tng cc thng k

vin khoa hc thng k

mt s vn phng php lun

thng k

Ch nhim ti: Tng Vn Khin

5661
16/01/2005

H Ni - 2005

2.2.5. S tng i cng

mc lc

2.3. S bnh qun (trong thng k)

Trang
Li ni u

Phn Mt: iu tra chn mu v sai s

trong iu tra thng k

13

60

2.3.2. S bnh qun iu ho

61

2.3.3. S bnh qun nhn

62

2.3.4. Mt

64

2.3.5. S trung v

66

14

1.1.2. Mt s khi nim v nh ngha dng trong iu tra chn mu

18

1.1.3. Xc nh c mu, phn b mu v tnh sai s chn mu

26
43

1.2.1. Sai s trong qu trnh chun b iu tra thng k

44

1.2.2. Sai s trong qu trnh t chc iu tra

49

1.2.3. Sai s lin quan n qu trnh x l thng tin

52

Phn hai: Biu hin cc mc

ca hin tng kinh t - x hi

68

13

1.1.1. iu tra chn mu, u im, hn ch v iu kin vn dng

1.2. Sai s trong iu tra thng k

58

2.3.1. S bnh qun s hc

2.4. bin thin ca tiu thc

1.1. iu tra chn mu

58

54

2.2. S tng i (trong thng k)

55

68

2.4.2. lch tuyt i bnh qun

69

2.4.3. Phng sai

71

2.4.4. lch chun

72

2.4.5. H s bin thin

74

2.5. Mc ng u ca phn phi

75

2.5.1. ng cong Lorenz

75

2.5.2. H s GINI

77

Phn ba: mt s phng php thng dng

trong phn tch thng k

54

2.1. S tuyt i (trong thng k)

2.4.1. Khong bin thin

3.1. Phng php phn t thng k

80
81

2.2.1. S tng i ng thi

57

3.1.1. Khi nim phn t thng k v tiu thc phn t

81

2.2.2. S tng i so snh

57

3.1.2. Cc loi phn t v cch thc tin hnh phn t

82

2.2.3. S tng i k hoch

57

2.2.4. S tng i kt cu

58

3.2. Phng php th thng k

3.2.1. Biu hnh ct

85
86

3.2.2. Biu din tch

87

3.2.3. Biu tng hnh

89

3.2.4. th ng gp khc

90

3.2.5. Biu hnh mng nhn

92

3.3. Phng php phn tch dy s bin ng theo thi gian

3.6.2. Bng cn i "kp"

Phn bn: Mt s ch tiu ch yu
trong thng k ti khon quc gia
4.1. Mt s khi nim c bn

94

154

156
156

4.1.1. Sn xut

156

3.3.1. Khi nim v c im ca dy s bin ng theo thi gian

94

4.1.2. n v thng tr

157

3.3.2. Cc ch tiu phn tch dy s bin ng theo thi gian

95

4.1.3. n v th ch

158

4.1.4. Gi c bn, gi sn xut v gi s dng

159

4.1.5. Thu nhp s hu

162

4.1.6. Chuyn nhng

162

4.1.7. Bin im v bin k

163

4.1.8. Tch sn v tiu sn

163

4.1.9. Ch tiu cn i

165

3.3.3. Mt s phng php biu hin xu hng bin ng c bn

ca hin tng
3.4. Phng php phn tch tng quan

101
110

3.4.1. Lin h tng quan v phng php phn tch tng quan

110

3.4.2. Phn tch mi lin h tng quan gia cc tiu thc bin i
theo khng gian

111

3.4.3. Phn tch mi lin h tng quan gia hai ch tiu bin ng
theo thi gian
3.5. Phng php ch s

123

4.2. Mt s ch tiu ch yu trong thng k ti khon quc gia

165

130

4.2.1. Gi tr sn xut

166

3.5.1. Mt s vn chung v phng php ch s

130

4.2.2. Gi tr tng thm

168

3.5.2. Ch s c th v ch s tng hp

133

4.2.3. Tng sn phm trong nc (GDP)

169

3.5.3. Ch s bnh qun

139

4.2.4. Tiu dng cui cng

171

3.5.4. Ch s lin hon v ch s nh gc

142

4.2.5. Tch ly ti sn

171

3.5.5. Ch s sn phm so snh c v sn phm khng so snh

c

4.2.6. Xut, nhp khu hng ha v dch v

172

144

4.2.7. Thu nhp ca ngi lao ng t sn xut

173

3.5.6. H thng ch s

148

4.2.8. Thu sn xut, tr cp sn xut

173

3.6. Phng php cn i

152

4.2.9. Khu hao ti sn c nh

174

3.6.1. Bng cn i "n"

153

4.2.10. Thng d

175

4.2.11. Tng thu nhp quc gia

