SINFI

TARH
I

e yaynlan : 3
tarih dizisi : 1

Jurgen Kuczynski
SINIFI TARH

JURGEN KUCZYNSK/

SINIFI TARH

eviren :

Galip stn

E YAYI N LARI
Ankara Caddesi 3 7 Alkn Han stanbul

Yz kad/n, neeyle
Yn tarayan.
Oturduktan yerde arklar syleyerek.{'\)'>
K YZ dokuma tezgh.. Hemen alttaki satrda bu tez
ghlarn her birinin banda bir kii ve yannda da bir
ocuk bulunduu sylenmemi olsa, bir byk fabrikadan
sz edildiini sanmak hi de yanl oimaz. Bundan bin ya da
be bin yl nce, hatta daha da nceleri yine byle al
lyordu. Yalnz u farkla ki, byle bir durum istisna
olarak bir iki kere grlm olsa bile, genellikle, bir tek
binann iinde iki yz dokuma tezgah yoktu. alma
srasnda avaz kt kadar bararak ark syleyen yz
tane yn tarayc kz,bize kadm iiler stnde bildiklerimizi
hemen hatrlatacak bir manzara deildir.
YUKARDA bir parasn verdiimiz iir XVI. yzyl sonundan
kalmadr. Bu snai almay yapt lkenin ad dolaysyla
Jack o f N e w b u ry adyla da bilinen John W in ch Com be'n imalthanesini vmek amacyla yazlmtr.
O zaman altrd kimseler bugn ii snf derken
kastettiimiz anlamda iiler deildi. Bugn ii snf
dediimiz snfn iileri atalarnnkilerden baka aletlerle
alr. imdi de, halk trklerinden sonra bir de polis
arivlerine bakalm. Bunlarda, 1787 ylnda, altktan
iplikhaneyi ne gece ne gndz terkedemeyen, bunun iin de
gerekte bir mahpus hayat yaadklanndan yakman ipHki
kzlann ikyetlerini buluruz. Polis onlara hi acmamakta
ve bu kat tutum tam krk yldr srmektedir. te nedenleri:
Biraz gndzleri alan, akam olunca da d ilen
m eye ve fuhu yapm aya koyulan ipliki kzlarm
pek iyi bilinen yaama ta rz ip lik evi sahiplerini
byle b ir te d b ir alm aya zorlar. yerine, v cu tlarn d a
alm yaralarla, h a tta zhrev hastalklarla, ya
da gebe kalm olarak dnerler. K endilerini sakn
madan yaam alar yznden ille tle ri b irb irle rin e
bular ve ite en byk yoksulluun douunun
ve dknler evleri iin en fu z u l b ir ykn ortaya
knn nedeni budur. (2)
PEK tabii ki burada sz konusu olan, bu sze bizim bugn

verdiimiz anlamda iiler deildir. Zira bizim iilerimiz

hareketlerinde zgrdr.
TE bundan dolaydr ki 1859 ylnda hakknda bir seyyahn
unian yazm olduu Virginia'daki A .B .D . bir kmr
madeninde alanlan da ii olarak adlandrmayacaz:
Dn bir maden ocan ziyaret e ttim . alanlarn
ou kle. Gze ho grnen ve pek az raslanacak
derecede a tle tik vcutlu zenciler. S orum luluk ge
rektiren grevlerde kullanlan ok sayda Beyaz
da var. Klelerin bazlar M ad en Oca K um pan
yasna a it; am a byk ounluu, sahipleri t a
rafndan y llk 120 il 200 D o lar aras fiy a tla , giyim
ve barnaklarn da salayan Kum panyaya k iralan
m. (3)
BURADA snf olarak ortaya kn inceleyeceimiz
ada anlamdaki iiler gemi devirlerin iilerinden,
zgr kiiler olmalar ve onlarla ayn retim aralarn,
aym i letlerini kullanmamaln dolaysyla ayrlr. Demek
oluyor ki aym zamanda hem, ne kle ve ne de serf deil
de zgr kiiler olmalan, hem de kullandktan yeni i
letleri dolaysyla adatrlar, herde greceimiz gibi
bu iki nokta arasnda sk bir ba vardr; nk yeni ara
ve gerelerle yalnz zgr emekiler alabiliyorlard.
AM A bu ii, btn adalanndan na&l ayrlr? Atelye
sahibiyle arasndaki fark basittir: Mlkiyet meselesi..
i, ne binas ne de donatm kendisine ait olmayan bir
atelyede almaktadr. Bununla birlikte, kle gibi hi
bir eye malik olmayan bir kimse de deildir. Elbiseleri,
ev eyas ve baz baka mallan vardr. Yalnz, iyerinde
hi bir ey kendi mah deildir.
Bir eit ifte hrriyeti
vardr: Davran, yani Feodalite to p ra n a ya da X IV .
Louis Fransasnda olduu gibi krall n m al i
yerlerin e, im althan elere bal serfler olan ata
larnn tersine, istedii yere gitmek hrriyeti; ve aym
zamanda da i letleri konusundaki hrriyeti ki sermayesi
i letleri olan bu iiyi sermaye sahibinden ayrt ettiren
de ite budur.

BELK bu iiyle ayn evde yaayan, ya da bazen, alt

ve oturduu bir kendi evi olan, ama i aletlerinin sahibi
bulunan zanaat He arasndaki fark da budur.

SANAY

D E V R M N D E N

NCEK

L E R

, zanaatya benzedii gibi topra ileyen kylye

de benzer: Her de i letlerinden yararlanrlar. Ve yine
aradaki fark, bu i aletlerinin iinin kendi mah olmamasdr.
VCUDU bile kendisine ait olmayan kle bir yana braklacak
olursa, beden iilerinin tarihinde, hi olmazsa i aletlerinin
byk bir ksmna sahip bulunmayan hibir insan topluluu,
sosyal tabaka ya da snf mevcut olmamtr.
AM A buna karlk da i aletlerinden, iyerinden, ve feo
dalite toprandan bamsz olduklan iindir ki modern
anlamda iiler, snf olarak, bir iyerini baka bir iyerine
gitmek iin terketmekte zgr ilk iilerdir. Ve ite yine
bundan dolay da, byk iktisat D a v it Ricardo'nun
dedii gibi, i hayatnda dolduracaktan bo yerlere gemek
iin aralannda serbest rekabete girien ilk iiler de bunlardr.
DNYADA bugn, ya da bundan yz elli yl nce, A l
manya'da veya Ingiltere'de, Hollanda'da veya Birleik
Devletler'de, iiyi mteebbisten, imalthane sahibinden
veya kylden ayrt etmeyi baaramayan bir kimse pek
bulunamazd. Buna karlk, bugn bir fabrika iisini
bir zanaat kalfasndan ayrt edebilmek bile g olmaya
balad. Bu gn artk ii snfnn mevcut olmadn
ne srenler bile var.
B U kitabn Herdeki blmlerinin amac, ite bu eitten
sorunlan ele alarak incelemektir.
B U N U baarabilmek iin belki de en pratik metod, tarih
yolundan ilerlemek, M^O'tan nce ad ma ii denilen
kimselerin im lath an e - m an fa kt r iileri ve tanm
iileri, maden oca iileri ve evlerinde alan emekiler,
ayn zamanda da kalfalar ve raklarn - sosyal karakterinin
analizidir ve bu kimseler hakknda da ileride, daha dar
bir anlamda alnm olan ii snf, yani Arbeiterlclasse ya da vvoricing class terimleri yerine em eki
sn f, arb eiten d e Klassen, labouring classes terim
leri kullanlacaktr.
10

BUGN toplumu sanayi devriminden nceki durumuyla

gz nne getirmek kolay deildir. Yukarda bilhassa.
K apitalizm den nce deil de Sanayi devrim inden
nce dedik; zira ngiltere'de Kapitalist bir durum sanayi
devriminden en az yz yl, hatta bazianna gre ikiyz
yl nce vard.(4)
BU toplumda herkes, bir eye sahip olmaya nem
vermekteydi. Hi bir eye sahip olmayan, yalnz ald
cretle yaayan kimse dierlerinden aa saylyordu.
Hi bir kyl, hi bir zanaat byle birine kz vermek is
temezdi. ngiliz devrimi srasnda en ar yoksulluun tem
silcisi ve toprak tesviyecilerinin, diggers lerin bakan
Gerrard VVinstanley ite bunun iin, cretli almaya kar
bir kanun kanimasn istiyordu. O zamanlar kk bur
juvazinin devrimci kanadn meydana getiren levellers
ler, yani tesviyeciler, btn hr insanlar iin oy hakk
istiyorlard -ve ta b ii- bu szle de bir eye sahip olanlar,
mal ve mlk sahiplerini kastetmekteydiler.
O TARHTEN Yz elli yl kadar sonra, Fransz htilli s
rasnda da mlkiyet ve hrriyet konusunda tutum yine
aynyd. T an rlar Susam lard da Anatole France,

11

Robespierre tarafndan gen devrimci Gamelin'e aadaki

dersi ite bu anlay iinde verdirmektedir:
BLGE
M a xim ilie n onu m allar eitletirm eyi ye
to p raklar paylatrm ay, zenginlii ve yoksulluu
ortadan kaldrm ay ve herkes iin m u tlu , hayrl
olan m utavasst yolu, o rta karar salam ay iste
yenlerin yalanc, kallee niyetleri konusunda ay
d n latyo rd u . O nlarn vecizelerine kaplarak, ilkin,
gerek bir cu m h u riyetin in grlerine uygun o l
duunu dnd tasarlarm beenerek kabul e t
m iti. A m a Robespierre, Jakobenlere sylevleriyle,
onlarn a rt n iyetlerin i gzlerinin nne serm i ve so
nu olarak da n iyetlerin i saf ve te m iz gibi grd
bu adam larn C u m h u riyeti ykm aya ynelm i o l
duklarn ve zenginleri yalnz, meru o to rite y e
kar gl ve hakkndan gelinem eyecek dm anlar
o rtaya kartm ak am acyla tel ve endieye sevk etti in i anlam t. G erekten, m lkiyet te h d it a l
tn a g irer g irm ez.m al m lk az olduu kadar m alna
dkn olan btn halk birden C u m h u riyetin kar
sna kyordu. karlar te h d it ve kkrtm ayla
harekete g e tirm e k i bandaki rejim e kar en ar
ta h rik tir. Genel bir m u tlu lu k ve ad alet devri hazr
lam ak kisvesi altn d a m allarn eitlik ve o rta k laaln yu rtta la rn abalarna lyk bir i olarak
ne srenler, aslnda Federalistlerden ok daha te h
likeli hain ve erird irler. (6)
MLKYET ve hrriyet, ikisi birbirine balyd ve devrimci
bir partinin en radikal kanadnn hatta Robespierre'in
gznde bile, gelir getiren bir mlk, rnein ev gibi bir
eit sabit sermayesi olmayan hi kimse toplumun iine
katlmaya deer bir kii deildi.

MALATHANE LER
BU adan, emeki tabakalarnn yapsn gzden gei
relim ve bunu yapmak iin de ie modern endstriye en
yakn grnen imalthane iilerinden balayalm.

AAIDAK satrlarda imalthane iisi olan bir ailenin

havat anlatlmaktadr:
M AKNALARIIM ortaya kndan nce ham m adde
nin eitilm esi ve dokunm as iinin evinde yaplrd.
Kadnlar e irir, erkek de dokurdu; ya da aile reisinin
kendisi alm yorsa, eirilen iplik satlrd. D o
kum ac ailelerinin pek ou ehir dnda ehre
yakn yerlerde o tururdu . Dokum a piyasas rnleri
taleb in i karlam ak bakm ndan m ahalli piyasann
kesin bir rol oynam as, bu konuda hemen hemen
yegne pazar olmas ve daha sonralar gerek y a
banc pazarlarn fe th i, gerekse tic a re tin gelimesi
dolaysyla ortaya kan rekabetin byk gcnn
kendini henz cretler stnde gl bir biim de
duyuram am as dolaysyla bu aileler, cretleriyle
byk bir rah atlk iinde yaam aktaydlar. Bu e l
verili durum a ayrca, ar nfus artyla b irlikte
m ahalli pazarda srekli bir talep artnn her em ekiye i salayan olum lu sonucu ve m eskenlerinin
ehir dnda bibribirinden uzak ve ok dank
olmas dolaysyla iiler arasnda gl bir rekabetin
ortaya kam am asm da eklem ek gerekir. te bun
dan dolay dokum acnn durum u her zam an, bo
vakitlerin d e ileyebilecei bir para to p rak satn
alm aya elveriliydi. Bo zam an ise, istedii kadar
bulabilecek durum dayd; zira dokum acln ancak
can istedii zaman ve can istedii srece y a p
yordu.inin kazanc iyi olduu iin almasn ken
disi ayarlard. Yalnz, dorusu kt bir ta rm c y d ;
bu yzden de, nem vererek ve inanla ilem edii
ta rla la r pek bir ey g etirm iyordu. Am a hi olmazsa
p ro leter deildi y a L . ngilizlerin dedii gibi, yu r
dunun toprana kazk akm yani yerlem iti
ve ada ngiliz iisinden bir st basama igal
ediyordu.
BU LER ite byle, dindar ve arbal bir hava
iinde kendilerini sakin ve drst bir hayatn akna
brakm lar. D urum lar daha sonraki devirlerin i
ileriyle llem eyecek kadar iyiydi. B itap decek
13

12

kadar alm ak gereini d u ym uyorlard; bahele

rinde ya da tarlala rn d a , onlar iirt dinlenm e yerine
geecek olan salkl ve din len d irici, gevetici
alm alar yapyorlard. D okum aclkta ancak can
larnn istedii kadar alarak btn ihtiyalarn
karlayabiliyorlard. A yrca kom ularnn oyun ve
elencelerine de katlab ild ikleri iin btn bu kr
oyunlar, elenceleri, to p oyunlar salk d u ru m
larnn bozulm asn nledii gibi v cu tlarn da
kuvvetlendiriyordu. Byk ounluuyla, enikonu
salam yapl insanlard ve gvdelerinin, kom ular
kyllerle ya hi ya da pek az bir fark vard. ocuk
lar te m iz kr havasnda byyor, ailelerin in iine
yardm edecek olsalar bunu ancak zam an zam an,
arada bir yapyorlard ve sekiz ya da on iki saatlik
i gn gibi bir ey hi bir zaman sz konusu d eil
d i.(7)
YUKARDA trnak iinde verdiimiz yaznn kayna yanl
deildir. Evet, bu satrlar Goethe'nin svire gezisini an
latan dil tarznda bir anlats deildir. malthane emek
isi ipliki ve dokumaclann nemli bir ksm gerekten
byle yayordu.
K eit imalthane vard: Merkezilemi imalthane ve
dalm, bir merkezde toplanmam olan. Bunlarn bi
rincisi ok sayda iiyi bir iletmede toplard daha nce
szn etm i olduum uz VVinch-Com be'unki gibi.
kincisi ise ok zaman, krda yaayan bir tek merkez
yapmevi M a n fa k t r hesabna alan binlerce ii
kulanyordu. Merkez imalthanenin, M a n fa k t r n sa
dece bu imalthanenin dank yerlerde iml edilmi
dokumalarn boyamak gibi imaltn yalnz son safhasyla
ilgili ilemleri yapt da grlrd.
FRANSA, Almanya ya da Avusturya gibi feodal lkelerdeki
dank imalthane iilerinin hayat Engels'in anlattn
dan baka trldr. Bu lkelerde genellikle, toprak klesi
kyllerin feodal senyrlerine kar ykmllk olarak
yn eirdiklerini, elde edilen iplikleri de feodal senyrn
merkez imalthanelere sattn grrz. Bu kyllerin
14

byk ounluu, ok zaman artk yok olmak zere olan

feodal sistemin en kt artlar altnda yaard. XV. ve
XVI. yzyllarda, rnein Almanya ve Fransa'da artlar
daha iyi, feodal ykmllkler de XVII. ve XVIII. yzyldakinden daha az ezici olduundan, zaman iinde daha
gerilere doru kldnda, merkezilemi imalthanelerde
emekilerin daha ok hrriyete ve daha iyi bir duruma sahip
olduklarn grmek nadir raslanan bir olay deildi. Hatta
kimi zaman, ve zellikle de hrriyetin krlarda henz pek
geni olduu XVI. yzylda, hemen hemen yalnz kendi
hesabna alan kasaba dokumaclanna bile raslamak
mmknd. rnein Heitz 1540'ta, dokumac ky olarak
bilinen Saksonya kylerinden Langhennersdorfta on
dokumacdan yedisinin toprak sahibi olduunu; do
laysyla da bu kimselerin gerekte, tarlalan kendilerini
beslemeye yeten kyller oiduklann ve aynca yedisinin
de bahvan ya da bir evin ortaklaa kirac'lanndan biri
olduunu nakletmektedir.(8) Bahvanlann da, iledikleri
topra istedikleri gibi tasarruf hakk ve kullandiklan bir
evleri vard. Gerekten, hanelerin says ok zaman,
toprak sahiplerinin ve bahvanlarmkiyle aynyd. Yalnz,
evlerin ortaklaa-kirac'lan genellikle mlk sahibi deildi
ve o devirde nisp bir davran zgrlne sahip bulunan
gerek iilerle durumlan aynyd.
MERKEZLEM imalthanelerin iileri bsbtn baka
tip iilerdi. Saylar, ayr ayn yerlerde alan merkezile
memi imalthane iilerine oranla daha azd. See'nin
XVII. yzyl Fransas iin yapm olduu u gzlem XVIII.
yzylda Almanya ve imalthaneler Avrupasmn geri kalan
btn teki blm iin de geerlidir;
ZAFER im althaneleri m odern fab rikalar gibi d
nm em ek gerekir. Endstrinin bir yerde youn
lamas olay, X V II. yzylda C le rm o n t-l'H e ra u t
yakm m daki dokum ac ve kuma rpcs atelyelerin i
ayn at altnda toplayan V ille n e u v e tte im althanesi
(9) gibi baz imalthaneler saylabilirse de bunlar henz
yaygnlam deildir. malthaneler ilerini ok zaman,
bir ok kk yapmcy ekonomik bamllklar altnda
tutarak darda yaptnyorlard.
15

GEREKTEN, ehir danda evlerde yaplan sna

alm ann daha o zam an byk bir rol vard.
1698 ylnda Am iens blgesi M a liy e dairesinde
grevli olan Bignon'un A nlar bu bakm dan ok
nem lidir. (10) Bignon bu anlarnda Picardie imalthenelerinln pek ounda yalnz ehirde deil civar kylerde,
ovada da alldn, ok zaman tccarn ham maddeyi
avans olarak verdiini sylyor. ilerin b ir ksm btn
vakitlerin i ilerine v erm e k te d ir; dierleri ise iftilik
ve ekim ileri bo zaman braktka bu ii yapyorlard.
Bu durumda da yaptklar bu i, belirli bir meslei olma
yan gndelikiler iin, zaman zaman altklan bir mes
lek oluyordu. Kumalkta tccann ya da imalthane
sahibinin nemini arttran, Bignon bu noi^taya da dil<l<ati
ekiyor yaplan her iin tarak, eirici,katmerleyici, bkc,
boyac, rpc, toplayc, silindirci gibi{^^) grevleri bir
birinden deiik ok sayda iinin elinden gemesidir.
BUNA karlk, merkezilemi yapmevlerinde iilerin
hepsi btn zamanlann haliyle sina retime vermekte
ve sk bir disiplin altnda bulunmaktadrlar. Fransa'da
iiler ounlukla, zellikle kraliyet yapmevlerinde, yapmevinin yurt'lannda koularda otururdu. B irok K raliyet
yapm evi iisi, tp k klada askerler gibi her za
man yapm evinin iinde yaar ve buray yalnz ta til
gnlerinde terked er. (12) Baz bakalar da, bunlann ha
yat artlannn manastrlara ta karan sertliinden sz
etmektedir. alma, yemek, dua ve dinlenme saatleri
hep nceden belirlenmitir.
A M A bu sert disiplin yine de Almanyann merkezilemi
yerimevlerinde alan iilerininkinin yannda hafif kalr.
Almanya'da, gnlk konumalara girmi bir terim olan
Zucht-und Spinnhaus sz tutuklulukla iplikilii bir
birinin ei sayarak iplik evlerinin hapishaneden farksz
yerler olduunu gsteriyordu
ZRA Almanya'da, tutuklular iplikilikte kullanmakla yetinilmeyerek bunun tam tersi de yaplmakta ve ilkin yeni
yeni hapishaneler yaptnldktan sonra da ii bulabilmek
iin insanlar mahkm edilmekteydi. Spandau Islah
ve plik Evi 1686'da, ayn zam anda da blgem izdeki
16

ip lik evlerinin saysnn azlna b ir are bulm ak in

(13) yaptrlmt. Krger ise u noktaya dikkati ekiyor:
Prusya'da,
m ahkm larn dolayl ya da dolaysz
olarak bir yapm evi iin alm adklar hapishane
yoktu. Frartkfurt an der O der hapishanesinin de
bakm m asraflarn buradaki m ahkm larn al
masyla karlam ak zorunda olduu b elirtilm ekted ir.
(14) Jau er hapishanesinde b ir ip lik evi G oldberg
kum alarnn yararna iletilm ekte ve bu da o n
larn , m allarn daha ucuz fiy a tla satm alarn sa
lam aktayd. T u tu klu lara kabul e ttirilm i olan i
norm u yle yksekti ki bunu amak hi kolay deildi.
Kr hapishanenin kasasna y a trly o r ve besin,giyim
m asraflar ile binann bakm nn gerektird i i g i
derleri karlam aya yaryordu. (15.16) Zaman zaman,
bir yapmevinin iletmesi, tutuklulann potansiyeli yeterli
olmad iin baanszla urard. Forberber, Saksonya
ile ilgili olarak yle diyor: nl m aliyeci Raab'n b ir t a sars konu olarak, yapm evlerinde hkm llerden
yararlanlm asn ele alyordu. Tasarda lkenin yne
tic ile rin e baz artlarla,lktsat,Y ap m evleri v e T ic a re t
iin W ald h eim ve Torgau barnak-hapishanelerinde
ve ayn zam anda da m ahall Dresde (17) dknler
evinde iki il yz ipliki ve yn taraycn n bak
m nn salanabilecei b ildiriliyordu. Bununla b ir
likte, yaplan bir aratrm a blgede, kullanlm ayan
y eteri kadar el em ei bulunm adn o rtaya koydu
ve dolaysyla da tasar, gerek bu nedenle, gerekse
Raab'n baz artlar b ir ta k m pheler uyandrm
olduu iin ylece kald. (18.19)
BU arada tabii ki bask ve zorlama ngiltere'deki merkezi
lemi yapmevlerinde rol oynad. Bununla birlikte. Sanayi
Devrimi'ne takaddm eden yzylda, o kadar genel ve
nemli deildi. Yapmevleri oaldnda, yeni bir top
lumsal dzene gei tamamlanm, oysa Avrupa ktas
nn ynetici derebeyi snflan -Fransa, Polonya, Prusya,
Moravya ve\ dier lkelerde- yapmevlerinin yaygnla
mas srasnda, yaama koullar dayanlmaz hale gelen
ygnlann kaynamasyla karlamt. Bunun iindir ki
alma konusundaki lehte hkm ngiltere'de gitgide
17

arlk kazanabildi. Priten bir avukatn daha 1597 Par

lmentosunda hem ta n rya
hem de yeryznde
insanlara tik s in ti veren tem b el ve serseri kim sele
rin savurganlk ve kepazeliklerinin varlndan
(20) sz etmesinin yan sra, gurbete dm halk
ymlarmm Kta Avrupas yneticilerine verdii korku.
Alman Devletlerinde ve Avrupa'nn Dousunda olduu
gibi Ktann batsnda da, dilencilikle ilgili kanun ve emir
namelerde sk sk grlmektedir ki bu durum, ngiltere'de
XVI. yzyl ve XVII. yzyln ilk yirmi be ylndaki ve
zaten XVII. yzyl boyunca artk pratik nemini yitirmi
olmas dolaysyla resmen 1714'te kralie Anne tarafn
dan kaldnlan, serserilere kar sert kanunlar dnemine
rastlar
Ama artlan nispeten elverili olan Ingiltere'de bile, ki
yapmevi iileri konusundaki gzlemlerimizi bitirirken
bunu hatrlatmak yerinde olur merkezilemi yapmevlerinde almak yine de aa, doru drst kimselere
lyk olmayan bir i salylrd. Ve, ailesinin yannda yn
eirirken az bir drahomayla bile olsa bir koyuncunun o
luyla evlenmek ihtimali olan pek ok kyl kz, ayet
merkezilemi bir yapmevinde almaya gidecek olursa,
artk en fakir kalfann gznde bile bir dilenci ya da kt
kadndan baka bir ey olmazd. Yapmevinde alan
ii kzlarla fahieler srf, fahielerin herkese vcutlann
satmasna karlk tekilerin de bir public work, evlerinin
dnda bir kamu hizmeti grmeleri dolaysyla fahielerle
bir tutuluyorlad. te yandan, bu yarg, btn dier emek
ilerin durumunun tersine hayatlarnn hi bir teminat
bulunmayan basz, iliiksiz proleterler olan i arkadalan
erkeklerin durumuna da uygun dyordu. Bylece de
grlyor ki fabrikalann ncs merkezilemi yapmevi
iileri, aslnda kast-d bir topluluktu.
MADEN OCAKLARI LER.
BU durum, belli bir lde, modern ii snfnn bir dier
alt tabakasna, maden oca iilerinin durumuna da uyu
yordu.
18

LK byk maden bilimi uzmannn adnn Georgius Ag

rcola olmas hi de yle akla gelmeyecek bir raslant
deildir. Zira Avrupa'da, Orta a'da Ama, rnein Eski
Yunan'da deil maden oca ii tarmn bir koluydu. Dola
ysyla da gitgide ondan bamsz duruma gelirken ve hatta
mnhasran snai bir alma olunca bile,ehirden uzak
olma durmunu hep muhafaza etti. Sanayi haline gel
dikten sonra, maden iletmecilii, personelini; hayat tarz
nsanln geri kalan blmnden bir ok bakmlardan ve
ok farkl olan zel ikamet blgelerinde -madan iisi
kylerinde- toplamaya balad. M aden oca iileri
ehirlerin halk ta ra fn d a n neredeyse insandan aa
yaratkla r gibi grlyordu. S efil ve kasvetli
kasabalarn perian kulbelerinde sm skk ve
yoksulluk iinde yayorlard. Baka m eslekten
kim selerle hemen hemen hi bir ilikileri yoktu.
Bu kapank ve pis insanlar hakknda t rl t rl
hikyeler anlatlm aktayd ve kendi halinde yaayan
kk kasaba ta c iri iin, bu en korkun bir biim de
altrlan iilerle grm ek dncesi bile t y le r
rp ertici bir eydi. Fife K ontluunda, maden oca
iilerini zgr iilerle ayn yere gm m ek yasakt.
Page Arnot XVIII. yzylda skoyal maden oca iile
rinin durumunu ite bu szlerle anlatmaktadr. (21) G.D^H.
Cole'un gzlemleri de ayndr; M aden oca ve ar
m etal rji iileri ounlukla, toplum un kalan b
lm nn dnda yaayan bir yabaniler rk sayl
yordu. (22)
I

Ve Van Gogh da 24 eyll 1880'de Pas-de-Calais maden

iileri iin unlar yazmtr:
K M R C LE R ve dokum aclar da dier em eki
lerden ve zanaatlardan hem en hemen apayr,
balbana bir rk; ve onlara byk bir sem pati
duyuyorum . Bu deiik, yepyeni tip le ri bir gn
olduklar gibi izebilirsem kendim i gerekten m utlu
sayacam.
U urum un dibinin adam , de profundis, km r
iisi; dalgn grnl ve rya gryorm u gibi,
19

uyurgezer gibi olanysa, dokum ac. te, aa

yukar iki yl oldu onlarla yayorum . O rijin al ka
rakterle rin i tan m ay biraz olsun ren d im ; hi
olmazsa k m rc lerin kin i... V e g itg id e , bu belki
ilek b ir m uhayyelenin etkisiyle ama yanl ve hak
sz olarak b ir erirler ve haydutlar ta k m gibi
dnlen yoksul ve kapank, dierlerinin hepsinin
gerisindeki iilerde dokunakl bir ey, insann iine
ileyen b ir yan buluyorum . erir, ayya, haydut
baka yerde olduu gibi burada da var, ama gerek
tip bu deil. (23)
TAB Ki, aslnda maden oca iisinden oi<, kyl olan
kimi iilerin durumu bakayd. Bu durum hi de nadir
deildi: Bir ok blgelerde, rnein Fransa'nn Kuzeyinde
1789'dan nce binlerce kii yazn krda alr, sonra da
kadn ve ocuklar a rtk yalnz yapabilecekleri zaman
maden ocana giderdi. Hayat artlar en kt olanlann
arasnda bulunduklan halde bu
adamlar
kast-d
deildi; nk bir yandan toprak sahibi Senyr madende
bol bol kazandklann bahane ederek onlan eziyor, s
mryor; te yandan da maden sahibi hayatlann asl
tarmdan kazandklarn syleyerek cretlerini dk tu
tuyordu.

ZANAATI KALFALARI VE IRAKLAR.

SANAY devriminden nce, say bakmndan dierlerini
ok geride brakan ii grubu zanaat kalfalar ve raklar
topluluuydu. XVII. ve XVIII. yzyllarda Kta Avrupasnda
zanaatlann durumunun durmakszn bozulduunu bili
yoruz. Justus Mser'in Y urtseverce Fantezilerinde
yapt u gzlem yalnz Almanya iin deil, Paris'in lks
zanaatlar bir yana braklacak olursa btn Fransa, Avus
turya ve talya iin de dorudur: T ic are tle b irlik te zan aat
lk da o kadar bozuldu ki bugn hem en hemen
btn A lm an iilii eski m am ullerin hibirinde ve
bugnk hibir gerek ngiliz m am ulnde Tasla
m adm z kt bir fin isajla kyo r.(24 )
20

Bizim aratrmamzla ilgisi bakmndan

mas gereken udur:

bundan

karl

LKN, nazar olarak her rak ve kalfann ustaba, yani

iinde kalfalan ve raklanyla bir atelyenin sahibi olmak
olana vardr. Bir zanaat ok zaman, iinde yaad
ve alt evin, alrken kulland letlerin ve oun
lukla, altrd kimselerin letlerinin de sahibi, toplumun
sayg deer bir yesiydi. En byk refah devirlerinde ustabalar, tccarlan ve ehirlerin dndaki ileri gelenleri
ynetim mevkilerinden koarak Avrupa ktasnn bir ok
ehirlerinde ynetici tabakay temsil ediyorlard.
SONRALARI, tarih gsteriyor ki zanaatln gerilemesiyle
birlikte bu nazar imkn kalfalar iin gitgide ortadan kalk
mtr. Zira ustabalar bu durumda artk, rekabet korku
suyla, kalfalarn ustala ykselmesini gletirmeye ba
ladlar. Schmoller'in Bavyera iin yapm olduu, bir kal
fann artk ustalarn dar evresine hi bir itirazla
karlamakszn ancak dolu bir keseyle ya da lm
b ir kalfann gekin dul karsnn elini tu rta ra k (2 5 )
girebilecei yolundaki gzlem btn Avrupa iin daha da
geerlidir. Bu durum, iin artk ebediyen kalfalk'a
kadar gelip dayanm olduunu gsteriyordu.
Ama yine bu kalfa da letlerinin bir ksmnn sahibiydi ve
gitgide daha byk bir kolaylkla gayri meru usta
olabilmekteydi. XVIII. yzyl boyunca, korporasyonun izni
olmakszn kendi hesabna i yapan bu kalfalarn saysnn
durmadan arttn grrz. Argenson Markisi 15 mart
1753 tarihli Gnlk nde, Paris'te durumun bozulmu
olmas yznden Faubourg Seint-Antoine'm isiz kk
sanat erbabyla dolu olduunu ve gerek Paris'te durumun
bozulmu olmas, gerekse gelir dalmndaki eitsizlik
dolaysyla, mallarnn kallei byk ustalarnyinden dk
olan bu kk zanaatlann mamullerinin dk fiyatlarla
satlmakta olduunu belirtiyor. Kendi hesabna i yapan bu
ustalar ki baz, bunlarn arasnda raklara da raslanyordu
anlatmak iin chambrelans'ya da Bnhausen gibi
bir ok adlar kullanlmtr.
21

Ama bu korporasyon d ustalar gayr meru almakla

birlikte, mlk sahibi olmayan kimseler de deildiler.
Fransz htilli'nin en civcivli zamannda sans culo ttes ad verilenlerden olduka uzak bir grte, hatta
byk ounluuyla onlara kar olduklar halde- Robespierre'in en zorlu taraftarlan arasnda bulunanlara raslyoruz.
ZANAATI LARIN bir ksm hatta, belki de biraz izam eden
SchmoHer'e{2Q) baklacak olursa ehirlerde bile byk bir
ksm geimlerini salayabilmek iin tanmc da oluyorlard.
Bununla birlikte, baz tanklklarda mbalaa edilmi ol
duunu kabul etsek bile yine de, ehirlerde dahi, birer
para topraa sahip kimseler vard.
NGLTERE'DE de, zanatlann durumu bsbtn baka
nedenler yznden, yani yaadklar toplumun genel
dknlemesinden tr deil de yapmevi rekabeti
dolaysyla gerilemi olmakla birlikte pek farkl deildi.
Gerilemenin, yapmevinin rekabet ettii sanayi dallannda
snrl kalm olmasnn nedeni budur.
Maden ve yapmevi iletmecilii tamamen nemsiz bir
rol oynayan Amerikan kolonilerinde zanaatnn nemi
sayg uyandran ve ekonomik bakmdan da elverili bir
pozisyonu vard. Bunu, zanaatya ynetici snfn yelerine
olduu gibi M r. ve M rs diye hitap edilmiyorsa bile,
basit bir ii gibi yalnz kk adyla animayarak adn
sylerken G oodm an, kadnsa da Goodvvife sfatlarnn
kullanlmasndan gryoruz.
alma artlar ok zaman, XI. ve XII. yzyllarda Av
rupa'da byk bir tanmsal iletmedeki artlar hatrla
tyordu. inde yalnz ayakkabclan yarm dzneyi bulan
Plantasyonlar vard. Aynca bunlara, asl meslei iplikilik
ya da dokumaclk olanlan, ve tabii demircileri, marangozlan, v.b. da eklemek gerekir. (27) Bundan baka, tpk
Orta a'daki gibi, u ya da bu tarzda, belirli bir toprak
stnde almaya katlanmak zorunda olanlar da eksik
deildi. Bunlarn arasnda tabii ilkin klelei saymamz
gerekir. Sonra bir de indentured persons denilen baz

22

j-

kimseler
vard ki bunlar araziden gei haklarntl
bedelini dn aldklan paralann birikip duran faizlerini
alarak, bir eit toprak klelii biiminde demek
zorundaydlar. Bunlann ardndan da, ailelerinin balca
ii kendilerine plantasyonun snrlar iinde ayrlm yeri
ilemek olanlar geliyordu.
Kk ehirlerde zanaatlann durumu, zanaatln
Avrupa'da en elverili olduu devirlerdeki kadar yiyidi.
Byk ehirlerde, 1775'fe, Filadelfiyann nfusu 40.000,
N ew York'un 25.000, Boston'un 16.000 idi ekonimik
bakmdan hi de kt durumda deildiler; ama Filadelfiya,
New York ve Boston belediyelerinin ynetiminde hi
bir zaman York, Nuremberg ya da Rennes zanaatlarnn,
ya da 1775 dolaylannda Birleik Devletler'in dznelerle
kk ehrindeki zanaatlarnkinin ei bir etkiye sahip ola
mamlardr.
Bununla birlikte yine de, zanaatlann hi bir zaman,
merkezilemi yapmevi ya da maden oca iileri gibi
toplumun tortusunu meydana getirmediini, genellikle
her zaman, ngilizce deyimiyle very much in it, very
much o f it olduklanni grrz.
Kalifiye iilerle zanaatlar, ya da evlerinde alan e^
itli emekilerle onlann yardmclan veya raklan arasnda
u, ya da bu durumlardaki farklan gstermek kolaydr.
Ama bu aynm sonuna kadar gtrlemez. Merkezilemi
bir yapmevi kalifiye ii, sanaat erbab, makinist olarak bir
zanaatnn hizmetlerine bavurabilir; bu kimse, atelyesini
yine muhafaza ederek, zaman zaman, ya da btn zamann
vererek gidip orada alabilir. Ve yine her zaman, mer
kezilemi yapmevinin iilerinden farkl olarak kalr.

TARIM LER.
SANAY Devriminden nceki ilk byk ii kategorisi
tanm iileri, gndelikiler gibi krda alan iilerden
meydana gelmitir. Machines et Bien-etre M akin alar ve
R ahatlk adndaki kitabnda Jean Fourastie(28), Vauban

23

(29) tarafndan XVII. yzyln sonu iin yaplm olan

nfus tasnifini bir m odern hiyerari halinde dzenlemek
istemektedir. Burada, gruplann yle sralandn gr
yoruz:

BERDE, Ingiltere'de ve Kta Avrupasnda da, kimi zaman

krda tanm iisi gibi, kimi zaman da ehirde ve uzmanlk,
ustalk istemeyen ilerde alan babo, serseri gndelik
iler vard.

B. G ndelikiler, ya da maa alanlar, veya

zanaatlar. Ylda ortalam a olarak 150 lira
kadar alan Kraln G revlileri Officiers du Roi.
H izm e t iler ve Uaklar Yemek ve yatmaktan
baka ylda 30 lira...

Krlarda, meslek bilgi isteyen ilerin en alt basamaklannda, haata, yol ya da bina yapmma yardmc olarak alan
emekilere de raslanr.

OLDUKA tuhaf bir tasnif. Ama her hl krda, krda

alan iilerin ounluunun, saylan 1.150.000 olarak
gsterilen H izm etiler ve Uaklar kategorisinde bulun
mas gerekiyor.
KMDR bu, krda alan iiler? Yaamalanna yetmeyecek
ve zaten geimlerini de salayamayan, ama terketmeleri
hi de kolay olmayan, ve hatta ok zaman, feodal balar
dolaysyla terketmeye de haklar olmayan bir parack
topraa sahip bu kimselerden, Thringen'in kk bir
feodal devletinde olduu gibi Merkez ve Bat Avrupa'da
ve kapitalist Ingiltere'de de pek ok vard. Grld gibi,
yer deitirme haklan kstlyd; tpk gayn meru alan
ustabalar gibi, bulunduklan lkelerin pek ounda bun
lara deiik, zel adlar verilmitir.
FTLKLERDE alan uak ve hizmetilerin, ounlukla
ne topraklan, ne de letleri vard; ve bu, feodal Fransa ile
talya iin olduu kadar kapitalist Ingiltere iin de dorudur.
Bu hizmeti kzlaria uaklann arasnda her zaman, en
basit ileri grenler olduu gibi daha bakalar, belirii bir
sosyal seviyeye ulaan ve ok zaman da ataerkil tarzda,
efendinin ailesinden olanlar da bulunurdu.
Bununla biriikte,
ilerinden
pek ou bu grevleri
ancak geici bir sre iin yapar, sonra da ailesinden olduklan iftlik sahibinden buray devir alr, ya da kyl
ailelerinden evlenirierdi.

24

Hali vakti yerinde kyllerin, uaklar konusundaki mev

zuat dolaysyla tarm iisi pozisyonuna katlanmak zo
runda bulunan ve halkn orta tabakalan zanaatlar, ky
ller, dkknclar, dokumaclar ile kk toprak sahiplerin
ce damat olarak kabul edilebilir birer aday saylan ocuklan gelecekteki miraslardan balayarak, toplumun tor
tusunu meydana getirenlere; ana yollan zaman zaman
iftilik iin terkettikten bir sre sonra o ii de brakarak
geimlerini dilenci, hrsz, kadnlarn bells ya da ki
ralk asker olarak karmaya alanlara varncaya kadar
btn bu iiler, o devirde, birbirinden tmyle farkl bir
sosyal tabakalar yn meydana getiriyordu.
Ama, Sanayi Devriminden nce yelerine ii ad verilen
btn sosyal grup ve tabakalar hi de daha az heterogen
deildi. Aile balan ya da baka balaria gnn birinde
asaleten usta olacandan emin bulunan kalfayla gezginci,
serseri tanm iisi arasndaki fark ne byktr!... Ya da
yapitalist tarzdaki cretli Ingiliz tanm iisi ile hizmetlilerie
ilgili mevzuat dolaysyla feodal topraa bal Bavyeral
iftlik yanamas arasndaki mesafe yle bir gz nne
getirilsin...

PROLETARYA.
SANAY Devriminden nce, Ingiltere dahil hibir Amerika'
ya da Avrupa lkesinde, geni bir ii topluluu, bir ii
snf olduu sylenemez.
BU iiler bir parack topra olan tanm iileri ve kalfalar
ya almalarna yarayan retim aralannn hi olmazsa bir

25

ksmna sahiptirler, ya da -rnein gezginci serseri, gndeiii<i tanm iileri ve nice maden oca iileri gibi- kollanndan baka t>ir eyleri yoktu.
AYNI sosyal dzenin iinde ve ayn lkede, ya az ok, ya
da tamemen hrdler. rnein, bazen Iskoyal maden
oca iilerinin ocuklann daha vaftizden itibaren maden
ocann sahibine balamalanna karlk yapmevi iileri
tam bir hrriyet iinde, alrlard Bunlar hapisli, kle
veya indentured ya da ngiltere'nin baz blgelerinde,
daha hl hi deilse yan-feodal bir dzen altnda bulu
nabildikleri gibi Almanya'da olduu gibi Kapitalizm artlan
altna gemi bile bulunabilmekteydiler.
KM zaman ise ya gezginci, serseri tanm iileri gibi her
trl toplumun dnda, ya da maden oca iileri gibi,
ama kylerinin kapal toplumuna katm en te g re olmu
olabilirlerdi. Bu kimseler ayn zamanda da, pek ok kalifiye
ii ya da zanaat gibi, kzlanna ayet gnn birinde ev
hayatnn yeknasaklndan kurtulmak hevesine kaplarak
komu ilin yapmevine almaya gidecek olursa, kt
yola dm gzyle baklan, kyn bellibal kiileriydi.
TARHNN gznde bunlann hepsinin yegne ortak
yan; ilerde endstri proletaryasnn, yani modern ii
snfnn en byk blmnn bunlann saflanndan kacak
olmasdr.
A M A bu hi bir zaman, bu gruplann pek ounun dinbilimcilerin, filozoflann, politikaclann gznde ve tas
niflerinde bir btn meydana getirmemi olduklan anlamna
gelmez. Bu kimseleri anlatmak iin die A rm en , paupers
yani yoksullar ya da yoksul snflar gibi kolektif adlar kul
lanlmtr. Bu kolektivitelerin yeleri hi bir eyi tasarruf
etmezdi; i letleri yoktu ki bu da, zanaatlar snfndan
hi bir iinin bunlardan saylamayaca anlamna gelir.
Buna karlk da bu kolektivitelerin iinde, ii aylaklk
olanlar, dilenciler ve herhangi bir sosyal rgt tarafndan
baklan sakatlar bulunurdu. Seidel, (30) incelemesini
Conze'ye(31) istinat ettirerek yle yazyor:

26

A A I tabaka ya da yoksul halk tabakas, XIX.

yzyln bana kadar, a lt sn flarn insanlarndan
m eydana geliyordu ve m lk sahibi kylnn, korporasyonlarm zanaat ustalarnn karsnda kylnn
altnda, burjuvann altnda saylm olm akla b irlikte,
bir zam anlarn Rom a'snm Plebeienleri gibi bir ordo
plebeius, bir sosyal gvde m eydana g e tiriy o rd u ;
yani, yukardan dikkatle g zetim altnda tu tu la n
dzenli bir btne a itti ve dolaysyla da ne bu b
t n n dnda, ne de ona yabancyd. (32) M a rjin a l
yaay iinde ok zaman en byk yoksullukla
kar karya ve hayatn pahal olduu dnem lerle
k tlk d evirlerind e yardm a m uhta durum da olan
bu Pieb'in yoksulu,, tp k halefi p ro leter gibi, hi de
yararsz deildi. K rlarda, iftlik le rd e k i yanam alar
ve gndelikiler, kk kyller ve kk to p ra k
sah ipleri; ehirlerde de ilk fab rikalarn iileri ve
uaklar, arabaclar, yap iileri hep bu aa t a
bakadan kyordu. Toplum un bnyesini her zam an
ih tiya duyduu el em ei bakm ndan besleyen
hazne, bu tabakayd. V e bu varl m utlaka gerekli
el em eini salam akla da -tp k halefi proletarya
g ib i- pek byk b ir yarar salam oluyordu.
D E M E K oluyor ki aa tabaka halk, X V III. yzyln
sonuna kadar to p lu m u n , durup dinlenm eksizin yok
olm asna allan aa, baya bir tabakas deildi.
Zaten, yok olmas neden istenecekti ki?.. Zavallnn
yiyecei krda bir parack to p ra , bir inei, e
hirde de cretli bir ii vard. Luther'den James W a tt'
n devrine kadar hep, to p lu m u n yaps iinde bir
s n f m eydana g e tirm e k te y d i.S n fla r hiyerarisi o n
suz dnlem ezdi ve ne adn anm ayarak ne de t a r
tm ayla, ekim eyle onu yerinden skp atm ann
gerei yoktu.
SEDEL, zellikle de yazsnn sonu blmnde, ifte bir
yanl var. Feodalitenin balangcnda ve en yysek nok
tasna vard devirde dilenciler sosyal dzenin dnda
deildi. O dzenin iinde onlann da yeri vard; hatta kimi
zaman,korporasyonlar biiminde rgtlenmi durumdayd

27

lar bile. Din ve teoloji iin ise, beer dzenin temel nite
likte bir terkibini meydana getiriyorlard. Dilenciler ol
masayd insanlar tannnn karsnda kendilerini nasl, mer
hametli ve mafireti! gsterebilirlerdi? Var olmalannn
zorunluunun aynca ekonomik nedenleri de akt. Ni
tekim, Ortes'te u gzlemi buluyoruz: Y oksullar ve
aylaklar, zenginlerin ve em ekilerin kam lm az
rndr.(33)

S I N I F I N I N
O R T A Y A IK I I

Ama daha sonralan, Ingiliz Kapitalizminin balangcnda,

daha da sonralan. Feodal rejimin son bulmas srasnda,
almaya zorlamak iin dilenciler ve serseriler kovuturulduu; dilencilik, alabilecek durumdaki kimseler iin
cezalandnimas gereken bir su olarak kabul edildii zaman
onlar da yoksullann, ya da artk sosyal dzenin dnda
saylmaya balam olmalanna ramen yine aa tabaka
nn, Pleb'm arasnda saylmaya devam edildiler.
Demek oluyor ki niha sonu yine yle olmaktadr.
i sm fm a takad d m etm i olan sosyal ta b akalar
bir ok bakm lardan, hi bir zam an ve hi bir yerde
bir btn olarak dnlem eycek kadar h etero gendiler. N itekim devrin edebiyatnn ya p t da
bundan baka t rl deildi.

BERLN hkmetinin, von Heydebreck'e Fabrika ilerinin

Durumunun Dzeltilmesi in Teklifler konusundaki 1 Ha
ziran 1819 tarihli bir raporunda, fabrikalarda alan o
cuklara yardmda bulunmanm ve zellikle onlara okul ei
timi salamann yollar aranmaktayd. Raporda bu konuda
u szleri buluyoruz: Fabrika sahipleri bakm ndan
ise, e itim iin gerekli bo zam an verm eye.kesin
e m irler ve yasaklarla zorlanm adklar srece o n
lardan hi bir ey beklem em ek yerinde olur. Zira
bu kim seler, devletin btn selm etinin onlarn fa b
rikalarnn alm asna bal olduuna ve devletin
bana gelebilecek en byk fe lketin de bu fa b
rikalarn en kk, nem siz bir atelyesinin alma
hznn azalm as, ya da fab rikalard an , daha az veya
biraz daha yksek fiy a tla mal kmas olacana
kesinlikle inanm aktad rlar. H izm etlerin d e alan
lar, iileri ve ocuklar m akinalarn rz birer
paras saymaya alm lardr. Bu gvdelerin al
mas ve ellerin yararl b ir biim de ilemesi onlara
yeter. (34)
Berlin'in en yksek dar otoritesinin bu yazsnda bizi
zellikle ilgilendiren, fabrika sahiplerinin emekileri m a-

28

29

kinalarn rz paraiar olarak grmeleridir. Yar feodal

Berlin hkmetinin bu makinann rz paras emeki
formln aradan yanm yzyl getikten sonra Marx'in
iinin makina ile ilikileri konusundaki son derece duygulandnc, ac tahlilinde buluyoruz. Buna, makinanm ii
He ilikileri dememiz daha doru olmaz myd acaba?
Marx, Kapital de yle diyor:

unu a rttrr, insan ta b ii kuvvetlerin boyunduruu

altn a sokar ve reticiyi y o k s u lla trr...(36)

KAPTALST sistem de, em ein sosyal p ro d k tiv i

tesinin btn m eto d lar fe rd iinin zararm a olark
iler; retim in gelim esine dnk btn aralar,
reticin in hizm etindeki sm r ve nfuz aralar
biim ine g ire r; iiyi sakatlayarak ancak ksmen
insan durum una drr; onu m akinantn basit bir
paras yap ar; abasyla b irlik te alm astnm t e
m elini de yok ed er; onu alm a srecinin m anev
glerine, bilim bu srecin iinde yer ald oranda
yabanc klar: inin iinde alt artlar ta n m maz hale g e tirir; onu srekli olarak, kindar ve baya
bir despotizm a ltn d a b rakr; hayatm , ard kesilmeksizin srp giden bir alm a durum una sokar
ve kars ile ocuklarn serm ayenin silindirinin a l
tn a sokarak ezer (35)

ile alma sreci arasndaki kopma, bu srecin

entellektel ksmnn ortadan kaldrlmas, o devrin birbirin
den en deiik tabaka ve smflanndan kimseler iin arpc
olmutur. Nitekim, bunlardan biri olan Leipzig niversitesi
profesr liberal Kari Biedermann'm bu konuda unlan
yazm olduunu gryoruz:

nsan, alma srecinin entellekte! deerlerine yabanc

klnmtr ve m akinanm bir paras durumuna gelir.
Bu, tabii ki makinanm suu deil Marx makina dman
deidir, tersine. Kapitalizmin makinay kullanma tarznn
sonucudur:
M A K N A L A R N kap ita list tarzda kullanlnn b ir
birinden ayrlm ayan elim e ve an ag o n izm alar
m akina iin y o k tu r; nk bu elim e ve an tago nizm alar m akinalarn kendinden deil, k a p ita lis t t a
rafndan kullanlm a tarzn d an ileri gelir.
Bylece, kendinde kendi mahiyeti bakmndan olarak
alnan m akina alm a sresini ksaltr, insann ta b i
a t kuvvetlerin e stn gelm esini salar, reticinin
zenginliini a rttrr. A m a, kap italistin kullanm a
ta rzy la , i gnnn sresini u zatr, iin yo u n lu
30

K apitalist retim ta rzn n , iiye oranla alma

artlarna ve rne genel olarak verdii yabanc
ve bamsz biim , m odernizm yznden, m utlak
bir zdd iyete dnr.(37)

S O N U N D A buna bir d e ,' insan alm asn srf

m ekanik bir alma durum una drerek m teeb
bisin zeksna ve serm ayesine iinin zerinde daha
da byk bir stnlk salayan m akina ii eklenir.
Size, bir m egalenin iinde en tellekt el olan ne
varsa tm nden yoksun brakabilen ta rz olarak,
bana tam am yla inandrcs gelen bir te k rnek v e r
m ekle yetineceim . Jacquard'n, kendi adyla a n
lan dokum a tezghndaki buluunu herhalde b ilir
siniz. Bu bulu, bir desen m eydana g etirm eye y a ra
yan ve basit dokum a tezghlarm da eitli apraz
ipliklerin ksmen tezghm bu ie mahsus bir t e r
tib a t, ksmen de i srasndaki baz el h areketleriyle
dzenlenm esi yerine bu iin, iinin ayrca m daha
lesine lzum kalm adan, pek basit ve akllca bir
m ekanizm ayla o to m a tik olarak yaplm asm a dayanr.
Bu durum da, dokum ac iinin almas ok daha
m ekanik olm utur. Belli bir deseni dokum a te z
ghnda ortaya karm ak iin kullanm as gereken
zek, a rtk m akinanm ii olm u ve iinin, zeksn
kullanarak edindii kazan da imdi onca yok olarak
m akinanm sahibine, yani iverene gem i dem ektir.
i bu durum da, eskisine gre iki katl bir zarara
uram tr. nce, bu ie a rtk zeksn ve ustaln
kullanam ayacak, dolaysyla da bu desen iinden
a rtk kazan salayam ayacaktr. Sonra da, fiy a t
31

ok daha yksek olduu iin kendine bir Jacquard

tezgh satn alam ayacandan bir baka iverenin
em anet e tti i m akinada, onun hesabine calacaktr.J (3 8 )
BELL bir deseni dokuma tezghmda ortaya karmak
iin kullanlmas gereken zek, artk makinann ii ol
mutur. Yani, makine iinin entellektel grevlerinden
birini ondan devir alm olduu iin iiyi artk kendi
paras eklentisi durumuna getirmi olur.
AYRICA makine, iinin entelektel grevlerini ondan
devir almakla kalmyarak iinin nezaretisi de
olur.
Charles Barbage, uzun zaman unutulmu olarak kaldk
tan sonra ancak gnmzde yeniden kefedilmi olan
makinalar ve fabrikalar (39) stndeki kitabnda bu nok
taya u szlerledikkatimizi ekiyor: M akin an n en d ik
kate |deer avantajlarndan biri, bizi iinin d ik
katsizli i, te m b e lli i ve hilebazlm a kar g aran ti
a ltn a alm asdr
MAKNANIN paras -eklentisi- insan... Ve tabii, kapitalist
iin makinann insandan daha deerli olmas farkyla..
1844'te Goethe'nin, Prusya kralnn ve Berlin'in yoksullannn dostu- Bettina von Arnim'in olu Anton Freidmund
Endstriyaiizm ve Yoksulluk (40) admdaki bir kitapkta
yle yazyordu:
N S A N IN h izm etinde kullanlan ta b ia t ku v vetleriy
le m eydana g e tirilm i iler her zam an en nem li,
en ucuz ve en prodictiftir. nsan ta ra fn d a n m ey
dana g e tirilm i o lan lar ise, sf rea lite alnnda ke
sinlikle belirlenm i sonulara varm ak sz konusu
olduu zam ah, kanlm az bir biim de, daim a daha
geride kalr. V e bu da iiyi m akinadan daha aa
durum a g etirm e ye yeter. Sanayici k ap italist, ancak
m akinay kullanam ad yerde insandan y ararla n r;
ve onun tic a r nem ine verdii dk deer de i
ide hi bir zam an insan gz nnde tu tm ad m
yeterin ce gsterir.

32

Genel olarak, m ahkm edilm esi gereken, ta b ia t

ku vvetlerinin kullanlm as d e il; bu kullanm ay
btn sna itici gle yneten ve cism an olann
yannda ruhanyi, en iren egoizm in yannda da
tanrsal ve genel olan unutan ileme ta rzd r.
Ve bununla birlikte makina ayn zamanda da ne byk
bir harikadr! Yalnz emekinin toplum iindeki yerini
deil, btn toplumu da dntrm, bykl ve
ifadesi bakmndan Engels'in u szlerle 1789 Fransz
htilline e nemde sayd bir devrim yaratmtr: Fran
sa'da ih tillin frtn a s lkeyi kasp kavururken
n g iltere'd e de daha sessiz, ama hi de daha az
gl olm ayan bir a lt s t olu gereklem iti. Bu
har ve yeni let-m akin a'lar, yapm evinden m odern
endstriye geii salayarak burjuva to p lum unun
te m e lle rin i alt st ediyor, yapm evi devrinin gevek
ritm i yerini retim in gerek bir iddetli evrim
dnem ine brakyordu(41)
Byk dinbilim uzman Schlelermacher, daha yzyln
balang noktasnda, yeni zamanlann sembol harika
makina (42) konusundaki hayranlk duygulann u sz
lerle anlatyordu:
BEN hayatm n her nnda herkese balayan kendi
z gcm n tam am laycs to p lu lu k anlayn ite
burada duyuyorum . Herkes kendini stne den
ie v e riyo r; tan m ad birinin eseri olan ii b itir i
y o r; ona ne borlu olduunu bilm eyen bir bakasnn
iini hazrlyor. Bylece de herkes yabanc glerin
etkisini kendisinin olan b ir hayatm gibi duyarak,
yeryznde epevre, insanlarn o rta k eseri ta m a m
lanyor; ve bu to p luluun harika makias da h er
kesin her h a fif, kk hareketini sanki onun uzuv
larym gibi, bakalarnn m eydana g etird i i b in le r
ce zincirin arasndan, ve b yterek, bir e le k trik
gibi, am aca g t r y o r; ve btn bu y a p tk la
ryla, onun iini bir anda tam am lyo r.
ONDAN otuz ksur yl kadar sonra da Fransz edebiyat
eletirmecisi Desire Nisard yle yazyor:
im d ilik

33

btn iirim iz, buharl gem ilerin pruva bodosla

m alar ve d em iryo llarn n raylaryla ilg ilen iyo r (43.
Bundan da on bir yl sonra ise, yani Anton Friedmund von
Arnim Kapitalizm iin makinann iiden daha deerli
olduunu yazd yl, Fransz Akademisi yllk dl iin
konu olarak, sma gelimenin nemli faktr, buhann
kefini veriyordu. Bununa birlikte, deiiklik nedeni olan
aslnda buhar makinas deildir. Engels, ngiltere'de emeki
snfn durumu konusundaki genlik yllannn eserine
u szlerle balad zaman bunda ancak ksmen haklyd:
n g iltere'd e em eki sn fn ta rih i, bir nceki yzylm
ikinci yarsyla b irlik te , buhar m akinasnn ve pam uk
ileyen
m akinann bulunm asyla balar(44)
BUHAR makinasnn bulunmas. Sanayi devriminden
nce olmutur. Bu, yapmevi dnemi srasndaki bir bulutu
ve ngiltere'de maden ocaklannn iletilmesinde yaygn
bir biimde kullanld. retim metodlannda hi bir dev
rime yol amad ancak, bu bulutan sonra artk kuyularn
suyunu daha ok su ekerek daha byk bir hzla alarak
eskisinden daha ksa zamanda boaltabilen, dolaysyla
da daha derin kuyular aarak kmr ocaklarn daha ras
yonel bir biimde iletebilen pompolama tulumba tesis
lerinin gcn arttrmaya yarad. Savary ve Newcomen
tarafndan gerekletirilen buharl tulumbalar sayesinde
ngiliz kmr retimi XVIII, yzyln bandan ortasna
kadar eskisinin yanm misli artt.
Buharl tuiumbaiann, ktisad bakmdan ancak kapitalist,
yani retimin gelitirilmekte olduu bir lkede kullanla
bilecei doruydu. Nitekim, bu harikadan sz edildiini
iitmi olan feodal bir Alman prensi bu eit bir makina
edinerek bunu, atosunun bahesindeki emelerden su
aktmakta kulland... Oysa ki ngiltere'de, buhar makinas
yalnz, yakt bakmndan mevcut ihtiyalan karlamaya
yaramtr.
BR devrim yaratan makina, let-makina m ach in e-o u tii
-yani, evde alan zanaat ve iilerin eski letlerini de
erden dren ve iinin nentellektel yeteneklerinim-)
yerini tutan ya da bu yetenekleri kendine alan, kendinin
yapan makina- olmutur.

