna giydir
diler, git t i Sehil biitn hazrln yapt. G : decei za
man Hoca Ebulfadl'n hizmetine geldi , el pmee. El
pp veda artn yerine getirdikten sonra, durdu, bi
raz konutular, daha sonra halvet szm vardr, dedi,
teki kullar oradan ayrldlar, Sell-i Hucendi dedi ki,
Kulun ite buyurduun yere gidiyonm, orada iimle
urap buynunu icra ederken elbette Hoca hazretlc

F: 8

1 14

ri nden bana buyruklar gelecektir . imdi Hoca hazretle

ri ben kuluna bir n ian buyursun ki gelen buyruklar
dan hangisi tutulacak ve hangisi tutulmayacak o nian.
dan anlayaym. << Hoca Ebulfadl, y i dedin, bilirim ki
sonunu dnrsn. imdi bana mehil ver, ta k ben
de bir iaret dneyim, ondan sonra gidersin. Var,
evinde birka gn otura dur dedi. Sehil evine gittikten
sonra, Sleyman i bni Yahya egani derler bir yazc
vard, hemen onu ardlar, Semerkand'n defterdar
ln ona verdi, oyalanmadan gnderdi. Ama Sehil'e de
haber yollad, bir yl evinden kma rliye. Sehil ister
istemez bir yl evinden kmad. Bir yl sonra yanna
ard, dedi ki,
- Ey Sehl, sen ne zaman grdn, biz iki buyruk
buyurduk ki biri yalan ve biri gerek olsun. Sen onu
bilmez misi{ ki ulular, hkm cihan halkna klla y
rtrler, yol ile deil. Sen bizde ne ahinaka hareket
grdn ki buyruumuz altnda olanlara iki trl buy.
ru k buyuralm, biri ni tutun ve birini tutmayn diyelim.
Bizim buyruumuz birdir, ne ki di ledik huyurduk ve
buvurunca yerine gelmek gerek, hem geldi de. O ki tu
tul mayacak buyruktur, biz onu buvurmayz, nk
kimsc:: den ne korkumuz vard r ve ne kendi i imizi gr .
nekten aciziz, tutul nayacak buyruu acizler buyurur.
Senin bizim hakkmzdr dtn kuku hatl bir fikir.
di . biz de o bat] fikir yznden seni iten hatta! eylc
d i k . ta ki ikircilikle i vnncyesin, bizi m ululuumuzu n
ycelii buyruih m uzun zemesi iledr. vlevsc kimin
cesareti vardr ki buyruumuzla i grmesin .
Tmdi vezirliin asl byle gerektir.
ndi ey oul, sen de iki trl ferman vazmamay:
al , va ni iki trl ferman yazma ki biri utulsun ve

1 15

biri tutulmasn. Byle olursa kimi zaman gerek sanar

lar fermann, kimi zaman da yalan. yleyse yalan ye
re ferman yazmamaya al, ta ki iki buyruklu olmaya
sm. Buyruun bir olunca eer bir memur buyruuna
aykr davranrsa, onu ar cezalandr. ta ki bakas da
ibret alsn ve hkmne uysun. nk sen salnda
kendini ulu ve hkmn geerli klmazsan, yani sen ha .
yatta iken fermann tutulmazsa, ldkten sonra ferma
nnn hkmn kim tutar. Nitekim gemi vezirlerin
fermanyla imdi nasl i grrlerse seninkiyle de yle
grrler. te padiahlarn ve vezirlerin sz ve buy.
ruu ayn olmaldr, yle etkili ki hkm tatan gesin,
ta ki ululuunun hameti ve heybetin yerinde kalsn ve
her iin tez bitsin.
Sonra ok da arap imekle megul olma, istersen
-z i. nk ok arap imekten gaflet doar ve fitne
kopar, veziri araba dkn olmaktan Tanr korusun.
Padiah arapla megul olur, vezir dP. arapla megul
olursa, o mlke tez bozukluk eriir, bu, padiahn ve
vezirin sonuna delildir. imdi vezirlikte, zn de, pa
diahn da dten sakna gr.
tmdi vez ' r olursan ite bu sylediim !!ibi bir ve
zir ol, ta ki iinde tutunasn. Ama eer sipahsalar olur
san , vani eriba olursan, onun da artn verine etir
me n gerektir, ta ki o iten de sana kimse kusur bulma.
sm.

Ktrk Birinci Blm

EidBA$1 OLANLARlN TREStNt BEYAN EDER

Ey oul, eer ksmet olup da dp' eriba olur
san eri halkna iyilik etmek ardnca ol. yle ki hem
sen iyilik et hem de padiahtan iyilik diley . ver. Ama
daima heybeli gster zn, ta ki senden korksunlar
ve utansnlar.
erinin silahn ve s_avata uygun olan iyi b: Imeli
sin. yle ki bir gn sava gnne rastlarsan erinin
sa ve sol koluna sava grm tecrbeli, snanm k1iler gnder ve subalarndan iyi bir: ni, erinin biraz
iyisiyle (birlikte) askerin ardnda, ulatka ileri yerles
rnee gnder, ta ki erinin ard salam olsun. nk as
kerin ard ve arkas n cenahta duran eridir, demi
lerdir, varlk erinin arddr.
Savalacak eri zayf olsa da, sen ona o gzle bak
ma, senden grbz bir eriyle savar gibi hazrlk yap.
Sonra savata, yle, cret gsterip ileri davranma, o
cretin yznden yine kendi erini yele verip helak et
tirirsin. erinin bozulup kamasna sebep olacak kadar
da korkak olma. Ayrca casus gndermekten ve d.
mann halini bilmekten gafil olma, gece ve p:ndz gz .
c karmakta kusur etme.
ki eri kar karya durduu zaman, sava gnn
de kaygl olma, gler yz gster, her an mertesine

118

haberler syle, yle de, <<yaranlar ekinecek ne var

bunlarda, ite u an bunlarn kann dkeriz, byle de.
rnek gerek. Sonra eriyi bir defada ileri iletme, blk
blk yle gnder ki bir blk ardna baknca gelen b
ln niann grp dursun. Ama gnderdiin her b
l ad) adyla gnder, de . ki, " Ey filan, yr gel, ey
fi lan sen de bunun ardnca yr taallukatnla. Ancak,
padiah saldrsna yarar adamlar kendi yanmdan b
rakma, daim seninle birli kte olsunlar.
Scnra iyi sava eden, er aktaran ya da yaralayan,
tutsak getiren, ba getiren ya da yle bir i yapsn ki
herkes beensin, byle bir kiiye iylikler et, rtbesini
arttr, hilat giydir, balar ver, timarna da tirnar ka
t ver. Onu padiah katnda terbiye et, ta ki (padiah)
onu grsn , btn eri halknn savaa kar istei art
sn, frsat bulunca gevek davrarmasn, fetih tez ele
girsin ve ahn ka nda senin de nimetin ve bametin
a rtsn, nk sen bulunmadan dman bassalar, ama
elde edilse sen in hrmetini ve n imetini aalayan ol
maz.
eri ne fethcderse seni n nnde olmasna al , tf
ki ad senin olsun. Ama sen nce davranp savaa gir
me. nk komutan erini n seddidir. eri ok skn
ca komutana o zaman savaa girmek der, (yani) sa
va sras komutan<: gelince erinin vakti dar olmu
olur. Sava sras sana gel i rse, cenge girince, kerrar ol ,
yan i dne dne sava, ferrar olma, yani rkek olma.
Sert vuru, yle k i asla gnlnde kamak niyeti ol
masn. l mee raz ol, kanaa raz olma. Bugn bu
rada lsem gerek, diyerek arp, ta ki sen i yerinden
uzak l a t rmasnlar. nk i)Jii m erini dem e ki i verin-

 19

den ;yramaz. Ama ne zaman k i frsat buldun ve za

ferle dman yendin, ardndan tezcek tuzaa dp
kovalama, dman kovalamann geri dnnde ok
ei tli zarar vardr, halinin ne olacan bilrnee yara
maz, yani o gelecek zarar kendi erinden mi olur, yok
sa dman pusudan m kar, kim ne bilsin. O yzden
ulu beyler dman ardnca kcwalamazlar ve adl kii
leri kovalamaa brakmazlar.
Ondan sonra saldracan zaman bandaki gzle, e
riyle girecein yeri gzlersen, gnlndeki gzle de
kacan yeri gzle, saldrp kalmak hner deildir, ge
ri kmak hnerdir.
Bir szm var, sana slesem gerektir; sakn bu
syleyeceim sz unutmayasn. Bir yerde daha syle
misem de burada yine sylerim , nk gayret ehline
gerekli szdr; mesela sava srasnda iki eri kar
karya dururken , yle rastlasa ki senin durduun yer
yaramaz olsa, yani durmaa uygun olmasa, bir adm
gerinde durmaa uygun iyice bir yer olsa, sakn adm
n geriye atmayasn, sen bir ad:n geri g : dince eri hal
k

yz adm geri gider, kalann bununla kyas et.

Sonra gayret et k i eri halk senin bana and i

sin, yani eri halkna yle iyilik gster ki hepsi seni
candan sevsinler. Hepsine eyer, at, hilat balayamaz
san, bari yedirmekte, arap iirmekte ve tatl dil gs
termekte kusur etme. yle ki bir lokma ekmei ve bir
kadeh arab eri halk ndan avr im e. Yernekten , h i r

1 20

para ekmein yaptn, altn, aka ve hilat yapamaz,

nk adamn adn ekmek arttrr. Eer eri halknn
senden cann saknnamasn istiyorsan , sen de onlar
dan ekmeini saknma.
te beylerbeyilik tresini sana bildirdim. Ama
eer ulu Tanr seni padiahha eritirecek olursa, pa
diahhn artn sakla, gereklerini ve tresini yrin0
e:etir, vallahalem.

Krk kinci Blm

PADAHLIK TRESiNi BEYAN EDER
yle bilmi ol ey oul, eer padiahla ulaacak
olursan padiahlnda haramdan saknc ol. Dindar
lk odur ki elini ve gzn halkn hareminden ve hara
mndan saknasn, yani kimsenin malna ve karsna
haramilikle el uzatma, namuslu ol, namusluluk dini
btnlk niandr.

El uzatmak istediin her ite, nce grn bilgi

ne uydur, sonra o ie el uzat, yani bilgisizlikle i yap
ma, her iin ncesinde aklna b ilgine dan, sonra o i i
yap, nk padiahn sadrazan akl ve bilgidir. Acele
ci olma, yani her ii n zamann bulmadka acele etme,
ama zamann bulunca da sabretme.
Her nereye girmek istersen nce kacan yeri g
zet, yani bir yabanc lkeye girmeyi dilersen nceden
geri dnecein yeri iyice kolaylamadka girme, nce
sonunu gzle, sonra nne bak, ta ki iin sonunu .
rtmeyesin, varlk iin sonudur.
Sonra padiahlara yze glme gerekt ir, her ite
yze glmeyi unutma. Tuttuun ii gnlle salam tut,
el ucu ile tutmay uygun bulma. Her neye nazar eder
sen doru nazar et, ta ki hakikat zaman o gr\in hak
mdr. bat! mdr, seebilesin, nk bir .padiahn g -

1 22

r btn olmazsa her neye baksa gedik ve eksik g

recektir. Akl ve bilgi ile gnl gzn ak tut, ta ki
gittiin yol hak mdr, batl mdr bilirsin. Bundan bel
li oldu ki padiah ak dneeli ve uzak grl ve
sonunu dnen olmaldr.
Sylediin her szde gereklisini syleyici ol, az sy
leyici, az glc ol, ta ki hizmetkarlarn (seni) hafifse
mesinler. Kendini halka aziz gster, yani herkese yz
verip katna yol verme, ta ki eri halkna ve raiyyetin
gzne hor grnmeyesin. Yenilmi olursan kimseden
aman dileyici olma, yenmi olursan ulu Tanrnn hal
kna kar balayc ol, yani yendiini esirgeyici ol,
ama efkatsiz kiilere efkat etme, keremi adet, yani
huy edin. Yalnz heybet gstermedike (keremli) ol
ma, hele kendi vezirine. yJe ki asla kendini vezire
yavahkla gsterme, bir anda kendini vezirin grne
muhta eyleme, vezirin syledii her bir sz, birisi
nin hakknda ya da bir i iin, dinle ama tezcek o sz
le i grme, olsun da grelim de ve ertele. Vezirden
habersiz o haberi aratr, casuslat, gr ki o ile senin
iyiliini ist!r mi, yoksa kendi yarar iin midir? Bunu
rendikten sonra senin gnlne ho gelen cevab ver,
onun gnlne ho gelen cevab verme, ta ki seni kendi
grne grrnl sanmasn.
Sonra hrsza merhamet edip balama, hrsz ba
lamak halkn zararna sebep olmaktr ve kanlnn
da balanmasna sebep olma doru grme, hele bo
yere kan dkm olursa. yle ki eer knnlnn kurtu
luuna ilgi gsterirsen, kanis baiasa bile g ile,
'
kyamet gnnde o kana sen de tutulursun.
\

Kimsenin senin buyruuna hor bir gzle bakmasn uygun grme buyruunu horlayan seni horlam

123

olur, eer byle olursa ne beyliinde hrmet kalr ve

ne alem halknda rahat. nk padiahn alem halk
na rabat buyruu getii iindir, buyruu gemeyince
de o da sipahi gibidir. Padiah da grnte raiyyetin
benzeridir. Ama padiah, sipahi ve raiyyet arasndaki
fark odur ki padiah hakimdir ve onlar mahkum, ha
kim mahkuma hkmn geiremezse arada dzen bo
zulur. ve hrmet kalmaz. Buna masip,
Hikaye: Ey oul yle iittim ki, senin deden Sul
tan Mahmud'un bir memuru vard, ad Eblferac Bsti
idi . Nesa ve Baverd derler iki has vard sultann, on
larn iini tutard. Bir gn bu memur, Eblferac Bs
tl, Nesa dedikleri hasta zengince bir kiiyi gzetti, k
k bir bahane buldu. tuttu o kiiden ok mal ald,
mlkn tuttu, el koydu, kendini de zindana attrd,
varln hep kendi elinin altna ald. O biare bunca
zindanda kaldktan sonra bir hile ile kat, Gazne'ye
vard ve memurdan zulme urad gnlerin hakkn
istedi, sultana ikayet etti. Sultan Mahmud o kiiye bir
ferman verdi. Bu kii ferman ald, Nesa'daki memura
gtrd. Memur ok mal almt , verrnee kyamad ,
Bu kii bir kez daha Gazne'ye ne zaman g.debil ir? di-.
ye dnd ve ahn fermanyla i grmedi. O mazlum
yine Gazne'ye gitti ve Sultan Mahmud'un geecei yol
stnde durdu. Rasiant bu ya, Sultan Mahmud ba ge
.intisinde imi, keyiflenip yalnz olarak b:r iki haseki.
siyle gelirken bu kii, Adalet Nesa memurundan di.
ye bard. Sultan, yine Ferman verin diye buyurua
ca , bu kii,
-

m iinii

Bir kez ferman verdiniz, gtiirdm verdi m, hk

tutmad .

124

Sultan bir sebepten dolay zgnd, fermann ilet

tim, tutmadlar, deyince gnln megul eden o zgn
lk yznden dedi ki,
- Benden ferman vermektir, eer hkmn tut
madysa var bana toprak koy. ( 1 ) O mazlum dedi ki,
- Ey hdavend senin buyruunla i grmedi, ba.
ma topra ben mi koyaym.
Sultan hemen o nkteyi anlad ve dedi ki,
- Yok ey hoca, ben yanldm, hkmm tutulma
ynca toprak benim bama gerek.
O anda buyurdu, iki has kul kotu, Nesa yresin
deki memurlara buyurduum gibi edesiniz diye. yle
yaptlar, o mazlumun kylerini yerlerini ve kalan nesi
varsa alverdiler ve memuru daraacna ekip boynuna
da sultann fermann astlar, tellat arttlar ki kendi
padiahnn buyruunu tutmayann cezas ve lay bu
dur.

Bu hikaye halk arasnda mnteir oldu, yayld, on

dan sonra kimse buyruk gelince i grmemeye cesaret
edemedi. Buna benzeyen bir (hikaye) daha.

Hikaye: yle bilmi ol ey oul, senin dayn mba

rek ve ehit Sultan Mesut ibn Mahmud zamannda . . .
B u Sultan Mesut saltanat tahtnda karar klp oturun
ca, bahadrlk ve erlik erdemini iyi bildi, ama memle
ket ne ile srp gidecektir onu bilemedi, yani gerei
gibi bahadrd ama ileri idare etmesini bilmezdi. (1)

Bana toprak koymak: lm istemek.

125

le ki btn beyliinde gzel cariyelerle elenmeyi al

kanlk haline getirdi, ta ki sonunda o elence ona zehir
oldu. Cann, ban ve mlk o iste uruna hel?a etti,
gece ve gndz bu ile megul olduunu grnce eri
halk ve memurlar bildiler ki bunda beylik kaygs yok,
buyruunu inemek ardnca oldular. Her biri kendi
bana buyruk oldu, sipahiler raiyyete kimseden kork
madan zulmetmee baladlar, lke tedirgin oldu, ada
let datacak kimse olmad iin halkn ileri balan
d. eri halk. ve raiyyet dahi yreklendi, yani Sultan
Mesut'u kimse saymaz oldu. (te bu Sultan Mesut za
mannda) Rbat- Ferave derler bir yer vardr, Gazne
mlknde, orann bir ameldar, bir avrada zulmedip
nesnesini alm. Birgn o avrat Rbat- Ferave'den
Gazne'ye geldi, kendi inihisini Sultan Mesut'a arzeyle
di ve adalet istedi. Sultan Mesut ferman verdi, memu
ra gnderdi. Avrat ferman ald, memura getirdi, o da
fermana itibar etmedi, fermandaki buyruk ile i gr
medi Bu yal bir avrattr bir kez daha Gazne'ye ne
zaman gidebilir. dedi ve gnl rahat oldu. Avrat, za.
vall, yine Gazne'ye geldi, sultann katna kt, adalet
istedi. Sultan ona yine ferman buyurdu . Karck dedi
ki, Ben o ferman ona bir kez ilettim, o fermannzia
i grmedi. Sultan, Benim yapacam fermaJ ver.
mektir, eer fermanmla i grmlerse rie yap
mak gerek? diye sordu. Karck Ne yapacan ben
syleyivereyim. dedi. Sultan, De bakalm tedbir ne.
dir? deyince, karck, Tedbir odur ki beylii hkm
nn getii yere dein edesin, hkmnn gemedii ye
ri elinden brak, hkmn geirebilecek olan bir kim
se tutsun. Hem sen de daima elence gzle, zevkinde
ol. Ulu Tanrnn kullar zulm belasna tutsak olsun
lar, ya sen yarn Tanrya ne cevap vereceksin. dedi .