179

4.2.12. Thu nhp quc gia thun

180

4.2.13. Thu nhp quc gia kh dng

181

4.2.14. dnh

182

4.2.15. Thay i ca ci thun do thay i dnh v chuyn

nhng ti sn

183

4.2.16. Cho vay thun hay i vay thun

184

4.2.17. Bng tng kt ti sn

185

4.2.18. Ca ci thun

185

4.2.19. Ca ci thun u k

186

4.2.20. Tch sn phi ti chnh cui k

186

4.2.21. Tch sn ti chnh cui k

187

4.2.22. Tiu sn cui k

187

4.2.23. Ca ci thun cui k

188

4.2.24. Thay i ca ci thun

188

5.6. Hiu qu qu trnh

209

5.7. Ch s thnh tu cng ngh

210

5.8. Ch s ngho tng hp

214

Ti liu tham kho

217

Phn Nm: Mt s ch tiu thng k

kinh t - x hi tng hp

191

5.1. H s ICOR

191

5.2. Ch s pht trin con ngi

193

5.3. Ch s pht trin gii

196

5.4. Ch s bin ng v gii

200

5.5. Tc tng nng sut cc nhn t tng hp

204

li ni u

phc v cho yu cu nghin cu, o to cng nh

trin khai thc t v cng tc thng k trong thi k i mi,
Vin Khoa hc Thng k bin son v xut bn cun sch:
"Mt s vn phng php lun thng k".
Cun sch c bin son trn c s k tha c chn lc
nhng vn v phng php thng k truyn thng c
cng b hoc tng ng dng trin thc t; ng thi c
nghin cu ci tin b sung kin thc thng k mi trong
nc v quc t; kt hp cht ch gia phng php thng k
vi phng php ton hc, gia nghin cu l lun vi tng
kt v ng dng thc tin; chun ho khi nim, nh ngha,
phng php tnh cc ch tiu thng k, p ng yu cu
qun l trong nc v ph hp vi cc chun mc thng k
quc t, phc v vic so snh trong xu th i mi v hi
nhp.

h thng nhng vn c bn v l thuyt chn mu nh:

Khi nim, nh ngha, ni dung iu tra chn mu, u
im, hn ch v iu kin vn dng iu tra chn mu; cch
xc nh c mu, phn b mu v phng php tnh sai s
chn mu,... Trong phn ny cng cp ti sai s phi chn
mu xy ra trong ton b qu trnh iu tra thng k,
(Chun b iu tra, t chc thu thp thng tin, tng hp s
liu,...). Qua tng kt thc tin iu tra thng k, cun sch
ch r sai s phi chn mu nh hng nhiu n cht
lng s liu thng k v xut nhng hng khc phc
nhm gim bt loi sai s ny.
Phn hai: "Biu hin cc mc ca hin tng
kinh t - x hi" cp mt cch c h thng, ngn gn, sc
tch v phng php tnh, iu kin vn dng cc ch tiu
phn nh mc v bin ng ca tiu thc. Bn cnh l
thuyt chung, mi i lng u c v d minh ha nh mt
ti liu hng dn nghip v r rng, thun tin cho vic
nghin cu ng dng vo thc t.

Cun sch gm 5 phn, mi phn gii thiu tng vn

v phng php lun thng k ring bit, nhng chng li b
sung cho nhau to thnh th thng nht cc phng php
thng k.

Phn ba cp ti "Mt s phng php thng dng

trong phn tch thng k". Mi phng php c trnh
by mt cch khi qut, tp trung vo nhng ni dung c
bn nht cng nh cc hnh thc biu hin, phng php
tnh v iu kin vn dng. Phn ny b sung mt s vn
cha c cp trong cc ti liu trc y hoc c cp
nhng cha y nh: Ch s sn phm so snh c v
sn phm khng so snh c; phn tch tng quan dy s
theo thi gian; t tng quan, th hnh mng nhn,... v
vy ni dung cc phng php phn tch thng k phong ph
v a dng hn, vn dng vo thc t thch hp hn.

Phn mt vi tiu : "iu tra chn mu v sai s

trong iu tra thng k" gii thiu mt cch khi qut c

Phn bn gii thiu v "Mt s ch tiu ch yu trong

h thng ti khon quc gia", phn ny cp mt s

Mt khc, trong qu trnh bin son, cc tc gi c s

dng li mt s v d ca mt s ti liu tnh ton
minh chng cho ni dung v iu kin p dng cc phng
php trnh by.