34

ALET - MAKNANN kullanlmaya balamas, Ingilizlerin

yaratc zeksnn ve retim artlan ile kapitalist ihtiyalara
dayanan bir ngiliz ekonomik uygulamasnn eseridir. Bu
son derece nemli olayn stnde durmak ve bu olay
daha yakndan incelemek gerekir. (45)
GEREKTEN, bu makinann kullanlmaya balanmas ik
tisat tarihinin en ilgi ekici olayianndan biridir. (46)
Hareket noktas tekstil endstrisinin iki dal olan iplik
eirme ile dokuma ilerinin gelime hznn nispetsizlemesi oldu. Teknik ve, retiminin randman konuundu,
iplik eirme dokumacln gerisinde kalmt. Dokumaclara
yeteri kadar mal teslim edebilmek iin pek ok sayda iplikinin kullanlmas zorunluu kendini gsteriyordu. Bu
durumu, erken kapitalist olmu ngiltere'de olduu gibi
ekonomisi feodal Kta Avrupasnda da gryoruz. Hem
de yle ki, bu yeni durum. Kta Avrupasnda, askerleri ve
karlann bile zorla istihdam etmeye kadar vanyordu.
1733'te ise, ngiliz mhendisi Kay'in hzl mekik denilen
sistemi icat etmesiyle dokumaclann randman hemen
hemen iki katma kt. Bylece, iplik eiricilerle dokumac
lar arasndaki randman nispetsizlii o derecede artm
oluyordu ki her dokumac iin on, on iki ipliki gerekmeye
balad. Tabii ki bu artlar altnda, ne trl olursa olsun,
iplik egiricilerin randmannn arttrmaya allmas ve
ngiltere'nin en sekin bilimsel kurumu Royal Society'nin
de iplik eirme iinin hzlanmasna yarayacak bir keif iin
dl vereceini bildirmesi pek normaldi. Kullanlabilecek
gibi grnen ilk iplikmakinas, Kay'mdokumaclagelimesalam olan icadndan iki yl sonra VVyatt'n bulduu
makina oldu. Dolaysyla da Sanayi Devrimi'nin balangc
olarak VVyatt'n makinasm saymak gereklidir. Bu makinann
iplikilerle dokumaclar arasndaki nispetsizlii ortadan
kaldrmaya yetmi olduu sylenemez. Aynca, yeni bulunan
makina, kulllanlmas hemen yaygnlaabilecek nitelikte
de deildi, sorun henz zlmemiti, bir ok mhendis
bunu zmek iin almaktayd. VVyatt'tan yl sonra
Paul, ihtiyalara henz tamamyla cevap veremeyen bir
iplik makinas yapt. Bu makinann, 1748'de tamamlanan
gelitirilmi bir modeli de yeterli olmad. Ancak 1764'te,
yani Kay'in icadnn durumu daha da ok bozmasndan

35

bir icuaic sonradr ki Hargreaves pek baarl sonular

veren makinas Spinning Jenny'y\ karmay baarabildi.
Be yl sonra, Arkwright, gelimi bir iplik makinasm
iletmek iin hidrolik kuvvet kulland. Esas insan elinin
almasna dayanan yapmevlerine kar ilk safhadaki
fabrikalardan ancak o zamandan, ya da daha dorusu
iki yl sonra Arkwright'm ilk makinasmn almaya ba
lad tarih olan 1771'den itibaren sz edebiliriz. Arkwright,
makinasm nemli deiikliklerle gelitirdikten sonra 1778
de Crompton daha da gelimi bir modelle onu izledi.
BU defa da yeni bir nispetsizlie gelinmiti: plikilerin
randman dokumaclannkinden, grlr biimde yksekti.
Demek ki dokuma iine yeniden hz vermek gerekiyordu.
Aslnda, Crompton'un gelitirilmi iplik makinasmn or
taya kndan sonra Cartwright 1785'te, zellikle de
1788 ve 1789'da geirdii deiikliklerden sonra dokuma
iini en az iplik yapma kadar hzlandracak olan bir doku
ma makinas icat ediyordu. Ama bu makinanm yaylmas
ok ar olmutu bu yzden de, 1800'de bile, bir sana
yiciler konferansmm Lancashire'da duioma azlna
kar are aradn gryoruzki bu da iplikiliin o zaman
da yine daha ilerde olduunu gstermektedir. Buna kar
lk, Cartwright 1804'te mekanik dokuma tezghn elle
alan dokumacyla baarl bir rekabet yapabilecek
kadar Heri bir noktaya getirmiti. O zam andan beri
her yl biraz daha m k em m elle tirilm i olan bu
icatlarla za fe r a rtk , Ingiliz endstrisinin balca
kollarnda, el em einin karsnda m akina alm a
snn olm utu ve n g iliz endstrisinin btn ta rih i
de o andan itib aren yaln z, m akinanm el iisini na
sl, kazanm olduu btn d u rum larndan birbiri
ardnca skp a tt n n h ikyesidir.(47)
1880 yllan da buhar makinasmn tekstil ve zellikle de
pamuk endstrisine girdii yllardr ve yine bu durum da
zellikle Lancashire iyerlerinde grlmtr. Bu da gs
termektedir ki pamuk endstrisi ngiltere'de gerekten,
fabrikalar devrinin ilk endstrisidir.
AM A bu ilk fabrika endstrisi, 1760 ile 1770 yllannda
henz lkenin kk sanayii arasnda bulunuyordu. Pamuk

36

sanayiinden fabrika sanayiine bu geiin nemini kabul

etmek ne kadar gerekliyse, olay ayn zamanda yapmevinden endstriye doru giden kapitalist retimin geirmi
olduu gelitirici dnm bakmndan da o kadar karak
teristik bir olaydr; yine o nispette de. Sanayi devriminin
boyutlannn nemini, XVIII. yzyl boyunca, deerinden
daha byk grmek gibi bir mbalaaya kaplmamak
gerekir.
PAMUK sanayiinin, yani fabrika endstrisinin rol stnde
bir fikir edinebilmekiin,eitli sanayilerin miktan ve nemi
konusunda o devirden bir yazann szlerine bavurmak
yararl olur Macpherson'un Ticaret Yllklarnda verdii
rakamlara gre, yn sanayii, tanm bir yana braklacak
olursa, ekoniminin btn kollarnn banda geliyordu ve
yllk 16,8 milyon Sterlinglik bir retim gstermekteydi.
Bunu, 12,1 milyon Sterlingle demir ve hrdavat sanayii
ve 10,5 milyon Sterlingle de deri sanayii izlemekteydi. Bunlann arkasndan da ok daha kk bir rakamla, yani 3,35
milyon Sterlinglik bir retim deeriyle ipek sanayii, ve
ancak keten, kurun, kalay ile porselenden sonra da 0,96
milyon Sterlingten biraz daha az bir rakamla pamuk sanayiini
buluyoruz. Maden iletmelerine, birahanelere, yap ve gemi
sanayiine bu tabloda yer verilmemi. Ama zaten pamuk
endstrisi ancak 1780-1790 ylllanndan itibaren hzl bir
gelime gstermeye balamtr. Bunu, pamuk endst
risinin ham madde tketiminin, daha 1785'te bile en byk
endstri durumunda olan yn endstrisinin ham madde
tketimiyle karlatrdmz zaman anlyoruz. 1781'de
2,5 milyon kilo olan pamuk tketimi, 1810'da, hemen
hemen bir nesil sonra bu miktan yirmi be kat kadar
aarak 60 milyon kiloya varmtr. Buna karlk, 1781'de
25 milyon kiloyla pamuun on kat kadar ok olan yn
tketimi daha 1810'da pamuk tketiminden gzle grnr
derecede azd ve 1830'da da 40 milyon kiloyu biraz
geen bir miktarla pamuk tketiminin ancak te birine
varyordu.
MAKNADAN NEFRET.
MODERN ii snf makinanm rndr. Politik bir top
luluk, ya da baz kiisel sebep ve saiklerle ya da kiisel

37

duygu ve izlenimlerin sonucu olarak kiilerin katlmasyla

meydana gelmi deildir. retici glerin evriminin so
nucudur. Makinann yaratm olduu bir ey; let-makinann bir yaratmdr. Makina olmazsa ii snf da olmaz.
snf, letleri makina olan yani bir tele iinin ml
kiyetinde bulunamayacak kadar pahah bir letle alan
kimselerden meydana gelmitir. te bunun iindir ki
ii bundan sonra artk ii szn yalnz ve sadece
modern iiyi, ada iiyi, yani ii snfndan oian
kimseyi anlatmak iin kullanacaz- proleterdir. Elinde
alma kapasitesinden baka hi bir ey olmakszn,
kii olarak kendine mahsus zellikleri hi bir rol oynama
yan bir retim iin ii, makinenin ileyiinin buyruu
altmda alr ve mekinanm ileyii de iinin kendisi
terafmdan deil, makinenin sahibi tarafndan tayin edil
mitir. Ve, mstahdemin, teknisyenin ya da iyerinin btn
dier yelerinin tersine, ii elleriyle alr, makineye
hizmet eder; retimdeki yeri ancak bir eliidir.
MLYONLARCA leti modas gemi duruma drerek,
makina bu letleri nce gereksiz, sonra da deersiz klar.
Makinann yapt ie tekabl eden retim arelanna sahip
olanlenn hepsini, ellerindeki bu imkndan yoksun klarak
kksz insanlar yapar. te yenden da, retim arac yok
luu dolaysyla bir zanaat ii yepameyan, ya da bu ii
yapmak istemeyenlerin hepsine, kendilerine tanmdan baka
Dr yerde alme elan bulmak imknnn salar. Makina,
istihdam imknlannda ve mlkiyetin artlannda, sosyal
bnyede ve kiilerin gruplamesnde bir devrim yeretmtr. Teknik devrim bir sosyal devrim getirdi. Bu fenomenin
tmnn adna, muharrik gc, hareket noktas, srekli
klavuzu ve nezaretisiyle. Sanayi devriminin sreci vetiresi
adn veriyoruz.
NSANLAR mekinanm yeni zamanlenn merkez kuvveti
olduunu abucak anladlar. Ama makinenin eylemi
kendileri iin menf olan kimseler, yani letlerinin artk
modas gemi olanlar, Hegel'in deyimiyle syleyelim,
makinay kendinin olarak, yani nsanla sonsuz, snrsz
gelimeler getiren kendinde makine gibi deil de, Ke-

38

pitalizmin gl gelime artlar altnda onlann yaay

artlarnda tamamen somut bir etki yapan makina olarak
grmekten baka bir ey yapmyorlard. Ayn zaman de de
makineyi sahibinin elindeki makina lerek deil de soyut,
yani mnferit bir nesne gibi gryorlard.
MAKNAYA kar bylece, mekinanm o zamanlar retim
srecine sokulmu olduu btn lkelerde bir ok vesile
lerle eyeklanm olanlenn nefreti ertmeye balad.
MAKNANIN Kapitalizmin rn olduunu. Kapitalizmin
gelimesini kolaylatrmekte byk bir rol oynadn be
lirtmitik. Bunun yan sra, maden ocaklannda kullenlen
buherl tulumbelarden sz ederken verdiimiz bir rnek
dolaysyla. Feodal toplumun bu eit makinalarden ht
bir istifadesi olamayacan da grdk.
LERN makineden nefretiyle ilgili olarak syledikle
rimizin yan sra, yine bu konuyla ilgisi bakmndan,
feodal bir toplumda retim leti olarak ortaya km en
basit eitinden bir let-makinann kaderinden sz et
memiz yararl olur. (48)
ERT makinesi Almanya'de icat edilmiti. talyan pepez
Lencelloti 1636'da Venedik'te kan bir yezsnde bu ko
nuda unlar anlatyor: Elli yl kadar oluyor. Lancelloti
bunu 1579'da yazyordu D anzig'li A nton M lle r, bu
ehirde, d rt il a lt kuma eridini ayn zam anda
im al eden pek ustaca yaplm b ir m akina grm .
A m a bu buluun bir ok iiyi dilencilie m ahkm
edeceinden korktuu iin. Belediye M eclisi, bu
luu gizlem i ve m ucidini de ya gizlice bo d u r
mu ya da suya attrm . Ayn makina, ilkin 1629'de
Leydende kullanld. Ama eritilerin ayeklanmelen nce
Belediye yetkililerini bunu yasaklamak zorunda brakt.
Sonrelen ise, Etets Generaux'nun 1623, 1639 v.d. kerernemeleriyle, kulanlmas snrlandnlecakt. Dnyade byk
grlt kopmasna yol am olan bu makina gerekte
iplik ve dokuma makinalannn, dolaysyla da XVIII. yzyl
Seneyi devriminin hebercisiydi. Dokumaclkta hi tec
rbesi olmayan bir delikanlnn bile, basit bir menivelya

39

mihank bir hareket vererek, btn mekikyeriyle tezghn

tamamn harekete geirmesini salyordu ve ayn makinann
gelitirilmi modelinde bir defada 40 il 50 para i birden
alnabilmekteydi.
1676'da, Saksonya Diyet Meclisi, erit makinalan kurmay
yasaklyor, ama makinalann imha edilmeyerek yapmevleri iin saklanmasn ve orada yasaklanmamasn
bildiriyordu.

altnda im lanm durum dadr. Daha sonralar ise

Chorlotte Bronte, Shirley de, o devrin durumunu, belirsiz
yan-radii<a kapitalizmin gryle tasvir edecektir ki
bu tutum, yarglarn, luddites ad verilen makina knclara
kar kanunun gerektirdii btn sertlikle karar veremedik
lerini mahkeme zabtlannn da gsterdii gibi, gentry'nin
endstri dman tarmc kapitalist evresinde sk grlrd.

1765: Saksonya iin, erit makinalannn yeniden altrl

maya balanmas konusunda genelge.
1797: Saksonya'da, Annaberg yaknlannda, eritiler
korporasyonu Loncas tarafndan bir erit makinasna son
saldr.

LUDDTE'LER kimlerdi? Onlan yeniden ve iyice incelemi

olan Thompson, dikkatimizi hakl olarak, bunlarn arasnda
yalnz makina tarafndan dorudan doruya tehdit edilen
lerin sz konusu olmadna ekiyor. (49) Makina, sna
sermayesi bulunmayan btn sosyal snf ve tabakalann
nefret ettii bir yeni zamanlar sembolyd. Byk toprak
sahipleri, yani the landed gentry, zenginliklerin sma
burjuvazinin elinde hzla toplanmas karsnda, ynetici
evreler iindeki kendi durumundan korkudayd. Sma
burjuvazi lehindeki 1832 parlamenter reformunun gs
terecei gibi bunda haksz da deildiler. Teknik alann
dndaki entelli/ensia ve zellikle de yazarlar ise irkin
oian ve irkinlii yayan her eyden olduu gibi makinadan
da nefret ediyorlard. Blake, the satanic mill'se, eytan
fabrikalara kar msralar yazyordu:

BU son durumda sz konusu olan henz ok ilkel olmakla

birlikte, karn baltalad kimselerin kendilerini belirli bir
baaryla savunabilecek durumda olduklan gerek bir
let-makinayd.

amurlu yollardan gidiyorum,

Thames'in bulank dalgalann aktt yerde.
Her bakta yoksulluu gryorum
Ve her ehreyi, kaygyla perian.{50)

TALEBN pek byk retim imknlan verdii, piyasann

her eit mal iin hzla gelitii her eyin yolu makinaya
amak iin ayn ynde toplanm olduu kapitalistbirrgt
dzeni iinde durum bsbtn bakayd.

LORD BYRON DA makina krclara kar lm cezas

verilmesini ngren kanun tasarsna kar Lordlar Ka
marasnda ateli bir sylev vermiti:

1685: mparator VI Charles tarafndan, yasaklama karannn

mparatorluk iin yenilenmesi.
1720: Saksonya iin bir genel buyrukla, mparatorun ya
saklama karannn yenilenmesi. Ama bu karar, o gne
kadar erit makinalanyla alm olanlarn bu ie lnceye
kadar devam etmelerine izin veriyordu.

LERN makinayla mcadelesi daha sert, daha yrtc,

daha genel, ayn zamanda da sonusuzdu.
BU eitten kavgalarn en bykleri, makinann en erken
ve en geni biimde yaylm olduu ngiltere'de gemitir.
Walter Scott 1812'de Southey'e yle yazyordu: The
country is mined under our feet, lke ayaklarnzn
40

A M A , benim grdklerim g ib i, alktan clzlam ,

um utsuzluktan dili tu tu lm u , siz Senyrleri haz
re tlerin in bir orap rcsnnki kadar fiy a t bi
m ediiniz bu adam lardan birini gznzn nn
g e tirin ve bu adam n, verecek bir dilim ekm ek b u la
m ad ocuklarndan koparlm olduunu, yeni
b ir kanuna kar gelm ek suundan hakknda yeniden
dava alm ak zere bir m ahkem e nne srklen
41

diini dnn; bu adam n sulu olduunu kabul

ederek onu m ahkm em ek iin daha iki ey eksik
kalr ki bence bunlar da on iki tan e kasap gibi j ri
yesi ve J e ffre ys (5 1) gibi bir y a rg tr.(52)

suu iledikleri srada m m kn o labiliyor... im

dilik, gayr m em nun m akina rcleri ile.... tu h a fiy e
m alzem esi ta c irle ri ve sanayicilerinin delegeleri
arasnda bir eit pazarlk y r t lm e k te .(53)

BUNUNLA birlikte, daha sonra grlecei gibi, kasaplar

tedarik edenler iverenlerin kendileri olacakt. Yorkshire'
deki Rawfolds Mills'in sahibi, iki makina kincisini ar
yaraladktan sonra, arkadalanna ihanet etmek istemedikleri
iin bunlan susuz ve doktorsuz brakarak kan kaybndan
lmeye terketti.

M D DE, bir ok bakmlardan ngiltere'deki sosyal

atmosferi hatrlatan ve Fransa'dan gelen bir hikyeyi
dinleyelim: Bylece, 1819'da V ienne'li iki im alt,
yap m evlerine bir kuma krkm a makinas g e tirm ek
isterler. Vienne'li krkc ustalar bunu protesto iin
V ien n e ehrinin belediye bakanma bir dilekeyle
bavurur ve yalnz d rt kii ta ra fn d a n kullanlan
m akinanm on iki saatte 1.00 'aune' uzunluunda
kuman t y le rin i krkm ak, perdahlam ak, fr a la m a k
gibi korkun bir im kn verd i in i, bunun da pek ok
kimseyi isiz brakacan sylerler. ehirde heye
can son haddine varm tr. 26 ubat 1819 gn, m a
kina jan d arm alarn m uhafazas altnda Lyon'a g e l
dii zam an iiler m akinay ta h rip e tm ek iin sandk
larn stne saldrr ve onlara engel o labilm ek iin
silhl kuvvet kullanm ak gerekir. T u tu klam alara g iri
ilir, am a sanklar iki defasnda da G renoble A r
Cezas ta ra fn d a n b eraet e ttir ilir ; kamu oyu on
lardan yanadr. (54)

A M A ne var ki dier emekilerin btn tabakalan,

hibirinin durumu mai<ina tarafmdan tehdit edilmiyordu
maden oca-iileri, dkknclar, terziler, kasaplar, ma
rangozlar, makina yznden gnlk ekmeklerinden olan
dokuycularla ipiikilerden yanayd. Zira bu kimseler, gele
cein kendilerine ne getireceinden korkan, yenilikten
kuku duyan, gerici kanaatlara sahip muhafazakr bur
juvalard. Bunlann yannda da, yine btn sosyal tabakalar
dan gelen bir ksm devrimciler vard. Onlar iin de makinalara hcum, btn sistem'e hcumun hareket noktas
gibi grnyordu. Bunlar ounlukla, ileri grl ve
makinalara ba kaldrmay zenginlerin saraylanna kar
politik bir ayaklanmaya vardrabileceklerJ umuduyla dolu
kimselerdi.
A M A gerek zamann gerisinde kalm olan zanaat gele
ceklerini emniyet altna almak isteyen muhafazakr kk
burjuvalar gerekse hnlarn makinalann stne toplayan
emekiler ya da sz edilen devrimciler olsun, darbeleri
o kadar ni ve hazrlklan o kadar gizli olmaktayd ki h
kmet balangta, makinalara hcumlar karsnda ikti
darsz kad. Newcastle dk 1881 Aralk'nda yle
yaknyordu: En byk glk, isyanclarn h a re k e t
leri ve n iyetleri stnde bilgi to p la m a n n hemen
hemen im knsz olm asndadr. H ereyleri g ayet
iyi dzenlenm i ve kararlar o kadar byk b ir g iz
lilik iinde yerine g e tiriliy o r ki herkes kendi haya
tndan korktuu iin onlar hi kim senin ele v e r
m em esinden baka, ayrca yakalanm alar da ancak
42

NGLTERE, Almanya, Fransa, Belika ve Kuzey talya'da

makinalarn girdii her yerde makina knclara raslyoruz.
Yalnz Birleik Devletler'de bunlann says nispeten azd;
nk bir yandan bu lkede el emei bol deildi, te
yandan da asl meslei evde iplik eirmek evde do
kumaclk yapmak olanlann says byk bir yekn tutmu
yordu.
MAKNALARIN sokulduu devirde henz yan-feodal
olan Almanyann bir ok blgeleri gibi lkelerde, makinayla
mcadelede iilerin cidd bir mttefiki de vard: Yetkililer.
Bunlar ie aka girimiyor vemakinalann[yerletirilmesine
kar brokratik itirazlarla yan hcumlar yapyorlard. r
nein, Saksonyal bir tacir 11 mays 1811 tarihinde Kralna
bavurarak Plauen ehri Belediye Meclisinin, bu m akinalarn ehri bir yangn teh likesiyle kar karya b rak

43

t gibi pek tu h a f diyebileceim bir bahaneyle

bir iplik makinasnn kurulmasna izin vermediini sylyor
ve bu karara itirazn da yle belirtiyordu: Bir iplik m akinas yznden ehir yangn teh likesiyle kar kar
ya braklm olsun, bunun inanlacak bir yan
y o k tu r; nk bu m akina atele deil, b ir ift kz
ya da atla h areket g e irilir ve inelerinin hareketi
insan eliyle salanacak olsa bile o zam an da yine
atee ih tiya y o k tu r.(55)
BR fabrika sahibinin, Berlin'deki Maliya Bakanl Ticaret,
Sanayi v.b. blm direktr Peter Christian VVilhelm'e
3 Ocak 1829 tarihli mektubu da ok karakteristiktir;
Kamu g revlilerim iz, ya da daha dorusu bu d ilek
enin sahibi ta ra fn d a n kendisine bavurulan h id
rolik ileri m fe tti i Roessler bana en ak ekilde,
fabrikasn yksek basnl bir buhar m akinasyla
altrm ak iznini hi kim senin alam ayacan b il
d irm i tir. Belediye y n e tic ile rim izin pek ounun
aka k a tld klar, ve bir ka h afta nce C ockerill
atelyesinde kalnl ancak bir P arm akn sekizde
biri kadar olan pirin levhalardan yaplm bir
buhar kazannn patlam asyla sonulanan zc
bu olaydan sonra sylenen bu szler, biz im a l t
larda byk endielerin dom asna yol am tr.
Zira halen sekiz il on fab rika bu m akinalar kullan
m ak zere btn h azrlklarn yapm d u ru m dadr...
ve bu eit bir m akinay gerekli izin alm adan nce
kurm aya balayan bir im altya kzarak sert dav
ranm ak da akla yakn olm az; zira, genel olarak,
bu izni istem ek zere bavurulan ta rih te n sonra
iznin resmen v erild i in in b ildirilm esine kadar o l
duka uzun bir zam an g em ekted ir te bundan
dolay da, daha uzun b ir zam an kayb etm em ek iin,
izni a lr alm az alm aya hem en balayabilm ek
ancak bylelikle m m kn o lab ilm e kted ir. zin iin
en az b ir yl kaybedilm ektedir. Resm m akam lara
bavurduum ta rih olan 25 nisan 1825 gnnden
beri hi bir cevap ya da izinini alam am olan benim ki
gibi ve bugn de devam eden daha b ir ok d u ru m
larn sanayie pek zararl e tk ile ri olduu m uhakkaktr.

44

Tasarlarn resm m akam larla srekli bir sava

iinde g erekletirebilm ek iin a rtk ancak tu tku ya
kadar varan bir teebbs zihniyeti zorunlu olm utur.
(56)
YARl-FEODAL lkede, gelimenin gerek trajedisi: Makinalan kurmak ve hizmete koymak iin, tutkuya kadar
varan bir teebbs zihniyetine sahip olmak zorunluluu,
SINIFININ DURUMU.
snfn makina yaratr. Demek oluyor ki gerek iiler
fabrika iileridir. Ya da iine maden iileriyle yap ii
lerini de alabilmek iin ii snf terimini genileterek:
Fabrika iileri endstri proletaryasnn en nemli ksmn,
temel unsurunu meydana getirir,
BU unsuru daha yakndan inceleyelim ve bunun iin de
bir fabrikann kapsnda duralm:
TIP Akademisi, Moral ve Politik Bilimler Akademisi yesi,
Sanayi Devrimi srasnda Fransa'da iilerin durumu st
ne aratrmalann byk yazar Viilerme yle diyor:
H er sabah ehre gelilerini ve akam lar gidilerini
grm ek gerekir. A ralarn da bir ok solgun, zayf,
am urun iinde plak ayak yryen kadn var...
ve onlardan da daha ok sayda, hi de daha az pis,
daha az soluk benizli olm ayan, altklar srada
stlerin etezg h lard a n akan yala vck vck olmu
paavralarn iinde gencecik ocuklar(57). Victor
Hugo'nun dedii gibi, o bir teki bile glm eyen ocuklar.(58)
HEMEN hemen ayn tarihte. Amerikan tekstil endstrisinin
kk ehri LovveM'de American National Trade Union
Convention'un bir raporunda yine ayn gzlem yerinden
yaplm u tasviri buluyoruz: Fabrikadan ktklar
zaman yzlerindeki derin izgilerle ve acnacak
grnleriyle bu bayalam kadnlar grm ek
yreinizi paralayan bir eydir. Bu fa b rik a la r
bugnk durum da birer strap, hastalk ve sefalet
yuvasdr. (59)

45

VE yine ayn tarihlerde Doktor Hawkins, bir kraliyet

komisyonuna Manchesterde emekilerin durumu konu
sunda u raporu sunuyordu: S anyorum ki yolcularn
pek ou, M an ch ester'd e pek yaygn ve zellikle
de fab rika iilerinde sk raslanan clzlk ve e lim
sizlikten olduu kadar, bu kim selerin yzlerinin
soiukluundan da hayrete dm ektedir.... tira f
edeyim ki bana ta n trla n M an ch ester fab rikalar
kzlarnn ve erkeklerinin grnleri genel olarak
pek shhatsiz, te n le ri pek soluktu. Y zlerinin ifa
desinde, genlerde grm eye allm h a reketlilik
ve can llktan eser y o k tu .(60)
SOSYAL bakmdan birbirinden pek farkl lkelerde, stelik
de doktor olan kimseler tarafndan yaplm bU ma
hedeler birbirine ne kadar benziyor!... Asl artc olan
da bu mahadelerin, proletaryann en bata kadn ve
ocuklardan meydana geldii intiban vermesidir. Mas
sachusetts devlet komitesinin raporu da. Birleik Devietler'deki fabrikalarla ilgili blmnde sanki erkeklerin
oynad hi bir rol yokmu gibi yalnz kadn ve ocuklar
dan sz ediyor. (61)
DURUM gerekten, hemen hemen yleydi. Makinayla
alan modern proletaryann byk kitlesi kadnlar ve
ocuklardan meydana geliyordu. Erikin yataki erkeklerin
nispeti, ancak Sanayi devriminden sonra bir dereceye
kadar nemli olmaya balad.
NK, makinann byk avantjnn, kadnlarn ve zellikle
de ocuklarn almasn salamak olduu, yaygn bir
dnceydi; ste!ik,bunu syleyenlerin arasnda nsan
la deer verdii iddiasnda olanlann says da az deildi.
RNEN,

Birleik

Devletler'deki

durumu

ele alalm:

KADINLARIN durumu stndeki aratrmalarla dnya

apnda n yapm uzman Edith Abott yle yazyor:
LK fab rikalard a, ocuklarn kullanlm as byk bir
ounlukla, kadnlarn altrlm a syla ayn gr

46

asndan ele alnm aktayd . alan ocuundeeri

konusundaki koloni geleneine hl bal kalm
insanseverler, yapm evleri kurulm asn hararetle
tasvip ederek d evlet ad am larn ve iktisatlar des
te k liy o rla rd ; nk bu, ocuklarn kulianlm as iin
yeni yeni im knlar dem ekti. Bunlar, lkede byk bir
ounluu kr ii iin ok kk ya da ok narin
on il on alt yalar arasndaki 600.000 ocuun ku l
lanlm asndan salanacak ek kazanca dikkati e
kiyor, bu, durum un karsna da, ocuklarn bir
te m b e llik alkanl yznden m aruz kalacaklar
sefah at ve ahlkszlk tehlikesini koyuyorlard.
(62)
DAHA 1800'de Noah Webster lkenin her yannda kt
yetimi, paavralar iinde ve durumlar ancak tekstil sa
nayiinde i bulabilirlerse dzelen ocuklar bulunduunu
yazyordu. (63) 1808'de de Connecticut parlmentosu.
Albay Humphreys'in bir fabrika kurmakla kadnlarn ve
ocuklarn alm alarna yararl bir biim vermi
olduunu bildirerek fabrikasnn on yl sreyle her trl
vergiden muaf tutulduuna karar vermiti. Albayn kendisi
de ok samimi olarak, altrd ocuklan yoksulluktan,
hatta belki de cinayet gibi sulardan korumu olduuna
inanmaktayd.
FABRKA personelinin manzaras ve bu personelin durumu
konusundaki raporlar karsnda gene/ olarak, hi bir ey
ynetici snflann evresine bu raporlar kadar nfuz
etmiyordu, bu da ancak tesadflere balyd, endiesiz
bir burjuva huzuru iinde bir eit din i hayata devam
etmek istenirse, tabii ki byle bir ideolojinin gelimesi
lzumluydu.
AMERKA Birleik Devletleri'nde endstri personelinin
terkibi stnde baz rakamlar verelim. Cinsiyet bak
mndan: New-England'n alt devleti ile Nev York, New
Jersey, Pennsylvania, Delaware, Maryland ve Virginia'da,
yani hemen hemen btn pamuk endstrisinde, 1833
ylnda personelin bete kadnd (64); Lowell pamuk
iileri ehrindeki emekiler arasnda yaplan bir saymn

47

sonularna gre, 1833'te 1200 erkek ve 3800 de kadn

ii vard. (65) Kadnlarn balangta durmadan artan
yzde nispeti kadar nemli bir baka nokta da ocuklann
almasnn genellemesiydi. rnein, Paterson'da New
Jersey 1832'de yaplan bir anket, btn endstri perso
nelinin altda biri kadannn on sekiz yandan kk
olduunu ortaya koyuyordu. (66) Dier bir ok tekstil
endstrisi ehirlerinde de bu nispet ya ayn ya da daha
yksekti. Aileler, ocuklann dk cretler yznden,
ya da koulmak krkusuyla almaya gnderiyorlard.
Filadelfiya'daki durumu gsteren bir raporda unlar oku
yoruz; ocuklarna, birinin okulu b itin ce dierini
okula gndererek srayla e itim verebilecek d u ru m
da bir ok aile biliyoruz. Bu ailelerin hepsi de, o
cuklardan biri fabrikadaki iini az bir zam an iin,
ve okum aya g itm e k gerekesiyle b ile te rk e d e c e k
olursa btn aileyi iten atacam syleyen ive
ren ta rafn d an bundan vazg eirilm itir. Ayrca,
bunun kuru bir te h d it olarak kalm ad durum lar
da biliyoruz. (67) te bylece iverenler, ok zaman
makul b ir cep harl bile denemeyecek bir cretle
almak zorunda olan, ama buna karlk da masraf azaltan ii bana denen cret ortalamasn dren pek
ok sayda ocuk kullanyordu. i alnaca zaman o
unlukla, ok ocuklu aile reisleri tercih edilirdi. Rhode
Island Ma nufacturer's and Farmer's Record'un 4 Mays
1820 tarihli u iln gibi ilnlar hi seyrek deildi:
BR pam uk fabrikas iin 5 il 8 ocuklu aile a ra
nyor. (68)
TE Birleik Devletler'deki durum.
Ya ngiltere? Ayn devir iin, elimizde 1 numaral tablonun
gsterdii rakamlar var.
ERKEKLER, pamuk zerine i yapan iyerleri personelinin
ancak drtte biri kadard. Bu durumun bir problem olarak
ortaya kmasnn alacak bir yan olamazd. Nitekim,
29 ekim 1831 tarihli Leeds Intelligencer'e gre, durum
Leeds'te yaplan bir toplantda karar olarak yle yer

48

Tablo I.
18357e Pamuk Endstrisinde alanlar:{10)

In g ilte re
G aller lkesi
skoya
rlanda
Toplam

Erkek

Kadn Yalar 1 3 - ocuklar

18 aras
genler

50.675
250
6.168
960
58.053

53.410
458
12.403
1.553
67.824

53.843
354
10.442
847
65.486

24.164
89
4.082
436
28.771

almt: m ul snrl bir kanun, halen to p lu m a yk

olan ve alm ak isteyen, ayn zam anda alacak
durum da olan bir ok kiiye i im kn vererek,
bozuk sistem yznden isizlie m ahkm bu insan
larn gnlerini aylak g eirm elerini nleyecei gibi,
alanlarn arasnda gnde on iki il on a lt saat
alm ak zorunda olan kz ocuklar bile bulunduu
halde aylak dolaan bu kim selerin durum unu dzen
leyecek ve i im knlarn arttracaktr.G erlach da
buna u szleri ekliyor: G erekten, sanayi alanndaki
byk deiiklik dolaysyla Lancashire'da ortaya
kan durum , kadnlar ve ocuklar fabrikada ailenin
ekm ek parasn kazanrken erkeklerin byk o
unluunun ev ileriyle uram alarna yol am t.
(69)
DEMEK oluyor ki Birleik Devletler'de olduu gibi ngil
tere'de de, kadn ve ocuklann almasn doru bulan
ayn ideolojiyi bulmamzn alacak bir yan yoktur. Biz
bu konuda yalnz, biyolojik temele dayanan bir rnek
vermekle yetiniyoruz. yle ki, ocuklan altrmay tercih
sebebi A.Ure tarafndan 1835'te Philosophie of Manufactures adndaki kitabnda, ister tarm d an , ister za
naattan gelm i olsun, erikin ya gem i bir k im
seden yararl bir fab rika iisi yapm ann hemen
hem en imknsz (71) olmas gerekesine dayandnlyordu.
AO

BU tezin Alman savunucusu ise Amerikal tarafndan ne

srlen delillerin genel izgilerine, kamu yaranndan ml
hem bir gereke de ekliyor. Buna gre, ayet kamu yarann
kollamak iddiasyla ocuklann almasn snrlamak cidd
olarak dnlrse, o zaman u noiktaya dikkat etmek ge
rekecektir: alm ak iin ye te rli kapasitesi olm ayan,
ya da yeterin c e i bulam ayan ve ailenin geim ini
karab ilm ek iin ocuklar alan binlerce aile de
vard r. Bu insanlarn,ocuklarnn alm a kapasite
sinden yararla n m alarn yasaklam ak fazla sert bir
karar olm az m ? A yrca, baka hi bir dayana
olm ayan binlerce baka aile de v a rd r; ya da dul
b ir kadnn hayatnda a rtk yalnz, te k bana a l
arak besleyem eyecei ocuklarndan baka k im
sesi kalm am tr. Ona, bu ocuklar fab rikaya gn
derm em en ve kendinize onlarn alm asyla y a r
dm e ttirm e m elisin iz demek hainlik olmaz m?
ayet devlet bunu sylemek hakkn kendinde grrse,
o zaman ii olmayanlar ve sakatlar doyurmak devletin
devi olacaktr. Am a devletin buna gc yo ktur. (72)
Devlet ocuklar isiz kalmaya terkederse,onlar doyurmas
gerekir. Bunu yapamyor; o zaman da almalanna her
hangi bir kstlama getirerek onlar isiz insanlar durumuna
sokmamaldr.
BU konuda, ii olmayanlar ve zellikle de kadnlar ve
ocuklar tarafndan isiz kalmaya mahkm edilmi erkekler
iin toplumun, yani Devlet'in bir Plsman Ofisi kurmasn
ngren Carlyle'm yukardakilere aykn tutumunu da an
madan gemeyelim: A t sahibi, yaz aylarnn ileri
b ittik te n sonra btn k a tla rm beslem ek zo ru n
dadr. Bu adam n, atlarn a yle dediini d
n elim ; Ey d rt ayakllar, a rtk sizin iin iim yok;
am a dnyada daha pek ok yerde yaplacak iler var.
Biliyorsunuz ki yoksa size bir iktisat konferans m
vermem gerekir? buhar m akinas, uzun vdede, daim a
daha ok i y a ra tr. Dnyann b ir kesinde d e m ir
yollar, bir baka kesinde kanallar ina e d ilm ek
te d ir. Yaplacak pek ok i var. A vrupa'da, da, A s
ya'da ya da A m erika'da bir yerde m uhakkak i
bulacanzdan hi pheniz olm asn. O halde, haydi

im di gidip i arayn. ansnz ak o lsu n !.. A tla r

kukulu, st dudaklarn uzata uzata kinem eye
balayacaklard ve bu hareketle dem ek istedikleri
de Avrupa, Asya, A frik a ve A m erika'nn pek yle
yol st bir ta k m yerler olm ad ve oralarda
kendilerinden i olarak istenen eyin ne olduunu
pek iyi bilm ed iklerid ir. bulam ayacaklardr. S o
nunda da sa solu itle rle evrilm i yolda bir
sre drtnala ilerleyerek alktan kvranm aya ba
laynca itle rin stnden aacak ve bakasnn
m aln oburca yem eye balayacaklardr, ve gerisini
de b iliy o ru z !...(73)
KAPTAL'N birinci cildinin on nc blmnde Marx,
M akin a alm asnn iinin stndeki ilk etkileri
konusundaki aklamasna yle balyor: M akin a, adale
kuvvetini fu zu l durum a g etird i i nispette, adale
kuvveti olm ayan ve beden gelim eleri ta m a m la n
m am , am a kollarnda ve bacaklarnda daha ok
esneklik bulunan iileri kullanm ak iin bir ara
durum una gelir. te bunun iindir ki m akinanm
k ap italist istihdam tarzn n ilk slogan, kadnlarn
ve ocuklarn alm asyd ...Em ein ve em ekinin
yerini tu ta n bu gl ara bylece hem en, cinsiyet
ve ya fark gzetm eksizin iinin ailesinin btn
fe rte le rin i ie alarak, serm ayenin boyunduruu
altnda cretlilerin saysn a rttrm a n n bir yolu
durum una geldi. K apitalizm iin ekilen krek ceza
s yalnz ocuklarn oyunlarnn yerini alm akla kal
m ayarak aile evresi iindeki, kr ailenin olan ve
ahlk snrlar iinde yaplan hr alm ann da
yerini g asp etti.(74)
DEMEK oluyor ki makina yalnz modern proletaryay
yaratmakla kalmayarak ayn zamanda onun yapsn da
en sarih biimde meydana getirir.
SANAY personeli iinde kadn ve ocuklann ok geni bir
yer tuttuklanndan sz ettik, bu Marx'in yukarda anlatm
olduu gibi pek apak bir durumdur.
K1

o halde, erkeklerin meydana getirdii aznlk kimlerden

kuruluydu? Bunlar ne yapyorlard?
ERC Hobsbavvm, 1789'dan 1848'e Avrupa h tilali
adndaki kitabnda yle yazyor: 1834'ten 1847'ye kadar,
n g iliz pam uk endstrisinde alanlarm yalnz d rt
te biri erikin yataki erkeklerden m eydana g e li
yordu. Yars da henz gelim e andaki kadn ve
kzlard. Kalan ise 18 yandan kk erkek ocuk
lar. alm a disiplinini m uhafaza e tm e k iin kullan
lan bir baka m etod da, kalifiye iiyi, uzm anlk ala
n olm ayan beden iisinin ivereni durum una
g e tirm e k ti. Bu i, sub-contractslarla yani ikinci
elden szlem elerle yaplabiliyordu
; bu
da
sanayilem enin ilk safhasnda iin paylalm asnn
nem ini ve kk iletm e karakterin i g sterir. te
bylece, pam uk endstrisinde btn erkek ocuk
larn te ikisi ve btn kzlarn da te b iri, ii
dorudan doruya veren ve onlar sk b ir nezaret
altn d a altran ka lifiye iilere bal olarak al
m aktaydlar. Bu eit anlam alar fab rika larn dn
da daha sk grlrd. ileriyle kendi hesabna
szlem eler yapan bu kinci el iveren m m kn
olduu kadar ok re tim yaplm asndan m ali kar
salayan b ir kim seydi ve bundan dolay da onun he
sabna alan iilerin canla bala alm asna ok
d ikkat ederdi.
KALFYE iiler olan ikinci el iverenler byk oun
luuyla, eskiden zanaat olan erkeklerdi.
FRANKFURT an der Oder ynetim evresindeki Zllichau'
da bulunan iki yn fabrikasnn aadaki bilgiyi aldmz
5 eyll 1818 tarihli deme cetvelleri bize kalifiye iilerin
pozisyonunun bir baka cephesini veriyor: (76)
1. Aym meslek gurubu iinde en ok creti alan
iilerin aldklar parann miktan iki iyerinde bir
birinden olduka farkldr. Buna karlk, kalifiye
olmayan iilerin ve ocuklarn gndeliklerinde iki

iyerinin pek az bir farkla aym demeyi yaptklarn

gryoruz.
2. Kadnlann cretleriyle ocuklarnki arasndaki
fark byk deildir.
YUKARDAK birinci mahadeden, henz zanaata yakn
durumdaki bir ka emekinin yine tamamen ferd bir bi
imde, kendi uzmanlk alannn zanaatlar olarak para
aldklan, buna karlk da daha o devirde bile sradan ii
ler, yani gerek fab rika iileri iin mahall bir te k fiy a t
meydana gelmi olduunu karabiliriz. Kalifiye iilerin
cretlerinin zamanla, mahall olarak birbirine e duruma
gelmi olduu tabii ki dorudur. Ama, kalifiye iinin po
zisyonunun yzyln yarsnda bile nasl daha hl loncaya
bal olduu, o devirde bile emekinin ahs ustalnn
ne derecede nemli olduu gz nnde tutulursa o zaman,
Almanya'da nasl olup da ta 1850'ye kadar, yalnz kalifiye
iilerle kalifiye olmayan iilerin cretleri arasnda deil,
kalifiye iilerin arasnda bile ahs ustalklarnn derecesine
gre bir cret fark olmasna almayacaktr.
BLDM Z kadanyla, ve henz fazla bir ey bildiimiz
de iddia edilemez Fransa ya da talya'da, Belikaya da
Hollanda'da da durum farkl deildi. Buna karlk, hemen
her yerde, pek ince bir tabaka, yine aa yukan tamamen
zanaatlardan meydana gelmi bir sekin ii tabakas,
ve bunlardan baka da aynca yeri sradan fab rika iisi
nden ok daha yukarda olan nemli bir kalifiye ii ta
bakas daha vard. 1835'e doru, gerek fabrikalarda, yani
makinayla donatlm iyerlerinde personelin drtte biri
il te birinin erkei< olduunu kabul edersek, bunlann
yzde on kadar sekin tabakay ve kalifiye ii tabakasn
meydana getiriyordu. Erkeklerin byk ounluu kadn
lardan biraz daha kalifiyeydi.
Bunlar imdi kaynan
bulmaya alrken fabrika szne vereceimiz anlamdaki
fabrika iileriydi.
SEKN iiler iin bu konuda aratrlacak bir ey yoktur:
Onlar tabii ki, genel olarak zanaattan gelmektedir. teki
kalifiye iiler de yine, byk payda zanaattan y evde
yaplan sna almadan geliyorlard,
n

PEK, !<zlar, erl<el<leri ye ocuklaryla o byk ii kitlesi

nereden gelmektedir? kinci Dnya Savamdan ksa bir
sre sonra, bu konuyla, ve daha ok ngiltere bakmndan
ilgilenildi. Michel u noktaya dikkatimizi ekiyor: lle bata
en g i, henz yepyeni bir ey olan fabrikann
ileyiinin organize edilm esiydi. Evde ahan kk
sanayi erbab, fab rikaya g itm ek zere evini te rk e tm ek istem iyordu. Sosyal bakm dan, bu bir deer
dklyd. D em ek ki hom ines nevi yani yeni
insanlar olacak olan fab rika iilerini baka yerde
aram ak gerekiyordu. Daha nce grdm z gibi
bunlarn ancak pek kk bir blm zanaattan
g elm itir. Byk ounluuyla, tarm c l brakm
olah krlardaki eski ev sanayii em ekileri ve eski
m aliknelerin kapanm as sonucunda evlerinden koulan ta rm iileri ile kyllerin arasndan ve en
son olarak da yoksul yu rtla ry la ksz yu rtla r t a
rafndan salanan ii ve ocuklardan geliyorlard.
Napolyon Savalarndan sonra ise bunlara W e llin g to n'un ordusundan te rh is edilen asker kitlesi de
eklendi. D em ek oluyor ki, bu ilk fab rika iileri g er
ekten btn sn flarn to rtu su yd u .(77)
BEDFORD, Michel'in mahadelerini bir ok bakmlardan
tamamlamaktadr: X V III. yzyln sonuna kadar, her
zam an evde alm olan dokum a em ekilerinin
fabrikaya g itm e lerin e hi bir sebep yo ktu . Ayrca,
fab rikad a alm ann pe< yerinde bir davran o l
m ad dncesi de olduka yaygnd. te bunun
iin d ir ki ilk fab rika iileri nfusun en az istikrarl,
en az cidd tab akalar arasndan alnm lardr.
Devrin btn kaynaklar bunu doruluyor. G urbete
dm ta rm iileri, te rh is olm u askerler, ifls
e tm i te rz i ve ayakkabclar; hepsi de, alm a d isip
linini kendilerine gre bulm azlarsa te rk e tm e k zere,
fab rikalard a anslarn deniyorlard. Bir baka b
lm de de yine ayni ifadeyi kullanyor:Ama fab rika al
masnn tu tu lm a m a s yalnz ta ts z bir i olduu iin
d e ild i; pein bir yargyla, fab rikad a alm ak
kt h ret de yaratyo rd u . rnein 1785'te John
ve Geprges Buchanan Kardeler Dentor fa b ri-

kalarm kurduklar zam an, halkn itib arn a dkn

blm nn balangta onlarn fab rikalarn d a i
istem eye pek hevesli olm adn fa rk e ttile r. nk
bu kihseler, o devirde, evde yaplan alma karlmda
darda bir iyerinde yaplan almaya verilen adla ka
mu iinde alm ann yakk alm ayan b ir davran
olduu dncesindeydiler. (78) N e w Lanark'ta
David Dale, M ello r'd a Sam uel O ld kn o w ve hakknda
bilgi sahibi olduum uz dier ilk fab rika sahiplerinin
bir ou bu eitten bir pein hkm le karla
m lard. Fabrikalarn ilk ii to p lu lu klarn n byk
bir blm , insanda iyi bir intiba brakan iilerden
deil de rasgele em ekilerden m eydana geliyordu.
Erikin yataki erkek iiler konusunda ise, fab rika
sahipleri, yoksullar ve yersiz yurtsuz serserilerle
tramp labor yetinmek durumundayd. yle anlalyor ki
kamu iinde alma denilen darda bir iyerinde almaya
kar duyulan tiksinti,halkn bu iyerierini birer worhouse,
yani yoksul insanlarn altrld birer Dknler Yurdu
olarak grmesinden ileri gelmekteydi. (79-80)
FRANSA'da, evrim ngiltere'dekine gre, gzle grlr
biimde ar oldu. Bunun balca nedeni. htill srasnda
kyllerin onlara balangta vergiden muaf zgr top
raklar salayan bir baar kazanm olmalaryd. Ayrca
buna nfusun nispeten ar artmasn da eklemek gerekir.
ngiltere'de grdmz byk gurbeti aileler topluluu
Fransa'da yoktu. Bununla biriikte See'nin yine de yle
yazdn gryoruz: Endstri kurulular, insandan
olduu gibi gelenekten de m uhrum du. (81) nsanlarn
bu gelenei yoktu, nk ayn fenomenin ngiltere apnda,
kitle halinde ve ok zaman da ailelerin btn fertlerini
iine alarak ortaya ktnn grlmemesine karlk, Fran
sa'da insanlar zaruret yznden ya tanmsal evrelerinden
ya zanaat evrelerinden ya da evde yaptklar sna al
mann gnlk alkanlndan koparak fabrikaya gidiyor
lard.
BRLEK Devletler'de bile, ele aldmz dnem iinde,
zencilerin ya da riandallann alt iyerieri bir yana
braklacak olursa, fabrikalar insann kndi kaderini snad.

55

ksmen de tehlikesinden ocuklarn korumay gereken

tekinsiz yerlerdi. 1832d e ,Low ell bir fab rika ehrinden
biraz byke b ir yerdi. Be korporasyon; bu
korporasyonlar iin de iki pam uk fabrikas kuruldu.
Tezelden iiye ih tiya vard gerek yeni fab rikalar,
gerekse bu fab rik ala rd a her eitten iiye yksek
creler dendii s ylen tileri btn lkeye yayld.
S ylen tiler, zanaat ve kyl ocuklarnn kulana
kadar vard gibi, uzak kasabalarda veya kyl
evlerinde boyunduruk altn d a ya da yalnz yaayan
kadnlara yeni b ir hayatn m jdesi oldu. Z a ru ret iideki btn bu insanlar en eitli ve deiik vasta
larla bu Yankee cenn etin e akm aya baladlar. Posta
arabalar kanal vap u rlar her gn em eki ordusuna
yeni yeni insanlar katyordu. N e w England'n ve
Kanada'nn d rt kesinden akn akn gen kz gurup
lan geliyor, bunlar adam bana belli bir fiy a tta
to p layara k fab rik ala ra te slim e tm e k iin zel olarak
tu tu lm u ad am lar kullanlyordu.
ARADAN uzun bir zaman getikten sonra eski bir pamuk
iisi tarafndan(82) anlatlm olan bu manzara, pamuk
endstrisi ehirlerine bir takm sylentiler, ve ii bulmak
iin kurulmu bir rgtn etkisiyle artan akn gsteren
belgelerden biridir. Ayrca yukardaki szler, bu akna
zel itici bir g kazandran daha baka bir olay da gz
nne seriyor. Kalifiye olmayan iiler arasnda kzlar
ayr bir rol oynuyordu. Zira bu yeni fabrika sistemi bir
ok gen kza evden ya da ona bakan hayr kurum undan bamsz drma gelmek, tanmda ya da evlerde
hizmet ileri dnda kendine i bulmak imkn veriyordu.
Madalyonun bu ters taraf resmi belgelerden birinde yle
anlatlyordu: 1834'te N atio n al Trade Union'un kong
resinde bir delege u konumay yapmt: Son yllarda,
k yllerim izin erkek ocuklar evlerili yaa g elir
gelm ez hem en, evde kazanacaklar paradan bir
ka sent fazlas iin g ittik le ri ve buna karlk da
onlara, iverenin uysal ua, onlar eze eze suyunu
karan bu kim senin deta klesiym i gibi bir el
ula olm ann te lk in edildii fa b rika lara srklen
m eye b alailri,,.(83) Fabrikada eyciekjnden biraz

fazla kazanabilen,ama m uhakkak ki sh hatlerini veya

dr stl klerin i, m u tlu lu klarn kaybeden kzlar iin
de durum aynyd.
ALMANYA'DA da Frarsa'da olduu gibi. Birleik Devletler'in ve ksmen de ngiltere'nin tersine tanm nispeten
ok daha az fabrika iisi salamtr. Bunun nedeni de
kyllerin serbest braklm as ile kendi z mallarna
sahip duruma gelmeleri deil, tersine feodalite toprana
hl baz yan-feodal balarla -tpk, h izm etiler konu
sundaki kararnam e dolaysyla bal olan ocuklan gibi
onlann da bal olmalanyd. Fabrika iileri en bata mlk
lerinden olmu zanaatlar, evlerinde alan iiler, bir
parack bile topra olmayan tarm gndelikileri, her
eitten isiz gsz serseriler ve merkez yapmevlerinin
emekileri arasndan geliyordu. Hepsinin ortak ve temel
yan, gurbeti olmalar fabrikada
almay, istikrarl
bir i olarak deil de rasgele ama srekli bir i saymalan
dr.Ite bunun iindirki o devirde yazlm ve fabrika iisinide proleter sayan bir aratrma yazsnda proleter kavra
mnn yle anlatlmasna amamak gerekir; P roleter,
alm ak isteyen ve alabilen, am a bazan i b ula
m ayan, ya da alm asndan mnasip bir kazan
salayam ayan kim sedir. Hem en yoksullua decek
durum da olm ayabilir, am a iler kt gidecek olursa
yoksulluun penesine dmesi ihtim ali her zaman
vardr. O kadar az kazanr ki hi bir zam an para biriktirem ez. Gn gnne yaar. Kazandn o gn
harcar. Dem ek oluyor ki bir p ro leterin hayat, her
gnk rizikosu bizzat kendi varl olan ve ala
kar yaplan bir savatr.(84) u tarifi okuduumuz
zaman ise, fabrika iisinin ve genel olarak proleterin
yani proleter sznn geni anlamnda, mlk olmayan
emekinin yaaynn stnden gerekten endie verici
bir gvensizlik soluunun getiini hissediyoruz; uras
m uhakkak ki devrin ktl stne btn yakn
m alarn nedeni, yabanc ve egoist karlar iin,
y e te rli bir cret alm adan yaplan alm adan baka
bir ey deildir. Gvenlii olm ayan, iini ve yaama
m knlarn kaybetm ek korkusuyla yaplan bu al
na hayafn Kendisi kadar pveniz; nk her an

57

 leb iliriz ya da her zam an, daha ucuz bir em eki

yerim izi alab ilir. Bu eit b ir alm a, arzularm ve
istid atlarm verdii itic i gle yaplan zgr eksiksiz,
ve en yksek y e tk in lik te bir alm a deildir. Oysa
h rriyetin gerekten o rtaya k ancak bu ekilde,
karlnda em ekinin kendi h rriyet duygusunu
bulduu bir reddedile, bir vazgem eyle m m kn
dr. Bylelikle de em eki her zam an zgr bir se
im yap ab ilir d em ektir. A m a, yap lm akta olan al
ma byle deildir. Yani her t rl h rriyet ve garan
tid en m ahrum olarak, yabanc m add karlarn h iz
m etind e allm aktadr. Bu dayanlam ayacak bir
y ktr. Bu yke, ancak ekm eini ve bir hayvan gibi
yaayabilm ek iin gerekli olan kazanm ann yegne
aresi olduu iin katlan lyo r. te bunun iin de
insann iini en deerli m al olarak m uhafaza etm esi
gerekir. Proletarya ite budur; yani korku iinde
alm a..(85)
TAB K, bu sosyal kaynaktan insanlar, byle bir durum
iinde fabrikada altklar zaman, idisiplini sorunu b
yk bir rol oynar. O devrin literat r n d en ya da daha
sonraki yllardan aldmz paralarda bu konuya dokunan
yerlere raslamtk. Daha nce de adn anm olduumuz
Miclel yle devam ediyor:
LK dnem in; aa yukar 1780-1820 arasnn fa b ri
ka em ekisi, iine hazr deildi. Ne dzenli bir al
m aya, ne ibirliine, ne de m akinaya alknd;
h a tta , psiik y a tk n l bakm ndan, iine karyd.
stelik, beden durum u yetersiz; kendini her ba
km dan brakm durum dayd. Bu izg iler, iinin
balangta, sanayi alannda yapm evleri devrinde
grdklerim izden de kt oln en elverisiz artlar
a ltn da yaam akta olm as dolaysyla daha da d e rin
lemiti.John Fieldenn bu tablonun izgilerini daha da
koyulatran bir tasvirinde ise u szleri buluyoruz:
DER B YSH IR E'da, N o ttin g h am sh ire'd a ve daha ok
Lancashire'da akarsu kysndaki fab rik ala ra ksa
bir sre nce icat ed ilm i olan hid ro lik m akinalan

5B

ye rletirild i. ehirlerden uzak bu yerlerde birden

ok sayda el em eine ihtiya duyulm aya baland.
Bunun zerine hemen Londra, B irm ingham ve dier
yerlerde bulunan ve Kiliseye a it ye tim eylerinden
raklar g e tirtm e k dnld. Bylece, yedi il
on d rt yalar arasndaki binlerce sska ocuk
Kuzeye gnderildi. M ubassrlar tu tu ld u ; cretleri
ocuklardan salanabilecek retim gcyle oran
tl olduu iin bu forsa bekilerinin kan ,o cu k
lardan azam randm an koparm aya balyd. Onun
iinde zavalllar eziyetten lecek durum a gelinceye
kadar sktryorlard. Bu ocuklar ounlukla,
bir deri bir kem ikti. Am a kam onlar altrm ay
baaryordu. m altlarn krlar korkuntu. Bu da
tam ah krlk larn a rttrm a k ta n baka bir ie yara
m yordu. Gece ii usuln o rtaya kardlar. Yani
gndz almas srasnda bir ekibin pestilini k a r
dktan sonra, gece almas iin bu ekibin yerine
bir bakasn ie sokuyorlard. Gndz ekibi gece
ekibinin az nce te rk e tti i yataklarda uyuduktan
sonra, sabah olunca yerini iten dnenlere b ra k
yordu. Y ataklarn hi bir zam an soum am as,
Lancashire'da bir halk alkan l yd .(86)
BTN lkelerin btn fabrikalanna, bir sanayi ilet
mesinden ok bir hapishaneyi hatrlatan inceliklerle dolu
bir ceza sistemi kondu. Fransa'da, ngiltere'de, talya'da
sve'te, Almanya'da ve Avusturya'da, tatbikatta szl
olarak tamamlanan yazl iletme ynetmeliklerine raslyoruz. Bu ynetmeliklere gre, i srasnda konumak,
sigara imek, glmek, mazeretsiz ie gelmemek, paydos
saatinden nce sa taramak, ie ge gelmek, slk almak,
iteki yerini erken Verketmek hep sutu ve cezalan belirtil
miti. Bu cezalar da, basit disiplin cezalarndan brokrasinin
en acayip ve ezici alaylarla dolu kararlanna kadar giden bir
karmd.
ALIMA disiplini sorunu belli bir anlamda, gerekten
sz konusuydu. Hosbavvm bu konuda, ok hakl olarak
una dikkati ekiyor: H er eyden nce, btn em eki
le r ndstrinin onlardan bekledii gil;>| alm ay

59

renm ek zorundayd. V e endstrinin norm al ve

srekli ignnn tem posu, ta rm n m evsim lerle
tayin edilm i, ya da iine istedii zam an ara vere
bilen bam sz zanaatnn kendi kararna kalm
ign tem posuyla karlatrlam ayacak kadar ba
kadir. Sonra, iiler parann ekiciliini de ren
m ek zorundaydlar. O devrin ngiliz iverenleri
tpk bugnn Gney Afrikal iverenleri gibi iilerin
tem belli in d en , onlarn sadece, gnlk yaama
ta rzla rn srdrm eye gerekli paray kazanm aya
yetecek kadar alm ak eilim inden ikyetiyd i
ler. Bu glk, para cezas, e fen d i - uak ilikilerini
iverenin lehine dzenleyen mevzuat gibi eytan bir
alm a disipliniyle, ve her eyden nce de iiye
geim inin en azn ancak btn h a fta alrsa
karabilecei kadar hesaph bir cret deyerek a t
latld . alm a disiplini sorunun zm en acele
yerler olan fab rik ala rd a bu sorunun aresi oun
lukla, daha kolay y n etilen ve ayn zam anda da daha
ucuza mal olan kadn ve ocuklarn altrlm asyla
bulundu. (87) Aynca buna, Avrupa fabrikalarnn zellikle
de kta Avrupasmn fabrikalannn hi azmsanmayacak bir
blmnn.yalnz alma temposunda herhangi bir dei
iklie deil, srekli almaya alm olmas gereken bir
el emeinden meydana gelmemi olduunu eklemek ge
rekir.
TEyandan,meyyideler sisteminin de cretleri drmek,
kr ykseltmek amacyla pek ilkel bir biimde kullanlmas
dolaysyla sermaye sahibinin ve mubassrlannn her trl
keyf tasarruflarna ak olacak biimde kullanldn unut
mamak gerekir. Bunun sonucu da, bu sistemi kullananlann
bozulmas ve ahlkszlamas oluyordu. Alman yazan
VVeerth geen yzyln krknc yl sralannda yazd bi
tirilmemi bir romanda, cretlerin denmesini anlatrken,
meyyideler sisteminin ii olm ayanlar da meydana
getirdii btn ahlk bozukluunu yle anlatmaktadr;
M u tsu z insanlarn m ustarip ifa d e le ri; yz izg ile
rinin, kendinden gem i bir d evrim cile r to p lu lu u
nun in tikam haykrlarndan daha yksek olan
sessiz kederi; btn parasn alm olan b irin in evi^

ne giderken duyduu sevin; birden, kazancnn

yarsn alam ayacan renen bir bakasnn hIcrklar; dikbal b iri, tp k ezilm ek zere bir solu
can gibi kafasn d ikti i zam an elindeki sopay
sallayan ii bann h rltl sesi; yapt hesapta
bir kuru bile yanlm am ak iin herkesin susmasn
isteyen m em urun k f rle ri; bu m anzaradan byk
bir zevk alan hayvan grnl ve sadik veznedarn
srtm a la r, nihayet btn bu m anzarann asl se
bebi bir iren m adenin kard ses, para krtlar.
G erekte, fabrikann dem e brosu bugn, btn
cum artesi akam lan olduu gibi, genel evlerde,
ekya yataklarnd a, kum arhanelerde, batakhane
lerde daha bayas, daha aal, daha tik s in d iri
cisine raslanam ayacak b ir grnteydi. (88)
snf, sanayi devriminin proletaryas ite bu artlar
altnda ve bu sosyal tabakalarn iinde meydana gelmek
teydi.
FABRKA, iinde birbirinden deiik insan topluluklarnn,
birbirinden pek baka insanlann eriyerek bir halita meydana
getirdikleri potadr. Bu halita, toplumun geri kalan bl
mn endieye drr. Hobsbavvm, Saint-Marc Girardin'in
yeni insanlar kitlesini altklan yerlerde, bu yerlerdeki
fabrika yneticileriyle ilikileri iinde anlatan bir Meclis
konumasna dikkati ekiyor: H er fab rika sahibi, fa b
rikasnda tp k k lelerinin ortasndaki b ir koloni
plantasyonu sahibi gibi yaar: yze kar b ir ve
zaten Lyon olaylar da S anta D om ingo karklk
larna pek benzem ektedir... Toplum u te h d it eden
b arb arlar ne Kafkasya'da ne de T ataristan step
lerin d e bulunuyorlar. O n lar, end stri ehirlerinin
d m ahalllerindedir. O rta sn f bu durum u anla m a ld r.(8 9 )
BR ngiliz gzlemci aadaki szleriyle, bu kaynaklan
ok eitli proletaryann nasl yeni ve birleik bir btn
olduunu ok iyi anlatmaktadr: Fabrikalar srf soyut
b ir eyden sz ederm i gibi ele alm ak ve ii to p
luluunun dnda saym ak sama olur. Bu to p lu lu k

61

kat bir g e r e k tir; ve um ursam azlk ev b ilm em ezlikten gelinem ez. Bir yabanc, bu ehrin Manchester ve
komu ehirlerin evresinde bulunan insan to p
luluklar arasnda dolaacak olursa, bu tk lm tk lm
dolu ar kovanlarn iinde korkuya kadar varan bir
tasa ve kayg duym adan seyredem ez. Bu halk,
tp k a it olduu sistem gibi yenidir. A m a her saat,
gerek say gerekse kuvvet olarak byyor.... Uzun
zam andr, n g iltere'n in baka yerlerinden gelen
iiler fa b rik a la r blgesine doru akyor. Bu in
sanlar arasna k a tld k la r insan kitle s in in k ileri b e
nim sem ek iin btn alkanlklarn btn h a t
ralarn da ksa zam anda unutm ulardr. F abrika
larn
insanlar
yalnz
kuruluu
bakm ndn
yeni deildir. A yn zam anda dnce ve davran
tarznd a da yenidir. Bu ta rz, iinde bulunduu
durum u etkileyen zel d u rum larn sonucudur. Bu
d urum lar ise, az bilgi ve ondan daha da az olan
dardan y n etilm e d ir. (90)
M D DE ite bu yeni dnce ve davran tarzlarnn ustne eileceiz.

