Jameson'un "teki" retorii ve ulusal alegori

Aijaz Ahmad
eviren : dil E.er
Fredric Jameson'n "okuluslu kapitalizm anda nc dnya edebiyat

"1

makalesi zerine notlarm toplarken, kendimi olduka garip bir konumda bul
dum. Gnmz ABD'sinde, genel olarak eserlerine en ok sayg duyduum tek
bir edebiyat eletirmeni/kuramcsnn adn vermem gerekse, bu phesiz Ja
meson- olurdu. Jameson'n makalesindeki cokuya kaynak olan yakar; Ame
rikan eitim kurumlarnda edebiyat eitiminin sadece "Bat" yazn zerine deil,
"dnya yazn" dncesi zerine kurulmas, "kanon yazn" kavramnn egemen
zevkin dlayc tatminleri zerine deil, kapsayc ve geni lekli bir eitlilik
.
zerine kurulmas, doal olarak btnyle kutlanmaya deer bir giriimdir. Ja-

meson'n uzak lkelerde retilmi metinleri okumakta sergiledii bilgiye ve me

tinlere gsterdii yaknla da ayn lde hayranm.
Ama bu mfredat reformu yakar, Lu Xun ve Ousmane'in olaanst incelikli
metin incelemelerinde bile, metnin her kesine sinen, ancak sadece son dip
notun son cmlesinde aka dile getirilen ok daha iddial bir giriimle
birleiyor ve hatta onun glgesinde kalyor: nc dnya yaznnn bilisel es
tetik kuramn gelitirmek. Bu bilisel estetik kavramysa, gelikin kapitalist
lkelerle, smrgecilik sonras oluumlar arasndaki nemli farklar dizgesinin
bastrlmasna dayanr .. Farkllklar btn yerine,

Jameson'n

'Birinci'

ve

'nc' dnyalar olarak adlandrd varlklar arasnda ikili bir kartlk sz ko

nusudur.

Makalenin sorunlarnn ou da, mfredat reformu arsndan

bilisel estetik kuramna geiten kaynaklanmaktadr. Bu sorunlarn olduka

fazla olduunu da ekleyebilirim.
En bata aa kavuturulmas gereken eylerden biri de, benim bu metinle
karlamamn phesiz isel ve varoluu bir taraf olduudur. Yaklak on
be yldr Jameson'n almalarn okumaktaym, Bat Avrupa ve ABD ede
biyatlari ve kltrleri zerine bildiklerimin en azndan bir blmn Jameson'n
almalarndan rendim; hi bir zaman tam olarak ayn kmede umasak
da, Marksist olduum iin Jameson'la kendimi, hep ayn trden kular gibi
hayal etmitim. Ancak daha sonra. metnin beinci sayfasn okurken [tam ola1

S::cia1 Text, Gz 1986, ss. 65-88.

39

rak,

"Tm nc dnya metinleri zorunlu olarak. . . . " eklinde balayan

cmlede) dier eyler arasnda, benim de kuramsallatrldm farkettim . Ben

Hindistan'da domutum ve Amerikal entelektelerin genelde anlamad bir
dil

olan

Urduca

iirler yazyordum.

Kendi.me

yle

dedim:

"Tm

me

tinler. . . zorunlu olarak ? " Bu cmle olduka garip bir his uyandryordu. Savlar
gittike daha karmak ve merak uyandran bir nitelik kazanyordu. Makaleyi
okuduka, hi de kmsenmeyecek bir d krklyla, her ne kadr uzaktan
da olsa, o kadar uzun zamandr sevgiyle, yolda kabul ettiim kiinin, kendi
bak asna gre, medeniyet asndan benim "tekim " olduunun farkna
vardm. Bu hi de ho bir duygu deildi.
. 1

Ben de, Asyal, Afrikal ve Latin Amerikal yazarlarn, lngilizce de baslm ok

sayda iyi kitab olduuna ve bu kitaplarn eitim programna dahil edilmesinin,
gnmz ABD'sinde insani bilimlere hakim olan kltrel miyopluk ve etnik mer
keziyetilie panzehir olacana inanyorum. Bu faaliyet iin herhangi bir etiket ge
rekiyorsa, buna "nc Dnya Yazn" ad verilebilir. Jameson'n aksine, "nc
Dnya" teriminin en anlaml kullanmlarnda bile, hi bir kuramsal konuma sahip
olmayan polemiksel bir terim olduuna inanyorum. phesiz polemik, bata si
yasi sylem olmak zere, beeri sylemde nemli bir yere sahiptir; dolaysyla te
rimi geveke kullanrsak,

polemiksel balamda olduka geerli olduunu

syleyebiliriz. Ancak bu terimi, polemik kaytlarndan karp bilginin nesnelerini

kurmakta belli bir gce sahip, kuramsal bilgi retme temeli olarak kullanmak sa
dece terimi deil, bu terimin gnderme yapt dnyay da yanl imgelemektir.
Bu balamda, isel olarak tutarl kuramsal bilginin istikrarl bir nesnesi olan
"nc dnya yazn"nn hayal edilemeyeceini ne sreceim. Pozitivist in
dirgemecilik kullanlmakszn bu genelleme dzeyinde zmlenemeyecek, za
manlama, sosyal ve dilsel oluumlar, edebi retim alannda siyasi ve ideolojik
mcadeleler vs. gibi ok temel baz sorunlar mevcuttur.
rnein, Asya ve Afrika da metropolitan lke dillerininin, edebiyat reticilerinin
ounluu tarafndan benimsenmemi olmas, bu ktalardan gelen edebi me
tinlerin byk bir ounluunun metropollerde okunmak iin bulunmad
gerei, nc Dnya edebiyatnn bilisel estetik kuramn oluturmak iin
yola

kan

bir

edebiyat

kuramcsnn,

Weberci

biimde

ideal

tipler

oluturacan gz nne sermektedir . Bylesi bir aba iinde yer alan ede
biyat kuramcs, oryantalist [arkiyat) bilim adamlarnn, belli bir yksek me40

tinsellik gelenei yorumlarn.

lslam medeniyeti olarak adlandrlan.

szde

birleik ve tek nesnenin bilgisi olarak sunarken ele aldklar temel sreleri
kopyalayacaktr. Tm bu sylediklerimize, metropolitan lkelerle, smrgecilik
sonras kurulan lke fornasyonlar arasndaki ilikilerin. metropolitan lkelerin
kendi aralarndaki ilikilerden ok farkl olduu da eklenebilir . Avrupa veya
Amerika'da, kendi ana dili dnda bir ka Avrupa dilini iyi bilmeyen bir edebiyat
kuramcsna ender rastlanr; bunun yan sra Avrup.a dilleri arasnda ileri-geri
evirilerin skl metinlerin dolam iin ak kanallar yaratr; bylece lngilizce
dnda dil bilmeyen ABD'li bir bilim adam bile, deiik metropolitan lke ge
lenekleri konusunda temelli bir gre sahip olabilir. te yandan, metropolitan
lkeler ve Asya, Afrika lkeleri arasndaki linguistik ve edebi ilikiler, met
ropolitan lkeler arasndaki kltrel deiime kyasla nemli fark arz et
mektedir. Asya ve Afrika'da, modern bir aydnn en azndan bir Avrupa dilini bil
memesi ender grlen bir durumdur. te yandan Avrupa veya ABD'de, Asya ve
Afrika dillerinden birini renme zahmetine girmi nemli edebiyat kuramclar
da ayn oranda 13nderdin. Gelimi kapitalist lkeler aras. nda dolaan metinleri
reten eviri endstrisi, i Asya ve Afrika dillerinden eviriye geldii zaman
dzensiz ve ar ilemektedir. Bunun sonucunda da, sadece Hindistan'da Ben
galce, Hindu, Tamil ve Telegu ve yarm dzine baka dilde olmak zere retilen
nemli edebi gelenekler, orada burada yer alan bir k:; metin dnda, Amerikan
edebiyat kuramcs tarafndan tam anlamyla bilinmemektedir.
Bir baka sonu da, lngilizce yazan bir ka yazarn, normalin tesinde deer
kazanmasdr. rnein New York Times' da Salman Rt'nn Gece Yar
ocuklar

adl

kitabnn

"bir

ktanin

sesini

bulmas. olarak"

s n n

tantldn

anmsayalm; sanki lngilizce konuulmadnda, insann sesi yokmu gibi. Ha

lihazrda Said'in yeni bir kitabn'n arka kapan ssleyen, Richard Poirer'in
Raritan' da yaymlanan Edlivard Said methiyesini ele alalm: "Said'in en byk

baars. kitab sayesinde Filistinlilerin hi bir zaman tarih sahnesinden kay

bolmayacak olmalardr. "2 Bu "camera obscura"nn [gizli kamerann) ters yz
edilmi dnyasdr: Said'in bak asn belirleyen Filistin deneyimi deildir,
ama Filistin'in Said'in kitab olmakszn tarih sahnesinde bir yeri olmayacaktr!
lngilizce yazan, herhangi bir neme sahip Asyal, Afrikal veya Arap bir en
telektelin bana gelecek en nemli sorun, bu kiinin grkemti bir tekil tem
silci konumuna ykseltilmesidir; kimi zaman bir rkn. bir ktann, bir uy
garln ve hatta "nc Dnya"nn temsilcisi. Bu balamda, metropolitan
2 Edward Said,

Afte:- the rast

sey Palestinian Lives, (New York: : Pantheon, 1986]

41

lkelerde bulunabilen dillere dayanan "nc Dnya" yaznnn bilisel es

tetik kuram' kanmca, tehlikeli bir giriime dnmektedir.
Bu hususlara, zellikle nc Dnya edebiyatnn epistemolojik imkanszl ko
nusuna tekrar dneceim. Ancak Jameson'n kendi metni, Birinci ve nc
dnya arasnda ikili bir kartla dayandndan, Jameson'un lkelerin edebi ge
leneklerine ilikin zel nermelerini incelemek iin ilk nce, bu dnyalarn
tanmlarnn kuramsal olarak geerli olup olmad; dolaysyla bu ikili kartlk
temelinde doru bir yazn kavramnn ortaya kp kmayacan incelemek ge
rekir.