10

khi nim c bn dng trong H thng ti khon quc gia

SNA lm c s trnh by ngn gn nhng nu bt c ni
dung, bn cht v mi lin h ca cc ch tiu ch yu trong
h thng ti khon quc gia, phn nh qu trnh sn xut to
ra thu nhp, phn phi, s dng thu nhp cho tiu dng, tch
ly, dnh,... Bn cnh li vn, cun sch a ra cc cng
thc m t mi lin h ca cc ch tiu ny.
Phn cui ca cun sch trnh by ni dung phng
php tnh "Mt s ch tiu thng k kinh t - x hi tng
hp" thng gp v ang l mi quan tm ca ngi dng
tin. Cc ch tiu ny c bin son c lp vi nhau theo
phong cch t in. Bn cnh cc ch tiu gii thiu trong
cun: "Mt s thut ng thng k thng dng" cn b sung
cc ch tiu thng k kinh t - x hi khc: Tc tng nng
sut cc nhn t tng hp, hiu qu qu trnh, Ch s thnh
tu cng ngh v Ch s ngho tng hp. Mi ch tiu trnh
by u c v d tnh ton kh c th nhm lm r ni dung
phng php tnh, kim nghim kh nng tnh ton v vn
dng ca cc ch tiu .
Vi khun kh c hn, Vin Khoa hc Thng k hy vng
cun sch s l ti liu tham kho b ch, cung cp nhng
kin thc cn thit p ng mt phn cho yu cu nghin
cu, o to v vn dng thc t trong cng tc thng k. Tuy
nhin, trong qu trnh bin son v in n, cun sch khng
trnh khi nhng hn ch v sai st. Vin Khoa hc Thng k
mong nhn c gp ca ng o bn c.
H Ni, thng 6 nm 2005
Tp th tc gi

11

12

iu tra trng im v iu tra chuyn khc vi iu

tra chn mu ch kt qu ca n khng dng suy rng
cho tng th chung. Kt qu ca iu tra chn mu c
dng m t c im ca tng th chung.

Phn mt

iu tra chn mu v sai s

Cc hnh thc thu thp s liu thng k trn y c th

khi qut qua s sau:

trong iu tra thng k

S 1.1. Cc hnh thc v phng php thu thp s liu

thng k

1.1. iu tra chn mu

Qu trnh nghin cu thng k gm cc giai on: Thu
thp s liu, x l tng hp v phn tch, d bo.

Thu thp s liu thng k

Trong thu thp s liu thng p dng hai hnh thc ch

yu: Bo co thng k nh k v iu tra thng k.
Bo co thng k nh k l hnh thc thu thp s liu
thng k c tin hnh thng xuyn, nh k theo ni
dung, phng php cng nh h thng biu mu thng nht,
c quy nh thnh ch bo co do c quan c thm
quyn quyt nh v p dng cho nhiu nm.
iu tra thng k l hnh thc thu thp s liu c tin
hnh theo phng n quy nh c th cho tng cuc iu tra.
Trong phng n iu tra quy nh r mc ch, ni dung,
i tng, phm vi, phng php v k hoch tin hnh iu
tra. iu tra thng k c p dng ngy cng rng ri trong
iu kin nn kinh t th trng c nhiu thnh phn kinh t.
iu tra thng k c phn thnh iu tra ton b v
iu tra khng ton b. iu tra ton b nhm tin hnh thu
thp s liu tt c cc n v ca tng th. Trong khi
iu tra khng ton b ch tin hnh thu thp s liu ca
mt b phn cc n v trong tng th. Trong iu tra khng
ton b cn chia ra iu tra trng im, iu tra chuyn
v iu tra chn mu.
13

Bo co thng k nh k

iu tra thng k

iu tra ton b

iu tra khng ton b

iu tra
trng im

iu tra
chuyn

iu tra
chn mu

Di y i su nghin cu "iu tra chn mu".

1.1.1. iu tra chn mu, u im, hn ch v iu
kin vn dng
1.1.1.1. Khi nim iu tra chn mu
iu tra chn mu (TCM) l loi iu tra khng ton
b, trong ngi ta chn mt cch ngu nhin mt s ln
n v i din trong ton b cc n v ca tng th chung
iu tra ri dng kt qu thu thp c tnh ton, suy
rng thnh cc c im ca ton b tng th chung. V d,
14