1 26

Sultan Mesut o karnn sznden ok skld, utan

d, gaflet uykusundan uyand, tez buyurdu o karya
hakkn verdiler ve o ameldar, Rbat kapsnda asver
diler, ondan sonra uyankl gafletten daha ok oldu .
mdi bir padiahn hkm ilinde geerli deilse,
o, padiahla layk deildir. nk nasl kendisiyle ka
lan halk arasnda fark varsa, kendi hkmyle bakala
rnn hkm arasnda da fark gerektir, nk alemin
dzeni, hkmnn gemesi iledir. Hkmn gemesi si
yasetsiz olmaz. yleyse siyaset gstermekte kusur et.
memek gerek, ta ki alemin dzeni bozulmasn.
Sonra sipahiyi raiyyet zerine havale klma, yani
g etmee brakma, ta ki memleketin mamur, ilin en
olsun. erinin iini nasl gzlersen, raiyyetin ifni de
yle gzlernek gereksin. Geri raiyyete eriyle boyun
edirilir, ama eri de raiyyetle kaimdir, nk raiyyet
ten tahl elde edilir, sipahi (onu) harcar. Raiyyetin en
lii ise, yerinde aflaletten olur. mdi adalet d olan d
ncenin gnlne girmesine yol verme ve ulu Tanrnn
kullar zulm derdine urayp sana yardm isteyerek
gelseler sabrllk gsterme, tez adaletle (dertlerin i) iyi
et , onlar sabra grrnl et me.
Ondan sonra askersiz, her an yalnz oturma adet
edinme, ta ki sen eri halkna eri halk da sana vahi
grnmesin. nk sen ne zaman eri halkn grnce
rkersen onlar da seni grmekten yle rkerler. v
leyse soukluk iki yan l olur, hamet bozulur.
Sonra sipahileri ve raiyyeti ho tutmakta kusur et
me, nk bu iki tayfaya kusur edersen dmannn
yararn etmi olursun. vlevse raiyyete adalet, s i pahi-

1 27

lerin ulularn her zaman yemek ve arapla sohbetine

ar, gelsinler, iyilikler et, hilat giydir, baka iyilikler
iin mitvar et, kendini daima onlara scak- gster ki
onlarn da gqnl sana snsn . nk spahilere bu de
diim iyilileri etmezsen gnlden di.imanr olurlar.
yle ki eer o srada :;eni aldatamazlarsa, dmann
bulunduu zaman yolunda canlaryla oynamazlar, bel
ki dmannla dost olup canna kastederler. yleyse
biraz eri halkn gzet biraz da yaknlarn ki beyliin
yara blye hotur.
Ondan sonra padiahlk arabndan sarho olma
maya al, yani beyliim vardr, ne derdim var deyip
marur olma ki bu gaflet niandr. Beyliin alt tr
l sermayesi vardr, saltanatn teeli o alt huyla sa
lam olur. te sen de bu alt trl zellii huy edin
mektc kusur etmemeye al: nce adalet, ikincisi ke
rem, yani vermek, ncs heybet gstermek, dr
dncs meru olmayan ilerden saknmak, beincisi
acelecilii terketmek ve her iin frsatn kollamak, al
tncs ise gerek sylemek . Eer padiah gaflet ara
bndan mest olursa bu huylar onu padiahlk iinde
ayk gsterir.

Sonra yrendeki padiahlarn hareketinden gafil

olma, yani yle gerekti r ki alemin beyleri kendi lke
lerinde ve saraylarnda her ne konudan dem vursa, ya
ni sz sylese, sen o szn kasdna ermelisin ve ama
cn bilmelisin . Buna mnasip,
Hlkayet: Benden nce saltanat tahtna hkmeden,
rahmete ulaan babamdan -Tanrnn rahmeti zerine
olsun- yle iittim ki, Seyistan meliki lnce iki o
lu kald, byne Adudddevle derlerdi , kne

1 28

Fahrddevle, ama beylie Adudddevle geti, Fahrd

devle (bunu) kaldramad, ikisinin arasna dmanlk
dt, baa kamaynca aresiz Fahrddevle byk
kardei Adudddevle'den kat, ban kurtarmak iin.
Hi -bir yere gidip kalamad, ancak benim dedem em
slmaali katna vard, aman diledi. emslmaali ona
aman verdi, artk korkma diye gnln ald, Fahrd
devle'nin katna gelmesiyle nd, ok ho tuttu, ok
iyilikler yapt onun iin. yle ki benim halam, yani
babamn kzkardei Sittnnisa'y ona nikahlad, helal
lie verdi ve onu everdiinde acayip dn yapt, yle
sevindi ki vasfetrnek mmkn deil. nk .emsl
maali, Fahrddevle'nin hsm idi, yle ki benim ana
mm anas Fahrddevle'nin halasyd ve benim babam,
Fahrddevle'nin babas Hoca Hasan Firuzan'n kzn
dandr. Ksacas Adudddevle iitti ki karda, emsl
maali'nin katna varm ve emslmaali onu ho tut-.
mu, evermi, (bu duruma) skld iin eli yollad. El
i emslmaali'nin katna vard ve narneyi sundu. Sz
arasnda eli dedi ki,
- Adudddevle selam eder ve der ki, karndam
Fahrddevle oraya varm. mdi bilirsin, sizinle bizim
aramzda dostluk ve karndalk vardr, birlikte do
mutan ye, yleyse gerektir ki onu tutasn ve bana
gnderesin, ta ki ben de kendi lkernden nereyi istiyor
san sana vereyim, dostluumuz daima yerinde dursun.
Yok eer adm kt olmasn dersen, aka tutup gn
dermeyesin, hemen orada gizlice buyur, au versinler,
bylece hem benim amacm yerine gelsin, hem de senin
adn kt olmasn.
emslmaali bu szleri iitince eliye dedi ki,
- Ey sphanallah, onun gibi bir ulu padiaha ne ge
rekti ki benim gibi bir kiiye byle sz sylesin. Be

1 29

nim onun dedii gibi bir ii ilernem nasl mmkn olur

ki ta kyamete kadar kt adl olaym ve ktlkle an
laym.
Eli,

- Ey Hdavend, dedi, Adudddevle'yi, Emir Ali

iin -Ki Fahrddevledir- terketme, Fahrddevle'yi
Adudddevle'ye ver, nk o senin iin karndandan
daha mfiktir. hem dostlukta da seni domu karn
dandan ye sever, -Sonra yle byle olaym eer
yalan isem diye and iti ve devam etti- beyimin beni
buraya gnderdii gn, sz arasnda, ey filan Tanr bi
lir ki ben emir emslmaali'yi ok severim, dedi. Ta
hatta filan u kadar gn getikten sonra, siz hamama
gitmisiniz, souklukta ayanz kaym dmsnz,
o iitti, zld, dedi ki Meer krk yedi yanda koca
lk erdi ki kuvveti eksiimi olsun diye ok dneeli
oldu o yzden dedi.
Ama elinin bu nkteyle anlatmak istedii oydu ki,
yani bilmi ol benim beyim senin iinden gafil deil(\( ;
her halinden haberlidir. Bu hikayeyi bylece qersin di
ye Adudddevle talim ettirmiti.
Eliden bu sz iitince emslmaali dedi ki, m
r baki olsun, kabul ettik 've gsterdikleri bu efkat
iin minnettar olduk. Ama biz de onun yznden ne
kayglar yediimizi anlatverelim. Geen aydan bu ka
dar gn gemiti, seni buraya gnderdiinden bir gn
nce, gece saraynda filan mecliste, yani oturakta, ya
sofada ya da tabhanede, mselles iti. sarho oldu, fi
lin yerde yatt ve Nutekin Saf' koynuna ald, gece
yars oradan kalkt, avratlar sarayna girdi, dama
F: 9

1 30

kt, cariyelerin dairesinde utu ile bulutu, yani ut

alan cariyesini koynuna ald. Damdan geri inerken
iki ayak merdivenden dt. Ben bunu iittim ok
zldm. kendi kendime dedim k i , meer krk iki ya
nda akl bozulmu olsun, yoksa bir kii krk iki ya
nda padiah olsun da, niin o denli arap isin ki
damdan aa inmek elinden gelmesin, ya da geceya
rs bir dekten bir dee daha nakletsin ki bylesi
bana gelsin.
mdi bundan belli oldu ki eli nkte yapnca, pa
diahm senin halinden gafil deildir diye haber ve
rince bu da eliye kendi padiahndan haber verdi,
yani u demek olur: Ben de sizin halinizden yle ha
berliyim diye bildirdi.
mdi ey oul bu szden amacm odur ki yrende
ki padiahlarn halinden haberdar olmalsn, yle ki
padiahlarn halini bilesin. Elinin altndaki erinin ve
raiyyetinin de halinden haberli olman gerek. nk
' bir padiah kendi ehrinden haberli deilse, baka e
hirlerin haberini de azck bilir. Buna mnasip,

Hikaye: yle bilmi ol ey oul, senin dayn za

mannda, yani Sultan Mesut ibn Sultan Mahmud Gaz
ne'de padiah olunca o devirde ben de Gazne'de idim .
Sultan Mesut bana ok ikram ve sayg gsterdi, ka
tnda bir zaman durdum, kulluk ettim, beni denedi,
grd ki sohbetine lfykm, beni has nedim edind i .
Has nedim odur ki bir a n ahn meclisinden ayrlma
sn, daima hazr olsun, kayp olmasn. te ben de he
an yemesinde, . imesinde hazrdm. Ta ki bir sabah
sabuh imee oturduk iki arasnda spahi lere destur
verdiler, beyler ieri girdiler, hizmet ettiler, yani ah

131
ululadlar ve gittiler. . Ama Hoca Ahmet ibn Hasan
Meymendi, Tanrnn . 'rahmeti zerine olsun, ulu vezir
di, Sultan Mesut onu brakmad gitmesi iin, ikide
birlikte oturdu, imekle megul oldu. Bir zamandan
sonra, meer ehrin nazr olan yazc kapya gelmi,
Ali ibn Rebi adl bir hadm vard ona bir tezkere ver
mi, bunu aha veresin diye. Grdk ki Ali ibn Rebi
o tezkereyi getirdi, ahn eline sundu, sultan kah a
rap ier, kah o tezkereyi okurdu, bir zaman sonra sul
tan buyurdu ki, << Bunu yazann srtna t>e yz aa
vurun, ta ki bir kez daha yazd zaman ksa.ck yaz..
masn, aklamasyla birlikte yazsn. nk bu tezke
reye dn gece Gazne'de on iki bin evde sumak pi..
mi diye yam, ama hangi mahallededir ve kimin
'e'vi:d ir bildirmei. imdi mademki ben mahallesini
ve kimin evinde pitiini bilmeyeyim sumak a ne ka.
dar gerekse olsun bana ne. Hoca Ahmet dedi ki , Sul
tann hayat baki olsun, o yazcnn amac oydu ki tez
kere hafif ve irin olsun . Bu sebeple szn bir anda
syledi, eer ayr ayr aklarsa bir ulu kitap olurdu,
bir gnde okunmazd. nk sumak nien evleri ann
c a , teki evlerde de ne trl a piti ise onu da anmak
gerekirdi. Ama eer sultanm bu kez merhamet edip
a f buyurursa, ben o kiiye tembih edeyim, ta ki artk
hepsini topiayp bir szle ksack yazmasn. Sul tann
bilmedii evin sahibinin adn bilsin ve bildirsin. Her
bir evi ve evin sahibini ayr ayr aklasn ve anlatsn,
apak gstersin. Sultan Mesut, << Bu defa affettim, ge
lecek sefer Hoca Ahmet ibn Hasan'n dedii gibi yaz.
mak gerek. dedi.

mdi ey oul, gerektir ki kendi ilinden, spahilerin

den ve raiyyetinin halinden gafil olmayasn. Hele ken-

132

di vezirinin halinden ki cann ve maln ona emanet

etmisin. Eer vezirinin halinden gafil olursan, cann
dan ve malndan gafil olmu olursun.
Ondan sonra eer yrendeki beylerle dost olmaz
san, yar dman da olma, bsbtn dman ol, yani
gizlice dmanlk etme, aka dman ol. Gcnn
yettii kadar dman olursan bari kendi derecendeki
beylerle gizlice dmanlk etme, ta ki beyliine noksan
olmasn. Buna mnasip,
Hltayet: yle iittim ki skender bir dmimyla
savanaa giderdi, beyleri ona dediler ki, Ya melik,
yle bilmi ol ki bu senin savanaa gittin dma
nn ok gafil kiidir, zerine gece baskn yapp dat
mak gerektir. dediler. skender, 0 kii ki dman
na kar gizlice zafer kazanmak istesin padiahla layk deildir. dedi.

i md i ey oul, sen de padiahhkta ulu iler gzle

mei adet edin . nk padiah btn halktan uludur,
gerektir ki ii de btn ilerden ve sz btn szler
den ulu olsun. yle ki Firavun, Tanrnn laneti zeri
ne olsun, onun gibi ulu szlri sylemese, ulu Tanr
onun sznil kssasnda haber vermezdi, <<Firavun,
qen sizin ulu Tanrnzm,>> (1) dedi. te bu ulu sz y
znden bu ayet okunacaktr ve kyamete dek onun ad
anlacaktr, o szn ulu syledi, ta kyamete dek lanet
ile anlacaktr, sen uygun syle rahmetle anl.
Ondan sonra ahde hilff etme, yani bir eye ant i
sen andn bozma, anda aykr davranmak halka kar

(1)

Ntiziat suresi, Ayet 24

1 33

ayptr, hele padiah olursa. nk halk eer anda ay.

kr davransa, bal kalmasa acizliine delildir, padiah
neden acizdir ki andndan dnsn vesselam.
mdi padiahn tresi ve art budur ki svledim .
Ama yle ki eer rastlayp da bir iin ucuna daha ya.
"
pmak istersen, kyde' kethdalk, ekincilik gibi veya
ehirde baka sahat gibi, her ne sanat renirsen, ge.
rektir ki artn da saklayasn, ta ki iin elinde rev.
nakl olsun , yani uygun olsun ve o sanattan yarar sa
layasn.

Krk nc Blm
EKNCLK VE GERi KALAN SANATlARlN
ARTINI BEYAN EDER
yle bilmi ol ey oul, e;:r ky kethdalyla
megul olursan yani ekin ekmee heves edeFsen, ge.
rektir ki her ekilecek ekinin vaktinden haberdar olma
lsn. Ekmek istedikleri her eyin vaktinin gemesine
izin verme, yle ki vaktinden on gn nce ekersen da
ha iyidir, iki gn sonra ekmekten ise. Daima iftinin
dzeni ve aleti, kzden, sahandan ve demirden hazr
gerektir. kzn iyisini al, iyi besle, yemini bol ver.
yle gerektir ki siide daima bir - iki ift kzn
din yrsn, eer bir kzn sakat olursa, zayflarsa
va da lrse hazr kzn bulunsun, ta ki iin geri kal.
mas n. Her tertibatn da byle . olmaldr ki ekin vakti
gemesin . .
Ekini bir tamam ekince ift srmekten gafil olma,
nadas etmek ardnca ol, ekini otlu yere ek, ak yere
ekme, yani kaln yere ek yufka yere ekme . nk ken
dini rtmeyen bir yerden yatak yorgan elde ederim di
ye umma. Daima yerinin imaryla megul ol, ta ki htt
shndan muradm alasn. te ekinciliin art budur,
eer aklnda tutarsan yararn giirsn.
Geldik . . . eer baka sanatlarn ehlinden birisi olur.
san, yani terzi, kundurac, ipek tccar ya da manifa.

136

turac, bunlardan birisini renip ileyince gerektir ki

eli abuk olasn ve iyi iler ileyesin, halk seni pner
lidir diye sn, bylece iin tamam olursa mterin
ok olur. teki meslektalarndan senin iinin ye ol
masna al. Kazan tamah iin sert davranp mte
riyi karma, ta ki sanatndan rzk yiyebilesin. mdi az
k azanca . kani ol, ta ki halkn al verii hep seninle ol
sun, senden alveri etmeye rabet etsin.
Sat yaparken mteriye kardam, canun, balm,
dostum demekte kusur etme. Gereken alakgnlll
gster, ta ki senin iyiliinden mteri utansn, ko
laylkla alveri etsin, sana yarar dokunsun ve o ho.
nut gitsin. te bu yumuaklkla muamele edersen, b
tn halk senin iine mteri olur, kazancn da artar.
Byle olunca btn sanatarta uraanlar ister istemez
sen.i kskanp haset ederler, hem pazarda sen hepsin
den tannm ve nl olup bilinirsin.
Ama alverite gerek sylemei adet edin, sakn
yalanc olma ve hnerinde sanat pintiliinden perbiz
et, sakn. Kibir ehli de olma, yani sanatn eksik bilen.
ler senden renmek isteseler cimrilik etme, ret, sen
en hnerli 'Jlanlardan da, byklenme, ren:
Ondan sonra avratlarla ve ocuklarla sakn al.
veri etme, bunlardan ok yarar isteme. Eer bir garip
senden birey ?olmak isterse, ondan kar isteme. Eer bir
garip dkn olursa ona yardm et, elinden tut ve layk
olanlar ho tut.
Mlknde oturduun padiaha kar doru ol, hain
olma. Ama o pad i ahn kulluuna, yani ok hizmetin.
de bulunmaya istekli olma. Sipahilerle karp birlikte
oturup kalkmaya heves etme: Ar terazi ve eksik ta

1 37

tutma. Kendi ailene ve ev halkna iki gnll ve iki ke

seli olma, yani birini sevip birini yerne; birine masra
f fazla yapp . birine eksik yapma. Ortak olduun kii.
lere hain olma. Hangi sanat ilersen ile hile yapma,
yle satn aldklar zaman bilene iyisini, bilmeyene
ktsn satma, bilene ve bilmeyene ayn ii ile. Tez
virden, yani kalplktan arnm ol, ta ki sonu iyi ol
sun.
Ondan sonra elinden geli rse dn vermegi gani
met bil, yalan yere ant ime. kiyzl olma, yani hal
kn nnden bir trl, ardndan bir trl syleme.
Alta ve verite kimse ile atma, eer bir yoksul sa.
na borlu . olursa, bilsen iki eli dardr, takaza edip ver
deme. O borlun olan yoksula kar iri szl ve takaza.
c olma, iyi gnll ve yce h immetli ol , ta ki ulu Tan
r senin aldna ve sattna bereket versin.
Her sanatkar bu anlattm gibi olursa, btn halk
arasnda iyilikle ve hnerle yein olur.

mdi o ki bu tayfann artdr, syledim. Bundan

sonra her tayfann civanmertliinden gcmz yettiince beyan edelim.