Jameson "nc Dnya"y "emperyalizm ve smrgecilik deneyimi"

balamnda tanmlad ve bu dlayc vurguyu zorunlu olarak izleyen siyasi ka

tegorinin "ulus" olduu; bu balamda milliyetiliin zellikle deer atfedilen bir
ideoloji olduu ve milliyeti ideolojiye bu kuramsal ereve ierisinde ayrcalkl
bir yer atfedildii iin, kuramsal olarak "Tm nc dnya metinlerinin ulusal
alegoriler olarak okunabilecekleri" iddias ne srlmektedir. Bu nedenle, me
tatekst olarak "ulusal alegori" kuramn, Jameson'un tm metninde izleri
grlen daha kapsaml Dnya . kuramndan ayrmak olas deildir. Bu ne
denle, balang noktasnn kuramsal bir kategori olarak "nc Dnya" kav
ram ve dlayc bir ideoloji olarak milliyetilik zerine yorumlar olmas gerekir.
il

Dnya kuram'nn zel bir uyarlamas olan kendi kuramsal erevesinde, Ja

meson gcn ve nfuzun kresel dalmnn kavramsallat:masna ilikin so
runlarn farknda gzkyor. Eletirilerin hakl taraflarna katldn sylyor. Bu
kuramn temel savlarn dile getirdikten sonra (kapitalist Birinci Dnya; sos
yalist bloun oluturduu i kinci Dnya; ve smrgecilik ve emperyalizm de
neyiminde ac ekmi dier uluslar), ABD ve Sovyetler Birlii arasndaki ben
zerlemeyi vurgulayan Maoist kurama katlmad hususuna aklk getiriyor.
Ancak bu dnya grn ayakta tutmann sorunlar, ileri srd sav ile
katmerleniyor: "benzer bir terim" bulamad sav; bu terimleri zde tanmlayc
bir biimde kulland iddias ve Dnya kuramna yneltilen eletirilerin kendi
makalesi balamnda geerli olmad sav. "Benzer terim" konusu grmezden
gelebileceimiz nemsiz bir husus; te yandan eletirilerin geerlilii konusu
daha sonra zerinde duracamz temel konuyu tekil ediyor.

ilk

nce,

'tanmlama' konusuna ksaca deinmek istiyorum.

ABD'de yazan eletirmenlerin ouna gre, Jameson'n ok daha iyi bilmesi
gereken bir konu var ki o da u: dnyaya ilikin bir bilgi sz konusu olduunda,
42

'zde tanmlayc' bir kategori sz konusu olamaz; hi bir tanmlama bilisel

veya ideolojik olarak, asla tarafsz deildir; tanmlamak belli bir anlam ko
numunu belirlemek, bir bilgi nesnesi kurmak ve tanmlayc kurma eylemi ile
snrlanacak bir bilgi retmektir. rnein, smrgeci sylemde, tanmlama
merkezi bir rol oynar. Etnoloji, edebiyat, fotoraflk, dilbilim ve siyaset bilimler
gibi ok farkl. alanlarda vcutlarmz, konuma eylemlerimiz, yaam alanmz,
elikilerimiz, arzularmz, siyasetimiz, sosyalleme davranlarmz ve tarzmz,
cinselliimiz zerine toplanan bilgiler devasa bir tanmlama mekanizmas
araclyla belirlenen sylemler smrgeciliin znelerini snflandrm ve
ideolojik olarak ynlendirmi; ilgi ve farkllklar dntrlerek ideolojik olarak
belirlenmi bir deer hiyerarisine evrilmitir.

Ksaca, bir eyi temelde

tanmlayc olarak tantmak, kendi ideolojisini gizleyen bir gereklik dzeyi ya

rattn ne srmek; snflandrma,

genelleme ve deer yarglarnn ve

rilmesini mmkn klan bir temel hazrlamaktr.

Jameson'n tanmlad eyin 'zne" indike,

Birinci ve i kinci dnyalarn

retim biimleri temelinde tanmlanmasn (srasyla Kapitalizm ve Sosyalizm).

te yandan nc kategorinin-nc Onya'nn-tamamyla dsal olarak uy
gulanm bir deneyim balamnda tanmlanmasnn byk nem tad
grlr. insanlk tarihini oluturan eyin, ilk iki rnekte mevcut olmasna
karn,

nc

rnekte

yeri

bulunmamaktadr.

ideolojik

olarak,

bu

snflandrma dnyay, tarihi yapanlar ve tarihin bznesi olanlar olarak ikiye

ayrmaktadr; makalenin baka bir yerinde Jameson, Birinci-nc Dnya
kartln yakalamak iin Hegel'in nl Efendi-Kle ilikisine atfta bulunur.
Ancak,

analitik

olarak

bu

snflandrma

nc

Dnya'y

bolukta

brakmaktadr; eer sadece Birinci Dnya kapitalist, ikinci Dnya sosyalist ise
nc Dnyay nasl tanmlanacaktr ? nc Dnya, kapitalizm ncesi bir
retim biimine mi sahiptir? Bir gei aamasnda m yer almaktadr? Ancak,
gene de eitli dnyalar iine, belli lkelerin yerletirilmesi sorunu mevcuttur.
Hindistan rneini ele alalm. ABD'de televizyon ekranlarnn dzeysiz se
rilerinde nostaljiyle anmsanan smrgeci gemiiyle Hindistan, gnmzde ka
pitalist bir lkenin btn zelliklerine sahiptir: genelletirilmi meta [Jretimi, sa
dece tarm ve endstri arasnda deil, endstrinin birinci ve ikinci blmleri
arasnda da youn ve hacmi artan deiim, Almanya ve Fransa'nn toplam
saysndan daha fazla teknik personel says. ok sefil bir kapitalizm tr olan
bu kapitalist retim biiminde, Hint nfusunun yarsndan ounun, kabaca
drt yz milyon insann yaam koullar, Enels'in rgilte:e'd=

i sn f n n nr43

rurnu'nda anlattntjan daha da ktdr. te yandan Hindistan elik endstrisi

bir ka sene nce yznc yln kutlamtr; Hindistan'n en byk sekiz
okuluslu irketi, Vietnam'dan Nijerya'ya kadar

ok

eitli lkelerde faal olarak

almakta, dnyann en hzl byyen irketleri arasnda yer almaktadr. Bu

ekonomik temel,

ltalya'nn modern adaki kesintisiz burjuva demokratik

ynetimi ile karlatrlabilecek; en eski smrgeci lkeler olan ispanya ve Por

tekiz'deki burjuva de.mokrasisinin kaderinden daha stn bir baar gsteren,
194 7'deki bamszlk ilanndan bu yana kesintiye uramam, parlamenter bur
juva ynetimi ile birlemitir. Gnmzde Japonya ve Bat Avrupa iin normal
olmayan lde kanunsuzluk ve iddet. uygulamlarna sahne olmasna karn,
Hindistan'daki burjuva parlamenter cumhuriyet, nfusun ounluu iin burjuva
siyasi znelii yaratmtr. Soldan rnek vermek gerekirse,

burjuva cum

huriyetindeki iki komnist parti [CPI ve CPl-M}, tm Avrupa komnist partilerinin

toplam deneyiminden daha uzun sreli ve kapsaml yerel ynetim deneyimine
sahiptir ve kapitalist dnyann kalan blmnn tmyle karlatrldnda bu
iki parti, geleneksel olarak tm lkelerden daha fazla oya sahiptir.
Dolaysyla -Hindistan Birinci Dnya'ya m, nc Dnya'ya m aittir? Ayn
soru,

Brezilya , Arjantin,

Meksika ve Gney Afrika iin de sorulabilir.

Ve . . . ? Gney Kore'den Singapur'a Pasifik kysnda yer alan lkelerin

kresel kapitalizmin en hzl byyen blgesini oluturduunu biliyoruz.
Liste ok daha uzatlabilir ama asl nokta J ameson'n Birinci Dnya ve
muhtemelen kapitalizm ncesi bir retim biimine sahip olan veya ka
pitalist olmayan bir nc Dnya arasnda yaratt ikili kartln, de
neysel olarak hi bir geree dayanmamasdr.
111

Daha nce sylediim gibi. Dnya kuramna-dolaysyla dlayc olarak

smrgecilik
Dnya'nn

ve

emperyalizm

varlna-inanlyorsa

deneyimi
sol

balamnda

kanattan

gelen

tanmlanan
bir

nc

entelektelin

kul

lanabilecei temel ideolojik formasyon, milliyetilik olacak; ve nemli lde

abartma pay ile de olsa "tm nc dnya metinlerinin zorunlu ola
rak . . . . ulusal alegoriler olduunu" ileri srmek olas hale gelecektir. Bu dlayc
milliyeti ideoloji vurgusu, nc Dnya'nn tek seeneininin milliyetilik ve
kresel Amerikan postmodern kltr arasnda olduunun sylendii ma
kalenin al paragrafnda bile grlebilir. Baka bir seenek yok mudur?
rnein, ikinci Dnya'fa katlnamaz m? Eskiden Marksist sylemde, ne _mil44

liyeti ne de postmodernist olan soyalist ve/veya komnist kltr diye bir ey

vard. Bu terim bir dilein ad olarak da m, sylemimizden yok oldu?
Jameson'n tarihsel grngleri, ikili kartlklar temelinde totalletirme acelesi
[bu

rnekte

milliyetilik/

postmodernizm],

sadece

nc

Dnya

mil

liyetiliinin ABD'nin kltrel basksna direnme baars gsterdiini ileri

srmesine yol ayor; daha geni bir sosyalist siyasi uygulama kapsamnda
gerek alternatiflerin retildii gibi gereklerin dile getirilmesi iin ok az yer
brakyor. Gerekten de tm dier milliyetilikler Jameson'n kresel Amerikan
postmodernist kltr olarak adlandrd ey ile uzlamakta bir sorunla
karlamamtir. Tekil ve byk lekli lran rneinde [ki Jameson bu admn
kestirilebilir