62

S I N I F I N I N

D IJ N C E

VE

TARZLARI

D A V R A N I

snfnn kendine has dnce ve davran ta rzla r

olduu,Sanayi Devrimiyle ada insanlar iin bile apak
bir gerekti. Taylor'un az nce metnini verdiimiz Dublin
Arvekine mektubundaki szleri bir istisna ya da sos
yolojik bir kehanet deildir. ngiltere'de emeki snfn
durumu konulu kitabnn ithafnda Engels bu ok ayn
dnce ve davran tarzlanna byk bir aklkla dikkati
ekiyor: iler Size, iinde y u rtta la rm A lm anlara,
yaama artlarn zn .ac larn zn ve m cad elelerin i
zin. um u tlarn zn ve gelecekten beklediklerinizin
geree uygun bir tablosunu izm eye altm bir
k ita p ith a f ediyorum . Yaam a artlarn z hakknda
b ir eyler bilecek kadar aranzda yaadm ; btn
d ik k a tim i sizi tan m aya v e rd im ; resm ve gayri
resm belgeleri, edinm ek im knn bulduum l
de inceledim ; bunlarla yetin m ed im , incelediim
konu stnde soyut bir bilgiye sahip olm aktan daha
ilerd e b ir ey yapm ak, sizi lojm anlarnzda grm ek,
gnlk hayatnzda ta n m a k sizinle yaam a artarn z, znt ve s k n tla rn z konusunda sohbet
etm ek, sizi bask altm d a tu ta n la rn p o litik ve sosyal

fi.'i

cne kar m cadelelerinizin ahidi olm ak stedim .

yle d avran d m : S osyeteyi ve z iy a fe t s o fralarn ,
o rta snfn Portosunu ve am panyam bir yana
braktm . Bo zam an larm zellikle basit iiyle
dp kalkm aya verd im ; byle yapm o lm aktan
m utluyu m hem de bununla vnyorum . M u tlu luyum , nk bylelikle ayn zam anda sizin gerek
hayat ta rzn z renirken neeli saatler de geirdim ,
yoksa bu saatler di gevezeliklerle ve hep bilinen
te rifa tla uup g itm i olacakt. vnyorum , nk
bu bana, belki ancak btn h atalar ve durum unun
btn elverisizlii hesaba katlarak , olsa olsa
belki bir ngiliz dkkncsnn ta k d irin i esirgeyecei
zulm e ve iftira y a uram bir snfn hakkn teslim
etm ek frsa tn verdi. A yrca undan dolay da vn
yo ru m ; bylece kendim i ve ngiliz halkn, kta A vrupasndaki h o yrat ve bencil p o litikan n zellikle
de ynetici o rta s n fn zn tu tu m u n u n sonucu
olarak g itg id e artan km sem eden korum ak durum una sokmu o lu y o rd u .(91)
AM A Engelsin yurtta Almanlarn bir ounun, ii sn
fnn tamamen devirlerin yoksullarndan kendine zg
bir tarzda, daha nceki bsbtn baka trl dnp
davrandnn farkna varmak iin onun kitabn okuma
larna lzum kalmamt. Gerekten. Alman yazarlannn,
zellikle de 1848 Devriminden ncekilerin, proletaryann
yeni dnce ve davran tarzn belirttiklerini sylemek
yanl olmaz.
Fabrika iilerinin yaaynn gvensizliini gstermek
iin kaynak olarak Magdeburglu Anonuymus'tan 1844
tarihli szleri almtk. Yine Anonymus'a gre,bu gvensiz
lie ayrca, p ro leterin , durum unun bilin cin d e olmas
da eklenmektedir. te bunda, p ro leter, kaderini ta n
rnn ta kd iri olarak kabul eden ve sadakayla ava
relikten baka b ir ey istem eyen yoksuldan
tam am en ayrlr. Sohra, p ro le te r haksz v d ayanl
m az bir durum da olduunu a n lam tr. Dnr ve
iinde ateli bir m lk iy et arzusu duyar. H ayatn

zevkinden o da pay alm ak istem ektedir. S e faletin

iine dom u olduu iin hayatn sefalet iinde
geirm ek zorunda olduu fik rin i pheyle karlar.
A yrca,
buna yukarda gsterd iim iz gibi, kendi
gcnn deerini bilm esi de eklenm ektedir. D n
yann onun karsnda titre m i olduunu b ilir. Bu
onu c retkr yapar; a rtk kanunlar da hakk da
tan m az olur. O zam ana kadar m lkiyet bir hak
sayla g elm itir; o bunu hrszlk sayar.
Bizim de bir p roletaryam z var. Am a henz o kadar
gelim i deil. R ekabet ve daha bir ok eyler y
znden batm olan zanatlanrrtza, isiz kalm
dokum aclarm za, ipekilerim ize; cesam atesiam zda mesken bloklar kiralk evlerim izde oturanlara
sorulsun; bu blgelerdeki hayat tarz yle b ir gz
den g eirilsin; bu kulbelere, bu oyuklara girm eye
hele bir cesaret edilsin, insanlarla konuurken konu
onlarn hayat artlarna g e tirils in ; o zaman dehetle
g r lecektir ki bizde de p ro leterler vardr. Bunlar
henz gzpek ve atlgan d e il; nk A lm an, ken->
dine kar alakgnlldr bedbahtln iinde
saklamasn b ilir; am a sefalet durm adan artyo r.
S e faletin sesinin korkulacak bir biim de yksel
mesini a rtk her gn bekleyebiliriz.
Daha sonralar Rothenburg-am-Tauber'in kk lisesinde
mdr yardmcs ve Engels'ten bsbtn baka tipte
bir insan olan bir retmen de ayn eyleri sylemitir:
G N D E L fabrika sahibinin ya da serm aye sahi
binin avucunun iinde olan serbest em eki ya da
m al sahibinin k eyf istedii zaman onu iledii
kk to p rak parasndan herhangi bir biim de
kovabilecei kk renper ile bir dilenci arasnda
ok fa rk vardr. H er an iinden atlm a k tehlikesi
(arsnda bulunan kk m em ur, geim sknts
iindeki yazar, ve genel olarak da genliini, canla
bala alm asn, en tellekt el zenginliini to p lu
m un kolayca ve seve seve sm rd btn m u t
suzlarla aradaki fa rk daha da byktr. Toplum
bunlarn alm asnn karln cannn istedii

65

gibi, kim i zam an fazlasyla, ama ou zam ati u ta

nlacak b ir c im rilik le der. H er hl krda, onlar
ypranm gibi grd anda da reddeder ve ite
bunlarn hepsinin baka baka birer p ro leter o l
m alarnn nedeni de budur.
T a rih te ne kadar gerilere gidilirse gidilsin her ada
bunlara raslanr. O rtaya k ta rzla r to p lu m larm
gelim e durum una baldr. nsan to p lu lu klarn n
ilkel durum dan km asyla b irlik te kendilerini gs
term eye balarlar; zira to p ra k m lkiyetin in ve ser
maye devrinin balangcnn m u tlak egem enliinin
ilk e tkile ri kendini bu devirde duyurm aya balam
tr. V e tp k bunlarn ortaya knn uygarln
balangcn gsterm esi gibi, ar gelim eleri de
D evletin yakn olan ykln hi olm azsa D evletin
iindeki her eyin varln te h d it eden byk sar
sntlar haber verir.
M D DE durum un sessiz, ama iinde toplum un
belki de bugne kadar grm olduum uz btn
tem ellerin d en ve biim lerinden bambaka bir dev^
rin tem e llerin i b iim lerin i saklayan devs m ca
delesini grelim . A vrupa, geni bir volkanik araziye
benzem iyor mu? Eski to p ra k, im dilik, gem i yz
yllarn klleri iinde kolayca yetiiverm i D e v le t
leri ve meyva aalaryla yerinde salam duruyor.
Yzeydeki yeil alan urada burada solm aya ba
lam bile. stnden buhar ve alevler t t y o r;
uzakta to p rak g r lt le rle sallanm akta. D e rin lik
lerdeki gk g r lt le ri, aydnlklara doru ynelen
bugne kadar deer ve nem verilen her eye kar
olan dev glerin m eydana geliini bild iriyo r.
P roleterlerin altn d evri, imdi. Tpk bir gece ya
m uru sonunda abucuk byyen m an ta rla r gibi,
onlar da abucak ve neeyle geliiyorlar. Daha
im diden, p o litikaclar iin olduu gibi filo z o fla r
iin de bir bilm ecedirler. Kim zebilecek bu b il
m eceyi? Ya da panzehirini bulm ay kim baarabi
lecek? yoksa bu i nazar mi olacak?

66

$ U no kta, yeni devir pro leterin in karakteristik

zelli id ir; Yoksulluu ve durum unun bozukluunu
bizzat duyuyor ve bundan ne olursa olsun k u rtu l
maya bakyor. (92)
BU satrlar, kapsam her an iinden a tlm ak tehlikesi
karsnda bulunan kk m em ur a ve geim skn
ts iindeki yazar'a kadar yaylan proleter kavramnn
btn belirsizliine ramen ii snfn tarihteki seleflerin
den ayrt etmek iin gereken ne varsa hepsini sezdiriyor!
Proleterler yalnz ac eken bir snf deildir. Ayn zamanda
da toplumun iinde kendine yeni bir yer; yalnz durumunun
dzelmesi iin deil, sosyal seviyesinin ykselmesi
iin mcadele eden bir snf olmutur.
BURADA, ii snfnn yeni izgisini zel bir biimde
belirten bir dier metni de aktarmadan geemeyeceiz.
Kta Avrupasnn politika yazarlarna ve politikaclanna
gre, Ingiltere, ii snfnn neyi temsil ettiini anlayabil
mek iin baklarn oraya doru evrilmesini gerektiren
lkeydi. Demek oluyor ki, Saxe-Meiningen Dknn
mabeyincisi ve Rmhild adalet ileri takipisi byk toprak
sahibi Aifred de Bibra'nn, efendisi ve feodal senyrnn
dikkatini u szlerle Engels'in kitab zerine ekmesi pek
normaldi: Friedrich Engels'in 'n g iltere'd e Emeki
S n fn D urum u' Leipzig, 1845 adndaki kitab pek
ok eyi ktye g t re b ilir, varlkl snfa kar
hiddetinin m balaal olduu da besbellidir. Bu
nunla birlikte, p roletaryann ta rih evrim i ve n
g iltere'nin o zam anki sna ve tarm sal durum una
tekabl eden bizdeki seviyenin benzerlii gz nn
de tu tu lacak olursa, bu kitabn bizi, byk bir ulusun
getii deneylerden yararlanm ak ve proletarya
oradaki gibi b ir dev olm adan nce onu daha o
cukluk devresinde zararsz hale g etirm ek, bunu da
ta rm ve fabrika proletaryasn, da ve ova p ro le
taryasn derinlem esine bir incelem eden g eird ik
ten sonra, en ksa zam anda, dem iryolunun akllca
kullanlm as ile blge ta s a rru f sandnn ya da
D evlet kredi sandnn ve gmen sandnn bor
larnn silinmesi suretiyle yapm am z g e re k ird i.(93)

67

Hkmetin resm organ A llgem eine Preussische ^eitu n g gazetesi ise Engels'in kitabmm say sren bir
eletirsine yle balyordu:(94) Emeki sn flarn iinde bulunduklar inkr edilem eyecek skntnn
ortadan kaldrlm asnn, u alkan tl devrim izin,
en bata gelen ilerinden biri olduunu kabul ede
cek olursak: bugn btn hkm etlerin, bu skm ty elden geldii kadar h a fifle tm e y i; genilem esini,
artm asn ve kt etkilerin i nlem eyi am a edindidiini gz nnde tu ta rs ak , bu sefaletin nedenlerini
ve pek gelim i olan eitli cephelerini renm ek
byk bir nem zellikle de byk bir fayda salar.
n g iltere phesiz, proletaryann durum unun en
ileri gelim e seviyesine varm olduu lkedir.
O halde, bir ulusun n g iltere'n in karlat kt
durum larla ve te h lik elerle karlam adan g ve
prestij kazanmas iin ne gibi teh likelerd en kan
mas g erekti in i n g iltere'ye bakarak b u lab iliriz
d em ektir. ngiliz proletaryasnn ta rih i bizim iin,
yoksul halkn, derindeki nedenleri A lm anya'da da
filiz halinde m evcut bulunan sefalet ve dkn
lnn nasl a rtt n gsteren, reten bir klavuz
kita p tr. phesiz ki bizde, sosyal dzenin daha
geni olan tem eli ve hkm etim izin sosyal alandaki
ileri grllnn gc belki n g iltere'n in kt
artlarn n karsndaki siperlerden daha gldr.
Am a buna ram en, te h lik e yine v ard r ve ite bunun
iindir ki o teh likeyi o rtad an kald rm ak da ancak
m ahiyetinin ok iyi bilinm esine baldr.
Grld gibi, yine'burada da ngiltere, eitilmek iin
gerekli bir klasik rnek durumundadr.
imdi de yine, fikirlerimizin bir an iin ara vermi olduumuz
srasn bozmayarak ayn konuya braktmz yerden devam
edelim ve Gen A lm anya topluluunun bata gelen
yazarlanndan edebiyat tarihi hocas Theodor Vlundt'un
modern toplumda proletaryann rol konusundaki sz
lerini grelim:
FR A N S A 'D A Tiers E tat devrim ci m cadelenin o r
tasnda, peinden
henz ad konam am , ama

ta rih i ve sosyai yaantda ilk defa, dehet saarak

ilerledii grlen bir kuyruk srklyordu. Bu,
ulusun gerek devrim ci to rtu s u ; o zaman kadar
elinin em eiyle yaam, ama bu em einden hi
bir zaman aln giderecek kadar kazan sala
yam am korkun ve ekilsiz bir insan ynyd ve
bu alk ayn zam anda da p o litik ala, toplum un
anlaym a ve b iim lerine bir bakaldrm aya dn
m t. te bu fenom en, p ro leterd ir. konusun
daki um utsuzluu proleteri tarih in iine korkun
bir kuvvetle iter. Proleterin bu um utsuzluunun
iine, ona o ekilsiz ve gz bal kitleyi salaya
bilm ek iin toplum un btn m ayalar karr ve
proleter
nefes nefese,
devrim in
gerek
y
kc unsuru olan btn doyurulm am arzularyla
titre y e re k ona ta rih in u en son haberinin ulat
m aaralarnn ve oyuklarnn dibinden frlayarak
dar urar. Bu haber, dier iki to p lu m katna eit,
zgr bir Tiers Etatnn, yani nc bir to p lu m
tabakasnn m evcut olduudur.
M nhasran Fransz bir fenom en olarak grm eye
kalkm adm z ve kkleri Alm anya'ya kadar yaylan
proletarya ayn zam anda hem kendini yeni yeni
duyurm akta olan h rriyet ihtiyacnn, hem de
alma ihtiyacnn bir sonucudur. V e pro leteri yok
suldan asl a y rt e ttire n de proleterin alm ak
istem esi, ama te yandan da alm a uuruna varm
olmas dolaysyla toplum un hr bir dzen iinde
rgtlenm esinin ancak alm a ilkesine dayanmas
gerektii dncesinde olduu iin em einin kar
lnda en yksek, en doru creti istem esidir.
te g itg id e daha belirli olan bu fik irle rd ir ki p ro le te r
ler Fransz htillin d e ortaya klarndan g n
mze kadar kamu hayatnn btn ba kaldrm a
hareketlerinde en kesin ve sonucu gtren rol
oynam lardr. Yine bunun iin d ir ki Lyon'un dev
rim ci ipekilerinin, ellerindeki ih till bayraklarnda
u pek anlam l szler y a z ly d ; alarak yaam ak
y da vuruarak lm ek.

69

Yeni toplum un hayat sorununu ve gerek y n eli

m ini bu anlay iinde grm ek gerekir. Yoksullarn
ve hastalarn yardm na komak, sessiz sedasz
yerine getirilm esi gereken pek ta tl ve ho bir
insanlk borcundan baka bir ey deildir. Ama
p roleter, onu a rtk yoksul olm am ak, em eiyle zen
ginlem ek isteine iten bu yeni ta rih gle, t u t
kulu ve beklem eye gelm eyen zorunluluu toplum un
ancak bu sorunu zerek gerekli ve kanlm az b i
im ine varabilm esi durum una g etirir. Bunun iin
d ir ki yoksulluun bugnk asl sorununu z
m eye, ne yardm severlik ne de sadaka yardm c
olam az. Bu sorun, iinin ille de yoksul kalmasn
nasl nlem ek gerektii sorunudur; zm de
yardm severlik gsterm ek, sadaka verm ek deil,
g erek ve aslna uygun, insan h rriyetin e ynelm i
ve ifal elini to p lu m u n ak duran yarasna g t r
mesi gereken lib eralizm d ir hrriyetseverUk. O li
b eralizm ki, im di zellikle sosyalizm biim inde,
en nem li devlerden birini yerine g etirm ek du
rum undadr.

proletaryann politik eyleminin ngiltere'den daha nce

ve daha gl olarak kendini gstermi olduu Fransa'dr.
Gerekten, 1832 ylnn Ocak aynda bir mahkeme nnde
yaplm olan u konuma da ngiltere'de deil, Fransa'da
gemitir;
Mahkeme Bakan; M esleiniz?
Blanpui: - Proleter.
Bakan: - Bu meslek deildir.
Blangui: - Nasl M eslek deil mi? Emeiyle
yaayan ve haklarndan m ahrum otuz mijyon
Franszm meslei budur!
Gerekten, fiilen yeni bir snf domutu. Blanqui'nin sz
lerinin gsterdii gibi. Bu snf henz snrlann, amacnn
ne olduunu ve bu amaca nasl ulamas gerektiini ak
lkla bilmiyordu - Kom nist M anifestosu burada szn
ettiimiz dnemin ancak sonunda ortaya kmtr ve
1848 devrimlerinde emekilerin hareketi stnde kesin
hi bir etkisi olmad.

Bu yeni devirlerin p ro leteri, m odern to p lu m u n

iinde dikilen bu dev, bu btn halklarn m ahrum
ocuu, hrriyetin al renkli alna brnm
olarak gelecein eiinde duran bu yce bu onurlu
dilenci
bugnk
ta rih yaantm zn
tu ta rs z
ve kendi kendisiyle aras ak kiilem i im ajdr. (95)

Ama ii snfnn kendine zg karakteri ve deviyle bal

bana bir snf olduu dncesi gelimekteydi. Bu d
nce de toplumun btn snf ve tabakalannn uyank
gzlemcilerinin hepsi tarafmdan paylalyordu. karlar
iilerin karlanyfa atanlar huzursuz, hatt daha o
zamandan korkulu; karlan bir ok noktalarda iilerin
karlaryla birbirine uyanlar ise gven ve umut doluydular.

BURAYA uzun bir metin aktardk; ve bu, yalnz dilin

gzel kullanlm olmasn, eklin eksrksizliini gstermek
iin deildir. Asl amacmz, u mlecii deerlendirmek:
M nhasran Fransz bir fenom en olarak grm eye
kalkm ad m z..... p ro letarya.... Mundt, yeni snfn
politik ideolojisinin o kadar ok etkisinde kalm
bu snfn gerek says gerekse ekonomik rol onu o kadar
az etkilerni ki bunun sonucu olarak da bu yeni snfn
meneini ngiltere'de deil, o devir insanlarmn dncele
rinde politik devrimin gerekletii Fransa'da anyor.
Ona gre, proletaryann ana vatan, Engels'in kitabnn
yan-feodal jurnalclarnn sand gibi Ingiltere deil.

Bu bir snf olmak duygusu iilerde hzla geliti, rnein

bu gelime Orta a zanaatlannnkinden ok daha hzl
idi. Byle olmas da ok normaldi; Orta a zanaatlan
ounlukla byklerin maliknelerinde birbirlerinden ayn
olarak ya da bir ka evlik kck kylerde tek tek ya
yorlard. ilerde ise durumbakayd. Sna retim teknii
onlar zorunlu olarak birbirlerine yaklatnyor, yalnz sk
bir ortak alma disiplini yznden deil, geceleri de
darack lojmanlannn iinde ayni kfrler, ayn ekime
konulan, hayattan ayn bkknlk dolaysyla ve i srasnda
yzlercesinin ayni atelyede bulunmalan nedeniyle, hahayatlarn^ki ortak nktalann bilincine varyorlard.

70

71

fasnda im di onlarn ii olarak hayat deneylerinden

ve fiikirlerin d en dom u ve onlar bask altnd a
tu ta n la rn dnyasna kar bsbtn yeni bir r
gtn hayalini iziyordu. Bunun da rekabet stne
deil ibirlii stne kurulm u, fe rd iy e t i deil
ko llektivist bir to p lu m , yani sosyalist bir to p lu m
olm as gerekliydi. Bu sosyalist to p lu m d yeni
deildi. Yoksullarn her zam an yar yarya bilincinde
olduklar, am a genel bir Sosyal devrim in ancak pek
nadir anlarnda gerekleen bir dt. Am a a rtk
bu sosyalist dzenin burjuva dzenine kar fiil,
p ra tik bakm dan gerekleebilir ve srekli, dayankh
bir cevap olmas sz konusuydu. (96)

Ayrca rekabetin de mahiyeti deimiti. Zanaatlarm aralarmdaki rekabetin ancak bir teki zanaatya zarar
dokunurdu. Ama bu hi bir zaman, snfa zaran dokunmak
olmuyordu; nk zanaatlar arasndaki rekabetten hi
bir baka snf yarar salamyordu. Oysa iiler arasnda
i elde etmek iin yaplan rekabetin yalnz yeri alnan iiye
deil, btn ii snfna zaran dokunuyordu. Ricardo'nun
gstermi olduu gibi, bu rekabetten, daha ucuza ii
altrmak iin sermaye yarar salyordu.
Demek oluyor ki, imdilik pek ihtiyatl olarak snf duygusu
adn vereceimiz duygunun ortaya kmasn retimin
yeni artlan ve ona bal olan gene! yaama artlar kolay
latrmtr.
imdilik, snf uuru deil de snf duygusu diyoruz. Ama bu
snf duygusu da organizasyon fikirlerini dourmaya,
hatt iki cephede ortaya karmaya yetiniyordu: ilerin
hedeflerine varmak amacyla rgtlenmeleri; meydana
getirilmek istenen yeni toplumun tipi ile ileyi tarz ko
nusundaki rgtlenme. i snfnn dnme tarz, bir
davran tarz da gerektiriyordu. Bu sreci vetireyi
Hobsbavvm yle anlatyor: XIX. yzyln ilk yarsnda
yeni olan, s n f uuru ve snfn karlar iin m
cadeleydi. A rtk sz konusu olan sadece zenginin
karsna kan yoksul deildi: Belli bir sn f, ii
s n f, proletarya, baka bir snfn, iverenler ya
da kap ita lis tler sn fn n karsna kyordu. Fran
sz h tilli bu yeni snfn kendine gvenini salad.
Sanayi D evrim i de ona srekli olarak seferber du
rum da bulunm ann g ereklili in i a n la tt. Kendine
insanca bir hayat salayabilm ek iin durum e lv e r
dike pro testo etm ek, ve bununla da kendi kendinde
her zam an iin kararl, am a sk sk bozulan bir denge
elde etm e k yeterli d eildir. G erekli olan, her zaman
uyank bulunm ak ve b ir hareketin - sendikann,
dernein, klbn, gazetelerin ve ii sn fn n srekli uyarcln her zam an iin salayabilm ekti.
A rtk iinde yaam ak zorunda olduklar to p lu m un
yen ilii ve sosyal alkan tlarn h zll iilerin ka<

72

'J

TE snf duygusunun ortaya ykt iki cepheden birincisi

budur; ii snfnn kendi kendinin bilincine ermesi.
Ama te yandan da ii snfnn, hattaaralarmda her zaman
fe l k e t uurum unun kenannda her an proletaryann
iine debilecek olanlar, yani ev zanaatlarnn yzbinlerce beden iisi, fabrika rekabetinin tehdidi altndaki
zanaatlar ve dierleri olmak zere geni anlamdaki
ii snfnn maneviyatnn bozulmas vard ki bu maneviyat
bozukluu da ferdin, fizyolojik hayatn olduu gibi psikolo
jik, ruh hayatn da iine alan anlamdadr. Ksaca sylemek
gerekirse, her ey fabrika iilerinin maneviyatn bozmak
iin ona kar kyordu.
Sonra bir de, konutlann durumu sorunu vard. Bu konuda,
Lancashire seyyah Taylor'un Dublin Arvekine insanlarn
fabrikalarda, fabrika ehirlerinde birbirlerinin stne y
lm alar ile ilgili olarak yazdklan anmaya deer. Bunsanlar krlardan gelmilerdi. Orada banndklar yerler
en ilkel meskenlerdi. ounlukla, yalnz bir gz odas olan
ufack ve sefil kulbelerde yayorlard. Ocak yerine
kullanlan kk bir ukurun evresinde btn bir aile
toplard.
Aileler
genel
olarak
pek
kalabalkt.
Bu insanlar, krlardaki o evlerinden ayrlarak ehre geleli
beri eski meskenlerini cennet gibi grmeye balamlard.
nk ehirde, bir ka ailenin tek bir oda iinde yaad
yle pek ender grlen bir olay deildi. Yandaki odada,
yani sadaki odada, soldaki odada, yukarda ,aada, ve

73

en alt katn mhzeninde yaayanlarn durumu da aynyd.

oluk ocuk, kkl bykl ve erkekli kadnl, hep bir
likte saman stnde yatlrd.Temiz hava alabilmek iin bir
delik bile yoktu; nk bir pencere alr almaz fabrika
bacalarnn dumanlan avlulann ve pis sokaklann irkef
kokulanna kararak ieri doluverirdi.

bugn de ok nemli bir tarih belgesi olarak okunmaktadr.

Wilhalm Wolff adndaki bu yazar 1843 ve 1844 yllar
Breslauer Z eitu n g undaki kampanyasyla o kadar byk
bir n kazanmtr ki ad bugn bile zaman zaman, Kasm atten W o lff, yani casem ates'larn
{Brestan'daki
meslek bloklarma verileri ad) Kurdu olarak anlr.

Tabii, krdayken durum bu kadar korkun deildi. Krda,

aile uzun k gecelerinin pek ounu dam otla rtl kul^
besinde geirirdi. Ama ehirde i gn ok zaman 12,
hatta 14 veya 16 saati buluyordu. ve dnld zaman
da insan o kadar bitkin olurdu ki ot minderin stne l
gibi derdi. Hele i knda uyumak iin eve dnmeden
nce ke meyhanesinde iki tek atmsa.. Bazen de eve
dnnce insann ans tutmazd. Yatan nbetlee
kullanlmas hi de az raslanan bir olay deildi. Gndzleri
gece alan bir iinin uyuduu yatakta geceleri de gn
dz alan bir iinin daha nce gelerek uyumaya balam
olmas pekl mmknd; ve bu mnavebeli sistem iki
sinden biri hasta olmadka bylece srp giderdi.

FRANSA'DA, Lille'deki lojmanlar iin Victor Hugo Lille'in

m ahzenleri, sizin ta tavanlarnzn altnda lnr.
(97) demiti. Bu lojmanlar Adolphe Blanqui yle anlatyor:

Bu konudaki belgelerden anladmza gre konut durumu

her yerde aynyd. En kt artlar ise her zaman, fabrikalann
saysnn en hzl artt yerlerdeydi. En feci durumlara
en bata ngiltere'de, sonra da Fransa ve Almanya'nn
sanayi ehirlerinde raslanyordu.
Mesken artlannn tasvirleri pek oktur. Bu konuda bize
bir fikir verenler, daha ok doktorlarla papazlar olmutur.
ngiltere'de salk artlarnn dzeltilmesi konusunda en
dikkati ekici nclerden biri olan Edwin Chadwick bu
konudaki bir raporunda hek ok bilgi toplamtr. Re
port to Her M ajesty's Principal S ecretary o f S ta te
fo r th e H om e D e p a rtm e n t fro m th e Poor Law
Com m issioners, on an Inquiry^ in to th e S anitary
Conditions o f th e Labouring Population o f G reat
B ritain, July 1842 baln tayan bu rapor hi bir
siyas tarih uzmannn, hic bir sosyologun ya da tarihinin
stnde durmadan geemeyec.ei bjr belgedin
ALMANYA'DA ise,, o devrin ; Konut artlarn anlatan
Radikal Demokrat bir gazetecinin bu konudaki yazlar

74

Bunlar, adna avlucuk denilen kk avlulara alan,

darack ve lo sokaklarla birbirinden ayrlm bir
bina adacklar silsilesi. A vlucuklar ayn zamanda
hem lm , hem de irkef sularnn g itti i yerler
olarak kullanlyor. Bu yzden de her mevsim de
ru tu b etli. M eskenlerin pencereleri ve m ahzenlerin
kaplar korkun pis g eitlere alyor. Pasajlarn
sonunda, zerlerine birer dem ir ereve konmu
olan irkef kuyular var. Buralar gece gndz
ayakyolu olarak kullanlyor. nsanlarn meskenleri
ite bu veba m erkezlerinin e tra fn a epevre to p la n
m. Yerli halJc, o da kendi sefaleti iinde, b u ralar
dan salad kck kazancndan bir sevin pay
karyor. Bu avlucuklarn giriine yaklatka ev
renize sska, kam bur, eci bc, solgun, kurun
yzl bir ocuk kalabalnn top landn ve sizden
sadaka istediini gryorsunuz. Bu zavalllarn pek
ou hemen hemen rp lak; stnde giyecek bir
ey olanlar ise paavralarla rtl.
Am a bunlar hi olmazsa ak havay te n e ff s edebilenler. Yalar ya da m evsim in elverisizlii y
znden dar kam ayanlarn azabn grebilm ek
iin m ahzenlerin d iplerine sokulm ak gerek. ok
zam an, hepsi to p rak stnde, kolza lhanalarnn
dknt yapraklarnn stnde ya da kurum u
patates yapraklarnn stnde, kum stnde, h atta
gndz i srasnda bin glkle toplayab ild ikleri
plerin stnde yatyo rlar. inde srndkleri
k u y u le r ok zaman ta m ta k r. M o b ilya diye hi bir

75

ey yok. Bir Flm an sobasna, bir sandalyaya ve ev

ilerinde kullanlan bir iki para te beriye sahip
o lm ak yalnz en variklla rm m kr. M ahzenin
nem li zem ini stne uzanm olan komusu kadn
gstererek, yal bir kadn bize ben zengin deilim
d iyordu ; am a. Tanrya kr bir para sam anm var'.
Y u rtta larm zn binden fazlas Lille ehrinin
m ahzenlerinde ite bu korkun hayat yasam aktad r.(98)
Biraz nce, bu mesken durumunun o kadar da korkun
olm adn sylemitik. Gerekten, mesken durumu fabrika
iileri iin o kadar da korkun deildi. nk mesken
onlar iin artk eski, krlarda yaadklar zamanki anlamn
kaybetmiti. Lojman ii iin, eski meskeni gibi bir ikamet
ve vakit geirme yeri deildi. Buras artk ona yalnz, uyu
mak iin gerekliydi. Yaama tarzndaki bu deiikliin
ba nedeni ise i gnnn durmadan uzamasyd.
i konutlarndaki yaama artlarm bir ok ayrntlaryla
o devirdeki ve daha sonraki yazlardan biliyoruz; bu
yazlar genellikle birbirini dorulamaktadr. Tpk bunun
gibi, alma artlan iin de durum ayndr. Yalnz, al
ma artlan konusunda, bu artlann kayna bakmndan
farkl bir durum gryoruz. Konut durumu ve artlar top
lumun fabrika iisine kar ilgisizlik olarak adlandnlabilecek tutumuyla aklanabilir. Ama alma saatlerinin ar
tnn, yeni teknikle; bu tekniin kendine zg ekonomi
anlayyla ilgili olan, ya da ondan kan bir nedeni daha
vardr. Bu nedeni Marx, i gnnn uzamasyla ilgili
aratrmasnn banda yle ortaya kanyor;
M akina em ein pro d ktivitesin i a rttrm a n n , yani
bir m aln retilm esi iin gereken zam an k s a lt
m ann en gl yolu olduu kadar da, serm ayenin
tem silcisi olarak, ilkin en bata el atm olduu
sanayi kollarndan balam ak zere, i gnnn
sresini her t rl ta b ii snrn tesine kadar uzatan
en gl ara tr. Bir yandan serm ayeye, m aydan
serm ayenin tab ii e ilim in e bo brakacak yeni
a rtla r y a ra tr te yandan da gz bakasnn eme
inde olan erm ayenin aln daha da a rttra c a k

76

yeni yeni sebep ve saikierin o rtaya km asna yo

aar. H er eyden nce, m akina iinde alm a a ra
cnn hareketi ve e tk ilili i iiden bam sz durum a
gelir. alm a arac hi durm ayan bir gle hare
kete geirilm itir. ayet yardm cs olan insanlarn
fizik yetersizlii ve inatl yla snrlanm o l
masa retm eyi hi bir zam an d urdurm ayacaktr.
O to m at serm aye olarak, kap italistin ahsnda
uur ve irade sahibidir. Dem ek oluyor ki o da tp k
kap italistin kendisi gibi, insann esnek kuvveti
ta ra fn d a n karsna karlan direnci asgariye in
d irm ek arzusuyla doludur. (99) Zaten bu diren,
m akina alm asnn aklkla grlebilen kolayl
ve kadnlarla ocuklarn y a ra tt daha yum uak
ve daha uysal m u h it dolaysyla azalm olm aktadr.
En son nokta konusunda ise Marx yle yazyor:
Bir eyin am pirik ilk tezahrn o eyin sebep
ve saiki olarak alm ak gibi bir e ilim de olan n gilizler,
m akina kapitalizm inin balangcnda Serm ayenin,
dkn y u rtla r ve yetim evlerin i ten h alatrara k
akldan, iradeden yoksun btn bir beer m alzem e
ynn kendine ekm ekle yapt m asum lar k a tli
am n bize sk sk, fab rikalard a alma sresinin uzam asnn nedeni olarak gsteriyorlar. Fabrikatr
Fielden unlar yazyor: uras aka grlyor ki,
uzun alm a saatleri bir ok blgenin, p atro n larn
kendilerini pek rahat durum da hissedebilecekleri
kadar ok sayda ocuk salam olm asndan ileri
gelrhektedir. P atronlar bylece, bir kere elde etm i
olduklar bu sefil insan m alzem esiyle alm a d
zenlerini kurduktan sonra bu dzeni kom ularna
kabul e ttirm e y i de kolayca baarabildiler. 1844
ta rih li raporunda, m fe tti Saunders kadnlarn
alm asyla ilg ili olarak unlar yazyor; 'iler
arasnda pek ok kadn, sabah saat altd an gece
yarsna kadar, hem de h a fta la r boyunca alm ak
ta d r. Yem ekleri iin iki saatten az bir zam anlar
vardr, y le ki, h aftan n be gnnde, fab rikaya
gelm ek, oradan evlerine dnm ek ve yataklarnda

77

byum ak iin y irm id rt saatte onara ancak a t saat

v akit k a ly o r.(100)
ALIMA saatlerinin uzatlmasnn bir eit teknik sebebe
dayanmasnn, bu deiikliin hareket noktasnn retici
glerin deimi olmasna bal bulunmasnn yan sra;
bu durum, deiikliin ideolojik olarak, hem de ocuklarn
altlmasnn hakl gsterilmesinin tamamen ei bir tarzda
dorulanmasn da geciktirmemitir. te olaya gerek bu
adan, gerekse imdi aklayacamz bir baka adan
bakldnda, 1825'te 600 kalfa greve balad zaman
Boston'lu ustabalarn bunlara kar ortaya attklan deliller
ilgi ekici olmaktadr. Bu delillerini sraladklar bir bildiride
ustabalar yle diyorlar;
Bu ehirde kalfa olarak alanlarn pek ounun,
ne zam andan beri kullanld hatrlanam ayacak
kadar eski olan alm a gnnn balang ve bitim
saatlerini d e itirm ek iin b irletiklerin i ararak
ve zntyle renm i bulunuyoruz. Ve ustabalar,
bu eit bir birlemeyi raklar iin fe l k e tle rle ykl
bir davran olarak grdklerini, nk teklif edilen de
iikliklerin onlan evkle alm ak ve zam an iyi deer
lendirm ekten alakoyacan bildirererek kalfalann raklann byle bir yanl yola dm ekten ne kadar
zam andr alkoym aya alitkla rn belirtiyorlar. Aynca,
ustabalar, bu deiiklik gerekleirse kalfalarn kendi
lerinin de, gnein douundan batna kadar altklan
zaman ok kr byk bir baar gstererek kap l
m am olduklar bir ok kt heves ve e ilim lere
m aruz kalacaklanndan korkmaktadrlar. Bu tehlikenin
bykln u szleriyle daha da genileterek belirti
yorlar;
Bu eit bir deiikliin to p lu m u n ahlk ve genel
huzur ve refahn stnde yapmas m u h tem el e t
kilerden de korku duyuyoruz. Ustabalann bildirisinde
en son olarak da byle b ir tasarnn N e w England'n
drst, fed akr, alkan ocuklarndan birinin
bann altn d an km olduuna inanamadklan ve
bundan dolay da bu ii M assachusetts'in m u tlu to p -

78

ra fn d a kk salm ayacan um duum uz ve byle

olacana da inandm z yabanc bir bitki, bir
p arazit saymak z o ru n d (101) kaldklan belirtiliyordu.
Bu bildiride iki delil ok nemlidir; Bunlardan birincisi,
her bo saatin iiler tarafndan ahlka aykr aralarla
kullanlaca, onla her trl su ve cinayet ilemek ihti
maline kar koruyabilmek iin de sabahtan akama kadar
altnlarak eve dner dnmez l gibi yataa dmelerinin
en iyi yol olduudur. ster ngiltere, ister Almanya ister
baka lkelerde olsun, bu delilin o devirde ok yaygn
olarak kullanldn gryoruz. Bizi burada ilgilendiren
ikinci delil ise kalfalann birlemeleri fikirinin drst
M assachusets'lilerin kafasndan kamayaca, ancak
yabanc bir blgenin mahsul olmas gerektiidir. Y a
banc ajan teriminin icadna, Amerika'da, sanayi iilerinin
tarihinde ilk olarak burada taslyoruz.
gnnn sresinin uzatlmas, iiye cretini gndelik
olarak vermenin det haline geldii bir zamanda olmutur.
alma sresinin uzamasnn yan sra cretler de otomatik
olarak artm olmuyordu. Tersine, reel cretlerin genel bir
dme eilimi gsterdiklerini gryoruz;
Tabii ki bu durumda da Sanayi devrimi srasnda giyim
ve gdann her tarafta fiilen daha kt duruma gelmi ol
masnn alacak bir yan olamaz. Bu eit bir gelimenin
delillerinin ayn zamanda hem, miktar bakmndan verdii
bilgiler zayf olmakla birlikte o devrin adalannn gz
lemlerinde, hem de resm istatistiklerde pek ok olduunu
grmekteyiz. rnein Almanya'da et tketimi dmtr
Bak. Tablo 2
Fransa konusunda ise ilkin Tapies'in gda maddeleri tke
timiyle ilgili olarak verdii rakamlan gz nnde tuta
caz Bak. Tablo 3. (103).
Legoy da ayn gzlemleri btn Fransa iin yaparak kii
bana et tketiminin 1820'de 52,3 kg ve 1883'de de
50,5 kg. olduunu kaydediyor. (104)

79

Tabii buniar pek yaklatrma rakamlardr, ama eilim yine

de aka grlyor.
Londra iin de Hobsbavvm 4 numaral tabloya aldmz ra
kamlar vermitir. (105)
TABLO 2. 1800'den 1 8 5 0 y e Y llk Et T ketim i (102):
kii bana kg. olarak
eh irler
Y lla r
Prusya Leipzig M u n ich Lbeck Ham burg
1800
1809
1810
1819
1820
1821
1826
1829
1831
1836
1836

- 1809
-1 8 1 9
-1 8 1 9
- 1829
- 1829
- 1825
- 1830
- 1839
- 1835
- 1840
- 1845

1838 - 1840
1839 - 1849
1841 - 1845
1844
1845
1846
1846 - 1850
1846 - 1855
1847
1848
1849
1850

80

61

111,2

57

103,9

58

538
523

92,6

47,2

85,5

452
448
439

62

429

-------

39,9
41,1
41,8

-------

339

39,9

34,9
31,9
34,0
35,8

TBL . Paris halknn 1S21 - 1822'den 1831'e kadar

kii bana t k e tim in in azalm as:

Un ve Ekmek
arap
Et
Peynir

%
%
%
%

33
25
24
40

TABLO 4. 1801 ile 1851 arasnda Londra'da kesilen

hayvan yzdesi:
Y lla r N fus ndisi Y llar

1801
1811
1821
1831
1841
1851

100
119
144
173
202
246

1 8 0 0 -1 8 0 4
1 8 1 0 -1 8 1 2
1 8 1 9 -1 8 2 2
1 8 3 0 -1 8 3 4
1 8 4 0 -1 8 4 3
1 8 5 0 -1 8 5 2

Kesilen Hayvan n.

Sr
100
105
113
127
146
198

Koyun
100
119
135
152
176
193

TABLO 5. M ayhevv'in incelem esine gre n g iltere'de

ehirde ve krda giyim deeri {Sterling olarak)-.

EHRDE
Elbise I- ; -

KIRDA
Elbise
Kullan B iry l K ullan B iriinyl
Fiyat
fiyat ma s
iin
ma s m aliyeti fark
resi yl m a li
resi yl
yeti

Ceket 2.10.0 2
3
1.5.0
0,16.8
0,8.4
Yelek
0,15.0 2,5
3
0,5.0
0,6.0
0.1.0
Pantol. 1,5.0 i 1,12
1.0.0
2
0,12.6
0,7.6
Takm 4.10.0
2 .11.0
1.14.2
0,16.10

81

Tabii ki nfus, kesime verilen layvan aysmdan hissedilir

derecede daha hzl artmtr. Oysa bu yllar iinde hay^
vanlann arlnn artm olduunu syleyen hi kimseye
raslamyoruz. R.M. Hartwell, Londra'da halk ok daha fazla
besleyebilecek pazarlar bulunduu dncesinde olduu
nu sylyor. (106)
Asl nemli olan udur: Londra'da zel kesimler haliyle
azalyordu; hem de hi azmsanamayacak bir nispette..
ehirde yetitirilen hayvan says gitgide azalmaktayd
Bu arada da, zellikle, eskiden ehirde yetitirmek iin
pek elverili oian domuzlarla ilgili hi bir rakama raslamyoruz. O halde Sanayi devrimi srasnda en az varlkl
snflarda et tketiminin azalm olduunu sylemek yanl
olmayacaktr. Tabii bu, geimi en iyi olanlann evresinde
de artm olmas ihtimalini ortadan kaldrmaz.
Ayn zamanda gda maddelerinin kalitesi de dmt.
Ingiltere ve Amerika'da olduu gibi Kta Avrupasnda da...
Bu konuda, yalnz bir maddeyle ilgili ve yalnz Amerika'
dan bir tek rnekle yetiniyoruz: Richard Osborne Cum
mings stn kalitesini yle anlatyor: Am a ne var ki
kr st t k e tim in in srekli olarak artm as, 1853'te
N e w Y o rk'ta t k e tile n stn yarsndan fazlasm
tekil eden bulak suyu gibi st'n son bulduu
anlam na gelm iyordu. Bu st pek ktyd. Elim izde,
ehirde bulunan ahrlarn ta rih le ri var. Bunlardan
rendiim ize gre inekler fab rikalarn iledikleri
m addelerin a rtk la ryla besleniyor ve lnceye ka
dar da ak hava grm yorlard. D ediklerine gre,
boynuzlarnn ve kuyruklarnn kokarak dt
bile oluyordu. Baz stler, s attkla r ste su ve
teb eir, h a tta al ya da m els bile kartryordu.
Bundan tr de kimi zaman iilerin yiyip itiklerinin
daha iyi olduu nazar olarak ne srlm olsa bile,
bundan fiil olarak da daha iyi olduu anlam kanlamaz.
Ya da, Cummings'in dedii gibi. Daha ok st, saf st
dem ek deildi ve gerek bu besinle, gerekse dier
besinlerle insanlara geen d ifte ri, kzl gibi hasta
lklara sk sk raslanyordu.(107)
Birleik Devletler'den gelen bu tasvire, air Tennyson'un

Ingiltere'den gelen u ikyeti de eklenebilir:

82

\/e tpk ap, al gibi tebeir de

Yoksullara ekmek yerine satlyor.
Gda konusundaki bu durum, giyim konusunda farkl
deildir. ehirde kalite dyor, ya da ehir hayatnn
gerektirdii daha fazla dayankll salamyordu. i\/layhew
bu konuda, Ingiltere stne ok ilgi ekici bir aratrma
yapmtr (108) {Bak. Tablo 5)
Giyim eyasnn ehirde daha abuk yprand gz nnde
tutulacak olursa, fiyat krda da, ehirde de ayn olan bir
giyim eyasnn deeri ehirde crdakinden yzde otuz
daha fazla demekti.
Sonra, mesken sadece geceyi geirmek iin basit bir
bannak; i, insann btn gnn alan bir i, gerek c
retler de durmadan dmekte olursa, manev bakmdan
km olan iilerin byk bir ksmnn yeryznde mut
luluu alkolde aramasnda ve gitgide cehalete dmesinde
alacak bir yan var mdr?
1760 ile 1850 arasnda birer modern sanayi lkesi duru
muna gelen ve sanayilemenin ortaya bir ii snf kart
t btn lkelerde durum buydu. Zaten, burada bunu,
hemen anlalmas pek kolay nedenler dolaysyla belirt
mek gerekiyor bu gelimenin balca izgileri, sanayile
meye geii ok daha sonralan olacak olan btn lkelerde
aynen tekrarlanacaktr. te bunun iindir ki imdi de, szn
ettiimiz bu devrin ada olarak modern bir realist
romancnn, Gorki'nin, 1900'e doru yani Rusya'da ancak
ksmen ve o da deiik anlamda bir sanayi devriminden
sz edilebilecei bir zamanda Rus fabrika iisiyle ilgili
szlerini buraya aktaracaz:(109)
T a til gnleri d elikanllar eve geceleyin ge vakit,
elbiseleri y rtlm , kir ve to z iinde, yzlerinde b ere
le rle ; arkadalarnn ald parann azl karsnda
kendilerini verek; ya da sinirli ve kzgn; urad k
lar hakszla yerin erek; sarholuklar iinde m u t
suz; szlanm alarla zavall ve iren dnerlerdi.

83

Bazan da haylazlar eve ana ve babalar g e tirird i.

O nlar herhangi bir yerde, bir duvar dibinde, yol
stne boylu boyunca uzanm olarak, ya da m ey
hanede k rk t k sarho bulurlard. kiyle gevemi
olan ince, ocuksu gvdelerini yu m ru klar durur,
sonra da onlar biraz hoyrata, ertesi gn afak
v akti fab rikan n dd uursuz bir yel gibi havay
y rtm aya balad zam an yeniden ie yollam ak iin
uyandrm ak zere y a trrla rd .
ocuklara k fred er, ldresiye dverlerdi. G en
lerin sarholuu ve b irb irle riyle dalam alar ya
llara ok ta b ii gelirdi. Babalar da genken, im iler,
dvm lerdi. ve onlar da analar babalar ayn
tarzd a cezalandrm t. H ayat her zam an byle
o lm utu. Yldan yla ar ar ayn dzenle ve. pek
eski, salam alkanlklarla kendi kendinin ei o lu
unu srdrerek, suyu bulank bir rm ak gibi ak
yordu; B irbiri ard sra gnler boyunca dnmek
ve her zam an ayn eyi yapm ak. V e hi kim senin de
b ir deiiklik yapm aya ne zam an, ne de arzusu
vard.
Engels de 1839'da, Barmen ve Elberfeld ehirleri tekstil
endstrisinde nemli bir yer tutan Wupper vadisi konu
sunda ayn eyleri sylyordu: (110)
Alm anya'da hem en her yerd e raslanan grbz ve
kendi kendine beliren halk hayat burada hi hisse
dilm iyor. phesiz, bu fa rk ilk bakta gze a rp
m yo r; nk her akam , sokaklardan arklar
syleyerek geen neeli arkada g ruplarnn sesleri
duyuluyor. Am a syledikleri, sarho dudaklarndan
hi bir zaman dklm em i en di ak sak arklar.
A lm anya'da ok bilindii halde ve bundan hakl
olarak g u ru r duym am z gereken o halk arklarndan
birini hi b ir zam an iitem iyorsunuz. Btn m ey
haneler, zellikle C um artesi ve pazar g nleri, tk
lm tk lm dolu. V e akam onbirde, yani kapanm a
saatinde, sarholar alay alay buralardan karak
derede szyorlar...

84

Bu durum un nedenleri besbelli. En bata, fabrikada

alm ann rol ok byk. inde oksijenden ok
dum an ve to z te n e ff s edilen alak tavan l blm e
lerde, hem de a lt yandan beri alyor olm ak
insann btn gcn de hayat sevgisini de yok e t
mek iin birebir. Evlerinde tezgh olan dokum aclar
ise, sabahtan geceye kadar, srtlar alev gibi scak
sobayla kavrularak iki kat oturuyor. lerinde m is
tisizm den kaabilen bu sefer de alkoln kurban
oluyor.
Devrin arklarndan biri yle diyor:
Anasnn olu ite byle
Hakkyla kazanlm dokumaclk cretini ier.
Burada imdi belki, XVIII. yzyln ilk yansnn tarihine
merakl olanlar Hogart' ve Gin-Lane'ini, Londra sokaklanndaki iki lemlerini hatrlayacak ve fark nerede diyecek
lerdir. Bu fenomenden sz eden bir iktisat tarihisini din
leyelim:
Son verm ek iin bir de, deiik bir s n f, p ro le ta r
yann ve Londra kak burjuvazisinin ko puklar
takm ile yar kopuklar takm n dnelim . te
bu, ehrin pek byk olm as dolaysyla, gurbeti
hayatlar ile ayn zam anda kk sululardan y e
dekleriyle de iinde asl kaynaklar kendi m e m leke t
leri olan insan ynn hl byk bir rol oynadn
gsteren bir devrin skn tlarn yanstan bir eydir.
Bu fenom enin, kendine mahsus gnlk cin lem leri
o rjileri vardr (111) H o g art'm kat realist tablosu
G in-Line. borlularn y a tt byk N e w g a te
hapishanesi ve lm cezas ya da kolonilere srgn
ed ilm ek ibi m yyidelerin korkunluu gz nne
g etirilsin D efoe'nin 'M o ll Flanders' te a n la ttk la r
dnlsn. Y ine bu fen om en in, im alth an e ahmas ya da ta rm ileri iin, nispeten daha yksek
bir ocuk satm a ya da te rk e tm e yzdesi olduu gibi,
zellikle yksek bir ocuk lm yzdesi de vard r.
ster cin iicisi biim inde hububat t k e tic is i, ister
kplonilerde m ecbur! alm a iisi, ya da sadece

35

fahie, veya k ap italist bir rakiple m cadele halindeki

gangster olsun, ehirlem enin ortaya k dn e
m inin g u rb ete drd ve onlarn g u rb eti h ayat
larn yine kendi gayeleri iin kulland insanlarn
yaaynn gvensizlii ve barbarca hainlii de
l(endini btn a rl yla bu sosyal tab akan n s
t n d e duyurur. (112)
BU demektir ki, o zaman, yani XVIII. yzylm ilk yarsnda,
bu iki lemlerine o rjile re katlaniar, her eyden nce,
retim srecine vetiresin e yabanc unsurlard. Oysa
XIX. yzyln ilk yarsnda bata, pek yksek seviyedeki
en ileri retimin ii kitlesi sz konusu olacaktr. Ve o
devirde de fabrikalarn proletaryas bata kadn ve ocuk
lardan meydana geldiine gre, alkolizmin kurbanlar
arasmda da tabiatyla en bata onlar bulunuyordu. Hem
de bu alkolizm, rnein Hintliler ate suyu'yla ilk olarak
tantklan zamanki gibi ho bir kusur deil, hemen hemen
zorunlu bir moral takviyecisiydi. Tpk, devlet adam ve
tannm iktisat Moritz Mohl'n henz Wrttemberg
krall hizmetindeyken yazd gibi:
Btn h afta sabahn beinden alam m saat onuna
kadar alarak cum artesi gn parasn alnca,
a lt gn m akina o lduktan sonra bir gn de insan
olm ak kararyla ve pazartesi gn iine cebinde
bir m ete lik olm akszn balayp Sisyphe'in kayasn
yeniden dan tepesine g t rm eye devam edecek
olan ip lik iisine kim ta rizd e b u lu n ab ilird i? (113)
Bu artlar altnda da, okuma yazma bilmemenin ve cehaletin,
iilerin arasnda onlarn babalar ve byk babalar za
naatlk yaptklar ya da evde altklar zamanyinden
ok daha yaygn olmasna kim aabilir?
stelik bir de unu dnelim: O devirde, nceki devrin
tersine elleriyle alan iilerin arasnda kalifiye ii nis
peti durmadan azalyordu. nk, daima daha fazla va
sfsz ii kullanmak ancak makinann yapabilecei bi
eydi, ite bunu da gz nnde tuttuumuz zaman, o^

devirde okur yazarl azaltan ve cehaleti arttran eyin

de tekniin ilerlemesi olduunu daha iyi anlanz.
te bundan dolay, rnein ibadet ve eitim konusundaki
u raporda okuduklanmzn da burada daha nce naklen
anlattmz duruma tpatp uyduu kansna vanyoruz:
Bize gre, yaplan aratrm a sonucunda on yandan
kk ocuklarn bile fab rikalard a sabahn saat
beinden akamn sekizine kadar, le yem ei ve
okul saatleri dnda ie hi ara verm eden a lt
rlm alar ok m ahzurludur. Zira pek krpe yataki
bu ocuklar uzun bir i alm asyla o derece bitkin
durum a g elm ekted irle r ki onlar a rtk e itim iin
kaybedilm i saymak hi de yanl o lm ayacaktr.
Benim idare m iri olarak fik rim budur, bundan
dolay da bu durum a bir an nce son verilm esi g e
rektii dncesindeyim (114)
Ayrca bu durum yine de nispeten iyiydi. Zira okul ve
renim bakmndan dnlecek olursa, ocuklar fabri
kadaki almalar dolaysyla onlara retileni rene
meyecek kadar bitkin olmalarna, stelik retim iin
ayrlan saatlerin de daima, ocuklarn artk en iyi randman
veremeyecekleri bir zamana raslamasna ramen yine de
iyi durumdaydlar. Gerekten, fabrikalara bal okullann
en bata gelen avantajlarndan birinin, ocuklara uyuyarak
ya da hi birey dnmeksizin uyuklayarak fabrika iinin
yorgunluunu stlerinden atmak imknn verdiini sy
lemek yanl olmaz.
Yalnz ne var ki, ocuklann byk bir ksm okula gitmi
yordu. 1838'de Manchester yaknndaki Pendleton'da
renim konusunda yaplan bir aratrma, okula gitmesi
gereken 2657 ocuktan ancak 1276'smn, yani yarsndan
aznn devaml olarak okula gittiini gstermiti Ama
bunlann da te biri okulda yalnz yl kalyordu. Okula
devaml olarak gidenler iin ise, bunlarn byk bir
ksm nn e itim ve renim inin pratik faydas,
retim in kt kalitesi yznden pek azd ve okul
devresinden sonraki en tellekt el ilgisizlikr edinilen

87

bilginin de ksa zam anda unutulm asyla sonula

nyordu denilmektedir.
Yukarda szn ettiimiz raporda ayrca, genellikle lyk
gnll retmenler tarafndan retim yaplan din ku
rulular oian Pazar gn okullar olmasa, bu edinilen
bilginin unutulm as'nm daha da yaygm duruma gele
cei belirtilmektedir. Raporda bundan baka, en ok yirmi
yamda oian 4512 kiiden drtte birinin hi bir zaman
dzensiz olarak bile okula gitmediini ve 350 kiinin de
ancak Pazar gn okuluna gitmi olduunu gryoruz.
Bu aratrma yapld srada okula gitmekte olan 1287
kiiden 177'si ise be yandan kkm ve okula da
sadece, bykler ie gittikleri srada evde onlara nezaret
edecek biri bulunmad iin gnderiliyorlarm. Tabii ki
bu durumda da haliyle, okulun eitim dzenini bozuyorlard.
Aratrmann kapsamna alnan 4512 kiinin 2017'si,
ilerinden yarsnn okula gitmi ya da gitmekte olmasna
ramen okuma yazma bilmiyorlard. Raporda bunlann
ardndan da, 601 kii ancak okum a b ilir olarak kaydedil
mitir. Verilen bilginin deeri, bu konudaki u rakamlara
baklnca daha iyi anlalacaktr: ki ya da yl boyunca
renim grm 367 ocuktan 144' okuma yazma biliyor,
131'i ancak okuma biliyor, 92si de hi okuma yazma
bilmiyordu. (115) Baka yerlerde de durum ngiltere ve
Almanya'dakinin aynyd. Nitekim, Fransa'da btn ko
mnlerin ancak yansndan fazlas en az bir okula sahip
olmak durumunu srdrebiliyordu. Okuma yazma bil
meyenlerin saysnn da nfusun yarsndan fazlasn bul
duu tahmin edilmekteydi. (116) 1832den itibaren tutulan
okur yazar nispetiyle ilgili istatistiklere gre, 1832 yl
iinde, yen evlenmi olanlann yzde 53' okuma yazma
bilmiyordu.
Birleik Devletler'de, M echanic's M agazine'in 1833
Austos (II, 69) tarihli says, be if on be yandaki
okula gitmeyen ocuklann saysn 1 milyon olarak tahmin
ediyor. People's M ag azin e de 1834 19 Nisan yl iin
ayn Konuda 1.250.000 rakamn vermektedir.