 c nng sut v sn lng la ca mt a bn iu tra

no (huyn A chng hn) ngi ta ch tin hnh thu thp
s liu v nng sut v sn lng la thu trn din tch ca
mt s h gia nh c chn vo mu ca huyn iu tra
thc t, sau dng kt qu thu c tnh ton v suy rng
cho nng sut v sn lng la ca ton huyn A.
TCM c ng dng rt rng ri trong thng k kinh t x hi nh: iu tra nng sut, sn lng la; iu tra lao
ng - vic lm; iu tra thu nhp, chi tiu ca h gia nh;
iu tra bin ng thng xuyn dn s; iu tra cht lng
sn phm cng nghip.
Ngoi ra, trong t nhin, trong i sng sinh hot ca
con ngi, trong y hc, v.v... chng ta cng gp rt nhiu
v d thc t p dng TCM; chng hn: Khi o lng
nc ma ca mt khu vc no ngi ta ch chn ra mt
s im trong khu vc v t cc ng nghim (cc mu)
o lng nc ma qua cc trn ma trong tng thng v
c nm, sau da vo kt qu nc ma o c t mu l
cc ng nghim tnh ton suy rng v lng nc trung
bnh cc thng v c nm cho c khu vc; khi nghin cu
nh hng ca ht thuc l i vi sc kho con ngi,
ngi ta chn ra mt s lng cn thit ngi ht thuc l
kim tra sc kho v dng kt qu kim tra t mt s
ngi kt lun v nh hng ca ht thuc l ti sc
kho cng ng, v.v...

- Tit kim nhn lc v kinh ph trong qu trnh iu tra.

- Cho php thu thp c nhiu ch tiu thng k, c
bit i vi cc ch tiu c ni dung phc tp, khng c iu
kin iu tra din rng. Nh kt qu iu tra thu c
s phn nh c nhiu mt, cho php nghin cu cc mi
quan h cn thit ca hin tng nghin cu.
- Lm gim sai s phi chn mu (sai s do cn, ong, o,
m, khai bo, ghi chp, v.v...). Trong thc t cng tc thng
k sai s phi chn mu lun lun tn ti v nh hng khng
nh n cht lng s liu thng k, nht l cc ch tiu c
ni dung phc tp, vic tip cn thu thp s liu kh
khn, tn nhiu thi gian trong qu trnh phng vn, ghi
chp v c bit hn l i vi cc ch tiu iu tra khng c
sn thng tin m i hi phi hi tng nh li. i vi
nhng loi thng tin nh trn, ch c tin hnh iu tra mu
mi c iu kin tuyn chn iu tra vin tt hn; hng dn
nghip v k hn, thi gian dnh cho mt n v iu tra
nhiu hn, to iu kin cho cc i tng cung cp thng tin
tr li chnh xc hn, tc l lm cho sai s phi chn mu t
hn.
- Cho php nghin cu cc hin tng kinh t - x hi,
mi trng,... khng th tin hnh theo phng php iu
tra ton b: V d nh nghin cu tr lng khong sn,
thu sn,...
1.1.1.3. Hn ch ca iu tra chn mu

1.1.1.2. u im ca iu tra chn mu

Do ch tin hnh iu tra trn mt b phn n v mu
trong tng th chung nn TCM c nhng u im c bn
sau:
- Tin hnh iu tra nhanh gn, bo m tnh kp thi
ca s liu thng k.
15

- Do TCM ch tin hnh thu thp s liu trn mt s

n v, sau dng kt qu suy rng cho ton b tng th
chung nn kt qu iu tra chn mu lun tn ti ci gi l
"Sai s chn mu" - Sai s do tnh i din. Sai s chn mu
ph thuc vo ng u ca ch tiu nghin cu, vo c
mu v phng php t chc chn mu. C th lm gim sai
16

s chn mu bng cch tng c mu phm vi cho php v

la chn phng php t chc chn mu thch hp nht.
- Kt qu TCM khng th tin hnh phn nh theo mi
phm vi v tiu thc nghin cu nh iu tra ton b, m ch
thc hin c mc nht nh tu thuc vo c mu,
phng php t chc chn mu v ng u gia cc n
v theo cc ch tiu c iu tra.
1.1.1.4. iu kin vn dng ca iu tra chn mu
iu tra chn mu thng c vn dng trong cc
trng hp sau:
- Thay th cho iu tra ton b trong nhng trng hp
quy m iu tra ln, ni dung iu tra cn thu thp nhiu ch
tiu, thc t ta khng kinh ph v nhn lc tin hnh
iu tra ton b, hn na nu iu tra ton b s mt qu
nhiu thi gian, khng m bo tnh kp thi ca s liu
thng k nh iu tra thu nhp, chi tiu h gia nh, iu tra
nng sut, sn lng la, iu tra vn u t ca cc n v
ngoi quc doanh...; hoc khng tin hnh c iu tra ton
b v khng th xc nh c tng th chung nh iu tra
nh gi mc nhim mi trng nc ca mt s sng,
h no (tng th chung phi l ton b lng nc c
trong cc sng, h c xc nh l b nhim),...
- Qu trnh iu tra gn lin vi vic ph hu sn phm
nh iu tra nh gi cht lng tht hp, c hp, nh gi
cht lng n dc, y t ly mu ca bnh nhn xt
nghim, v.v... Cc trng hp trn y nu iu tra ton b
th sau khi iu tra ton b sn phm sn xut ra hoc lng
mu c trong c th ca bnh nhn s b ph hu hon ton.
y l iu khng bao gi cho php thc hin trong thc t.