olduu

rneinden

yola

karak,

bu

rnei

vermemizi

ya

saklamaktadr) lslami milliyetiliin antikomnizmi, sosyal bir yeniden doua

deil, dini faizme yol amtr. Jameson, bu karitln mutlakln [post
modernizm/ milliyetilik) ileri srmediinden, milliyetiliin kendi iinde nceden
belirlenmi bir ze ve deerlere sahip tekil bir yaps olmad gibi basit bir
gre de yer vermektedir. Asya ve Afrika'da bugn yzlerce tr milliyetilik
mevcuttur; bazlar ilericidir, bazla
. r deildir. Milliyetiliin ilerici bir kltrel uy
gulama yaratp yaratmayaca, Gramsciyen terimlerle ifade edersek; maddi bir
g olarak, milliyetilii, kendi eemenliini kurma srecinde kullanan g
blounun siyasi karakterine baldr. nc Dnya lkelerinin burjuva mi
liyetiliinin, postmodernizm ile bir sorunu olduuna dair herhangi bir ku
ramsal veya deneysel kant yoktur; onlar da postmodernizmi istemektedirler.
Ancak bu noktada, Dnya kuramnda milliyeti ideolojiye ar deer
biilmesiyle, ulusal alegorinin nc Dnya olarak adlandrlan lkelerde
temel, ve hatta dlayc anlatm biimi olduu iddias arasnda bir eliki
mevcuttur . nc Dnya, tekil smrgecilik ve emperyalizm deneyimiyle .
yaratlm'sa, bu takdirde tek olas tepki milliyeti olmak durumundadr; bu
deneyimden daha acil olarak anlatlmasi gereken ne olabilir ki? Gerekte
de, bunun dnda anlatlacak hi bir ey yoktur. Eer toplumlar retim
ilikileri

deil

de,

uluslar

iindeki

egemenlik

ilikileri

balamnda

tanmlanyorlarsa; kapitalizm [ Birinci Dnya) ve sosyalizm [ i kinci Dnya)

arasndaki eliki alannndan srekli olarak dlanmlarsa; tarihin itici gc
buralarda snfsal oluumlar, snf mcadelesi veya snf, ulus, rk, cinsiyet,
blgelere dayal kesien elikiler okluu ile deil de, tekil ulusal smr de
neyimi ile [biri sadece tarihin nesnesi, Hegelyen kleyse) belirleniyorsa, ulu
sal smr dnda anlatacak ne olabilir ki? Siyasi olarak hepimiz Ka45

libanlarz.

Biimsel

olarak,

hepimiz

"farkl

tekrarn"

yapsalclk

sonras

dnyasnda kalmaya mahkumuz ; zamann sonuna dek, tekrar tekrar yazlan

ayn alegori; ulusal alegori: "tm nc dnya metinleri zorunlu olarak . . .

"

insan kkten farkl bir nerme ile ie balayabilir: yani deil de tek bir
dnyada yayor olmamz ile; ama bu dnya Jameson'un kresel ayrcsnn
her iki tarafnda da smrgecilik ve emperyalizm deneyimini iermektedir [ide
olojik oluumdan askeri-endstriyel komplekslerde sosyal art deerin kul
lanmna dek emperyalizm deneyimi, ABD'deki yaamn her ynn belirleyen
temel edir) ; azgelimi kapitalizm oluumlarndaki toplumlar, gelikin ka
pitalist lkelerdeki gibi snflarn ayrl zerine kurulmutur; sosyalizm ikinci
Dnya ad verilen bir eyle snrl olmayp, bugn yerkreyi doyma noktasna ge
tiren kapitalist sisteme direniin de addr; kapitalist sistemin deiik blmleri
ikili kartlk temelinde deil, ancak f&kl ama derin kesiim noktalarna da sahip
celikili bir birlik olarak alglanabilir.

Bu olgunun edebiyat kuram iin anlk

sonularndan biri, nc Dnya edebiyat iin bilisel estetik kuramnn im

kansz hale gelmesi ve nc Dnya ad verilen kategoride tm gerek anlatm
biimlerinin oulculuunu ieren bir metatekst fikrinden vazgeilmesidir. Bunun
tersine, rnein Bengal veya Urdu edebi gelenekleri hakknda 'sorulacak so
rularn byk bir blmnn daha nce lngiliz/Amerikan edebiyat iin sorulan
sorularla benzeecei grlecektir. Ayn nedenle, bu dier geleneklere dair
gerek bilgi, Amerikal edebiyat kuramclarn kendi gelenekleri hakknda daha
nce sormadklari sorular sormaya da zorlayabilecektir.
Jameson "genel liberal ve hmanist bir evrenselcilie dayanmakszn" gerek
bir dnya birlii nermesinden yola klamayacan ne srmektedir.

Bir

Marksisten geldii iin, bu olduka garip bir grtr. Dnyann liberal ideoloji
tarafndan belirlenmediini-dnyann Hegelyen veya hmanist olsun fikirler
alannda belirlenmediini- ama tek bir retim biiminin, yani kapitalizmin
kresel

ilem

alannda

belirlendiini

ve

bu

retim

biimine

direnc:in

yerkrenin deiik yerlerinde eitsiz gelitiini dnlebilirdi. Sosyalizmin

hi bir anlamda szde i kinci Dnya (sosyalist lkeler) ile snrl olmad,
brakn ABO:deki bireyler ve gruplar, Asya, Afrika ve Latin Amerika'daki en
uzak krsal topluluklara bile erien bir grng olduunu dnlebilirdi.
Bu dnyaya birliini veren ey hmanist ideoloji deil, u anda kesin ve esas ola
rak kresel bir nitelik tayan, sermaye ve emek arasndaki amansz mcadeledir.
46

Sosyalist bir devrim olasl, uygulama ufkunda o kadar uzak bir olaslk haline
gelmitir ki, metropoliten lkelerde sol, gnmzde tm dier mcadelelerin
tesinde geen temel elikinin amanszln unutan ABD'li sol entelektellerinin
batan karmasna kaplmtr.

Benim rneimde,

Pakistan'dan g'elmenin

. avantaj, kapitalist metalarla kaynayan; ABD silahlar ile dolu; in, Afganistan
ve

Sovyetler

Birlii'ne

komu;

rekabeti

milliyeti

akmlarnn artnn

skntsn yaayan; halen komnist hareketin birleme aamasna tank olan

bir lkeden gelmenin avantajdr. Byle bir lkeden gelindiinde, kremize
elikili birliini veren, tarihin temel hareketini ynlendiren elikiyi unutmak
olas deildir. Tm bunlarn ise liberal insancllk ile ilikisi yoktur.
Kltrel farkllklarn zgnl konusunda da, Jameson'n kavramsallatrmasnn
dier ynde yani homojenizasyon ynnde gelitiini dnyorum. Birinci ve
nc Dnya arasndaki fark "teki " olarak mutlaklatrlm; ama nc
Dnya iindeki sosyal oluumlarn byk lekli kltrel eitlilii, tek bir de
neyim tanmlamas iinde yok edilmitir. Bat Avrupa ve Kuzey Amerika
lkeleri kabaca son iki yzylda, birbir.ine skca balanmtr; kapitalizmin
kltrel mant bu metropoliten oluumlarda o kadar gl ve bu lkeler
arasnda kltrel rn dolam o kadar anlk, keskin ve kapsamldr ki, bu
lkeler arasnda bir tr kltrel homojenlikten sz edilebilir. Ama Asya, Af
rika ve Latin Amerika iin ayn ey sz konusu mudur? Tarihsel olarak bu
lkeler hi bir zaman birbirine, skca balanmamlardr; Peru ve Hindistan
arasnda, lngiltere ve ABD arasndaki ilikiden veya Fransa - Almanya tr
bir ortak tarihten sz edilemez; rnein Hindistan ve Namibya arasnda
tekil "smrgecilik ve emperyalizm" deneyimi bile eitli biimlerde ayn
veya

benzer

deildir.

ktadan

deiik

lkeler

kapitalizmin

kresel

yapsna tek bir kltrel grup olarak deil, yksek dzeyde farkllatrlm
yaplar olarak dahil edilmilerdir;

her lke metropol ile kendi (eitsiz)

deiim devrelerini kurmu, her lke kendi ok farkl snfsal oluumlarn

gerekletirmitir. Bu lkeler arasndaki deiim devreleri en iyi tahminle ok
temel bir dzeyde nitelenebilir; kendi lkesi konusunda az buuk bilgisi olan
ortalama bir Nijeryal, Asya ve Latin Amerika' d aki her hangi bir lkeden, veya
Afrika'daki dier lkelerden ok, lngiltere veya ABD konusunda bilgi sahibidir.
Gelimi kapitalist ll<..elerin kltrel yaplarn birbirine balayan trden bir
kltrel devre sistemi azgelimi kapitalist lkeler arasnda mevcut deildir;
u anda egemen sistem olan ancak tam anlamyla evrensellememi olan
kapitalizm de, kent burjuvazisi dnda, bu lkelerin ounda kltrel mantk
47

asndan ayn homojenletirme gcne sahip deildir.

Doal olarak kresel kapitalist sistemde benzer konumlara sahip lkeler
arasnda byk kltrel benzerlikler ve kapitalizm ncesi gemite sos
yoekonomik

yaplarn

yol

at

benzerlikler

de

mevcuttur.

Sorun,

Ja

meson'nkinden farkl bir tipoloji ina etmek deil, gelimi kapitalist lkeler
arasnda gelikin bir kltrel homojenizasyon iin maddi bir temel tanmlamak
ve kapitalist dnyann geri kalan kesimi iinde bu tr bir homojenizasyon
yokluunun temelini aklamaktr. Bu balamda, Jameson' Birinci ve nc
Dnya arasndaki "Farkllk ve tekilik" ve "nc Dnya deneyiminin" tek bir
anlatm biiminde yakalanabilecei ve aktarlabilecei srarna amamak
mmkn deildir.