Krk Drdnc Blm

CVANMERTLK ARTINI BEYAN EDER
Geldik imdi ey oul , ci.v anmertlik etmek istersen
nce civanmertlik nedir bilmek gereksin, asl neden
meydana gelir? yle bilmi ol ki insanda sfat var
dr, civanmertlik ondan meydana gelir ve de yledir
ki btn insanlar o sfatla nrler, ben de bu
sfat yoktur diyebilen bir insan yoktur; kendine tank
hk eder, elbette vardr, der. Ulu Tanr geri bu s
fa't insan vctrdi ama bu sfatl az bulunur. nk
bu s:fat kimde bulunursa o Tanrnn iyi kullarn
dandr.
Geldik . . . o s fat nedir? Birisi akl ve bilgi, ikin
cisi doruluk, ncs erliktir. Herkes bu sfat biz
dt de vardr diye iddia eder, phe yok, yle ki ger
ek gzyle gzetirsen kimse yalan sylemez. nk
hi bir vcut yoktur ki bu sfat olmasn. Elbette her
insanda halince akl, doruluk ve erl ik vardr, ama ta
biatnn kendiliinden ve gnlnn karanlklndan
deme kii bu sfatn gereini grebilemez. nk
gzn kendisi bulank olursa, bu sfatiarn yolu ou
na kapal olur.
Geldik imdi. . . hikmet nedir ki btn insanoulla

r bir dlden iken kimisi kendindeki bu sfatn ger

eini bilsin ve kimisi kukuda kalsn. Hikmet budur

Krk Drdnc Blm

CVANMERTLK ARTINI BEYAN EDER
Geldik imdi ey oul , ci.vanmertlik etmek istersen
nce civanmertlik nedir bilmek gereksin, asl neden
meydana gelir? yle bilmi ol ki insanda sfat var
dr, civanmertlik ondan meydana gelir ve de yledir
ki btn insanlar o sfatla nrler, ben de bu
sfat yoktur diyebilen bir insan yoktur; kendine tank
lk eder, elbette vardr, der. Ulu _Tanr geri bu s
fat insan VClrdi ama bu sfatl az bulunur. nk
bu sfat kimde bulunursa o Tanrnn iyi kullarn
dandr.
Geldik . . . o s fat nedir? Birisi akl ve bilgi, ikin
cisi doruluk, ncs erliktir. Herkes bu sfat biz
dt de vardr diye iddia eder, phe yok, yle ki ger
ek gzyle gzetirsen kimse yalan sylemez. nk
hi bir vcut yoktur ki bu sfat olmasn. Elbette her
insanda halince akl, doruluk ve erlik vardr. ama ta
biatnn kendiliinden ve gnlnn karanlklndan
deme kii bu sfatn gereini grebilemez. nk
gzn kendisi bulank olursa, bu sfatarn yolu ou
na kapal olur.
Geldik imdi. . . hikmet nedir ki btn insanoulla
r bir -dl den iken kimisi kendindeki bu sfatn ger
eini bilsin ve kimisi kukuda kalsn. Hikmet budur

140

ki ulu Tanr halkn vcudunu bir mecmua gibi dz

mtr. Trl trl nesneleri cihanda ayr ayr grr
sn, o, btn ayr ayr grdn trl trl nesneleri
bir bir getirdi insann vcudunda toplad. Ona alem-i
klli ya da alem-i czi dersen doru olur. Grmez mi
sin d dnyada her ne varsa insann vcudunda da var
dr. Mesela illernde tabiatlar var, yani scak, souk, ku
ru ve nem , insanda da var. G_kler vardr alemde, d
ner, insanda da halden hale dnmek vardr. Alemde
encm, yani yldzlar vardr, insan da i k i gz vardr.
Alemde anasr- erbaa vardr, ate, su, hava ve top
rak, insan da da safra, balgam, kan. ve sevda vardr,
ksaca gn gibi, basiret, sfret, heyfla, nefis ve akl,
bunlarn her biri kendi haddinde bir alemdir, ama de
rece ile, terkip ile deil.
te insann yaps, btn bu saylanlardan vcu
dunda toplanp yaratlmtr. Ama ulu Tanr bu topla
nanlarn arasna bentler . eyledi, birbirine balad, ta
k i yine ke_ndi amadka birbirinden ayrlp dalma
sm. yle k i bu evrende de grrsn ki eflak ve tabiat
lar, huy ile deil ama cinsiyetle birbirine baldr, ya.
ni geri cevherleri (zleri) biribirine aykrdr ama kar
st olanlar yle balad ki birbirine, aykrlklar, yani
birbirine dman olduklar belirmez. Nitekim ate ve
su birbirine dmandr, hava ve toprak da. Byle olun
ca ulu Tanr bu drt dman bir yere toplaynca birbirine zarar dokunmasn diye topra ate ile su ara
sna ba olmaya vasta kld.

nk topran tabiat

souktur ve kurud.:. kuruluu ile atee baland, so

ukluu ile suya, yani ate kuruluk grd ve su souk
luk grd. te bu niteliklerle toprak onlarla birleti .

141

Geldik . . . yine bir yandan havay, atele su arasnda

ba kld. yle ki havann tabiat scaktr ve nemdir.
Scakl ile atee meyletti ve nemlilii ile suya. te bu
drt kart dman birbirine cinsiyet gstermekle ula
tlar.
Ama bunlarn sonunda gklere ulamas gerek. Ni
tekim toprak kuruluu ile suya cinsiyet bul du , ulat, su
da soukluu ile topraa ayn ekilde baland ve nem
lilii ile havaya, hava da nemlilii ile suya, scakl ile
atee, ate de hafif olma niteliiyle buhar- esire, yani
ge, gk yldzlara, yldzlar btn yldzlarn ve gk
lerin pad i ah olan gnee, gne arla ulamtr ki
cevheriyet arln ileri gelenidir. te gne zn ula
trd heyulaya. nk gne beinci unsurdur, yani
ate, su, hava ve toprak drt unsurdur, gne bunlarn
cinsinden deildir, nurdandr, onun iin beinci unsur
'
dediler..
Geldik . . . gne heyula ya balad, yani bir nesneye
balad ki, suret yetenei olsun. Heyula surete, suret
nefse baland . Tanrnn fu:z;hyla . Nefis a kla, bu volla
varatlanlarn hepisi baland tabiatlara, tabiatlar ba
land maddeye, madde kuvvete, kuvvet gdaya,- bunla
rn hepsi birbirine zincirleme ulamstr. yle ki ei:!er
tabiatlar gda maddesinden kuvvet bulmasa biribirine
ulatndan tr tez yok olurdu. te bu balar bir
birine gda erimenin sebebi oldu. yle ki vcut gd;
dan. gda maddeden, madde tabjatlardan, tabiatlar gk
ten, gk hevuladan . hevula nefisten, nefis akldan gda
lanr ve kuvvet tutar. Kalann da buna gre kvas et .

142

Geldik imdi bu adn akladklarmzn her biri

n in balbana uydular vardr ki ondan bakasna

uymaz ve baka eyle birlemez. Nitekim karalk ve
aklk, insann teninde tabiatlardan oluur, yani ate,
su, toprak ve havadan oluur. Suret, gzellik, hayat,
yani diriliin sebebi kuvvet ve hareket felekten olutu.
Be trl duyu insann vcudunda hassastr yani du.
yucudur. yle ki dardan vcuda bir ey grne n
ce onlar duyarlar akla haber verirler, akl gnle, g.
nl cana ulatrr, btn becen haberdar olur. te bu
be havass-i cesedani dediimiz biri iitmektir, ikinci
si grmektir, ncs koklamaktr, drdncs tat.
maktr ve beincisi dokunmaktr. Bunun bei de heyu
ladan oluur, yani surete yetenekli nesneden . nk fi.
lozoflarn suretle heyula arasnda ihtilaf vardr. Baz
lar derler ki, heyula ayn zamanda surettir demek
olur. Bazs aratrmtr, hayatta olan her suretin, ya.
ni diri olan suretin heyuHis vardr, lnce suretten ay
rlr, derler. mdi bundan belli oldu ki suret heyuH'mn
vara imi, lnce parlaklnn gitmesinin sebebi
bu imi.
Geldik imdi trl havass-i ruhani vardr, ieri
den duyarlar, duyduklarn saklarlar, aklda tutmak,
dnmek ve hayal kurmak gibi. Bunlarn de ne.
fisten olutu. Ama insan btn bu dediimiz sfatiarn
hepsinden saygn, deerli ve uludur, deme insana
onun madeninden iaret olunmad. O sfatn, yukar.
da sylemitik, yan i kerem erliktir, marifet bilgidir,
ve doruluk ; bunlarn sermayesi akldr, yani bunlar
akldan olutu . Ama bu sfattan marifet, hepsinden
ulu nasipdir. nk marifet, yan i bilgi dedikleri tan-

1 43

rsal alemde akln olgunluuna urayp gelir insann

bedenine. te beden, can ile diridir, can nefis ile diri
dir, nefis akl ile diridir, yle ki bunlar birbirinin va
roluuna delildir. Nitekim hareket eden vcut grr
sen bell i ki can vardr. Konuan canl grrsen elbet
te efsi vardr. Her nefis ki isten;kte grrsn, elbet
te akl vardr. Bunun delili, grmez misin ki delilerin
akl yoktur, nefsinde de istei yoktur.
.
Geldik. . . bu akladklarmzn hepsi, yani kerem,
marifet ve doruluk her bir insanda bulunur. Ama be
den ile can arasha bir illet perde olur, dzenlilikleri
nin ba bozulur, gever, bedene candan istedii ey
erimez. Nitekim hareket ve kuvvet nefisten, ar can
llk ve alaklk suretten, nefis ile can arasna perde
olur, art k nefisten cana tamam madde hasl olmaz,
vani o be trl duyudan -iitmek, grmek , tatmak ,
koklamak ve dokunmaktr- cana hibir zevk hasl ol.
maz. Her k imin nefsi ve akl arasnda bilgisizlik karan
l perde olursa asla aklndan nefsine madde erismez,
vani dnme, tedbir, kiilik ve doruluk onun nefsin
den gelmez. te dorusu hi k imse voktur ki onda m
rife t , kiilik ve doruluk olmasn , ama ne zaman k i ulu
Tanrnn kendinden yana gelen marifet yolunu k ii can
vzne bal gsterirse, byle birisi o iic sfat icin iddia
gsterir ama mfna gsteremez, dnyada o kiilik da.
yasn etmeven hi kimse bulamazsn . Ama sen gavret
et, ta ki bakalar gibi olmayasn, manasz iddiada bu
lunmavasn. Tanrsal alemden ;!elip canndan vr na p.
cnce marifet volunu ak tutas n , sormak ile. bilmek
ile ta k i sana iddiasz mfna hasl ol sun.
Ondan sonra bilmi ol ki filozoflar kendi akllarv
la bilgiyle bir suret dzenlediler. ama maddi dei l , s{)z.

144

le tasarladlar, bir insan gibi ki bedeni civanrnertlik

ten yani rnrvvetten, can doruluktan, duyular bil
giden ve iinde manas arlktan olsun. Geldik imdi,
bu sureti byle oluturunca, dndler yine onu halka
baladlar, blk blk letirdiler, bir blne o
suretin bedeni nasip oldu ancak, bir blne bedeni
ve can nasip oldu, bir blne beden, can ve duyu
nasip oldu, bir blne de beden, can, duyu ve rnana
nasip oldu. Nasiplerine beden den blk ayyarlar, si
pahiler, ve pazarclardr, bazlar onlara civannert di
ye ad koydular. Beden ve can nasip olan blk onlar
dr ki dtaki rnarifetten haberdar oldular, eriate uyan
sffi derviler gibi, bazlar onlara dindar ve zahit diye
ad koydular. Beden, can ve duyu nasip olan blk bil
gelerdir, errnilerdir, yani velilerdir, bazlar onlara
alimler ve ulular diye ad koydular. Beden, can, duyu
ve rnana nasip olan blk ruhanilerdir, meleklerden
ve insann toplamndan gnderilmi peygmberlerdir,
bunlar sekinlerdir.
Geldik imdi onlara ki civanmertlik nasip oldu, ci
vanmertliin asl nedir bilsinler. nk civanrnertliin
asl n esnedir: Biri odur ki yapabilecein bir ie sva
kolunu, yani bir sz ki syleyesin, yerine getirrnet.isin.
kincisi gerekten baka sz sylemeyesin, uuncusu
her ite sabr adet edinesin. nk civanmertlikle ilgili
her sfat bu tendir. mdi eer o sfattan bakas.
n farkedemezsen, ben kolayca syleyivereyim. nk
civanmertliin sfat ok trldr. Ama civanmertlie
ulaan her sfat, bu sfatn altnda .gizlidir. Eer se
nin iin o perdeyi kaldrmak zorsa ben bu sfatn
eczasn, her tayfa arasnda naslsa ve civanmertlikle.

145

rinin derecesi, ls ne ise aklayaym, ta ki sen de

bilmi olasn.

Sakn msriflerden olmayasn, nk maln, sz

n ve fiilini tutumsuz harcayanlar iki blktr: Birisi
yerine harcar, eli ak olur, birisi yerine harcamaz ad
msrif olur. yle ki eger civanmrt bir aka verirse ma
demki yerine vrir, cmerttir derler. Msrif bin aka
verse mademki yerine dmez, tpk a kiiye su ver
mi gibi, ite onun gibisine msrif derler. Szde ve fiil
de de bunun gibi.
Geldik imdi ayyarlar arasnda civanmertlik odur
ki onda bir nice hnerler olsun. Bir hner odur ki gs
terili ve merte olsun, her ite sabrl olsun, verdii
szde gerek olsun, namuslu olsun, gnl ar olsun,
kendi yarar iin kimsenin zararn istemesin, belki
dostlarnn yarar iin kendinin zararn uygun grsn.
Esirler zeri ne tecavz edip el uzatmasn, yoksul kii
lere yardm etsin. Bir mazlfma g eyleyen bir zalimi
grrse zulmetmeye brakmasn, engellesin. Kendi de
doru olsun, sz nasl doruysa. Kendi kazanen ve
masrafn helalden etsin. Avratlarn szn etmekten
utansn. Belay kendine rahat bilsin.
te civanmertliin dallar bunlardr, ama doru
sunu istersen, bazgeti, yani gelip duracak yeri o nce
ki sfattr, yukarda mtm, yani kerem, sabr
ve doruluk. Ama hepsinden iyisi doruluktur. Buna
mnasip,

Hikaye: yle derler ki bir gn Kuhistan'da bir

yerde ayyarlar toplanp oturmulard. Bir kii bunlarn
meclisine girip geldi : Ona sordular, Kimsin? dedi ki,
F : 10

146

Eliyim, Merv ehrinin ayyarlarndan geldim, size se

Him ederler ve derler ki iki mesele sqrarz sizden, eer
iyi cevap verirseniz, yani makbul olsun, biz razyz si
zin hizmetkarnz olmaya, eer iyi cevap vermezseniz
kabul edin bizim ululuumuzu. Bunlar, Syle sorunu
iitelim . dediler. O kii dedi ki, lk soru budur ki s
leyin, civanmertlik nedir? kinci soru budur ki bir yer
de otururken bir sulu ya da susu; kii gelse gese,
ardnca bir kii daha gelse, elinde bir yaln kl, o n
ce geenin can.na kasdetmi, onu ldrmek ister olsa,
yolda oturan bir ayyarn yanma ulap, u sFatl bir ki
i buradan geti mi deyip sorsa ona nasl cevap vermek
gerektir? Elbete imdi geti derse koulam olur, gr
medim derse yalan sylemi olur. Yalan ve koulama
ikisi de ayyarlara uygun dmez yleyse nasl cevap
vermek gerektir ki koulamasn ve yalan sylemesin.
Kuhistan ayyarlar bu meseleleri iitince birbirlerine
baktlar. Sonunda topluluun arasnda bir er vard,
adna Faz ibn Bsti-i Hemedani derlerdi, o dedi ki,
Ben cevap vereyim. Merv'den gelen, << Buyurun. de
di. Fazl- Hemedani, <<Civanmertliin asl sabr ve
doruluktur, ded i , <<Ama o yolda oturan ayyardan ha
ber sorunca cevab budur ki oturduu yerden bir iki
adm ileri varsn, desin ki ben buraya geleli beri kim
seni n getiini grmedi m , ta ki hem koulamam ol
sun ve hem de yalan sylememi olsun. Merv'den ge
lenin kendisi Merv ayyarlarnn ulusu imi. cevab be
endi, hemen Kuhistan ayyarlarna ba indirdi, tabi ol
du ve gitti.
mdi ey oul, bu dediim szlerden bir ey anla
dnsa tamam bilirsin ki civanmertlik ne mene bir ey
d i r.

1 47

Geldik imdi, bu akladmz civanmertlik ayyar.

larn sfatdr, sipahiler de ayn ayyarlarn tresinde ol
mak gerek, art budur. nk tam bir sipahi olan si
pahi, ayyarlnda tamam olan ayyar gibidir, belki si
pahinin daha iyi olmas gerektir. Geri ayyarla sipahi
arasnda azck ayrlk vardr ama iyilik gstermek, ko
nuk arlamak, cmertlik yapmak, haktanrlk, ar ve
gzel elbise giyrnek gerektir ki sipahide daha fazla ol
sun. Sipahilerle ayyarlar arasndaki ayrlk dediimiz
budur ki avrat sevmek, kendisine bakmak, kul sevmek
ve ululanmak spahilerde hnerdir, ayyarlarda ayptr.
mdi spahilerin ve ayyarlarn civanmertlii budur,
anlnttm. Ama pazarclarn civanmertliinin artn sa
natkarlar blmnde beyan ettimdi, tekrar gerekmez.
te bunlar o kimselerdir ki filozoflarn kurduu su.
retten nasipleri bedendi.
mdi geldik nasiplerine ten ve candan pay den
ble; demitik ki (bunlar) din ve takva ehli, sffiler,
eriate uyan dervierdir. Halk onlara marifet sahibi
ve zahit der. Bu tayfann civanmertlii, nce andmz
blkten fazladr. nk onlarn beden idi, bunlarn
ten ve can ve doruluktur, doruluk bunlarda fazladr.
Geldik imdi bunlarn civanmertlii odur ki ibade
tine gre konusun, yaamas da zahidane olsun ve s.
lam dinini savunanlardan olsun, hem de riyadan uzak
olsun. Asla kzmasn, yalnz din muhaliflerine fkelen
sin. Halka dindarlk satmak iin halkn perdesini yrt.
masn. Kimseye ant imekten ekinmeyecekleri ve bo
anmaktan korkmayacaklar bir fetva retmesin, ama
dine yararl fetvalar halka sylemekte cimrilik etme-

148

sin. Eer bir biarenin bana bir hata gelse, dernan

onun katnda olsa, are klmakta nekeslik etmesin.
lmi tamahsz retsin, dinini dnyaya satmasn
ve kendi ibadetini halka arzetmesin, ama iyi adla halk
arasnda nlenirse revadr. Tanr buyruundan km
olan bu fiiliyle knamasn, hele halk arasnda. Eer
bir kimseyi knarsa dinsizlii iin bari halk arasnda
knamasn . Asla bir kimsenin ldrlmesine kalkrna
sn, yani elbette ben bunu ldrtrro deyip cret gs.
termesin. lm gerektiren bir sebep olsa da lmne
fetva vermesin. nk btn fetvalarda bir yanllk
olursa geri evirmek mmkndr ama kan fetvasnda
hata edip yanl fetva verirse -bundan Tanr koru
sun- onun aresi yoktur.
Ayrca kendi mezhebine ballndan dolay baka
mezhepten olanlara kafirdir demesin, kafirdir demek
dini bakadr demektir, mezhebi bakadr demek deil
dir. Hakka yak n olan bilmedii bir ilimin varln iit
se, inkar etmesin, nk kendinin bilmedii eyin dai
ma kfr olmas art deildir. Avan gnaha tevik et
mesin, hem de ulu Tanrnn rahmetinden mahrum kl
masn, yani gnahkarlar kah azap vardr diye korkut
"un kah rahmet vardr diye umutlandrsn. te bu b
lmde mftlerin sfatnn ve civanmertliklerinin ne ol
duunu syledim.
Ama sufilerin edebinin ve kiiliinin artn bizden
nceki statlar anmlardr, hele stadm imam Ebu
Kasm Kueyri (R.A.) Edeb'r-Resail adl bir kitap
yazmtr ve orada sufilerin yaaynn artlarn anlat
m tr. eyh Ebu'l-Hasan. Makdisi (R.A.) Ki tab-i Be-

149

yan's-Suffa'da: eyh Ebu Mansur Dmki, Azarne

t'l-lah'da; eyh Ali Tevhidi, Kitab'l-Beyan fi Ke
f'l-lyan adl kitaplarda anrnlardr. Ben de anlatr.
dm ama baaramam. Bunlarn halinden haber verrnek
iin hali ar olmak gerek. Ama dtaki hallerinin kimi
usullerini aklayaym, sana t olsun diye, bundan
amacm senin iyiliini isternerndir, sen ister iyi ol ister
kt, ben sen gafletten uyandrmak artn yerine geti
reyirn de eer bir zaman sufilerle rastlap, grp
sohbet edecek olursan ne sen onlara irkin grnesin
ne onlar sana. Onlarn da civanrnertlikleri nedir akla
yvereyim, nk bunlarn yaaylarnda ektii zah
meti hi bir tayfa ekrnez, baka tayfa bunlarn ulu
Tanrya gittii hrmetle gitmez, buna ramen kendile
rini btn halktan aa grrler.
yle iittim ki dnyada sufilik perdesini ilk aan
zeyr Peygamberdi. Yani o zamana kadar zeyr Pey.
gamberden daha ar yaayh hi kimse kmamt,
yle ki olgunluunda ar yaaylln gren yahudi
ler-Tanrnn laneti zerlerine olsun- uzeyr Tanr
. nn oludur derler. Sbhanallah ernma . yaseffn, (1)
yani ulu Tanr mnezzehtir yahudilerin sandklarndan.
imdi bununla kyaslamak gerek, sufilerin yaay na
'il yaaytr.
Yine yle iittim ki Peygamberimiz zamannda as
bab-i suffa on iki kiiydi. Bunlar yamal hrka giymi
sufiler ve hayat ehli dervilerdi, Hz. Resul-sallallah
aleyhi-ve-sellem- onlarn katna yalnz bana gi-