trng hp cn thit nhm phc v cho yu cu ca iu tra

ton b. V d, thm d mc tn nhim ca cc ng c
vin vo mt chc v no th ch c th TCM mt lng
c tri nht nh v phi c tin hnh trc khi bu c
chnh thc th mi c ngha (B phiu bu c chnh thc
chnh l iu tra ton b).
- Thu thp s liu kim tra, nh gi v chnh l s
liu ca iu tra ton b. Trong thc t c nhng cuc iu
tra ton b c quy m ln hoc iu tra rt phc tp nh
Tng iu tra Dn s v Nh , Tng iu tra Nng thn,
Nng nghip v Thu sn,... th sai s do khai bo, thu thp
thng tin thng xuyn tn ti v nh hng ng k n
cht lng s liu. V vy cn c TCM vi quy m nh hn
xc nh mc sai s ny, trn c s tin hnh nh
gi tin cy ca s liu v nu mc cn thit c th
phi chnh l li s liu thu c t iu tra ton b.
1.1.2. Mt s khi nim v nh ngha dng trong
iu tra chn mu
1.1.2.1. Tng th chung v tng th mu(1)
a. Cc tham s ca tng th chung
Tng th chung l ton b cc n v thuc i tng
iu tra ca mt cuc TCM.
Gi Ui (i = 1, 2,...N) l cc n v thuc i tng iu tra
vi Xi l tr s tiu thc nghin cu ca tng n v tng th,
th ton b cc Ui l tng th chung. V khi s c cng
thc tnh cc tham s:
(1)

- thu thp nhng thng tin tin nghim trong nhng

17

y ch cp trng hp iu tra nghin cu ch tiu bnh qun lm

v d.

18

- Phng sai mu iu chnh (gi tt l phng sai mu):

- Gi tr ca tng th chung:

s2 =

X = X1 + X 2 + ... + X N = X i

(1.1.1)

i =1

X 1
=
Xi
N N i =1

(1.1.6)

1.1.2.2. c lng

- i lng bnh qun ca tng th chung:

X=

1 n
2
(x i x )
n 1 i =1

(1.1.2)

Ni dung c bn ca phng php iu tra chn mu l

da vo s hiu bit v tham s ' no ca tng th mu
iu tra suy lun thnh tham s ca tng th chung.
Vic suy lun gi l c lng.

- Phng sai ca tng th chung:

a. Tiu chun ca c lng
S2 =

1
Xi X
N i =1

)2

(1.1.3)

b. Cc tham s ca tng th mu
Tng th mu l b phn ca tng th chung gm nhng
n v c la chn trc tip thu thp thng tin trong
mt cuc iu tra chn mu.
Gi ui (i = 1, 2,...n) l cc n v thuc i tng iu tra
c chn vo mu, vi xi l tr s tiu thc nghin cu tng
n v mu, th ton b ui l tng th mu v n l s n v
tng th mu. Tng th mu c cc tham s tnh theo phm
vi tng th mu nh sau:
- Gi tr ca tng th mu:

C c lng chch v c lng khng chch. Tham s '

ca tng th mu c gi l c lng khng chch ca
tham s ca tng th chung nu M(') = (k vng ton ca
' bng ). Nu c lng khng tho mn iu kin trn
c gi l c lng chch.
Thng k ton chng minh v rt ra mt s kt lun
sau:
+ V s bnh qun mu x l c lng khng chch, hiu
qu v vng ca s bnh qun tng th chung x , do nu
cha bit x c th dng x c lng.
+ V phng sai iu chnh mu s2 l c lng khng
chch, hiu qu v vng ca phng sai chung S2, do nu
cha bit phng sai S2 c th dng s2 c lng.
b. Cc phng php c lng

x = x1 + x 2 + ... + x n = x i

(1.1.4)

(1.1.5)

i =1

- i lng bnh qun mu:

x=

1 n
x
xi =

n i =1
n

19

C 2 phng php s dng ' c lng : Phng

php c lng im v phng php c lng bng khong
tin cy.
- Phng php c lng im l dng mt tham s ca
mu suy lun cho tham s cha bit ca tng th chung
v bn thn l mt s xc nh.
20

- Phng php c lng bng khong tin cy l t mt

tham s ' ca tng th mu xy dng mt khong gi tr
('1, '2) sao cho vi mt xc sut cho trc, tham s s ri
vo khong ('1, '2) , hay ni cch khc l khong ('1, '2)
s cha ng gi tr vi mt xc sut cho trc. Khong
('1, '2) ca tham s tng th mu c gi l khong tin cy
ca tham s tng th chung nu vi xc sut bng (1 )
cho trc tho mn iu kin:

Trong : H s tin cy (tng ng vi tin cy t,) l

xc sut gi tr thc t ca ch tiu nghin cu ( X ) cn
nm trong khong tin cy ( x t. x n x + t. x ).
Theo chng minh ca ton hc th t tng ng vi hm
xc sut (t) c Li-a-pu-np tnh sn v lp thnh bng.
ngha ca hm xc sut ny c biu hin nh sau:

Sau y l mt vi tr s tiu biu:

P ('2 < < 'l) = 1 ;

(1 ) c gi l xc sut tin cy ca c lng, I = '2 'l
c gi l khong tin cy.
1.1.2.3. Sai s chn mu v phm vi sai s chn mu

t = 1 th t = 0,6827; t = 2 th t = 0,9545; t = 3 th t = 0,9973

Nh vy, c th c lng tham s ca tng th chung
bng khong tin cy vi cng thc nh sau:

X = x x

a. Sai s chn mu
Sai s chn mu (SSCM) l s khc nhau gia gi tr c
lng ca mu v gi tr ca tng th chung. Sai s chn
mu cn gi l sai s do tnh i din. Sai s ny ch xy ra
trong iu tra chn mu do ch iu tra mt s t n v m
kt qu li suy cho c tng th. Sai s chn mu c hai loi:

- Sai s ngu nhin: Sai s ch xut hin trong trng

hp cc n v ca tng th c chn theo nguyn tc ngu
nhin, khng ph thuc vo nh ca ngi iu tra.

x x X x + x ;

(1.1.8)

c. ngha ca vic tnh ton sai s chn mu

- Sai s chn mu dng c lng ch tiu nghin cu
theo khong tin cy, iu ny th hin qua cng thc 1.1.8.
- Sai s chn mu dng nh gi tnh i din ca ch
tiu nghin cu qua tnh ton t l SSCM (H) nh sau:

- Sai s c h thng: Sai s xy ra khi p dng phng

php chn c h thng, lm cho kt qu iu tra lun b lch
so vi s thc t v mt hng.

H=

100
x

(1.1.9)

H cng nh th ch tiu c tnh i din cng cao v ngc

li.
- L c s xc nh c mu cho cc cuc iu tra c
tin hnh v sau.

b. Phm vi sai s chn mu

1.1.2.4. n v chn mu v dn chn mu

Phm vi SSCM (k hiu l x) bng tch ca h s tin cy

(t) v SSCM (x)
x = t.x

P x X x = ( t ) = 1

(1.1.7)
21

a. n v chn mu
n v chn mu l cc n v c bn hoc nhm n v
c bn c xc nh r rng, tng i ng u v c th
22

quan st c, thch hp cho mc ch chn mu. V d:

Doanh nghip, h gia nh, n v din tch gieo trng, x,
phng, xm, bn...

V d: Trng i hc "X" c 2000 sinh vin (N = 2000).

Cn chn 100 sinh vin (n = 100) iu tra mc sng ca
h. Nu chn h thng s tin hnh nh sau:

Nu chn mu mt cp th c mt loi n v chn mu,

cn nu chn mu nhiu cp th s c nhiu loi n v chn
mu. Tc l lc chn mu theo bao nhiu cp th c by
nhiu loi n v chn mu.

+ Lp danh sch 2000 sinh vin ca trng theo th t

no , chng hn theo vn A, B, C... ca tn gi.

b. Dn chn mu

+ Chia tng s sinh vin ca trng thnh 100 nhm u

nhau v s c s sinh vin mi nhm l 20 sinh vin:
(K = N: n = 2000 : 100).

Dn chn mu c th l danh sch cc n v chn mu

vi nhng c im nhn dng ca chng hoc l bn ch
ra ranh gii ca cc n v c dng lm cn c tin
hnh chn mu. Khi t chc iu tra thng k.

+ Chn ngu nhin mt sinh vin nhm th nht,

chng hn ri vo sinh vin c s th t 15.

Trong tng th nghin cu, ty thuc vo lc chn

mu m s c cc loi dn chn mu khc nhau. Nu iu tra
mu mt cp (gi nh iu tra cc h trn a bn huyn)
th dn chn mu l danh sch cc h gia nh ca tt c cc
x trong huyn. Cn nu iu tra mu hai cp, cp I l x v
cp II l h gia nh th c hai loi dn chn mu: Dn chn
mu cp I l danh sch tt c cc x trong huyn, cn dn
chn mu cp II l danh sch cc h gia nh ca nhng x
c chn mu cp I.