Kapitalizmi Birinci Dnya'ya, sosyalizmi ikinci Dnya'ya

yerletirerek Jameson'n kuram, gerekte hareket eden bu byk gler

arasndaki

mcadeleye

parmakta

ve

sahne

dondurmaktadr.

olan

kresel mekan tarihselliinden

Yaantmzdaki

devasa

farkllklar

ko
ve

retkenlikleri tek bir Hegelci Efendi-Kle ilikisine katarak, bu kuram bizi ideal
tiplere indirgemekte ve bu ideal tiplere uygun anlatm biimleri araclyla
kendimizi anlatmamz talep etmektedir. Tm nc Dnya metinlerinin zo
runlu olarak u veya bu olduklarn iddia etmek, gerekte bu toplumsal alan
dan kaynaklanan metinlerin,

bu olmadn veya "doru" anlatm biimi

olmadn sylemektir. Her eyden ok bu tarzda bir "nc Dnya ede

biyat" kategorisi, operasyon alann oluturmakta ve bence epistomolojik
adan imkansz olan bu kategoride , "ulusal alegori" farkllk ve oluumun
ayrc iareti ve metatekst olarak ortaya kmaktadr.
v

Jameson'n metni ile ba etmenin sorunlarndan biri, J ameson'un analitik ka

tegorilerini sunarken, kategorilerin srekli kaymas ve genilemesidir. rnein
kimi zaman Birinci Dnya'nn zgnl, phesiz yakn bir gemie sahip olan
postmodernist andan; kimi zaman da daha kapsaml, daha eski bir oluum
olan kapitalist retim biiminden kaynaklanyor gibidir; dier formlasyonlarda
ise Birinci Dnya, Bat uygarl ile e anlaml olarak kullanlmakta, ve bu kul
lanmyla bugn bildiimiz retim ve snf yapsndan ok ncelere, eski alara
(Jameson'n terimiyle Greko-Judaik dneme) giden olduka ilkel. bir varlk
biimine kadar uzanmaktadr. Birinci Dnya ne zaman birinci olma niteliini ka
zanmtr: Hristiyanlk ncesi alarda m? ikinci Dnya savandan sonra m?
Tarihte hangi noktada,
48

smrgecilik ve emperyalizm deneyiminden geen

lkelerde

retilen

bir

metin,

nc

Dnya

metni

olma

zelliini

ka

zanmaktadr? Bir okumaya gre sadece smrgecilik sonrasnda retilen me

tinler bu ekilde adlandrlabilirler, nk nc Dnya'y belirleyen. tanmlayan
smrgecilik ve emperyalizm deneyimidir.

Ancak.

nc Dnya'y srekli

Bat'nn teki olarak sunan; srasyla Lu Xun (Asya) ve Sembene'nin (Afrika)

seiminin kuramsal temeli olarak, gebe/geleneksel ve Asya Tipi retim
Tarzna [ATT) gnderme yapan; Lu Xun'un metnini erevelediini syledii. on
asrlk zgn in libidinal enerji dalmna karn Freud'un kuramn Batl veya Bi
rinci Dnya okumas olarak tanmlayan Jameson; bu geni dnemli ve me
deniyetsel kategorileri kullandnda. Birinci ve nc dnyalar arasndaki
farkn, kapitalizm ncesi dnemlerden kaynaklanan temel bir yn olduunu
iddia eder gibi de gzkmektedir. Eer Birinci dnya, Bat veya Greko-Judaik ile
ayn ey ise; insan bir anda (her ne kadar Kuran'daki lbrani unsurlar pheye
yer brakmayacak kadar ak olsa da, gnmz Pakistan'ndaki eski sanatn
ounun da

Greko-Hint rn olsa da)

Bhagavad-Gita,

Kuran ve

Manu

yaztlarnn. belki de nc Dnya metinleri olduu gibi tehlike uyandrc bir

duyguya kaplmaktadr.
Bir baka sorun da mekan sorunudur. Smrgecilik ve emperyalizm deneyimi
altnda kalan lkelerde retilen btn metinler. corafi konum itibariyle nc
dnya metinleri haline mi dnmektedirler? Jameson ska "tm nc
Dnya metinleri"nden sz etmekte, nc Dnya edebiyatnn tek bir anlatm
biimine sahip olduu iddiasnda srar etmektedir ki, onun ifadesini literer olarak
almamak. onun sylemini inemek anlamna gelecektir. Yine de, dnyann
kendi blgesinden gelen ok sayda metnin ulusal alegori tanmna uymadn bi
lenler iin, Jameson'n neden tm kategorisinde srarl olduu dnmeye
deer bir konudur. Bu kategori olmakszn phesiz, bir nc Dnya yazn
kuram retilemez. Ama gerekte sylediinin tam aksini anlatmak istedii du-

rumlardan da sz edilebilir: "tm 'nc Dnya metinlerinin ulusal alegoriler

olduu" deil de; sadece ulusal alegorilerle ykl metinlerin nc Dnya ede
biyatnn otantik metinleri olduu sylenebilir. Bu durumda, geri kalan metinler
tanm itibariyle nc Dnya edebiyatinin dnda m kalmaktadr? Dolaysyla
hi bir zaman bir yanlla (tm nc Dnya metinleri u ya da budur) ya da
"Babann Kanunu" [kuramma dahil olmak istiyorsan unu ya da bunu yaz
malsn) ile mi kar karya olunduu tam olarak bilinememektedir.
insan bilgisinin

nesneleri tanmlamada kaymalar ve tereddtlerin burada

aklayacamz

baz

karlklardan

kaynaklandna

inanyorum.

nc
49

Dnya'nn "emperyalizm ve smrgecilik deneyimi" ile biimlendirildii iddia edi

liyorsa; smrgeci/emperyalist dinamiin iki hareketinin de tannmas gerekir:
smrgeci/emperyalist oluumlardan zoraki deer transferleri ve bu oluumlar
arasnda kapitalist ilikilerin younlamas. Eer kapitalizm sadece dsal bir veri
deil de, bu oluumlar iinde biimlend rici bir g ise, kapitalizmin karakteristik
zelliklerinden biri olan mahrem/kamu ayrmnn, en azndan bir lde bu
lkelerde de gerekletii, zellikle bu ayrmn yazl metinlerin ounu reten ve
kapitalist

metalar

dnyasnda

taklp

kalan

kentli

aydnlarn

dnyasnda

gerekletiinin de dikkate alnmas gerekir. Bu ayrmla birlikte, en azndan baz

metin reticileri iin libidinal enerjinin kiiselletirilmesi ve bireyselletirilmesi .
"somut" deneyime ulama eksiklii ve bunun sonucu olarak da insann kendini
yaltlm, yabanclam, herhangi bir topluluk ile gerek bir organik balant kur
maya muktedir olmayan bir varlk olarak yaamas gereklemektedir.

Bu

yaltlmtkta temellendirilmi metinler, belki ok sayda metnin bulunmas da ge

rekir. Bu metini.erde, Jameson'n talep ettii trden bir alegorizasyon ve or
ganiklii yerine getirme kapasitesi mevcut deildir. Jameson'un kendi savnn
mant,

-nc Dnyann smrgecilik ve emperyalizm deneyimi ile ku

rulduu- en azndan nc Dnya'da baz yazarlarn kabile tipi veya Asya tipi
retim tarznda deil de, Birinci Dnya geleneinde, kapitalist dnemin ka,

rakteristik metinlerini rettii sonucuna bizi gtrmektedir.

Jameson, ksmen bile olsa, bu sonucu karsamaktan kanmaktadr; nk
Jameson iin nc Dnya, modern retim sistemlerinin [kapitalizm ve sos
yalizm) dnda asl kalm bir sistemdir. Aka nc Dnya'nn kapitalizm
ncesi veya kapitalizm d bir retim tarzna sahip olduunu sylemese de,
rnein aadaki ifadede belirtilen kartln ima ettii sonulardan biri budur:
" . . . . kapitalist kltrn en nemli, belirleyici unsurlarndan biri, Battl gereki ve
modernist roman kltr esi,

mahrem ve kamusal,

iirsel ve siyasal

arasndaki temel ayrm yani cinsellik, bilinaltnn alan ile snflarn ve eko
nominin

arasndaki

ayrmdr.

Bir

baka

deyile

Freud'a

kar

Marks. . :Uygulamada kolaylk ve analiz gerekleri nedeniyle znel, kamusal ve si

yasal kategorilerini kullanmaya devam etsek de, bu kavramlar arasndaki ilis
kinin nc dnya kltrnde tmyle farkl olduuna inanyorum. " [s. 69)
Burada

kamu ve

mahrem

arasndaki kkten

ayrmn

kapitalist

retim

biiminden kaynaklandnn sylenmesi; ancak Jameson'n Dnya Kuram

tanm ile tutarl olarak, bu ayrmn nc Dnya kltrnde var olmaynn,
hi bir retim biimine balanmamas dikkate ayandr. Ama J ameson neden
50

sz ettiini biliyor; gemite savlar ok daha az mulakt. rnein olduka

eski almalarndan birinde, Lukacs zerine bir almasnda, Marksizm ve
Form'da yle demektedir: "Endstri ncesi, kabile veya tarm toplumlarnn
sanat eserlerinde, sanatnn kulland hammade insani leklere ve anlk
anlama sahiptir. . . . yknn zaman iinde bir ereveye sahip olmas ge
rekmez, nk kltrn tarihi yoktur: her kuak ayn deneyimleri tekrarlar.
ilk kezmiesine ayn temel insani durumlar yeniden icat eder. . . . Bu tr top
lumlarn sanat eserlerinin unsurlar, dardan tam olarak anlaml olduklar
iin, bu eserler somut olarak adlandrlabilir. . . . Hegelci bir ifade kullanlrsa,
bu

ham

maddelerin

aracla

gereksinimi yoktur. . . Bu

endstriyel an edebiyatna gelindiinde, her

tr

eserlerden,

ey deimektedir.. . . insann

bir tr zmlemesi devreye girmektedir. . . . Sorgulanmayan, trensel ka

saba hayat artk varolmad iin; kamu ve mahrem arasnda bir ayrm
gereklemitir. . . . " [ss. 165-7)
Aka bir zamanlar endstrilemi ve endstri ncesi toplumlar arasndaki
fark olarak kuramsallatrlan farkllk [birinde mahrem ve kamusal alann
birlii, dierinde ikisininin ayrl) bu kez Birinci ve nc Dnya'nn farkll
olarak sunulmaktadir. Somut fikri bu kez, hafife farkl bir kelime hazinesi ile
sunulmaktadir: "nc dnya kltr. . . kendine ramen materyalist ve du
rumsal

olmak

biimlerinin

zorundadr".