86

BU arada da, okul durumunu incelerken, ynetici snflarn

iinde halkn eitim ve renim grmesini tehlikeli bir
olay sayanlann az olmadn gzden karmamak gerekir.
Bir ksm, bu konudaki en kk bir gelimeye btn g
cyle kar kyordu. Bunlardan, parlmento yesi ve
Royal Society'nin yneticisi Giddy bu konuda u delilleri
sralyor: H er ne kadar ilk bakta pek doruym u
gibi grnse de, alan yoksul insanlara eitim
verm enin gerekli olduu yolundaki bir delil, vere
cei sonular bakm ndan yanl kar ve bu kim
selerin gerek m aneviyat gerekse m utlluu stnde
olum suz bir etki yapar. G erekten, e itim yoksul
insanlara, onlar toplum u n iinde kendilerine ay
rlm yer olan ta rm d a ya da baka m esleklerde
iyi birer uak olm ak m evkiini alm ak yerine, d u ru m
larndan n e fre t etm eyi retecektir. Sonunda da,
yum uak bal ve sz dinler insanlar olm ay re te
cek yerde, e itim , btn fabrika ehirlerinde g
rld gibi, bu kim seleri ylgn, dikkafal insanlar
durum una sokar. Eitim grnce, bunlar zararl,
te h lik e li, kkrtc ve din aleyhtar brorler okuya
caklardr. Bu da onlar m irlerin a kar saygsz,
haddini bilm ez durum a g etirecektir. Sonu olarak
da, bir ka yl iinde Parlm ento bunlara kar
kuvvet kullanm ak ve halen y r rl kte olan kanun
lardan daha sert kanunlarla yetkililerin yardm na
kom ak zorunda k a la c a k tr.(117)
Hobhouse 1807'de bir byk toprak sahibi tarafndan
bu anlaya uygun olarak kurulmu bir okuldan sz ediyor.
Bu okul bir ok komnn ocuklan iin almt. Ama
okulda yalnz okulu aan kimsenin teker teker setii
krk kiiye yetecek kadar yer vard. Btn ocuklar okuma
renmek zorundayd. Ama ok az, okulu aan kimsenin
kendisi tarafndan teker teker seilmi olan bu krk ocuktan
okulu aan kimsenin setii bir ka teh likeli i olan yaz
ve hesap renimine katlmak hakkna sahipti.(118)
RGTLERN BALANGICI.

IVILYONLARCA inann en byk yoksulluk iinde yaa

d, bu karanlk hayatn arada bir yalnz iki lemleriyle

kesildii bu artlar altnda her tarafta meydana gelen en
tellektel bakmdan pek uyank, iinde yaadklan top
lum konusunda derin fikirlerle dopdolu ve temsil ettikleri
snfn yaayn batan aa deitirmenin arzusuyla
yanan insan topluluklannn ortaya km olmas artc
bir olaydr.
Bir tatil gnnn fabrika iilerinden sz eden Gorki'y
dinleyelim:
Akam tem bel tem b el sokaklarda geziniyorlard.
Kalou olanlar, yerle r kuru oisa bile giyiyor, em
siyesi olanlar yam ur yam uyorsa bile yanna a l
yordu.
Raslatklar zam an fab rikad an , m akinalardan sz
ediyor, iibalar kt l yo rlard . zerinde konu
ulacak ve fik ir y r t lecek konu olarak, ancak
onlar yakndan ilgilendiren ve ilerine dokunan
konular vard. G nlerin skn tl boluunu yalnz,
beceriksiz ve tem b e l b ir fik rin m n fe rit kvlcm lar
aydnlatyordu. Eve dnnce karlary la kavga iin
vesile aryo r ve ounlukla onlar insafszca dyorlard. G enlik kr kahvelerine kyor, ya da
akam iin aralarndan birinin evinde to p la n tla r
dzenliyo r; akordeon alyor, yakksz arklar
sylyor, dansediyor, baya irkin szler ediyor;
iiyordu. dolaysyla bitkin olduklar iin abucak
sarho oluyorlard. K alplerinde m araz, kark, dile
gelm eye alan bir tah ri, bir atm a duygusu uya
nyordu. Bu te d irg in lik duygusunu ortaya karm aya
yarayacak hi bir frs a t karm yor, b ir hi yzn
den, vahi hayvanlarn y rtc l y la b irb irlerinin
stne saldryorlard. A ralarn d a kanl kavgalar
kyordu. Bu kavgalar ok zam an teh lik eli yaralarla,
bazan da ldrc br darbeyle sonulanyordu,
nsanlarn b irb irlerin e kar davranlarnda ou
zaman dile gelen, ilerindeki ite bu adale yo rg u n
luunun gem ezlii kadar skp atlam az olan g izli,
iin iin srp giden fkeydi. Dnyaya bu psiik

90

ille tle geliyo rlard . Bu ille t onlara babalarndan

gem iti ve bir glge gibi pelerini brakm ayarak
onlar hayatta bo yere, iren davranlara itiy o r
du...
Bu hayat elli yl boyunca srdkten sonra a rtk
lm n eiine g elin iy o rd u .(119)
Bu szler bir
romann, Ana'nn giriidir ve derin anlam da udur:
Varsn binlerce ocuk, beikten mezara kadar monoton
bir hayat geirmek zere fabrikaya gitsin. Kvlcm bir gn
parlayacak, ve baka yerde parlayan baka kvlcmlarla
da byk bir ate meydana gelecek. nsanlar bu atee gz
kulak olacak; onu zerinde uzun uzun dnlerek i
lenmi bir amala, binlerce fedakrlk pahasna yayacaklar.
yi rgtlenmi, birbirleriyle sk bir irtibat halinde, ard
arkas kesilmeyen bozumalara ve kopmalara ramen,
burada uzun uzun anlatlmolan artlarn dna kan yolu
aydnlatmaya yarayan maienin tayclar olarak, nssnian
sefaletin iinden karacaklar.
Ynetici snflarn, yani Eski Yunan'n klelik taraftarlarnn
Feodal senyrlerin, gemiin burjuvazisinin gerekle
tirmi olduklar muhteem! Evet, yeni bir topluma egemen
olmak ve o toplumu ynetmek iin btn bunlan meydana
getirmeleri gerekiyordu. Bask altndaki snflar tarihte
hi bir zaman bu kadar ok ey gerekletirememitir.
Bunu Friedrich Engels yle formle ediyor: G erekten
em eki olan nfus kendi gnlk iiyle, ona to p lu
m un o rta k ileriyle - i y n etim i, devlet ileri, hu
kuk, sanat, b ilim le - uram aya v akit brakm ayacak
derecede dolu olduu srece, bu ilerle ilg ile n
m ek zere, asl alm adan azatedilm i b ir sosyal
snfa ihtiya duyuldu. Bu sayede de ite o sosyal
sn f, kendi avantajnn gerei olarak, em eki s
n flarn srtna her zaman biraz daha ar bir yk
bindirm ekten geri k a lm a d .(120)
Douu bu kitabn konusu olan ii snf, gerekletirdii
dnya apnda nemli eylerle, kendini ondan nce
gelmi, elleriyle alan btn dier sosyal snflardan

91

temelden ayrt ettirir. Ve ona bunu yapmak imknn

veren de Hege! olsa, buna tarihin cilvesi! derdi makinadr.
O makina ki, onlan yaptklan ie, kendi hayatlarna ya
banc klar; makinann birer paras, birer eklentisi duru
muna getirir; entellektel hayatlann kendine mal eder,
kendi mal yapar!... Engels bunu yle anlatyor: uras
ok a k tr ki, insan em ei insann yaam ak iin
kendisine gerekli olandan ancak pek az fazlasn
retebild i i srece, retici glerin art, al
veriin yaygnlam as, devletin ve hukukun geli
mesi, b ilim lerin ve sanatlarn m eydana k ancak,
iblm nn; te m e li, alm ann basit el em ei
iini yapanlarla i idaresi, tic a re t, d evlet ileri, ve
daha sonralar da bilim ve sanatlarla uraan bir
ka im tiya zl arasndaki byk apta leilm esi olan
bir artn n sayesinde m m kndr. Ancak retici
glerin byk endstri sayesinde grlm em i bir
biim de gelim esidir ki em ei to p lu m u n istisnasz
btn yleri arasnda letirm ek, ve bylece de
alma saatlerin i herkesin te o rik ve p ra tik o la
rak top lu m u n o rta k ilerine katlm asna yetecek
zam an kalabilecei biim de azaltm ak im knn
sa layab ilm itir.(121)
Bylesine yksek bir prodktiviteyi mmkn klan, makinadr. Gitgide artan bir alma younluuna yol aan
da makinadr. Ve, almann gitgide younlamasdr ki
ivereni, objektif olarak, fizyolojik nedenler dolaysyla,
alma sresini ksaltmak, bu srenin ksaltlmas iin
mcadele eden iilere boyun emek zorunda brakr.
Fizyolojik nedenler ile iilerin mcadelesinin birlemesi de
bu kitabn ele ald dnemin sonunda alma saatlerinin
azaltlmasna ular. Bylece de ii snfna byk ve
nemli sosyal roln oynamak imknn vermi olur.
ilerin yaama tarzn tayin eden bir ok faktr vardr:
Gerek cretler, alma saatleri, mesken ve salk durumu,
hukuk durum, oy verme hakk, dernek v.b. kurma hakk,
yardmlama kurumlan ya da sosyal gvenlik kurululan
ve daha bir ok eyler... Ama bu kitabn ele ald dnem

92

ve daha sonras iin de en nemli olan sonucu tayn eden

faktr bir tanedir: alma sresi.
uras ok aktr ki gnde 13 il 18 saat aras bir sre
boyunca kullanlan insanlann politik bakmdan ya da
sendika olarak rgtlenmeye, bilgi ve grglerini arttr
maya, propaganda yapmaya, kkrtclk yapmaya; ksaca
sylemek gerekirse, el emei almasndan baka bir
yoldan sosyal hayata katlmaya ne zamanlar, ne de be
den ve zihn gleri olur.
Daha nce de sylediimiz gibi, alma saatlannm azal
tlmas devri bizim gzlemlerimizin erevesinin dnda
kalmaktadr, ngiltere'de, on saatlik ign kanunu
1847'de ve zellikle de Macaulay'in bir sylevinin etki
siyle kabul edildi. Macualay bu sylevinde ignnn
ksaltlmasnn aleyhinde olanlara kar unlan sylemiti:
Siz sznz yle balyorsunuz: retim i a za ltmakszn alm a saatlerini azaltam ayz. inin
cretini azaltm akszn da retim i azitam ayz. Bu
arada da tezg h larn n stne l gibi dnceye
kadar alabilecek olan yabanclar bizi ksa srede
btn dnya pazarlarndan kovacaklardr. O zaman
cretler hemen decek; em eki halkm zn durum u
bugnknden ok daha kt olacak ve bizim ih ti
yatszca m dahalem iz, tp k atalarm zn arac hu
b u b at t c c a rla r ile te fe c ile rin ilerine m dahale
lerinde olduu g ibi, yardm etm ek isted iim iz s
nfn sefaletin i a rttrm a k ta n baka sonu ve rm e
yecek...
Baylar, n g ilte re d e bundan ta m yz yl nce
Kilise'de byk deiiklikler oldu. Y eniliklere su
sam olan o devirde, bu konuda ok yaz yazld,
ok sz ed ild i: H ristiyan lar b ir ta n r buyruu g e re
ince haftann bir gn dinlenm eli m idir? B iliy o r
sunuz ki burada ve K ta Avrupasnda balca R e
fo rm c u la r byle b ir buyruun varlndan he
ediyorlard. im di, 1546'da Parlm entonun a rtk
pazar gn ile h a fta n n dier gnleri arasnda hi

93

bir fa rk olm ad yolunda bir kanun karm olduu

nu tasavvur edin. Baylar, ayet m u arzlarm z kendi
kendileriyle m utabksalar byle bir kanunun lke
nin zenginliini ve iilerin cretlerin i pek ok
a rttra c a k olduunu sylem eleri gerekir. Eer g
rleri doru olsayd, alm a zam anna a ltd a bir
zam m n byksonular verm i olmas gerekecekti !..
Ne byk bir r e tim a rt ! Ne byk bir cret art I
Yabanc zanaat yln yz altm be gnnde
m aazalar ak, p a z a ry e rle ritk lm tk lm ;k a z m a la r,
krekleri, ren d eleri, m alalar, rsleri ve dokum a
tezg h la n btn yl boyunca durm adan alan
bir lkeyle rekabete g irim ekte kendini nasl g
sz hissedecekti I yz yln pazarlar bizim i
g n le rim iz in e lliy le d e r. Endstrinin elli ylda neler
yapabileceini biliriz. Gem i elli yln endstrisinin
ne harikalar yaratm olduunu biliyoruz. S ayg
deer arkadam n ne srd d eliller bizi ka
nlm az bir biim de, ayet son elli yl boyunca
pazar ta tili yaplm am olsayd bugnknden ok
daha zengin ve daha uygar bir lke durum una gelm i
olacam z zellikle de em eki snfn ok daha
byk bir refah iinde varm olaca sonucuna
gtryor. Acaba durum un byle olacak olduuna;
kendisi, ya da bu m eclisin yelerinden bir te ki cidden
inanyor mu? Benim kendi paym a undan hi
phem yo k! Eer b jz v e a ta la rm z y z y lb o y u n c a
pazar gnleri de h aftan n dier gnlerinde olduu
kadar evkle alm olsaydk bugn ok daha yok
sul, ok daha az uygar olurduk. re tim daha az
cretler daha dk olurdu ve btn dnya iin
ynl ve pam uklu dokum alar, baklar yapan da
bizden baka bir lke o lu rd u .(122)
ALIMA sresinin azalmas Fransa'da 1848 Devrimiyle,
Belika ve Hollanda'da da aa yukar ayn zamanda, A l
manya'da daha sonralan, talya ve Avusturya'da ise daha
da sonra balad. alma sresinin ksaltlmas iin m
cadelenin 1830'dan sonra gitgide canlandm sylemek

94

yanl oimaz. rnein Almanya'da, konusu alma saatleri

olan grevlerin btn dier grevlere nispeti yledir:
1 8 5 0 -1 8 5 7 % 7,6
1 8 5 8 - 1866 % 13
,1867 - 1870 % 17,6
Birleik Devletler'de, makinistler ve demirciler sendikas
1863'de Boston'daki yllk kongresinde, ii hareketinin
konu olarak en bata, alma saatlerinin ksaltlmasn
aldn u szlerle iln ediyordu:
ln ediyoruz ki iiler olarak durum um uzda y a p
lacak ve btn d ierlerini ancak ondan sonra d
ndm z en nem li deiiklik, gnlk alma
saatlerim izi her zaman iin sekiz saate kadar in d ir
m ek o lm aldr...
alm a saatlerinde yaplacak azaltm ann c re tle r
de yaplacak zam la ayn ey olduunu bildiriyoruz.
Szm z balam ak iin de, ign saatlerinde bir
azaltm ann hareketim izin balca hedefi olduunu;
bunu tam bir bilinle ne srdm z; bu szn,
serm ayenin grne aykr bir gr olm adn,
ayn zam anda da davam za byk bir sosyal ye
ahlk reform un saygdeerliini ve gcn v e r
d i in i; bu grn her bakm dan, devrin en ilerici,
en liberal dnrlerinin sem patisine ve yardm na
lyk olduunu; byk alm a reform u sorununun
iindeki bu kesin ve nihai nokta stnde derin ve
sistem atik bir kkrtm aya balama saatinin g el
diini aklyoruz. (123)
Demek ki, alma saatleri sorunu, btn ii hareketinin
kendini olanca arlyla duyuraca sorun olacakt.
Sendikalar, iilerin ektii btn aclan ign saatinde
yaplacak bir ksatmayla yok edebilecekleri dncesin
deydiler. Sekiz saatlik ignyle iilerin hayat seviyelerini
ykseltmenin mmkn olduuna inanyorlard. Ayn za
manda bunun iverenin karlanna aykr olmadna da
inanyorlard. Bu muhakemenin temelinde yatan neydi?

95

S aatlerd e bir in d irim cretlerd e bir a rt tr adndaki

brornde Ira Steward bu konuda yle bir aklama yapyor:(124)
leri en e ziy etli, en uzun olanlar, cretleri en az
o lanlard r. Oysa ho, ta tl bir megalesi olanlarn
aldldar para genellikle daha ok; hi b ir ey yap
m ayan bir oklarnn kazand ise bsbtn oktur.
Bundan, ileri en e ziy e tli, en uzun olanlarn zaten
o kadar eziyetli b ir ite; o kadar uzun b ir zaman
altklar iin ylesine az bir cret ald klar sonu
cu kar.
Bylesine oic alanlar o kadar b itkin d u rum da
d rlar ki beden ih tiyalarn giderm ekten baka hi
bir ey istem ezler. Buna karlk, az alanlarn zevk
lerini gelitirecek zam anlar vardr. O nlarn arzu
lar s rf m add ih tiyalar ok geer.
leri o kadar a r ve uzun olanlar, daha ok cret
istem ek iin diretecek durum da o lam azlar; nk
buna ne gleri, ne zam anlar, ne de arzular kalr.
G nde on d rt saat alan birini dnn: Ne
kitap ne de gazete okum ya, ne banyo yapm aya,
ne m ektup yazm aya, ne iek yeti tirm ey e, ne dost
arlam aya ne de gidip sanat eserleri grm eye za
m an vardr.
Buna karlk, gnde yalnz sekiz saat alan bir
kim senin bo sam anlar oktur.
Benim te o rim u:
1. Daha ok bo zaman, kiiyi daha yksek cret
istemeye sevkedecektir.
2. Hepimiz daha yksek cretler istersek, reddedil
memiz iin hi bir sebep olamaz, nk btn
iverenler aym tarzda isabet alm olurlar.
3. Herkes daha yksek cret isteyecek olursa bu
iddiaya kar klamaz.
4. Buna kar direnmek, iverenler iin yeryznn

96

en nfuzlu gcne kar grev yapmak, yani halk

ynlannn geleneklerine, alkanlklarna ve fikir
lerine kar kmak gibi bir lgnlk olur.
5. Halkn alkanlk ve fikirlerindeki deiiklik o
derecede ilerleyici olacaktr ki, bu deiiklik ticareti
ya da sermayeyi gletiremeyecek veya engelle
meyecektir.
6. cretlerin ykselmesi toplumun zayf taraflar,
en ar sular, alkanlklan, tekelleri yznden
olduu kadar da sermayenin, zenginliklerin retimi
ve dalmndaki daha mer ve erefli karlan iin
yaplm olacaktr.
7. En son olarak da unu belirtmek gerekir: Bir
mahn maliyet fiyat otomatik olarak hemen hemen
sadece, imal edilen mal miktarna bal olduuna
gre, ign sresi ksalnca cretlerde fiili bir yk
selme olmu demektir. Zira iiler, ellerine geen
yeni bo zaman sayesinde, halen yalnz zenginlere
mahsus olan lks maddelerden satn aimak arzulann yerine getirebilecekledir. nk o maddeler
zaten, yalnz zenginler tarafndan satn alnd,
yani az retildii iin daha pahaldr. Oysa ii daha az
alarak karlnda yine aym creti ald zaman
cretinde bir art olmu demek olduuna gre
de satn almak istedii lks mallara talebi artrarak
fiyatlannn ucuzlamasna yol aacaktr.{"[25)
Steward, yukardaki yedinci maddeyle ilgili olarak ayrca,
daha ksa bir ignnn lkenin edebiyatn, politikasn,
gnlk basnn denetim altna alarak kapitalist ahlk
bozuculuu da ortadan kaldracan umuyordu. nk
bo zamanlarn artmasyla, iinin edebiyat rnleri talebi
pek ok aratacak ve yazarlar artk iverenlere baml
olmayacalard. Bu teori 1863'te Birleik Devletler'de
dodu. Tabii teorinin douu,durumu idrakinden sonrayd.
Bu mesafe, fikirlerin ortaya kmas konusunda bazen
pek uzun olabiliyor.
stelik, Sanayi Devrimi srasnda ortaya km olan snf
gibi alma saatlerinde bir indirimin kltrel ve politik
neminin bilincinde. Sanayi Devrimi olur olmaz onu y-

97

leine yararlanarak kullanm olan bir snfta kendi sosyai

rolnn tohumlarmn bulunmas; bu tohumlarn da yeer
meye balam olmas gerekirdi. zellikle de bu snfn
1850'ye kadar, burjuvaziden ve kk burjuvaziden gelen
Radikaller, topistler, her eyden nce de Marx ve Engels
gibi yardmclan olursa..
ok zaman yeryznn drt bir kesinden gelen bu
yzden de birbirleriyle konuma yoluyla anlaamayan
Antikite devrinin klelerini bir yana brakacak olursak
beden iileri her zaman, u ya da bu biimde rgtlenmi
durumdaydlar. Ama her zaman da, toplumun iindeki ve
yerleri, durumlan yznden objektif nedenler dolaysyla
blnmlerdi. Sosyal durumlan ve karlan birbirinin ayn
milyonlarca beden iisinden koca bir ordu meydana getiren
Kapitalizm iin ise durum byle deildir.
Se M o d e rn K ap italizm in Kaynaklar adndaki ki
tabnda u noktalara dikkatimizi ekiyor.
n g iltere 'd e olduu gibi Fransa'da da k ap italist b
yk end rstrin in sonucu, alanlarla altran la r
arasnda ok zam an alam ayan bir uurum y a ra t
m ak olm utur. D em ek ki ii sn f ondan sonra ko
le k tif karlarn n b ilin cin e daha byk b ir ak
lkla varac a k tr. i s n f, ustalarla raklarn aa
yukar ayn h ayat ta rz n yaadklar, eitli sna
sn fla r arasnda kesin b ir a yrlk olm ayan b ir d e v ir
de bunu yapam am t. im di a rtk em ekile r sn f
karlarn savunm ak iin rg tlen eceklerdi. Bu r
g tlen m e de n g iltere 'd e Fransa'dan nce oldu,
nk evrim orada abuk, hzla ve daha youn k it
lelere yn elm iti. Bundan sonra da a rtk sz ko
nusu olan, 1879'daki gibi kyl sorunu deil do
rudan doruya ii s o ru n u d u r.(126)
Tabii ki sendikalarn ve derneklerini ilk kuranlar fabrika
iileri olmamtr. Bu konuda bir fikir edinebilmek iin
Hutt'un ilk ngiliz sendikalan stnde yazdklann okuya
lm:

98

X V III. yzyln sonunda, sendikalar gerekten kk

tu tm a y a balam lard; bu da b irb irleriyle genel
olarak tavernalarda, iin m odern ta ra fn n ar
bast m ahall klplerin karlam alar biim inde
oluyordu. - resm masraflarn en nemli unsuru da al
kold - Bu klpler ounlukla, henz Sanayi D ev
rim inden etkilenm em i olan tip o g ra fla r, f c la r,
m obilya m arangozlar, tersane iileri, k tlar,
v.b. gibi - kalifiye iilerin m eydana g etird i i bir
ii aristokrasisi ta ra fn d a n kurulm utu.
Bu rgtlerin henz sna ii snfnn dernekleriyle ortak
hi bir yan yoktu. Bununla birlikte, Hutt'un yapt tesbitlerin hemen arkasndan u gzlemler geliyor;
Am a 1792'den itibaren sendikalar bu ii klplerinin
en byk rol oynayan Lancashire pam uk ip likileri
derneklerinde yeni fab rika iileri arasnda yayl
m aya., balam t ve Parlam ento ta ra fm d a n nl
1799 ve 1800 ta rih li sendika aleyhtar kanunlarn
karlm as da buna bal olarak, serm aye sahibi
iverenlerin durum larnn teh likeye girebilecei d
ncesinin Fransz h tillin in y n eticiler zerinde
y a ra tt panikle birlem esi sonuda olm utur.(127)
Bu iki rgt tipi arasnda phesiz byk farklar vardr. Her
eyden nce, ilkin 1799'da, ikinci defa da byk tiyatro
yazan Sheridan'n nderliindeki muhalefetin mdahale
siyle biraz yumuatlarak 1800'de kabul edilen sendika
aleyhtan kanunlar, zanaatlara bu arada da evde alan
dokumaclara olduundan ok daha byk bir sertlikle
iilere kar uygulanr. te bunun iindir ki marangoz
ve ipi William Lowett'in, biyografisinde, 1819'da, yani
sendika aleyhtan kanunlar yrrlkte olduu bir srada
Londra'ya geldiinde, bir sendikaya ye olmadan kendi
mesleinde i bulamam olduunu yazmasn normal
karlyoruz. Webb kardeler ise durumu genel olarak
yle gryorlard; Zanaatlarn baskya, rg tl n erek srekli bir biim de kar koym alarna karlk
fab rika sanayiinde kim i zam an m akinalar krm a
krizlerine, karlklara, kim i zaman da tam bir

99

ita a ta ve bo y erle r iin m erham etsizce bir m ca

deleye rasianyordu. Bask kanunlarnn fa b rik a la r
da m evcut Londra zan aatlar nnki gibi rg tlerd e
etkisi, yalnz, bir ka kiinin bu yerlerd e byk bir
g kazanm asndan baka bir ey olm ad. Sosyal
m cadele d evirlerin d e bu efler karlarnda kaytsz
artsz bir ita a t buluyorlard. A m a nlem eleri im
knsz olan b ir biri ard sra gelen baarszlklar
srekli rg tlerin kurulm as iin gerekli gvenin
artm asn n le d i.(128) te Engels de bundan dolay,
belki de biraz ktmser bir tarzda u gzlemi yapyor:
Bu derneklerin ta rih i, zam an zam an baz m n fe rit
za ferle rle kesilen b ir bozgunlar silsilesid ir.(129)
Fabrika emekilerinin rgtlenmesi ok daha gt nk
bu insanlar birbirinden pek deiik tabakalardan geliyor
lard. Balangta ounlukla ancak rasgele bu ii yapan
kimselerdi. Hi deilse onlar bunun byle olduunu d
nyorlard. Aynca, personelin iinde kadnlarla ocuk
lann ok olmas da balangta asl byk ve almaz
glkleri yaratt. Ama rnein New England'taki duruma
baktmz zaman bunun pek de o kadar byk bir glk
yaratm olmadn anlyoruz. Burada da bir zamanlar,
sanayi emekilerinin ounluu kadnlarla ocuklardan
meydana geliyordu. Kadnlar pek ok greve katldlar.
lkin 1824'te Rhode Island'ta Pawtucket'teki greve.
Hatta pek ok grev yalnz kadnlar tarafndan da yapl
yordu. Yalnz kadnlara mahsus ve erkeklerinkinin yerini
tutan sendikalar da vard Fem ale S o ciety o f Lynn and
V ic in ity fo r th e P ro tectio n and P ro m o tion o f
Fem ale Industry, ya da daha sonralar 1845 He 1847 aras
Sarah G. Bagley'in ynetiminde kurulan Low ell Fem ale
Labor R eform A ssociation gibi... 1842 ' de New
Hampshire'de kurulmu Factory G irl gibi zellikle
kadn iilere hitap eden dergiler de vard. Kadnlarn
yan sra ocuklar da yiite grevlere katlyorlard. a
lmasna ocuklar tarafndan engel olunduu iin i
kyeti olan bir grev kincilii vakasnda olduu gibi..
Bir iinin hatralarnda, zellikle kadnlann katld bir
grevle ilgili u satrlan buluyoruz: lkede yaplan ilk

100

grevlerden biri 1836' Low ell grevi oldu. c re t

lerin indirilecei iln edildii zam an haber byk
b ir honutsuzluk y a ra tt. G rev yapm aya ve fabrikay
to p lu ca terk e tm e y e karar v erild i. V e yle yapld.
Fabrikalar kapanm ak zorunda kald. K zlar alay
halinde eitli fab rikalard an Chapel H ill orm anna
g iderek orada alm a artlarn n dzeltilm esi iin
eskiden beri m cadele eden b ir ka kiinin ateli
szlerini dinlediler. Kzlardan biri b ir tu lu m b an n
stne karak baarl b ir sylevle kendisinin ve
arkadalarnn duygularn a n la tt. zellikle c
retlerin indirilm esine kar koym ak iin ne g e re
kiyorsa hepsini denem enin onlarn devi olduunu
bildirdi. Low ell'de ilk olarak b ir kadn halkn nnde
konum a yapyordu. O lay orada bulunanlarn ze
rinde aknlk ve heyecan y a ra tt. G revcilerden b iri,
on b ir yanda b ir kz ocuu, alt salonu te r keden i arkadalarnn banda alayn en nnde
y er a lm t.(130)
BRLEK Devletler'de, ngiltere'deki gibi, sendikalan
yasaklayan bir kanun yoktu. Ama kanunlar ok zaman,
bunlann tesirli olabilmesini yalanc bir grn olarak
kalmaya mahkm ediyordu. Yalnz 1806 ile 1815 arasmda,
Filadelfiya, Newyork, Baltimore ve Pittssburg kundurac
lar tam alt kere D evlete kar a r su ilemekle itham
ve mahkm edildiler. Halk ymlannn basksyla bu
arada da Filadelfiya ve Newyork'ta i bama ilerici yarglar
gelmiti. Kuzeyde ksa bir sre sonra, sendikalar biiminde
rgtlenmek hakk tannd. Yalnz sendikalann nemli
eylem aralanndan olan grev nbetilii, grev ve boykot
gibi haklar mahkemelerin nnde ok zaman, ii hare
ketinin mer haklanndan saylmyordu. 1831'de bile
hl, bir ii yayn yle yaknyordu: Em ekiler daha
ok cret istem ek iin birletikleri zam an kanun
onlar m ahkm ediyor. Am a serm ayedarlarn iiyi
cretinden yoksun brakm ak iin birlem elerini
kanun doru ve vgye deer b u lu yo r.(131)
ocuklar; zellikle de raklar iyerlerinde ksmen, baz
zel kanunlara balydlar. te bundan dolay da 1823'te

tOl

Chemnitz'de bir basma fabrikasmdaki grev srasmda raklarm ivereni durumundaki imaltlar, onlara greve
katimalarmn raklk kontratlarm hkmsz klacam
ihtar etti. Belediye Vleciisi de raklar, almayacak olur
larsa hapse atlacaklann syleyerek tehdit etti. Bunun,
grevin baarszl uramasndaki rol hi de az deildi;
nk raklar, toplam ii sayasnn yzde on beini mey
dana getiriyorlard ve arlklar gerekten nemliydi.(132)
i hareketinin bu balang yllarnda, partilerle endidikalar gibi politik ve ekonomik kurulular birbirinden
ayrt edebilmek zellikle gtr. Sendikalar hi bir zaman
politik bir amatan yoksun deildir; ekonomik program
olmayan parti de dnlemez.
1850'den sonra ise, iilere zg ayr bir politik ideolojisi
olmayan sendikalarla, en bata politik bir ideolojiyle
1850'den sonra ise, iilere zg ayn bir politik idelojisi
olmayan sendikalarla, en bata politik bir idelolojiyle
yaayan siyas partiler olarak ikisi arasndaki fark ok
ak duruma gelmitir. Ama buraya kadar, eitli rgt
tipleri henz tam bir aklkla ortaya kmad. Bunlan
birbirinden ayrt edebilmek g olmaktadr.
Buna bir de, ideolojilerin ok zaman ortak nokta olarak
aralarmda yalnz, hali hazr durumdan nefret ve her birinin
kendi yolundan yeryznde daha iyi bir gelecek yaratmak
tan baka hi bir yan bulunmayan delillerinin ve ikna
yollannn eitliliini eklemek gerekir; Hobsbavvm, e
itli ideolojilerin her birinin deerini tartmay nemsememi
olmakla birlikte yine de durumun gzel bir tasvirini yapyor;
Bu durum da, ii h areketi, kendin! savunm ann,
bir protestonun ve, devrim in aracyd. A m a em eki
s n fla r iin bundan da fazla bir eydi: Bir hayat
ta rz . Liberal b urju valar ona bir ey verm iyo r;
m uhafazakrlar bo yere, yok olm ak zere olan
ve zaten iilerin dm olduklar durum a da a rtk
uygun dm eyen geleneksel kurulularn geri ge
leceini vadediyorlard. te bunun iin de onlar
kendileri ii hareketin in lkc to p lu lu klarn d a.

102

m cadele te m e li stne kurulu, ko lektivist, br

snflardan ayr, h ayatlarna bir gaye ve yn veren
kendi hayat ta rzla rn iliyorlard. Liberallerin m a
sallarna gre sendikalar kabiliyetsiz ve sorum suz
k krtcla r ta ra fn d a n ba kaldrrhaya itilen ii
lerden m eydana geliyordu. Am a g erekte ta m te rs i ne
en zekleri ve en k ab iliyetlilerin in sendikalarm en
ateli savunuculuunu zerine alm asna karlk
asl sendikalarn dnda te k bana kalanlar en kt
iilerdi.
B irer ayr dnya olan bu ii to p lu lu klar gelim e
lerinin en yksek noktasna zan aatln eski evde
alm a dnem inde vardlar. 1831 ve 1834 ayak
lanm alarn yapm olan ezel isyanc Lyon'lu ipek
iler topluluu byleydi. M ic h e le t'y e gre, bu dnya
onlara yetm iyo r, kendilerine darack sokaklarnn
nem li loluu iinde yeni b ir dnya; dlerinden
yaplm b ir cennet yaratyo rla rd . Keten dokuyu
cusu Iskoyallarnki gibi to p lu lu k la r grld. B un
lar, kafalarn Sw ed enborg'un hayallerine takm ,
k itap lklarn n , kendi b ilim ve okum a evrelerinin ,
resim to p lu lu klarn n m u h itin d e bir araya gelen
cu m h u riyetiler, Jakoben p riten lerd i. Byk b ir
evk ve sebatla, din m isyonlarnn alm alarn,
an tialko lizm i ve ocuk bahelerini savunuyorlard.
Bahelerinde en deiik ieklerin yetitirilm es in d e
aralarnda yaryor, kendi ebed derg ilerin i Dun
fermline Gasometer okuyorlard ve ta b ii hepsi de
a rtis t'ti. S n f uuru, dokenlik, zorbalardan
n e fre t ve onlar aalam a, tp k stnde altklar
dokum a tezg h lar gibi kendi dnyalarnn m alyd.
Zenginlerden aldklar yalnz cretleriyd i. H a y a tta
neyi ta s a rru f ediyorlarsa hepsini to p lu lu k halindeki
alm alarna borluydular.
Am a bu kendiliinden olan kendi kendini rg t
lendirm e alm as, eski tip em ekilerde snrl
kalm yordu. Ayn durum u, ok zam an ilk M e to d is tlerin m ahall to p lu lu klarn a dayanarak N o rth u m
berland ve D urham ' maden iletm eleri ile iilerin

103

zellikle Lancashire'n kk ehirlerinde gelien

pek ok sayda dostluk ve yardm lam a d ern eklerin
de Mutual and Friendly Societies bu sendikalar g r
mek m m kndr. i hareketinin en ileri olduu
lke ta b ii In g iltere'yd i. a rtis t haraketi gibi, uzun
sreli, iinde d evrim cile r ve slahatlar bulunan,
oy hakk konusunda re fo rm yaplm as iin P arl
m entoya binlerce im zal dilekeler gnderen, te
yandan da 5 Austos 1839 gnndeki genel ku ru lu n
da u genel grev kararn alabilen kurululara In
g iltere'd e raslanyordu:
Bununla b irlik te , ayn raporlar bizi em eki snfn
sanayi dallarna a it en byk ksm nn bu ayn 12'sine
doru ii bir, iki ya da gn iin brakm aya istekli
olabileceine in an d rm aktad r. O zam an eldeki
btn zam an, ko rtejlerin geilerine ve byk to p
lan tlara ayrlm olacaktr. lkenin korkun d u ru
muyla ilg ili o larak ite o zam an to p la n tla r ve gr
m eler yaplabileceini, bakalarnn em eiyle ya
lanarak iileri te h d it a ltn d a tu ta n aristokrasi ile
o rta sn fn kan dkc ounluunun utan verici
despotizm ini nlem ek iin en iyi yolun ne olacan
bulm ak zere kararlara varlabileceini dnyoruz
(134)
Baka lkelerde o zamanlar buna benzer hi bir hareket
yoktu.
te yandan, daha 1830'da nemli bir rol oynam olan
ardmdan da 1848 htilline ihtillin kendi z karakterini
salayan patlayc gc vermi olan ii hareketi gibi bir
hareket ise yalnz Fransa'da bulunabilirdi.
Almanya'daki ii hareketinin Fransa ile Ingiltere'ye oran
la gerilii pek byktr. Engels, K o m n istler Ligi adl
incelemesinde u gzlemi yapyor: O devirde, d u ru m la
rnn ii durum u olduunu ve serm ayeye kar
ta rih i-e k o n o m ik m u h a le fe tle rin i anlayan iileri
ancak te k e r te k e r arayarak bulm ak m m knd;
nk bu m u h a le fe t bile henz oluum halindeydi.
(135)

104

BRLEK Devlet'lerde ise politik ii hareketi son derece

zayft. nk snflar arasndaki engelleri amak ok daha
kolay; bu lkedeki demokrasi de Avrupa'dakinden daha
gelimiti, ysa mahall yada profesyonel-ulusal, hatta
dorudan doruya ulusal plnda sendika kurulular
lkede daha 1830 yllarndan beri hi de azmsanamayacak
bir rol oynamaya balam bulunuyordu.
Btn bu kurulular uzun zaman yaayacak kadar paras
olmayan, ilerinde ancak pek aznn kendi ihtiyalarn kar
layacak l<adar kazanc bulunan insanlar tarafndan iler
duruma getirilmiti. Btn gn boyunca, gnein dou
undan batna kadar, hatta kn daha da uzun zaman a
lyorlard. evresini uyarmak iin verecei her saat zaten
yetersiz uyku saatlerinden eksilmeye yolaacakt. stelik
kamu grevlileri, mahall ya da yetkililer ya da kendi iibas tarafndan da durmakszn hapis ve mecbur alma
mahkmiyeti, isizlik ya da iten karldktan sonra baka
iverenler tarafndan ie alnmamak, kolonilere gnderile
rek slah cezas ekmek tehditleriyle boulan insanlard.
i hareketinin adsz kahramanlannn ve kurbanlannn
bir ou okuma yazma bilmiyordu. Yalnz dikkate deer bir
politik grleri ve felsef bilgileri vard. Dierleri ise kendi
kendilerini yetitirmi, geni kltr sahibi kimselerdi.
Baka sosyai snflann, sosyal tabakalarn temsilcileri de
onlara katlyordu: Balangta devrinin en becerikli
ve en uyank kr dkn olan Robert Owen, tccar bir
ailenin zengin mirass Charles Fourier, hali vakti yerinde
olduu kadar dindar bir imalt ailesinden gelen Friedrich
Engels, ya da iyi durumdaki terzi kalfas Francis Place,
baarl editr Horace Greely, eski eitmen Aguste
Blanqui ve yurtsever bir PrusyalI avukatn olu Kari Marx
gibi..

SINIFININ ETM.
KAPTALZM devrinde, kendini yetitirmek isteyen bir
snfn, rnein Feodalite devrinde gerekli olandan, aynlan,
temelden farkl bir kltre ihtiyac vard. O devirde sosyal

105

hayatn en nemli sorunlar din biimler alyordu. nsann

aadan yukan doru ykselmesi din delillerden ba
kasyla tasarlamann imkn yoktu. Buna karlk, bir ok
eyin stndeki rty aan Kapitalizm saf bilgiye daha
o zaman, hemen hemen mistik bir deer verdi. Bilm ek
yap ab ilm e k tir: Bulularn mantik bilimini kurmak isteyen
byk Bacon'un bu sz ii snfnn slogan oldu. Byk
Alman editr Joseph Meyer de 1848'de ucuz Alman
klsikleri koleksiyonunu kurduu zaman bu yayn, kendi
deyimiyle halk kitlesinin zgrlne kavumasnm
arac saymt.
Bu nokta zerinde iilerin kendileri gibi btn ii dostlan'da, yani iileri kendine ekmek isteyenler gibi ii
snfnn zgrlne kavumasnn bu snfn kendi eseri
olmasn byk bir titizlikle stne titreyerek gzetenler de
mutabkt.
Bunun btn nsanlk tarihinin iinde ne demek olduunu
tam olarak lmek gtr. Unutmamal ki. Kapitalizmden
nce, okuma yazmay kendisi iin kanlmaz bir zorunlu
luk sayan bir tek snf olmamt. Okuma yazma bilenler
yalnz kle sahipleri ve Feodal senyrler oldu. Bunlann
hizmetinde bulunan okur yazar kimseler de olabiliyordu;
ama bunlar tarih rollerini okuma yazmalar olmadan da
oynayabilecek durumdaydlar. Burjuvazi iin, yani ser
maye iin durum byle deildir.
TE imdi de ezilen bir snf okur yazar olmak iin hak
ddiasnda bulunuyordu. I Tabii buna hemen kar klarak,
ngiltere'deki Radikal burjuvalann deyimiyle taxes on
knowledge, yani bilgi vergisi kondu. Burjuvazi Bacon'u
hakl olarak ciddiye alyordu: Bilmek yabapilmek'ti. Ya
da burjuvazinin ayn terimi tersine evirerek ayn derecede
doru olarak syledii gibi, bilgi olmadan iktidar da olmazd.
Bu verginin etkisinden yalnz bir tek rnek vermekle ye
tiniyoruz. ngiltere'nin en byk politik kkrtcsVVilliam
Corbett yzyln ilk otuz yl srasnda, ideolojisi emeki
snflara hitap eden, ama emeki snfn az satn ald,
nk btn vergi ve harlar dahil, says 1 iling yanm

106

Peni'ye satlan Political R egister adnda bir eit gazete

kanyordu. Ama 1816'da, iinde haber olmayan, dolay
syla da vergiden muaf bir zel sayy 2 Pence'e sata
kannca, gazetesi 260.000'den fazla satld.
Sz hrriyetinden, bask cretinin ucuzluundan, bilginin
yaylmasndan yana insanlar btn lkelerde vard. Bu
savan byk adamlanndan biri Richar Carlile olmutur.
Carlile bir kitabevi sahibiydi, savanda zafer kazanmadan
nce, dokuz buuk yl hapiste yatmak zorunda kald. Bu
savaa, gebe olduu halde hepse atlan kans, onun yerini
alan kzkardei ve ayrca btn bir gnll yardmc sat
clar ordusu da katlmt. Bunlardan 150 kadar, d evleti
ta h k ir edici ve devlet iin teh likeli yaynlan yasaklayan
1817 tarihli kununun yrrlkten kaldrlmasna kadar,
toplam olarak 200 yl hapse mahkm oldular.
Carlile'n gnll yardmc satclarndan biri anlarm
yazmtr. Onlan mahkm ettiren devleti ta h k ir edici ve
devlet iin te h lik e li yazlann mahiyetinin ne olduunu
anlamaktan baka hi bir gerei olmasa bile bu anlardan
bir parasn buraya almaya deer bulduk;
1818 gznde politika ve teo lo jiyle ilk olarak t a
ntm . B rig g ate'te yrdm bir akam .... re fo rm at rlerin to p la n tla rn binann bir salonunda yap
tk la rn bildiren b ir afi grdm . M e ra k beni gidip
orada ne olup b itti in i grm eye itti. B aktm , W o o lers'in Black Dvvarf'n, C arlile'n R epublicann
ve C o rb etti'in R egisterini okuyorlar. A nnem in
R egisteri baya bir ey sayd ve herkesin ona
o kadar kar olm asna atm ; kendisinin ise
iinde kt bir ey bulm adn sylediini h a trla
dm . Toplant salonunda gazeteden okunan p ar
alar dinledikten sonra annem in dncesine ben
de katldm .
. . . te o zam andan beri 1822'ye kadar.... Bay C ar
lile iin yardm lar to p lam akla, liberal ve din ko n u
sunda zgr dnceden yana yazlar yaym akla

107

ve gerek toplantlarda gerekse tartm alarda sz

hrriyetini savunmakla uratm.
1821'de hkm et h akarete, kar kouturm alarna
yeniden balad ve o zaman Dorchester'de hapiste olan
Bay C arlile da lkedeki btn dostlarn m aazazasnda alm aya ard ... 18 Eyll gn Londra'ya
vardm ... Fleet S tre e t 5 num arada W a te r Lane'in
maazasnda alyordum .... O devirde k itap lar
m teriye yle bir usulle teslim ediliyordu ki m
te ri satcy g rm yo rd u .... ubat sonuna doru
Palm er'in P rinciples o f N atu re adndaki k ita b n
dan b ir nsha s a tt m iin tu tu k la n d m .... a rd n
dan da C lerken w ell hapishanesine gnderilerek
orada alt h afta kald m .... Davam a 23 nisan gn
bakld.... Sulu grldm , on iki ay hapisle iyi
davranm am iin de iki yl sreli bir te m in a t akesi
yatrm aya m ahkm edilerek cezam C o ld b ath - Fields
hapishanesinde ektim . Bu frs a tta n elim den g e l
dii kadar, incelem e ve aratrm a yapm ak iin y a ra r
lanm aya altm . 24 nisan 1824 gn serbest b rakld m .(136)
snfmn bu yiit yol arkadalarmm yan sra, burjuva
zinin iinde, objektif olara kendi z karyla harekete
geen, sbjektif olarak da iilerden beer duygularla
itilen
olduka
geni
bir
evre
de
vard.
Bu
evre, iileri toplumun iinde yerli yerinde insanlar, ya
da politil<a terimleriyle sylemek gerekirse, onlar liberal
lerin veya muhafazakrlarn semeni durumuna getirecek
olan bir kk burjuvazi yapmak istiyordu. Bu teebbs
XIX. yzyln ikinci yarsnda artc bir baar kazanmtr.
Almanya'da da bu eit denemeler olmutu. te yapl
mak istenen, rnein Almanya'da ve Fransa'daki durumun
tersine byle bir tutum izlemekti. Bu, ii snfna mfik
babalar aramayan ve ii snfnn bamsz olmasn isteyen
tutuma kesinlikle aykn paternalist bir davrant. Bu iki
eilimin ayn kuruluun iinde birbirleriyle atmas da
az raslanan bir olay deildi. Byle bir karrlamanm en
nl rnei, Ingiltere'de M echanic's ya da W o rkin g m an
Institutes'n ynelimi iin yaplan mcadele dolaysyla

108

verildi. 1850'ye doru saylan 700' bulan bu kurululanri

o zaman 100.000 yesi ve ktphanelerinde de 700.000
ciltten fazla kitab vard. Bununla birlikte, bu kurululann
iki ana hedefinin arasnda sosyololik bakmdan ok
enteresan bir ncs nemini balangta duyurdu:
Kalifiye iilerin arasndan, tpk Sanayi devrimi srasnda,
byk babalarnn zamannda olduu gibi teknik gelimeyi
tahrik edecek, sanki snflar hi bir zaman var olmam gibi
retici glerin ilerlemesine yardmc olabilecek mucitler
ve bilginler kartmak isteniyordu. Burjuvaziyi bu kurulular
meydana getirmeye iten snflar aras parmaklklann varl
unutularak retici gderin en kazanl biimde gelimesi
iin bir aratrma yandr. balad. lk olarak 1823'te
Londra'da bir M echanic's In s titu te kuruldu. 1825'te
ise Bradfort, Keighley, Wakefield, Dewsbury, Huddersfield,
Skipton ve Richmond'da da bu Institu tes lerden kurul
mutu.(137) retim, zellikle bilimseldi: Kimya, fizik,
matematik, mekanik, v.b. gibi. Bu kurululann amac yle
anlatlmt: Yeni bir ii neslinin yzlerce, h a tta b in
lerce yesini yeni yollar izlem ek yeni zenginlikler
kefetm ek ve eldeki b ilgilere yen ilerini katm ak
zere bilim in usuz bucaksz ve henz yar yarya
yararlanlan alanlarna sevketm ek(138) Sylevi veren
kimseye gre, bundan yeni bir dnrler kua
kacakt.
TIPKI Marx'm Ricardo'da, retici gleri gelitirmek yo
lunda ve kesinlikle drst gayretlerinde ii kendi snf
asn terketmeye kadar ileri gtrdn grm olmas
gibi, burada da btn bir hareketin, 1832'de emekle ser
maye arasndaki temel ayknln bir patlamayla aka
ortaya kmasndan nce ksa bir an iin, teorik olarak
tasarlarnda pratik olarak da retiminde snflar aras
engelleri amak abas gsterdiini gryoruz. Bu garip,
garip oluu yznden de yeteriyle incelenmemi bir olay
dr. Bu arada M echanic's Institutes'lerin balangcndaki u durumu da unutmamak gerekir: Londra'da bu
kurulularn kurucular Hodgskin, Gast v.b. gibi an
solculard; ama ksa bir sre sonra buruya tilitarizm
- karclk taraftarlan szdlar. Bu mcadelenin iinde
retim programlan kesin bir rol oynamaktayd. iler

109

kendi iktisat anlaylar Hodgskn, Owen zerinde srar

ediyorlard; tilitariyen'ler de kendilerinin, yani burjuvazininki zerinde... Sonunda uzlald. Bu uzlamann
sonucu olarak da hi ekonomi okutulmad.
1849'da bu kurulular genellikle burjuvazinin elindeydi;
Ama yine enikonu mcadeleler vard ve iiler bazan,
tpk 1849'da Nottingham'da kendi ii kitaplklann kur
mak iin yaptklan gibi, kuruluu ksmen terkederek bur
juvazinin vesayetinden kamaya alyorlard.
Yalnz, bu kurululann ynetimi nasl olmu olursa olsun
unutulmamas gereken bir nokta vardr. ilerin eitiltnesi konusunda toplumun byk ounluunun tutumu,
ilerici protestan rahibi Robertson'un kk Winschester
kasabas konusundaki u szlerinde aka grlyor:
N fusu ya da d rt bin kii kadar olan bu to pluluu
hl, uzun bir ihmalin sonucu olarak din duygularnda
ve ahlknda byk bir za y flk vard. Bir kilise y a p l
masna kar sert bir m u h a le fe t koptu. Ky okullar
yapm na m u h ale fe t ondan da daha se rtti. stelik
bu m u h ale fe t yalnz pein hkm lerle dolu ve cahil
kk dkknclardan deil, okullar bir ta km te h
likeli icatlar sayan eski Anglikan to p ra k asilzadele
rinden de g e liy o rd u .(140)
K om nist M an ife s to su dnemin sonunda, 1848 u
batnda kt. O devirde bu, Almanlar, Franszlan, Ingilizleri,
isvelileri, Belikallar, skandinavyalIlar, Hollandallan,
Macaran, ekleri, Ruslar, Gney Slavlann ve daha bir
oklann bir araya getiren yzlerce ii rgtnn arasnda
bunlann uluslararas karakter tayanlanndan biri olan
K om nistler Ligi'nin bir yaynndan baka bir ey deildi.
Btn bu birlikler de o zamanki nemli hareketlerin ol
gunluunun deil, ii hareketinin byk gecikmiliinin
belirtisidir. nk bunlann balca dayanaklan sanayi pro
letaryas deil, yersiz yurtsuz lonca yeleri, zellikle terziler,
sonra kunduraclar, saatiler, dlgerler, marangozlar ayn
zamanda da Marx ve Engels gibi entellekteller olmutur.
Buna karlk. K om nist M anifestosu'nun sz ii

110

snfnayd. Daha dorusu, sanayi proletaryasna.. Ve

Birlik'in K om nistler Ligi'nin yelerinin iverenlerinden
yneteci snfn esasna, sermayeye sava iln ediyordu.
Btn iileri, btn ezilmileri, ama zellikle de sanayi
proletaryasn savaa aryordu.
Bu kitab daha o zaman dnyann en nemli belgelerinden
biri durumuna getiren de, nsanln byk tarihi hareketini
gelimenin, ilerlemenin nereden geldiinin hi nemi yok
tur; hangi taraftan gelmise tarihin selm o tarafadr
o zaman yrrlkte olan sistemi devirmek amacyla yaplan
ateli bir aryla ittifak ettirmesidir.
G elim enin, ilerlem enin nereden geldiinin hi ne
mi y o k tu r. Evet, Engels de ite bunun iin. M anifesto'nun
1893'teki talyanca basmnn nsznde hakl olarak yle
diyordu; Bu bild iri. K apitalizm in gem ite oynad
devrim ci role t m hakkn teslim eder. Ve bugn
Ble'de yaayan, pek muhafazakr Ekonomi uzman Edgar
alin de daha krk yl nce K om nist M anifestosu'nun
burjuvaziye vg kasidesi oluundan sz ediyordu.
Gerekten, burjuvazinin gerekletirdii eylerin o kadar
muhteem bir tablosunu baka kim izebilmi, nsanla
getirdiini ylesine bir derinlikle kim kavrayabilmi, ve
bunu da o derece ekici bir biimde, o kadar sarih bir dille
kim syleyebilmitir ki?... rnein, ite dinleyelim: re tim
aralarnn hepsini m ucizev bir tarzd a m kem m el
letirerek, ulatrm ay esiz bir biim de kolayla
tra ra k burjuvazi uygarla, en barbarcasna v a
rncaya kadar btn davranlar g e tirir. M a m u lle
rinin ucuzluu o sayede btn in setlerini darmadan
ettii ve yabanc dmanlnda en srarl barbarlan teslim
olmak zorunda brakan ar topusudur. Yeryznn
btn uluslarn, yok olm ak teh d id i altn d a, kendi
re tim ta rzn benim sem eye zo rla r; onlar, uygarlk
denilen eyi kabule, onlar da burjuva olm aya zorlar.
Tek kelim eyle, onlar kendi rnei zerine b i im
lendirir.
B urjuvazi, ehiri kyn egem en efendisi yap m tr.
Byk ehirler y a ra tt, ehirlerin halkn kylerin

111

halkyla llem eyecek kadar a rttrd , bylece de

halkn nem li b ir blm n kr hayatnn bnl
nden kopard. Tpk kr ehire boyun edirm i
olduu gibi barbar ya da yar barbar lkeleri de
uygar lkelerin ba m ll altn a. Douyu B atnn
boyundurduu a ltn a ald. Burjuvazi re tim ara
larnn, m lkiyetin , halkn u falan arak kk kk
paralara ayrlm asna g itg id e daha ok son v erm ek
te d ir. Halk iskn m erkezlerine to p la d ; retim
aralarn m erkezile tird i; m lkiyeti aznln elinde
to p lad . M u kad d er sonu da p o litik m erkezilem e
oldu. Kendi aralarnda ancak fed era balar olan,
her biri kendi karlarna, m evzuatna, h km etine,
g m r klerin e sahip bam sz tara illeri b ir te k h
k m eti, bir te k m evzuat, o rtak b ir te k gm rk
snr olan te k bir ulus haline gelm ek zere
sktrlp youruldular. A ncak yz yl kadar o lu
yo r ki burjuvazi egem en s n ftr. V e daha im diden,
says alacak kadar yksek dev gc btn ge
mi nesillerin yap ab ild iklerin in hepsinin to p lam n
aan retici gler y a ra tt. Boyunduruk a ltn a aln
m ta b ia t k u w e tle r i, m akinalar, sanayiye ve y e ti
tiric ili e uygulanm kim ya, buharl g em icilik, de
m iryo lla r, e le ktrik li te lg ra fla r, batan baa ak
t m k ta lar, gem ilerin ilem esine elverili durum a
g e tirilm i rm aklar, to p rak ta n fkrverm i t m
halklar; sosyal em ein barnda bylesine sonsuz
ve snrsz retici glerin uyum akta olduunu bun
dan nceki d evirlerd e tasarlam aya kim cesaret
edebilirdi?

te burada, bu eserde, ii snf en yksek ideolojik ol

gunlua varmtr. Kendi evriminin bir eit nne geti.
1847 ylmda K om nistler Ligi Marx ile Engels'i teorik
ve pratik ayrntl bir parti program hazrlamakla grev
lendirdii ve 1848'de de hazrlanan K om nist M a n ife s tosu'nu kabul ettii zaman hi kimse, aradan yz yl ge
tikten sonra, yani 1948'de, tirajnn - aralarnda, hemen
hemen Avrupa'da matbaann balangcndan beri yzyllar boyunca tiraj btn yaynlarn banda gelen Kutsal
Kitap da dahil olmak zere - o yl baslm olan kitaplarn
her birinin saysn geeceini hi kimse aklna getirmi
yordu.
O halde, demek ki geen yzyl ilk yarsna vard zaman
nsanlk, tarihinin yeni bir blmne balyordu: Yeni bir
snf meydana gelmi ve kendi kendinin bilincine varmt.

Ve btn bunlar da, son blm btn dnyada nl u

szlerle biten bir bildiride sylenmiti: K om nistler,
dncelerini ve tasarlarn gizlem eyi erefsizlik
sayarlar. Tasarlarnn ancak btn geleneksel sos
yal dzenin devrilm esiyle gerekleebileceini aka b ild irirle r. Bir kom nist d evrim i ihtinrvali
karsnda titre m e k y n etici s n flara der. Pro
leterle rin zin cirlerin d en baka kaybedecek bireyleri
yo ktu r. Buna karlk, da btn bir dnya kazana
caklardr. Btn lkelerin p ro leterle ri, birlein!

112

113

U L U S L A R IN T A R H L E R N D E
S I N I F I N I N D O U U

uluslararas politika ve sandika birliklerinin btn nemin

kavrayabilmek baka trl mmkn olmaz.
eitli lkeleri hangi sra ve dzenle incelememiz gerekir;
neden Almanya, Ingiltere, Fransa ile Birleik Devletleri
seiyoruz?