(1 )

En 'am suresi. Ayet 100.

so

derdi, yanlarnda ok otururdu ve onlar ok severdi.

te bu tayfann yolunun sarphna_ sebep budur ve
civanmertlii baka tayfann civanmertliinden daha
oktur.
Geldik imdi bu tayfann edebi civarimertlii iki
trldr: Birisi sekin sffi dervilerin ve birisi mu
hiplerin. kisini de beyan edelim.
Geldik imdi dervilik nedir; Tam dervilik odur ki
dnyasndan gemi olsun, yani dnyayla ilgili hi bir
eyi olmasn, ta ki korkudan uzak olsun. Buna mna
sip,

Hikayet: yle iittim ki iki sffi dervi sefer etti

ler, bir yola dp giderlerdi. Birisi yoksul, bir pulu
yok, ama tekinde be altn vard. Parasz dervi yolda
giderdi, hi kimseden ekinmezdi, ama be altn olan
dervi korkudan uzak deil. Sonunda bir kuyu azna
geldiler, ok korkulu bir yerdi, yoksul dervi kuyudan
su iti ve ii rahat, kaygdan uzak yatt. Ama be altn
olan derviin, harami korkusundan gzne uyku gir
mezdi, Ne yapaym, ne yapaym diye abalard, bu
nun abalamasn yoksul dervi iitti, Hey dost, sana
ne oldu. diye seslendi. O da dedi ki. Yanmda be al
tn var, buras korkulu bir yerdir, sen paraszsn rahat
a yatarsn, ben ise harami gelir bu be altn alr di
ve endisede n vatamam. Parasz olan dervi, Altnm
bana ver. dedi, Ta ki ben seni endieden kurtaraym,
bir are bulaym ki emin olasn. Be altn olan der
vi altnlarn parasz dervie verdi, o da ald ve he
men altnlar kuyuya att ve dedi ki, << Ne yapavm de.
nek ten kurtul dun , var imdi rahat uvu . ded i .

s
Nitekim demilerdir ki parasz olan tun kalenin
iindedir.
mdi u zaten malumdur, btn eyhler ittifakla
yle demilerdir: Sufilik gerekte nesnedir, teslim,
tecrid, tasdik, yani hakka boyun emek, hak yolunda
yoksul olmak ve haktan yana sz alsa dorulamak.
Dervi olann nce teslimi meslek edinnesi gere.
kir, yani o dervi neden benden daha iyidir yaayta
diye kskanmasn, ama niin benden daha iyi yaamaz
diye kskanrsa doru olur. Kt niyeti ve benlii elin
den braksn, bak dorulua ve yoksullua olsun,
hi bir eye ikilik gzyle bakmasn, rk sanlardan
umudunu kessin, her neye bakarsa gerek gzyle bak
sm, nk gerek gzyle bakmak ikilik perdesini yrt
maktr.
Sonra doruluu sanat edinsin, yle bilmi olsun
ki kii ayan dorulukla su zerine hasarsa su aya.
nn altnda yer gibi kaskat kesilir.
imdi ey oul, eer birisi sana evliyalarn kerame.
tinden sz ederse, akldan uzak olsa da inkar etme,
inan, ta ki doru kiilerden olursun. Doruluk, kiinin
aklla ve uramayla eserini gnlnde tutabiiecei bir
nesne deildir, meer ulu Tanr bir kuluna balasn,
gnlnde doruluu elesin. te dervi odur ki her e.
ve doruluk gzyle baksn, hayvanl i edinmesin,
iini ve dn kirletmesin.
Gnln tevhid (birlik) fikrinden uzak tutmasn,
ama daima dnmesin, arada srada dnmeyi brak.
sn, ta ki fikir ateinde yanmas.n, nk tarikat s:hip.

152

leri tefekkr yani dneeye atetir, demiler, onun

suyu tesellidir, yani bir eyle megul olup dnceden
uzak olmaktr, sema gibi, raks gibi, bunlar teselli veri
cidir. yle ki eer dervi arada srada sema' yapmak
istemezse daima dnce atei iinde yanp tutuur.
Ama tevhid (birlik) fikri olmayan kimse iin sema vur
mak mmkn deildir, uygun olmaz, nk gnlnde
tevhid fikri olmayp da sema vurann gnlnn karan
l ok olur. yle ki Ahi eyh Ferec Zengani, kendini
tevhid fikrinden biraz uzak grd, mrnn sonuna
doru kendine sema vurma yasaklad ve dedi ki, Jie
ma sudur; su atein olduu yere gerektir, suyu yine su
zerine dkmek bilgisizlik ve karanlk getirir. Ayrca
elli kii bir yere toplansa birisinde dnce atei olsa
krk dokuzunda olmasa, bu birisinin dneeye dayan
mas yedir, tekilerden doruluk istemekten.
Eer bir derviin iinde nefsani edep ve ruhani
marifet yoksa, gerektir ki bari dnda edep olsun, ta
ki d ve i, ikisinden biri bari ssl olsun. Dervi na.
maz ehl i , ibadete dkn ve dili bal olmaldr, kim
seye zahmeti dokunmamaldr.
Eer Tanr buyruundan kmsa bunu saklasn,
halka belli etmesin, ibadetini ise ak yapsn. Vcudu
nu ve elbisesini temiz tutsun. Sefer ve hazar ( 1 ) eyas
yannda olsun asa, ibrik, seccade, tarak, ine, Yt!lpaze
ve torba gibi, derviin sefer eyalar bunlardr. Daima
giyeceini kendi diksin ve kendi ykasn, kimseye muh-

(1)

Yolculuk

evde (bir yerde) oturma.

1 53

ta olmasn, ama. giyecek ykamakta ve dikmekte yol

dalarna yardm etsin.
Daima sefere kna sevsin ve sefere yoldasz
gitmesin, konaklani yalnz konmasn, nk yalnzlk
tan afet kopar. Tekkeye varnca birisinin hayrm boz
masn, halktan birisi yanna gelmek isterse menetme
sin, ayakkabsn karmak isterse nce sol ayakkab
sn karsn, giyerken nce sa ayakkabsn giysin
Halk arasnda kuanp yrmesin, kuan boynuna
brakp yrsn. Cemaat nerede yer gsterirse orada
otursun, baka yere gemesin, oturduktan sonra ma.
kam sahibinden destur dilesin ve makam selamlamak
iin iki rekat namaz klsn. Sohbeti daima iyilerle ol.
sun, halk kukuya drecek kimselerden saknsn, ya
ni kt avrat ve olan sohbetinden, hele halvette olur.
sa.
Bir tekkede ok elenmesin, ta ki aziz olsun, zorl a
kimsenin sohbetine talip olmasn, kendi hrmetini ucuz
tutmasn. Ne yaparsa cemaatn katnda yapsn, eer
cemaat onun bir iini inkar ederse, yalan da olsa eki
mes i n , tvbe etsin, onlar honut edinceye kadar.

Birisinin azck suunu bytmesin, ar su say.

inasn, ta ki onun da suunu bytmesinler. Daima see
cadesinin stnden ayrl masn , eer avrhrsa az ayrl.
sm.
Givsisini karrsa ya da giyerse vanndaki dervi
l erden izin i stesin, sonra karsn ya da giysin . Secca.
denin stne bada kurup ya da yaslanp oturmasn.
Yalnz bana yiyecek yemesin, bir badem olsa da
irkindir derler. Bir cemaat arasnda oturursa ok ko-

154

numasn, kimsenin brkasn yrtmasn ve yemekte

kassamlk etmesin, yani ortaya yiyecek gelse, kalk her
birine bir para letir derlerse elimden gelmez desin,
ferah olsun, nk hrka yrtmann ve yemek letir
menin artlar vardr, yerine getirirsen hnerdir, yani
brkasn yrtarsan daha iyisini dikivermek gerek, ye
mek letirirsen kendi payn onlarn paynn zerine
fazladan koymak gerek, sonra dervilerin eline su dk
mei ganimet grmek gerek.
Kimsenin brkasn ya da seecadesini altna alma
sn, kimsenin yerine geip oturmasn. eyhler konu
urken, o srada kalkp gitmesin ve konumasn. Yok
yere sema oynamasn, semada ardn eyhe dnmesin.
Eer bir dervi ona hrka verirse alnam demesin, bir
ey daha ekiesin sahibine versin. Eer bir dervi onun
brkasn dikiverirse ya da ykarsa, onun bu yaptnn
zrn dilemeden bir kez daha dikmesi iin ya da y
kamas iin vermesin .

Kendi insaf versin, kimseden insaf almasn. sfa

han dervilerinden olmasn, onlar insaf alrlar vermez
ler, Horasan dervileri hem insaf alrlar, hem verirler,
Taberistan dervileri ne alrlar ne verirler, Fars der
vileri bakasna insaf verirler kendileri almazlar, ite
dervilik budur. yle iittim ki Fars'ta bir dervi k
m, Sffilik genlikte gerei gibi zahmet ekip yal
lk demini rahat gei rmektir. demi.
Geldik yiyesi zaman dervilerin yanndan kayboL
masn, ta ki onu beklemesinler, yemek zaman gelince
cemaatten nce yiyesiye el uzatmasn, cemaatten nce
de elini yiyesiden ekmesi ve cemaattan izin almadan

1 55

payn kimseye balamasn. Ola ki gnl yiyesi kabul

etmesin, sofraya gelmeden nce zr dilesin, yoksa ye
mem demesin. Nafile orucuna niyetli olup da nne
sofra gelirse orucunu belli etmesin.
Taharetlenirse, iyi kt temizlenmesin, knsn,
kendini pislikten temizlesin, sonra taharetlensin . Ab
dest alrsa kah Harzemi, kah Iraki abdest almas, yani
kah Hanefi mezhebine gre, kah afii mezhebine gre
abdest almasn, bir mezhebi sesin.
te sffilerin civanmertliklerinin art budur, ak
ladm.
Muhiplerin art odur ki sffilerin ilerini inkar et.
mesin, ayplarn hner yerine grsn, iyi iler iin
krler etsin, kt ileri iin keret bulmak ardnca ol.
sun. Sffiler brkalarn aa koyariarsa o da koysun,
eer iret iin sffilik hrkasndan vaz geerlerse, kendi
dilek etsin onlardan satn alsn. Yok eer halkn serze
niinden usanrsa, nem vermesin, tnmasn, ta ki yine
kendileri kendilerini dzeltirler.
Sufiler arasnda Tanrnn vekili olmasn, yani na
maz vakti olunca kalkn namaz klalm demesin, onlar
ibadetten ve dinden uzaktrlar, gerek grmezler. S(fi
lerin arasndayken ok glmesin, eki yzl de olma
su, eki yzllere ayakkabdr demiler, papuca ben
zetmilerdir.
Eer bir ara eline tatlca bir ey geerse onlarn
katna iletsin ve desin ki mazur grn her ne kadar
az ise de eli bo gelmei irkiN buldum, zellikle helva
sffilere layktr, bu szmn delili u Farsa iki beyit
iirdir:

156

(Trke eviri)

Ben s(ifiyi gr ki nice eydadr

Sen huri in ki bsn-I bi-hemtadr
Helva gibidir La'l-i lebin siifiye sun
Kim sOfilere derhast olan helvadr.
mdi muhiplerin de art budur, akladm.
Bu kez geldik o ble ki onlara (filozoflarn dz
d) suretten beden, can ve duyu dedi, yani civan
mertlik, doruluk ve bilgi nasip oldu, onlar peygam
berlerdir. nk bu sfat kimde olursa elbette pey
gamber olsa gerek, ya vasi ya da filozof olsa gerek,
hem bedenden, hem can hnerinden haberdar olur. Be.
den hneri doruluk ve marifet; can hneri ilim, (yani)
bilgi bilmektir. Eer sana bu dediim anlalmaz ge
lirse, yani marifet demiken bilgi dediin de nedir, der.
sen; ben derim ki marifet bili demek olur, bilgi ilim
demek olur. Bir de marifet budur ki bilii grnce ne
deerdedir bilirsin, ilim odur ki yabancy ve bilii g
rnce deeri nedir bilirsin. yleyse her birinin merte
besi iyi midir kt mdr bilirsin.
mdi yle bilmi ol ki btn ilim drt eittir,
eyiyye, keyfiyye, limmiyye ve kemmiyye, yani nelik,
nicelik, niinlik ve sayda kalk.
Geldik imdi, nesin deyince dersin ki insanm, bana
yararl ve zararl olacak eyi grnce bilirim, buna ma
rifet derler, hayvan da insanla bu marifette ortaktr.
nk o da kendinin yemini, yavrusunu ve yarar ve
zarar dokunacak eyi bilir. Ama insann ilmi hayvan.
dan artk olunca her eyin niteliini bildi , oysa hayva-

1 57

n grmez msn ki zararl yeri bilir ama ne olduunu

insan gibi aratramaz. Mesela bir hayvann her gece
yem yedii alrma kor dksen, hayvan ban uzatp
o atein scakln hissetmedike zarar dokuoacan
bilmez. te bundan belli oldu ki ilim marifetten ar
tktr.
Her kimde ilim taml olursa peygamber olsa ge
rek, peygamberin bizim zerimize olan stnl na
slsa, bizim de hayvaniara stnlmz yledir, in
sanlarn derecesinde peygamberlerden ulu dereceli yok
tur, imdi bu da belli oldu.
Geldik o ble ki onlara beden, can, duyu ve ma
na dedi, bunlar peygamberlerden bakas deildir; ar
lktan uzak olan bunlarn sfatn aklayamaz, nk
tasarianacak ey deildir, tasarianacak eylerden onlar
stndr ve Tanrya eilim gsterince kendi kendisine
yolda deil, kendi kendisiyle yalnzdr, hem Tanrdan
yana bunlar dahildir, bunlardan yana o dahil degildir,
yani bunlar onda aktr, o bunlarda gizlidir, bunlar
ondandr, ama o bunlardan deildir, bunlarn zat onun
sfatndan ayrlmaz, birlemitir, yleyse bunlarn kas
d garazszdr ve talepsiz. O bunlarla her an birlikte
olur ve bunlar ayrlk korkusundan uzak olurlar, lm
szlkleri lmde olur ve lmleri sonsuz hayat olur.
Sfatlar temizdir ve gzleri grmeden gz-gze bakar,
Tanrnn yzn grrler.
mdi ey oul, hangi sfatta olursan olasn nn
gzetici , yani ileriyi gren olmaya al, civanmertlikle
karde olup iyi ad elde et, ta ki alem halknn sekin
lerinden olasn Arkada olduun her tayfaya kar g-

158

venilir ol, hain olma, gzn, elini ve dilini haram gz

lemekten, harama el uzatmaktan ve yalan sylemekten
bal tut. Evinin kapsn, sofrann ban ve kesenin
azn dostuna ve dmanna ak tut. Senin civan
mertliine gvenen bir kii ulu dmann olsa da ma
lemki zn sana teslim etti, sen de onun iin canla
bala al, nce yapt dmanln intikamn alna
a urama, nk civanmertlik artnda yoktur.
i mdi bilmi ol ki bu konuda yz yl anlatsan da
sz uzar, yine de civanmertlik btnyle aklanamaz,
bir iki szle zetleyeyim.
yle bilmi ol, civanmertlik odur ki seninki sende
olsun, halknki halkta. Ayrca halktan tamaln kes,
kendi maln halktan esirgeme. Eer halka iyilik ede
mezsen bari ktlk de etme, hem dnyan artsn, hem
de ahiretin .

mi

Sonra bu kitapta bir ok yerde kendi dnceleri

syledim, yine syleyeyim.

i mdi ey oul, eer zgr olan bedeninin kimseye

kul olmasn istemiyorsan, tamalm gnlne girmesine
yol verme, yle bilmi ol ki insanlarn hepsi bir efen
dinin kullardr ve bir kiinin torunlardr. B irisinin
tekisinden eksik olmas tamh yzndendir, nk
biri tekine muhta olur. Elindekiyle yetinen cihann
zenginidir, gayet eksikli olan da cihanda tamal ehlidir,
sebebi tamaltr nk kiiyi kendinden aa kiiye
kul eyler. Buna mnasip,

Hikayet: yle iittim ki eyh ibli, Tanrnn rab

neti zerine olsun , bir mescide girdi, iki rekH nafile

1 59
namaz klmak iin. Meer mescidde mektep olanck
lar vard , kuluk zamanyd. ki ocuk eyhe yakn
oturuyorlard, biri zenginin oluydu, br yoksulun.
Zengin olunun torbasnda bir para helva vard, yok
suJun olunun torbasnda da bir para kuru ekmek.
Zenginin olu helvay yerdi, yoksulun olu ondan bir
para helva istedi, teki dedi ki, Eer bir paa belva
vermt:mi istiyorsan, benim itceizim ol. Yoksulun o
lu, nceizin oldum. dedi . Bunun zerine zenginin
olu, Hadi imdi it gibi r, sana helva vereyim. dedi .
Yoksulun olu it gibi rd, o bir para helva verdi; bu
nun zerine karlk olarak biri it gibi rr, br bir
para helva verir, eyh onlar gzler ve alard. Mrit
leri dediler ki, Ne oldu ki alyorsun ya eyh? eyh,
Grmez misin ki tamah insana neyler. Eer o kendi
kuru ekmeiyle yetinseydi insanken it olur muydu ?
dedi .
mdi eer zahitsen ya fask ol ya da kanaatkar, ta
ki cihanda ululuk makamnda olursun.
Geldik imdi ey oul , byle bilmi ol ki ben bu ki
tapta gcmn yettiince sana her konuda bir eyler
syledim, t verdim ve bir yol gsterdim, ancak akl
yolu kald, ona akl erdirmedim, o ynden dilimi ba
ladm. Ama glkle derim ki akll ol, nk akll
ol demek gtr. Kii zorla akll olmaz. Ama akl iki
trldr, biri ezeli yani doutandr, birisi sonradan
ldsbidir; yani sonradan kazan lm olan akla marifet
derler. Ezeli akl, doutandr, o Tanr vergisidir, bir
batr ki her insana verilmemitir, renme ile edinil
me z . mdi eer Tanr sana ezeli akl balad i se min
net ulu Tanrya de. Kisbi akl iin de ah, emek ek ,

160

ren, ikisini birbirine dost eyle, ta ki zamann iinde

benzersiz olasn.
Eer doutan akln yoksa, bari sonradan kazan
lacak akl iin al, ren, gcnn yettii kadar gay
ret et. yle ki eer btnne eriemezsen, bari biraz
yaknna eri, cahiller blnden olma. Nitekim me
selde demilerdir, bir Farsa msrada,
(Trke evirisi :)

Budur ki ana olmasa dayeden ye yo"'.

- imdi ey oul, benim adetim her ne ise hepsini bir
kitapta topladm senin iin. Bildiim her ey, gerek b
lm gerek fasl, hepsini krk drt blm iinde andm,
syledim. nk _ben altm yl, mrm bu yolda ge
irdi m. Ve bu kitab Peygamberin hicretinin drt yz
yetmi beinci ylnda dzenledim. Eer imdiden son
ra mrm olursa yine bu yaayta yaarm, eer ulu
Tanrdan tevfik bulursam, hem bu adetlerimi elimden
brakmam, inaallahtaala.
Ama sen bunlardan daha iyi adetler renirsen,
benden ye olmaya al . Yoksa benim bu tlerimi
bari can kula ile dinle ve bunlarla i gr. Eer iit
mezsen sende su yok, nk Tanrnn devletli olarak
yaratt kii, d iitir, tutar, bu sylediklerim hep
devletiiierin niandr, vallahalem.
Dileim budur k't. ulu Tanr bize rahmet etsin, bu
kitab yazana, okuyana ve bir kez grene ve btn
mslmanlara da rahmet etsin benim hcinutluum da
<;enin zerine olsun iki cihanda. Bi-hakk- Muham
medin ve alihi ve ashabihi ecmain, amin bi-rahmetike
ya erhame'r-rahimin, ve'l-hamd li'llahi rabbi 'l
alem i n .