[sosyalizm

Belki

de

ve kapitalizm)

nc
dnda

Dnya'y
tutan;

modern

Hegelci

retim

Efendi-Kle

mecaznda nc Dnya deneyimini somutlatran ve bu nc Dnya 'de

neyiminin anlatld tek bir anlatm biiminin (ulusal alegori) ne srlmesinin
temelinde , bu farkl gr , yani "endstri ncesi. . . kltrn tarihi yoktur; her
kuak ayn deneyimi tekrarlar" yatmaktadr. Her iki metinde d;, tahmin edi
lebilecei gibi Hegel'in kuramsal otoritesine atfta bulunulmaktadr.
Benzer biimde, Jameson tekrar tekrar, ulusal deneyimin nc Dnya
aydnnn

bilisel

oluumunda

merkezi

bir

rol

oynadn,

bu

deneyimin

anlatmda dlayc olarak ulusal alegori biimini aldnda srar etmektedir.

,
Ama "ulus" kategorisi zerinde bu empatik srar, ok daha az snrlar be
lirlenmi, ok daha geni "kltr", "toplum" ve "kollektivite" kavramlarna kay
maktadr. Ulus ve kollektivite ayn ey midir? Kuramn sunuunu sona erdirir
gibi gzken iki ifadeyi ele alalim. Balangta, altm dokuzuncu sayfada bize
yle denmiti:
"Tm nc-dnya metinlerinin zorunlu olarak, ok zel bir biimde alegorik
51

metinlerdir:

Bu

metinler,

roman

gibi

arlkla

Batlnn

temsil

me

kanizmalarndan kaynaklanan biimlerde retildiklerinde bile ulusal alegoriler

olarak okunmaldr. "
Ancak makalenin sonlarnda, seksenbe ve seksenaltnc sayfalarda u ifadeyi
grrz: ". . . bireysel yknn anlatm ve bireysel deneyim, kollektivitenin de
tayl anlatmn tmyle ieremez ama onunla balantldr. "
Bu iki ifadede de ayn ey mi anlatlmaktadr? Bu szck hazinesi deiimindeki
sorun, gerekte insann kiisel deneyimini bir kollektiviteye balayabilecek
olmasdr. Snf, cinsiyet, kast, dini topluluk, sendika, siyasi parti, kasaba, ha
pishane balamnda gerekletirilebilecek olan bu balant mahrem ve ka
musal alan birletirerek; "emperyalizm ve smrgecilik deneyimine zorunlu
olarak gnderme yapmakszn" veya "ulus" kategorisini iermeksizin, kiisel de
neyimi alegorize edebilir. Dolaysyla ikinci ifade, ok daha byk bir doruluk
pay ile ok daha fazla sayda metne uygulanabilir. Ancak ayn nedenle, kol
lektivitenin bu daha geni kapsaml uygulamas, Avrupa romannda gerekilik
tarihi ok deiik biimlerde sosyal ve tipiklik grleriyle balantl olduu ve
bugn bile Birinci Dnya'da retilen yazl anlatmlarn ou bireysel yky
daha geni bir deneyimle temel bir iliki iinde sunduu iin, Birinci ve
nc Dnya arasnda ok daha az kktenci bir farkllk yaratacaktr.
Ulus grn daha byk,

daha

az kstlayc kollektivite fikirinin iine

yerletirirsek, alegorizasyon srecini milliyeti terimlerle deil de, kamusal ve

mahrem, kiisel ve toplumsal arasndaki bir iliki olarak dnmeye balarsak,
alegorizasyonun hi bir anlamda nc Dnya'ya zg olmadn grmek
mmkndr. nc Dnya metinlerinde "biz"in ve ulusal alegorinin varln
abartmasna karn, Jameson, ayn genellemeci tavrla ABD'deki kltrel top
luluklarn benzer drtlerini de grmezden gelmektedir. rnein Pynchon'un
Gravity's RainJ:n.v ve Ellison'un Invisible Mm adl eserleri bireyler! n -ok da bi

reysel olmayan-deneyimlerinin alegorizasyonlar deilse nedir? Kitaplarna Na

tive S::n

veya Your Native Land, Ya.r Life veya Alone with Arerica gibi

balklar seen Richard Wright, Adrianne Rich ve Richard ve Richard Howard

bunun dnda ne demek istiyor olabilir ki? Sadece Asyal veya Afrikal deil,
Amerikal yazarn da zel imgelemleri, kollektivitenin deneyimi ile balantl
olmak

zorundadr.

Postmodern

ABD'de

yazlarna bakarak saysz alegori bulunabilir.

52

bile

siyahlarn

ve

feministlerin

VI

ameson'un

nc dnya edebiyatn kanonik edebiyat d niteleme.si ile

de bir sorunum var, nk bunun tam olarak ne anlama geldiinden pek

emin deilim. Asya, Afrika ve Latin Amerika'da retilen edebi metinlerin
byk bir ounluu lngilizce yaymlanmad iin, bunlarn ABD/lngiliz ka
nanik edebiyatnn dnda kalmas kendinden aikar bir gerektir. Ancak,
eer biri Jameson'un dnd trden metinleri .dikkate alrsa, bu tr
almalarn tmyle dlandg kanonik edebiyat metnine dntrme me
kanizmalarnn nasl olduunu da. dnmemek mmkn deil. .
Neruda, Vallejo, Octavio Paz, Borges, Fuentes, Garcia Marquez vs. yani Latin
Amerika kkenli az sayda yazar, Amerikan akademi dnyas tarafndan mo
dern edebiyatn temel kiileri arasnda saylmaktadr. Bu kiiler ve hatta
onlarn evirmenleri bile en kayda deer dllere layk grlmlerdir, mesela
Gabriel Garcia Marquez'e Nobel Edebiyat dl verilmi, Eshleman'in Vallejo
tercmesi ise National Book Award' alm$tr: ada ltalyan veya Alman ben
zerleri gibi ve hatta daha dzenli olarak, edebiyat kurslarnda retilmektedir.
Soyinka yakn zamanda al Nobel dl ile kanonik edebiyata dahil edilmitir;
Achebe'nin romanlar. ABD kitap pazarnda rnein Richard Wright'n ki
taplarna kyasla ok daha kolay bulunabilmektedir. Filistin kkenli olan Edward
Said'in

kitaplar,

kendi

farkl

oluumlar

ile

birlikte,

Amerikan

akademi

dnyasnn sunabilecei aa yukar tm dllere layk grlm, Said'in kitab

Orientalism, bu lkede herhangi bir sol kanat edebi/kltrel almaya kyasla
ok daha geni bir lekte, tm disiplinlerde ders programna dahil edilmitir.
V. S. Naipuf Karayiplerden gelmesine karn, u anda nemli bir lngiliz ro
mancs olarak kabul edilmektedir; Naipul da, Borges gibi bir. " nc Dnya"
yazardr. Salman Rt'nn Midnight's

Orildra.

adl eseri lngiltere'de en

saygdeer edebiyat dlne layk grlm ve gene ayn yazarn bir baka
eseri Shame, yaymland andan itibaren ABD'de ve lngiltere'de en nemli
edebiyat dergilerinde yaymlanan kitap eletirilerinde nemli bir roman olarak
incelenmi ve olumlu eletiriler .almtr. Rt, lngiliz kltrel sahnesinin
.
nemli bir karakteri ve Atlantiin iki yakasnda da konferanslara davet edilen,
yksek lisans blmlerinin makbul konuudur. Ksmen New York Times'da
yaymlanan. eletiriden alntlara dayanan, Shame'in Vintage Press'ten kan
ucuz basksnn arka kapandaki yazda Rt, Swift, Voltaire, Sterne, Kafka,
Grass, Kundera ve Marquez ile karlatrlmaktadr. u anda bile Columbia
niversitesi'nde, Rt hakknda en az bir doktora tezi yazlmtr. 3 ada,
3 Timothy Brennan, Salman Rushdie & the Third World :

Myths of the Nation, (New

Yorlc St. Martin's Press, 1989)

53

modern, kimi durumlarda grece gen yazarlar (rnein Rt) sz konusu

olduunda bu, kanonik edebiyata dahil edilmek deildir de, nedir?
Benim savm, ne bu nn hakkedilmedii (Naipul konusu ise bambaka bir
hikaye], ne de baka yazarlarn kanonik edebiyata dahil edilmemesi ge
rektiidir. Ama bu almalar btnnn, Jameson'n syleminden kanonik
edebiyat d olarak dlanmas-yani Amerikan Akademisinde yksek me
tinselliin ada uygulamalarnn tmnden dland gibi bir gr- ko
nuyu nemli lde abartyor gibi gzkmektedir.
Jameson, nc Dnyannki gibi kanonik edebiyat d yaznsal formlardan
sz ederken, bu tekilletirilmi biimi, Dashiell Hammet'i konumlandrld bir
baka kanon d yaznsal biimle karlatrmakta ve yle demektedir:
"Kanon d ya:z:nsal ' metinlerin kkten farkll konusunda sessiz kalarak
kazan

salamak olas deildir.

nc Dnya roman,

Proust'un veya

J oyce'un verdii tatmini sunmaz; ama belki de daha tehlikeli olan, nc

dnya romannda,

birinci dnya kltrnn modas gemi geliim saf"

tialarnn grlmesi ve nc dnyada hala 'Dreiser veya Sherwood An

derson tipi romanlar yazld' sonucuna varlmasdr. "
Bu paragrafta,

Jameson'n nc Dnya edebiyat tanmlamasnn mer

kezinde yer alan gerekilik, bu yaznda o kadar evrensel bir nitelik tamakta,
Jameson'n Birinci Dnya'nn kltrel geliimi olarak nitelendirdii srete ise
ortadan kalkmaktadr. Gncel kltrel sahnede, en kayda deer kabul edilen,
Bellow'dan, Malamaud'a, Grace Paley'den Robert Stone'a dek baz Amerikan
yazarlar, her ne kadar Dreiser veya Sherwood Anderson gibi yazmasalar
da, kesin olarak realist form iinde yer almaktadrlar. te yandan, Cesare'in
Fransz srrealistler arasnda bu kadar n kazanmasnn nedeni, Cesare'n
sylemindeki terimlerin srrealistlerin sylemi ile ezamanl olmasdr. Ne
ruda nde gelen baz Amerikan airlerince lngilizceye evirilmitir, nk
biimsel olarak bile Neruda'nn modas gememitir. Garcia Marquez veya
Rt

gibi

romanclarn

ABD/lngiliz

yazn

evrelerinde

bu

kadar

iyi

karlanm olmasnn nedeni, kesinlikle Dreiser veya Sherwood Anderson

gibi yazmyor olmalardr. Cretkar metinlerden elde edilen doyum J oyce
veya Proust'unki ile ayn olmasa da, kesin olarak ayn tr.den doyumdur; mo
dernizm ve postmodernizm ile byyen okuyucular iin zevk doludur. Ce
sare'in Return to the Native Land. adl eseri, renci gnlerinin Parisli avant
garde geleneinin biimsel metotlaryla J ameson'n "ulusal alegori" olarak
54

tanmlad eyi, birletirdii iin neyse odur. Borges ise Amerika'da uzun
sredir Latin Amerika kkeni balamnda grlmemekte; Kafka gibi nemli
modern yazarlarn saygn grubuna ait olarak grlmektedir.
Ksaca,

kanonik

edebiyata hi bir nc Dnya yazarnn kabul edil

mediini sylemek, burjuva kltrnn ileyiini yanl ifade etmektir. Bur

juva kltr , seici bir mekanizmayla kanonik edebiyata nc Dnya
yaznn

kabul

etmektedir.