Kt qu chn c 100 sinh vin nh vy c gi l

chn h thng.

1.1.2.5. Chn mu ngu nhin, chn mu h thng

v chn theo phng php phn tch chuyn gia

C nhiu phng php, t chc chn mu khc nhau.

Mi phng php c nhng u, nhc im ring v c p
dng trong nhng iu kin nht nh. Tuy nhin gi l
phng php ny hay phng php kia l ng trn nhng
gic khc nhau v cng ch c ngha tng i.

- Chn mu ngu nhin l chn cc n v t tng th vo

mu hon ton h ho. Cch n gin nht ca chn mu
ngu nhin l rt thm hoc s dng bng s ngu nhin.
- Chn mu h thng l chn cc n v t tng th vo
mu theo mt khong cch c nh sau khi chn ngu
nhin mt nhm no trn c s cc n v iu tra c
sp xp th t theo mt tiu thc nht nh.
23

+ Mi nhm khc cn li s chn 1 sinh vin c s th t:

nhm 2: (15+K), nhm 3: (15+2K),...; nhm 100: (15+99K).

- Chn mu theo phng php phn tch chuyn gia l

chn mu trn c s phn tch xem xt ch quan ca ngi
iu tra. Cch chn ny thng p dng cho tng th c t
n v mu hoc tr s ca ch tiu nghin cu gia cc n
v mu chnh lch nhau nhiu.
1.1.2.6. Cc phng php t chc chn mu

- Xt theo cp chn mu c phng php t chc chn

mu mt cp v t chc chn mu hai cp hay nhiu cp:
+ Chn mu mt cp l t mt loi danh sch ca tt c
cc n v thuc tng th chung, tin hnh chn mu mt ln
24

trc tip n cc n v iu tra khng qua mt phn on

no khc.

tng th chung, do SSCM s gim i, tnh cht i din

ca tng th mu c nng cao.

Chn mu mt cp ch c mt loi n v chn mu v mt

dn chn mu. i vi mu mt cp c th dng cch chn
ngu nhin, nhng cng c th dng cch chn h thng hoc
chn theo phng php chuyn gia. Tuy nhin, trong thc t
nu l iu tra mu mt cp th ph bin l dng cch chn
ngu nhin v thng c gi tt l "chn mu ngu nhin
n gin". Chn mu ngu nhin n gin m bo s mu
c ri trn ton a bn iu tra nn SSCM s nh. Song kh
khn l vic lp danh sch cc n v (dn chn mu) tin
hnh chn mu kh ln, tn nhiu thi gian v cng sc. Hn
na khi t chc iu tra phi thc hin a bn rt rng.

Tuy nhin, chn mu phn t cng kh khn trong vic

lp dn chn mu nh chn mu ngu nhin n gin. Hn
na t chc iu tra phi tin hnh trn a bn rng, thm
ch cn phc tp hn c chn mu ngu nhin n gin.

+ Chn mu nhiu cp l tin hnh iu tra theo nhiu

cng on, trong mi cng on l mt cp chn mu. C
bao nhiu cp iu tra th c by nhiu loi n v chn mu
cng nh c by nhiu loi dn chn mu.
Phng php t chc chn mu nhiu cp thun tin cho
vic lp dn chn mu v t chc iu tra: cp sau ch phi
lp dn chn mu cho cp trong phm vi mu cp trc
c chn, phm vi iu tra c thu hp sau mi cp iu
tra. Tuy nhin, vi phng php t chc chn mu nhiu cp
s liu thu thp c thng c tin cy thp hn so vi
chn mu ngu nhin n gin.
- Nu trc khi chn mu, tin hnh phn chia tng th
thnh nhng t khc nhau theo mt hay mt s tiu thc no
lin quan n tiu thc iu tra, sau phn b c mu
cho tng t v trong mi t lp mt danh sch ring v chn
s mu phn b cho t . Cch chn nh vy gi l chn
mu phn t.
Vi phng php chn mu phn t, nu vic phn t
c tin hnh khoa hc th tng th mu s c kt cu gn
25

- Nu iu tra chia thnh nhiu cp, cc cp tin hnh

trc th chn tng n v mu, nhng cp cui cng khng
chn ra tng n v, m chn c nhm cc n v iu tra.
Cch chn nh vy gi l chn mu chm (hay chn mu c
khi).
Nu cng c mu nh nhau, chn mu chm so vi cc
phng php t chc chn mu nu trn s thun tin nht
cho vic lp dn chn mu v t chc iu tra. Tuy nhin,
tin cy ca s liu thu thp c s thp hn; tc l c SSCM
ln nht.
1.1.3. Xc nh c mu, phn b mu v tnh sai s
chn mu
1.1.3.1. Xc nh c mu (s n v mu)
Xc nh c mu (s n v mu) chnh l xc nh s
lng n v iu tra trong tng th mu tin hnh thu
thp s liu. Yu cu ca c mu l va va m bo
tin cy cn thit ca s liu iu tra va m bo ph hp
vi iu kin v nhn lc v kinh ph v c th thc hin
c, tc l c tnh kh thi.
Di y s trnh by cch xc nh c mu n thun
theo l thuyt v vic xc nh c mu trong thc t cc cuc
iu tra thng k Vit Nam.
a. Xc nh c mu theo cc cng thc l thuyt. Mt tng
th khi tin hnh iu tra khng chia thnh cc tng th nh
26