BURAYA kadar, yeri geldike, ... ve daha baka yerlerde,

Ingiltere'de ve Fransa'da, Amerika Birleik Devletleri'nde
ve Almanya'da, Belika'da ve talya'da da durum baka,
trl deildi dedik. Yani her eyden nce, evrimdeki ortak
yanlar bulup karmaya gayret ettik. Bununla birlikte
kaba izgileriyle verdiimiz tabloyu teferruatla doldurmamak
amacyla, zlerek ilimediimiz baz zel durumlar gs
termek de kanlmas g bir durumdur.
Bu blmde amacmz bakadr. Sna gelimenin, bu
gelimeyi gerekletirmi olan balca drt lkedeki zel
durumlann ortaya karmaya alacaz. zel durumlan
incelerken de zaman zaman ortak durumlan belirtmek ka
nlmaz olmaktadr. Bunlan belirtmek gerek yazar, ge
rekse okuru ilgilendiren pedagojik bir nedenle kanl
maz olmaktadr; zel olann incelenmesinde, btnle ortak
olan asla unutmamak gerekir.
Bu da, ii snfnn
douu iin btnn temel nitelikte olmas dolaysyla
deil, bizi ilgilendiren dnemden sonrasnn anlalmas
iin btnn kanlmaz olmas sebebiyledir. Dnya pro
letaryas dediimiz eyi gz nne getirebilmek iin de

114

snfnn Ingiltere'de nasl meydana gelmi olduunu

aratrm olmamz balang olarak neden Ingiltere'yi al
dmz herkese anlalabilir. Ingiltere'ye hakl olarak bir
klsik rnek gzyle baklmaktadr. Engelsdengilterede
Emeki S m fn D urum u adndaki kitabnn nsznde
A m a proletaryanm durum u, klsik biim inde, t a
m am en m eydana gelm i olarak yalnz B ritanya
m paratorluunda, daha dorusu n giltere'de m ev
c u t deil m id ir demiyor muydu Bu kitabnn hl
yan-feodal kalm eletiricisi de Prusya hkmetinin bundan
nce szn etmi olduumuz organnda yle yazmyormuydu: n g iltere, phesiz, proletaryann d urum u
nun en ileri gelim e seviyesine varm olduu l
kedir. O halde, bir ulusun, ngiltere'nin karlat
kt durum larla ve te h lik e le rle karlamadan g
ve prestij kazanmas iin ne gibi tehlikelerden ka
nm as g erekti ini n g iltere'ye bakarak bulabiliriz
d em ektir. n g iliz proletaryasnn ta rih i, bizim iin,
yoksul halkn derindeki nedenleri Alm anya'da filiz
halinde m evcut bulunan se fa le t ve dknlnn
nasl a rtt n gsterip, reten bir klavuz k ita p tr.
Biz ngiltere'yi, dorudan doruya Birleik Devletler'le
karlatracaz. Orada artlar o kadar farklyd ki, 1850'ye
doru endstrinin byk gelimesine ramen tpk Avusturalya. Yeni Zelanda ve 1875'e kadar da Kanada iin
olduu gibi burada da, bir ii snfndan sz etmekte ku
kuya dlebilirdi.
Daha sonra da, ekonomik gelimesinin nisb zayfl ile
politik gelimesinin nisb gc arasnda byk bir zddiyet
ortaya koyan Fransa'ya doru dneceiz.
En son olarak da, Almanya'ya zg durumun bu lkeyi

115

1850ye kadar yan-feodal saylabilecek bir lke yapan

politik ve ekonomik gecikmenin kaynan aratrmamz
gerekiyor. Bu arada, Almanya'daki gelimenin bir ok
bakmlardan, Avusturya ve merkez Avrupa'nn dier baz
blgeleri konusunda da tipik bir nek olduunu unutmamak
gerekir.
BU lkeleri gzden geirirken, 1760'la 1850 arasnda
meydana gelmi olan ii snfnn byk ouRuunu
yalnz miktar bakmndan ele almakla kalmayarak ayn
zamanda balca gelime biimlerini de incelemi olacaz.
unu gzden uzak tutmamak gerekir zaten bu incelememi
zin sonunda oraya dneceiz, daha sonralar, tpk Hin
distan'da oluduu gibi, bir lkede o lke koloni artlan
altndayken bir ii snf ortaya karsa snfn meydana
geliinin daha nce grdklerimizden baka zelliklerinin
bulunmas tabidir.
A. NGLTERE, KLSK RNEK
NGLTERE, iinde bir ii snf gelien ilk lkedir, nk
retimde makina ilk olarak ngiltere'de kullanld. halde,
demek oluyor ki ii smfmm douu iin bu kitapta neden
1760 tarihini vermi olduumuzu da dikkate almamz gere
kir.
Bu tarih seme iinde, daima biraz keyf bir etki olduu
muhakkaktr. Ama, yz yl akn bir sreden beri birbirinden
en deiik aratrmaclarn bu tarih stnde birlemi ol
malan da dikkate deer. Engels(141) gibi T o ynbee,(142)
M a n to u x (143) H am m o n d 'lar,(144) Fay(145) ve B
yk Sovyet Ansiklopedisi de Ingiltere Tarihi blmnde
hep bu tarihi vermektedirler. Ama hibiri, bu tarihi semi
olmasnn kesin sebeplerini aklamyor. Bu seme ii iin
keyf szn u anlamda kullanyoruz; 1760'taki durum
1759 ya da 1761 'in durumundan ancak pek kk farklarla
aynlabilir. Ama T760 ylnda, ilk on yllk devresi iinde kesin
sonucunu vermi olan bir sanayi devrimi olmutur. 1760'ta,
Hargreaves, Jenny adyla anlacak olan iplik makinasm
bulmasyla sonulanacak olan almalannr srdryordu.

f makinann yaplmas 1764'te tamamlanmtr. Ayn ylda

Watt da yine 1764 "te famam/anan buhar makinasnn ze
rinde alyordu Worsiey ile Manchester arasndaki
Brindley kanal Birmingham'da ve Soho'daki byk M at
thew Boulton fabrikas ina halindeydi. stelik, 1760 yl,
yapmevleri devrinin en byk ngiliz babakan Chatham
hkmetinin ykseline ve dn gren yl olduuna
gre; Sanayi devrimini 1760'tan itibaren balatmann
doru olduu anlalmaktadr.(146) Modern bir ii sn
fnn ilk olarak ngiltere'de grlmesi, ardndan da buna
dnya lsnde raslanmaya balamas XVIII. yzyln
ikinci yansnn ikinci on ylnn balangcnda olmutur
dolaysyla da ii snf bundan aa yukan iki yz yl
kadar nce domutur - denebilir.
Makina, yani ii snfnn dnyaya gelmesini salayan bu
lvta da ilk nce ngiliz pamuk endstrisine girmi ol
duuna gre dnyann ilk modern proletaryas da bir
pamuk sanayii proletaryasyd demektir. Bu durumda da
David Landes'In, Cambridge'in Ekonomik TarJhf(147)
adndaki kitabnn Avrupa'nn 1750'den 1914'e kadar
teknik ve sna gelimesi baln tayan blmn u
iki rakamla balatmasn pek tabii buluyoruz: 1760 yl,
ve ngiltere'ye o yl yaplan ham pamuk ithalinin tutan olan
iki buuk milyon libre. Landes, 1760 yl pamuk endstrisi
konusunda da bu endstrinin zellikle, Lancashire'da
krda yerlemi olduunu ancak keten endstrisiyle sk
bir balant halinde yaayabildiini, nk dokumann
tutmasn salayan zg ipliklerinin en iyi ekilde ancak
ketenle yapldn da belirtiyor. Tpk ait olduu endstri
gibi, bu ilk ngiliz ii snf da bamsz deildi.
Ama o da tpk sanayi gibi alacak kadar abuk byd.
1787'de, yani bir nesil sonra, ilk iilerin ilk ocuklar,
Landes'n da belirttii gibi 22 milyon libre, babalarndan
sekiz kere daha ok iplik kullanyorlard. Yalnz, bundan
ii snfnn da ayn lde artm olduu sonucunu kar
mamak gerekir. nk aradan geen sre boyunca iin
randman artmt. Bir ii eskinden daha ok pamuk
ileyebiliyordu.

116
117

Bu arada dikkati eken bir noktay da belirtmemiz gere

kiyor. 1760'a doru ngiliz pamuk endstrisi henz kk
ve nemsiz idi. Ama, keten endstrisinin arkasnda uzun
bir gemi vard. Yzyllardan beri ngiltere'nin nemli
sanayii olmutu. te bunun iin de makina alanndaki ilk
bulular pek ta b ii olarak keten iin yaplmt. Gerek
Kay'in hzl mekik sistemi, gerekse Hargreaves'in makinas
Jenny, keten endstrisinde ok kullanld.(148) Oysa
bu endstrinin gelimesi ondan sonra pek az oldu. O
kadar az oldu ki evde alma dediimiz el ii de yaamaya
devam etti. Bunun iin biz yine kendimizi, pamuk endst
risini ilk fabrika endstrisi olarak grmek ve pamuk sanayii
proletaryasn da ilk proletarya saymak zorunda buluyoruz.
Bu ngiliz proletaryas, uzun zamandan beri kapitalist bir
karakteri olan bir sosyal manzara iinde domutur - ki
bu da Kta Avrupasna bakarak ngiltere'nin kendine zg
durumudur.
Burada, genel anlamda basit kapitalizmin artlar ile zellik
le sna kapitalist artlar birbirinden ayrt edilebilir. Endstri
kapitalizmi ncesi, 1760 ncesi ngeltere'de kazanlarn
rnein Fransa'nn feodal ynetici snflan gibi lgrica
bir lksn iinde kaybetmeksizin sermaye biriktirmeyi dev
sayan kapitalistlere benzer ok sayda hr cretli vard.
Ingiltere'nin hr cretlileri makina iinin ritmine deilse
bile almann hareketlilii ve ekonomik zorunluluu ile
ahs zgrln bir arada yrtlmesine alm kimseler
di. Bu alkanlk XVI. ve XVII. yzyllarda edinilmiti.
Bundan dolay da ynetici snf, 1760'a doru, hr emeki
lerin ie alnmas ve disiplininin dzenlenmesi konusunda
byk bir tecrbeye sahip bulunuyordu. Onlara adapte
edilmi btn bir sistem, kocaman bir i mevzuat gelitir
miti.
Bu da, makinalam yeni endstri burjuvazisi iin, daha
nceden basit kapitalizm sistemi iinde alma disiplinine
alm olan bu iileri fabrika disipliniyle makina alma
sna yatkn duruma getirmek sz konusu oduu zaman ya
rarl bir temel oldu.

118

Tabii ki, su enerjisi yerine buhardan alnan termik ener

jinin kullanlmaya balamas sonucunda sna retimin
merkezi ehirlere geince deiiklik iilere de yeni bir
hayat tarz getirdi. ilerin hayatlanndaki ikinci bir deiik
lik de ehirlerin gelimesi zerine ounun 1810 ve 1820'ye
kadar ehirlerde bile sahip olduklar sebze bahelerini
terketmek zorunda kalmalanyd.
ie yaayan bylesine mutsuz ve bedbaht insanlar top
luluunun denetimi de ynetici snflar iin gt. Onlan
her zaman yeni sorunlarla kar karya brakyordu. Ama
hi olmazsa ngiltere'de, makina kullanlmaya baland
zaman bal almadan hr kapitalist almaya; yani
ounlukla, yaplan ie gre llen almadan zaman
birimi lsne gre almaya; insann mahallen bal
olduu ve beceriklilik, ustalk derecesine gre llen
almadan, isiz yaayamayaca iin onu en bata eko
nomik zorunluluun ittii almaya gei gereklemi
bulunuyordu.
1760'IN ngiliz ii snf, babalarnn neslinin denemesiyle,
kapitaliste boyun edirme ve alma disiplinine sokma
dneminden gemi bir snft. O devrin ngiliz iileri,
tpk ngiliz kapitalistlerinin de makina a ncesi kapita
lizminden alm olduklar dersle kendilerini dier lkelerin
kapitalistlerinden ayrt ettirmeleri gibi bu yanlanyla, dier
lkelerden ayrlyorlard.
Ingiliz iileri ve sermayedariar makina ana dier l
kelerden ok daha olgun girmitir.
Aradaki fark, ele alacamz balca drt lkede, bu l
kelerin makina ana girii hangi tarihte olursa olsun
Sanayi devriminin ilk neslini etkilemitir.
Ingiltere'de Sanayi devriminin balang tarihi olarak 1760
yln alacak olursak, ikinci endstri neslinin yetitii tarih
de 1785 olur. Fransa'da buna raslayan tarihler 1790 ye
1815'tir. Yani Fransz iileri genel olarak, hr emekilerin
kapitalist disiplinini ve zellikle de hr emekilerin zel bir

119

tr olan m akinann eklentisi ii'nin alma disiplinini

1790 ile 1815 arasmda renmek zorunda olacaklardr.
Fransa ve ngiltere'de makina amm ilk ii nesilleri ara
snda yaptmz karlatrma ngiltere'deki gelimenin bir
baka zelliini de ortaya karyor. Fransa'da ve Almanya'da
bir sanayi snfnn ortaya kmakta olduu devirde, ngil
tere'de de sanayi devrinin ikinci ya da nc nesli olan
bir ii snf yayordu. Bu yalnz, nesiller arasndaki bir
fark deildi. Kta Avrupasnda bir ii snf teekkl etrneye balad srada ngiltere'de babadan proletarya
bir proletarya meydana gelmi bulunuyordu ki bu da
ayn lde bir temel farktr. Bu proletarya, modern tipte
bir proletaryayd. Kendileriyle ayni tipte iilerin ocuu
bir proletaryayd; endstrinin iinde bymt. Ya o
cukken o endstride almt, ya da o endstrinin at*
mosferini teneffs etmiti,

rn yeni bir el emei istilsna uram olmas, ksmen de

ngiliz sosyal snf ve tabakalar arasndaki nemli saylmaya
deer geilerdir.
iler szn eski anlamyla iiler Feodal balarn bo
yunduruu altnda yaadklar srece, bu balarn eit
lilii nedeniyle aralarnda ok blnmtler. Feodal bi
imde bal, korporasyonuna zincirlenmi lonca yesi,
baz yaama kurallarna uymak zorundayd. Serf, feodalite
toprana ve daha baka kurallara balyd. Bir iplikevihapishane mahkmunun da bal olduu baka kurallar
vard. Fransa'da, Almanya'da, Hollanda ya da talya'da,
spanya ya da Avusturya'da rasladmz bu snf ve evreler
aras zel feodal duvarlar, endstri devri ncesinin kapitalist
Ingilteresinde yoktur, nk ngiltere'deki davran rahat
l, ilerde ii snfnn onlann grasmdan kaca eitli
evreleri, Kta Avrypasmdaki benzerlerinin birbirlerine
yaklatramayaca kadar yaklatrmtr. Soyal tabakalan

Tabii k, rnein 1785'e doru, babadan proleter

bu proletarya sayca henz peic azd.Bir nesil sonra, 1810'a
doru da sadece bir aznll(U. Yoksa her evreden, her
tabakadan Insaniann endstriye hcumu o kadar byk
olmazd.

birbirinden ayran btn engellere ramen ngiltere'de

buniann birinden dierine gei daha kolayd Kendilerini
de feodal lkelerdeki kadar birbirlerine yabanc duy
muyorlard. Aralarnda topluluklar, yaknlamalar, dayan
ma duygulan meydana geliyordu.

Modern endstriden aynimak da kolay olmaktayd. Aileler

ocuklann ya zanaatlann yanna rak vermek, ya da
krdaki akrabalarnn yannda almaya gndermek kolay
ln srdrmeye devam ediyorlard. Kk sermaye
sahibi snfa vanncaya kadar, bir baka sanayi dalma gemek
alacak kadar ender raslanan bir olay durumuna gel
memiti.

te yandan ngiliz ii snf, ilk balangta Fransaya

da Almanya'daki ii snfndan ok daha kuvvetli bir
biimde blnmt. Bunun sebebi de basitti: ngiltere,
halk ngiltere'de kullanlan bir Avrupa kolonisine sahip
tek lkeydi: rlnda.

Bundan dolay da ngiltere'nin dier lkelerden ok daha

nce babadan proletarya bir snfa sahip oduunu
dikkate almak ne kadar nemliyse, modern toplumun bu
yeni fenomeninin hemen nemsenebilecein! sanmaktan
kanmak gerektii de o kadar nemlidir. Bu snf 1780
dolaylannda gz nnde tutmay istemek her ne kadar
mantk ise de, bundan, onu 1820'den nce yaygn bir
biimde bulmay ummak gerektii sonucunu karmamak
da o kadar nemlidir. Bunun sebebi de, ksmen fabrikala

120

Yzyllardan beri ngiliz byk toprak sahipleri tarafndan

ezilerek ve her bakmdan bask altnda tutularak rlnda
korkun bir sefalet iinde yayordu. Pope dnyaya byk
bir honutlukla bakarken, yeryzn - Londra'dan gr
d gibi - akllca ve iyi sayarken, aziz arkada Swift
- Dublin'de ngiliz koloni iktidarn ac bir alayla lnetliyordu.
Swift'in, kendi kendine vatannn yardmna nasl koa
bileceini sorduu bir yazs antikolonyal edebiyatta
esizdir. Ksaca szn etmeden gemeyelim.
^ w ift bu yazsnda ilkin byk bir soukkanllkla, rlan
121

da'da yaayan bir buui^ milyon ibiinin iinde 2.00000

kadar dourgan v e l t ift bulunduunu o bunlann yak
lak olarak 30.000'inin ocuklarn yetitirebildiklerini;
50.000'inin de erken doum, ya kk yata hastalk,
kaza gibi nedenlerle ocuklarnn ldn belirtiyor,
bylece de geriye 120.000 ocuklan lzumsuz ift kal
dn hesaplyor.
Tabii, insan beceriksizse ya da onlan ne yapacan bile
mezse lzumsuz... te o zaman, byk iktisat, hakszlklan onaran iyiliksever valye Swift, alayc fkesi ve en
kk aynntlara kadar somut, ac teklifleriyle ie el koyuyor.
Her yln 120.000 lzumsuz ocuundan - her yln, zira
bu i krh olunca iftler neden her yl ocuk yapmasn? 100.000'ini kasaplk et olarak satmak gerekir. Bu hesab
yaparken de Swift, ev kadnn durumunu ve yemek listesi
ni de dnyor yle ya, insan ya pratik zekldr ya da
deildir. Ancak yakm dostlarn anlaca bir akam
yemei iin bir tek ocuun bol bol yeteceini, yemee
misafir arilmazsa da ev halk iin bir para
ocuk jambonundan fazlasna ihtiya olmadn hesapl
yor. Ev kadnn da daha al veri safhasndan dnmeye
balyor ve tpk balk alrken yapld gibi yiyeceini
ok taze, hatta canh almasn tavsiye ediyor. Alaca
mal tercihan bir yanda ve 21 libre kadar arlkta ol
maldr. ocuk eti, yazar tarafmdan bu konuda szne
gvenilir bir kimse olarak tannan bir Amerikalya gre
abuk bozulmaz ve bir zaman saklanabilir. Eer alnd
gn bir ksm zgara yaplmsa, kalan da mnasip ekilde
tuzlanm ya da biberlenmi olarak drdnc gne kadar
yenebilir. Yalnz zgara olarak deii, yahni ya da et yemei
olarak da ocuk insan iin mkemmel bir gdadr. Aynca
ocuk derisi, incecik eldivenler yapmak iin de pek mmnasiptir. Anne bylece, her yiki ocuunun douunda
.8 ilinlik bir tasarruf yaparak ocuu bir yk saymak
yle dursun, tersine, kazanl biryatmm olarak grebi
lecektir.
Buna karlk, Irlnda'da sefaleti ortadan kaldrmak iin de
o arlatanlara has arelerden kesinlikle kanmak gerekir

122

Burada da yazar, artk mizahnn en u noktasna ykselerek

ona en doru ve gerekli grnen areleri saymaya ba
lyor: Lks ngiliz eyalarnn ithalinin durdurulmas, kiralanri iftiyi batrmayacak biimde tespiti, ortak bir vatan
cephesi kurulmas iin rlndallann aralanndaki politik
ekimelere son verilmesi, rlandalI el emeinin teviki ve
vasfl duruma getirilmesi, tasarruf, kazanlarn lkenin
dnda harcayan yabanc - Ingiliz - byk toprak sahip
lerinin vergilendirilmesi, vb.
A M o d e s t Propasal rlanda'nn glklerine bylesi
ne tekliflerle zm yolu gsterdii yaksna 1729'dabu
bal koymutu: ddiasz bir teklif
Sanayi devrimi srasnda rlanda ngiltere'ye ocuk eti
ihra etmiyordu
ama, ii ihra ediyordu. Engels
bu konuda unlan yazyor: ngiltere'nin elinde yoksul
ve sayca kalabalk rlanda halknn salad yedek
g bulunm asayd n giliz endstrisinin hzl geli
mesi gerekleem ezdi. Kendi lkesinde rlandalm n
kaybedecei hi bir eyi yoktu. Buna karlk n
g iltere'd e kazanaca pek ok ey vard. rlanda'da,
insann kollar kaviyse Saint-G eorges kanalnn
tesinde i ve iyi c re tle r bulm aktan em in o la
bilecei renildikten sonra rlan d alIlar her yl
sr sr, suyun te yakasna g etiler. Bylece
bir m ilyonu akn insann g e tti i hl her yl
5.000 kiinin gelerek hemen hepsinin sanayi b l
g elerin i, zellikle de byk ehirleri istil e iti i
buralarda halkn en aa tabakasn m eydana g e tir
dii ne srlyor. Bu yoksul rlandalIlar Londra'da
120.000, M an ch ester'd e 40.000 ve Edim bourg'ta
da 29.000 kiidirler. (151) Hem en her t rl uygarln
dnda bym , genliklerinden beri her eit
m ah ru m iyete alm bu kaba, ikiye dkn, g e
lecei um arsam ayan insanlar kaba rf ve d etlerin in
hepsini, ingilizi halknn e itim i ve ahlk sahibi
olm ay kendileri iin hi ekici bulm ayan b ir ta b a
kasna ile tiy o rla r(1 5 2 )
Engels, burada sz Cariyle'a brakyor:

123

S ahtelik, ktlk, aklszlk, zavalllk ve alayclk

kokan bu vahi M ile t'li yzleri, sizi irili ufakl
sokaklarm zda karlar. Arabasn srerken Ingiliz
arabac kam sn M ile t'iiy e doru aklatr. M ile t'li
de kendi diiiyle onu ln etler, apkasn uzatarak
d ilenir. Bu lkenin savamak zorunda olduu en
byk m usibet budur. Paavralaryla, vahi gly
le, patates alm asn salayacak b ir c re t iin bir
ift kol ve kavi bir s rtta n baka ey istem eyen btn
ileri yapm aya hazrdr. K atk olarak, tu zd an baka
eye ihtiyac yo ktu r. Yolunun stndeki ilk kpek
kulbesinde, dom uz ahrnda rahat ra h a t uyur.
Sam anlklarda mesken tu ta r ; st ba paavralarla
rt l d r. Bunlar karp giym ek onca ancak bay
ram gnlerinde bir de pek elverili havalarda g iri
ilecek g bir itir. Tabii bu durum da, alm ayan
Sakson b ir lokm a ekm ae m uhta kalr. B arbar r
landalI se kuvvetinin sayesinde d@il, ezilm ilii
sayesinde yerli Sakson'u oradan kovar ve onun yarini
air. M u rd a rl , tasaszl, ka tl ve ayyaa
sahtekrlyla, tam bir bayaik, tam bir dknlk
yuvas halindeki yere yerleir. Hl yzmeye, su
yznde durm aya alan b ir kim se, yzm eden,
varln su altn d a kalarak da srdrebilen b ir be
er y a ra tk rneini burada bulabilir.
n g iliz em ekilerinin a ltta k i k itle le rin in durum unun,
g itg id e, onlarla btn pazarlarda rekabet eden r
la n da lIla rn durum una yak la t n ; fa zla u stalk
istem eden yalnz beden kuvvet g erektiren her iin
g etird i i cretin a rtk ngilize verilen cret deil,
rlandalIya verilen ve insan ylda o tu z h a fta boyun
ca en kt cins patatesle ancak yar a yar tok
durum a g etiren -b elki biraz daha fazla am a, r
landa'dan gelen her vapurla bu snra daha yakla
an - cret olduunu grm eyen var m ? (154)
Engels burada u noktaya dikkati ekiyor; rlandalIlarn
o rta k kiilii stne verd i i m balaal ve ta ra fg ir
hkm bir yana b raklacak olursa. C ariyle t m a m iy le
hakl. D rt Penny ile - g verte yolcusu olarak, ok

zam an hayvanlar gibi sm skk - In g iltere'ye giden

rlandalI em ekiler nereye olsa yerleiverir. En
kt barnak bile onlar iin iyidir. stlerinden d
ecek kadar paralanm ad srece elbiseleri onlara
tasa olm az. Pabu nedir bilm ezler. G dalar p atates
t ir - yalnz ve sadece patates - K azandklarnn st
ta ra fy la ierler. Bylesine bir insan top luluuna
yksek cretin ne gerei o lur ki ? Byk ehirlerin
en kt m ahallelelerinde rlan d alIlar o tu ru r. zel
pislikleri ve y k n tla ry la dikkati eken yerlerin
hepsinde, daha ilk bakta yerli halicin Sakson f iz
yonom isinden a y rt edilebilen bu K eltlere mahsus
sim alara raslam aktan ve gerek rlndacann bir
t rl kurtulam ad a o m akam l iveyi iitm ekten
kan lam az.(155)
NGLZ imaltlarn elindeki rlndallann onlar iin ngilizlerden ok daha ucuz emekiler olduu, ama ngiliz
lerden ok daha ucuz emekiler olduu, ama ngiliz norm
larna gre inanlamayacak kadar az para alan bu
kimselerin de hakl olarak ngiltere'de rlandadakinden
daha iyi yaadklan kanaatinde olduklar anlamna gelir.
Ayrca, ngiliz iilerin rlandah iilerin ahsnda, cretler
zerinde bask yaparak hayat seviyesini durmadan et
kileyen rakiplere sahip olduklan ve ayn zamanda da
Engels'in m balaal ve ta ra fg ir hkm dedii ey
aslnda u ya da bu biimde, Ingiliz halicinin ezici oun
luunun fikridir onlar bir aa tabaka gibi grerek
bundan kendi lehlerinde b ir pay kardklar, dola
ysyla da kendilerini lkelerinin kapitalistlerine daha yakn
bulduklann gsterir.
Bylece de, sn f dayanmas dediimiz ey bozulmu
olmaktadr. rlandalIlar n g iliz zencileri durumuna d
m, tpk Georgia'da A .B .D . isiz Beyazla Kapitalistin
bir olup nigger'i (Z en ciyi) lin etmeleri gibi Sanayi
Devriminde de em ekle serm aye arasnda bir ideoloji
yaknl'na raslamamz olduka sktr.
Am a

Ingiltere'deki gelimenin Avrupa'daki gelimeyle

125
124

karlatrld zaman, ortayJ kan bu kendine zg

yan Ingilitere'deki cretlerin hzl dn aklar.
Bunun yan sra u noktay da gzden uzak tutmamak
gerekir:
ngiltere'de Sanayi Devriminden nceki uzun kapitalist
dnem genel hayat seviyesinde hi de azmsanmayacak
bir dzelmeye yol amt. Oysa Kta Avrupasnda Sanayi
Devrimine raslayan gnler Feodal toplumun gerileme
yllaryd. Bu gerileme elleriyle alan emekilerin zerinde
arln duyuruyordu. Ingiltere'de beslenme artlan ko
nusundaki bir kitaptan alnm u yarg belki ok iyimser
bulunacaktr: X V III. yzyln ilk elli ylnda ngiliz
halknn byk ounluunun ta lih i yaver g itti.
(156) Ama aslnda, bu szde olduka byk bir gerek
pay vardr. Ayrca buna, ngiltere'de cretlerin daha 1700
yllanndan nce Kta Avrupasndan yksek olduunu
da eklemek gerekir. Ayn durumu ne XVI. yzylda ne
de XVII. yzyln banda grmyoruz. Bunun nedeni
ayn zamanda hem 1650 ile 1760 arasnda iilerin durumununun Kta Avrupasnda genel olarak bozulmu olmas,
hem de ayn dnem iinde ngilitere'de belli bir dzelme
nin kendini gstermesidir.
,
ngiliz iilerinin durumunun nispeten iyi olduunun
ilgin ve dolayl bir delilini Y oksullarn S e fa le ti baln
tayan bir yazda buluyoruz. Yazar bu yazsnda Fransa
ve Hollanda'da cretlerin Ingiltere'den daha dk ol
duunu syleyerek lngilteredeki yoksullarn durumunun
ancak onlann cretleri drlerek dzeltilebileceini,
nk bylelikle ngiltere'nin Kta Avrupasyla rekabet
gcnn arttrlm olacan ne sryor.(157)
i snfnn meydana geliinin bir baka zel yannn
kayna yine, Ingiltere'de Sanayi Devrimi ncesi kapitalist
evrimin uzun sresidir. Bu evrim nce kk reticinin,
kylnn aradan kanlmasyla byk toprak sahiplerinin
kendi maliknelerinde ideal kapitalist retim artlan yaratmalanna kolaylk salamt. Yeom an'n zgrlne
kavumu kyl yerinden edilmesi olayn kmsemek

126

ve bunu aslnda olduundan daha ilerici bir olay gibl

gstermek eiliminde olan Trevelyan u gzlemi yapyor:
X V III, yzyln ortasnda, kasaba ekonom ik bakm
dan genel olarak salam , salkl b ir dzen grnndeydi. Kukusuz, byk to p ra k sahiplerinin gc
yerin i daha iyi bir m lkiyet blm ne, kasabann
geni zerklik y n etim in e brakm ayarak bsbtn
a rty o rd u . lk iki G eorge'un saltan at devrinde bile
h r kyllerin yeomen(158) ve kk to p ra k sahip
lerinin squires says azald. H r kyllerin ve kk
to p ra k la rn altn a T u d o r'lar ve S tu a rt'la rm
devrinde kalm t. K ralie A nne'n saltan at srasn
da byk to p ra k sahiplerinin agzll kendini
daha da ok duyurdu. S oylular s n f, p o litik ve
sosyal egem enlii onlara kadar ulatram ada
iin hrkk kyller snfndan ekiniyordu. Devrin
zelliklerinden olan bir endie, av hayvanlarnn
korunm as endiesi, soylular snfnn bu sn ftan
olm ayan b ir kim senin kendi to p ra n n stnde
bile sln avlam asn kt karlam asna yol a
yordu. G erekten, S tu a rt'la r devrinin to p ra k sahip
lerin in egem enlii altn d aki p a rlm en to lar, sonun
da av hayvanlar konusunda en sert kanunlar kabul
ederek 100 liradan az geliri olan kylnn kendi
to p ra n n stnde bile avlanm asn yasakladlar.
A m a ne var ki, kk kylnn m aln satn alm ak
ondan ku rtulm ann en iyi bir yoluydu. stelik k y
lnn kendisi de ok zam an, u koskoca dnyada
kck to p ra n n stnde olduundan daha ok
baar kazanacan dnyordu. Bylece, btn
X V III. yzyl boyunca her zam an, ehre gen
kyl ailelerine rasland.(159)
The D eserted Village'n (1783) yazar Oliver Goldschmith gibi yazarlar, krlarn sszlamasyla ilgili tasvirlerin
de daha da ileri gidiyorlard. Cobbert 1825'te, eski malik
nelerin sszlamas konusunda unlar yazyordu: G e
m iin m aliknelerinin kapanm asyla, kk ky
llerin hem an hem en kk kaznd. Btn n g ilte re -

127

de, b ir zam anlar kk kyllerle m u tlu ailelerinin

o tu rd u klar evler im di b irer y k n t Pencereler,
b ir ikisi saylm azsa, pencere vergisi yznden duvarla
rlm . Babas bir zam anlar belki bir kk kyl
olan gndelikinin yar plak, alktan yar l
ocuklarn grm esine ancak yetecek kadar k
giren b ir yarktan baka gn alan yer yok.
Buna karlk evinin kapsndan, e tra fn d a epevre,
akl alam ayacak kadar zenginlem i senyre lks
b ir hayat salayan im knlarla dolup taan to p raklara
bakabilir. (160)

dan beri, kapitalist ve sna bir alma disiplini alkanln

srdryordu.

Tpk ac bir halk sznn dedii gibi:

Tablomuzun bir baka yann tamamlamak iin de, balan

gta let-makinalaria almayan, ama yine de tpk
maden oca iileri gibi geni anlamdaki modern ii
snfna katlabilen metalrji iilerini ele alalm. Maden
endstrisi Ingiltere'nin tanmsal olmayan retiminde byk
bir rol oynamaktayd. Cole yle diyor; Uzun bir zaman
m aden ve m e tal rji iileri kalifiye olm ayan, basit
ii sayldlar. G erekten de en o k ta rm proletaryas
arasndan geliyo rlard . Buna karlk fa b rik a la rn ,
eski ev zanaatlarnn yerini alm asnn sonucunda da
bu yerlerin em ekileri k itle halinde ehirlere doru
g ed iyorlard. M ad en oca ve m e tal rji iilerine
ounlukla, to p lu m u n kalan ksm ndan ayr, vahi
insanlar top lu lu u gzyle b a klyo rd u .(162)

Kanun l(y malndan bir kaz alan

Kadn olsun erkek olsun ieri atar
Ama kazdan ky maln alan
Koca reziH, brakr srtsn.
Bu artlar altnda, krdan sanayiye aknn baka yerlerdekinden daha az nemli bir rol oynamas gerekirdi. Durumun
gerekten byle olmu olduundan da emin deilim. Son
g dalgas da yine bu dnemin sonundan nce ve
grlecek bir ey kalmad iin son bulmu olmasna
ramen Sanayi Devrimi dnemine raslyor. Brentano,
ngiliz kyl snfnn daha XIX. yzyln banda yok
edilm i (161) olduuna dikkati ekmektedir. Bundan
dolay, hi olmazsa. Sanayi devriminin son ksmnn
Ingiltere'de daha o srada ortaya kmakta olan ii snfna
kyllerin aknnn nispeten zayf olmasyla kendini gs
terdii sylenebilir
Bu durumda karmza iki zel izgi kmaktadr.: Bir kolo
ninin gurbete km, ok aa bir hayat seviyesine atm
halknn gl akn Tabiatn da kabul ettirmi olduu
dzenli bir yaay iinde yzyllardan beri yaamaya
alm kyllerin zayf akn. imdi bu iki izgiyi birle
tirecek olursak karmza kararsz, oynak bir ii snf
kar. Aynca bu duruma tam kar bir zelliin de bu ii
snfnn zeiliklerinden biri olduunu unutmayalm: yle
ki, bunlann arasndaki pek ok sayda emeki de, yzyllar

128

STELK geni anlamnda ii snfnn iine maden oca

iilerini de alrsak durum daha da deiik olacaktr. Maden
oca iilerinin vahi ve tek bana yaama biimini gznne getirelim, btn Sanayi devrimi boyunca, maden
iletmelerinin nemli roln dnelim. te o zaman,
gz nne serdiimiz tablodaki ii snfnn, Iriandal
emekilerin hatr saylr derecede nemli akn tarafndan
belirienen aynntlann seebiliriz.

Bu tabii ki metalrji iileri iin byk ehirierde geerii

deildir. Bowden, James Watt'in i arkada Boulton'un
1770'te yazlm bir mektubuna dikkati ekiyor. Bu mek
tupta u szleri buluyoruz; Basit ky ocuklarn
y e ti tire re k iyi b irer em eki yapm ay her zam an
baardm , hl da baaryorum . (163) Tpk bunun gibi,
- Iskoya'da, Galler blgesinde veya baka yerlerde de ounlukla din tarikatlarn etkisiyle, madenci kylerinde
bazan, szn kk burjuva anlamnda, o kadar yerinde
ve dzgn davranlara raslanr ki iinde yapmevi de
bulunan bir ok tara ehri bunlann yannda bir ktlk
panayn gibi kalr.
Bu demektir ki Ingiliz ii snfnn yaama tarznn rlan

129

dallarn etkisine ve madencilerle metalrji iilerinin

oynad nemli role bal baz anarik izgilerine dikkati
ekmek ne kadar nemliyse, bunu o snfn her toplulu
unun iinde var olan farklan belirtmeden yapmamak
gerektii de o kadar nemlidir. Bu farklar ksmen, H e re tik lerin variina bal olarak ortaya kan farklard. nk,
Katolik rlandalIlar da tpk Ingiliz Kilisesinin ya da skoya
Kilisesinin yolunu izlemeyen bir ok Protestan topluluklan gibi birer din sapkn, yani Heretii< saylyoriard. Ta
rikatlarn byk bir etkisi vard. Resm Kiliseden pek honut
olmayan bir ok ii ya tarikatlara yneliyor, ya da dinsiz,
hi deilse din'in kurallann yerine getirmeyen kimseler
oluyoriard. Din konusunda yaplan bir saymn sonulan
1851'de, nfusun yalnz yzde yirmi beinin Kiliseye gittii
sonucunu vermiti. Le Play'de Ingiliz ii aileleri stnde
ayn yl yapt bir soruturmann sonucunda din duygusu
nun hem en hem en tam am en yok olduu sonucuna
varmt. Kendisine aknlk veren bu sonucu ngiliz
ilerine V e rile n Din E itim inin Y etersizli i st n e (1 6 4 ) balyla aklamaktadr. Bir ngiliz rahibi,
sosyal reformcu Kingsley de H alk in P o litik a snda
bu konuda unlan sylyor:
KUTSAL K itab b ir polis y n etm eli i gibi, yk hayvanlarm m s rtm a yk vururken huysuzluk e tm e m e le
ri iin verilen bir para afyon gibi, yoksullar arasnda
inzibat salam aya yarayan bir kitap gibi kullandk.
Yeni ii snfna katlrken iiler arasnda Avrupa'ya
bakarak okuma bilen daha ok kimse bulunmasda Pro
testan tarikatlarnn sonucudur. Kutsal Kitabn dindarlarn
kendileri tarafndan okunmas ounlukla, tarikatlarla
Kilisenin kurulu dzeni arasndaki balca farklardan biriydi.
Bu fark Sanayi devriminde dindar zanaatlann, evde
alan iilerin fab rik a proletaryasnn kalabal
iine kanmasyla ortadan kalkt. te bunun iindir ki
Sanayi devriminin ngiltere'ye olcur yazarlk artk datia
da azalamayacak durumda oian Kta Avrupasnn tersine,
okuma yazma bilmeyenlerin saysnda bir art getirmi
olmas inanlamayacak bir ey deildir.

130

EN son olarak da, 6 numaral tabloda, ehirlerin nfus

durumuyla ilgili gelimeleri belirtelim:(165)
TABLO 6.
1850'/e doru, bakentten sonra gelen be byk
ehrin nfusu:
Fransa
n g ilte re
195.000
Marsilya
400.000
Manchester
175.000
Lyon
375,000
Leverpool
130.000
Bordeaux
330.000
Glasgow
100.000
Rouen
235.000
Birmingham
95.000
Nantes
175.000
Leeds
Alm anya
Hamburg
Breslau
Mnih
Dresden
Kln

170.000
115.000
100.000
95.000
95.000

Birleik D evletler *
220.000
Filadelfiya **
170.000
Baltimore
135.000
Boston
80.000
Saint-Louis
70.000
Pittsburg

NSANLARIN ehirlere ylmas olay ngiltere'de, dn

yann baka hi bir yerinde raslanmayacak kadar byk
olmutur. Almanya'da ise, Berlin hari en byk be
ehir arasnda nfusu ngiltere'nin beinci byk ehrinin
nfusuna varan bir tek ehir grmyoruz, Fransa iin de
Paris hari durum yine ayndr.
Ama Birleik Devletler'de Nevvyork'u alarak bakentlerin
1850'deki nfuslarn karlatracak olursak unu gruyoruz:
2,4 milyon
Londra
1,1 milyon
Paris
Newyork
0,7 milyon
0,4 milyon
Beriin
Yani, ehirlerin korkun bir biimde bymesinin Sanayi
devrimi srasnda ve ondan sonra da getirdii btn k* Nevvyork bir Avrupa bakenti kadar nemli olduu
iin alnmamtr.
** 1840'ia/f/ nfusu

131

tlkler ngiltere'de ok daha fazladr. stelik, ngiliz

ehirleriyle dierleri arasnda fark zellikle yzyln ilk
yars iinde artmtr. En son unu unutmamak gerekir.
1800 ylnda, burada szn ettiimiz drt devlette
bakentler hari nfusu 100.000 ya da daha fazla olan
drt ehir srasyla unlard:
Marsilya: 110.000
Lyon
: 110.000
Hamburg: 100.000
Bunlarn arasmda tek bir ngiliz ya da Amerikan ehri
yoktur. Bylece de ngilitere'de 1800 ile 1850 arasnda
olup bitenler bu youn ehirlemenin hangi sosyal dn
mn getirdii sonu olarak ortaya kt anlalmaktadr.
Konut durumu ve ayn zamanda da szn en geni anlamy
la manevi artlar, dnyada daha kt duruma gelmiti.
Bunun iindir ki 1760'a doru emekilerin hayat seviye
sinin ngiltere'de Kta Avrupasndan ok daha yksek
olmasna karlk 1850'de de ok daha ktyd. Bunun
yan sra da kk burjuvazinin, hele burjuvazinin ya da
orta snfn hayat seviyesi Kta Avrupasnnkinden ok
daha yksekti.

kurtulmak yolu vard. Tabi, ii olarak da alabilirdi.

Ama, ii olmak srekli bir meslek sahibi olmak demek
deildi; iinin oturmu bir durumu ve toplum iinde
oynayaca rol yoktu.
Yukarda verdiimiz kantla ilgili baz szleri, rnein,
n g iltere'd e i S n fn n Durum u'nun 1886'da kan
Amerika'daki basksnn bir ekinde gryoruz(166): ki
belli bal durum , k ap italist sistem in kanlm az
sonularnn gn na km asn uzun zam an
n lem itir. Bunlardan b iri, ucuza to p ra k sahibi
olm ak, teki de gm en akm d r. Bu iki durum ,
ylla r boyunca, A m erika'da dom u ksa srede
cretli iten ekilm esini ve renper, ta c ir, h a tta
m teebbis olm asn salad. nk bu arada c
re tli em eki durum unun ac kaderi, m r buyunca
p ro leter olm ak durum u okluk, yeni gelen gm enin
payna dyordu. Am a A m erika bu ilk safhadan
k t; usuz bucaksz koru luklar yok oluyo r, yine
ko rulu klar gibi usuz bucaksz a yrlar da g itg id e
inanlm az b ir abuklukla ulusun ve d evletlerin e lin
den mal sahiplerinin elin e geiyordu. S rekli b ir
p ro le te r sn fn n dom asn nleyen dev em n iy e t
supapm m ilemesi fiile n durdu.

B. AMERKA BRLEK DEVLETLER- ZEL BR DURUM

BRLEK Devletler, yalnz bu kitapta yer alm olmasnn
tartma gtrmesi dolaysyla bile olsa zel bir durum
saylmaldr. nk, 1850 ylnda Birleik Devletler'de
bir ii snfnn domu olmas tartma konusu edilebilir.
rnein yle dnldn sanalm: Avrupa'da ii
iin, kendine bir beden ii aramak, dilenmek ya da alktan
lmekten baka bir yol yoktu. alacak durumda olan
birinin dilenmesi cezalandnlabileceine; alktan lmek
de pek pratik bir zm olmadna gre, nnde yalnz,
ekonomik baskya boyun eerek kendine ii olarak al
abilecei bir i bulmak kalyordu. Birleik Devletler'de ise
nnde, bir toprak parasn kendi kolonisi durumuna ge
tirerek orada renperlik yapmak; bylece de iilikten

132

Hatta sra sra, btn bir gmenler dizisi de ii durumun

dan kurtulmay baard. Birleik Deletler'in tarmsal po
litikasyla ilgili bir tarih kitabnda u satrlar buluyoruz;
Kuzey ve Dou yeni gelm i gm enlerle genlerin
ayrlm asndan ikyetiydi. (167)
te yandan unu da unutmamak gerekir ki koloniletirmek hrriyeti sadece teorikti. nk, Doudaki ii iin.
Batida arazi tekeli yokluundan yararlanmak zere Ktay
batan baa geerek Batya gitmek yeterliydi. Bunu nasl
yapabilecekti, o uzak yerlerin yeni ve g tabiat artlan al
tmda yerleebilmesine gerekli kaynaklan nasl bulabi
lecekti? Batya doru ilerleyi arttka. Douyu terketmek
gleiyordu. Aratrmamzn uzand yldan ksa bir
sre sonra, 2 temmuz 1870 tarihli VVorkinman's A dvocate bu zaman zaman sorulan, isizlerin neden Batya doru

133

gitmedikleri sorusuna u cevab veriyor: lkin ilerinden

bir ounun oraya kadar g itm e olana yok. kinci
olarak da. oraya g itseler bile to p ra ilemek iin
e llerin d e hi bir eyleri yo ktu r.l. Topra kz, at
ve ta rm aralar olm adan ileyebilseler; ilk rn
lerini alncaya kadar da o tla, yabani m eyvalarla
beslenerek yaayabilselerdi B at Yolu ite o
zam an, stnde durulacak bir sorun olurdu.
Samuel Young, Avrupa'i halk ynlarmm alk ve sefa
lete mahkm olduunu, buna karlk da Birleik Devlet
ler'de nfusun daha uzun zaman artarak geni beylik
yerler sayesinde bolluk iinde yaayabileceini ileri sr
mekle kukusuz ki abartmal davranyor.(168) Young,
iin yalnz bir yzn grmektedir. Ama burada nemli
olan da asl, iin iki yz olmasdr. Marx, Kapltal'in
birinci cildinin sonunda buna yle dikkatimizi ekiyor:
Bir yandan durm akszn A m erika'ya ynelen usuz
bucaksz insan y n B irleik D evletler'in dousun
da b irikm ekted ir. nk A vrupa'dan gelen g
dalgas orada insanlar. Batya g t ren br d al
gadan daha byk bir hzla em ek piyasasna atar..
ok sayda kimsenin Batya gitmesine ramen emekilerin
akkanl ve Batnn emme gc Douda emek piyasa
snn ykn hafifletmeye ve gcn sanayi iisinin hayat
seviyesi stndeki arln gidermeye yetecek kadar
byk deildi. Michell'in 1860'ta grd durum, daha
yirmi belki on yl nceden kendini gstermeye balam
bulunuyordu: Bir yandan Bat srarla yap iileri,
kaba iiler, ta rm c la r isterken, te yandan da
Dounun byk ehirlerinde en az para g etiren iler
iin aralarnda rekab ete girien istek fazlas bir
ok gen v a rd .(169)
Bu da gsteriyor ki Dounun ehirlerinde sefaletten kurtul
mak iin Batya gitmek kolay deildi. Bu tez, 1840 ile
1850 arasnda George Henry Evans gibi topraklarn, ta
mamyla parasz datlmasmdan yana propaganda yapanlann ne srdkleri kantt. Bunda da ama. Dounun
iilerinin durumunun dzeltilmesiydi. (170) Demek olu
yor ki bunlar Batnn her zaman iin daha geni olan top

134

raklar tarafndan renper olmak zere emilen emekilerin

saysnn. Douda sanayi iilerinin durumunu belirli
biimde dzeltmeye yetmedii dncesinden yola
kyorlard. Ayrca, Goodrich ve Davidson'un(171) ara
trmalar da gstermitir ki Batya gidenlerin byk bir
ksm Doudaki ehirlerden deil, krdan geliyorlard.
M D bu durumda, bu blmn bandaki soruya nasl
cevap vermek gerekir? Birleik Devletler'de 1859'ye
doru bir ii snfnn domu olduu sylenebilir mi,
yoksa yalnzca bu snfn dou sreci mi hatr saylr
lde ilerlemiti?
yle sanyorum ki en azndan sorunun ikinci ksmna olum
lu karlk verilebilir. Belki birinci ksmna da ama yalnzca
blgesel olarak. rnein, New England'm tekstil endstirisi
iin... En deiik gruplar yada snflar arasndaki gidip ge
lilerin, hatta Avrupa'da ancak Sanayi Devrimi srasnda
grlen bir durumun; yani ezilen snflarla ynetici snflar
arasnkida gidi gelilerin btn kolaylna ramen, 1850'ye
doru, ak olarak izilmi bir ii profilinden sz edilebilir
yle ki, Manchester'deki herhangi bir ii Lowell'dekl bir
iiyi bakar bakmaz tanyabilir, onu snfnn bir yesi
olarak kabul edebilirdi. Bu arada unu da unutmamak gere
kir; Sanayi devrimi srasnda Manchester'in ngiltere'yi
temsil edebilecek zellikleri vard. Bunun gibi Lowellde
belki New England' temsil edebilirdi; btn Birleik
Devletler'i deil.
Her ne olursa olsun, unu gzden uzak tutmamak gerekir
1760-1850 aras ii snfnn kendine zg yan, durumu
nun soydan, babadan olmamasyd. Aklkla ve tmyle
ii olan aileler aznlktayd. Oysa genel olarak Kta Avrupas ve ngiltere'deki gibi babadan proletarya bir snf
yoktu.
Yukardaki sorunu incelerken gmenlerin saysnn ok
luunun sz geti. Gerekten, g o lye varmt ki
1850 saymna gre 2.240.000 Amerikal, aa yukan
yzde on Amerika'da domu deildi. Bu sayya aynca,
anas ya da babas Amerika'da domam olanlan da

13

ekleyecek olursak yukardaki orann yzde yirmi bei bul

masnn alacak bir yan kalmaz.
Yllk gmen
says yledir:
Y lla r
M ik ta r
{er yllk dnemler olarak
1 8 1 9 - 1822*
8.100
1 8 3 8 - 1840
63.700
1841 -1 8 4 3
79.100
1 8 4 4 - 1846
115.800
1847 - 1849
225.800

Tablo 7
BromweH'e gre gmenlerin milliyetleri ve sayca ar basan meslekler.
Yl
ngiliz rlandalI A lm an i T a cir M a k in is t
ve
Tarm c
Yzde olarak
1820
1782
3974
948
9
25
31
1825
1002
5857
448 10
29
32
1830
733
3105
1972 12
25
41
1835
468
29350
8245 15
20
55
1840
318
41704
28581
22
12
63
Daha nce grdmz gibi, bu gmenlerin byk bir
ksm balangta lkenin iinde uzaklara kadar sokul
mayarak Dounun ehirlerinde kalyorlard. Batya, daha
ileriye gidenler de orada ok zaman, Douda kalanlarn
iine benzer bir i buluyorlard: Fabrika iilii. te yandan
da, Birleik Devletler'in tarmsal blgeleri endstriye ok
sayda ii salamaya devam ediyorsa da, hi olmazsa
1840 ile 1850 arasnda. Amerikan krlarndan ok, deniz
ar lkelerden endstri iisi gelmesine amamak gerekir.
Gmenlerin milliyetleri, sayca ar basan meslekleri
Bromvvell'in verdii saylara dayanlarak 7 numaral tab
loda gsterilmitir.
* Eyllden Ekime

Gmenlerin anayurtlar konusunda ise rakamlar yldan yla

deimektedir. Bu arada da, genel olarak, ngilizlerin
says azalrken Almanlarn ve rlandallann saysnn hzla
arttn gryoruz.
Meslekler konusunda verilen yzde oranlar stnde ok
uyank olmak gerekir. Makinistadylagsterilenlergenellikle,
bir ok mesleklerin kalifiye ileriydi. Tarmclar da, tanm
iileri ve tarmda kullanlmak arzusuyla gm olan
teki vasfsz emekiler gibi kylydler. Muhakkak ki,
businessman'lerin ve bunlara dahil, sayca pek byk
bir yekn tutan mesleksizlerle temaa sanatlar mteeb
bisleri ve dierlerinin says inceleme konusu olarak ald
mz sre boyunca nispeten dm, buna karlk kalifiye
ya da kalifiye olamayan iilerin oran artmtr.
G, belli bir lde. Birleik Devletler'de cretler zerinde
bask yapabilmek iin, bunu en iyi yollardan biri gren
Amerikan sermayedarlannn gayretlerinin sonucuydu. Emekilerin himayesinden yana mevzuatn byk ncs
Seth Luther iverenlerin yabanclarn A m erikan y u rt
talarndan daha aa fia ta alm ak zere buraya
g elm elerini tevik iin Avrupa'ya adam lar g n d er
diini ne srmtr.(173)
Bu gmenlerin bir ounun yaama ve alma artlannn kt olduu inkr edilemez, Amerika'da iilerin
himayesi ile ilgili mevzuatn en ateli tarftarlanndan Murray gibi bir gzlemci bile gmenlerin durumunu yle
anlatyor: G dalgasnn her yl A tla n tik kylarn a
b rakt ve biroklar da hayatn kazanm ak iin
b ir zellii olm ad gibi salk du rum lar da e l
verisiz, dostu da paras da olm ayan binlerce, on
binlerce kiinin pek ou, karaya ktklar ehirle
rin yaknnda son derecede byk yaama glkleri
iinde bulunuyorlar (174)
London M o rn in g Chronicle'in 5 ve 9 O cak ile 12
ubat 1852 ta rih li saylarnda bir yaz dizisinde de bir
ok gmenin ebediyen fakir kalacaklar korkusu iinde
bulunduklar belirtiliyordu.(175)

197

rlandalIlar, gmenlerin arasnda zel bir grup meydana

getiriyorlard. rlandalI gm enlerin byk bir ksm, te
melli kalmak zere Douda yerleiyor, pek ounun ii
olarak belirli bir zellii bulunmayan, okumas yazmas ol
mayan byk bir ksm da yol ve kanal yapm nda, daha
sonralan ise demiryollan yapmnda altnyordu. 1818'de.
Erie kanalnn almasnda 3.000 rlandalI altnimt.
Tannm iktisat Henry C. Carey'in babas Matthew
Carey 1829'da bir propaganda brornde cretlerin ve
rlandallann genel durumunu yle anlatlor; B inlerce
em ekim iz kanallarda gndelii 62,5 ile 87,5 S ent
aras deien b ir cretle i bulabilm ek iin binlerce
m il yol tep iyo r. Bu arada verdikleri pansiyon paras,
h aftal 1,50 il 2 dolar kadar. Tek dayana bulun
duklar ailelerin i geride brakm lar. altklar
yerler ounlukla hastalk yuvas olan b ataklk arazi.
Burada m rboyu salklarn kaybediyorlar. Sonra
da kalpleri krk, bedenen yklm , can pahasna
kazanlm b ir ka kurula, zavall ailelerin e geri
dnerek, hasta, ve bitkin yataa serilirler. H er yl
binlercesi lyor ou, arkalarnda ok ocuklu,
bakm a m u h ta b ir aile brakyor. in sefil kaderine
ram en, bo b raktklar yerler, lm n onlarn
yolunu da gzled i in i bile bile bakalar ta ra fn d a n
hemen d oldurulur. Y zlerce insan gnde 50 ya da
75 S en t karlnda yazn kzgn gneine, sert
klarm zn korkun souuna gs g ererek sa
bahtan akam a kadar zorlu yol ilerinde alm ak
ta d r. eh irlerim izd e her zam an, ar bir odun yarc
bolluu var. A ld kla r, o kadar az bir para btn
abalarna ram en gnde bir t rl , 35 ya da 40
S en tten fazla kazanamyorlar. Ksaca sylem ek g ere
kirse, g id ip d ilen m ek ya da h rszlk yap m ak yerine
bu ii grm eyi seen insanlara raslanabilecek
bu kadar ta d s z ve b kkn lk verici b ir baka i y o k
tu r. (176) rlandalI gmenler, zencilerden de daha aada
bir soyla basamakta bulunuyorlard. rnein, N e w y o rk
Herald'ta yle bir ilna raslanyordu: Bir a, am arc
ve tc aranyor. ini ok iyi bilm esi gerekir.
Rengi ve m em leketi nem li deil, yaln z rlan d lalar
hari. (177)

138

Newyork seimlerinde rlandallann bu yzden yle

sloganlar kullanmalarna amamak gereyir; Kahrolsun
Z en ciler! Y erlerine, A frika'ya dnsnler 1(178)
Yukardaki szlerden de anlald gibi, btn bunlara
genel olarak Zenci zellikle de k leler sorunu eklenmek
tedir.
Birleik Devletler'e ilk gelen zenciler kle deil, inden
tu red , yani oraya gelinceye kadar mal olduklar yol paras'
nn karln alarak dedikleri an serbest braklan bir
eit bor kleleriydi. Birleik Devletler'in ilk ttn ekicisi
John Rolfe 1619'da u notu yazmt: Aa yukar geen
austosta, bize yirm i Zenci satan bir Hollanda harp
gem isi geldi. Bunlar vaftiz edilmi olduklan iin o zaman
yrrlkte olan Virginia'da 1667'c/e yrrli<ten l<aldrlan
kanuna gre kle deil, sadece C hristian servanst,
yani Hristiyan hizmetlilerdi, Jamestown'a ilk esirci ga<
misinin varndan otuz bir yl sonra, yani 1650'de Virginia'
da yalnz 300 zenci vard, ou da intendured idi. K
lelik bu devirden sonra yerlemeye balad 1660'da da
meru oldu. (179) Bir nesil sonra, 1680'de, o ilk zencilerin
says 300 den 900'e kmt Bu srada da mlkiyet
haklar konusunda kle sahibi olmakla ilgili hkmler,
yVew England'ta sadece 200 zenci bulunduu ha/de btn
kolonilerde yrrlkteydi. 1680'den 1688'e kadar ngiliz
Royal A frican Company'nin Amerika'ya tad 10.000
den fazla zencinin drtte biri yolculuk srasnda lmt.
Daha XVII. yzylda, zenciler konusunda rk ayrm geneldi.
1664'te Maryland' ta bu yolda bir kanun kabul edildi.
Kanuna gre, bir Zenci ile evlenen her Beyaz kadn kocas
sa olduu srece kle durumuna dm oluyordu. Bu
birlemeden doan ocuklar da mrleri boyunca kle
olarak kalmaya mahkmdular. 1686'da da Newyorklu
zanaatlar ve kalifiye iiler eitli ilerde kle olarak
zenci ve kzlderili kullanlmasna kar kendilerini baaryla
savundular.(180)
ASLINDA Antik a kleliinden hi fark olmayan gerek
bir klelikti. Kle sahibinin malyd ve sahibi ona cannn
istediini yapabilirdi. Etkileri, dourduu sonular bak

139

mndan da fark yoktu. Aileden, ya satlak ya da baka

yerde almaya, gnderilmek zere anadan ok baba
ayrlyordu. Bu da zenci ailesine ana erkil m aderahi ei
limler getirecekti.
Bu klelikle Antikite devrinin klelii arasnda temel bir
fark vardr. Bu klelik kapitalizmin gelimesine yardmc
oldu, kle sapihlerinin, kurulu halindeki kapitalist bir
dnya piyasasnn milleri durumuna gelmesi dolaysyla
kapitalistler tarafndan gitgide daha ok kullanld.
Bu arada, XIX. yzylda kleliin pratik bakmdan Gney
devletlerine zg olarak kald dnlecek olursa,
her eyden nce, sosyal snflar arasndaki, mesleklerde
akkanlk oraf alandaki akkanlk konusdaki szleri
mizin Kuzey ve Kuzey Bat ii de geerli olduunu ak
lkla belirtmemezi gerekir.
Ynetici snflar konusunda da en bata belirtilmesi gere
ken udur: Kuzey'de, sayca az bir kapitalist toplululuu
vard. Bunlar etkisi hi de az olmayan geni bir orta snfa
balydlar. Bu snfn iinden kmlard, ilerinden bir
ksmnn zaman zaman yeniden o snfn iine dt
oluyordu. Buna karlk Gneyde eski, kapal ve dar bir
aristokrasi vard, kle sahiplerinden kurulmutu, son dere
cede glyd. sava ncesinde kle sahiplerinin top
lam says, ailenin btn kiilerini de sayarak 400.000'i
buluyordu. Bu say Gney nfusunun drtte, biriydi.
Ne var ki Beyazlarn yzde yedisinden az btn klelerin
yzde yetmi beine sahipti. Asl byk g de her biri
en az yz kleye sahip 1700 kle sahibinin elindeydi.
Beyazlarn byk ounluu olduka kt ekonomik
artlar altnda yayor; bununla birlikte kendilerini ideolojik
olarak zencilerden ok yksekte gryorlard. Amerikal bir
sosyolog ok doru olarak u gzlemi yapyor: 4 m ilyon
zencin in en az yzde doksan, gerekli em n iye t dedbiri
olarak ceh alet iinde braklyo rd u . Byk bir
ounluu plantasyon sistem inin israfl n n m ey
dana g e tird i i k r kulbelerinde yaayan 1 m ilyon
Beyaz yoksul da onlardan ta lih li d e ild i.(181)

OK klesi olan byk kle sahipleri, Prusya^daki Jurikers'leri andnr bir tarzda, ekonomik nfuzlann ok aan
zel bir sosyal rol oynuyorlard. Bunu, baz olaylara daha
dikkatle baktmzda aklkla gryoruz. rnein, Washington'la Lincoln arasnda geen yetmi iki yln ellisinde
Birleik Devletler bakanl hep Gneyden birine d
mt. Yksek Mahkeme bakanl iin de durum byledir.
Ayn sre boyunca gelip geen otuz be Yksek Mahkeme
bakanndan yirmisi Gneylidir. Devlet memurlarnn byk
bir ounluu da Gneylilerdi. Newyorklu bankac Clews,
i sava balad zaman Washington'daki durumu pek
hakl olarak yle anlatyor; O zam an, W ash in g to n h al
knn aa yukan sekizde yedisi G ney asllyd.
Kamu h izm etleri g revlileri de byk ounluuyla
Gneyfiydi ve her an iten a tlm a y b ekliyo rlard (182)
Sanayi devriminin balangc srasnda, klelere bir de
ind en tu red 'ler, yani yeni gmenlerin yol ve dier
masraflarn emekleriyle deyebilmek iin kendilerini ki
ralayan byk bir ksm ekleniyordu. ndentured'ler
borlan yznden ok zaman yllarca kle olarak kalyor
lard Efendilerine olan borlan, bu borcu demek iin
almaya devam ettikleri srece bir yandan da en yksek
faiz hadleriyle arttnlyordu. Bu emek-faiz patrona br
klecilikten ok daha fazla kr getiriyordu; nk in d en
tu re d iiler ounlukla, Avrupa lkelerinin hnerli zanaatlanyd. Onlann meslek deerleri yllar boyunca,
efendilerine karlnda hi bireye mal olmakszn smrlebilirdi. Oysa byle bir ey iin klelerin daha uzun bir
zarftan boyunduruk altnda bulunmalan gerekliydi. Morris
bu konuda yle diyor: Byk b ir ounlukla, in
dentured servants bor kleleri aalayc b ir m u
am ele g r yo rlard , alm alarnn karlnda da
ellerin e ancak yaayabilecek kadar b ir ey geiyo rSaylar olduka yksekti. John R. Commons, Carter
Goodrich ve R.B. Morris, ilk zamanlar Beyaz gmenlerin
aa yjukan yarsnn indentured olarak geldiklerini, do
laysyla da borlarn, yol paras olarak borlandklar

141
140

miktar aarak dediklerini dnmektedirler. Bazan

da acentalara, gemi kaptanlanna borlu olurlard. O zaman
da alacakllar olan bu kimseler, onlar kolonilerde yzde
on be krla satard. Kimi zaman da yolculuu, onlan
kolonilerde kullanacak olan gelecekteki patronlan finanse
ederdi. Bridenbaugh'tan aktardmz 25 Ekim 1733 tarihli
News Letter de km u satrlara benzer ilnlara basnda
sk sk raslanrd:
Palatina'dan gelen yz erkek, adam bana on Lira
olan yol parasn verm eyi kabul edene her biri be
yl iin teslim e d ile c e k tir(184)
Indentured servants Bor kleleri - Beyaz nfusun en
alt basaman meydana getiriyordu.(185) ounlukla
zenci olan kleler(186) onlardan da aadayd. Yani
Birleik Devletler'de, Fransa ve ngiltere'dekinin tersine
Sanayi devriminin beden iileri eitli kiisel hrriyet ve
klelik artlannda yaayan kimselerden meydana gelmiti.
1770'te, kleler nfusun yaklak olarak bete birini mey
dana getiriyordu. n d en tu red servants m saysn da
yzde on be civannda tahmin edecek olursak, nfusun
te ikisinin hr kiiler olduu sonucuna vannz. (187)
Bu miktardan aynca, el emekisi saylamayacak olanlan da
karrsak nfusun yzde altm ya da bete nn hr
ii olduu anlalr.
Tabii k hr iilerin oran Kuzeyde daha yksek. Gneyde
daha dktr. 1755'te Maryland'ta yaplan bir saym
8 numaral tablodaki rakamlar vermitir.
Bu tabloyu veren Morris, uak blmnde gsterilen
saynn iinde sonradan hrriyetine kavumu indentured
servants m da bulunabileceine dikkatimizi ekiyor. Ama
her hl krda, 1755'te Maryland'ta nfusun kalan ksm
hari oimak zere emekilerin bete nden aznn hr
olduunu dnmek yanl olmaz. Indentured servants
ve kle says oran konusunda ise, klelerin oran Mary
land'ta ve zellikle de bu devletin gneyinde Kuzeye oranla

142

ok daha yksekti. Buna karlk da Kuzeyde inden

tu red servants'n oran ar basyordu.