Modernizm,

gnmzde

mzeler

ve

niversitelerde nasl tam olarak klasik hale dntyse; baz Marksizm

trleri akademik ereveye dahil edilip, saygnla layk grldyse, "nc
Dnya"dan gelen kimi yazarlar da, Amerikada edebi sylemin bir paras
haline

gelmitir.

Dorudan dlama iddiasnda bulunmak yerine,

met

ropoliten lkelerin dnda retilen metinler balamnda seici dahil etme

mekanizmasnn nasl altn aratrmak ok daha yararl olabilir.
Vll

Urdu edebiyatnn tarihi zerine baz yorumlar sunmak istiyorum; amacm

btnleik bir anlatm biiminden sz etmek deil, hele tarih zerine ksa bir
zet vermek hi deil; amacm "tm nc dnya metinleri zorunlu ola
rak. . . . ulusal alegoriler olarak okunmaldrlar" apriori yorumunun ierdii
anlam yoksullamasn sergilemektir.
Hindistan'daki en gen dil oluumlarndan biri olan Urdu dilinin, ilk byk airi,
Hsrev (1253-1325) 13. yzylda ortaya km ve byk bir iir geleneini
balatmtr.
rekmesi,

Dzyaz metinlerin ilk nernli derlemesi iin alt yzyl ge

dilin

inceliklerinden

biridir.

Urdu

dilinde

iirlerin

olmad

sylenemez; Urduca ilk dzyaz metinleri ise 15. yzyla kadar geri git
mektedir.ama sklkla dini nedenlerle yazlan metinler, Arapa veya Farsa
metinlerin tercmesidir. Medrese d veya teolojik olmayan anlatmlarn
ou, okumann zevkleri ve etiket kurallar ile ilgili metinler, ok daha son
ralar, 18. yzyln son on ylndan itibaren grlmeye balamaktadr. Bunu iz
leyen on yl iinde iki dzinenin zerinde metin baslmtr. Gelimeyi bu
kadar sre engelleyen, daha sonra tam olarak bu srada ortaya kmasna
neden olan nedir? Deiimin byk bir blm, zaman iinde Urducann
eitimli, kentli dili olmasna ve baz blgelerde Urducann dzyaz dili olarak
Farsann yerini almasna yol aan karmak sosyal gelimeyle balantldr.
Detayl olarak tarihsel koullar anlatmayacak olsak da, bu retimin kimi maddi
koullar tanmlanabilir: 19. yzyln ilk on ylnda grlen dzyaz anlatmlarnn
55

ou, ama hepsi deil; lskoyal John Gilchrist'in, kendi evresinde Dou Hin
distan Kumpanyas'nn Hindistan'daki mal varln sadece Farsaya dayanarak
ynetmeyi umamayacan ileri srmesiyle balayan sre iinde lrgilizce bit'
seenek olmadndan, Urduca yazlm ve baslmtr. 18DO'lerde Gilchrist'in
savlar, lngilizcenin Hint dillerinde retilmesini hedefleyen Fart William Ko
leji'nin kuruluuna yol amtr. Farsa bir sre kolejde retilen en popler dil
olarak kalm; ama Urduca da dahil olmak zere kendini zgn yerel dil bilgini
ve bu dillerin savunucusu olarak gren Gilchrist zamannn en bilgili adam
larn tutarak, yerel . dilde okunabildii takdirde, onlarn yazmak istedikleri
eyleri yazmalarna olanak tanmtr. Bu giriim dahice olmaktan ok ansl
bir adm olarak nitelenebilir. Bu giriim sonucunda, o zaman varolan szl
kelime hazineleri .ve konuma biimleri hareketlenmi; Kuzey Hindistan'da
st snflarn kltrel yaamnn bir paras olup, Arapa veya Farsada var
olan yklerin ksaltlm biimlerini veya szl edebiyatn byk klasiklerini
yazya dken anlatm gelenei kurulmutur. Bu anlatmlarn en nllerinden
biri, Meer Amman'n Bagh-o-Bahaar adl eseri. bir ka yzyl nce lngiliz
Kraliesi 1. Elizabeth'in tam ada olan Mogol Han Ekber'in elencesi iin
yazlmtr. Bu eser, byk bilgin Feyzi'nin Farsa yazd antsal K ssa-i Qa
haar Dervish adl eserinin gndelik Urducada yazlm harika bir zetidir.

Ama bu giriim sadece bir anlk tepki deildi, Fart William Koleji'nin yaynevi
ksa bir sre sonra kapatlmt.

Ayn zamanlarda,

lngiliz smrgelerinin

dnda olan bir yer olan Lucknow'da da benzer bir gelime yaanyordu; . Fart
William

yazarlarnn

bir

blm

Lucknow'dan

gelmilerdi

ve

deiik

seeneklerini aratryorlard. Rajab Ali Beg Saroor'un Fasara-e-Ajaili adl eseri

bu dier Urduca anlatm biimi geleneinin byk bir klasiidir; aslnda bu iki
gelime, iki ayr gelenek deil ayn gelenein farkl biimleridir; gelenein bir
blm lngiliz smrgelerinde, bir blm smrge dnda olumutur.
1848 ylnda, lngiliz silahlarna yenik dmeden sekiz yl nce,

Lucknow

ehirinde yirmi basmevi bulunuyordu . Urduca anlatm gelen.einin otu rmas

bu basmevlerinin tarihinden ayrlamaz. lngilizlerin Hindistan'n fethini ta
mamlad yarm yzyllk sre iinde yazlan nemli Urduca dzyaz anlatm
formlarnda dikkate ayan bir ey de, bu anlatmlarn ieriinde hibir eyin,
dnyay grme biimlerinin, smrgeci saldr veya buna bir tr direni duy
gusu ile balantl olmamasdr. Smrgeci saldry belgeleyen iirlerin yan
sra byk hacimli bir mektup kitlesi bulunmaktadr.

yle grnyor ki,

basmevlerinin kuruluu ve dzyaz anlatm iin okuyucu bir kitlenin ortaya

56

knn tek sonucu, hzla kaybolan szl geleneklerin ve Farsilemi kltrn

en azndan bir blmn kitaplarda koruyan bir yazm geleneini ortaya
karmak olmutur. Sadece bu olumsuz anlamda, terimleri byk lde es
neterek bu yaznn, ulusal alegori edebiyat olduu ileri srlebilir.
Urducaya ilk byk basmevini veren kii, Munshi Naval Kishore, daha son
ralar ortaya kmtr. Bykbabas zamann bir ok st kast Hindu'su gibi
Mogol Finans Bakanl'nda alan bir grevli, babas ise kibar, etkili ma zen
gin olmayan bir iadamyd. Naval Kishore'in yazl sze tutkusu vard; ama
babas ve bykbabas gibi parann dilinden de anlyordu. Kariyerine gazeteci
olarak balam, daha sonra eski elyaz metinleri satn almaya ve bunlar daha
geni bir kesim iin basmaya balamtr. Zaman iinde yaymclk ile ilgili tm
alanlara el atan Kishore, Urducaya ilk modern basl kitap arivini ka
zandrmtr. Buna karlkda Urduca ona para yadrmtr. ld yl olan
1895'te serveti bir krore rupi (yaklak yarm milyon lngiliz Poundu] olarak tah
min edilmekteydi . Bu tr para kazanmak iin, smrgecilik ve emperyalizm
deneyiminden kaynaklananlardan ok daha fazlasn, ulusal alegorilerden faz
lasn, yaymlamann zorunlu olduunu da eklemeliyim.
Tekrar anlatm konusuna geri dnersek, insann ikna edici bir biimde
roman olarak adlandrabilecei metinlerin, Arapa ve Farsa yklerin ye
niden yazmndan ve szl gelenein klasiklerinin yazya dklnden
yakiak yarm yzyl sonra ortaya kmas ilgi ekici hususlardan biridir.
Sarshar'in Fasanaa-e-Azaad adl eseri en kayda deer ilk romanlarndan biri
olan

bu

eser,

1830'1arda

yeni

doan

orta

snf

iin dzenli olarak

yaymlanan Urduca gazetelerde 1870'1erde seri halinde yaymlanmtr.

Modern roman ve geleneksel yk arasnda, lan Watt'in The Rise .of

:Nave ve

Lennard J. Davis'in ok daha yakn za_manda yaymlanan Factua:l Ficticns ki

taplarna kadar ok deiik almalarda ortaya kan lngiliz edebiyat tarihinde
anlatlan
kmasyla

sreler,
kendini

gaietelerin
gsteren

ve

nemli

deiim

bir

Urduca

okuyucu
iinde

kitlesinin
sz

ortaya

konusudur.