161
BTR
Tamam oldu Kabusm1rr
.!rcmesi ulu
nn yardmyla, Mercimek '
.! ki Ahmet ibn
tr, Cuma gn ku! u v a . ,
;!, aban aynn
nde, tarih, Peygamberin hicretinin, sallallah
ve-sellem, sekiz yiiz otuz beinde.

Tanrlyas'yirmi
aleyhi

F : ll

ACIKLAMA LAR

ABIR: Beyaz sandal, smbl kk, krmz gl, tU

run ve ide iekleri, naren gibi gzel kokulu baz ot
larla, bir miktar dlm miskten yaplan bir bileim.
AKlL: Akl, nefisten ayr ve cisim istemeyen bi r
cevherdir, nefis ve cisim deildir. Akl eya hakikatle
rini (hakayk- eya) tanyamad iin Ta'r'y kavra
mas da olanakszdr. Aklda basamak vardr: Akl-i
maa, akln en alt tabakasdr, grlen alemden tesini
kavrayamaz. Akl-i maarl, irfanla, bilimle eitilen akl
bu basamaktadr, grlen alemin tesini grebilir.
Akl-i -kll yaratc kuvvetin aktif faaliyetidir. Akl-i
kll pasif bir faaliyet olan nefs-i kll' meydana ge
tirmitir. Bu ikisinden dokuz gk, dokuz gkn dn
nden drt unsur (ate, su, toprak ve hava) ile bunla
rn drt tabiat (scaklk, yalk, kuruluk ve soukluk)
meydana gelmitir. Gklerle drt unsurun birlemesin
den ocuk, yani canszlar (cemadat} , bitkiler (neba
tat) ve canllar (hayvani'tt) doar. nsan canllarn en
stn ve btn varlk aleminin z ve zetidir.
AKSAM-I EMRAZ ERH: Calinus'un Sitte Ae
re'sindeki Kitab'l-ilel ve'l-Emraz kasdedilmektedir.
bni Nedim'in Kitab'l-Fihrist'inde ad Kitab'l-lel
ve'l-Araz diye kaydedilmitir.
ANASIR-I ERBAA (Drt unsur): Anasr, unsur s
znn ouludur. Madde illemini meydana getiren ate,
su, hava, toprak'tr. Farsas ar-unsur'dur.

166

ASIHHA: Calinus'un Sitte Aere'sindeki Tedbir'l

- Ashha kastolunmutur.
AHLAT-1 ERBAA (Hlt sznn ouludur): Eski
tpta insann vcudunda Ahlat- Erbaa-birbirine ka
rm drt ey vardr, bunlar da kan, balgam, safra
ve sevdadr. Bu drdnn kafi miktarda oluundan
mirza, yani shhat meydana gelir. Hastalk bunlardan
birinin fazlalamasiyle balar.
ALEM: Masivallahtan, :xani Tanrnn kendinden ve
niteliklerinden gayri olan btn varlklar . demektir.
Sofiler, yaradl olayn bu szle a-klamlardr. Ale
min yaradlnda be basamak saymlardr:
.1 - Alem-i tlak : Bu basamak Tanrnn knh.
dr, bunun stnde hibir basamak yoktur.

2 - Alem-i Ceberut: Tanrnn grnmeye tenez

zl ettii ilk basamaktr.
3 - Alem-i melekft: Tanrnn bozulmaz, dei.
mez ekil ve surette grnleri bu alemde alnmtr.

4 - Alem-i ehadet: Tanrnn bozulur ve deiir

ekil ve surette grnleri bu basamaktadr.
S - Alem-i insan- kamil: Bu alem, evvelki drt
alemin hepsini kendinde toplamtr. Son basamak ol
duu iin, btn alemierin srr bunda vardr. nsan,
alemin zeti, grnte alem-i asgar, batnda ise
alem-i ekberdir.
AMLDAR
kimse.

(amildarlk):

Vergi

tahsiline

memur

ARUZ: Amplarn manzum szlerindeki ahenk lle.

rini, dorusunu, yanln reten bilginin addr. Bu-

167

nun Basral mam Halil bni Ahmet tarafndan IX. yz

ylda meydana getirildii sylenmitir. mam Halil,
Araplarn pratik usullerini bir takm esaslara dayaya
rak adna ilm-i aruz demitir. Farslar mslman ol
duktan sonra bu Arap vezirlerini kullanmaya balam
lar, ama bu vezinlerde Farsann gerektirdii yolda
epeyce deiiklikler yapmlardr. Trkler de msl
man olmaya baladklar zaman dinin etkisiyle Arapa
ya nem verdikleri gibi, edebiyatta da Fars etkisine
girdiler ve Farslarn aruzunu aldlar. Aruz vezni de he
ce esasna dayanr. Hecelerin harekeli veya sakin harf-.
lerle meydana gelmesine gre ayrlr. Aruz heceleri
ha:rflerin saylarna gre sebep, veted, fasla diye te
mel ekle, bunlar da ak ve ksa hece diye ikiye ayr
lr. Bu temel hecelerin sekiz biimde karmas ef'ile
ve tef'ile'yi, bunlarla yaplan kombinezonlar da vezinle
ri meydana getirir. Vezinler bahr denen on dokuz grup
ta, bunlar daire denen alt byk blmde toplanr.

ASHAB: Arkadalar anlamna gelen bu sz Hz. Mu

Muhammed'i grm ve onunla arkadalk etmi olan
lar iin kullanlr.
ASHABU'S-SUFFA (Ashab- suffa): Yoksul ol
duklar iin Hz. Peygamberin mescidinin sofasnda ya
tp kalkanlara denmitir. Saylar iin 10, 30, 70, 92, 93,
400 gibi eitli sylentiler vardr.
AYYAR: Gzpek, ylmaz, atlgan, utanmaz, yanke
sici. Btn bu anlamlarla birlikte bu szck Abbasoul
lar zamannda Bada,d'da askerin bir blne, zel
likle fedailere taklan addr. Ayyarlar, ftvvet ebiinin
seyfi koluydu. Sonradan, Safeviler anda, ahn mu
hafzlar olan fedailere de bu ad verilmitir.

168

BACDAR: Bac szc Farsa baj sznden geli

yor, vergi demek. Ama bu vergi tanan mallardan al
nyor. B ir eit gmrk vergisi, yol vergisi de denile
bilir. Bu vergiyi toplayan memurlara da hacdar ad ve
ri liyor. Ba sonradan pazarlarda al veriten de aln
mtr.
BAHR (bahir): Bk. Aruz.
BARAS: Abralk hastal. Bu hastala yakalanan
larn vcudunda yer yer beyaz lekeler meydana gelir.
BATIL: Hak kartdr. Eyann kartiyle belli
olmas grnn sonucu olarak, bat l da hakkn g
rn esine yarar.
BEKA: Tanrnn mutlak olan varl na ve hviye
yetiyle ebediyete kadar kalnaa denir. Bu makamda
artk okluk yok, birlik vardr. Fenann kart.
BERAT: Herhangi bir grev veya hizmete atama,
maa balama ; nvan yahut nian, bir muafiyet veya
hut imtiyaz verm'e dolaysiyle verilen ferman demektir.
Berat yerine menur sznn kullanldi da olurdu.
Ama i k isi arasnda ihtiva ettikleri emrin nitelii a;:
'andan fark vardr. Biim olarak da ayndrlar. kisini
de fermandan ayran zellik turann altna yazlan u
szdr: Nian- erif-i alian- sami mekan- sul
tani ve tura-yi garra-yi cihansita n-i hakani hkm
odur ki . . . > Bk. Ferman , menur.
BESTENiGAR: En eski bi lei k Trk makamlarn
dan biri. zel ve kendine zg bir deer tayan bu ma
kam olduka rabet grmtr, gnmzde de kulla-

1 69

nlmaktadr. zellikle hzn, ac ve dindarlk konula

rnda ilenmitir. Saba makamna Irak perdesindeki
segah drtlsnn eklenmesiyle meydana gelmitir.

BEVL HAL : Sidik yollar hastal.

BEVVAB : Saray kapcianna verilen ad. Osmanl
Devletinde bunlar iki ksmd. Birinci kapy bekleyen
!ere Bevvabfn- bab- hmayun, orta kapy bekle
yenlere Bevvaban- dergah- ali denirdi. Kaplar
beklemenin dnda grevleri divan gnleri mracaat
lara rehberlik ve hi kimsenin kaplardan silahl ola
rak gememesine dikkat etmekti. Ayrca divanda ceza
olarak birinin dvlmesi gerekse bu ii kapclar ya
pard.
BUHAR-I ESiR: Bk. esir.
BUKRAT (.. 460 do.): Greklerin en byk heki
mi Hippokrates .
Felek genc-i murada bal bahtmda tlsm etmi
Bukrat Calinus onun halinde hayrandr.
(Fehim)
BUKRAT'IN VASYETNAMES : Bukrat'n tpla il
gili bir kitab .
BURA.K: Kur'an'da ad gemeyen, ama tefsirciler
tarafndan, Peygamberin Mi'rac gecesi bindii rivayet
edilen, katrdan kk, merkepten byk bir _e it bi-
nek hayvan. Minyatrlerde kadn bal, tavus kuyruk
lu bir ksrak eklinde gsterilmitir. Bu adn, yldrm
gibi sratli olduu iin verildii sylenmektedir.
BUSELK: Trk mziinin iki numaral basit ma
kam ve Bat mziindeki minrn karl. En eski

170

makamlardandr. Bfselik beiisi ile hicaz drtlsnden

ibarettir. Trk mziinde ok kullanlmtr.

CALNUS (Galenos): Eski greklerin en byk he

kimi olan Bukrat ile ondan sonra dnyaya gelmi olan
Calinus (.. 129-19) ilkalarn son byk hekimi
dir. Bergama'da domu, Roma'da yaam. Marcus
Aurelius'un dostluunu kazanmtr. Hekimlik zerine
olan eserlerinin ou Arapaya evrildii iin edebiya
ta hekimliin sembol olarak girmitir.
CARYE: Savata esir edilen veya para ile alman
kadn. Sahibi cariye zerinde mutlak tasarrufa sahip
ti. Hukuki adan eyadan farkszdr. Cariye alp sat
mak bir ticaret halini alm, cariye pazarlar kurul
mutur. Saray cariyeleri, acemiler, cariyeler, akirtler,
ustalar ve gedikliler olmak zere be snft. Gedikli
ler mutlaka amarc, enigir gibi belirli bir grev
alrlar, bunlarn en gzellerinden on ikisi padiahn
ahsi hizmetinde bulunurlard. Padiahn gnlQ el
meyi baarana has odalk, gzde yahut i kbal denirdi.
Padiahtan gebe kalan ikballer srayla kadn olurlar,
padiahn zevcesi saylrlardt. Saylar drtten yediye
kadar olabilirdi. En sevilenlerine haseki, ocuk dou
raniarna haseki sultan denirdi. (Bk. Haseki).
CEVHER: Tanrnn nce bir inci yaratt, bu in
ciye baknca, incinin eridii, dumannda gkleri, terin
den denizleri, kpnden yerleri yaratt sylenmi
tir. B ir nesnenin z, kendisi anlamna gelen bu sz
eski Yunan dncesinden gelmektedir. Cevher kendi
kendine var olan eydir ki araz karldr. Araz, ken
di kendine var olmayp varl iin bir cevhere muhta

171

olan eydir. Mesela cisim, cevherdir. Cismin ekli, ren

gi, hali, says, bulunduu yer, yapt i vesaire, araz
dr. Sffiler cevheri Tanr, ondan baka olan btn g
rnen eyleri araz saymlardr.
AVU: Osmanl Devletinde eitli hizmetlerde
kullanlan bir memur. avular Yldrm Bayezid zama
nndan beri mevcuttular. U lffeli ve Timarl olmak ze
re iki ksmdlar. Grevlerine gre u avular vard:

1
2
3
4

- Divan- hmayun avulan,

-

Kul avulan,

- Kul ocanda Kethdildan sonra gelen amir,

- Tersanenin Divanhane avulan,

S - Enderunda bulunan avu aalar.

Burada sz konusu olan b irinci blkteki avu
tur. Bunlarn grevi divan- hmayunun toplant gn
lerinde hizmet etmekti. Amirlerine avuba denirdi.
EVGAN: imdiki hokey oyununa benzer bir oyun
dur. evgan denen ucu eri bir aletle meydandaki to
pu elip atarlar. Topu elen oyunda muvaffak olur. Ci
rit oyununda atllarn birbirine att denee de ev
gan denmektedir. Metinde bu ikinci anlam sz konusu
olsa gerek.

DANK: Mangr, bir dirhernin drtte biri. Dirhem,

bir dirhem gm arlnda olan para. Yalnz bu ar
lk parada 3.25 gram olmayp rfi dirhem 16 krat ya
ni 2.3- gram, er'i dirhem ise 14 krat yani 2.0125 gram
olarak kabul edilmitir. er'i dirhem zekatta, mehirde,
diyette kullanlrd.

172

DANiMEND: Bilgi sahibi, bilgili k imse. B i r med

reseyi bitirip kad yannda staj gren k iilere dani
mend denirdi.
DEHRi, DEHRYYUN: Tanrnn varl hakknda
pheye dm, onun varln inkar etmi kimselere
denir. Bunlar, iinde yaadmz dnyann sonsuzlu
una, ruhun da cesetle birlikte ldne inanmlardr.
Ebedi, ezeli ve baki olan tek gerein zaman olduunu
ileri srmlerdir.

DRHEM: Eski bir arlk ls.

3.25

grama kar

lhr. 400 dirheme bir okka denirdi.

DiVAN: Gnmzdeki kabinenin eski ad. Siyasi,

idari; askeri, er'i ve mali iler, her eit ikayet ve da
valar divanda grlr karara balanrd. Divan her
snf halka akt. lkenin herhangi b ir yerinde haksz
la urayan, zulm gren , memurlarca aleyhine karar
verildii iddiasnda olan herkes, divan> bizzat bavur
mak hakkna sahipti.

DRT TABAT: Drt tabiat, feleklerin dnmesin

den meydana gelen yahk, kuruluk, soukluk, scak
lk tr. Drt unsur (su, toprak, ate, hava) bu drt ta
biatn mazhardr, alemde etkili olan da bu drt tabi
attr. lllet-i Ula ise, yaratc kudretin faaliyeti demek
olan Akl- kll'dr. Bu et kin olu, edilgen oluu,
Nefs-i Kll' meydana getirmi, gkler, bu ikisinden
meydana gelmitir. Gklerle unsurlarn birlemesinden
de cansz eyler nebatlar ve hayvanlar vcut bulmu
tur.

173

DLDL: Msr Padiah Mukavks tarafndan Hz.

Muhammed'e armaan olarak gnderilen bir ak katr
dr ki onu da Hz. Aliye vermilerdir.
EFLAK: Felek sznn oulu. Felek dnya anla
mn da tar. Ama eflak yalnz gkler anlamna gelir.
B atlamyus sisteminden yararlanarak oluturulan bir
tasanma gre, dnya kainatn merkezidir, yedi gk i
ie gemi bir biimde dnyay sarmlardr. Bunlar
kaplayan sekizinci gk sabiteler gdr. Sabiteler ve
burlar burada bulunurlar. Hepsini kaplayan dokuzun- .
cu gkte ise hi bir ey yoktur, ad felek-i atl.astr. Bu
dokt; ge efiak-i tis'a derler. Gklerin hareketinden
bir takm hkmler karlm ilm-i ncumun konu
sunu tekil etmitir. Ay, dnyann etrafnda bir ayda,
gne bir ylda Atlas ise yz ylda dner. Kimilerince
ise sekizind felek Krs, dokuzuncu ise Artr.
EHL: Ayn dnce evresinde toplanm, ayn yol
ve gidite olanlar. Bu szle eitli kavramlar yaplm
tr. Ehl-i beyt, ehl-i bidat, ehl-i dil, ehl-i dnya
gibi. Ehl-i hak, kendini Tanrya vermi, bu dnyadan
gemi olanlar iin kullanlr, ehl-i hal, geree ula
m olanlara denirdi.
EREN: Varln brakm, dnyadan geip geree
ulaan kimseye denir. Bektailerde gerek erenler s
z de vardr, glbankterin sonu ou defa gerek eren
ler demine hu diye biter.
ESiR: Kainat dolduran, btn cisimlere nfuz
eden, k, hararet . gibi eyler iin vastalk yapan, tar
tsz, elastiki ve akc hafif bir cisim. Esir tasarm, es
ki Yunan dncesinden gelmektedir. Ayrca buhar-

174

esir ate kresi anlamna gelmektedir. nk, ate

resi unsurlarn en ycesidir.

EZEL-EZEL : Ebed'in kart, balangc bilinme

yen zaman. Ezell, balangc bilinmeyen

zamana

ait.

Zaman vehmin dourduu bir eydir. Gemi zaman

yalnz zihindedir, gelecek zaman ise durmad iin za
mann gereklii an'dr .

FAKH: Fkh ilmiyle urap, onun kurallarna g

re hkm vere n ki mse. Bk. Fkh.

FASIK: Tanr'ya itaat yolundan kan kii, gnah

kar, hakikati grp de inanmayan Kii. Yalnz zina ve
ldrme gibi byk gnah ileyeniere deil, eriat h
kmlerini gzetmeyenlere de fask denilir. Faskn hi
bir tankl saylmaz.

FELEK: Gk, gkyz anlam na gelir,

oulu

ef

Iak t i r. Bk. Eflak.

FERMAN: Padiah tarafndan verilen yazl emir.

Kullanld yere ve verili amacna gre ferman eit
I i adlarla da anlmtr: Biti, hkm, misal, Tevki, Yar
lg, Nian, Menur gibi. Fermann banda, nce Tanr
nn ad anur sonra altna padiahn turas yaz lrd .
Sonra yazlan eyin ferman, berat, menur v.b. olduu
bel i rt ilir gn derilcnin resmi nvan, ad, fermann gn
derilmesinin sebebi, padiahn arzusu ve emri ,

emrin

verine getirilmesinde baar salamas iin dua , tarih ve

fermann yaz l d yer bulunurdu.

FENA: Yok olma, bekann kart. Ffm i ise yok olan,

lml anlamlarna ge l ir. Fcnafi llah , her eyden gee-

1 75

rek, dnya ileriyle ilgisini keserek Tanr ile bir olma

demektir.

FETVA: Dinle ilgili herhangi

bir

konunun yazl

olarak yetkili k i i lere sorulmas sonuu alnan karlk.

Konu; genel adlarla ve erkekler iin,

Zeyd,

kadnlar

iin Hind olarak anlatlr, bu byle olur mu, olmaz m

diye sorulurdu. Eleevap diye balayan karlk ise olur
veya olmaz eklinde veri lirdi.

FlKlH: Fkh, eriat hkmlerine

uygun

olarak,

dnya ilerinde tutulacak yollar gsterir. Toplumda ki

iye den grevler, dine, devlete, bklmete kar gz
nnde tutulmas gereken ilkeler, devlet ile kii arasn
daki ve kiilerin birbiriyle olan ilikileri, ynetim, ada
let, ticaret, m i ras hukuku, ceza yntemi fkhn ere
vesi iine girer. Halkn bilmesi gereken bu konularda
ki emir ve nehiyleri eriat adamlar nceleri Kur'an ve
hadise dayanarak tespit etmee almlardr. Ancak
tefsirci likteki ayrlk kimi zaman

anlamazlklar do

urmu, Kur'an ve hadis hkmleri dnda kala n yeni

olaylar baka deliller bulunmasn gerektirmitir. B u
gibi hallerde fakibierin kendi balarna dnp v e ben
zeri olaylarla k yaslayp karar vermeleri gerekiyordu.
Bu dncede olanlara << ehl-i re'y ve kyas>> derler.