Durum zamanla hr emekilerin lehinde geliti. Anayasann

kabul srasnda indentured servants messesesi henz
yrrlkten kalkmamt.
Resmen, XIX. yzyln ilk yirmi yl iinde ortadan kalkt.
Ama fiilen bu bor klelii u ya da bu biimde ve daha
az yaygn olmakla birlikte bizim bu kitapta ele almz sre
boyunca devam etti.
Klelik konusunda ilkin aadaki durumlan gzden uzak
tutmamak gerekir; Birinci olarak, genel nfusa gre zenci
lerin oran azalmtr.(189) {Bak. Tablo 9)
Beyazlarn says yaklak olarak yzde 520, derisi renkli
olanlarn da fiHen hepsi zenci yzde 380 kadar artt. kinci
olarak, zenciler arasnda kle oran azald {Bak. Tablo 10)
(190) 1790'da yaklak olarak zencilerin yzde sekizi hrd.
1850'de ise yzde 12 kadan. 60 yllk bir sre iin, bu ar
bir artt; buna karlk da klelerin toplam says drt
buuk kat kadar artmt.
phesiz ki ortaya k biimi byle olan bir ii snf epeytuhaf bir eydir: lke apnda birlemesi fiilen imknszdr.
Blgesel btnl iinde blnmeyi de nleyemez.
Nazar olarak fiilen olduundan daha nemli ve kapsam
da daha genitir. Son olarak da, retim srecinden kar
dmz objektif belirtiler bizi ideoloji bakmndan pek ay
dnlatmyor.
Sz konusu olan ister bir ngiliz kolonunun Birleik Dev
letler'de domu torunu, ister rlandalI bir gmen, ister
bir zenci olsun, ne bunlann retim ark iindeki pozisyonlan, ne meslekleri hatta ne de bo zamanlan bu kategori
arasnda hemen hi bir fark gstermeyebilir. Ama sosyal
pozisyonlan, hayat tarzlan, dp kalktklar insanlar,
rnein, dinleri ve gitmi olduklan okul da dahil olmak
zere ideolojileri onlan birbirinden farkl dnyalarda yaa
tr. Anglosakson, aznda gm kakla domamsa

143

Ta b l o

s.

Maryland'ta 1755'ie yaplan nfus saym sonulan:

Cinsiyet ve
Hr
H izm e t- T u tu k lu -T o p la m
Ya
iler
lar
Erkek
24058
3576
1507
24141
Kadn
23521
1824
386
25731
Erkek ocuk
26637
1049
67
27753
Kz ocuk
24141
422
21
24584
Beyazlarn ve
zencilerin toplam98357
6871
1981
107209
TABLO 9.
Deri rengine gre nfus {milyon olarak):
Yl
Beyazlar
R enkliler
1790
3,17
0,76
1810
5,86
1,38
1830
10,54
2,33
1850
19,55
3,64
TABLO 10.
Zenciler arasnda kle yzdeinin azalmas {'[SB)-.{milyon
olarak):
Yl
Toplam H r
Kle
1790
0,76
0,06
0,70
1810
1,38
0,19
1,19
1830
2,33
0,32
2,10
1850
3,64
0,43
3,21
TABLO 11.
N ew England'taki bir pamuk fabrikasnda alan per
sonelin geldikleri yerler:
1.7.1830
20.1.1835 2.10.1839
28 .9.1849
31.12.1830 4.12.1836 25.5.1845 8.10.1850
669 kii
1176 kii
516 kii
1213 kii
G eldii yer
82,2
M assachusests
14.1
N e w England
A .B .D .n in dier y erleri 0,0
96,3
A .B .D . Toplam
2,6
rlanda
n g iltere
1,1
0,0
Kanada

144

41,3
54,6
0.3
96,2
2.6
0,0
1,2

49,4
45,6
0.0
95.0
3,1
0,2
1.8

21,1
44,8
2,2
68,2
24,4
4,8
2,7

bile gelecei belki ok parlaktr. rlan d a h , ileri iyi ayarla

msa belediye bakan olabilir; ama dolar milyoneri
Anglosakson kendi iini u staca y r t rse rlandalInn
ans onunkinin ancak o n d a biri kadardr. Hem sonra,
rlandalI
b e lk i
belediye
bakan
olabilir
ama
hi bir zaman Devlet Bakan olamayacaktr. Kibar
kulplere de K atolik olduu iin giremez. Zenci,
sosyal bakmdan bitkisel hayata mahkmdur. O sefil perian
kulbeler bir kere terkedilmeye grsn, hepside ii ol
salar bile zencilerle ayn evde oturan bir tek rlan d a lIy a
raslanamaz.
Bu durumda, bir ii snfndan nasl sz edilebilir?
Ama biz yine de. New England'taki bir pamuk fabrikasmaf
H am ilto n M a n u fa c tu rin g Com pany ye giderek bura
daki iilerin aslen nereli olduklanni aratralm. (191)
rlanda'daki korkun ktlk yllarndan nce. Birleik
Devletler'e g pek bym olmasna karlk New
England'n sanayiini pek etkilemedi. Ama 1830'dan sonra
baka bir etkenin rol oynamaya baladn gryoruz.
O zamana kadar hep, endstrinin ilk kurulduu yer olan
Massachussetts'in el emei eken bir merkez olarak g
rnmesine karlk bu alan btn New England'a ve zellikle
de New Hampshire'a, Vermont'a, Maine'a yayld. Daha
sonralan ise rlandallann yzde oran Massachussetts'
llerin oranm geecek, Kanadallann oran da Massachussetts hari New Engaland'nkiyle eit olacakt. alkantlar
pek kuvetli grnyordu; hi olmazsa kalifiye iiler ara
snda... Gibb'in anlattna gre Boston M a n u fa c tu rin g
Company'nin 1817 maysndaki otuz be makine gzleyicisinden 1823 eyllunda yalnz be kii kalmt.(192)
Bu, belki onlann baka yerlerde de kolaylkla i bulabilmesini
salayacak kadar salam olan teknik zelliklerinden, birer
teknik eleman olmalarndan ileri geliyordu. Ama te
yanda, kalifiye olmayan, stelik de o devirde ileri dola
ysyla memleketlerine ylesine bal, her zaman mirlerinin
gittii kiliseye gitmek zorunda bulunan, bir ok bakmlar
dan da btn bir fikir ve gelenek zorbalnn boyunduruu
altnda yaayan kimselerin de kolaylkla i deitirebilmi
olmalarna inanmak gtr.

145

Yukarda, Manchester'den {ngiltere) Lowell'egelen iiden

sz ettik. Tabii ki bu ii toplumun karakterinde kendi do
um yerindekinden baka olan pek ok ey bulacak, bir
ok eyler ona garip gelecekti. Hi phe yok ki kendi z
snfnn, onunla ayn fikirlere, ayn pozisyona sahip olan
ve hi bir glk ekmeden anlaabilecei yelerine de
raslayacaktr.
Burada, N ew England'ta en azndan o eski ngiltere'ninki
kadar mtecanis bir ii snf buluruz. Hatta belki de, eko
nomik durumuyla, retimin iindeki yeriyle, sosyal du
rumuyla, ideolojik tutumuyla eski ngiltereninkinden daha
da kaynam bir ii snf.,.
Hi kimse. New England'ta bir ii snfyla kar karya
olduundan phe edemez hem de Sanayi Devrimi Avrupasnn bize tantt btn sefaletle birlikte,
te, emekilerin sefil durumunu gsteren ve kendi alannda
esiz bir tanklk belgesi:
Norfolk Kontluu Hastalk Sigortas Brosu,
Ticaret Borsasnn Zemin Katnda
Boston
Boston, 27 Temmuz 1849
Bay C.V.N. Brundige'e
Sayn Bay
Artk hi bir sigorta talebi kabul etmemeye karar
verdik. zellikle de fabrikalardan gelen sigorta isteklerini
kabul etmemeye kararlyz. nk o yerler baka kumpan
yalarn mezan olmutur ve biz byle bir durumu nlemek
istiyoruz. Oradaki bir ka poliemiz dolaysyla gelen
tazminat isteklerinin ard kesilmiyor. Bunlarn bazlarnn
iyi mteriler olabileceinden hi pheniz yoktur. Ama
edinilen tecrbeden sonra yle grnyor ki bu durum,
koca bir lein iinde bir tek buday tanesi aramaya
benzemektedir ve biz de bunu bulabileceimiz kanaatinde
deiliz.
Sayglarmla.
Steph BALEY

146

DEMEK Ki fabrikalar, hastalk sigortas yapan kumpanya

larn mezar oluyordu! Yani fabrika iileri arasnda has
talk o kadar oktu. Ama iin asl kts, fabrikalann ii
lerin de mezan olmasdr. Mektupta bundan sz edilmiyor.
nk sigorta kumpanyalan iileri sigorta etmeyi red
dettiine gre bunun onlarca hi bir nemi yoktu. (193)
imdi bir belge daha sunuyoruz ve bu sonuncu olacaktr.
Amacmz Amerikan iisinin Sanayi devrimi srasndaki
sefil hayatn gstermek deil. nk Amerikan iisinin
durumu, genel anlamnda, Avrupa iisinin durumundan
farkl deildi. Biz burada, asl, Amerika'daki gelimenin
kendine zg yanlarn belirtmek istiyoruz. Ayrca imdi
sunacamz bu belge o devreden biraz sonraki bir tarihe
aittir (1865). Ama bu durum, muhtevasnn bizim inceleme
konusu olarak aldmz dnemin sonuna da uygulanabil
mesine engel deildir. Bu belgeyi buraya alyoruz; iinde
sz konusu olan beer sorun, tarih hal ve artlar ob
jektif olarak incelendii zaman sefalette onlara da bel
li bir sorumluluk pay den kimselerin szcs insan
lar tarafndan drst bir ekilde gerein arandr.
Bu belge, kendisine A d a le t komisyonu ta ra fn d a n
ignnn dzene konmas ve alm a saatlerinin
snrlandrlm as konusunda fik ri sorulan Boston
senatr M a rtin G riffin 'in bu kom isyon adna h azr
lad rapordur: Konunun, ulusum uz bakm ndan
basit bir zenginlik art ya da tekniin gelim esin
den ok daha nem li olan bir yan daha v a rd r ve
bu da insanolunun korunm as, esirgenm esi ile r
lem esidir. Bu cepheden bakldnda, zerim izde
kutsal bir dev ve sorum luluk bulunduu ve gemi
a ta le tim izi gelecekte daha hzl daha ciddi bir
eylem le giderm ek durum unda olduum uz kansn
dayz. Bu aratrm ann sonularndan aknla
dm durum dayz. Bu m eclis kom isyonunun
aratrm a yapt konularn daha n em lilerini gn
na karm olan ve - toplum um uzun en kala
balk snf olduu halde bize gre yasama m eclisi
m izin ancak pek az d ikkatini ekm i bulunan em eki snfn durum unu ilgilendiren u konu kadar
nem li baka hi bir konu yo ktu r. Toplum un byk

147

ounluu gibi biz de bu sorunu, ta m bir bilgisizlik

iinde ele alrken, bunda aratrm a y gerktirecek
hi bir yan olm adna, hele em ekleriyle bizi zen
g in letirm i, te k n ik ustalklar ve yeten ekleri bizi
ulusun bana g e tirm i bulunan bu kim selerin d u
rum unun d zeltilm esin e hi bir ih tiya olm adna
em indik. Y ap d m z aratrm a bu bilgisizliim izi
ortadan kald rd ; kom isyonununuz bu konuda bir
eylem e ve re fo rm a girim enin beklem eye gelm eyen
bir zorunluluk olduunu teslim etm ek duru m u n
dadr. O rtaya kard m z olaylar hem en hemen
inanlm ayacak olaylard. G erekten kom isyonum uz,
grlm em i bir ilerlem e ve refah n iinde, bir
yandan bilim ve san atlar geliirken, m akina em ein
ykn h a fifle tirk e n , bulular m kem m elleirken,
m add zen g in lik ve refah artarken btn bunlar
yapan ve bunlarn hepsinin ilk sebep ve saiki
olan kim senin bunlardan en az yararlanm as, en
az anlalan kim se olm as karsnda hayretler
iinde kalm tr. G u ru r duyduum uz ve bizim iin
ta n rn n bir l tfu olm as gereken bu refah n sonucu
ise, em ekinin d u rum unu, bunun gerek tan
olan birinin ifadesiyle b e lirte lim , tp k bir kle
gibi, yani daha yksek hi bir dilei ve zlem i o l
mayan m akinann durum undan hemen hem en t a
m am en farksz bir durum a y n eltm ek e ilim id ir
nk, diyordu bu ta n k , ie boulm u ve al
m aktan ypranm , za y f dm durum dayz. Ka
fa m z ve ruhum uz iin zam anm z kalm akszn..
O halde, baya ve cahil olm am zn alacak yan
var m ?
Bu belge, gerekten bir meclis komisyonu tarafndan yayn
lanm belgelerin en saygyla anlmas gerekenlerinden biri
dir. Gerei bilmeyen, ama en yce duygularla davranan
kimselerin emekilerin durumuyla yz yze geldikleri
zamanki tepkilerini gsteren aydnlk bir tablo...
Gneyin kle sahiplerine, iin ucunda kendi klelerinin
kaderinin Kuzeyin iilerinin durumundan daha iyi ol
duunu syleten de ite bu ackl durumdur. Onlann bu

szleri bir ok durumlarda doru da olabilirdi. Zira genel

olarak insan kendisine ait bir eyi yani kleyi hi kimseye
bal olmayan, hizmete elverili durumda olduu srece
kullanlan, ondan sonra da sokaa atlan makina'dan
yani hr emel<iden daha ho tutar. Colwell, en bedbaht
kle hangisidir. - sahibi iin deerli bir mal olan
ve kat zam an peine dlerek srarla aranan m
yoksa cannn istedii gibi aylaklk edebilen ve
rekab et dolaysyla her an kap dar ed ilm ek k o r
kusuyla yaayan m ? - diye so ru yo rd u .(194)
Kendilerini iilerin durumunun dzeltilmesinden yana
szcler olarak iln edenler arasnda yleleri kar ki, bunlar
yalnz madd durumu gz nnde tutarak klelerle emeki
ler arasnda hi bir fark grmezler. Fourier'nin mridi
topist Brisbane bunlardan biridir. Brisbane, almak
tadsz bir ey olarak kald srece emekileri bu ie zor
lamak gerekceceini, dolaysyla da Kuzeyde bor yzn
den rehin kle olmakla Gneyde zenci kle olmak ara
snda pek bir fark bulunmad fikrindedir.(195) Hatta
Kellog, iilerin altnid artlarn Gneydeki klelerin
smrlme artlanndan daha da kt olduunu ne sr
yordu. (196)
Son olarak da o a Amerikan ii snfnn karakterinin
iki zelliini daha belirtmemiz doru olur.

Bunlann birincisi, teknik karsndaki tutumuyla ilgilidir.

Birleik Devletler'de makina krma olayna hemen hemen
hi raslanmam olduunu belirtmitik. Ldizm eilim
lerinin gelitii dnem olan makinann retime sokulduu
ada el emei sknts bykt; dolaysyla da makinann
rekabeti korkusu azd. Ayn zamanda da insanlar an
derecedeki bir el emei akkanlna alkn olduklanndan,
ev almasndan fabrika almasna gei Avrupa'daki
kadar byk bir glk yaratmad. Bundan tr de,
iiler makinaya kar deildi. Baz durumlarda, makinalan byk bir gnl holuuyla bile karladlar. H.J.
Habakkuk pek hakl olarak, A m erican and British
Technology in th e 19 th C e n tu ry (197) XIX. Yzylda
Am erikan ve n giliz Teknolojisi adndaki kitabnn

148
149

b irinci blm nn bana C hevalier'nin u szn

koym u: Avrupa'da ok zam an, eller iin i bulun
m az; burada ise yani Birleik D evlerlerde ie az
gelen ellerd ir. (198) Ve Habakkuk'un kendi metni de
yle balyor: XIX. yzyln ilk yarsnda, A m erika'daki
n g iliz z iy a re t ile r tarafn d an yaplm ve bir ok ed strile rd e A m erikan fab rikalarn n donatm nn
daha o devirde bile ngiliz donatm na belli bir an
lam da stn olduu yolunda pek ok yorum vardr.

te yandan da politik ii partilerinin fiilen hi bir gelime

gsterememi olmasn; sosyalist gruplann da sayca pek
kabank her eitten din tarikatlarla bir tutulmasn ak
layan balca sebeplerden biridir. Bu arada, ii snfnn
karlarn karlayacak tarzda ideolojiler ekillenmeye
balyordu; bunlar ana kalplan ile daha ok ekonomikti.
Geni bir dinleyici kitlesi bulmakszn toplumun o zamanki
durumuna kar ancak yer yer klan vard.

ngiltere phesiz, dnyann fabrikasyd. Ama Birleik

Devletler'in ok daha zayf olan endstrisinde, donatm
ok daha iyi bir ok giriim vard. Bunun balca nedenle
rinden biri de toplumun btn gruplarnda ve snflarnda,
hatta ii snfnda biie, makinaya kar ngiltere'de ar
basan tutuma oranla deiik bir tutum bulunmasyd.

C. FRANSA DEVRMC GELENEK

Hesaba katlmas gereken ikinci zellik ise Amerikan ii

snfn Avrupannkinden ayrdettirir. Ama onu Amerika'nn
dier grup ve snflanndan ayrmaz ve ideolojik mahiyet
tedir. Pek ok kimse Amerika'ya, kendi anayurtlarnda
politik ya da din bakmdan gayn memnun, ideolojik ba
kmdan isyan halinde olduklan iin, yani birer si olarak
gelmiti. Aynca bu kolonilerin lialk, ada zamanlann
ilk antikolonyalist savann sonunda mill bamszln
etin bir mcadele sonunda bileinin hakkyla kazanmtr.
Ama burada sz konusu olan, btn bir ulusun, btn snflann bir zelliidir. Oysa Avrupa'da bu zellik, ii snf
Sanayi Devriminin sonunda toplumun byk si ocuu
oluncaya kadar kk aznlklann malyd. Dolaysyla d
Amerika'da bundan u dikkate deer sonu kmaktadr:
Avrupa'da ii snfnn karekteristik zellii olan ey Ame
rika'da bizim inceleme konusu oiarakaldmz sre boyun
ca hi bir biimde ortda deildir. Ama buna karlk, 1861 'de
bile, burjuvazi yine de. Gneyin klelik taraftan toplumuna
kar devrimci bir sava yrtecek yeterlikte olmutur.
phesiz ki bu durum ve proletaryann soydan olmayan
karakteri, bir yandan burjuvazinin klelii ortadan kaldr
maktan yang byk bir topluluu seferber edebilmesini,

150

Daladier 1938'de Fransa'y Hitler Almanyas karsndaki

bozgun yoluna soktuu Mecliste bu lkeyle anlamaktan
yana olduunu aklad zaman daha sonralar Vichy
hkmetinin d ileri bakam olan Flandin onun safnda
yer almt. Halk cephesi'nin ba dman Flandin, sy
levine kendini Byk d evrim in ocuu olarak adlandrd.
1789 Devrimi o kadar derin bir biimde kk tutmutu ki
aradan yz elli yl getikten sonra bile, her devrime kar
kar olduunu aka iln etmi Flandin gibi bir kimse
kendini ondan yana iln ederek szn daha iyi dinletebileceine inanyordu.
Bu durumda, gerekten byk Devrimin parlak klannm
o zaman henz domakta olan ii snfnn stnde nasl
dorudan doruya ve derin bir etki yapm olduunu
dnmek g olamayacaktr. zellikle de, ei ve benzeri
olmayan, bu yurtta ayaklanmasnn sonunda bile bir
ideolojinin iaretlerinin belirmi olduu ve Robespierre'in
evresinde toplanm kk burjuvalar tarafndan yaplan
mcadeleyle ii snfnn ideolojisinin ilk filizlerinin sr
mesine sert ve kanl bir savala engel olunduu dn
lecek olursa... Aynca unu da gzden uzak tutmamak
gerekir: Devrimin sonu belki de ii devriminin ba
langcyd. Robespierre'in hemen ardndan, Jacques
Roux'larin, Robespierre'lerin, Hebert'lerin, Danton'larn,
Chaumette'lerin ve Saint-Just'lerin arkada olarak, inkr
^dilmez kiiliini korumasn bilen, burjuva devriminin

snrlarnn tesinde bir D rdnc Tabaka'ya doru

cokunlukla ilerleyen, ilk militan sosyalist partilerden
birinin kurucusu B abeuf(199) geliyordu.
Bana yle geliyor ki, bu arada, Fransz ii snfnn, Sanayi
Devrimi boyunca, kendini zellikle yksek bir politik ol
gunluk derecesiyle dier lkelerin ii snflarndan ayrt
ettirmi olduunu belirtmek doru olacaktr. Fransz ii
snfnn dier herhangi bir lkenin ii snfndan daha
politik bir ynelimi olduu kukusuzdur.
Sosyalizmin Fransz ve Ingiliz topistlerini kariatrmamz
bunu anlamaya yetecektir.
Robert Owen, tam bir to p ist iktisat modelidir. Bir
kapitalist olarak edindii deneylerle parlak bir zeky ve
eksiksiz bir baary kaynatnr. Bunlan, da elinden geldii
kadar, salim bir kafa veateli bir mizala kendi topist
toplumlanna ve gerekten komnist kolonilerine aktarr.
Ona yksek bir deer veren Engels, hakknda unlar sy
lyor: O w en 'in kom nizm i tam am en tic a r bir tarzda,
tp k b ir t c c a rn hesaplarnn sonucu denebilecek
b ir ekilde dom utur. Batan sona kadar, p ratik
eylere ynelen o ayn karakte ri hep korur. rnein
1823'te rlanda'nn se faletin i kom nist kolonilerle
o rtad an kald rm ay ne srm t. Bu i iin gerekli
kurulu ve ko n ut m asraflarn , y llk g id erleri ve
m u htem el g elirleri hep hesaplam t. Son eklini
afm olan tasarsnda, te k n ik d e ta yla rn planla,
cepheden ve ku bak grnle ilg ili eitli y n
leri ie ylesine byk b ir h akim iye tle ilenerek
o rtaya konm utu ki, O w en 'in to p lu m d a refo rm
tasars b ir kere kabul ed ild ikten sonra a rtk te k n ik
bakm dan bile, a y rn tla rn dzenlenm esi konusun
da sylenecek pek az b ir ey kalyordu. (200)

Ama Saint-Simon'la ilgili szlerine Engels rahatlkla yle

balyor: Byk Fransz D evrim i'n in balad ta rih te
o tuz yana varm am olan S a in t-S im o n Fransz
D evrim in in ocuuydu. D evrim Tiers E tatnn,
yani ulusun re tim d e ve tic a re tte e tk ili byk k it-

152

leinin o zam ana kadar aylak ve im tiyazl Soylular ve

Din A dam lar sn f karsndaki zaferiyd i. Sonra da
Cenevre M ektu p lan 'n a geerek onlarda u noktay
vyor: Cenevre'den M e k tu p larn d a S ain t-S im o n
daha o zam andan, btn insanlarn almas g erek
ti i ilkesini koyuyor. Ayn yazsnda, te r r id are
sinin m ahrum halk ynlarnn idaresi olduunu
daha o zaman b iliyor ve onlara yle haykryor:
Bakn ite, arkadalarnz hkm srd zaman
Fransa'da ne olduunu g r n ; ktl a sebep oldular.
A m a Fransz D evrim ini b ir sn f m cadelesi, hem
de yalnz soyular sn fyla burjuvazi arasnda deil,
soylular, burjuvazi ve p ro leterler arasnda b ir s n f
mcadelesi olarak dnp grebilm ek 1802 ylnda
dhiyane bir keifti.
Saint-Simon'dan Fourier'ye gei ise yle ifade edilmi:
S ain t-S im o n 'd a, sonraki sosyalislerin yalnz eko
nom ik deil, btn fik irle rin in to m u rc u k halinde
bulunduu dhiyane bir gr genilii grdm z
gibi, Fourier'de de bulunan artlarn g erekten zek
ve tam Fransz, am a hi de daha az derin olm ayan
bir eletirisini bu lu yo ru z.(201)
Ve her zaman politika n plandadr. Guesnay'den beri Fransa
- devrimizde bile Keynes'le bu alarmda en bataki yerini
koruyan Ingiltere'nin tersine - dnya apnda nemli iktitas yetitirmemitir. Buna karlk, Fransa 1789'dan 1871 'e
kadar, hibiri ngiltere'deki herhangi bir hareketle karlatn
lamayacak kadar byk, nemi ve etkileri dnya apnda
drt devrim geirmitir.
Fransa'da, ister eski devirlerin kalfa dernekleri, ister kk
gizli dernekler biiminde olsun, politik kvlcmn her zaman
parlak olmasna amamak gerekir. Her nekadar, eski bir
M o n tag n ard 1795'te ulus istirah ate ekildi demise de
bu istirahat halindeki Fransz halk, politik bakmdan, o
devirde sosyal mcadelelere girimi bir ok ulustan
yine de ok daha canlyd.
Fransz halk istirah ate geirilmesinden otuz yl kadar

153

sonra da yine, Avrupa apnda deerlendirilen devrimci

eyleme yeni bir nitelik daha katt. Hobsbavvm bu konuya
yle dikkatimizi ekiyor:
1830 devrim lerr, durum u kknden deitirdi. Daha
nce grdm z gibi bu d evrim ler, hz a r ttr l
m sosyal dnm lerden ileri gelen pek yaygn
ve pek keskin sosyal alk an tlar dm enin ilk b e lirti
leriydi. Bu durum iki t rl dile geliyordu. lkin halk
ynlar kprdam aya balyor, 1789 rnei byk
k itle d evrim leri yeniden imkn kazanyor ve d o la
ysyla da zellikle gizli derneklere gvenm ek zorun
luluu daha az kanlm az oluyordu. Bourbon'lar
Paris'te, R estauration m onarisinin ihyas diye
gsterilen politikadaki bir buhranla ekonim ik duru
mun bozukluunun sebep olduu bir halk kayna
m asnn kara kte ris tik ibirlii sonucu d evrildiler.
D olaysyla, da a ta le t yle dursun 1830 T em m uzu
nun Parisinde o zam ana kadar grlm em i sayda ve
o zam ana kadar g rlm em i kadar cok yerde b ari
katlar kuruldu. G erekten, 1830 yl b arik at, halk
ayaklanm asnn sem bol durum una g e tirm i tir. A s
lnda b arikatlarn Paris'te devrim lerdeki yeri en
az 1588'e kadar uzanr am a b arik atla r 1789 ile 1794
arasnda nem li bir rol oynam am tr.
Sosyal dnm lerin ikinci b elirtisi de, kap italizm in
gsterdii gelim elerin sonucu olarak, halkn ve
em eki y n larn , - yani barikatlar kuranlarm-ii snf
olarak, yeni endstri proletaryasyla g itg id e bir
tu tu la b ilm i olm asdr. O halde dem ek ouyor k,
sosyalist p ro le te r dam gas tayan bir hareket orada
dom utu. (202)
Bu srada da Auguste Barbier, devrimin yeni kahramann
yle selmlyordu:
Ne gzel, u geni omuzlu, heykel gibi gvde
u adam paavralar iindeki
u, ceketi birliklerin kanyla boyanm
Aba ceketli beden iisi;

154

u duvara, bir vuruta deviren tahtalan

Ve boucu bir havada
Kaldnmlann stnde talar yuvarlayan.
Tpk bir ocuun emberi gibi.
Tarihi grevine uygun yeni bir kalba dklm olan Fran
sz proletaryas, artk Fransz Devriminin byk mirasn
kendine mal edecekti. 30 nisan 1840'da Heine Paris'ten
yle yazyordu: Bana dn ne ektiini syle, sana y a
rn ne bieceini syliyeyim Bu gnlerde Sancho'
nun bu szn dnyordum ve faubourg S ain tM arceaudaki bir ka atelyeyi gezerken de iilerin,
a ltta k i snfn en zorlu unsurunun arasnda nelerin
yaylarak okunduunu buldum . G erekten, orada
koca Robespierre'in sylevlerinin bir ok yeni bas
ksn, tanesi yirm i paraya M a ra t'n n hicivlerini,
C abet'nin D evrim 'in T arih in i. C orm ening'in ze
hirli talam alarn, B abeuf'n d o ktrinini ve Buonaro tti'n in G izli B irlem esini; insana kan kokusu
duyduunu sandracak yazlar buldum - ve kulam a
sanki cehennem de hazrlanm kansn veren -ara nam eleri en vahi bir ta h rik le dolu ezgiler geldi^
H ayr, bizim narin evrem izde bu ezgilerin eytan
to n u stnde bir fik ir sahibi olunam az. nsann
byle bir eyi kendi kulayla duym as gerekir. r
nein, iinde maden ilenen ve gvdesinin yars
plak insanlarn btn o ezgi boyunca, bir m eydan
okum a havas iinde ellerindeki dem ir ekile,
nlayan rsn stnde tem p o tu ttu k la r geni
telyede, insann ancak kendisinin bulunm as ge
rekir. O m elodiye byle elik edilm esi ve ocaktan
fkran fkeli kvlcm la r son derece etkileyici.
im di, ii hareketinin bir ok zel yayn organ
kyor. En batakiler Journal des O uvriers,Le
Peuple ve L'Artisan. B unlarn dnda daha bir
oklar var: S ain t-S im o n 'u n Le G lobeu, Fourier'
nin Le IMouveau M on deu, C abet'nin Le Populairei ve Le p ro letaraie Philosophe g ib i.(203)
i snf nasl, da planca gcyl kendi kendinin

b ilin cin d e! u szleri yazan sosyalist bir gazete

deil, dindar iilerin szcs Le S em eurn
20 ve 27 kasm 1833 ta rih li saylar; H alkn dvas,
tartm as z baarya ulaaldanberi iiler kendi
glerinin bilincine e rd i.... ve ayrca, henz pek
aklkla olmasa bile, im tiyazl s n flarla m cadele
e tm e k iin a rtk iilere ih tiyac kalm aynca burjavazi iilerin bayrann altndan ekildi. i
sn fn n gururu ve stn snflara kar krgn, kz
gn gvensiz oluu da oradan geliyor.
1830 ile 1848 aras, o ada baka hi bir lkede, ne In
giltere'de, ne Almanya'da, ne Birleik Devletler'de g
rlmeyen ayaklanmalarla doludur: 1832 hazirannda ve
1834 nisannda Parisli iilerin ayaklanmalan, 1831 ve
1834'te Lyon'da byk ii ayaklanmas, 1839'da Blanqui
taraftan bir ayaklanma, 1840'ta Lille, Clermont ve Toulouse'da karklklar, 1833 ve 1845'te Paris'te dlgerlerin
ve marangozlann politik eilimli byk grevi, 1833'te
Anzin'de maden oca iilerinin grevleri ile 1844 ve
1846'da Saint-Etienne'de yine madenci grevleri. (204)
Ve ok zaman btn bu hareketlerin slogan olan sosyalizm
sz ile birlikte de haliyle, daha o zamandan, -ve byk
Flora Tristan'n aznda daha da bir iddetle- enternas
yonalizm sz yanklar yapmaktadr.
Ardndan da, tarihte ilk olarak halkn, proletaryann n
derliinde tek bana, bir dman dnyann karsna k
t ve korkun bir yenilgiye urad Haziran Gnleriyle
1848 Devrimi. Yenilginin btn boyutlar ada insann
henz mehulyd. Ayn hazirann sonunda 29 haziran
1848 IVlarx Rheinische Zeitung'ta yle yazyordu:
Parisli iiler karlarndaki insan selinin iinde
bouldular. A m a ylm a d la r. Y e n ild iler, am a basm
lar yen ikti. Kaba kuvvetin bir anlk zaferin in bedeli
u b at D evrim in in btn hayallerinin yok ed ilm esiy
le, btn eski c u m h u riyeti kanadn paralanm asy
la, Fransz ulusunun m al, m lk sahipleri ve iiler
olarak ikiye ayrlm asyla denm iti. C u m h uriyetin
renkli bayrann a rtk yalnz bir rengi v a r; yeni-

156

lenlerjn rengi kan rengi. Bayra renkli C u m hu

riy e t a rtk kzl bir cu m h u riyet oldu...
A lk ta n kvranan, d o k to rla r ta ra fn d a n braklan
drst insanlar ta a fn d a n hrsz, kundak, ipten
kazktan kurtulm u gzyle baklan, karlar ve
ocuklar daha da derin bir sefalet iinde yzen
bu felketzed ele rin arasndan en iyileri srgn
ed ilm i olan P lebeienler A lan larn sslem ek iin
defne d allar, im tiyaz, ve dem o kratik b ir basma
sahip olm ak hakk o nlaradr.
Aradan drt yl kadar getikten sonra Marx, 18 Mart 1852
tarihli Nevvyork Heral Trbune'de unu yazmak zorunda
kalacakt: Parisli p ro le te rle r o kadar byk b ir y e
nilgiye uram , biilm i, perian edilm ilerdi ki
yedikleri darbeden sonra bugn bile hl kendilerini
to parlayam am d rm dalar
FRANSIZ ii snf o zaman bilinlenme olgunluu ve
politik mcadele tecrbesi bakmndan esizdi.
BU Esizlik yeteneini nasl da doal bir biimde kolayca
ortaya koyabildik! Sorunu byle ortaya koyunca, politik
zelliin seryrek olarak ar basan yann - Fransz ii
snfnn ideolojisinde' erken gelimi olan politik yanm
nemini - herkes anlayacaytr. Ama, her eyi bylesine
kolayca akladktan sonra da Fransa'da bu snfn meyda
na geliinde kendine zg bir baka karakteristik yan daha
aklamamz gerekmektedir. Bu yan, br yann karsna
bir ok gzlk kartacak ve anlata geldiimiz gelimenin
devamnda da kendini gsterecektir.
Bu ikinci zel yan, Fransa'da sanayi devriminin gelime
sindeki yavalk, arlk; sanayilemedeki geveklik ve
makinayla alan gerek bir proletaryann ortaya knn
pek gze batmadan belirmesidir. Bu gelimenin nedenleri
ilk olarak bugn aranmyor. ok daha nceden konuyla
ilgilenenler kmtr. Amerikal Cameron bu gelime zel
liinin nedenlerini ortaya karmaya alm olanlann
balcalann Proudhon'dan (205) Combe'a (206) kadar

157

ve aralarnda Lyss (27) de olmak zere sralyor Sayd

kimselere Cameron'un(208) adi da eklenebilir.
Gsterilen, ya da ne srlen nedenler oktur;
Nfusun ar art
Gelirlerin olaanst kutuplamas
Denizar byk yatrmlar, hkmet istikrazlar,
zel kiilerin altn biriktirmesi
Tketim mallar iin yksek masraflar, zayf sermaye
yatnmlar
lke dna kalifiye ii ve teknisyen gc
Kmr kaynaklarnn zayfl
Zayf ehirleme
Devlet mlkiyetinin az oluu
l-limayeci politika
Gl devlet brokrasisi
Bu nedenlerin tmnde de gereklik pay olduu iin
kukusuz her biri etkin olmutur. Ama ben, bunlarn
hibirinin kesin bir rol oynam olduunu sanmyorum.
Fransz snayiciierinin giriim ynteminin yetersiz olmasn
knayan Landes(209), btn tic a r l^uruluiar kendi
speklasyonlarna feda eden te k e lc ile ri sorumlu
tutan o her zaman pek kavrayl Heron de Villefosse - bile
burada pek doru dnmyor.
Bence asl sebep, Fransz Devrimi srasnda kyllerin za
fer kazanm olmasdr. Kazandklan bu baan kyllerin
byk bir ksmna birer kan toprak salad. Onlar da bu
topraklara sarlarak Restorasyonla birlikte balayan sefalet
ve borlanmaya karn toprakta kalmaya devam ettiler;
btn XIX. yzyl boyunca, hatta daha uzun bir zaman
oalp durdular.
Krlarn sanayilemesinde Ingiltere neden o yadar hzl
gelimeler gsterdi? nk kylleri topraklanndan uzak
latrd, ve Sanayi Devrimi balad zaman kyl byk
bir blmyle ngiliz ekonomisinden ekilmiti.
Engels 1894'te u szleri yazyordu: im diye kadar kyl

158

kendini p o litik bakm dan o( zam an, ancak krda

srdrd hayatn kiise! sonucu bir a ta le tle
o rtaya koym utu. H alkn byk ounluunun
yalnz Paris ve Rom a'daki parlem en ter ahlk bozuk
luunun deil, ayn zam anda Rus despotizm inin
de (210) en salam dayanayd. Bu geveklik yalnz
politikay deil, ayn zamanda ekonomiyi ve teknii de
ilgilendirir ve yalnz kyly nitelemez. Daha uzun zaman
dayanan zanaat snf dahil, btn evresine,kk pe
rakende ticaretine bakaiarnada yaylr.
Byk banka, ticareti bu artlaraltnda gelien bir alay tefeciye
nasl da hiddet duymaz! Balzacn Byk Banka dan.Ykek
Banka'dan hi sz etmedii halde her satrnda ktlenen
agzl tefeciler, Grandet, Gobseck, Metivier ve daha nice
leri yalnz Paris'te byk rol oynamakla kalmaz, taradaki
meslekdalanyla da ilikileri vardr. Byk Banka, Yksek
Banka, onlardan yalnz sosyal bakmdan deil, kar ba
kmndan da ayrdr. Laffitte daha 1824'te, tara ekono
misinden sz ederken yle diyordu;tamamyla cahillie,
grenee ve yoksullua terkeidilerek te fe c ili in
eline b raklm tr. (211) Ama ehirlerde, zellikle de
Paris'te bu evrelr Yksek Banka'y kk drr. Oysa
Byk Banka kendini diledii gibi byk ilere verebilmek
iin bu kirli kk dolandrclktan kanr.
Sanayi bakmndan en ok gelimi olan ngiltere, Almanya
gibi Avrupa lkelerinin, kyllerinin byk ounluu
topraksz braklm lkeler olmas raslant mdr? Herhalde
deil. Sanayiin gelimesi,ancak kylerin merhametsizce
feda edilmesiyle mmkn olabilmitir. stelik burada sz
konusu olan yalnzca yeterli bir yedek endstri iisi
deposu kurarak gerekli el emeini salamak deildi. Sorun
ayn zamanda btn gerici glerin gl bir dayanan da
ortadan aldrmakt - ve bu dayanak da palnz politik deil,
en bata ekonomikti.Bir kan topraa sahip kr zanaat
sndan balayarak tefecilerin Lafitte tarafndan byk
bir nefretle anlan kasaba kredileri sistemine ve ky dk
kncsna vanncaya kadar, kk olan her ey, kk
kyller snf sistemine dayanr, onunla birlikte de sk,
pinti, hareketsiz, sna gelimeyi kstekleyen bir unsur

159

ortaya karrd. Topran milliletirilmesi konusundaki

incelemesinde Marx da ayn sertlikle konuuyor: Fransa'da
to p rak , satn alabilen herkese aktr. Am a top ran
kk kk paralara blnerek ufalanm asna
yol aan da bu olm utur. Bu kck to p ra k p ar
alar, ellerindeki im knlar pek yetersiz kiiler t a
rafndan iletilm eye allnca da bu insanlar ve
aileleri ok zam an ancak kendi bedeni alm alarnn
sonucuna hkm l durum a derler. T arm al
m alar kk kk paralar stnde yaplan bu
to p ra k m lkiyeti biim i her t rl m odern tarm sal
m etodlarm kullanlm as yolunu kapam akla kal
m ayarak ayn zam anda kyly de her t rl sosyal
gelim enin, en bata da to p ra n m ililetirilm esinin
ba dm an yapar. (212) Sonu olarak,demek ki sosyal
gelimenin en byk dman Fransz kk kylsyd.
Bu arada, tekstil endstrisinde sahici bir proletarya vard.
Ama zanaatlk nasl da daha hl glyd.l El emei,
ayn endstri kolunun iinde, makina almasndan hl
nasl daha nemliydi 11830'da, pamuk iplikiliinde, 80.000
ev emekisi 55.000 fabrika iplikisine kar kyordu. 1851'
de aa Seine tekstil endstrisinde bir iverenin 330 iisi
bulunmasna karlk teki herhangi bir ilde ii olarak
ancak 35 kiiye ve Seine ilinde ise ancak 10 kiiye raslanabiliyordu.(213)
Tarmn yan sra ve yalnz byk ehirler hari olmak zere
ve onlann da d mahalleri dahil tarmla birbirine bal
olarak zanaatlk, el emekilerinin byk ounluunun
geimini karlyordu. ngiltere'deki byk makina krma
olaylarnn balangcndan ksa bir sre nce, 1810'da
See Fransa'daki durumu yle deerlendiriyordu: Za
naatlk henz ok stp olduu iin. Paris ve bir
ka ehir dnda, youn ii to p lu lu k la rn n kar
snda kalm ak gibi bir durum a raslanm yor. i
hareketi, IMapoleon'un hesaba katm ak zorunda oduu bir hareket deil. (214) Ama aradan bir nesil ge
tikten sonra da yle dikkatimizi ekiyor: alm a, tic a
re t ve sanayi h rriyetin in zan aatl n n henz egem en olduu bir zam anda yaratlm olm as d o la

160

ysyla zanaatlk ekonom ik deiikliklere kendini

zam annda uydurabdi. En uygun alana ekilerek
orada kalmay baard. Bu alan olduka gen iti;
nk retici ve t k e tic ile rd e yaradltan var olan
ve C olbert'in ald te d b irle rle daha da gelien ka
lite ve biim zevki, zanaat snfna, deeri yksek
ev eyas ve en iyi durum daki m teri tabakasnn
giyim eyas ile d e k o ra tif sanatlar, lks m am uller
bakm ndan alan lkenin sm rlarm aan geni bir
pazar salyord u.(215)
SIRA fabrika iilerinin durumuna gelince de bu konuda
yle bir yargya vanyor: Am a bu kt artlar yalnz
byk endstride vard r ve durum u 'g e n e lle tir
m ekten kanm ak gerekir. nk arlk m erkezi
daha hl krdayd; daha nem lisi de, zanatlk,
varln geni lde koruyabilm i ve srdrebilm i
olduu iin byk endstri to p la m retim in iinde
ancak ince bir tabaka m eydana g e tiriy o rd u .(216217)
Bu artlar altmda, zellikle de ngiltere ve Birleik Devltetler'
de olduu gibi Fransa'da da var olduunu grdmz
tekstil ehirlerinde bir babadan proletarya snf pekla
teekkl edebilirdi. Ama 1850'de gerekten ii aeleri'nin says ok azd. una hi phe yok, kyllerin
arasnda, onlan ailelerini fabrika iilerinin ailelerine ka
rtrm aktan , kendi ailelerini onlarn aileleriyle bir tut
maktan alkoyan kuvvetli bir tiksinme duygusu vard. Buna
karlk, pek farkllam olan zanaatlarn tutumu bs
btn bakayd.
See pek hakl olarak dikkatimizi, kulland kimselerin sa
ys bakmndan nemli, tabii, miktar ve bazan da kalite
bakmndan in ve Hint zanaatnn gerisinde kalan btn
kapitalist dnyada iin trnde esiz kalitesi bakmndan
nemli bir lks mallar zanaatlna ekiyordu.
te yanda da, mallar gnlk ihtiyalan karlamayan
kalabalk bir zanaat snf vard. Bu snf belirli lde,
evde yaplan zanaatlkla birbirinin iinde erimiti. da
161

aile zanaatyla skca birbirine balyd. Aile zanaat evde

yaplan zanaatlktan bakayd, nk aile zanatnda
alanlar ayn ailenin kendisiydi. almalar da nadiren
pazar iin olurdu. Bu zanat gurubunun fabrika proletar
yasyla da sk ilikisi vard. Bu iliki balangta deil,
zamanla gelimiti.
ylesine artmt ki bazan bir kimseye bir sosyal durum
tayin edebilmek bile g olmaktadr. Lyon ayaklanmalarn
dan sz etmitik. 1830 yllar boyunca ilk olarak 21 kasm
1831'de ipekiler ayakland. Ayn 23'nde ehir ellerindeydi. Ayaklanma, 1871 Komnnn bu genel provas,
etin savalarn sonucunda, 20.000 asker ve 50 toptan
meydana gelmi bir silhl kuvvetle ve ancak on gnde
ezildi. 1834 ubatnda Lyon'lu ipekiler yeniden bakal
drd. 30.000 ii 14 ubattan 24 ubata kadar tam on
gn, cretlerde indirim yaplmasn nlemek iin savat.
Bouna... 9 nisanda yeniden giritiler. Sokaklarda barikatar ykseldi; insanlan o zamana kadar grlmemi bir
kesinlikle birbirinden ayrd. pek fabrikas kahramanlarnn
ayaklanmas drt gn srd. Birliklere komuta eden general
emrini vedi: Hepsi ldrlecek. S em ti y k n ! Acm ak
yokl... 3000 isyancnn canna m al olacak bir katliam
art o ldu! Ve isyan bastrld.

yle olduklarn kabul etsek bile deiik bir yerde raslanan

zanaatlar. Bamsz deiller; makinalan kullansalar bile
ham maddeyi satn almyorlar.
stelik o tuhaf proletarya, i snfnn, ayaklanmalar
srasndaki kar knda, ak ak, Komn'n nc
belirtilerini grdmz o garip unsur! lkin politik hi
bir yan olmayan ayaklanmalar See, Lyon ayaklanmalan
konusunda yle diyor: Eugene Tarle'nin pek doru
olarak gsterdii gibi, sz konusu olan sadece
bir alk isyanyd; iinde politikann hi etkisi
olm ayan yalnzca m eslek bir davran. Am a bu
davran, uzun sren bir p o litik ve ekonom ik kay^
namanm k noktas oldu. Tem m uz devrim i
srasnda burjuvalar izlem ekten baka bir ey yap
m am olduklar halde, iiler bir yl sonra ilk olarak,
te k balarna ve kendiliklerinden, bir ka cesaret
etm ilerdi. (219 - 220)
Bu durumda, Fransz ii snfnn iki zelliini ortaya
karm olduk:
Son derece sert, hzl bir politik gelime. Bunun,
en ak belirtisi, snf bilincinin zamanndan nce
olgunlam olmas. Devrimci bir gelenekle bes
lenmi olan bu toplumda, - tam anlamyla burjuva
evrelerinin ocuu olan kiilerin tarihi snflann
mcadelesinin tarihi olarak grmeleri ve snf m
cadelesi teorisini Marx'tan nce gelitirmi olmalan.
Kylnn ve zanaatnn daha byk rol oynad
bir toplumda snai gelimenin son derece ar
olmas ve bu durumun modern bir sanayi proletar
yasnn gelime temposu stndeki etkileri.

imdi de Lyon ipek endstrisinin ortoya k konusunda

bir belge okuyalm; G erekte ipekilik re tim i, b ir
birinden farkl ekonom ik kateg o rin in bir araya
gelm esinin sonucuydu: M a l veren ve saylar 800
olan im a l t ; 10.000 kadar ate ly e efi (bunlann
her biri ortalama beer tezgha sahipti) ve c retlerin bir
ksm n ken d ilerin e alk o ya rla rd ; b ir de 30.000 ile
40.000 kadar ii. karlar aykr gibi g rn
mese de, ate lye efleriyle iilerin g ru p lar k u r
m alarna daha o zam an raslanyordu. m p arato rlu k
anda ve Restorasyon srasnda, kadn ve erkek
yelere ak yardm ku ru m lan k u ru lm u tu .(218)

BU iki zellik her ne kadar birbirine aykn grnyorsa da

aslnda birbirine baldr. Yalnz Lyon'lu ipekileri d
nelim yeter. Belki biraz tereddtle karlanacak bir sz
olur ama, bunlarn modern bir endstri proletaryasn temsil
ettikleri pekla sylenebilir.

Bunlar, modern fabrika iisi midir? Her iyerinde drt

kiil... Ama makinada alyorlar, dev bir i kapasitesini
temsil ediyorlar. Atelye efleri de zanaat m saylmal?

Ayrca u nokta zerinde pheye yer yoktur: Hepsi de,

gerek kaynak gerekse ideoloji bakmndan Devrimin gerek
ocuklan ya da torunlanyd.

162

163

Zanaat snf etkisinin Almanya'da kar-devrimci deilse

bile hi olmazsa ok zaman muhafazakr olmasna karlk
Fransa'da bu etki devrimciydi: Robespierre'in rejimi bile
kk zanaatlar ve dkknclar kitlesine dayanyordu.
D. ALMANYA, FEODAL BR TOPLUMDA SANAY DEV
RM
Goethe 1829'de yle yazyordu: Buhar m akinalarn
fren lem ek ne kadar gse bunu m anev alanda
yapm ak da o kadar g: tic a r e tin h araretli fa a liy e
ti. k t parann deersizleerek hrpalanm as, baka
borlar dem ek iin eski borlarn artm a s; bugn
bir delikanlnn karlat bunca rktc yeni
unsur. T a b iat ona ar istek ve iddialarn g id e ril
mesini dnyadan beklem eyecekve davrannn kendi
dnda ayarlanm asna yer brakm ayacak sakin ve
ll bir akl verm ise ne m u tlu .(221)
Bylece, lml duruma getirilemeyen makina, bir gen
adamn akln kantrabilen pek ok saydaki ekonomik
nedenden biriydi. Makinayla birlikte, yalnz bezirgnlk
alannda bile - XVI. yzylda Ingiltere'nin artlan! - ticaret,
kt para, borlar beliriveriyor. stelik, bu da kendini
Gzel Sanatlann byk dostu Feodalite'nin tersine Gzel
Sanatlann dman bir Kapitalizmin basks altnda duyan
bir air iin olaandr. Byle bir kanaat yeni glerin retim
artlarnn cokun itiini boa kanr; bu kanaat, yeni za
manlar konusundaki btn byk sevinleri ve btn
cokun iyimserlikleri eksik brakr. tebununiin o hayatnn
son yllarnn Goethe'sinin O lim pos ta n rla rn a yarar
gven ve huzuru'nun, onun Sanayi Devrimini anlay
tarz stnde etkisi olamaz.
Immermann'm D ie Epigonen adl romann kahraman,
Almanya'daki durum zerine u gzlemi yapyor: Sanki is
ve dum an ykl atm o sferim izd e bir eye karar v e rilleb ilirm l bu karar uygulanabilirm i gibi bir ey
istem eye kalkm am benim iin ne kederli bir ey
olurdu. Am a hi bir ey istem ediim iin A lm anya'da
a rtk hi bir yerde o lm ad m kadar yerim d e deilim ..
164

G nlerim hedefsiz, am asz geecek; nk am a

l n lktan baka bir anlam a gelm iyor. nsan kendi
ne bir am a benim seyecek olursa da, hal ve artlarn
girdabnda ta m ters yne srkleneceinden em in.(222)
Her yerde uyumazlk, gvensizlik, deime. Her yerde
kendini bulamayan insanlar gryoruz. O devrin en byk
romancs Immermann, iin ayrntlanna inerek kesin bir
yargya varmadan, devrinin havasn arpc bir aklkla
vererek bize durumu btn younluuyla hissettiriyor:
Evet, soylular snfnn inden rd doru ;am a
kabuu henz duruyor. nsan o kabua arpp her
zaman kafasn krab ilir.(223 )
Evet, W ilh elm 'b ir gei dnem inde yayoruz'
diyor. Bu a rtk btn okul ocuklarnn tekrarlad
bir sz oldu. Asl g i, bunun ne a n l ^ a geldiini
btnyle sezebilm ek. Bu gei dnem iyle b irlik te
snp gidenlerle yaknlk ku rab ilm ek.(224)
Bu gei dnemiyle birlikte snp gidenlerin arasmda, yal
nz Feodal dkler deil, bir zamanlar krda emekiyken
sonradan Sanayi devrimiyle fabrikalarn iine itilmi iileri
de gryoruz: ilerin soluk benizleri korkuntu.
Bu ikinci d r m d akiler..... ta rm a bal kalm o lan
lardan, yalnz yelerinin, atein ve maden filizin in
ya da dokum a tezghn n yannda kendilerine l
mn tohum unu alam olm alaryla deil, ayn
zam anda bunu soluk ve i yzlerle yol boylarnda
gezinen ocuklarna m iras brakm o lm alaryla
da ayrlyor. Bu dalarda Herm ann sk sk, byk bir
kartlk iindeki bu iki :ram ,tabil ile yapm acn
insanlar ne durum a g e tird i in i grd. B ir yanda
sabanlarn ardnda yzlerinden zindelik taan in
sanlarla karlarken, te yanda da, m akinalarn
dibinde, avu rtlar kk, gzlerinin fe ri kam ,
am a aralarndaki benzerlikten insann hem en, sa
bann ardm dakllerin kardei ya da yeeni olarak
ta n d kim selere raslyordu.(225)
15

Yolum u A lm anya'dan geecek ekilde d e itirm e

min ikinci nedeni de A lm anya'da kendim e iyi bir
uak bu lm akt. Uam uzaklatrm ak zorunca
kalm tm . Kendine nem li bir adam ss verm ek
iin ikide b ir kafasn havaya dikip aptal aptal
baknm ay huy edinm iti. Ben en yakn ilgili kii
olarak buna kar kacam sanyordum . Ama
alm a h rriyeti her yerde geerli olduu iinyapacak b ir ey yoktu. Her soytarnn, kendine d ile
dii ss verm ek hakkyd. te onun yerine m utlaka
A lm anya'da birini bulm ak istiyordum . H er lkenin
baka b ir zellii vard r, insan nereye giderse gitsin
oradaki gibisini bulam az. Ispanya'nn araplar nl.
talya'n n arklar, n g iltere'n in Anayasa's, Rus
ya'nn salam derisi ve Fransa'nn ih til li; A lm a n
ya'nn uaklar kadar iyisi de b u lu n m u yo r.(226)
te, Heine'nin dostu Immermann'm doru ve doru ol
duu kadar da ac yergisi. Yalnzca gln duruma dm
soylular snfn deil,halk da hedef almasnn alacak bir
yan yoktur.
Yazarlar iin durum buydu.

1816'da, ilerde Eski Yunan'n en byk uzmanlarndan biri

olarak en parlak bir yldz gibi k saacak olan gen
Otfried Mller Berlin'e geliyor ve bir arkadana oradan
yle yazyor: im di burada, sadk ve yu rtsever bir
S ilezyaly hi onurlandrm am as gereken iren,
berb at bir hi b ir e letirin in , hi bir tasvirin an la
tam ayaca kadar acnacak durum da olan B erlin'
deyim . Saray, a rl n btn s n fla rn stne
kertm i. K anatlar henz yolunm am olan, ileri
atlm a k isteyen her eyi eziyor. H e r eyi, sk bir
disiplin altn a alnm bir uygarln sn rlar iinde
tu tu y o r. Y erli yerinde, clz ve baya bir rasyona
lizm in baarsyla da vnyor. Buna karlk yo k
sulluk, dknlk, btn B erlin lilerin kapank ve
ileke aln larm a dam gasn basm G ezin ti y e r
lerinde, parklarda, - o da burada pek yok ya - duru,
m u tlu , neeli b ir S ilezyal glne raslam ak az

166

grlr b ir olay. te btn s n fla r bu durum da.