Bakalarnn sk sk Dickens konusunda ifade ettii gibi, ben de Sarshar'n

romannn yapsnn seri olarak yaymlanmak yerine , dorudan kitap olarak
yaymlanmak iin yazlsayd, farkl olup olmaya-can dnmmdr.
Gazetelerden bamsz olarak yaymlanan kitaplar da olmutur. ok retken
yazarlardan biri, kitaplarnn zerine .ad geen, merak uyandran kiilerden biri
ems-l-Ulema Deputy Nazr Ahmed'dir. ( 1831-19 12) Bu yazarn asl ad
Nazr Ahmed'dir. ems-l-Ulema "lslam bilginlerinin gnei" olarak evrilebilir
57

ve lslam ilmindeki almalar ile yazarn sivrildiini gsterir. Deputy, yazarn

ahsi

geliri olmadn ve

yazarn smrgeci vergi

dairesinde altn

gstermektedir. Yazar. kapsaml ve youn bir Arapa eitimi almtr, resmi

eitim grmedii iin lngilizce bilgisi yarm yamalaktr. Her konuda retken bir
evirmen olarak alan yazar, Hint Ceza Kanunu'nu, Hint Kant Kanunu'nu,
Kuran', astronomi kitaplarn Urducaya evirmitir. Her eyden ok, bir ro
manc olarak tannan yazarn en nemli kaygs kzlarn modern bir eitim
grmeleri (bu adan yeni yeni gelien kent burjuvazisi temsil etmektedir) ama
yine de iyi, geleneksel ev kadnlari olarak kalmalardr. (bu duygu tm sosyal
snrlarn tesinde paylalan olduka yaygn bir istektir). Bu kaygnn, yazarn
tm edebi eserlerine egemen olan temel drt olduu grlr.
Kanmca, 19. yzyln son blmnde ve 20. yzyln banda Urdu romann
oluum aamasnda ve romannn yan sra grlen anlatm biimlerinde,
anlatnn smrgecilik ve emperyalizm deneyiminden ok iki farkl tr bask ve
tema altna ekillendiini ileri srmek olasdr: kendi kk karlar iin var
olan tm sosyal normlar ineyen yeni bir tr kk burjuvazinin ortaya k
(Nazir Ahmed'in kabaca "Zaman Dolduran" olarak evrilebilecek olan Jlnul
Vaqt adl eseri bu trn klasikleri arasndadr); ve kadnlarn stats. Doal

olarak, Nazr Ahmet her iki konuda da muhafazakar bir tutum alm, ikinci ko
nuda ok retken bir yazar olarak eser vermi; ancak dier konular da
ilemitir. Rasid-ul-Khairi ok baarl bir yaynevi olan Asmat Kitap Deposu'nu
kurmu, bu yaynevi kadnlar ve ocuklar iin yzlerce kitabn yansra, iki
kuaktan uzun bir sre iinde aileme gelen be dergiden drdn de
yaynlamtr: Asrrat, Hatun-u Masrik, Cevher-i Nisva, Bana.at ve Nev-Nihal.
Son drt derginin adlarn kabaca lngilizceye evirmek olduka kolaydr:
'Dounun Kadn', 'Kadnln z', Kzlar (veya kz evlatlar). ve ocuklar. Ancak
birinci derginin adn, yani Asmat' lngilizceye evirmek daha byk zorluklar ser
gilemektedir; nk Urducadaki kullanmnda bu szcn, balantl mes
leklerde ksaca ierdii anlamlar Bakirelik'ten, erefe, Dzgn Yaamaya kadar
eitlilik gsterir. Bu dergilerin dzenli olarak, kabaca krk yl sreyle benim ai
leme gelmi olmas, ailem metropolitan anlamyla eitimli bir aile olmad iin
nem tamaktadr. Ailem byk kent merkezlerinden uzak, kk bir kasabada
yaamaktayd ve ben ailemin liseyi bitiren veya araba kullanan ilk yesiydim, Bu
tr bir ailede kadn ve ocuklarn bu tr dergilerin dzenli okuyucular arasnda
yer almas, bu tr yaynlarn sosyal olarak ulaabildii kitlelerin geniliini ser
gilemektedir. Ksaca edebiyatn byk bir blm, ok muhafazakar bir biimde
kadnlk ve dzgn yaama kurallar etrafnda dnmekteydi.
58

Ancak egemen syleme meydan okuyan, Urducada hakknda birok szck bu. lunan ve en renkli biimiyle yukar odann kadnlar olarak nitelenebilecek, belli
bir sosyal katmandan gelen ve normlara uygun yaayan erkeklerin erotik oyun
larda eitim, kibar davran, edebi zevk ve mzik bilgisi iin gittikleri kadnlar
hakknda mehur Umran J an Ada romann yazan Meer Hadi Hassan Rusva
gibi yazarlar da vard. Rusva'nn 20. yzyln banda yazd metnin skandal ya
ratan nermesi, hi bir erkee dayanmad ve ok sayda erkek ona baml
olduu iin, bu tr bir kadnn toplumumuzda grece olarak tek zgr kadn
tipi olduu gryd. Her ne kadar bariz biimde Rusva, Nazir Ahmed'i n
eserlerinden hazzetmese de, kendi metninin ironik ve isel feminizminin her
hangi bir Batllamann yansmas olmadn da vurgulamak gerekir. Rusva
ok geleneksel bir kiiydi ve deiik ahlaki konumlar deniyordu. te yandan
geleneksel toplumumuzda aile basks gr o kadar yaygnd ki , sadece
toplumda "dzgn" bir yere sahip olmayan kadnlarn. kendileri iin bir tr
temel baz seimleri yapma zgrl olduuna inanlyordu.

Bu yoldan

karc gr, 1980'1arda, milliyetiliin bayra altnda deil de, 1935 son
rasnda Komintern'in Birleik Cephe politikasnn dorudan bir sonucu olarak
Hindistan Komnist Partisi'nin kltrel cephesi olan ilerici Yazarlar Birlii'nin
destei altnda yeniden ortaya kmtr.
Bunu izleyen yirmi yl boyunca eletirel gereklik temel anlatm biimi haline
gelmitir. Ulus kavram zellikle edebiyat d anlatm biimlerinde kullanlan bir
kategoriydi ve aka ifade edilen bir sosyalleme ve topluluk duygusu mev
cuttu; ancak topluluk duygusu iin kullanlan kategoriler deiik ve karmakt.
Eletirel

gerekiliin

talep

ettii

dierlerinin

eletirisi

(smrgecilik

kartlarnn), kendimizin ok ynl ve kapsaml bir bak andan eletirisi

araclyla

gerekletiriliyordu:

snfsal yapmzn,

vcutlarmzn ve cinselliimizin idaresinin,

aile

ideolojimizin,

kendi

idealizmimizin ve sessizliimizin.

1935 ylndan, smrgeciliin ortadan kalkmasnda nemli bir yl olan 1947

ylna kadar yazlm tek bir Urduca roman dnemiyorum ki, dorudan ve
dlayc

biimde

smrgecilik

ve

emperyalizm

deneyimini

anlatsn.

Bu

dnemden bildiim tm romanlar arlkla dier konular ele almaktadr: feodal

aalarn barbarl, dini mistiklerin evlerindeki cinayetler ve tecavzler, kyllerin
ve kk burjuvazinin yaam zerinde tefecilerin kontrol, okullu kzlarn sosyal
ve cinsel zmszlkleri vs. Smrgecilik kart tema bu romanlarn ounun
dokusuna rlmtr ama hi bir zaman iin dlayc veya egemen neme
sahip deildir. Gerekten de, kabaca son iki yzyl iinde, nem tayan ve
nemli bir uzunlukta (burada bir ka nemli ksa yky es geiyorum) yaratlm
59

herhangi bir Urduca metin dnemiyorum ki, smrgecilik konusunu veya

Forster'in A Passage to India veya Paul Scott'un Raj Q.artet'inde' olduu gibi
lngilizler ve Hintliler arasnda medeniyet ilikilerinin zorluunu ilesin. Tipik Urdu
yazarnn zel bir bak as vard ve bu bak asna gre yazar, kendi top
lumlarnda gce sahip yerel kiilerin zalimlii ile smrgecinin sular arasnda
sabit bir snr izmeyi baaramyordu. Orada ve burada kendi isterilerimiz olsa
da-gerekte olduka ok sayda- smrgecilerle karlamadan nce var olan
masumiyete ilikin gl ve srekli bir mitos hi var olmamtr.
Ulus kavramnn Urdu edebiyatnda temel ideolojik problematik haline gelmesi
Bamszlk anna rastlar, nk bamszlmz da olduka ilgin zellikler
tamaktadr: bamszlk, lkemizin paralanmas ile birlikte, insanlk tarihinin
en byk ve muhtemelen en sefil g, alt ktann hafzasnda yer alan en kanl
blm ile birlikte gereklemitir: Hindu, Mslman ve Sih toplumlarnn de
vasa karde katliam. Bu noktada bizim "milliyetiliimiz", yas tutmann mil
liyetilii,

bir

tr

lngilizlerin bl ve

talandrmasyd;
ynet

nk

politikasna

deil,

sadece

kesinlikle

ama kendi

orada

uygarlk

olan

birliimizi

paralamaya, kendi komularmz ldrmeye, onsuz hi bir insar. i topluluun

varolmasnn mmkn olmad bizi birbirimize balayan o ahlaki badan, sivil
ahlaktan vazgeme istekliliimize de tank olmutuk.

Dierlerinin eletirisi

(smrgecilik kart milliyetilik) ok daha geri plana itilmi, ilk sray kendimize
yneltiimiz ok daha sert eletiriler almt.

1950 ve

1960'1arn temel

yaratlar -Manto'nun, Bedi'nin ve lntezar Hussein'in ksa ykleri, Qurrat ul

Ain, Khadija Mastoor ve Abdullah H usein'in romanlar-u ya da bu biimde
kendi varlmzda daha nce yaptmz ve halen de yapmaya devam ettiimiz
eyi

affetmeyi reddetmenin bir sonucu ol.arak ortaya kmtr.