FUSUL- BUKRAT: Bukrat'in Calims tarafndan

yorumlanan Kitab 'l-Fus(l' kastedilmektedi_r.

GAZEL: Divan edebiyatnn en yaygn iir tr. Be

yitlerden kurulur, genellikle be beyitten on be beyite
kadar uzar. Kafiye rgs AA-BA-CA . . . dzeni n dedir.
l k beytine matla', son heytine mak ta', anl arnca e n g-

176

zel beytine beyt-l gazel yahut ah beyit denir. Beyit

lerio arasnda tam bir konu birlii olan gazelin ad
yek-ahenk'tir. air gazelin son beytinde adn veya
mallasn syler. Divan edebiyatnn en lirik iirleri
gazellerdir. Bamsz olduklar gibi bir mesnevi yahut
bir kaside arasna girdikleri olur, buna tenezzl denir.
Divann dzenieniinde arlk gazellerdedir, gazeller
kafiyeinin _:;on harfine gre alfabetik sraya girerler.
Gazeller daha ok k iirleridir. Aktan, araptan ba
ka konular da iledikleri olur, ama asl tkenmez te
ma sevgilidir. Bir beyit,

Gittn amma Id kodun hasret ile can bile

sternem sensiz olan sohbet-i ylran bile.
Neatl
GNL: nsann i duygular dnyaya ve ktle
kayarsa nefis, Hakka ve iyilie ynelirse ruh veyahut
gnl denir. "Gnl, Kabe'den daha nemlidir, nk
Kabe insan yaps, g(jnl Tanr yapsdr. Gerek Ar ve
Tanr evi gnldr. Gnle verilen nem, Kur'anda ol
mayan u iki Tanr szne dayanr: Yerime, gme
samadm da bana inanan kulumun gnlne sdm ,
"Ben gnlleri knk kiilerin katndaym.
HACB: Sarayn en yksek memurlar. Vezirlere
dendii gibi, Mabeynde altklar iin Silahtar, uha
dar, Rikadar. Sr katibi. Tfekiba gibi memurlara
da denirdi (oulu hccab'dr).
HADIS: Sonradan ortaya kan ey, haber, sz. Din
de, Hz. Muhammedin szleri, yaptklar iler yahut bi
risini bir ey yapr ve sylerken engellemedii iler ve

177

szlerdir. lkine hadis-i kavli, ikincisine hadis-i fi'li,

ncsne hadis-i takriri denir. Ayrca vahiy yoluy
la gelmeyip de, ilham yoluyla Tanrdan naklettii sz
lere hadis-i kudsi denir.

HAKK: Tanrnn adlarndan. Bk. Tanr.

HAKKAKLK: Oyan. Her hangi bir eyin, tan,
madenin veya tahtann zerine oyarak ssler yapan,
yazlar yazan sanatkar. Mhr kazanlara da hakkak. de
nirdi.
HALVET: Birisi ile yalnz kalmak anlamna gelir.
Tasavvufta Tanrdan baka hi bir eyin bulunmad
bombo bir yerde, ruhun gizlice Tanryla konumas an
lamn tar. Halvete girmeyi prensip edinen Halvetiy
ye tarikat XIII. yzylda ortaya kmtr. Bu tarikat
ten olanlar nefislerini ancak halvetle ldrebilecekleri
ne inanmlardr.
HAS: Yllk gelir, yzbin akeden fazla olan diriik
Iere verilen ad.
HASEK : Genellikle bir hizmette eskiyeniere veri
len nvan. Enderun'un eitli hizmetlerinde kdem sa
hibi olanlarla, Bostanc ocann kk rtbeli subay
larna da bu ad verilirdi . Bunlarn amirine ise Ba Ha
seki denirdi. Ayrca saray cariyelerinin bir blne de
haseki rlenmitir. (Bk . Cariye).
HAS EYAZ: Mehur Mahmudu Gaznevi'nin pek
sevdii bir klenin ad Eyaz'dr. Kudretli bir padiah,
bir kleye kul eden bu sevgi yznden Eyaz'n ad dai
ma anlagelmitir.
F : 12

176

zel beytine beyt-l gazel yahut ah beyit denir. Beyit

lerin arasnda tam bir konu birlii olan gazelin ad
yek-ahenk'tir. air gazelin son beytinde adn veya
mallasn syler. Divan edebiyatnn en lirik iirleri
gazellerdir. Bamsz olduklar gibi bir mesnevi yahut
bir kaside arasna girdikleri olur, buna tenezzl denir.
Divann dzenieniinde arlk gazellerdedir, gazeller
kafiyesinin _:;on harfine gre alfabetik sraya girerler.
Gazeller daha ok a,k iirleridir. Aktan, araptan ba
ka konular da iledikleri olur, ama asl tkenmez te
ma sevgilidir. Bir beyit,
Gittin amma Id kodun hasret lle can bile
sternem sensiz olan sohbet-i yaran bile.
Neat
GNL: nsann i duygular dnyaya ve ktle
kayarsa nefis, Hakka ve iyilie ynelirse ruh veyahut
gnl denir. 'Gnl, Kabe'den daha nemlidir, nk
Kabe insan yaps, gi;)nl Tanr yapsdr. Gerek Ar ve
Tanr evi gnldr. Gnle verilen nem, Kur'anda ol
mayan u iki Tanr szne dayanr: << Yerime, gme
samadm da bana inanan kulumun gnlne sdm,
" Ben gnlleri krk kiilerin katndaym.
.

HACB: Sarayn en yksek memurlar.

Vezirlere
dendii gibi, Mabeynde altklar iin Silahtar, uha
dar, Rikadar. Sr katibi, Tfekiba gibi memurlara
da denirdi {oulu hccab'dr).
HADIS: Sonradan ortaya kan ey, haber, sz. Din
de, Hz. Muhammedin szleri, yaptklar iler yahut bi
risini bir ey yapar ve sylerken engellemedii iler ve

177

szlerdir. lkine hadis-i kavli, ikincisine hadis-i fi'li,

ncsne hadis-i takriri denir. Ayrca vahiy yoluy
la gelmeyip de, ilham yoluyla Tanrdan naklettii sz
lere hadis-i kudsi denir.
HAKK: Tanrnn adlarndan. Bk. Tanr.

HAKKAKLK: Oyan. Her hangi bir eyin, tan,

madenin veya tahtann zerine oyarak ssler yapan,
yazlar yazan sanatkar. Mhr kazanlara da hakkik de
nirdi.
HALVET: Birisi ile yalnz kalmak anlamna gelir.
Tasavvufta Tanrdan baka hi bir eyin bulunmad
bombo bir yerde, ruhun gizlice Tanryla konumas an
lamn tar. Halvete girmeyi prensip edinen Halvetiy
ye tarikat XIII. yzylda ortaya kmtr. Bu tarikat
ten olanlar nefislerini ancak halvetle ldrebilecekleri
ne inanmlardr.
HAS: Yllk gelir, yzbin akeden fazla olan diriik

Iere verilen ad.

HASEK: Genellikle bir hizmette eskiyeniere veri
len nvan. Enderun'un eitli hizmetlerinde kdem sa
hibi olanlarla, Bostanc ocann kk rtbeli subay
larna da bu ad verilirdi. Bunlarn amirine ise Ba Ha
seki denirdi. Ayrca saray cariyelerinin bir blne de
haseki denmitir. (Bk. Cariye).
HAS EYAZ: Mehur Mahmudu Gaznevi'nin pek
sevdii bir klenin ad Eyaz'dr-. Kudretli bir padiah,
bir kleye_ kul eden bu sevgi yznden Eyaz'n ad dai
ma anlagelmitir.
F : 12

178

HATP: Cuma namazlarndan nce, camide mim

bere kp hutbe okuyan kimse. Ayrca gzel konuan
kii anlamna gelir.
HEYLA: Heyfla, kendisi ekil ve suretten soyui
mu ve btn suretler kendisiyle kaim olan ey demek
tir. Madde ile heyfla arasnda fark yoktur, ikisi de ay
n anlam ifade eder. Yalnz buradaki madde, gzle g
rlp elle tutulan madde deil, belki onun kyam ma
halli olan ilk maddedir. Suret ise onun eklidir. Suret
heyuladan, heyula da suretten ayrlmaz. kisi bi.fden
asl maddeyi meydana getirir.
HILT (oulu ahlat): nsan vcudunda var saylan,
kan, balgam, safra ve sevdadan her biri. Bk. Ahlat.
HIRKA: Ayaklara kadar uzun, kollu, yakasz st
elbisesi. Dervilikte eyhin dervie hrka giydirmesi,
kendi halini giydirmesi, kendi kemalini balam ol
mas demektir.
HCV-HCVYYE: Hicv, medhin kartdr, yer
rnek demektir. Divan airleri, ltfunu bekledikeri kii
leri nasl mbalaalarla vmlerse, sevmedikleri veya
zarar grdkleri kiileri o lde yermilerdir. Yergide
)e mbalaaya kamakta kalmamlar, az dolusu kf
retmekten de ekinmemilerdir. Hicv ya kta, ya beyit
ya da gazel, kaside, mesnevi v.b. ekillerinde yazlm
tr Bakalarnn gazellerinin tanzir edilerek hicviye bi
imine sokulduu da grlr. Divanlara alnd olur
sa da genellikle yazma mecmualarda toplanmtr. Hic
viye yazanlara da heccav yahut hecagu denilir. Emri'
den Baki hakknda bir rnek hiciv:
.

179

Alaca karga gibi dil bilirsin

Kara tavuk gibi blbl olursun
Yiyicek Emri'nin aacn amma
Austos bcei gibi solursun.
HiKMET:. Eski bilim dilinde hikmet, kimi zaman
ilm'le yanyana, bilginin felsefeye dnk yn ve bu
zellii ile sahibine kazandrd olgunluk ve karakter
yaps anlamnda kullanlmtr. Ayrca hikmetin insan
yaayma uygulanmas sayld iin, salk konularn
da i!_n e alan ahlaka, hikmet-i ameliyye denmitir. B u
szcn halk dilindeki anlam, Ne hikmettir bilin
mez, Allahn h ik meti gibi gnlk konumalarda geen
deyimlerden de anlald zere <<yalnz Tanr'nn bil
dii gizli sebeptir.
HiLAT GiYDiRMEK: Hil'atn szlk anlam kaf
tan da denilen bir eit ssl elbise. Hil'at giydirmek
bir memuriyet verilmesi, bir hizmet ve yararlk kar
l olurdu. Padiah tarafndan sadrazamlara, vezirlere
ve dier devlet erkanna giydirildii gibi, onlar tarafn
dan da daha kk rtbede olanlara giydirilirdi .
HLET'L-BR: Tpla ilgili bu kitab Mercimek
Ahmet'in ekiedii anlalmaktadr. nk Kabusname'
nin Said Nefisi basksnda yok.
HCCAB: Bk. Hacib.
IRAK: Trk mziinin en eski bileik makamlarn
dandr. Eskiden ok kullanlrd, 1 9 . yzyldan sonra
pek seyrek kullanlmtr. Segah drtlsnn Irak per
desindeki eddi ile bir uak drtlsnn hirlemesin-

so

den meydana gelmitir. Irak skc bir makamdr, ikin

ci ekline evi denilir.
KLK: Birlik karl. Tanry ve alemi ayr bil
mek, ayr grmek, alemi Tanr zuhuru bilmernek ikilik
tir. Yalnz, gnein , gne olmadka nasl olamaz
sa ve gneten ayr olmamakla birlikte gne deilse,
alem de Tanr deildir. Tanr vardr, alemse gnein
yahut glge gibidir; gerekte yoktur. Bu inanc da
ha ileri gtrp materyalizme kayanlar olmutur.
LEL VE'L-ARAZ: Bk. Aksam- Emraz erhi.
LLET-t LA: (ilet-1 ulvl): lk sebep, btn se
beplerin sebebi demektir. slam filozoflanna gre
akl- kll'dr. Akl- kll dilediini yapamaz, idraki
yoktur, zorunlu olarak nefs-i kll meydana getirir
ve bu etkinlikle edilgenlikten btn alem meydana ge
lir. Cz-i illet hereyin varlna sebep olan eydir,
dorudan doruya illet-i ulann tecellisinden baka
bir ey deildir.
LM-i LEDN: Tanrnn srlarn, ilerin iyzle
rini bilme demektir. Bunu ancak Tanr bilir, yalnz pey
gamberlere ilham olunur. Bu konuda Hzda Musa Pey
gamberin yks nldr.

RFAN: Anlam bilme, bili, kavray olan bu sz

sffilerce batmi, lednni, ilahi ilimi aniatmada kullanl
mtr. Zahiri ilimden, yani kitabi ilimden ayr olan r
fan. aslnda kendini bilmektir, bu durumdaki kimseye
arif denir.
SKENDER: Zlkarneyn. ki bovnuzlu anlamna
gelir. Erenlerden veyahut peygamberlerden biri olarak

181

kabul edilir. Adalet sahibi bir padiah olduu sylen

mitir. Makedonya imparatoru skenderle kantrlma
maldr. Kur'an'n 18. suresinin 83-96 ayetlerinde ba
tya gittii, orada da gne n elbise edinmi, p
lak bir toplulukla bulutuu, Ye'cuc ve Me'cuc denen.
bozguncularn gelmemesi iin iki da arasna demir ve
bakrla pekitirilmi bir duvar yaptrd anlatlr. Ba
zlarnca, banda boynuza benzer iki knt olduu iin
Zulkarneyn ad verildii ileri srlmtr. Metinde iki
skender de gemektedir.
STARE: Kelime anlam, birinden ireti bir ey
almak demektir. Edebiyat terimi olarak, benzerlik kur
ma yoluyla kelimenin asl anlamn akla getirmeyecek e
lilde kullanlmas sanatdr. Belagatiler bu sanata ok
nem vermiler, Arap belagatinde ne kadar zellii var
sa uygulamaya almlardr. Bir istiarede drt unsur
vardr. Mstearn leh, mstearn minr, mstear, cami.
istiare birok blmlere ayrlm, terimler adeta bir
birine karm, kullanlma ile bilgi blm neredey
se birbirinden ayrlmtr. Recaizade Ekrem bu konu
yu sadeletirmek istemi, tek bir tanma gitmitir: Bir
kelimeye, gerek anlamn bir tarafa brakarak, ilgisi
olan ya da benzerlii bulunan baka bir anlam vermek.
Yiit bir kimseye aslan demek gibi. rnek,
SJne cuan- hamiyyet bir yanar dadur gelen.

msrsnda. gelen kii, yanarda benzetilmektedir.

STSKA (hasta) : Vcudun bir yerinde su birik

mesi .

KAFYE: Szlk anlam, sonda, arkada gelen, de

m:ktir. Terim olarak ise anlarnca ayr, sese bir olan

182

kelimelerin msra sonunda yer almas anlamna gelir.

Arap ve Fars iirinde kafiye anlay deiiktir, sk ku
rallara baldr. Kafiye harflerinin ayr adlar olduu
gibi, eitli yapda ve adda kafiyeler vardr, kafiye-i
mterakibe, kafiye-i mreddefe v.b. gibi. Divan air
leri bu anlayn etkisinde kalmlar, kafiyeyi bu yolda
kullanmaya zel bir dikkat gstermilerdir. Halk air
leri ise kafiye konusunda sese ufak bir benzerlii ye
terli bulmulardr. Divan iirinden bir rnek,
Beni candan usandrd cefadan yar usanmaz m
Felekler yand ahmdan muradm em'i yanmaz m

Kafiyenin asl harfine revi denir: azad-sayyad,

gl-blbl kafiyelerindeki d ve l harfleri revidir. Revi
harfinden nce gelen drt harf ekli iin, drt ayr te
rim kullanlr. Eer revi harfinden nce a , u, harfle
ri geliyorsa redif denir, byle kafiyelere de kafiye-i
mreddefe denir: Cihan-nian, ruz-acuz, cebin-ger
vin gibi. Ayrca revi harfinden sonra gelen harfler iin
de drt terim vardr. Muallim Naci bunlarn hepsinin
redif saylmas dncesindedir.
Mirasn b
ltrlmesi iini yrten ve eriata uygun olarak b
lnmesine nezaret eden memur.
KASSAM (Miras bltren memur) :

KESRET (okluk): okluk demektir. Alem-i kes

ret, iinde bulunduumuz dnyadr. Vahdet alemi, ya
rii mutlak v<:rln zuhur etmesi kesret tHemini meyda
na getirmitir. yleyse gerekte bu iki alem birbirlerin
den ayr bir ey deildir.

183

KEVN ' FESAT: Aristo'nun iki m'akaledenotuan

bir kitabdr.
KlRAN (Sahipkran): Kran, iki yldzn ayn bur
cun ayn derecesinde bulunuudur. Zamannda Sa'deyn,
yani Mteri ile gnein kran olan padiaha (sahipk
ran) derler. Bu padiahn drt kl tamas adetmi.
KTAB'L-BEVL: Said Nefisi'nin nerettii ns
tada bu kitap yok. Mercimek Ahmet ekiemi olmal.
KTAB'L-HAYAVAN: Mercimek Ahmet bu ad
doru olarak vermektedir. nk benim karlatrd
m Farsa metinde bu ad Kitab'l-Hayvanat olarak
emekte Said Nefisi bunu, Aristo'nun 19 makalelik
Kitabl-Hayavan'nn amaland aktr diyerek
dzeltnektedir.
KUR'AN'IN ZAHR ANLAMI: Kur'an'n d yz
(zahiri) olduu gibi i yz de (batni) vardr. Ayetleri
mecazi anlamlarna gre yorumlannayp olduu gibi
kabul etmedir. B u inan Zahiriyye adl mezhebi dour
mutur. Bu mezhepteri olanlar rey ve kyas reddetmi
lerdir. Buna karlk batmiler tersini savunmulardr.
Sgelimi Kur'an'da namazn insan ktlkten, yapl
mamas gereken eylerden ahk?yduu buyurulmaktadr.
Hz. Peygamber de, Kimin namaz, onu ktlkten, fena
eylerden alkoymuyorsa, onu ancak Allahtan uzakla
trr buyurmaktadr. imdi bu ayeti ve hadisi, madem
ki namaz insan ktlkten alkoymak iin farz kln
mtr, yleyse iyi olan bir insann namaz klmas ge
reksizdir, eklinle . yorumlamak batnillktir.
KUVVET- FALYYE (Akl- kll): Bk. Akl.

184

KFR: Kfr, rtrnek anlamna gelir. Dinde, ni

met ihsan eden Tanrnn nimetini, ltfunu, onu ve buy
ruklarn inkar suretiyle rtmek demektir. Tanry, di
nin hkmlerini inkar kfrdr. Kart imandr ki,
Tarnn varlna, birliine inanmak, buyruklarn ka.
bul etmektir.
LOKMAN. Eyp Peygamberin kzkardeinin veya
teyzesinin olu olduu, Rabei bir kle bulunduu ri
vayet edilmitir. 30. sure Lokman suresi adn tar.
Peygamber yahut bir eren olduu da sylentiler ara
sndadr.
MAHZAR: Resmi olmayan tutanak. Halk tarafn
dan hazrlanp imzalanarak veya mhrlen;:rek herhan
gi bir dilek, ikayet veya durumu bildirmek iin devlet
merkezine gnderilen kat, mektup.
MA'-AR: Bukrat'n yazd had hastalklara

ait bir kitaptr, Kitab- Mae'-air de denilir.

MANA: Bk. suret.
MATBUH EFTMUN: Kan, safra, balgam ve sevda
dan ibaret olan ahiat- erbaann her birini gidermek
iin bir ila vardr. Bu da sevday (delilii) giderici bir
ila olarak kullanlmtr.
MAVERANNEHR: Trk mosikisinde eski bir bi
leik makamn ad. Biri devr-i kebir, teki fahte usu
lnde, iki tane mellifi olmayan perev ile bir tane yine
mellifi biliD:meyen saz semaisi bu makama rnektir.
MAYE: Maye-bzrg, maye-dar, maye-hicaz gi
bi birok trleri olan bir bileik makam. Numunesi
yoktur.