V e niversite - ta n rm , berb at 1(227)
1824'te, Alman aratrmac Georg Forster'in dul kans bir
arkadana, kzma baz uyarmalarda bulunduunu yle
anlatyordu: Yine gebe olan kzm a yazdm , bana a rtk
erkek to ru n verm em esi g e re k ir; a rtk erkek ocuk
istem iyoruz. (228)
1841'de Alexandre de Humbolt yle yazyordu: O zam an
lar, A lm anya'nn Fransa ve ng iltere'n in ok aas
na dt berb at b ir a d .(229)
Bilim adamlan iin de durum buydu. Hannover kral bunlar
iin yle konuuyordu: P rofesr, orospu, dansz;
paray verdin mi her yerde b u lu n u r.(250)
RENANYA'NIN en nemli i adamlanndan sanayici
Harhort'un biyografisini yazan bayan Harhort'un arivinde,
onu durumdan haberdar etmek iin yazlm iki dost
mektubu bulmutu. Bu mektuplarla ilgili olarak yle bir
aklama yapyor: Berlin'de dnen dolaplar konu
sunda halk hi bir ey bilm iyordu. G azeteler resm
ilerden ok sz etm ezd i. Y u rtta la rn ayrn tlaryla
rendikleri te k konu M a liy e Bakan von B low 'un
ksaca yle zetlenebilecek olan kararla ryd : Eski
verg iler kalkm am tr, tersin e yen ileri eklenm ek
te d ir. H km ete aratrm a ya da kouturm a y o
lunda yaplan bavurm alar olum suz karlanyor,
ve Teschem acher(231 ) bu durum u yle a n la t
yo rd u : Canl canl derim iz yzlyor. A ile dostu
S tucke de, h a fif b ir buruklukla, halkn nne sunu
lan bo szlerden, pheli vaadlerden sz ediyordu.
Ona gre, yine soylular snf k a y rlm t; hkm et
yine Kast anlayn srdryordu ve halk ay
dnlatan gne batm am sa bile hi olmazsa b u lu t
larla rt lm t ... K im bilir, belki de o tu ru p ne
olacan beklem ek daha iyi. G erekten, kiisel
davran ie yaram yordu. Halk sarm olan byk
yu rtseverlik ve heyecan dalgas da hayal k rk lk
larnn kysna vararak durulm utu. Herkes a r
a r kendi iine dnyor, ulusun byk evresinden

167

uzaklaarak kendi kk aile evresine ekiliyordu.

ocuklardan ve to ru n lard an daha nem li bir ey
var m yd k i? ..(232)
Sanayiciler resm ve genel ilerle ilgilenmiyordu.
Komn ve komnn ynetimini salayan belediye rgt
konusuna byk bir rol oynayan zanaatlar iin, durum
yle deidi. Heinrich Simon 1836'da Anlanna u satrlar
yazmt: M a liy e Bakan ta rafn d an bir grm e iin
kabul edildim . Bu frs a tta n , ona m ahkem elerdeki
ve Yeni Pom eranya'daki durum u olduu gibi an
latm ak iin yararlandm . D enildiine gre orada
durum korkunm u. Halk da h km etten hi m em
nun deilm i. Bu da sebepsiz deil.. Korporasyonlar
orada gelim iti. A lm anya'da a rtk baka hi bir
yerde raslanm ayacak biim de yaam aya devam
ediyorlar. X V I. yzyln uygarl ve sna alm alar
iin yaplm kanunlar bu yzylda da hl iyi ve
yararl olarak kalsn isteniyor. rnein, ipek ta k k e
ler m oda olduu zam an bir t c ca r bunlardan ge
tirtin c e , bir apkac onu apkaclk yapt iin dava
e tti. Adam a, g e tirtile n eylerin karton ve Kadife
takk eler olduu, bu iin apkaclkla ilgisi bulun
m ad a n latld . Bunun zerine de o rtaya, karton
iinin bu konuda
bata g eld i in i; kartona kadife
kaplam a iinin de ancak ondan sonra dnle
bileceini, dolaysyla da bunun tic a re tin i onun
yapm as g erekti in i ne sren bir cilti kt. Kul
lanl yeni bir eit te rlik mi g e tirtiliy o r, te rlik ve
ayakkab im al edenler hemen birbirlerinirv karsna
karlar. Gelsin, te rlik te ayakkabda asl m alzem enin
ne olduu tartm as. Btn te rlik eitleri bir bir
saylm aya balanr; yarglara da bu eitten sorurunlar zm ek der. (233)
Bu koullar altnda da arada bir, emekle sermayenin YarFeodaliteye kar birletikleri grlr. te, Augsburg'ta
iplik evi ve makinayla pamuk dokuma tesisleri kurulma
syla ilgili olarak 1840'a doru anlatlanlar: Fransz h ti
lline ram en ve ehrin Bavyera'ya braklm asnn
168

zerinden otuz yl akn bir zaman getikten sonra

bile eski m p arato rlu k ehrinde korporasyonlar
devrinin gelenei hl etkisini duyurm aya devam
ediyor. A rtk i ayaklanm alara ya da sokaklarda
to p lan m alara kadar varm yo r ama yine de eski
gnlere dnm eyi her zaman um utla arayanlarn
evresinde, u darda, Jakobertorun ehrin kaplanndan biri nnde gerekletirilm eye allan
yenilie elden geldii kadar glk karlm aktan
da geri kalnm yor. Bu yenilik, anonim bir ir
ketin bir yap yap trm ak iin zanaatlar bularak
g etirm i olm as. Bunlarn hangi rgtn iine k a tl
m alar gerektii bir d ert oluyor. Yap K alfalar
B irlii, btn yap kalfalarnn ve iibalarm Birlik'e k a tlm alar, giri paras ve aynca aidat de
m eleri gerektii iddiasnda. K atolik kalfalardan da
korporasyonun bayra iin m asraf paras isteniyor.
Am a duvarclar buna yanam yor. A idat dem eye
raz oluyorlar. Giri paras ile bayrak iin m asraf
paras detm ek, onlara gre sama... Bu p aralan
verm ektense antiyeyi terkedeceklerini iln edince
de i balangta grndnden ok daha cidd
oldu. Belediye M eclisi de irketin y n eticilerin i
bu paralar sekiz gn iinde detm eyi baaramazsa
zorlayc te d b irle re bavurm akla te h d it e tti. irketin
szcs kendini belediye harlarn detm enin
inaatnn ii olm adn syleyerek savunuyor.
Belediye bunu kabul ediyor. Y alnz Belediye de,
irketin yn eticilerin e bavurm akla kalfalarn teker
teker celbi, dolaysyla da onlarn almasna engel
olm ak gibi bir durum a yol am am ak iin irketi
karsna aldn belirtiyo r. Sonu olarak da irkete,
bu ii kapatm ak iin, zaten nemsiz bir m iktar olan
bu paray onlarn demesi salk veriliyor. Bu zm
irket yneticisi iin en basit yol olurdu, am a o
buna yanamak istem iyor. Herhalde, hakl olarak,
karsm dakilerin eline, ilerde aleyhinde kullanlacak
bir silh verm ekten korkuyor. Sonunda, irketin
yneticisi bu istekleri inaatn yneticisi mhendis
K raem er vastasyla iilere resmen duyurdu. O n
larn bu paray dem eyi red d ettiklerin i bildiren
169

bir za b t tu ttu ra ra k Belediye ye yollad ktan sonra

da h km etten bu konuda resm bir karar istedi.
M esele de o zam an. Yap K alfalar B irlii nin fes
hiyle sonuland. (234)
Almanya'nn ve Dou Avrupa'nn Batya yakm ksmnn
Yan-Feodal'liinin kesin nedeni, tanmda Feodalizmden
Kapitalizme gei biimidir. Tanm Feodalizmin karakteristik
temelidir. Senyrler ve kyller. Feodal toplumun balca
snflandr.
NGLTERE'DE ve Fransa'da, Feodal senyrlerin byk o
unluu u ya da bu biimde krlardan kayboldular: iki
Gl Sava, 1640 ngiliz Devrimi, 1789 Fransz Devrimi. Yer
lerini, kapitalist bir ekonomi uygulayan toprak sahipleri
ya da hr kyller ald. Ama Almanya'da, gei daha ar
oldu btn feodal senyrleri, topraklannn sahibi, devlet
ilerinin yrtlmesinde ve orduda feodal artlara benzeyen
eski durumlannda brakt. Aynca onlan topraklann kapi
talist iletme biimine zamanla gemelerini salayacak
bir biimde zorlad.
Bu durumda kyller tabii ki topraklann, kk mlklerini
terkederek ya da senyre brakarak ehre gitmekte hrdler.
Kendi topraklarn, bu to p ra n bir ksm n senyra
brakrnakla ya da senyre kar feodal y k m l
lkleri olan verg i, iplik eirm e, kmes hayvanlar
yetltirm q , gece devriyesi, yu m u rta g e tirm e , s
prm e, baca tem izlem e , m u h afzlk, angarya hiz
m e tle ri, senyrn atosundaki ileri grm ek, buday
ve dier rnlerden teslim etm ek gibi h izm etlerle
satn alm alar gerekirdi.
Ama krlar, henz yan-feodal olunca ve krlann efendileri de
devletin ilerinin yrtlmesini ellerinde tutunca, kk
burjuvazi, zanaatlk ve kk ticaret kendiliinden
yan-feodal glere dayanr. Granizon ehrinde kundurac
lar, lokantaclar, eldivenciler, kk tefeciler asilzade
snf subaylannn ahsnda, kendileriyle kar karya eitli
haberler stnde konuabilecekleri kiiler grrler. Mah
170

kemesi bulunan bir ehirde de Yan-feodal evrelerle

dorudan doruya ilikisi olanlar, terziler, kitaplar

ve benzerleridir.
Buna, Feodal Senyrler ve zanaatlann, sanayicilerle
iilere, rakiplerine kar ortak nefretleri de eklenirse onlar
birletiren ban yalnz her eyin yerli yerinde olduu
eski feodal devrin hatras, ya da kk burjuvazi ile
yan-feodal yetkililer arasndaki her eye ramen i salyan bamllk olmad grlr. Ayn zamanda da ortak
bir antipati; yeni zamanlara, katksz kapitalizme, yani
endstriyalizme kar ortak bir nefret olduu anlalr.
Feodal unsur, ylesine glyd ki, zaman zaman iilerin
bunu kapitalistlere kar bir silh olarak kulland bile
oluyordu. O sralarda, korporatif zorlamalar ortadan kalk
m olduu halde korporatif anlayn baz dayanma,
yardmlama kurululan halinde yaamaya devam ettii
lkelerde bile, kapitalistlere kar feodal korporatif unsurlar
kullanan iilere raslyoruz. 1845'te Berlin'deki basma fabrikalanna kuman stne renk basmak iin zel makinalar
getirilince, maltlar, i yapmakta olan kalifiye iileri
kararak yerlerine raklar kullanmak istemilerdi. Ama
kumaa renk basan iiler, bunu nleyecek kadar baarl
davrand, iki bayan, Bodelschvvingh ile Flottvvell, 11 Mays
1846'de krala bu konuda unu yazyorlard: Bu ite en
byk engelin, iilerin aralanndaki dayanrnay sr
drmelerini salayan imdiye kadar edinegelmi olduk

lar ustalktan gurur duymalarna da bal olan

korporatif anlaya dayand anlalmaktadr.
lerinde buna raz olan makinalarda patronlarn
isteine uygun olarak alanlarn kabul edilmeye
cek yollarla ve her eit tezviratla caydrlmaya
cahslmasm baka trl aklamaya imkn yoktur.
(235)
Feodal unsur,okadar kuvvetliydi ki, Fransa'da ve ngiltere'de
szn geni anlamnda ii snfndan saylabilecek pek
geni halk tabakalan, 1850'ye kadar, Almanya'da ii
snfnn dnda tutulmak zorunda kalmyordu. Bunlann
en banda maden oca iilerini saymak doru olur.
171

Maden oca iilerinin o zaman belirli feodal artlar

hatrlatan bir alma disiplini, hatta bir yaama disiplini
iinde olduunu sylemek yanl deildir. Almanya'da
ve Prusya'da da yle blgeler vard ki, buralarda alan
iiler belli bir yaa kadar ancak maden idaresinin izniyle
evlenebilirlerdi.
rnein Larmer, (236) Mansfield blgesinde gemi yle
bir olay anlatyor; Eisleben m adenleri idaresinin a r
ivlerinde, 1828 ta rih li, u dilekeye de raslyoruz:
21 buuk yamdaki madenci ra Blankenheim 'l
G o ttiie b Erdm eyer, kendi ifadesine gre. A m alle
K egeli e vlilik d olarak gebe brakm . Kendisiyle
evlenm ek kararndadr. K raliyet M ad en le ri daresi'nin yksek katndan bunun iin gerekli izni istem ek
ted ir. (237) Bu dileke de Erdmeyer tarafndan deil,
memur tarafndan imzalanmt. Buna karlk dare u
karar alyor: rak m adenci G o ttiie b Erdm eyer,
A m alie Kegel'i evlilik d olarak gebe brakm o l
duu iin m adenci raklar snfm dan karlarak
vag o n etleri itm eye m ahkm e d ilm itir. Durum
bylece, dosyaya ek olarak, bu yazyla resmen ke
sinlem itir. (238) Evlenme izninin sz bile edilmiyor.
Bu arada, kanunlarn da, on sekiz yamdaki her erkein
evlenmesine izin verdiini gzden uzak tutmamak gerekir.
Ama Prusya Madenleri daresi madencilerin, madenciler
yasasnda da yazl olduu gibi, yirmi drt yandan nce
evlenmemeleri iin etin bir sava yrtyordu. Bu sava da
kolayca baanl oluyordu; kanun, ailenin geiminin sa
lanmam olmas halinde evlilik isteinin reddine imkn
veriyordu. Bunu ispat etmek, Maden daresi iin zor
deildi; nk madenlerdeki iiler genel olarak ancak
yirmi drt yamda madenci oluyorlard. Bu arada biz yine,
Prusya Madenleri daresinin baz blge brolannn maden
cilerin izinle evlenmesinin doru ve gerekli olduu yolun
daki belgelerini inceleyelim. Bunlardan biri olan Rothenburg
brosu 26 eyll 1789 tarihli bir mektubunda, evlenme izni
reddininin yal madencilerin gen kadnlarla evlenmesini
nlediini; bunun da madencinin lmnden sonra gen
kans ile ocuklannn madenciler sandna yk olmas
172

ihtimalini ortadan kaldrdm (239) belirtiyor. Baz baka

brolar,evlenme izinleri iinin asl nedeninin dzen ve
gvenlie dayand grndedir. Bunlara gre, bu izinler
genlerin kt evlilikler yapmasn nlemek iin yararldr;
nk kt evlilik y a p tklar her zaman g rlm tr
Aynca bir nokta daha nemle belirtilmektedir ki o da ma
dencilerin baka iletmelere gnderilmesi konusunda, ev
liliin ortaya przler kard hususudur. Din ileri.
Eitim ve Sahk bakan ile leri, Ticaret, Endstri ve
Madenler bakan bu konuda Prusya kralna 10 mays 1833
tanhii bir ortak mektupta u gr ne sryorlard:
Bu zorunluluun (evlenmekiin izin )d evam yaln zm a dencilerin bal olduklar m adenciler sandnn
pek gerekli olan g e lirle ri bakm ndan deil, ayn
zam anda da m adencilerin listelerini dzenli olarak
tu ta b ilm e k iin, asayi, ahlk sebebiyle de g erekli
dir. (240) 19 Ocak 1849'da K am sdorf maden brosu
da bu konudaki tutumunu yle aklyordu:.. Bir kimse
yirm i d rt yandan nce madenci olam ad, bu
yaa gelm eden nce kaba iilik ya da madenci
rakl ile kazanaca parayla aile geindirem eyecei, tasalar ve kt beslenm e onlar vaktinden
nce ktrecei, dolaysyla da ilerini g erekti i
gibi yapam ayacaklar ve vakitsiz l m lerinin de
ailelerin i m adenciler sand iin b ir a rlk d u ru
m una g etirecei i in ..(241)
ok zaman olduu gibi, Almanya'da da yaama ta rz n
daki bu feodal disiplin asker bir disiplinle katmerleniyordu. Madenlerdeki gen iiler, kalfalar, raklar ie
gidip gelirken niforma giymek zorundaydlar.
Aynca niforma giymekle ilgili geni ynetmelikler
karlm, selm vermek de kurala balanmt. Madencilerin
selmlamalann askerlerin selmlamalanndan ayrt etmek
gerekten gt.

Madende iken, kuraln gerei yalnzca basit bir G lck a u f !

(y i a n s la r!) sznden teye gitmiyordu. Ama darda
madenciler u esaslara uymak zorundaydlar:
173

 saatleri dnda, btn m adenciler, btn raklar

ustabalardan ya da ekip eflerindn birini g rdk
leri zam an, niform as dolaysyla kolayca ta n y a
bilecekleri bu kim seyi, nlerinden geerken, veya
grdkleri zam an, esas durua veya uygun adm a
geerek her zam an olduu gibi G lck a u fl s
zyle, ayrca balarn rten apka, gibi bir ey
varsa onu da kararak selm layacaklar; ama buriun
dnda kalan, eilm ek ve kural d tem enna gibi
davranlardan kanacaklardr. n ifo rm an n ser
puu batan karlm ayacak, am a bu serpus yalnz
niform ayla b irlik te g iyilecektir. Bu k y a fe tte k i bir
m adenci, m irlerinden birine taslad zam an, m ir
de niform alysa, ta m askerce bir esas durua
geecek ve m ir uzaklancaya kadar o durum da
kalacaktr. (242)

az paral bir ie verilmekle cezalandrlyordu. raklara

ise bu m eyyideler yerine 4 il 16 sopa vurulurdu.

Vladenci tel< bana olduu zaman mirlerini nasl selm

lamas gerektii bylece anlatldktan sonra da bir topluluk
iinde bulunduu srada selmlamann nasl yaplaca
anlatlyordu. Selmlama ynetmeliinin nc parag
rafnda bu konuda, sokaklarda ve evlerin nnde,
zellikle de para dendii gnler, to p lan m a ve ko
num ann yasaklam ay g erektirecek hi bir yan
olm ad , am a bu durum un selm lam a ini u n u t
turm am as g erekti i belirtilerek yle deniyordu: Byle
bir durum karsnda, bir m irin g elm ekte olduunu
gren ilk kim se, selm lam ay herkesin 2 num aral
parag rafta g sterild i i ekilde yapabilm esi iin
gruptaki arkadalarn
hemen haberdar etm eli
d ir.(243)

Asker disiplin ise keyf cezay mmkn klyor ve bundan

dolay da, Immermann'm uslbunda syleyelim, ideal uak
lar yetitirmeyi salyor; ayrca personeli, gen iiler
ve daha yal iiler arasndan seilen n ezaretiler olarak
ikiye blyordu.

ibalarla eski madenciler bu ynetmeliin uygulan

masndan sorumluydular. Yani yetkililer bu konuda ma
denciler loncasna gveniyordu.
A M A durum, bu disiplininin raklar iin beden cezalar
ngren m eyyideli bir zorlama disiplini olmasna engel
deildi. Selm ynetmeliine uyulmamas, ilk olarak c
retten 10 Fenik kesilmesiyle, suun tekran halinde de
1 gnlk cretin kesilmesi ve indirimle, daha ar ve daha

174

bret olmas iin, beden cezalar btn personelin nnde,

giri kapsnda duadan sonra uygulanrd. nc defa
b elirli olm ayan b ir zaman iin ie alnmazd.(244)
Evlenmeye izin verilmediine gre, yirmi drt yamdan k
k btn madencilere en dk cret verilebilirdi. te
yandan da daha yal iilerin gen kadnlarla evlenmesi
yasaklanarak Madenciler Sand'nn dullara yllarca para
demesi nlenmi oluyordu. Ayn zamanda, her madenci
evlenmeden nce evlerime izinini alabilmek iin topluluun
kasasna nemli bir katkda bulunarak kasann dolmasna
yardmc olurdu.

Brokratik yar-feodalizmin retimin cereyan tarzn, ii

tabakalarnn bnyesini bile belirleyecek derecede kap
lad bylece ak olarak grlyor. Aynca, zellikle bu
konuda i o kadar ileri gidiyor ki Sanayi Devrimi srasnda
1850'/e kadar maden iilerini modern endstri proletar
yas saymaya imkn yoktu.
O devrin Almanyasnda feodal unsur kendini duyurmaya
devam ediyordu. Tarm iilerinin bile ii snfndan say
labileceini sylemek gtr. 1830'da Ingiltere'de krlar
daki durum uydu: Harman makinalannn kullanlmasna
kar hareketler, youn grevler, 9 grevcinin aslmas,
450 kiinin ar sulu olarak kolonileresrlmesi.Bu durum,
modern anlamda iinin varln ortaya koyuyordu. Tanm
iilerinin says daha az olan Fransa'da bunlar ii snfnn
arasnda saymak biraz g, Almanya'da ise, ii snfmdan
saylamayacaklar aktr. Tarm iileri Almanya'da, iftlik
hizmetileri, yanamalar ve ou da kk bir para

175

toprak sahibi olan gndelikilerdi. Bu bir kan toprak da

onlan skca, o yere ve toprak sahibine balard.
Paul, Wusterbach gndelikilerinin Prusya kralna yaz
dklar 23 nisan 1848 gnl bir mektuptan sz ediyor.
Kyller bu mektupta, Senyrleri ifti VVittnovv'un onlan
h izm et ve dier el ileriyle b u n a ltt m , bu iler iin
pek az bir cret dendiini, ignnn ok uzun
olduunu, nk sabahn altsm dan geceye kadar,
h atta ikinci yhn yazm da ay m da bile altnldklann, bu ileri de ister istemez yaptklann, nk
reddedecek olurlarsa o turduum uz yerden atlm aktan
korktuum uzu bu durum da da pek oum uzun
doup bym olduum uz yerlerden uzaklamay
hi de istem ediim izi (245) bildiriyorlard.
Hizmeti kzlarla yanamalar ise tam ataerkil bir anlayla
yazlm olan Hizmetiler ynetmeliene balydlar. Bu
ynetmelik efendi'ye, hizmeti kz cezalandrarak yola
getirmek; yanamay zam ann {bu'vakit'yllarca srerdi)
doldurmadan nce ayrlmaktan alkoymak, bu gen in
sanlar maden iileri gibi niforma giymeye deilse bile
hi olmazsa o kadar sk bir disipline uymaya zorlamak
hakkn verirdi. Bu disiplinin de imalthaneler devrinin
feodal dzenindeki kla disiplininden fark yoktu. Yani,
yemek saatlerinden ibadet saatlerine kadar herseyi efendi
tayin ederdi.
Ksaca sylemek gerekirse, ii snf Almanya'da bizim
inceleme konusu olarak aldmz dnem iinde henz
kkt. nk ngiltere ve Fransa'da ii snfna katlm
geni emeki tabakalan, Almanya'da tmyle bu snfn
dnda kalyordu. Ayrca Almanya'da ii snfnn ortaya
k da ngiltere ve Fransa'dan iki nesil kadar bir gecikmey
le gereklemiti. Almanya'da gerek feodal zincirler
ancak 1805'le 1810 arasnda dt.
Alman ii
baka zel
bakalardan,
henz bir

snfnn dier lkelerin ii smflanndan bir

durumla daha aynid; bu snfn, komu ta
rnein kk zanaatlar snfnn o zaman
takm feodal zellikler tamas dolaysyla

kk zanaatlar snfndan ayn durumda bulunduu

- feodal korporatif zorlama yine ksmen vard - ve ideolojik
bakmdan da ynetici snflara yatkn olduu sorusu akla
gelebilir. Byle bir durum sz konusu deildir. Zanaatlar
snf ve ii snf birbirlerine Fransa'daki kadar yaknd.
Ama tam tersine sebeplerle..
Fransa'da, yoksul zanaatlar snfyla ii snfn, devrirnci
gelenein birbirine balamasna karlk; Almanya'da
bunu yapan, yeni zamnlara doru ilerleyite yan-feodal
pis bir havann boucu bir biimde kendini duyurmasdr.
stelik de, bu ar hava iinde, el emekileri de dahil
olmak zere ii snfnn btn bir blm ideolojik
bakmdan geri durumdayd ve - 1840 He 1850 arasnda
an bir sefalet ve keyfi tutum gzlerini rten perdeyi
amaya zorlaymcaya kadar - snf olarak da tannmyordu.
KUKUSUZ, bizim inceleme konusu olarak aldmz
dnemin sonunda babadan proletarya bir snf vardr;
ama bu snf henz Fransei'dakinden ok daha kkt.
S rf p ro leter diyebileceimiz ailelerin says da azd.
Byk bir ounluk iinde hi olmazsa iftlerden biri ya
da bir kz karde, bir erkek karde, evlenme yoluyla bile
olsa, baka tabakalarn insan olan ailelerden meydana
gelmiti. Bu baka tabakalar ise, kyl snf, toprak sahibi
gndelikiler, zanaatlar, ev h izm etileri sn f ya da
kk ticaret snf gibi bir sosyal topluluktu.
i snfnn bnyesi byle olan bir lkede ancak bir
grup vardr ki, o grup ister istemez, kesinlikle ayrlm
bulunacaktr; Demiryollann yapmakta kullanlan iiler
grubu. Bunlar ne biim iilerdi? Onlar byk bir dikkatle
incelemi olan Eicholz yle anlatyor;(246)
D em iryollarm n yapm , hatlarn yolunu te m iz le
yen, araziye bakarak gerekli ykseklik farkn sa
layan, kayalar havaya uuran, to p ra salam
latran on binlerce iinin gerekletirdii g e r
ekten ta rih , byk bir eser olm utur.
1848'den nce A lm anya'da hi bir yerde, d em iryo i-

176
177

larnn yapm iin ku llan lan lar kadar ok sayda

insandan kurulm u bir ii ordusu grlm em iti.
Byk hatlarda, rnein Thringen h attn d a 15.000
kiiye kadar varan binlerce kiilik byk ii o r
dular alyordu. A slnda bu iiler ok zam an,
hasat iin ya da kn, kendi to p raklarn a kasabalara
b ir efendinin to p ra n d a alm aya giden yarp ro le te r kiirerdi, ama unu u nutm am ak g erekir ki
dem iryolu antiyesinde durum byle deildi, o
devir iin korkun derecede kalabalk em eki o r
dular oralarda byk burjuvalarla kar karya
geliyordu.
Dem iryolu yap m , her zam an, gndeliki tarm iileri,
evde alan tekstil endstrisi emekileri, zanaat kalfalar,
isiz kalm fabrika iileri blgenin bir ok em ekilerini
ekiyordu. A m a dem iryolu antiyesinde alan
iilerin byk ounluu, okluk uzaklardan gelen
yersiz yurtsuz, serseri bir hayat sren, yllard r
antiyeden antiyeye koan, nerede ivekazanlacak
para varsa oraya giden iilerdi. rnein daha 1835'
te Silezyal
mevsim iileri D sseldorf - Elberfeld h attn d a
alm aktayd. iler ite by
lelikle, d em iryo llar yaparak, A lm anya'nn kk
kk devletlere blnm olm asnn onlara izdii
dar sn rlan byk payda ortadan kaldrm oldular.
Proletarya dayanm as oralarda. Alman devletlerinin
snrlannn stnden, hatta Almanya snnnm stndend em iryo llar an tiyelerind e gereklem eye balad.
Bu iiler genel olarak, maden iileri gibi alelcele
yaplm barakalarda, yaaylannda ve birbirleriyle ili
kilerinde sert, kat, tabiatn sertliklerine ve iibann kam
sna kar dayanma halinde yalnz bir hayat tarz iinde
yayorlard. Iiba denilen kiiler, kumpanyann tem
silcileriydi ve her biri 100 il 120 kiilik ii gruplanndan
sorumluydu.
Bu hayat tarznda bir ok nokta W ild W e s t'i; orospu
truplan, kumarhaneler ve batakhaneleri, bakl kavgalar
ve kasa soygunlaryla ortaya kt kadar da byk bir
178

hzla yok oluveren o altn, gm ve bakr ehirlerini hatr

latyor. Yalnz, Almanya'da bu ehir hat boyunca yer
deitirir; hayat tarznda ok daha belirsiz ve kararszdr.
Bu yzden de halk daha kksz, daha gurbetidir.
Ama ayn zamanda da bu i ve bu yaay ,nice baka iile
rin de katlmasyla, yaaynda beliren yan-feodalitenin
bulamasyla kirlenmi bir kontrast ortaya koyar. Bunlar
oraya tazelik, bamszlk, giriim dncesi getirir. retime
gemiin byk artklaryla en irkin, iren bir biimde
karm, tarihin masasnn stnde nceki yemein ar
tklaryla birbirini murdar etmi olarak deil temiz, ak
ilikiler sokar.
Sonu olarak sylemek gerekirse burada ideoloji de daha
abuk olgunlar. Wilhelm Wolf bunlarn bazlanyla konu
malar yapm, vard sonucu da Paris'te yaynlanm olan
Vorvarts'ta aklamtr. (247) Sosyal artlarm zn
anlalm asndaki aklk, yeni bir dzen ve bu d
zenin ilkesi konusundaki fik irle ri karsnda hayrete
dtn sylyor. Sonra da sz demiryolu antiyesi
iilerine brakyor; Burada alt m z srece ta b ii,
hayatm z kazanyoruz. Am a asl para babalar
iin abalayp durduum uzu da biliyoruz. Bu ad am
lar... bizim aln te rim izle , enikonu ta tl iler e v iri
yo rlar. Dem iryolunun yapm b itin ce de geldiim iz
yere geri dnebileceiz. Burada hastalanrsak, y a
tp uzanabilir, eer varsa, patates yiyebiliriz. Ya
da alktan gebeririz. Para babalarnn um urunda
m ?... Bunun bizim iin bir avantaj var. Buraya
binlerce geldik, b irbirim izi tan m ay rendik. K ar
lkl konum alar oum uzun g zn at. A ram zda
a rtk o eski m asallara inanan pek kalm ad. Zengin ve
sekin kim selere kar a rtk iyiden iyiye saym z
kalm ad. Evde yalnz bamza dnm eye cesaret
edem ediim iz eyi imdi bara bara sylyor,
zenginleri bizim desteklediim izi ve kapm za kadar
gelerek bir para ekm ek dilenm ek ya da alm ak
istem ezlerse alktan lm ek yollarndan birini se
ecek durum a gelm eleri iin, bunu arzu etm em izin
ye tti in i biliyoruz. una inann ki, eer dokum aclar
179

daha uzun bir zam an dayanabilm i olsalard bizde de

am ata kopacakt. D okum aclarn davas, iin ucun
da bizim davam z. V e Silezya hatlarn da alan
20.000 kii olduum uza gre bizim de szmz
olurdu elbet.
Sz edilen dokumaclar, 1844'te onlara iveren imaltlara
kar ba kaldran evde alan dokumaclard. Bu doku
maclar korkun bir yoksulluun iinde yayorlard. Gerhart
Hauffmann, onlar konu alan bir dram yazm, an
romanclar da durumlann anlatmt. Tpk VVolff'un
iilerin ideolojik olgunluunu demiryollar yapm iinin
sonucu olarak ortaya karmas gibi Marx da dokumaclann sosyal artlar' konusundaki dnce ve anlayn
vmektedir.
1840 sonras Almanya o kadar az klsik bir lkedir ki
demiryollan yapmnda makinadan uzak iiler ve evde
alan dokumaclar ii snfnn ideolojik ncln
temsil eder!
E. DER LKELER: BSKA ZAMANLAR, BAKA B
MLER.
BURAYA kadar incelediimiz lkelere Belika'y, Hollan
da'y, Danimarka'y, sve'i, Norve'i, Avusturya'y, Moravya'y, Macaristan' ve Kuzey talya'nn baz ksmlarn
da eklersek Senayi Devrimi dediimiz eyin yer ald
btn lkelerin turunu tamamlam oluruz. Bu lkelerin
hi biri bizim izdiimiz rnek lkelerdekinden farkl bir
gelime izgisi gstermemitir.
te yandan, birbirinden deiiic birer gelime izgisi gs
teren lkenin adn vermekle yetinirsek Rusya, Avusturalya ve Hindistan'da, bu kitapta anlattmz gibi bir
Sanayi Devriminden sz edilememekle birlikte buralarda da
birer ii snf ortaya kmtr.
RUSYA
SON otuz ylda yazlan, ok sayda Rusya 7a///?lerinden
180

birini alp XIX. yzyldan XX. yzyla geile ilgili blmleri

okuyalm:
XX. yzyln banda em peryalist sistem btn d n
yaya yerlem iti. D i er lkelerde olduu gibi Rus
ya'da da kap italizm em peryalizm biim inde geli
ti. Am a Rus em peryalizm inin bir zellii vard.
Lenin ve S talin bunu, asker? feodal em peryalizm
diye adlandrdlar. A sker-feodal em peryalizm em
peryalist sistem in btn b e lirtile rin i ta r; retim
younlam asnn art, te k ellerin kurulm as, ser
maye ihrac, banka ve sanayi serm ayelerinin birle
mesi, dnyann paylalp yeniden bllmesi m
cadelesi sm flararas gerginliin iyice art. Rus
ya'daki askeri ve feodal em peryalizm , bylece her
eyden nce dnya em peryalist sistem inin bir para
s oldu.
arlk Rusyas em p eryalizm inin zellii, b ir ok
feod al kalntnn buna bal olm asyd. Toprak k
leliinin ka ln tla r sanayi ve ta rm alannda devam
ed iyor, eitli sn flarn geliim i gibi XX. yzyl
Rusyasnn slyast ve to plum sal dzeninin tm n
e tk iliyo rd u .(248 )
Demek karmzda yan-feodal koullarla en modern mo
nopollerin karm var. Putilof fabrikalanyla Siemens u
beleri iileri, ayn ada Paris, Belin ya da Londra'da
grdmz benzerlerinden farkszd. Batl iilerden biraz
fazla alyor, daha az para alyorlard ama alma artlar
ynnden ngiltere, Yeni Ingiltere {NewEngland,) Fransa
ya da 1840 Prusyas iilerile karlatnidklannda ok
daha deiik ve iyi durumda, ideolojik olgunluk ynnden
gerek birer fikir deviydiler. Btn sylenenlerden sonra
kitabmzda bu iiler neden sz konusun edildikleri
sorusu akla gelebilir.
Bu iileri,yzyl nce Ingilteredeki artlarla alan baka
iilerin adalan saymak gerekir. Ynlar halinde kr
lardan herhangi birtasra ehrine gelen bu rus iileri,sanayi kurumlarnn personelini tekil ediyor, yeni yeni bir
181

ii snf haline geliyor, 1820 Almanyasnn iilerinden

olgun saylamyacaklan gibi, batdaki adalan iilerin
byk dedelerinin kullandklar makinelerde alyorlad.
Yani Rusyada, ulusal alanda ii snfnn oluumu dne
minde, ii topluluklarnn dankl, sanayi devrimi
srasnda orta ve bat Avrupada hkm srenden ok ba
kayd. Bu danklk Bat Avrupa ii snf geliiminin
deiik durumlarn karlatmzda elde edilecek sonu
ca tekabl eder.
Yani Rusyada, ou kere ayn ii ehrinde, gnde onalt
saat alan, dk verimli, ounluuyla okumas yaz
mas olmayan her trl sendika rgtlenmesi dncesin
den uzak ama makineleri hemen krmaya hazr iilerle,
ok modern makinelerde gnde on saat alan, yalnz
sendika alannda deil siyas bakmdan da rgtlenmi
hi karmadan her sabah gazetesini okuyan iilerin bir
leimi sz konusuydu. Sanayi devrimi anda akl almaz
saylacak bu durumda, artlar iyi olan arkadalan i artlar
sanayi devrimi ann artlarn andran bu cahil iilere
sosyalist ii hareketinin modern dncelerini alamak,
onlar sosyalizme kazanmak iin almak ve bu yolda
hareket etmek gerektiini dnyorlard. Ya da, bu da
olabilir ilkel koullarda alan bu iileri hor gryor,
onlarla omuz omuza savamay imknsz sayyorlard.

caniler olan XVII. ve XVIII. yzyl Amerikan smrge

kyllerinin tersine, hkmllerden meydana geliyordu.
(249) Bunlar genellikle, o/r zaman nemsiz sular iin
cezalarnn bir ksmn ngiltere'de ekmi olan, 7 yl
srgne hkm giymi kimselerdi. Ksa bir sre sonra
halkn byk bir ksm, eski hkmller olan hr insan
lardan kuruluydu. Bu eski mahkmlann bir ou ksa za
manda, elverili ve hatta imrenilecek durumda kimseler
oldu. lk zamanlar da smrge ynetimi, hr smrge
halkna kar bu azatllarla oynayarak onlan desteklemek
eilimindeydi.(250)

AVUSTURALYA

Toprak tekeli bulunmad, meslekler arasndaki akkanlk

an olduu, endstriden pek de sz edilemeyecei iin
XIX. yzyln ilk yarsnn byk bir ksm boyunca, Avusturalya'da, iinde ancak snflann ortaya knn balan
gcna, snf taslaklanna, raslayabildiimiz bir toplumla
karlayoruz -Bu arada tabii ki Ingiltere'den gelen ynetim
grevlileri He Avusturalya'da yatrm yapan Ingiliz kapi
talistlerinin Ingiltere'de ait olduklan bir snf vard- Bu
durumda. Kapitalizm iin olduu gibi, snflann ortaya
kna yol aacak blnmelerden, hiziplemelerden,
paralanmalardan sz edilemez ve aynca, daha nceki
bir sosyal dzenden gelen sosyal snflar diye bir ey de
yoktu. Yalnz, Avusturalya, 1850'ye kadar diyelim, sosyal
snflarn ortaya, k iin bir temelin varlna imkn
vermemek anlamnda snfsz bir toplum deildi. Galiba
bunu yle sylemek daha doru olacak: Bir ok zel
tarih artlardan dolay, temel henz, belli snflann kurul
masna elverili deildi. (257) Bu durumda karmzda,
snflann ortaya k 60 yl boyunca her trl salam b
lmlenme her yndeki-an bir akknlk tarafndan en
gellenmi olduu iin gerekleememi ve ileri, kapitalist
tarzda ekilip evrilen bir lke bulunmaktadr.

Avusturalyaya bir gz atalm. Smrgeletirme ancak

1788'de, yzba Philipp tarafndan Fort Sydney'de 1.000
kiinin karaya karlmasyla balamtr. XIX. yzyln
yansnda nfus 400.000 kadard. Aynca buna, says bi
linmeyen yerlileri de eklemek gerekir. Avusturalya'nn
smrgeletirilmesinin ilk zamanlarnda beyaz nfus,ou

Baknn ve kmrn bulunmas bu dnemde, yzyln

yansnda balamtr. Altnn bulunmasnn baangcnda,
hemen herkes altn bulunabilen yere gitti. Altn elde etmek
iin hemen hemen hi bir sermaye gerekli deildi. Altn
bulunan yerlere aralannda memurlar ve polisler de bulunan
Q kadar ok kimse koutu ki 1851 ylnda Melburn yalnzca

arlk Rusyasnda bir ii snfnn ortaya k konusundaki

temel durum farkn gsteren bu aklamalar, bu lkedeki
gelimenin daha nce incelediklerimizden farkl ve onlarla
karlatrlamayacak bir zellikte olduunu ortaya koy
maktadr.

182

183

bir kadnlar ve ocuklar ehri denebilecek duruma geldi.

Baka yerlerde de durum aynyd; yani topluluun erkek
leri ailelerinden,ocaklanndanaynlarakaltnpeinedmt.
Ne zaman altn bakmndan zengin bir arazi bulunacak
olsa, herkes gidip oradan altn karabiliyordu. Altn,
tabiri caizse, toplayp gtrmeye hazr bekliyordu. Ama
yine de bu metod pek ksa bir zaman sryor ve gerek
bir maden iletmesi zorunlu oluyordu. Bu da kk atn
araycsnn durumunun umutsuzlat ve araziyi makinalarla, letlerle artk yalnz kapitalistin iletebilecei anla
mna geliyordu. Murphy buna, altn araycsm n yerini
m adenci ald diyordu. (252) Evet, durum gerekten,
insan iyice belirli snflarn ortaya k ile bir maden oca
kapitalistleri topluluunun ortaya k arasnda ba
kurmaya gtrecek zellikteydi.
Ama bu epey zaman ald. En az 1870'e kadar binlerce
basit ii,yeni yeni altn ve bakrmadenlerinin bulunmasndan
sonra yl sonunda bankada yzlerce liraya sahip bulu
nuyordu.(253) rnein S outh A ustralian M in in g Association bakr irketinin orta 86 kiinin listesi syleydi:
(254)

ve sosyal eilimleri gsteren bir lke pek tabii ki Avrupa'nn

kapitalist lkeleri iin geerli sosyolojik kategorilere gre
yaplacak bir deerlendirmeye elverili olmayan bir g
rn ortaya koyacaktr. Bu durum XIX. yzyln sonuna
kadar srm ancak XIX. yzyln sonundaki nemli bir
kriz bu alandaki anormallii ortadan kaldrarak tekelci
kapitalizmin kategorileriyle kavranmas kolay bir gelime
nin balamasna yol amtr.
Ne var ki, bir ii snf ar ar balangta ok zayf bir
babadan proletarya yzdesiyie ortaya kmaya ba
lad zaman durum ve artlar yine de, bu srecin olu bi
imini grdmz drt lkedekinden bambakayd.
Sekiz saatlik ign kullanliyordu. Modern makinalar
kurulmutu, bu makinalarda en ok erkekler, daha az bir
miktar da kadn alyordu. Hemen hemen hi ocuk yoktu
ite gerekten, ii snfnn douunun ngiltere ya da
lmanya'dakinden, Fransa ya da Birleik Oevletler'd'

kinden bsbtn baka bir tipi,.,

HNDSTAN.

18
11
11
10
10
9
8
5
4

Kk dkkna
Tacir
Serbest meslek sahibi
Gentlemen
Zaanaat
Renber
rat sahibi
cra memuru
malt

3850
1935
765
1980
115
965
1865
635
510

Ing.L. sermaye e
"
"
"
"
"
"
"
"

Bunlarn ou, ellerindeki son bir ka kuruu bu hisseleri

satn alabilmek iin gzden karm kimselerdi. Hisselerin
deeri bir ka ay iinde alt katna, bir ka ylda da on iki
katna kyordu. Aynca da her ortaa yllk kr hissesi olarak
oran bir ka yz geen miktarlarda pay veriliyordu.
Aa yukar yz yllk bir sre bolunca bu artc zellikleri

184

imdi de

temelden farkl bir

sosyal

grnme,

Hindistan'a yle bir gz atalm.

lk olarak, bir byk ehrin iki dnya Sava arasndaki
konut durumunu grelim. ngiliz sendikalarnn resmi
bir kurulunun bu konudaki szleri yle: G itti im iz
her yerde ii m ahallerini gezdik, ve gzlerim izle
grm em i olsaydk bu kadar pis, bu kadar iren
y e rle r bulunabileceine inanm azdk... te, nm z
de bir sra ev; mal sahibi bu lojm anlarn k ira c la
rndan birinden ayda 4 iling 6 Penny istiyor.
H er evin, o tu rm a oda, m u tfak, yatak odas olarak
kullanlm as gereken b ir te k lo odas var. Evin
boyu ve eni dokuzar ayak D uvarlar to p rak sval;
kt bir k ire m it dam , nde de bir kenar ayakyolu
olarak kullanlan b ir avlu. Odann hava alacak delii
yok. Dam ykksa ya da kap aralksa ancak o z a

185

man hava g iriyo r. Lojm anm dm da, pis sularm

a k tld dar, uzun bir kanal. Kanaln stne kara
sinek ve bcek b u lu tlar konup konup kalkyor...
Evlerin dnda. Lojman sralar arasnda uzanan dar
to p ra k eridi boyunca, pis sular iin kazlm st
ak ukurlar p, pislik ve irkefle dolu. evreye
iren bir koku yaylyor. Anlalan bu ukurlar,
zellikle ocuklar tara fn d a n daha baka iler iin
de kullanlyor..
Lojm anlarn an derecede dolu olm as, her ta ra fta
gze arpan kt salk artlar, yetkili kiilerin
ilgisizliini devlerini um ursam adklarn aka
ortaya koyuyor. (255)
Lojmanlardaki artlar her zaman ok kt Scak mevsimde
iiler bu sknty atlatabilmek iin, kulbelerini brakp
ehrin dna kmak zorunda kalyorlard. O zaman da
ya krlarda dilenmek, ya da ailelerinin zaten skk, i ie
yaadklar kr kulbelerinde onlann yanma smak zo
runda kalyorlard. Uluslararas Brosu'nun B.I.T.
bir raporu, iilerin bz zam anlar scak mevsim s
resince ya da hastalk salgnlarnda H indistan'n
baz m erkezlerinde geici barnaklarn te rk e tm e k
zorunda kaldklarn belirtmektedir. (256)
Yine bugn de Hindistan'daki iilerin byk bir ksm
sanayide aralkl olarak kullanlyor. Yln bir ksmnda ky
lerine dnerler; bunlar da gizli isiz ad verilenlerin bir
ksmn meydana getirmektedir.(257) Bununla ilgili ra
kamlar 12 numaral Tabloda gsterilmitir.

yana braklarak yine de aralksz kullanlan bir ii sn

fndan sz edilemez. imdi de sorunun bir baka yzn
grelim. Sanayi iilerinin cret kprdanlar konusunda
1935'te km olan kitabnda R.Singh'in verdii deiik
rakamlarn arasnda, cretlerle ilgili olarak 13 numaral
Tabloda gsterilen u rakamlar da yer almaktadr.(259)
Tablo 12. Gizli sizler - Mysore Plniasyonlannda devamszhk(255) (1959 ylnda ve yzde olarak):
Ocak

17,7

M ays

21.1

Eyll

17,4

ubat

17,1

Haziran

22,8

Ekim

14,4

M a rt

19,2

Tem m uz

23,2

Kasm 17,8

Nisan

30,6

18,4

A ralk

Austos

14,4

Tablo 13. cretler (Rupye olarak):

Bom bay
Ahm edabad
U tta r Pradesh
Bengal
M adhiya Pradesh
M adras

Yalayc Perdah Dokum ac

5.12.10 4.2.0
9.0,0
6.15.0
11.0,0
7.5.6
3.0.0
3.0.0
2.0.0
5,0.0
4.0.0
4.0.0
8.2.0
1.0.0
8.2.0
4.0.0
9.0.0
4.0.0

Bu devamszla sebep olarak hastalk, kaza, din ve mill

bayramlar, iinin ailesinin yaad kye gitmesi gibi
engeller ne srlmektedir.(258) Bu durumda da, bir
iyerini devaml yrtmenin ve hele randman muhafaza
etmenin ne g bir i olduu kolayca tasarlanabilir. Btn
bu durumlann en bata gelen nedenleri de, iilerin iinde
almak zorunda olduklan kt artlardr.

Bombay'da en iyi para alanlar, yalayclar; cilclar da

onlardan bete iki az alyor. Ahmedabad'ta ise cilclar
bata geliyor ve yalayclarn ald para da onlarnkinden
bete iki kadar az. Uttar Pradesh'te cilc dokumaclar
ayn paray alyor. Madhiya Pradesh'te cilc dokuma
cdan be kat fazla kazanyor.Madras'ta yalayc ile do
kumacnn durumu birbirine e. Bombay'da yalayc
dokumacdan iki kat fazla kazanyor, ama Bombay'da cilac
ile dokumac aa yukar ayn paray kazand halde bu
durumun ei Madras'ta, yalaycyla dokumac arasmda
grlyor.

Grlyor ki burada, Avrupa ve Amerika'daki gibi isizlik

dolaysyla almaya ara verilmesi gibi durumlar da bir

Sonu olarak denebilir ki, tpk Sanayi Devrimi srasnda

Avrupa'da olduu gibi bugn de Hindistan'da, alma

186

187

kapasitesinin ulusal fiyatla satld ulusal bir emek piya

sasndan sz edilemez.

SONU
Bu durum, bizde byk modem giriimlerin lkenin btn
iyerlerinde kesin, belli ve kademeler aras farklar heryerde
e duruma getirilmi cret kategorilerinin kullanlmakta
olduu bir cada hl srp gitmektedir. Geri bu iyerierinde de baz iilerin,daha kt beslenmek pahasna,
daha temiz bir havay solumak ve ehir almasnn bu
naltc havasndan bir sre iin uzaklamak amacyla geici
olarakm em leketlerine dnmelerine raslanyor.
ariar devri Rusyas, mrnn ilk yz yl boyunca Avus
turalya, dnk ve bugnk Hindistan; Bir ii snfnn
ortaya k iin birbirinden farkl ve herbiri kendine zg
artlar... Ve yine bu artlarn herbiri de, yalnz birbirinden
farkh olmakla kalmayarak ayn zamanda Sanayi Devrimi
srasnda Avrupa ve Amerika'da geerli olan artlardan
ne kgdgr farkldr,!
Resm istatistekte sondaj metodunun tarihi konusundaki

bir incelemesinde Kenessy yle diyor:Ailelerin yaama

artlar konusundaki ilk aratrm alar sanyorum,
kapitalist retim artlarnn ortaya ilk defa .o devir
bilginlerinin bu iki kelimeyi e anlamda sayarak
yoksul, ya da emeki adn verdikleri yeni bir
sosyal snf domasna yol at lke olan Ingilte
re'de yaplm tr. Frederick M orton Eden'in 1797'de
ngiltere'de yaynlanm olan kitabnn ad da ayn
eyi dndryor: Yoksullarn durum u; ya da,
lkenin ele geirilmesinden gnmze kadar, zel
likle de gda maddeleri, giyim , snma a ra la r ve
mesken durumu bakmndan aile ocann artlar
gz nnde tutularak Ingiltere'de emeki snflarn
tarihi. Bu ilk aratrm alar, 1750'lerden sonra,
ngiltere'de ve Kta Avrupasnda daha baka ara
trm alar da izledi.

188

Kennessy yazsnn altna u notu eklemi: Gnmzde,

yalnz ailelerin geim artlar konusundaki aratr
malarn deil, genel olarak sosyo-ekonomik ara
trm alarn kaynann da, XIX. yzyln sosyal so189

runarnda, zeliike de ii sn fn n durum uyla

ilgili sosyal sorunlarda olduu hi hesaba katlm yor.
In giltere'd e ok tu tu la n istatistik kurum larm n
ortaya k da yine bu sorunlarla ilg ilid ir.N ite k im
H. W estergaard bunu yle aklyo r: Bu kurum larn
dnlm esine bir k sebepler yol am o lab ilir;
am a yle anlalyor ki asl sebep, sosyal sorunlara
gsterilen ilgi o lm utur.. Bu kurum lar, toplum un
yoksul sn flar konusundaki gerei t m yle b u l
m ak istiyorlard. C o rn w a ll Polytechnic Societynin
gzlem leri de yleydi: Genel dikkat, o zam ana
kadar hi grlm em i derecede bir younlukla.
Bakentteki ve teki byk ehirlerdeki m add ve
m anev kntye evrilm iti G lasgow s tatistik
Kurum u devini durum un d zeltilm esini salam ak
am acyla, nsanln iinde bulunduu durum u ve
gelecekteki u m u tlarn aydnlatan olaylarn to p la n
mas, dzenlenm esi ve yaynlanm as olarak g r
y o rd u .(260)
Pek zengin bir bilimsel ve h a lk -p o litik edebiyatn yan
sra, toplumun btn snflarn konu alan bir ok roman
da vardr.Marks bu konuda, 1 Austos 1854 tarihli N e w
york D aily Tribune de kan
Ingiliz Burjuvazisi ile
ilgili bir yazsnda yle diyor: Ingiliz rom anclarnn
ak ve anlam l sayfalar dnyaya btn p o litik a
clarn, kalem ta rtm a cla rn n ve ahlk hocalarnn
yazdklarnn hepsinin toplam ndan daha ok p o litik
ve sosyal gerek iletm i olan- rom anlarnn ortaya
koyduu bugnk kardee dayanm a, ne trls
olursa olsun her eit alverii di, baya sayan
gelir ve d evlet ta h v ille ri sahibi sayn baydan
kk dkkncya, avukat ktib in e varncaya kadar
burjuvazinin btn tab akalarn ta sv ir etm i tir.
Ya Dickens ve Thackeray, B ronte ve Gaskell nasl
anlatyo rd u onlar? Hrsl ve iddial, ikiyzl, her
zulm yapm aya hazr ve ceh alet iinde.. O nlarn bu
yargs, m eden dnya ta ra fm d a n , o s n fn boynuna
aslan y aftad a dorulanm oldu: Y ukardakine kuzu,
aadakine kurt. (261) Bu szlere biz de, bu romanlarn
iinde el emekilerinin,ii snfnn da eksik olmadn
ekleyebiliriz.

190

Aynca btn bunlara -buna Avrupa lkelerinde tek istisnai

durum olarak yalnz Ingiltere'de rasyoruz- ngiliz h
kmeti de, ilerindeki pek bol malzeme dolaysyla duru
mun derinlemesine ve aynntl bir incelemesine imkn
veren btn bir parimento raporiar serisi eklemektedir.
Ayn devirde, 1830 ie 1848 arasnda da Fransa'da, burjuva
ziden ya da kk burjuvaziden km, kendilerini
iilerin, insanlk ailesinin bu m ahrum ocuunun
(262) yoksul durumunu anlatmaya veren yazariann pek
ok sayda eserlerini gryoruz. J.M. Gerando Herkese
kar yilikseverlik stne, Morogues ilerin S e
fa le ti ve Poperizm stre ve A. de Villeneuve-Bargemont H ristiyan Ekonomi P o litik hep iilerin sefa
leti stne yazmlardr. Pierre Leroux ise 1789 h til lin
den nce ii bugn yedi gnde kazandn alt
gnde kazanyordu (263) demektedir. Dupont-White
ise iinin durumunu yle anlatyor: Onlarda m lkiyet
diye b ir ey y o k tu r; h ayatlar her zaman daha ksa,
gdalar daha kt o lu r;b t n soylar,ve m an eviya t
lar ker g id e r.(264) 1840'ta, M o ra l ve P o litik
B ilim ler Akadem isi Buret'nin Fransa'da ve In giltere'de
Emeki S n flarn S e faleti adndaki kitabna dl ver
mitir. Bu arada da doktor Villerme, Akademi'nin zel
istei zerine, Fransz iilerinin durumu konusunda yu
karda sz edilen aratrmalara girimi bulunlyordu. Sekiz
yl sonra, 1849'de, Blanqui'ye yine ayn Akademi tarafndan,
iilerin durumu konusunda inceleme ve aratrma yapma
grevi verildi. Bu aratrma 1849 ylnda Paris'te, 1848
Y ln d a Fransa'da Emeki S n fla r stne adyla
yaynlanmtr. Bunlarn hepsi de, bir ihtilli nlemek iin
reformlar yaplmasn istiyorlard. ster politikayla ilgisi
olmayan F ilantroplar / nsanseverler hatta De Precorbln Evrensel FUantropi tavsiye ediyordu{2Q5) ister
Villerme ve byk karde Blanqui olsun, hepsi de skca
birbirierini tutuyoriard. Hepsi iin mesele, Villerme'in
eserinin kahraman Naudet'nin dedii gibi, sosyalizm in
te h d it e tti i to p lu m u savunrnak zere gediin
banda yaplan bir sava.
191

Almanya'da ise 1848 ncesi yllarda edebiyat ok zengindi.

Bunu da, en bata iilere ve kk burjuvalara deil,(267)
burjuvazinin ve yar-feodalitenin temsilcilerine borluyuz.
Bunun bir tek aklamas vardr: Tarih'in Almanya'da
sosyal meseleyi henz sermaye ile emek arasndaki
temel zddilet tarafmdan deil de, yine burjuvazi ve yanfeoda! Junkerler, yan feodal saray ve feodal QQ\\m\\ kk
burjuvalann temsil ettii feodalite tarafndan tayin edilmi
sosyal artlar iinde gndem e alm olmas.
Gerekten, burjuvaziye bir ok yaynlarla, Junker'lerin
egemen olduu bir devlette sanayi proletaryasnn yok
sullatn gsteren ; buna karlk, devletin araclyla
ynetimi elinde tutan ve sanayi iilerini bask altnda bulun
duran'Junkerlere de bu yoksullamadan sna sermayeyi
sorumlu tutan hal ve artlar bunlard. Bu dururnda, bur
juvalar byk bir saflkla, ya da ok hesapl bir biimde,
ynetici snf Junker'leri sorumlu tutabilir; buna karlk
onlar da iilerin sefaletini, iileri kullanan kapitalistlerin
stne atabilirdi.
Ama savan iyi niyetle yaplan inanl ve ateli bir ekime
olmas iin baz sebepler de vard. nk, feodal engel
lerin sonucu olarak buruvazi genellikle el emei ihtiyacn
tam olarak karlayamyor;te yanda yan-feodal Junker'ler
de emein sna burjuvazi tarafndan emilmesinden en
die ediyordu. Yani bizzat sosyal m eselenin nesnesi
olan proletarya ki bunun iine, ona katlmaya hazr
oian kylleri ve yanama olarak hizmet eden ocuklarn
da sayabiliriz burjuvazi ile Junker'ler arasndaki en aykr
karlar iin ekime konusuydu.
Ayrca, yukardan beri btn bu sylediklerimize, zellikle
dokumaclarn durumunu ele alan baz romanlann katksmt
da anmak yerinde olur: R. Prutz'un Kk M elek'i ve
Ernest VVilkomm'un D em ir, A ltn ve Akl ile Beyaz K
leler ya da Halkn A clar.
Birleik Devletlerde, artlann deiik olmas dolaysyla
bu yonudaki Bat ve Orta Avrupa'nnkinden daha fakirdir.
Ama buna mutlak deer bakmndan yoksul demek yerinde
olmaz.

Bu eserlerin hi biri, ii snfnn douunun ak bir ak

lamasn vermiyor. Bir ounun, hayret ya da dehetle,
bu snfn gelimesini anlattn; ve yine bir ounun ise
bunun sebeplerini de verdiini gryoruz. Ama hi biri,
bu gelimenin kendisini incelemeyi konu olarak almyor.
Bizim inceleme konusu olarak aldmz tema zerinde
o devir edebiyatndan pek ok ey renilebilir; ok ara
mak artyla.. Kk, ksa gzlemlerden, ya da ok zaman
baz baka olaylarn altndan, ya da baz notlardan, ak
lamalardan kanlabilen bir malzeme; Bsbtn baka
yonularda yazlm, otobiyografi, seyahat notlar, zel
yazlar, i yazmalar da nemli bilgiler verebilir.
ilerin durumu, yaaylanndaki sefalet, durumlann d
zeltmenin yollar ve hatta proletaryay ortadan k a ld r
m ann aresi, sosyo-politik bir ok parannn iledii
konulardr.
Ama, proletaryann sefaletle e anlamda olduu gereke
sinden yola kp ortadan kaldrmak gerektii sonucuna
varan bir dnce tarznn tabii ki bu sosyal snfn yayndan
ve dikkatle incelenmesi bakmndan pek yardmc olmas
beklenemez.
O devir edebiyatndan s o n ra , Toynbee'nin. Sanayi Dev
rimi'nin ekonomik ve sosyal gelimesini ok gereki bir
biimde ileyen ve bugn de okunmaya deer bir eser
olan Letures on th e Industrial R evolution o f th e
18th C entury in England'na kadar,\nQ\\Xere'6b nemli
bir yayma raslamyoruz. Krk yl boyunca da,Hammond'larn
The Rise o f M o d ern Industry'sinin yaynland tarih
olan 1925'e kadar, deerlj eserleri zellikle Ingiltere'de,
Toynbee'nin temeli bakmndan Sanayi Devriminin dikkate
deer kitaplanndan pek farkl olmayan anlayn benim
semilerdir.
1926'da, John Clapham'n An Econom ic H isto ry o f
M o d ern Britain'yla burjuvazi Sanayi Devrimi konusunda
yeni bir anlay gelitimeye balar. Bu anlaya gre, ge
miin anlatmlan Sanayi Devrimi an ve makinanm
proletarya stndeki etkisini ok daha ktmser bir tarzda
193

192

ele almlardr. Btn olarak gz nnde tutulduu zaman

iinin durumunun Sanayi Devrimi anda ktye gitmi
olduu hi bir zaman sylenemez -Bu yarg, santimantal
burjuva ve Marksistlerin olaylarla dorulanmas imknsz
bir grdijr. O zaman, T.S. Ashton ve rencilerine
vanncaya kadar bir ok ngiliz aratrmacs bu ynde
almalar yapt. Toynbee'nin, Webbs'lerin ve Hammond'
lann yetitirmeleri henz ortadan kalkm olmamasna
ramen bugn btn Bat lkelerinde aznlktadrlar.
Sanayi Devrimi konusunda, M a rk sis t adyla anlmasna
allm olan literatr Friedrich Engels'in n g iltere'd e
Emeki S m fn Durumu'yla balar. Bu kitap epey son
raki, tam olarak sylemek gerekirse Sanayi Devrimi'nin
sonundaki durumu anlatmasna ramen Sanayi Devrimi'nin
ortaya karm olduu sorunla ilgili bir ok gzlemi kapsar.
Sanayi Devrimi konusundaki Marksist grn temeli,
Engels'in bu aklamalariyla, A ntl-D h rin g 'teki tamam
layc bilgilerle ve Marks'n bize gerek aratrmalann,
gerekse bu aratrmalann sonulann verdii Kapital'yla
atlm olmaktadr.
Bunun izleyen yz yl boyunca, zellikle sanayi Devrimin!
ele alan hi bir Marksist kitap yaynlanmad. Baka ko
nularda yalnlanm olan Marksist kitaplarda bu konuda
sylenenler de Marx ve Engels'in sylemi olduklanndan
teye gemez.
Bir tek istisnayla: V.. Lenin'in Rusya'da K apitalizm in
Gelimesi. Ama kitabn lansnn tanmsal konulara aynim
olmas gsteriyor ki bu kitapta Lenin'in en bata ve mn
hasran gz nnde tuttuu ey Sanayi Devrimi deildi
zaten kitabn metni iinde bu terim de gemiyor.(268).
Bu durum ancak 1955'e doru sosyalist lkelerin tarihileri
lkelerinin ekonomik tarihinin balang devirlerine ayra
cak daha fazla zaman bulmaya baladklannda deimeye
balad. Tabii bu yndeki deiiklikler iin kesin
ba
lang tarihi vermek pek doru olmaz. Bu daha ok, eer
byle denebilirse, havann bir eit deimesidir. Dolay
syla da balang tesadfen, somut olarak ortaya kn
194

bir aklamada, bir brorde, bir eserin blmlerinden birin

de ortaya koymu olur. te biz de bundan dolay, ayn
ihtilat kaydyla. Sanayi Devrimi konusunda burjuva an
laytaki deiiklii Clapham'n kitabyla balatmak ge
rektiini dnyoruz.
Tpk bunun gibi, sosyalist blokta Sanayi Devrimine git
gide artan ilginin de 1950'den sonra Gyula, Lederer ve
V. Sandor, (Macaristan) M m a ve Pu\s, (ekoslovakya,)
W. Kula (Po/o/7/a) ile en son olarak da Kuczynski'nin n
giltere ve Almanya'da Sanayi Devrimi konusunda 1956
mays balangcnda Varova'da Polonya Bilimler Aka
demisinin Tarih Enstitsnde yapt bir aklamayla(269)
balam olduu ylenebilir.Bu aklamada ve Sanayi Dev
rimi konusunda kabul ettirdii anlayta yeni olan yan.
Sanayi Devriminin ngiltere'deki klasik yolu ile Orta ve
Dou Avrupa'da izlemi olduu ve Lenin'in tanmn geli
mesinde Prusya'nn yolu dedii eyle ilgili olan yolun
ak ve seik olarak birbirinden aynimasdr.
Toynbee'nin nemli kitabyla da ii tabakalannn bnye
sinin daha cidd bir analizi balamtr. Bizim sorunumuzla
ilgili son nemli kitap da E.P. Thomson'un 1963'te u
pek kendine zg adla yaynlanm olan The M akin g
o f te h English W o rkin g Class adndaki eseridir. (271)
Baz baarl olmam kitaplann yan sra'toplumun btn
snflarndan gelen bylesine ok sayda ve deerli ince
lemelere raslanabilen baka temalarn says, nsanln
sosyal tarahinde gerekten azdr. yle ki, bugn bile
hl, tpk yz yl nceki gibi,gerek marksistler gerekse
marksist olmayanlar, hakl olarak, bir ok kitap ad say
maktadr. Biz ise bu literatrde, snflar ilikisinin zel bir
biimini gryoruz. phesiz ki, zel gr as ne olursa
olsun yazan incelemesinin konusuna dkn olunca
aa yukar baarl bir eser ortaya koyabilir ve byle pek
ok sosyal inceleme de vardr. Ama yazar o snfa bir sem
pati duymuyorsa,ii snfnn douu ve durumu konu
sunda bilimsel bakmdan baarszla uramam hi
bir kitap yoktur. Dante'nin Cehennem'inde, en korkun
pisliklerle rm en baya ayaktakmyla dolu blgeler
195

gryoruz, onlar nasl usta bir elle izniiil Ama yoksullar

iin hi olmazsa acma, ya da onlann durumu karsnda
samim bir din sorumluluk duygusu hissetmeyen bir kim
se ii snfnn bilimsel deer tayan bir incelemesini
yapmay,ya da durumunun bilimsel bakmdan deerli bir
tablosunu izmeyi herhalde baaramaz.