Anlatda

smrgeciye yer verilmemitir; ama burada kendimize de yer yoktur. Bu

balamda genel biimiyle bir ulustan sz edilebilir ama milliyetilikten sz edi
lemez. Elbette Pakistan'da bir dier ezici phe de mevcuttur: aslnda biz bir
ulus muyuz? Eminim, sol kanattan gelenlerin ou u cevab veriyordu: Hayr !
Vl l l

Son

olarak,

Jameson'n

diyalektiin

biimiyle ilgili bir sorunum var.

kezinde,

tm

anlatmlarn

epistemolojik

konumunu

alglama

Metnin iindeki analitik srelerin mer

kayna

olarak

var

olan,

bu

muhteem

yaltlmtkta tek bir belirleyicinin aray var gibi gzkyor:

ideoloji ve

kltrel retim alannda kendi esiz, tekil belirleyici gcne sahip tekil bir
oluum ol rak nc Dnya nermesi. (ulusal alegori)
60

Tm metinlerin tam anlamyla bamsz, tmyle belirleyicinin hedonistik oyun

lar olarak okunmas gereken postmodernist entelektel ortamda, metinlerin
retimini belirgin ve bilinebilir bir g ve belirlenme alanna yerletirmeye
alan kuramsal ilem ile duygudalk kurabilirim, ancak tekil belirlenme
gr, kaynaklar asndan Marksizm ncesi bir grtr. abucak ifade et
meliyim ki, bu gr Marks'n ok sayda formlasyonunda olduu kadar, u
ya da bu ekilde Marks'n ayak izlerini takip eden ok sayda cok saygdeer ve
ok retken kuramsal oluumda da mevcuttur. rnein ok yakn bir zamanda
gerekleen nl Dobb-Sweezy tartmasn izleyen yazmalarda bile

bu

grn rnekleri grlebilir; tartma temel belirleyicinin [Bct Avrupa'da ka

pitalist retim biiminin ykseliinde tekil belirleyici konusu) aray zerine
odaklanmtr.

Jameson,

bu

zel

diyalektik

anlayna

satr

aralarnda

gnderme yaptnda cidden nemli ahslarla ayn kampta yer almaktadr.

Ama kanmca, [a) belirlemeden tmyle bamsz postmodern klt ile [b)
Hegel'den modern Marksist- tartmalarn ouna dek varln korumu tekil
belirleyici gr arasnda, insann kendi konumunu belirlemesi iin olduka
geni bir alan mevcuttur. Benim anlayma gre, Marksist diyalektiin ana
itici gc, nihai belirleyici sorunsal [rnein maddi emein yaam srecinin fi
kirsel ierii) ile oklu,
arasndaki gerilimden,

birbiriyle kesien belirleyici lerin tam . tarihsellii

karlkl dntrc ilikiden kaynaklanmaktadr ;

bylece -Engels'in szleriyle- 'herhangi bir zel tarihin sonucu, sonu iin
mcadele eden tarihsel oyuncularn iradesine ok az tekabl etmektedir.
Dolaysyla, rnein ben dnyann birliini oluturan eyin kapitalist retim
biiminin kresel ileyii olduunu ve bu retim biimine direniin nihai ola
rak sosyalist bir karakter tadn sylemitim. Ama bu oluturucu g
Asya ve Afrika'daki tm lkelerde ayn ekilde ilememektedir. Namibya'da
kapitalist _retim tarznn uygulanmas dorudan smrgeci bir biim alrken,
Hindistan'da kapitalizmin biimini belirleyen temel unsur smrge sonras
burjuvazinin iinde, kapitalist toplum snflarnn istikrarl ve yaygn mev
cudiyeti olmutur. Halihazrda kapitalizm sonras bir aamaya giren Vi
etnam'da -her ne kadar bu gelime retici glerin ar mahrumiyeti ile
gereklese de- oluturucu diyalektiin yaps tmyle farkldr. Bu nedenle,
her

rnekte

nihai belirleyici sorunsal faal

olsa

da ,

her

olayda

farkl

olumutur ve prensi p olarak her vakada yaznsal retim farkl olacaktr.

Sosyal ve edebi diyalektii daha da karmaklatran bir unsur da, bir unsur
' btn olarak sosyal oluumlar oluturmada ne kadar merkezi rol oynarsa
61

oynasn, ister Birinci Dnya'ya ister nc Dnya'ya ait olsun edebi rnlerin
ounun tek bir unsurun tekil ve dorudan belirleyiciliine daima ak ol
mamasdr. Edebi metinler genelikle, rekabet eden ideolojik ve kltrel yu
maklarn, ar belirlenmi ve hzla farkllam balamnda retilmektedir;
bylece de herhangi bir evrensel kategoride totalize edilmeden nce, belli bir
dzey karmaklna sahip olan herhangi bir metin, daima kendisine g ve
biim veren kmeye yerletirilecektir. Ar belirlenme olgusu, bireysel me
tinlerin havada yzd anlamna veya totalitenin bu biimde imkansz bir
bilisel kategori olduu anlamna gelmez.
biimde

anlalabilmesi iin,

Ama totalitenin herhangi bir

herhangi bir alan oluturan belirleyicilerin

tanmlanmas ve tarihsellemesi ger.ekmektedir; normalde alana ilikin yeterli

bilginin var olmas durumunda, temel ideolojik oluumlarn ve anlatm
biimlerinin saptanmas mmkndr. Mmkn olmayan, metropolitan dil
lerde bulunabilen az sayda metinle i yapmak ve daha sonra belirleme
srecinde tam bir tekilletirme ve effaflk olduunu ileri srmek ve bylece
tm

ideolojik

karmakl

tek

bir

ideolojik

oluuma

indirgeyip,

tm

anlatmlarn metatekstin yerel ifadeleri olarak okunmasdr. Bu yapld tak

dirde , benim de temel bir bilisel kategori olarak algladm totaliteye i likin
bilgi retmek yerine, Hegelci ve pozitivist trde bir idealizasyon retilecektir.
Herhangi bir karmak metinde oklu belirlemeden ne kastettiime,

Ja

meson'n kendi. metninin kltrel konum u sorununa bakarak aklk getirilebilir.

rnein, metin tartlmaz olarak bir Birinci Dnya metnidir: Jameson Ame
rikal bir entelekteldir ve kendini bu biimde tanmlamaktadr. Ama Jameson
zel bir Amerikan entelektelidir; herkes Ousmane ve Deleuze'un konumlarn
bu kadar rahata, bu kadar iyi karlatramaz. Jameson kendi lkesinin
kltr olduunu syledii kresel postm odern Amerikan kltrn de pe
atmaktadr. Daha da tesi, kuramsal erevesi Marksist, siyasi kimlii sos
yalisttir;

bu

olgu

da,

metninini

i kinci

Dnya'da

konumlandracak- gibi

gzkmektedir; yaz!nn temas, metne anlam kazandran dier metinlerle olan

i likisi, kendi bilisel estetik kuramnn dayand temel anlatm ,

kendisini

dorudan, deer ykledii nc Dnya'ya gndermekte, nc Dnya

yaznn,

kendi

lkesindeki

belirleyici

ve

egemen

belirleyiciye

kar

ne

karmaya, onunla balant kurmaya itmektedir. Dnya Kuramna inan

mayan ben, onun metnini nereye (hangi dnyaya) yerletirmeliyim? Kkeninin
olduu Birinci Dnya'ya m, ideoloji ve siyaseti ile balantl olduu ikinci
Dnya'ya m, sempati ve kardelik duyduu nc Dnya'ya m? Eer "tm
nc dnya metinleri zorunlu olarak" u veya bu ise, nasl oluyor da Ja62

meson; metinini, Birinci Dnya'da dierlerini dlayc bir konuma sahip ol

maktan kurtarmaktadr? Ben-ben olarak- Jameson'n metnini temel zellikleri
itibariyle, kresel sosyalizm kltr iine yerletireceim. Jameson'un tabiriyle,
i kinci Dnya, benim terminolojimde kresel direniin ad olan bu konumu
seerken de, onun kimliinin kalan blmn bastrmayacak [Amerikal kkeni,
nc Dnya sempatisi) ve belirleyici olarak uzun sredir tm kuramsal
almalarnda merkezi bir rol oynayan dinamii tanmlayacam.
Jameson'n metninde sadece belirleyicilerin alt sylenemez. Burada J a
meson'n sessizlii ile kendini belli eden, iki ayr unsura da deineceim. Her
eyden nce, Jameson'n metni cinsiyeti belirli bir metindir. Atlantiin iki
yakasnda da yer alan Birinci Dnyal kadnlarn temel ura konularndan birini
oluturan -Jameson'n Birinci Dnya ve nc Dnya'daki kltrel pratiklerin
kartl tezinde merkezi bir rol oynayan- mahrem/ kamusal ayrmnn ve bu
iki alan arasindaki ilikinin kesildii yerlerde tekrar kurulmas gerei zerine
kapsaml tartma veya nemli aklamalar olmakszn bu metnin, Amerikal bir
kadn tarafndan yazldn dnmek bana imkansz gibi geliyor. Jameson'n
metnini belirleyen bir dier belirleyici, yaznn belli bir rksal erevede yazlm
olmasdr. Bu yaznn, kendi lkesindeki Siyahlarn edebiyatnn da benzersiz
nc Dnya edebiyat zelliklerine sahip olduu, yani ulusal alegorilerle be
zenmi olduunu ne srmeyen Amerikal bir Siyahi yazar tarafndan yazlm
olduunu dnmek de ayn derecede imkansz geliyor. (Kanmca, Urdu ede
biyatndan ok daha fazla ulusal alegoriyle ykldr. ]
J ameson'n metinindeki aikar belirleyicilere nedenle dikkati ekiyorum. Bu
nedenlerden biri, bir metnin retiminde belirleyici olan ideolojik koullarn hi
bir zaman tekil deil, ok sayda olduu nermemi glendirmektedir. lkiici ne
dende udur; eer J ameson'n yerkreyi dnyaya blme nerisini kabul ede
cek olsaydm, sadece feminizme ve Siyahi edebiyata deil, Jameson'n kendi
konumuna yaptm gndermelerin de iaret ettii gibi,

Birinci Dnya'nn

kresel postmodernizminin tam gbeinde, dorulanabilir bir, veya iki, tane

Dnya bulunduunda srar ederdim. nc olarak, emek ve sermayenin
uzlamaz mcadelesinin yerkremize balad birliin iinde, kolayca u ya
da bu dnyann iinde konamayacak bir sr metin bulunmaktadir. Ne Ja
meson'n metni bir Birinci Dnya metni, ne de benimki bir nc Dnya
metni. Biz birbirimizin medeniyetsel "tekisi " deiliz.

63