185

MECAZ: Kelimelerin anlamlarnda sze daha ho

luk, canllk, kuvvet vermek iin yaplan deiiklikler.

ki eittir: Kelime mecazlar, istiare, allegori, mecaz-i
mrsel v.b. Fikir mecazlar, kelimelerde bir deiiklik
yapmadan fikrin edasnda bakalk gsterrnee yarayan
mecaz eitleri, tebih, tezat, telmih gibi.
MEDH-MEDHYE: Kasidenin konu olarak her
hangi bir kiiyi yceltmek iin yazlm olanlarna de
nir. Bir rnek,
Aferin ast- hmayununa kim oklannn
Mumdan olsa yine ta deler peykaru
Nef'i
MEKAN: Var olan eye tabidir. Bir ey, varlk ale
mine gelmedike mekan da yoktur. Alem, tanr ilmin
deki hakikatierin tecellisidir, mekan bu tecelli meyda
na getirmitir. Bal bana var olmayan bu alemin ha
kikat, Tanr bilgisidir, orada mekan olmad gibi bu
hakikatlarn latif bir surette tecellisi olan mcerretler
ve manalar aleminde de mekan yoktur. Bu suretle me
kfm alemini izhar eden, mekanszlk alernidir, bu aleme
Lam kan flemi denir.
MENUR: Genellikle serdarhk, hanlk, vezaret, va
_

!ilik gibi nemli ve byk grevlere atanma dolaysiy

le yazlan padiah ferma n . (Bk. Berat, Ferman)
MENZL: Bir tarikate girmi kiinin (salik), ariat
ten hakikate ulaabilmek iin yapt nanevi yolculuk
ta urad konaklarn her birine nenzil denir.

186

MERSYE: len birinin yiidiiii, cmehliirii,

iyiliini, yaptklarn verek, lmnn vakitsizUgirii:be
lirten ve bu lmden duyulan acy dile getiren bir
manzum tr. Baki'nin, Kanuni Sleyman ve Abdlhak
Harnit'in ei iin yazd Makher nl mersiyelerden
dir. Ayrca Kerbela olay zerine yazlan manzumelere
de mersiyye denilir. Halk edebiyatndaki atla e an
lamldr.
MEZHEP: Gidilecek yol. zellikle Kur'an'la snne
te, yani hadise dayanan, ba7-larnca Peygamber'i gren
lerin reyde birlemelerini, akl veya kyas delil sayan,
dinin temellerini, inanca ait olan esaslarn, ibadet ve
muamelat ksmn dzenleyen yol.
MSKAL: Yirmidrt kratlk bir arlk ls. Bk.

Dirhem .

MUHP: Seven anlamna Arapa bir sz. Tarikate

girmi, ama ile karmam dervie denir. Dervi eyhe
vcuduyle, muhip ise mal ile hizmet eder. Muhibin
eyhe tam bir sevgi, inan gstermesi , boyun emesi ve
!Ynl ile dervilere balanmas gerektir. Dervi her ha
lini eyhe syleyebilir, ama muhip syleyemez, eyhi
hakkndaki vmeye, ktlemeye karmaz, inancn
bozmaz.
MURAKABE: Sufiler murakabe yaparlarken, sa
dizlerini dikip sol dizlerini yere korlar ve sol ayaklar
nn stne otururlar. ki ellerini sa dizlerinin stne
kavuturup balarn ellerine dayarlar.
MTEHD: Ayet ve hadislerden er'i hkmler

karan din alimi.

187

MREDDEF: Redifli manzume. Bk. Kafiye.

MtiSELLES: defa imbikten geirilmi bir eit

arap.
MSTEAR: Bk. stiare.
MTEABH: Birbirine benzeyen

iki

kelimenin

kullanlmas.
MTEZAD: Birbirine zt olan iki kelimeye denir.
NABZ-1 KEBR -NABZ-1 SAGR: bni Nedim,
Sitte Aere'de Nabz adnda iki kitaptan szetmektedir.
Kitap iHi Tavseren fi'n-Nabz ve Kitab'n-Nabzi'l
Kebir, Nabz- Sagi 'in hangisi olduu belli deildir.
NAIP (Kad naibi): Vekil anlamna gelen bu keli
me herhangi bir durumda birinin yerine geen kiiler
iin kullanlrd. Ayrca bir yere atanan kadlarn ken
dileri gitmedikleri takdirde, yerlerine gnderdikleri, ka
d olmad zaman davaya bakan, yardmc olan kimse.
ye denirdi.
NEFS: Can, ruh, z, zat. nsann i dnyasn anla
tan Arapa bir szdr, oulu enfs'tr. nsann ii;: i k
tle ve dnyaya dkn olursa ruh, gerek aleme,
iyilie ynelirse nefis diye anlr. Sufilerden esma ile,
yani Tanr adlarn anarak Tanrya ulamay kabul
edenler, arnmas asndan nefsi yedi tavra, yedi de
receye ayrmlardr. Nefs-i emmare, ktle zorla
yan nefis; nefs-i levvame, ktlk yapnca kendini k
nayan nefis; nefs-i mlhime, iyilik ilham eden nefis;
nefs-i mutmainne, inanc tam ve olgun hale gelen ne
fis; nefs-i raziyye, Tanrdan raz olan nefis ; nefs-i

188

rnarziyye, Tanrnn rzasn kazanm nefis; nefs-i ze

kiyye yahut safiyye, arnm nefis.
NEFS KTABI VE HS VE MAHSS: Calinus'un
kitaplar arasnda Kitab'n-Nefs adl bir kitap yok
tur. Ama Sitte Aere dndaki risalelerinden, Kitap fi
nne Kuvae'n-Nefs Tabiatn li-Mizaci'l-Beden adn
da bir kitaptan bni Nedim sz ediyor. Yazarn szn
ettii Nefs kitabnn bu olmas muhtemeldir. Yalnz Ki
tab'n-Nefs , Aristo'nun makalelik mstakil bir ese
ridir. Kitab'l-Hiss ve'l-Mahsus ise Aristo'nun yine
makalelik baka bir eseridir.
NEVA-:Y HUSREVAN: Mehur Barbed'in, Hus
revi Perviz'in meclisinde okuduu bir ark.
NEVRUZ: Yeni gn demektir. Gnein Hamel (ku
zu) burcuna girdii, eskilerin Mart dokuzu dedikleri (2 1
Mart) gn. Bu bahar balangc Farslarda gnee tap
ma geleneinden kalmadr. Nevruz trenle karlanr,
zellikle yiyecek, iecek hazrlanrd.
NEVVAB: Bk. Naip.
NREVAN: ran'da Sasani hkmdarlarndan ve
o slalenin yirmincisi bulunan hkmdar. 531 'de h
kmdar olmu, 579'da lmtr. Adaletiyle n salm
tr. Hz. Muhammed, bu hkiimdarn zamannda do
mutur. Ben, adil bir padiahn anda dodum. de
dii rivayet edilmitir.
RAYYET (Reaya'nm oulu): Kelime anlam g
dlen, ynetilen kiiler. zel olarak topraa bal, ver.
gi deyen retici snf anlamnda kullanlmtr. Os
manl toprak dzeninde reaya topra kiralar, kendi

189

aralariyle ilerdi. Topran mlkiyetine sahip deildi.

Resm-i muaccele denilen tapu resmini dedikten ba
ka elde ettii rnden balca iki trl vergi daha de
mek zorundayd. Bunlardan biri ift akesi, tekisi
rd. ift akesi topraklar zerine konulmu, rfi bir
vergiydi, miktar deimezdi. r ise alnan rne g
re onda birden yarya kadar deiebiliyordu. Hukuki
statlere gelince . . . Raiyyetler defterlere kaydedilir, bu
lunduklar topra terkedemezlerdi. iedii topra sa
tamaz, bakasna kiralayamazd, ancak bu iletme hak
k babadan oula miras olarak kalrd. Bu toprak ze.:.
rinde irsi ve ebedi bir kirachkt. Kyllerin bu ykrn
lli.ikten kurtl.lmalarn nlemek iin raiyyet olu raiy.
yettir kural da konmutu.
RAST: Trk mziinin en eski makamlarndandr.
drt numaral basit makam olan rast, rast beiisi ile
rast drtlsnden mrekkeptir. Makam kcdr. ok
lullcnlmtr.
RAY-I BUKRAT ve EF.ATUN: Bundan ama Ki
tab- Ara-i J3ukrat ve Eflatun'dur. Bu da Calinus'un
Sitte Aere'den ayr yazd kitaplardandr.
REDF: Beyit sonlarnda kafiyeyi meydana getiren

revi harfinin ardndan tekrarlanan bir ya da

ok harf ya da szce redif denir.

birden

Bir sara bah edlim gel u dil-I naada

Gidelim serv-i revann yr Sadabad'a

beytinde naad-Sadabad szcklerinden sonra gelen

a'lar rediftir. Muallim Naci redifli nazmn Arapa'da

190

olmadn, bize Farslardan geldiini syler. Meclis, ka

deh, ak gibi szckler redif olarak kullanldnda, ai
ri bu szckler evresinde beyit kurmaa zorlad iin
mekanik bir konu birlii domaktadr.
REHAVi : Trk mziinde bir bileik makam. En
eski bileik makamlardandr. Beyati ve rast dizilerin
den mrekkeptir. Dizisi inici - kcdr.

RBA: Belli vezinlerde yazlan drt msralk man

zfme. Kafiye dzeni genellikle a-a-b-a biiminde
dir. Kafiyelerin hepsi ayn olursa rbai-i musarra ad
verilir.
Bir merhaleden gnele derya grnr
Bir merhaleden her iki dnya grnr
Son merhale bir fasl- hazandr ki srer
Gemi gelecek cmlesi rya grnr.
Yahya Kemal
RK VE SCUD: Rkl, namazda tutunarak v...i
cudun belden yukarsn paralel olarak eme hareketi.
Bu harekete rkfa varma denilir. Rkfda iken ellerle
diz kapaklar tutulup srt ve bel dmdz yaplr, to
puklar biribirine yanatrlr. Bu durumda iken de
fa subhane rabbiye'l-azim dedikten sonra Semia'llahu
limen hamideh diyerek ba kaldrlr ve rabbena le
ke'l-hamd, allah-ekber deniterek secdeye kapanlr.
Scud'da nce dizler, sonra eller yere konur, aln ve
burun elierin arasnda yere dokundurulur. Secdede el
\'e ayak parmaklar Kble'ye doru evrili
olmaldr.
Dirsekler yandan alp, karn ie ekilmel i, kollar yere

191
yaptrlmamah, ayak parmaklar Kble'ye doru yere
yaptrlp yerden kaldrlmamaldr. Secdede defa
Sbhane Rabbiye'l-a'la dendikten sonra Allah-ekber
diyerek ba yerden kaldrlr. Bu durum bir daha tek
rarlanr. Her rekatta iki secde vardr.
OLU (kevn): Bk. Tevhit.
SABUH: Sabahleyin iilen arap.
SEC: Eski nesirde szler arasnda yaplan kafiye
demektir. Nesirde ustalk gsterebilmek, seci kullan
nakla llmtr. Seeinin birok eitleri vardr. u
rnekte alt izili kelimelerle seci yaplmtr. Sevk-i
rzgar ecza-yi vcudunu tarmar ettiinden .
. .

SEFER BTS: Eskiden yola kmadan nce al

an izin belgesi. Bu belge o blgenin yetkilisinden ah.
nrd.
SEFER DREZES : Kur'an'da, Kur'an'a << p den
mektc ve <<Tanr ipine smsk yapn ayrla dme
yin diye anlmaktadr. (Al-i mran Su. Ayet 103) Hz.
Muhammed de << Ben sizin aranzda iki halife brakyo
rum: Tanr'nn gkten yere sarktlan ipi, yani Kur'an'
la Ehli Beytim . Bunlara yaprsanz yoldan kmazs
nz demitir. Metinde yolun ipe benzetilmesi bundan
olsa gerektir.
SEKBAN: Szlk anlam

av kpeklerine bakan
kimse . Metinde de bu anlama geliyor. Bunun dnda
bir anlam daha var, yenieri ocanda hafif asker. Ta
biidir ki bu anlamda kullanld sylenemez. nk
sekbanlar 1 45 1 ylna kadar padiahn av maiyeti ola
rak tekilatlanmt. Fatih Karamanolu brahim Bey'
le yapt savatan dnnce venierilerin
kendisinden

192

bahi istemesine kzarak, kendisine daha yakn olan

be-alt bin sekban yenieri ocana sokuyor, yalnz
be yzn av hizmeti iin alkoyuyor. Sonra da yenie
ri aalar Sekbanbalardan seiliyor. Yavuz bu usul
terkediyor, btn sekbanlar bir yenieri ortasnda
topluyor. Sekbanlar barta padiahla birlikte yine ava
gidiyorlar, savata ise yenieriler gibi dvyorlard.
SELMEK: Trk mziinin en eski bileik makam
larndan biri . Az kullanlm, son asrlarda hi rabet
grmemiken Refik Fersan makamnn mahiyetini Sa
dettin Arel'den renerek bir saz semaisi dzenlemi
tir, elde baka rnei yoktur. Selrnek hseyni gekili
bir rast makamdr.

"

SEMA'-RAKS: Sema' ve sima, iitmek, gzel ve

y hreti, anlmay duymak anlamlarna gelmektedir.
Terim olarak musiki namelerini dinlemek, dinlerken
kendinden geerek oynamak, dnmek demektir. Ms
lmanlkta mzik, raks ve bu ikisinin bir bakma teme
li olan iir hakknda tartmalar slam dininin intia
ryla birlikte balamtr. Tartmalar bir yana, ar
eriatilerin dnda, slamda hemen her mezhepte eh
vete ait olmamak artiyle Kur'an, naat, mersiyeyi g
zel sesle okumak ve insanlar vecde getirmek yasaklan
mamtr. Sffiler, Hz. Peygamberin, Medine'ye gt
zaman, kadnlarn ve kzlarn onu defler alarak karla.
mas gibi kimi olaylara dayanarak olduka ileri gitmi
ler, ;zamanm' gre, mzik aletleriyle, ilahi konularla iL
gili bir iir okunduu zaman vec ?e gelmeye raks etme
ye, hrkal<:rn atarak dnmeye balamlardr. Naki
bendilerden ba.ka btn tarikatlerde bu ho grlm
tr. Mevlevilerde ise sema', adab ve erkan olan, mev-

193

levi mukabelesi denilen bir durum alm, estetik bir

hviyete brnm, balbana bir dint mziin do
masna yol amtr.
sEMAL-ALEM: Bu da Aristo'nun kitaplarndan
dr ve drt makaleden meydana gelmitir.
SPAHAN (lsfahan): Trk mziinin en _ eski bileik
makamlanndan. Puselik belisi, dgah perdesine nakl.
edilmi bir rast drtls ve beyati makamndan mey.
dana gelmitir. Isfahan'n dizisi inici kcdr.
SPAH: Atl asker anlamna gelen bu kelime Os
manl miri toprak sisteminde Tirnar'n gelirinin veril
dii kiiye taklan addr. Sipahiler kendi timarlarnda .
yerlemek, aldklan her iki veya bin aka karl
bir atl asker (cebeli) yetitirmek, donatmak, padiah
emredince askerleriyle savaa gitmek zorundaydlar.

ker.

SPAHALAR: Askerlerin en -byk

rtbelisi, seras.
STTE AERE- CALNUS: Calinus'un (Galenos)

tpla ilgili on alt kitab.

SURET-MANA: Sfret, her eyin gorunen ekli,
daha dorusu zahiri duygularmzla idrak ettiimiz te
zahrdr. Ancak idrakimizle anlayabildiimiz hakikat
na ise Mana deriz . Bu suret lemi, mana aleminin te
cellisidir.
TABHANE: Ocak veya soba ile stlan klk yer.
Ayrca nekahathane anlamnda da kullanlmstr. Da
rifa diye anlan eski hastanelerin yannda neka
hat devrini geirmek iin bir tabhane bulunurdu . . .
F : 1

194

Bu kullan herhalde tab szcnn, g, kuvvet

anlamn tamasndan gelmektedir.
TAHARET (temizlik): Mslmanlrn asl temiz
liktir. Temiz olmayan insann iman yar yarya eksik-

tir. Mslmann her eyi temiz olmaldr. Taharet (te

mizlik) iki trl olur: Yalnz bedene zg hkmi pis
likten temizlenmek (cnplk, lohusalk, adet hali gi
bi), din asndan pis sayhin grnr eylerden te
mizlenmek (elbisede, bedende olan pislik gibi).
TAHYYETL-MAKAM

(tahiyyet 1 - mescit) :

Tahiyye'nin anlam var: Allah mr versin de

me, selam verme, hayr dua etme; mlk malikiyyet.
Burada bir ve ikinci anlamlar sz konusu. Ayrca,
mescide girince oturmadan, sevap niyetiyle klnan iki
rek'at nafile namaz anlamna geliyor.
TAKDMET'L-MARFE:
Takdimet'l-Marife,
Calinus'un Sitte Aere dndaki bir kitabdr. Buk
rat'n da bu adda bir kitab vardr ve Calinus yorumlamtr.

TAKViM lKARMAK: Bk. Ncum ilmi.

TANRI: Tanr vardr, kendi varln ve kudretinin
kemalini bildirmek iin btn eyay yoktan var et
mitir. Kemal sfatariyle muttas.ftr. Her trl nok
sandan mnezzehtir. Biz onu ancak (Sfat- lahiye)
sile tanyabiliriz. Sfat- lahiye ikiye ayrlr: Selbi s
fatlar, sbuti sfatlar. Bunun dnda kalanlar (caiz) s
fatlardr.