196

NOTLAR
B B L Y O G R A F Y A

1 . LUJO

BRENTANO :

Eine

Geschichte

der Wirtschaftlichen

Entwicklung Englands, n g ilte r e 'n in k tis a d i G e li m e s in in

T a r ih i C ilt II. le n a , 1 9 2 7 , s. 6 7 . ve Bk.: W .J. ASH LEY;
Englische Wirtschatsgeschichte In g ilte r e 'n in k tis a d T a
rih i, C ilt II. L e ip z ig . 1 8 9 6 . s. 26 9 .
2 . Landeshauparchiv

Potsdam

P o ts d a m

U lu s a l

A r iv le ri,

P r. B r. R e p 3 0 A , T it , 3 . N r . 3 .a
3 . F.L.OLM STED: Journey in the Seabord- Slave States
K le c i D e n iz D e v le tle r in e Y o lc u lu k . N e v v y o rk , 1 8 5 9 .

S.47
4 . Bu eit anlay deiiklikleri konusunda bk.: J. KU CZYNSKI:
Die Geschichte der lge der Arbeiter unter dem Kapitalismus
K a p ita liz m

A ltn d a

ile rin

D u ru m u n u n

T a r ih i.

C ilt :

22 ,
Darstellung der Lage der Arbeiter in England von 1 6 4 0 bis
1 7 6 0 1 6 4 0 'ta n 1 7 6 0 'a n g ilte r e 'd e ile rin D u ru m u n u n
T a s v iri, B e rlin . 1 9 6 4 s. 3 3 v e d.

5. Bu konuda, rnein Bk.: C H R IS TO P H E R HILL: The Century

of Revolution, Edimburg 1961. s. 131 ve zellikle LieutenantColonel John Lilburne's apologetical Narrative, relating to this
illegal and unjust sentence D e v rim in y z y l. Y a r b a y J o h n
L ilb u rn e ' n h a k s z v e g a y r m e r m a h k m e d ili in in h ik
y e s l A m s te rd a m . N is a n

1652.

6 . A N A TO LE FRANCE: Les Dieux Ont Soif T a n r la r S u s a m

la rd .
7. F R IE D R IC H

ENGELS; Die Lage der arbeitenden Klasse in

England, Berlin 1 9 5 2 s.31. n g ilte r e 'd e E m e k i S n fla r n

D u ru m u .
8 . G .HEITZ: Lndliche Leinenproduktion in Sachsen 1 4 7 0 -1 7 5 5
S a k s o n y a 'd a

e h ir le r in

d n d a k i

yn

r e tim i B e rlin

1961 S.59
9 . G .M A R T IN ; La Grande Industrie a l'epoque de Lous XIV.
Paris, A. Rousseau, 1 8 9 9 p. 1 1 5 sg. X IV . Lois D e v rin d e B y k
E n d s tri
1 0 . JU L IE N HA Y EM : Mmoires et Documents, premire srie,
p .115 et suivantes. A n la r v e B e lg e le r

199

1 1 . H. SEE: Franzsische Wirtschaftsgeschichte C ilt. I. le n a ,

1 9 3 0 s. 2 4 4 v e d v. F ra n s a 'n n E k o n o m ik T a r ih i.
12. M.

BOUVIER

- A JAM

VE GILBERT M U R Y : Les Classes

Sociales en France F ra n s a 'd a S o s y al S n fla r v o l. I E d i

tio n s S o c ia le s , 1 9 6 3 , s. 286.
1 3 . Deutsches

Zentralarchiv

IVIerseburg

M e r s e b u rg

A lm a n

M e r k e z A r iv le ri R ep . 9 C 6 0 1 . 1 5 , 1 2 , 1 6 8 7

1 4 . H. W . W A G N IN T Z : Historische Nachirichten und Bemeryungen

ber

die

merkwrdingsten

Zuchthuser

in

Deutschland

A lm a n y a 'n n en d ik k a te d e e r Islah E v le ri s t n e t a r ih
b ilg i v e m a h a d e le r 2 v o l.. H a lle a .d . S a a le , 1 7 9 1 -1 7 9 4
II, 2 , p. 22

il

2 5 . G. S C H M O LLE R : Umrisse und Untersushungen zur Verfassungs-VerwaltUngsd a re v e A n a y a s a

und

E k o n o m i,

L e ip z ig , 1 8 9 8 , ^s.455
2 6 . G. S C H M O LLE R : Zur Geschichte der deutschen

Kleinge

werbe im 19. Jahrunder X IX , Y z y ld a A lm a n K k S a

n a y ii

s t n e T a r ih ,

H a lle , 1 8 7 0 s. 14.

2 7 . Bu konuda Bk. R.B. M O R R IS : Government and Labor in

Early America lk Y lla r n A m e rik a s n d a Y n e tim v e a
l m a N e w y o r k , 1 9 4 6 s. 3 8 .
2 8 . a.g.e Paris, 1962 s. 48.
2 9 . S. LE PETRE DE V A U B A N : Projet d' une dime royale, suvi de

1 5 . a.g.e. i. s. 347.

deux crits financiers, par

1 6 . H. KRGER: Zur Geshichte der IVlanufakturen und der iVla-

ik i m a l y a z

nufakturarbeiter in Preussen P ru s y a 'd a M a n fa k t r le r in v e

M a n f a k t r ile rin in T a r ih i s t n e , B e rlin . 1 9 5 8 , s .1 4 2 .
1 7 . Landeshauptarchiv Dresden, Akte, Landes-Oeconom ie-, IVIanufakturund

-Wirtschaftsgeschichte

T a r ih i s t n e K ro k i v e A r a tr m a la r

Commercien-

Deputation

D r e s d e n 'd e

lk e

n in m e rk e z i a r iv le ri. D o s y a ; E k o n o m i, M a n fa k t r le r
v e T ic a r e t k o n u la r n d a lk e n in te m s ilc ile r i Loc. 6 3 5 6 ,
v o . I., B. I., 1 2 2 .

Vauban B ir v e rg i ta s a rs ve

P a ris , A lc a n 1 9 3 3

3 0 . Die soziale Frage in der deutschen Geschichte mit besonderer

Bercksichtigung des ehemaligen Frstentum W aldeck- Pyr
mont A lm a n T a r ih in d e S o s y a l M e s e le v e z e llik le d e eski
W a ld e c k -P y r m o n t P re n s li iy le ilg ili o la n y a n W ie s b a d e n
1 9 6 4 s .3 v e d e v .
3 1 . W . CONZE: Vom 'Pbel' zum 'Proletariat', Vierteljahreschrift
fr sozial- und Wirtschaftsgeschichte 'P le b d e n 'P r o le t a r -

1 8 . a.y.

y a 'y a . a y lk T a r ih v e k tis a t D e rg is i, 4 1 . c ilt W ie s

1 9 . R. FORBERGER: Die IVlanufaktur in Sachsen vom Ende des

16. bis uzum Anfang des 19. Jahrhunderts X V I. y z y ln ba

b a d e n , 1 9 5 4 , K ita p 4 . s. 3 5 5 v e d ev .

an gcn dan X IX . y z y ln b a la n g c n a k a d a r S a k s o n y a 'd a

M a n fa k t r B e rlin , 1 9 5 8 s. 6 8 .
2 0 . J.E. NEALE: Elizabeth I. and her Parliaments I. E liz a b e t v e

3 2 . Bu durumda, insann aklna, kimin sosyal rgtn dnda ya da

altnda olabilecei sorusu geliyor. Tabii ki, topluma yararl
olmayan, ne faydas ne de zarar dokunmayan ya da zararl
olan bu meslekler veya bu adamlar zararl olacakt: Serseriler,
ingeneler.orospular; yani gndzleri ortalkta pek grnmeyen,

P a r l m e n to la r c ilt . II. L o n d ra , 1 9 5 7 s. 3 3 8

gn gnne yaayan ve ok zaman da hrszlk, dolandrclk,

2 1 . R. PAGE A R N O T: A History of the Scottish Miners from the

yankesicilikle geinen ayaktakm. ingenelerin ve serserilerin

Earaliest Times B a la n g c n d a n b e ri s k o y a l M a d e n c ile -

toplu olarak bulunmalar pek kt durumlara yol ayordu. Bir

le rin T a r ih i, L o n d ra , 1 9 5 5 s. 7

ka tanesine belki tahamml edilebilirdi, ama saylar ok olunca

btn lke iin bir musibet durumuna geliyorlard. nk hr

2 2 . G .D .H .COLE: Studies in Classe Structure S n f

n c e le m e s i,

B n yesi

L o n d ra , 1 9 5 5 s. 31

2 3 . Teo'ya Mektuplar: Van Gogh

a.g.e. Kz tarafndan yaynlanmtr. Berlin 1 8 6 8, s. 341.

200

szlk ve apulculuklaryla, zaten yoksul olan halk daha da

kt duruma dyorlard. Ayrca serseriler yalnz hrszlkla
yetinmeyerek o devrin insanlarn dehete dren cinayetler
de

iliyorlard;

201

HERM ANN ARNOLD;

Vaganten,

Komdanten,

Fieranten

und Briganten XVII. v e XVIII. y z y lla rd a S e r s e r ile r, S a h n e

o y u n c u la r, s iz le r v e H a y d u tla r , S t u t t g a r t 1 8 5 8 s .2 4
3 3 . G.ORTES:

Deila

Economa

Nazionale,

lib.

6,

in

Scrittori

classic! italiani di economia politica, Parte Moderna, M ila n o

18 0 4.
3 4 . Deutsches Zentralarchiv

Merseburg,

Rep.

74

K. 3

V III,

nr. 24, s. 90 ve dev.

35 . K. M A R X: Das Kapital C ilt I. B e rlin 1 9 6 2 s. 6 4 7

4 9 . E.P. T H O M P S O N : The Making of the English W orking Classe

n g iliz E m e k i S n fn n T e e k k l , L o n d ra , 1 9 6 3 s. 2 8 7
v e d ev .
5 0 . W . BLAKE: Gedichte (iirler)
5 1 . Ingiliz tarihinin en hain ve zalim yarglarndan biri.
5 2 . 27.2. 1 8 1 2 tarihli konuma; G .G .N. BYR O N ; Eserleri, Francfurt
a.M ., 1 8 5 2 A lm a n c a e v iris i s. 9 5 7
5 3 . Almanca evirisinden alnm metin; A.L. M O R TO N ve G.
TATE; Die Britische Arbeiterbewegung n g iliz i H a re k e ti

3 6 . a.g.e. s. 465.

B e rlin ,

1960

s .4 0

3 7 . a.g.e. s. 4 5 5
5 4 . H. SEE; Franzsische Wirtschaftsgeschichte, C ilt II. le n a ,
3 8 . K. B IE D E R M A N N : Vorlesungen ber Socialismus und soziale
Fragen S o s y a liz m
L eip zig 1,847.

ve

S o s y al

K o n u la r

1936 S.191

s t n e Y a z la r,
5 5 . Landeshauptarchiv Dresden, Zwickau evirisi, nr. 260, Vota.
Plauen'li Tacir Johann

3 9 . a.g.e. Berlin, 1 8 3 3 s.51

4 0 . VO N

A R N IM ;

Friedrich

Haussner jun. tarafndan,

kendisine mahall belediye meclisinin ad geen ehirde, ehrin

SUEDERUS

ta k m a

a d y la ;

a .g .e .

s. 39

iinde bir iplik makinas kurmann yasaklanmas zerine en

yksek yarg merciine yaplan ikyet.

4 1 . FR. ENGELS: Herrn Eugen Dhrings nwaizung der Wissen

schaft, Berlin, 1 9 4 8 s. 231.

B ay

D h rin g

B ilim i A lt s t

4 2 . FR.

5 6 . Deutsches Zentralarchiv,

Merseburg kesimi. R e p . 1 2 0

II, I, N r . 5 , C ilt I,

E d iy o r
SC H LE IE R M A C H E R ; Monologen,

Berlin, 1 8 0 0 1<s. 71

ve

Eiene

Neujahrgabe,

5 7 . L.R. VILLE R M E ; Tableau de l'tat physique et moral des ovriers employs dans les manufactures de coton , de laine et

dev.

de soie. P a m u k , y n ve ip e k M a n fa k t r le r in d e a l a n
4 3 . D. N IS A R D ; Mlanges Paris, Delleyo, 1838

i ile rin b e d e n v e ru h d u r u m u n u n ta b lo s u
R e n o u a rd , 1 9 4 8

4 4 . a.g.e. .31

SM ELSER:

Social

Change

in the

Industrial

P a ris , J.

I.

5 8 . V. H U G O : Ces enfants dont pas und seul ne rit M e la n c o lie

4 5 . Bu konuda Bk. J. KUCZYNSKI; a.g.e. s. 5

4 6 . Bu konuda, son yllarda yaynlanan eserlerden

C ilt

Bk.

; N.J.

Revolution

Londra 1 9 5 9 S a n a y i D e v rim in d e S o s y a l D e i ik lik

5 9 . A

Documentary

A m eril<an
J .R .

History

of American

S n a T o p lu m u n u n

industrilal

Society

B e lg e s e l T a r ih C ilt V I.

C o m m o n s , C le x e 'a n d , 1 9 1 0 , s. 2 1 7

4 7 . FR. ENGELS: Die Lage.... s. 37

6 0 . FR. ENGELS; Die Lage..., s. 2 0 4 v e d ev.

4 8 . Bu konuda. Bk. ; R. FORBERGER; a.g.e. s. 1 3 8 v e d e v .;

61 . Report by Committee on Education Relative to the Education

J. KUCZYNSKI; a.g.e. C ilt I. B e rlin . 1961 s. 2 7 v e d e v .;

K. M A R X ; Das Kapital, C ilt I. a .g .e . s. 4 5 0 v e d ev .

202

of

Children

Employed

in

M anufacturing

Establishments,

House of Representatives, Comm onwealth of Massachussetts,

M arc h

17, 1836

203

62. E. A B B O TT: Women in Industry

Newyork, 1936, s.209 ve dev.

Sanayide

Kadnlar

63. Bk.: H.R. W ARFEL: Noah Webster, schoolmaster to America.

Newyorl<, 1936, s.209 ve dev.
64. Report on the Pruduction and IVlanufacture of Cotton,
1832, s. 16
Bu aratrmay yaptrm olan Convention of the Friends of
Domestic

Industry fabrikalardaki btn el dokumaclarnn

erkek olduunu kabul etmitir. Bu duumda, 58,1 'lik bir yzde

nispeti bile muhtemelen ok az demektir.

64. Boston Courier, 27 Haziran 1 833.-Y in e ayn devir iin ,(18 3 2 )

Trends in the American

Economy in the

19th

Century,

Princeton, 1 9 6 0 Cilt 24 s. 4 6 0 - btn Massachussets pamuk

endstrisinde kullanlan kadnlarn saysm yzde
tahmin ediyor.

58 olarak

6 6 . A Documentary History of American Society, ed. by J.R.

CO IVIM O NS: a.g.e.

Cilt V. s. 64

67. Yukarda sz edilen eser, s. 62

6 8 . P.S. FONER: History of the Labor M ovem ent in the United

Birleik Devletler'de i
Newyork, 1947 s.65

States

Hareketinin

Tarihi,

ihrer Aufnahm e durch die Reichsgevebeordnung Fabrikalar

konusundaki Prusya mevzuatnn bu mevzuat m parator
luun sanayiine uyar duruma getirilinceye kadar tarih i,
yeni bask, Berlin, 1953 s.158

73. TH . CARLYLE: Sozial politische Schriften Sosyal Politika

Yazlar ,C ilt I. Gttingen, 1895 s.18
74. a.g.e. s.416
75. a.g.e. Zrich, 1962, s.106
76. Deutsches Zentrlarvchiv Merseburg, Rep. 74 K 3 V III,
nr24, s.87 ve dev.
77. E. M IC H E L ; Sozialgeschichte der industriellen Arbeitswelt
Sna alma Dnyasnn Sosyal Tarihi, Frankfurt,
1960, s. 79
78. Factory's
V . s. 98

inspectors

70. Papers Published by the Board of trade. Cilt IV s. 3 8 2 ve dev.;

J .R .M C C U LLO C H : A Statistical account for the British Empire

ngiliz m paratorluu'nun statistik Aklamas, Ticaret

Bakanl tarafndan yaynlanan belgeler. C ilt. II. Londra,
1837 s.SO

71. Ayrca, Bk.: CH. W IL S O N : The Entrepreneur in the Industrial

Londra, Aralk 1838, Ek.

79. G. N IC H O L LS : History of the English poor law. Cilt. II.

Londra .si 8 ve 58
80. A. REDFO RD: The Economic History of England, 17601860, Londra, 1948 s.79 ve dev.
8 1 . H. SEE: a.g.e. Cilt II. s.237
8 2 . Fourteenth Annual

69. K.A.GERLACH: Die Bedeutung des Arbeiterinnenschutzes

iyi Himayenin nemi, lena, 1913 s.115

reports,

Report,

Bureau of Statistics of labor,

Massachussetts. Boston, 1 8 8 3 s.380

^ 3 . J.R. C O M M O N S : History of Labor in the

United

States

Massachussetts emekilerine hitabn iinde sz edilen konu

ma, 1843

84. A N O N Y M U S : Uber den vierten Stand und die socialen Refor

men Drdnc Tabaka ve Sosyal Reformalar stne,
Magdeburg, 1844, s.12
85. H EIN R IC H BETTZIECH Takma ad: BETTA: Geld und Geist,-

C ilt XLII, Londra,

Versuch einer Sichtung und Erlsung der Arbeitenden Volks-

72. Prusya Meclisinin 9 ve 10 Mays 1 8 6 3 gnlerinde ocuklarn

Kraft Para ve Akil, Emeki Halk Kuvvetini kurtarm a ve

inceleme denemesi, Berlin 1 8 4 5 s.8 ve dev.

Revolution in Britain. Blm: History.

1957 S.115
almasn snrlamak amacyla yapt bir grme srasnda
miletvekili Degenkolb'un konumas. Kaynak: G.K. A N T O N :
Geschichte der preussischen Fabrikengesteztgebung bis zu

204

8 6 . E. M IC H E L : a.g.e. s.80 ve dev.

87. a.g.e. s.105

205

8 8 . G. W EERTH: Fragment eines Romans B ir R o m a n d a n P a r a

s dnemde hayvan kesimi ve un vergi

B t n E s e rle ri, B. K a is e r Ed. C ilt II. B e rlin 1 9 5 6 , s .226

ve dev.

sinin sonular P ru s y a K r a liy e t s

t a t is t i k

B ro s u y a y n la rn d a n : Y l

III. B e rlin , E yl l 1 8 5 3 ; v e A . S P IE T -

8 9 . E. H O B S B A W M ; a.g.e.'de s. 397'de sz edilen iVleclis tuta-

H O F F : D ie w ir t s c h a f tlic h e n W e c

nalclari.

h s e lla g e n , C ilt
Z r ic h , 1 9 5 5

9 0 . W COOKE TA YLOR : Notes of a tour in the manufacturing

districts of Lancashire in a series of letters to His Grace the

II.

T b in g e n

ve

Erchbishop of Dublin L an c a sh ire m a n fa k t r b lg e le r in d e

L e ip z ig ; G . G E R L A C H ; D e r F le i-

y a p la n b ir g e z in in D u b lin A r v e k i h a z r e tle r in e b ir m e k

is c h k o n s u m L e ip z ig s , J a h b c h e r
f r N a tio n a l k o n o m ie u n d S t a t is

t u p s e ris i h a lin d e k i n o tla r , L o n d ra , 1 8 4 2 . s .6 v e d ev .

tik ,
9 1 . a.g.e. s. 7
9 2 . H. W . BENSEN: Die Proletarier, Eine historsche Denkschrift
P r o le te r le r ,

T a r ih

h a tr a

b e lg e s i,

S tu ttg a rt,

C ilt II. le n a , 1 8 8 9

rift des Kniglichen Bayerischen Bure

1847,

S.17 v e d ev .

aus, Yil III. Ursachsen, Diessen, 1911

den. Hamburg: Beitrage zur Statistik
Hamburgs mit besonderer bercksicht-

9 3 . Landesarbhiv M einingen, In n e n e s a lt. 2 4 ,1 0 , P o liz e iv e r w .,

S.10 v e d ev .
9 4 . a.g.e. 31

N .F .

M nich: G. M A Y R : Die Fleischnahrung

der M nchener Bevlkerung; Zeitsch

igung auf die Jahre 1 8 2 1 -1 8 5 2 , Ham

burg, 1 8 5 4. Lbeck: G .H . S C H M ID T :

Ekim, 1 Kasm ve 7 Kasm 1845.

Stitistik des Consums in Lbeck von

9 5 . T H . IVlUNDT: Die Geschichte der Gessellschaft in ihren neuen

1 8 3 6 -1 8 6 8 , lena 1891.

Entwickelungen und Problemen Y e n i S o ru n la r v e G e li

1 0 3 . F. DE TAPIES: La France et l'Angeleterre ou statistique morale

m e le ri in d e T o p lu m u n T a r ih i, B e rlin , 1 8 4 4.

et physique de la France compare celle de l'Angleterre sous

9 6 . E. HOBSBAVVM: Europische Revolutionen 1 7 8 9 bis 1848,

tous les points analogues, P a ris , G u illa u m in , 1 8 4 5 . s .54

Z r ic h , 1 9 6 2 s .4 1 6
1 0 4 . M .A. LEGOY; La France Statistique, Paris, Berger-Levrault,
9 7 . Les Chtiments

1843, Consommation de la France ta b lo s u n u n ik in c i e k i.

9 8 . A. B LA N O U i: Des Classes Ouvrires en France pendant l'Anne

1848, P a ris F ir m in - D id o t 1 8 4 8 1 8 4 9 Y l in d e F ra n s a 'd a
E m e k i S n fla r s t n e
9 9 . Pahal
gcnn

makinalarm
ok

kullanlmaya balamasndan beri insana

stnde

ihtiya

duyulm aktadr:

ROBERT

O W EN : Observations on the effects of the M anufacturing

System, 2 . e d . L o n d ra , 1 8 1 7 s.16

1 0 5 . Bk.: E.J. H O B S B A W M : Labouring M en, Studies in the History

of Labour E m e k ile r, E m e in T a r ih i s t n e n c e le m e
L o n d ra . 1 9 6 4 s .8 4
1 0 6 . R.H. HARTW ELL; The Rising Standard of Living in England
1 8 0 0 -1 8 5 0 n g ilte r e 'd e H a y a t S e v iy e s in in A r t . K a y n a k :
T h e E c o n o m ic H is to ry R e v ie w , 2 . s e ri. C ilt X III., U t r e c h t ,
1961

N o . 3.

1 0 0 . K. M A R X ; Das Kapital C ilt I. s .2 4 5 v e d ev .

1 0 7 . R.O. C U M M IN G S : The American and his Food Habits in the
1 0 1 . J.R. C O M M O N S : History of Labor C ilt. I. s .1 5 9 v e d ev.
1 0 2 . Tablolarn Kaynaklar: Prusya: REINICK: 1838 ile 1861 ara-

206

United States A m e r ik a l v e G d a s , B irle ik D e v le tle r 'd e

G d a

k o n u s u n d a k i a l k a n lk la r n

1941

S.55 v e 9 0

b ir T a r ih i,

C h ic a g o ,

207

108. H. M A Y H E W : London Labour and the London Poor Londra'

da Emek ve Yoksullar C ilt L Londra, 1861 s.192.

125. a.g.e. s.289 vs dev.

109. M A K S M G O RKI: Ana

126. H. See: Les Origines du Capitalisme Moderne M odem

Kapitalizmin Kaynaklar, Paris, 1926 s.190

1 1 0 . KARL M A R X , FRIED R IC H ENGELS: Cilt I. Berlin, 1956 s.417

1 1 1 . X V III. yzyln ilk krk yl iinde alkol tketimi alt katna km

127. A. H UTT: British Trade Unionism ngiliz Sendikacl,

Londra, 1962 s.8.

tr.
1 1 2 . KU CZYNSKI: Die Geschichte der Lage der Arbeiter Emekile

rin Durumunun Tarih! C ilt. 22 s .2 42

113. M.

M O HL;

ber die Wrttembergische

Gewerbsindustrie

Vrtem berg Endstrisi stne, S tu ttg a rt ve Tbingen,

1 8 2 8 8 .5 2

114. Schsisches Landeshauptarchiv, Ministerium fr Volksbil

dung Saksonya lkesi Ana Arivleri. M illi Eitim Bakan
l nr. 3353 Fabrika Okullar Dosyas, s.133

128. S. ve B. W EBB: The History of Trade Unionisme, gzden ge

irilerek 1920'ye kadar uzatlm yeni basks, Londra,
1926, S.87
129. FR. ENGELS: Die Lage.., s.206
130. Fourteenth Annuel Report in the Bureau of Statistics of Labor
statistikleri Brosunun Raporu, Boston, Massachussetts, 8 8 3 , s.391.
131. ST. S T IM S O N : The Working M an's Manuel, Filadelfiya,
1831, S.86

115. Journal of the Statistical Society of London, Londra, C ilt

II. 1839, S.74

132. Ayn konuda Bk. R. STRAUSS: Die Lage und die Bewegung

1 1 6 . Ayn konuda: Bk: F.A. ARTZ: France under the Bourbon Res

der Chemnitzer Arbeiter in der Ersten Hlfte des 19. Jahr Hun

tauration, C a m b rid g e ,

M a s s ., s .1 3 9

yzyln ilk yarsnda Chemintz iilerinin

durumu ve hareketi, Berlin, 1960 s.171 ve dev.
derts X IX .

1 1 7 . H A N S A R D - IX. s. 798, Bk.: J .L ve B. H A M M O N D , The T o w n ^

L ab ou rer, Londra, 1 9 3 7 , s.70

133. H O B S B A W M : Revolutions Europennes Avrupa Devrimrim leri, s. 427 ve dev.

1 1 8 . L.T. H O B H O U S E ve J.L. H A M M O N D : Lord Hobhouse, a

memoir L o n d ra , 1 9 0 5 s. 3 0 v e d ev .
1 1 9 . a.g.e. s.229 ve dev.
1 2 0 . FR. ENGELS: Anti Dhring
1 2 1 . a.g.e.
1 2 2 . MACAULEY'in

on saatlik ign stne konumas:

Almancaya, R. BOEHRINGER'in bir nszyle yaplan
evirisinden: Schweizerische Blatter fr W irtschafts-und
Sozialpolitik, Bern, 1 9 0 5 , D efter 2 3 /2 4 .

134. M A X M O R R IS : Von Cobbett bis zu den Chartisten 1 815

1848 C obbertt'ten artistlere, Berlin, 1954. evirisin
den. s. 114 ve dev.
135. lk olarak, K. M A R X: Enthllungen ber den Kommunisten
prozess zu Klnde Komnistlerin mahkemesi stne
ifaat yaynlanmtr.
136. James Watson: A memoir, 1879 s.14 ve dev.
137. I.R.C. H A R R IS O N : Learning and Living 1 7 9 0 -1 9 6 0 : Londra,

1961. S.59

123. Bk.: A Documentary History of American Industrial Society,

C ilt.9, S.279.

138. A. S IM IT H : An Introductory lecture on the past and present

124. a.g.e. A Reduction of houres an Increasse of Wages

Saatlerindeki bir Azalma, cretlerde bir A rttr.

Emeki S nflar Bakmndan Bu lkede Bilimin Gemi

ve Bugnk Durumuna Giri, Ripon, 1831 s.19

208

state of scienc in this country as regards the working classes

209

I
1 3 9 . The Working M an's Friend and Family Instructor, E m e k in in
D o s tu v e A ile E itim c is i, L o n d ra , C ilt. I. O c a k - M a r t 1 8 5 0 .

1 5 0 . A Moderst Proposal for preventing the Children of Poor People

from being a burthen to their Parents, or the Country, and for
moking them Beneficial to the Publick.

140. Life and Letters of Frederich W . Robertson, C ilt. 1. L o n d ra ,

1891, S.54
1 4 1 . FR. ENGELS, rnein: Die Lage.... d e , s.4 2.
1 4 2 . A. TOYNBEE: Lectures on the Industrial Revoulution of the
18th. Century in England n g ilte r e 'd e k i 1 8 . y z y l S a n a y i
D e v rim i

s t n e

K o n fe ra n s la r,

L o n d ra , 1 8 9 4 .

1 4 3 . P. M A N T O U X ; The Industrial Revolution in the eighteenth

Century, Londra, 1 9 2 9 X V III. Y z y ld a

Sanayi

D e v rim i

1 5 1 . A R C H IB A L D A L IS O N , High Sheriff of Lanarkshire: The

Principles of Population,and their connection w ith human hap
piness

N fu s

P re n s ip le ri v e

B e e ri

isi, L o n d ra , 1 9 1 1 .

lg is i,

kardei Dr. W .P. Alison gibi dindar bir toridir.

1 5 2 . FR. ENGELS: Die Lage..., s.130.
1 5 3 . Eski b ir rla n d a b o y u n u n a d .

1 4 4 . J.B. ve B. H A M M O N D : The Skilled Labourer, 1 7 6 0 -1 8 3 2

K a lifiy e i v e The Village Labourer, 1 7 6 0 -1 8 3 2 T a r m

M u t lu lu k la

2 C ilt , 1 8 4 0 . Bu Alison, Fransz htillininin tarihi yazar ve

1 5 4 . T H . CARLYLE: Chartism, L o n d ra ,
1 5 5 . FR. ENGELS:

a.g.e. s.131

1840 s. 28, 31 v e d e v .

v e d ev .

1 4 5 . C.R.FAY: Great Britain from Adam Smith of the Present Day

A d a m S m ith 'd e n B u g n e B y k B r ita n y a , L o n d ra , 1 9 2 8 .
Revolutions

156. J.C. D R U M M O N D ve A. W IL L B R A H A M : The Englishman's

Food. A History of five centuries of English diet, L o n d ra ,

Europennes, 1 7 8 9 -1 9 3 2

1 4 6 . Bu konuda Bk. : E. H O B S B A W M : A v ru p a D e v rim le r i,

1 7 8 9 -1 9 4 8 , s.61 ve T.S. A S H T O N : An Economic History of

1939 S.205.
1 5 7 . L. B R A D D O N : The Miseries of the Poor, L o n d ra , 1 7 7 2 , s .1 8

England: 18th Century n g iliz E k o n o m ik T a r ih i: The 18th

Century 1 8 . Y z y l, L o n d ra , 1 9 5 5 s. 1 2 5 . H. M O TTEK- H.
B LUM BERG , H. W U T Z M E R ve W . BECKER: Studien zur
Geschichte

der

industriellen

Revolution

in

Deutschland,

B e rlin , 1 9 6 0 , s .1 2 v e d e v . B u n u n la b ir lik te . S a n a y i D e v
rim in in b a la n g t a r ih in i d a h a g e r ile r e d o ru g t r m e k
is te y e n le rin says son 20 y l i in d e a r tm o lm a k la b ir ilik
t e b en bu k im s e le rin n e s r d k le ri d e lille r i g e e rli
s a y m y o ru m . Bu k o n u d a b e n im ile r in D u ru m u n u n
T a r ih i a d n d a k i k ita b m d a C ilt. 2 3 . s. 1 0 v e d ev .
1 4 7 . a.g.e. C ilt V I L o n d ra . 1 9 6 5 s. 2 7 4 v e d ev .
1 4 8 . Bu konuda Bk. A.P. W A N D S W O R T H ve J. DE LACY M A N N :
The Cotton Trade and Industrial Lancahire, 1 6 0 0 -1 7 8 0
Pam uk
s. 2 4 5 ;

T ic a r e ti
ve

J.T.

1855 F a b rik a

ve

S n a

WARD:

L a n c a h ire , 1 6 0 0 -1 7 8 0 . 1931
The Factory M ovem ent, 1 8 3 0 -

H a r e k e te le r i. L o n d ra . 1 9 6 2 s.8

149. Ama bu durum baz yn fabrikalarnn kurulmu olmasna engel

1 5 8 . XVI. ve XV II. yzylda yeoman sz renperleri ve hr ky

lleri anlatmak iin kullanlyordu. Arthur Young bu sz yalnz
hr kyller iin kullanmtr ve XIX. yzyl da bu anlam benim
sedi. Ama X V III. yzyln bir ok yazarlar ve bu arada da Adam
Smith kelimeyi eski ve daha geni anlamnda kullanmtr.
1 5 9 . G .M . TREVELYAN: Geschichte Englands n g ilte r e T a r ih i,
C ilt 11. M n ih v e B e rlin , 1 9 3 5 s.9 3 v e d ev .
1 6 0 . W . COBBETT: Political Register P o litik K ro n ik 1 5 .3 .1 8 0 6 ,
L o n d ra .
1 6 1 . B R ENTANO : a.g.e. C ilt III., 2 , le n a , 1 9 2 9 s.8
1 6 2 . G .D .H . COLE: Studies in Class Structure S n f B n y e s i n
c e le m e s i, L o n d ra , 1 9 5 5 s .31.
1 6 3 . W . B O W DEN: Industrial Society in England towards the end
of the eighteenth century N e w y o r k , 1 9 2 5 , s .9 9

deildir. Lancashire'de daha yaknlarnda Dolphineholme'da bir

taranm iplik fabrikas 1 7 8 4 ylnda makinayla iplik imaline
balamt.

210

1 6 4 . F. LE PLAY; Les Ouvriers Europens, tome 111., Les Ouvriers

du Nord, Marne, T o u rs s .315

211

1 6 5 . G USTA VK S U N D B A R G 'a gre Avrupa ehirleri; Uluslararas

statistik Grnler, II. yl Stockholm, 1 9 0 8 . O zamandan

178. Ayn zamanda da Bk. L F . LITW ACK: North Of Slavery K

leliin Kuzeyinde, 1961 s. 162 ve dev.

beri bu rakamlar tabii ki deiiklie urad, ama birbiriyle nis

petleri bakmndan byk deiiklikler gstermemitir.
1 6 6 . FR. ENGELS; a.g.e. s.375

167. M .R . BENEDICT: Farm Policies of the United States 1 7 9 0 1950 B irle ik D e v le tle r in T a r m

P o litik a s , N e w y o rl ,

1953 S.18

179. Ayn zamanda da Bk. J.H . FRA N K LIN : From Slavery to

Freedom Kleliklikten Hrriyete, Newyork, 1947.
180. Ayn zamanda da Bk. R.B. M O R R IS : Government and Labor in
Early America Balang Yllarnda Amerika'da Hkmet
ve Emek, N ew york, 1947, s.182 ve dev.

1 6 8 . Bk.; A Discourse delivered at Schenectady, 2 6 July 1826,

181. H. W IS H : Society and Thought in Early America Balang

before the New york Alpha of the Phi Beta Kappa, Ballston,

Yllarnda Amerika'da Toplum ve Dnce, Newyork,

1950. S.487.

S p a ., N .Y ., 1 8 2 6
1 6 9 . D.W . M ITC H E LL ; Ten Years in the United States B irle ik
D e v le tle r'd e O n Y il L o n d ra , 1 8 6 2 s.9 3.

182. H. CLEWS: Twenty Eight Years in W all Streat W all Streat'te

Yirm i Sekiz Yl, Newyork, 1888, s.47.

1 7 0 . rnein, Bk. Evans'm sirkleri; Vote yourself a farm

183. R.B. M O R R IS : a.g.e. s.47

1 7 1 . C. G O O D R IC H ve S. D A V IS O N :

Westward M ovement B a ty a D o ru H a r e k e tte G n d e lik i,

184. C. BRI DEN BAU C H : Cities in the Wilderness Bkir lkelerde

ehirler, Newyork, 1955, s.359.

Political Science Quarterly nin 50. ve 52. yllar(19 3 5 -1 9 3 7 )

Ayn zamanda Bk. FRED S H A N N O N 'u n almalar: The

185. Normal borlar iin kle durumunda olanlar da onlarla ayn

The W age Earner in the

Homestead Act and the labor surplus, American Historical

Rewiev, 61. yil {1 9 3 6 ), ve A postmortem on the Labor-safety, valve theory. Agricultural History, 19. yil Illinois, 1945.

durumda saymak erekir.

186. KzldeiUi kleler de vard

-zellikle balangta - ve saylar

baz blgelerde yksekti. rnein 1 807'd e South Carolina'da

4 1 0 0 zenci kle ve 1 4 0 0 de Kzlderili kle vard.

1 7 2 . W . J. B RO M W ELL: History of Immigration to the United States,

N e w y o r k , 1856

187. E.B. GREENE: The Revolutionnary Generation da (N ew york,

1 7 3 . S. LUTHER: Adress to the W o rking -M en of New,England

1 9 4 3 ) benim gibi, hr olmayan nfusun miktarn te bir d o

N ew

E n g la n d

E m e k ile rin e S y le v , B o s to n , 1 8 3 2 .

1 7 4 . CH.A. M U R R A Y : Travels in North America K u ze y A m e r ik a '

d a G e z ile r, C ilt II. L o n d ra , 1 8 3 9 , s. 2 9 8
1 7 5 . Bu konuda Bk. H.ST. C O M M A G E R ; Immigration and American
History, M in n e a p o lis , 1 9 6 1 , s. 55 v e d e v .
1 7 6 . G. M YERS'in evirisi: B y k A m e r ik a n S e r v e tle r in in H i
k y e le ri .
1 7 7 . R. ERNST tarafndan sz edilen The Economic Status of
the Newyork City Negroes 1 8 5 0 -1 8 6 3 , in Negro History Bul
letin, X II, M a r t 1 9 4 9 . 1 9 0 0 'Ie rd e bile hl, bir arkmn
g fte s i yleydi; No Irish need apply rlandalIlar uzak

dursun.

212

laylarnda hesaplyor.

188. R.B. M O R R IS : a.g.e. s.36

189. Bk. Historical Statistics of the United States,
times to 1957, W ashington, D.C., 1960, s.9

colonial

190. Historical Statistics of the United States 1 7 8 9 -1 9 4 5 , W as

hington, D.C. 1949, S.27.
191. R.G. LAYER; Earnings of Cotton mill operatives 1 8 2 5 -1 9 1 4
Pamuk Fabrikalarnda ilerin cretleri, Cambridge,
1955 S.70 ve dev.
192. G.S. G IBB: The Saco-Low ell Shops Saco - Lowell'in
Maazalar, Cambridge, 1950, s.53.

213

I
1 9 3 . Bu mektup konusunda Bk.: A Documentary history of Am eri

Princeton

Rewiew

S p e k la t r n n

El

K ita b .

G e li m e

ta n y a 'd a y o k s u lla r v e y o k s u llu k s t n e k a n u n la r, The

and

B o rs a

1 8 6 0 -1 9 3 9 P a ris ,! 9 5 6 F ra n s a 'd a H a y a t S e v iy e s i T e k n ik

1 9 4 . The Poor and the Poor Laws of Great Britain B y k B r i

Repertory

PROUDHON:

2 0 6 . P.C O M B E: Niveau de Vie et Progrs Techingque en Face

can industrial society. C ilt V III ., s .1 69 .

Biblical
1841.

2 0 5 . P.J.

X III.,

2 0 7 . LYSS (E. LE T A IL L E U R ); Contre l'Ollgarchie Financire,

O cak,

M a li

O lig a r iy e

K a r

P a ris , 1 9 0 8 .

1 9 5 . A. B R ISB AN NE; Social Destinity of M an, F ila d e lfiy a , 1 8 4 0 .

2 0 8 . R.E. C A M E R O N ; France and the Economic Development of

1 9 6 . E. KELLOG; Labor and Other Capital, N e w y o r k , 1 8 4 9 .

and Stagnation in France, 1 8 1 5 -1 9 1 4 , in Journal of Modern

1 9 7 . a.g.e. Londra, 1 9 6 2 s.4

History, C ilt X X X . N o . 1, C h ic a g o , m a rs 1 9 5 8.

Europe 1 8 0 0 -1 9 1 4 , Princeton, 1 9 6 1; ve Economic Growth

2 0 9 . D.S.

1 9 8 . M IC H A E L CHEVALIER: Society Manners and Politics in the

LANDES:

French

Entrepreneurship

and

Industrial

growth in the Nineteenth Century, in Journal of Economic

United States, B o s to n , 1 8 3 9 , s .1 4 3 v e d e v .

C ilt X X ., y 9 4 9
19 9 . V. M. D ALIN Babeuf Studien B a b e u f s t n e n c e le m e ,
2 1 0 . FR. ENGELS; Die Bauernfrage in Frankreich und Deutsch
land, Fransa'dia v e A lm a n y a 'd a K yl S o ru n u B e rlin ,

B e rlin , 1 9 6 1 , s .3 24 .
2 0 0 . FR. ENGELS: Anii-Dhring

1951

2 0 1 . a.e.

ru m u

203. Basn,gelimesinin en yksek noktasna 1 8 1 5 'le 1 8 4 8 arasnda

2 1 2 . K.

varmt. Tarihi M ignet, Thiers ve Thierry gazeteciydi ya da

s t n e

M A R X,

K k

basnda dzenli olarak ok yazyorlard. Basnda byk edeb

eletiriler kayordu Sainte Beuve'n incelemeleri gibi. A lex

Rduction

de

la

D n c e le r P a ris , 1 8 2 4 .

FR.

ENGELS:

E k o n o m ik

Kleine

D e n e m e le r ,

konomische

B e rlin , 1 9 5 5

Schriften
s. l 9.

21 3 . Bu konuda Bk.: CH .H . PO UTHAS: La Population Franaise

andre Dumas'nn, Eugne Sue'nn romanlan gibi devrin byk

pendant la premire moiti du XIX. sicle, 1 9 . Y z y ln ilk

eserleri nce tefrika olarak basnda yaynlanyor, en tannm

Y a rs

karikatristler basnda etkili oluyordu. Bunlarn banda Daum ler'yi saymak gerekir. Balzac, basn konusunda bir muhtra

B oyunca

F ra n s z

H a lk

P a ris , 1 9 5 6 , s.1 9 3 .

2 1 4 . a.g.e. Cilt 2. s. 128.

yaynlyordu. Basn o devir iin o kadar nemliydi ki zam an

2 1 5 . a.e. s. 179.

mzn ngiliz tarihilerinin biri bunu yle anlatyordu: LoulsFranszlarn

LAFFTTE; Rflexions sur la

Rente et sur l'Etat du Crdit K rn A z a lm a s v e K re d i D u

2 0 2 . E. O B SB A W M : A v ru p a D e v rim ie r i

Philippe'in

S.3

2 1 1 . JA C Q U E S

2 1 6 . 1848'deki alma Komitelerinin ayaklanmalaryla ilgili olarak

kral olmas, gazetelerin balatt bir

bir devrimin sonucu olmutur. J .Collins: The Govermen tand

Bk.:

the Newspaper Press in France 1 8 1 4 -1 8 8 1 , L o n d ra , 1 9 5 9 ,

Cahiers du Centre,1914; 1 9 1 4; E.LEVASSEUR: Histoire des

S.60:

A G R IC O L;

Mmoires

d'un

Compagnon,

Moulins,

Classes Ouvrires, C ilt 2 , s.211 v e d ev . P a ris , R o u s s e a u ,

1 9 0 3 -1 9 0 4

2 0 4 . J.P. AGUET: Les Grves sous la Monarchie de Juillet, Ce

2 1 7 . a.g.e. Cilt 2 s. 244 ve dev.

nevre D ro z ,1 9 5 4 . PA U L G O NNET: Esquisse de la Crise Eco

nomique en France de 1 827 1832. Gonnet, Revue d'His-

2 1 8 . PAUL LOUS: Histoire du M ouvem ent Syndical en France

toire Economique et Sociale P a ris 1 9 5 5 da kan bu yazsnda

(1 7 8 9 -1 9 1 0 ) F ra n s a 'd a S e n d ik a H a r e k e t in in T a r ih i P a ris ,

bu dnemin ilk yllarndaki eitli grev ve ayaklanmalardan sz

ediyor.

A lc a n 1 9 2 0

215

214
I

2 1 9 . J. ALA ZA R D : Les Causes de l'insurrection lyonnaise de novem

bre. Revue Historique, 1912. LEVY -S C H N EID E R : Le G ou
vernement insurrectionnel de l'Hotel de Ville ve L . P I E R E N O N , Revue d'Histoire de Lyon, anne 1 9 1 0, p. 161 sq, e t
241

sq. ve E. TARLE: Lyon i A y a k la n m a s

M a rx -

En gels A rc h iv , C ilt II. F r a n a k fu r t, 1927.Tari hakl olarak

1831

Kasm ayaklanmasnm

yanklarna

dikkati

ekiyor ve

Meclis Tutanaklar Dergisinden bir yaznh paralarn alyor.

Bu makalede, gerek bir snf mcadelesinin mahade edilmi
olmasndan

dehete

dldn

gryoruz

Tarl ayrca,

Globesdan paralar da veriyor ve bu karkln stndeszlen

Saint-Sim on mezlerinin tutumunu gsteriyor. Ayrca Bk.:

231. Mari de Helene Christiane, Johann Caspar Harkort lll'n kizi

(1 7 1 6 -1 7 6 1 ).

232. E. S O E D IN G : Die Karkorst

233. H E IN R IC H S M O N : Ein Geenbuch fr das deutsche Volk.,
Alman halk iin bir m uhtra, J. Jacoby, 1. ksm, Berlin,
1865, s. 140 ve dev.
234. Hundert Jahre M ech. Baum w oll-Spinnerei und- Weberei
Augsburg Augsburg'ta yz yil pamuk eirme ve do
kumas, s.68.

F. D UTA C Q : Les Journes lyonnaises de novembre 1831;

235. Deutsches Zentralarchiv, Abt. Merseburg, Rep. 89 H . Abt.

X III.. nr. I, Bd. II.

La Rvolution Franaise, Haziran-Austos 1932 ve J U S T IN

236. K. LARM ER, Geschichte der Archeitsordmungen im M ansfel-

G O D AR T: Les Evnements de novembre 1831

Rvolution de 1848, N o . 1 4 3 , d c e m b re 1 9 3 2 .

Lyon,

2 2 0 . H. SEE: a.ge.. s .2 5 9

221. J.W . GOTEHE: Jubilumsausgabe S t u t t g a r t v e B e rlin ,

C ilt 4, S.228.
2 2 2 . K. IM M E R M A N N : a.g.e. D s s e ld o rf 1 8 3 6 , C ilt I. s .8 v e d ev .
2 2 3 . a.g.e. s .2 8 0

vom

feudalen,

18, Jahrhundert

bis zum Jahre 19 4 5. Berlin, 1958. s.147.

237. Landeshauptarchiv Magdeburg, Rep. F8, X X , 18. Cllt

1. S.58.
238. a.y.
239. Deutsches Zentralarciv, Merseburg, R e p . 121. Abt. B.
T it . X I., S e k t 6. nr. 1, s. 13.
240. No. 109'la a,y.

2 2 4 . a.g.e. s .334
2 2 5 . a.g.e. s .35 v e d ev.
2 2 6 . K. IM M E R M A N N :

der Kupferschieferberghau

Mnchausen,

B e rlin . 1 9 5 5 , s .17

241. No. 1'le a.y.

242. Landeshauptarchiv M agdeburg, Rep. F8, X X III, 19. C ilt
3, S.85-88.

2 2 7 . CARL OTFRIED M LLER: Briefe aus einem Gelehrtenleben

1797-1840 S. R e ite r , B e rlin , 1 9 5 0 , s.1 v e d e v .

243. a.y.

2 2 8 . L. GEIGER; Therese Huber 1674 bis 1829, Leben une Briefe

einer deutschen Frau T h e re s e H u b e r, 1 7 6 4 'd e n 1 8 2 9 'a , B ir

245. H. PAUL: Zur Frage der bereinstimmung der Produktionsver

A lm a n K a d n n H a y a t v e M e k t u p la r , S t u t t g a r t , 1 9 0 1 .

gang vom Feudalismus zum Kapitalismus in der Landwirtschaft

S.235.
2 2 9 . Briefe von Alexander von Humboldt an Varnhagen von Ense
aus den Jahren 1827 bis 1958 v o n H u m b o ld t'u n v o n Ense'e
1 8 2 7 'd e n

1 8 5 8 'e

m e k tu p la r .

L e ip zig , 1 8 6 0 , s .9 0

2 3 0 . Bu konuda By.; K. HEGEL: Leben und Erinnerungen H a y a t

v e A n la r , L e ip z ig , 1 9 0 0 s .3 8 ve V. H U M B O L D T : a.g.e.
s .1 18.

216

244. K. LARM ER: a.g.e. s.152 ve dev.

hltnisse mit dem Charakter der Produktivkrfte beim ber
Preussens Prusya'da Feodaliteden Kapitalizme geite
retim artlaryla retici glerin nitelii arasndaki
henk stne, Leipzig, 1957 s.263.

246. D. EICHOLZ: Junker und Bourgeoisie vor 1 8 4 8 in der Preusischen Eisenbahngeschichte Prusya Demiryollarnn ta
rihinde 1848'den nce Junkerler ve burjuvazi, Berlin,
1962, s.184.

217

2 4 7 . 1 8 4 4 y l.

N o . 9 7 ,4 A ra lk .

2 4 8 . K.V.BASILEVITCH,
A.V. FOKHT:
v e d ev .

S.V.

S .S .C .B .

Bakhruchn,
T s r lh i ,

A .M .

PANKRATOVA,

M oskova,

1950,

s.8

2 5 8 . B.R. M IS R A : Report on Socio-Economic Surrvey of Jamsshedpur city, P a th a , 1 9 5 9 , s .l2 7 'e d , 1 9 5 4 -1 9 5 5 aras yapt
aratrmalara gre devamszlklarn % 44'nn sebebinin has
talk olduunu belirtiyor.
3

2 4 9 . B.B. LILJEG REN, Aspects of Australia in Contemporary Lit

trature da U p s a la v e C o p e n h a g e n , 1 9 6 2 , s .1 7 savundusj
a k s i t e z in te r s in i is p a t e tm iy o r .

2 5 9 . R .S IN G H : Movem ent of Industrial W ages in India, B o m b a y

ve

C a lc u tta ,

1 9 5 5 s .7 3 .

2 6 0 . Z. KENNESSEY: Zur geschichtlichen Entwicklung des Stich

2 5 0 . Bu konuda. Genel Vali L. Macquarie'nin J.T. Bigge'ye 1819
tarihli mektubu iin Bk.: R. W A R D : The Australian Legend,

in der Amtlichen Statistik, in Allgemeines Statistisches Archiv,

y il,

W ie s b a d e n ,

1964.

s .3 1 5 .

M elburn,1958, s. 3 0 . W a rd ayn eserde s. 41 bu sorunla lgili

olarak baz ada kaynaklar da veriyor.

2 6 1 . K. M A R X , FR. ENGELS: Werke, C ilt . 1 0 . B e rlin 1961 s.

2 5 1 . G.C. M U N D Y , Our Antipodes or residence and rembles in

2 6 2 . T H . M O R IN : Essai sur l'Organisation du Travail et l'Avenir

the Australasian colonies with a glimpse of the gold fields

ta zenginlerle yoksullar arasndaki seyyaliyet konusunda ak
lamalar vermektedir. Tabii k bu eit bir seyyaliyeti nfus o
unluu Beyazlardan meydana gelen btn kolonilerde bulu
ruz. Ama durumun, kleci bir toprak aristokrasisine ve gerek
sna, gerekse mal bir burjuvaziye sahip olmayan Avusturalya'da
da grlmesi dikkati ekicidir.
2 5 2 . W .E. M U R P H Y : The History of Capital and Labour in ali
Lands and Ages B t n lk e le r d e v e B t n D e v irle rd e
E m e in v e S e rm a y e n in T a r ih i, S y e n e y , 1 8 8 8 , s .l3 2 .
2 5 3 . Daha fazla bilgi iin, rnein Bk.: D. PKE: Paradise o f Dissent,
South Australia

1 8 2 9 -1 8 5 7

N o n k o n fo r m iz m in

C e n n e ti,

G n e y A v u s tu r a ly a , L o n d ra , 1 9 5 7 , B l m X V III1 .
2 5 4 . South Australian Archives iin Bk.: D.PKE: a.g.e. s .3 32 .
2 5 5 . A.A, PURCELL ve J. H A LLW O R TH : Report on Labour C on
ditions in India, T ra d e U n io n C o n g re s s , 1 9 2 8 ; L o n d ra ,
s .8 v e d ev.
2 5 6 . Industrial Labour in India, International Labour Office B.l.T.
Cenevre ve S.C. AG G ARVA L: International Housing in India
N e w -D elh i, 1952; K.N. SRIVASTAVA: Industrial Peace and
Labour in India, A lla h a b a d , 1 9 5 5

B l. V II.

6 4 8 .'d e k i

e v rid e n .

des Classes Laborieuses, P a ris . M a u r e l. 1 8 4 5 s.1.

2 6 3 . P. LEROUX: De la Ploutocratie ou du Gouvernement des Rie
hes, P a ris , S a n d r e , 1 8 4 8 , s. 1 8 1 .
2 6 4 . CH. D U P O N T -W H IT E : Essai sur les relations du travail avec
le Capita/, P a ris , R iv ie re , 1 8 4 6 . s .4 3 3 .
2 6 5 . Plan de rforme introduire dans l'organisation du travail,
travail, P a ris . 1 8 4 4 s.3 9
2 6 6 . Bk.:

H.

R IG A U D IA S -W E IS S :

France entre 1 8 3 0 et 1848,

Les

Enquetes

ouvrires

en

P a ris , A lc a n . 1 9 3 6 , s .2 3 8 .

2 6 7 . Bu konuda Bk.: RUTH HOPPE: 1 8 2 0 ile 1 8 5 0 arasnda yay

lanm olan burjuva edebiyatnn bibliyografyas iin J. KACZYN S K I:

a.g.e.

C ilt

9.

2 6 8 . Lenin'in uyarc etkisiyle, Rus Kapitalizminin balang yllan

konusunda rnein Strumilinin almalar gibi baz yaynlar oldu;
ama bunlar da muhasran Sanayi Devrimini ele alan eserler
deildir.
2 6 9 . Bu konferans daha geni bir ekliyle Zeitschrift fr Geschichtswissencschaft ta B e rlin , 1 9 5 6 benim Studien zur Geschich
te des Kapitalismus
liz m in

T a r ih i

B e rlin ,

s t n e

1 9 5 7 adli kitabmda

n c e le m e le r

K a p it a

yaynlanmtr.

2 7 0 . Bu konular stnde daha ok bilgi iin Bk.: J . KU C ZYN S K I:

a.g.e. s.11 v e d e v

2 5 7 . The Indian^Labour Year Book 1959 D e lh i, 1S60.

2 7 1 . L o n d ra . 1 9 6 3 , 8 4 8 s a y fa .

218

219

NDEKLER

Giri

1. SA N A Y DEVRVMDEN NCEK LER

malathane iileri
Maden ocaklar iileri
Zanaat kalfalar ve raklar
Tarm iileri
Proletarya

12
18
20
23
25

2. S IN IF IN IN O R TA YA IKII

29

Mayinadan nefret
i snfnn durumu
3. S IN IF IN IN
TARZLAR!

DNCE

rgtlerin balangc
i snfnn eitimi

11

37
45
VE

D A V R A N I
63
89
105

4. U LU SLA R IN T A R H N D E S IN IF IN IN D O U
U
114
a.
b.
c.
d.
e.

Ingiltere/Klasik rnek
116
Amerika Birleik Devietleri/zel bir durum
132
Fransa/Devrimci gelenek
151
Almanya/Yar feodal bir toplumda sanayi devrimi 146
Dier lkeler/Baka zamanlar baka ekiller
180
Rusya
180
Avusturalya
182
Hindistan
185

Sonu
NOTLAR VE B B LYO G R A FYA
220

189
195

|
;

Yoksulluk yznden pleri bile yiyen 18. yzyl Ingilteresinin ii ocuk

lar /Frances TroUopeun Michael Armstrong'un hayaU adh kitabndan/

P I.

ilk yapmevlerinde alma artlarm gs*

teren bir gravr /yukarda/ Almanyada
Harz'da maden kujoisu /solda/ rlandada
yoksul ii ailelerinde ilk dikkati eken
zellik, bol ocuktu /sada/

T ',

Kari Marks (1818-1883) Yahudi asll bir Alman hukukunun oludur.

Renonya blgesindeki ayaklanma baarszla uraynca tngiltereye yer
leti ve orada ld.

Y l 1550, Agrioolann "De re Metallica" adl eserinden bakr madenleri

ngilterede Durham yaknnda St. Hilda kmr oca /s a d a /

1844 Ylndan kalma bir

resim, Bohemyada maki
na krclar. Makinalar
yznden isiz kalan ii
ler makinalar kryor

New Y orkun yoksullar mahallesi Pegpiekers Court da dayanlmaz derecede

kt yaama artlarn ortaya koyan
bir gravr Jsolda/ siz ve bilgisiz in
sanlar, yzlerinde ve hallerinde ezilen
lerin kaytszl /yukarda/ Sir R ic
hard Arkwright 1732-1792 dokuma
tezghlarnda ihtill yapan adam, /aatda/

-T

\
Louis Auguste Blanqui 1805 -1881, Fransz ih
tillci lideri, Paris ayaklanmalarna .katld.
Proletarya diktatrl ve sanayi devrimi deyimlermi ilk kullanan adam. Hayatnn ya n dn ou cezaevlerinde gemitir.

Durham maden ocanda g artlar altmda alan iiler /solda/

pars ve ocuklanyla bir 19. yzyl iisi /yukarda/

H ogarthn Cin ener ad resmi, amac iilerin ikiye dknln

ortaya koymak, oysa iiler yaadktan hayata tahamml edebilmek iin
iiyorlard /solda/

1830 da Pariste sokak savalar /yukarda/ Friedrich Engels 1820 -1895

bir Alman tekstil fabrikatrnn olu. Babasnn temsilcisi olarak Manchestere gittiinde Marksla yakn dostluk kurdu. Bu dostluk Marksn
lmne kadar devam etti, /sada/

Vincent
Van Goghun
1879 da
yapt
madenci
adl resim.
/solda/

i'

>a7C-;f I

S " ^

Robert Owen 1771 1858 iyi para geti

ren bir fabrika sahibiydi. ilerin da
ha iyi artlara kavumas iin alt.
/solda/ 16 saat ahan ocuklann iin
de baygn dp uyuduklar ocuk ko
ularndan biri /sada/

vtfri

\ ^ 1

( I .]

Lancashire pamuk fabrikalar

d /yukarda/ ve ii /aatda/ acemi
isilerin hepsi kadn ve ustabamm gz hep stlerinde.

vi

Kz. .. .. .. .... .. . . 1 .^

11' 1
ng
1

Sd SIMFI TARH

j.kuczyns

SANAY Devriminin yol at en byk karklklardan biri, yeni bir

emekiler snfnn ortaya k olmutur. Tarihte ilk olarak kle
sznn tersi anlam da bir hr insanlar topluluunun retim ara
larna sahip olmakszn, elleriyle alt grlyordu. Gndelikilerin,
ya da sanayi ncesi devrin zanaatlarnn tersine, emeinden baka
arz edecek bir eyleri olmayan bu kimseler ynlar halinde ehirlere
kotular; kendilerini, makinann yaratt iler konusunda birbirleriyle
rekabet halinde buldular.
BU devrime yol aan teknik bulular inceledikten sonra. Profesr
Kuczynski bu yeni ehir proletaryasnn yaama artlarn anlatyor:
Ailelerin gurbete dmesi, yoksulluk, eve ve atelyeye tklm olarak
yaama zorunluluu ve en kts de, ii snfnn toplumun kalan
ksmnn karsnda gitgide tek bana kalmasna yol aan eitim
yetersizlii. Bundan sonra da, bu yalnzln ii snf arasnda zamanla
nasl, sendikacln gelimesine yardmc olan bir bilinlenme sa
ladn anlatyor.
KTABIN en dikkate deer yanlarndan biri de, eitli lkelerin tarih
gelime izgilerinin karlatrmal bir ekilde incelenmesidir. Tipik
rnek olarak sanayilem enin ilk nce gelitii ve nfusu yksek
bir art hz gsteren ngiltere'yi ele alan yazar,bu lkenin o gnk
artlaryla kyl hayatnn yar - feodal geleneklerini uzun bir zaman
srdren dier Avrupa lkelerini ve pek yksek olan to p lam n
fusun bete biri kle saysnn gerek bir ii snfnn domasn
XIX yzyln son otuz ylna gelinceye kadar nlemi olduu Bir
leik Devletler'in zel durumunu karlatrmal olarak inceliyor.

snf tarihilerinin nclerinden olan Jurgen Kuczynski bu

konudaki kitaplar ve yazlaryla n yapmtr. Halen Berlin ktisat
Tarihi Enstitsnde profesr. Alman Akademisinde de yedir.

M ATAM

M A T B A A C ILIK

27 65 5 4

10 L R A