Selbi sfatlar: (Kdem) evveli olmamak, (baka) son

ras olmamak, (hadis olan eylere muhalefet) mahhl-

1 95'

kattan hi birine benzememek, (nefsiyle kyam) bizzat

kaim olup varl iin bakasna ve ayrca mekana muh
ta olmamak, (vahdaniyet) bir olmak, orta ve benze
ri bulunmamaktr. Bu sfatiarn ztlannn ademi zaru
ridir.
Bunlarn ztlar: (hudus), (fena), (hadis olan eyle.
re mmaselet), (gayr ile kyam) ve (irk) tir.
Sbuti sfatlar: (hayat), (ilim), (irade), (kudret),
(semi'), (kelam) ve (tekvin) dir ki, bunlarn da vcudu
zaruddir. Bu sfatiarn kainata taallfku yoktur.
Esrna-y ilahiye: Tanr'nn bir ok (esma-y bs
na) s vardr. Bunlar muhtelif surette taksim edilebilir.
Vcuda delalet eder: ey ve zat gibi. Vcudun keyfiye
tine delalet eder: Kadim, ezeli, ebedi, daim gibi. Ha
kiki sfatiara delalet eder: Alim, kadir, hay, semi', ha
sir gibi. zafi sfatiara delalet eder: Evvel, ahir, zcThir,
batn gibi. Selbi sfatiara delalet eder: Kuddfs, selam
gibi: Ef'ale delalet eder: Halik ve rezzak gibi.
Bizde, eriat bilginleriyle tasavvuf yolunda olanla.
rm inanlar arasnda farklar vardr. Bu ayrlklar, za
hir-batn bilgiler, medrese-tekke. . . ikiliklerinin k
masna yol am; edebiyatta da kendini gstermitir.
eriat bilginleri, Kur'an'n yazdklarn tevile kalkma
dan, aklamaya sapmadan olduu gibi kabullenmiler
dir. Alem bir okluk dzenidir, her var n Tanr'dan
ayr ve yoktan meydana gelmi bir varl vardr. Ale
min varl ile Tanr'nn varl hi bir vakit bir deil.
dir. Tanr, ezeli ve ebedi dir. Adem ise sonradan
olu (hudus) ile yokolma (fena) arasnda ba ba
na ve sorumlu bir varla sahiptir. Alem'i kaplayan

196

ve kavrayan Tanr'nn ne zatdr, ne de sfatlanar;

hkm, kudreti, kuvveti ve bilgisidir. Tanr zat ba
kmndan her eyden mnezzehtir. Bir dir; orta ve
benzeri yoktur; yeme, ime, uyuma, giyinme, ehl ev
lattan mnezzehtir. Gkte, yerde deildir, mekan dan
mnezzehtir. Sada, solda, nde, artta, stte, altta de
ildir, cihet ten mnezzehtir. Siiretten, ekilden, renk
ten, uzuvdan mnezzehtir. Hep ayn haldedir, korku,
keder, hastalk ve benzerleri 4eimeler den, eksiklik
sfatlarndan mnezzehtir. Btn alemler yokken o
vard: Hi bi kimseye ihtiyac yoktur, aciz olmaktan
mnezzehtir. stese, btn alemleri bir anda yok eder,
yine istese 'batan var eder. Ona hi bir i g gelmez.
Bir sivrisinek yaratmakla gkleri ve dnyay yaratmak
onca birdir. Ona kimse hkmedemez, o herkese hkme
der. Ona hi bir nesne vacip deildir. Bir kimseden
fayda grmekten veya zarar ekmekten mnezzehtir.
Bunlar Tanr'da olmayan (selbD sfatlandr. Tanr'nn
varlk (sbut) sfatlar: Tanr hayy dr, alim dir.
Her nesneyi yahut meydanda olanlan bilir. Aa ve
yapraklarn saysn bilir; en ufak eyleri, en byk
eyleri, gemileri, gelecekleri bilir. Adamn gnlne
gelen eyleri, -diliyle sylediklerini, iini dn hep bi
lir. Hazr olanlarla kayp olanlar o bilir. Ondan baka
hi bir kimse kayb bilemez. Dirilii ve bilgisi ezelidir.
idici dir; gizli olsun, ak olsun her nesneyi grr,
kara gecede karncann kara ta zerinde yrdn
grr. Lakin iittii bizim gibi kulakla deildir, gr
d gzle deildir. Gzden ve kulaktan mnezzehtir.
Mrit tir, murat eylediini iler, murat etmedii nes
ne vcude gelmez. Dnyada vcut bulmu olan her nes-

197

ne, iyi olsun, kt olsun, hep onun muradiyle meyda

na gelir. Kaadir dir, her mmkn olan yaratr. s
tedike ly diriltir; ta, topra syletmeye, yrt
meye kaadirdir. Mtekellim dir, Hikin sz bizim gi
bi dil ile deildir. Baz kullarna dorudan doruya sy
ler, Musa Peygambere ve Muhammed Peygamber'e Mi.
ra gecesi syledii gibi; baz kullarna da Cebrail ara
cliyle sylemitir. Kur'an, Tanr keHimdr, ezelidir,
ebedidir, malluk ve fani

deildir. Halik tir, alemi

btn paralariy\e yaratan odur, ondan gayr yaratc

yoktur. Btn canllarn hareketlerini, insanlarn dav
ranlarn , iman ve kfrlerini, hayr ve erlerini yara
tan odur. Cmlenin rzkn veren, hasta yahut sa edip

rilten

odur.

Slfiler, alemde tek <<bir vcut vardr, o da V

cud-i mutlak>> tr, derler.

E zeli kudret ondadr, on

dan baka hi bir vcut yoktur;

tek varlk <<Tanr

dr. Grdmz btn eya, gerek ve balbana

bir varlk sahibi deildir. Bunlar Tanr'nn birer su
retle << tecelli etmesidir. Vcut-i . mutlak olan Tanr,
ayn zamanda

<< Kemal-i ve << Cemal-i

Bu yzden, Tanr << ak-i

zatisi

mutlak tr.

yznden

kendini

grmek ve gstermek istemiti. Bunun iin de kainat

ve insan yaratmtr. nsan, her an kendi aslna ula.
mak ister. Slfiler bu ulaman n dnyada yaarken de
mmkn olduuna inanrlar.

TARD

VE

AKS:

Bir

sz,

tersiyle

veya

altst

ederek, salt ekli olarak ayn anlam verebilecek biim

de syleme. Bu edebiyatta da bir sanat olarak kulla
nlmtr. Ziya Paa'nn u beyti buna rnektir:

198

Gelse dergiiuna ikrim griirler kremA

Krema dergehlne gelse grrler ikrim

yahut,
Eskiden vardm ben, imdi hiim ben
imdi br hiim ben, eskiden vardm.
TATBK: Birbirine karlk olan iki kelimenin kul
lanlmas. Cinas yapnann bir ekli.
TECNS-CNAS: Cinas yapma. Sylenileri bir,
anlamlan ayr kelimelerin bir szde toplanmasna tec
nis, o kelimelere de cinas denir.
Sen beni terk eyledln, gittin nihayet yad lle
Dilde kald sevdltlm; yad--hazlnln yadfgar.

beytndeki birinci yad yabanc, ikincisi hatra demek

tir. air sylenileri ayn olan bu iki kelimeyle cinas
yapmtr. Cinas, Divan edebiyatnn en nemli kelime
sanatlarndan saylmtr, bu sebeple de b irok blm
ler yaplarflk eitleri oaltlmtr. Cinas yaplabilme
si iin drt nokta nemli saylmtr. Bu, cinas olan iki
kelimenin tr, say, sra ve heyet bakmndan birle
mesiydi. Bylece bunlardan birinde yaplan kk bir
deiiklik cinasn adn deitirmitir. Szgelimi ayn
kelimesinin iki anlamyla (gz-pnar) yaplan cinas
bu drt noktaya da uyduu iin buna cinas- tam de
nilmitir. Cinasn yaygnl, halk edebiyatnda da kul
lanlmasndan bellidir. u rnekte olduu gibi,
ay kuru, eme kuru nerden Isin kuzusu
Beni yakp bitiren bir anann kuzusu.

199

TECNS- MKERRER: Bir cinas tr. Cinasn

tekrarlanmas denilebilir. Szgelimi cinas kelimelerin
den birinin bana bir harf ekleyerek yaplan bir cinasla
(cinas- mutarraf) bir ba.ka cinasa daha gitmek. Dem
ve adem kelimeleriyle bir beyitte cinas yapldn d
nelim. Ayn beyitte dern-a-dem kelimesi de kulla
nlrsa tecnis-i mkerrer olur.
TEFERRUK-1 TTSAL: Herhangi bir sebeple cil
din yarlmas sonucu meydana gelen yara.
TEFSR: Yorumlama. Anlam aklamak, bildir
mek. Kur'an ayetlerini, neden indii, niin ve nerede
indii, hkmnn kesin yahut geici olduu, anlam
nn neye delalet ettii gibi hususlar birok bakmlar
dan aklamaya alan ilim.
Bu konuda yazlan kitap
.
lara tefsir kitab, bu ii yapanlara mfessir veya mfessirin denilir. Mfessirlerin Arapann gerektirdii
lgat, nahiv gibi ve din ilminin gerektirdii din usul,
fkh gibi on drt eit bilgiyi bilmeleri ve on beinci
olarak da Tanr vergisine sahip olmalar f.erekir.
TERESSL: Bir kelimeyi meydana getiren harfle
rin mahrelerine, ksaltlp uzatlmalarna dikkat etme.
TE.RH- BZRG: Bununla aniatlmak istenen
Calinus'un Sittc Aere'sinde bulunmayan Terih'l
Kebir-i Calinus'dur.

TERiH-i KUEK: bni Nedimin, Calinus'un

eserleri arasnda sayd, bu adda veya buna benzer bir
.kitap yoktur. Belki de bu Sitte Aere'ye dahil, Kitab
el-Makalat'l-Hams fi'i-Terih dir. nk, Kita
b't-Terihi'l-Kebirden ayrmak iin Kitab et-Te-

200

rihi's-Sagir diye tannmtr ve yazar buna Terih-i

Kilek adn vermitir.
TEVHT (bir bilmek): Szlk anlam bir bilmek,
birlemek. Dinde Tanrnn varln, birliini, kemal s
fatlannn bulunduunu, noksan sfatardan arnm ol
duunu, ei, benzeri ve orta bulunmadn bilmek ve
buna inanmaktr. Tevhidin ikinci temeli Hz. Muham
medin Peygamberliini ve son Peygamber olduunu
kabul etmektir. Bu sebeple tevhit kelimesi (kelime-i
tevhid) La ih1he illailah Mubammed'r-Rasfl'ullah.
Tanrdan baka yoktur tapacak, Muhammed onun eli
sidir. szdr. Sffilere gre ise Tanndan baka var
bilmemek, btn varlklar onun varlnda yok bilip
onun varlyla var olmaktr. Buna gre tevhidin
mertebesi, merhalesi vardr: Tevhid-i ef'al, he
yaplan iin, Tanrnn ii olduunu gerek olarak bH
rnek, bunu gr ve olu haline getirmektir. Kul buna
inannakla ona ortak komaktan kurtulur. Tevhid-i
sfat, btn sfatlar Tanr sfatlar I?.ilmek, bu bilgiyi
gr ve olu haline ulatrmaktr. nk_u iler sfatia
rn bir sonucudur. Sz gelimi lftfetmek, diriltmek ve
ldrmek, lftuf sahibi, diriitici ve ldrc olu s
fatlarnn tecellisidir, o sfatlar olmasayd bu iler or
taya kmazd.

Tevhid-i zat ise, her eyin izafi bir varl oldu

unu, gerek varln ancak Tanrnn varl bulundu
unu ve btn varlklarn onun varlndan ortaya k
tn bilmektir.
TMAR: Osmanl mirl toprak dzeninde, geliri
1 .000 - o.ooo ake arasnda olan toprak biriminin ad-

201

dr. Timann geliri spahilere ve savata yararlk gste

reniere verilirdi. Bk. Sipahi.
TRYAK: Zehirlenneye ve baz hastalklara kar
kullanlan iyi edici afyonlu macun.
YAKN (kesin olarak b!lme): Szlk anlam, ku
kusuz bHgidir. Kavram olarak da, bir eyi, baka trl
olmasna imkan bulunmadna inanarak olduu gibi
bilmektir. lm'el-yakin, bilgi yoluyla; ayn'el-yakin
grerek bir eyi renmek, hakkal-yakin ise kulun
Tannda yok olmas, Tanr bilgisiyle birlemesi demek
tir. Hac Bayram- Veli, bu merhaleyi bir rinde,
bilmek, bulmak, olmak olarak Trkeletirmitir:
Byram zn bildi, bileni onda buldu
Bulan ol kendi oldu, sen seni bil sen seni.
YILDIZ LM: M.S. II. yzylda yaayan Bathim
yus'un (Ptolemaios) sisteminden kanlan dne g
re, dnya evrenin merkeziydi ve yedi gk dnyay tp
k bir soan zar gibi sarmt. Bunlar srasiyle Ay (Ka
mer) Utarit, Zhre, ems (Gne), Merh, Mteri ve
Zhal'di. Bunlara Seb'a-i seyyare, yani yedi dnen ve
yryen yldz, denirdi. Bu yedisini saran ge ise sa
bteler g denirdi ki burlar burada bulunurdu. Do
kuzuncu kat olan Atlas gnde ise hi bir ey yoktu.

Hatta bu dokuz gn dnmesinden drt unsurun

(hava, su, ate, toprak) ve bunlarn drt tabiatnn (so.
ukluk, yalk, scaklk, kuruluk) meydana geldii sa
nlr, sonra gklerle unsurlarn birlemesinden Meva
valid-i selasenin, yani ocuk denilen canszlann ,

202

bitkilerin ve hayvanlarn doduuna inanlrd. Byle

olunca da dokuz gk insana nispetle baba, drt unsur
da ana saylrd. Bu sebeple olacak, yedi yldzn ve ye
di gn insan zerinde kimi etkileri olduu sanlm
t. te yldzlarn hareketinden ve durumundan hkm
karmaya yldz ilmi (ilmi tencim, ilmi ncm, ih
kam ilmi, astroloji) deirdi.
Sekizinci gkte bulunduuna inanlan, bugn ta.
km yldz dediimiz on k i bur (burfc-i isna aer)
unlard : Hamel (kuzu) sevr (boa), evza (ikizler) e
retan (yenge), Eset (aslan), Snble (baak), Mizan
(terazi), Akrep (akrep), Kavs (yay) , Cedi (olak), Delv
(kova). Hlt (balk) .
Her bur bir yldzn evi saylr, bu yzden de insan iin on iki talih olduuna inanlrd. Bir ocuk do
unca mneccimler, o anda gkyznn haritaSn ya
parlar yldzlarn yerlerini, durumlarn, hareketlerini,
dorultularn hesaplarlar, bunu gsteren cetveller ha
zrlarlard (zicat, zayie). Yldzlarn durumuna gre
hangisinin hakim olduunu bulurlar ve hakim yldz
ocuun yldz, saylr, o yldzn vaziyetine gre, o in
sann hayatnda deiiklikler olaca sanlrd. Buna
takvim karmak denirdi.
Bununla da yetinilmez, yedi seyyareDin dnda
ikinci dereceden (Saneviyyat) yldzlarn da insan ha
yatnda etkisi olduuna inanhr, yldzlarn boylam de
receleri arasnda ballklar kurarak yeni dereceler el
de edilir ve bu derecelerde olan hayali yldzlar (sehim)
bile hasaba katlrd.

203

Eskiler her yldzn biner yl devrettiini sylerler

di. Bu devirler Zhal'le balamt ve bu devir, devr-i
Adem'di. Bu sebeple de ebced hesabnda Zhal ve
Adem kelimelerinin sayca ayn olmasna dikkat edilir
di. inde bulunduumuz devir, kamer (Ay) devriydi,
Hz. Muhammed bu devirde peygamber olmutu, yley.
se bu devrin ad ayn zamanda devr-i Muhammedi idi.
Devirlerin her biri yedi bin, yldzlarn devirleri
nin tutan da krk dokuz bin yl olduuna re, devr-i
kamerin sonunda bir ok fitneler, karklklar kacak
kyamet kopacakt. Hz. Muhammed'e ahr zaman pey
gamberi denmesinin sebebi budur.
Ayrca yedi kat gkte bulunan yedi yldzn her
birinin, ocuu daha ana rahmine dt andan iti
baren birer ay terbiye ettiine, yetitirdiine inanlr- .
d. Drdnc ay, sra gnee gelince ocuk canlanr,
yedinci aydan sonra tekrar Zhal terbiye eder ve do
kuzuncu ayda ocuk Mterini!l. etkisi altnda doard.
Her yldzn tpk insanlar gibi bir tabiat, bir mi.
zac olduu sylenir ve ocuun doumu srasnda ha
kim olan yldzn tabiatnn ocuun hayatn etkiledi
ine inanlrd. Sz gelimi, Zhalin tabiat sevdavi idi ,
mizac ise souk ve kuruydu. Yla hakim olduunda
scak lkelerde bile s der, yer oraklard. Merih'in
tabiat ise ateli ve kuruydu, nee, yiitlik, kzgnlk,
sefahat, nderlik gibi huylar onunla aklanrd.
Ayrca bu yedi yldzn her biri haftann bir gn
ne hakim olduu gibi, yirmi drt saatten her birine de
bir yldzn hakim olduu kabul edilir, bir saate hangi
yldz hakimse o saatte o yldzn tabiatma uygun olan

204

i rast gelirdi. Szgelimi Sal ve Cumartesi geceleri Me

rih'indi ve uursuz saylrd. Pazar ve aramba ise
Utarit'indi, uurlu saylrd.
Zaten yldzlar uurlu ve uursuz olarak ikiye ay
rlmlard. Merih ve Zhal uursuzdu, ikisine birden
nahseyn (iki uursuz yldz) denirdi. Zhal, Nals- ek
ber, yani en byk uursuz yldzd, Merih ise nals-
asgard, yani kk uursuz. Mteri ve Zhre, uurlu
yldziard tabii biri sad- ekber (Mteri), teki
sad- asgar (Zhre). Bunlarn dndakiler hangi yldz
hakim ise onun taibatna uyarlard. Uurlu olan M
terinin etkisi, iyi huyluluk, utangalk, yumuaklk, c.
mertlikti. Yldz Utarit olanlar ise, hatip ve sanat
olurlard. En byk uursuz Zhal, hakim olduunda
gam, kayg verir, yldz bu olanlar ioe ahmak, cahil,
pinti, yalanc, kt olurlard.
Yldzlarn

hareketleri,

birbirleriyle kavumalar,

ayn derecede bulunmalar baka baka eylere eitti.

Szgelimi bir insann yldz arza en !'akn noktada bu
.
lunursa o insan fkeli ve hiddetli olur, tersine en uzak
noktada bulunursa iyi saylrd. Yldzlarn ayn bur
ta ve ayn derecede bulunmalarna kran denilirdi ve
kranda uurlu veya uursuz yldzn bulunmas nem
liydi. htirak, ayn dnda olan yldzlarn gnele ay
n derecede bulunmalarydt ve ktyd. Sonra eer, ay
n burta ve ayn derecede bulunan iki yldzn arasn
daki uzaklk gkkresinin drtte biri

(90)

olursa, o

saat uursuz bir saatti.

YOKSULLUK: Yo.ksulluk benim ndm ey
dir. br Peygamberlere onunla nrm>> diye bir

205

hadis rivayet edilmitir. Dervilerin yoksullua nem

vermemelerinin sebebi bu olsa gerek.
ZAHT: Zht sahibi. Zht, yalnz haramdan deil,
pheli olan eylerden de saknmaktr. Bunlardan sa
knp ekinen kimseye zahit denir. Bir bakma zahit
Tanr buyruunu tutan kiidir ve fask'n kartdr.
Sonradan edebiyatta, dnyaya nem vermeyip ibadetle
megul olmas yznden ve bu arln kimilerince
ktye kullanlmasndan kaba sofu, riyakar anlamla
rnda ve rincl sznn zdd olarak kullanlmtr. Fu
zfli'nin u rbaisi bu kullanla rnektir:
Sada-y ney haram olsun didn ey s6fi-l salus
Yele virdn bilaf- er'ile namusun slamun
Bu tndam ile vecdiyyatdan dem urmak istersin
lAhi ney gibi sural sural olsun endamun.
ZREFKENDE: Trk mziinin en eski bileik
makamlarndan. Son yzyllarda ya ok kullanlm ya
da hi kullanlmamtr. Gazi Giray Han'n bir perevi
ile bir saz semaisi bu makamn rneklerindendir. Ge
nellikle inici bir makamdr, bileik seslerden yararla
narak gekiler yapar.

Icindekiler
.

Blm : Dmandan saknnann tedbirini

9-18
beyan eder
30. Blm : Bir suluyu affedip balamak m
yedir, yoksa cezalandrmak n, onu beyan
eder
19-23
3 1 . Blm : lim talep etmeyi , fakihlik,
mderrislik ve kadlk ahvalini beyan eder 25-38
32. Blm : Bezi_rganlk yolunu ve alp satmak
tresini beyan eder.
39-52
33. Blm : Tabipierin yolunu beyan eder 53-66
34. Blm : Y ldz ilmini nice biirnek gerek
onu beyan eder
67-72
35. Blm : airlerin terbiyesini beyan eder 73-77
36. Blm
algclarn tresini beyan
eder
79-83
Padiahlarn hizmetinde olanlarn
37 . Blm
yolunu beyan eder
85-90
38. Blm
Padiaha nedim olanlarn tresini
beyan eder
9 1 -94
39 . Blm : Yazclarn tresini beyan eder 95-105
40. Blm : Vezirlik tresini beyan eder 107-1 15
4 .
Blm : eriba olanlarn tresini
beyan eder
1 17-120
42. Blm
Padiahl k tresini beyan
eder
121-133
43. Blm
Ekincilik ve geri kalan sanatlarn
artn beyan eder
135-137
44. Blm . Civanmertlik artn beyan
1 39-161
eder
163-205
AIKLAMALAR :
29.

F tY AT I : lO T L .