(cc t) th ch c mt cch xc nh c mu trn c s thng

tin v quy m v phng sai ca tng th chung. i vi mt
tng th khi iu tra c chia thnh cc tng th nh c hai
cch xc nh c mu: Cch th nht xc nh c mu nh
trng hp khng phn t, sau phn b s mu chung cho
cc t theo nguyn tc phn b mu. Cch th hai xc nh
c mu trn c s quy m v phng sai ca tng t.
Sau y s gii thiu cng thc xc nh c mu theo hai
cch ni trn nhng ch cho trng hp t chc chn mu
ngu nhin n gin hoc c phn t v c p dng cho
nghin cu ch tiu bnh qun vi cch chn khng lp lm v
d.
+ Cch th nht xc nh c mu trn c s cc thng tin
v quy m v phng sai ca tng th chung:
n=

N.t .S
N.2x + t 2 .S2

(1.1.10)

N - S n v tng th chung;
t - H s tin cy;
x - Phm vi sai s chn mu;
S2 - Phng sai ca tng th chung.
+ Cch th hai xc nh c mu trn c s cc thng tin
v quy m v phng sai ca cc t t:
K

w t S 2t

t =1

t 2

1 K
+ w t S 2t
N t =1

n - S n v mu;
t - H s tin cy;
x - Phm vi sai s chn mu;
wt - T trng s n v ca t t trong tng th chung;
K - S lng t (t = 1, 2,...K);
S 2t - Phng sai tng th chung ca t t.

T cc cng thc trn, xc nh c mu trong qu

trnh chun b phng n iu tra phi c c nhng thng
tin sau:
- N: S n v tng th. Ch tiu ny c y phn ln
cc cuc iu tra thng k;

- t, x: H s tin cy v phm vi sai s chn mu l

nhng thng tin ca ch tiu iu tra v c n nh t
trc do yu cu thuc ch quan ca nhng ngi qun l v
t chc iu tra;

n - S n v mu;

2x

N - S n v tng th chung;

- wt: T trng s n v ca t t trong tng th. i lng

ny xc nh c trn c s so snh s n v tng t (Nt) vi
s n v ton b tng th (N);

Trong :

n=

Trong :

(1.1.11)

27

- S 2t : Phng sai ca tng t t. S liu tnh cc phng

sai trn, cn c trc khi iu tra, song thc t li khng c,
do vy thng phi dng s liu iu tra ton b ca cc cuc
iu tra trc (nu c). Trng hp khng c s liu ca cc
cuc iu tra trc th phi tin hnh iu tra mu nh. Tuy
nhin, vic iu tra mu nh cng kh phc tp, mt nhiu
thi gian, nhiu khi cn nh hng n tin thc hin ca
cuc iu tra chnh.
28

Mt kh khn na l trong mt cuc TCM thng tin

hnh thu thp thng tin v nhiu ch tiu. Cc ch tiu khc
nhau s c quy lut phn phi v bin thin khc nhau,
tc l c phng sai khc nhau. V do vy, mi ch tiu tnh
ra s c mt c mu ring (mc d yu cu v tin cy (t)
ca cc ch tiu iu tra nh nhau). Ni cch khc, c bao
nhiu ch tiu iu tra th phi tnh by nhiu c mu, sau
s chn ra c mu ln nht dng chung cho iu tra tt c
cc ch tiu. Vi nhiu c mu i hi phi tnh nhiu phng
sai nn cng vic tnh ton cng tr nn phc tp, tn nhiu
cng sc, kh thc hin.

c. Xc nh c mu cng da theo c mu ca cuc iu

tra no (c iu kin, quy m tng t v c tin
hnh thnh cng), nhng c iu chnh (tng ln hoc gim
i) trn c s phn tch t l SSCM ca mt s ch tiu ch
yu. Qu trnh ny c tin hnh theo hai hng:

V nhng c im trn y, trong thc t iu tra chn

mu nc ta cn t khi p dng mt cch trc tip cc cng
thc trn xc nh c mu.

Tip theo, tin hnh xem xt t l SSCM ca ch tiu

nghin cu tnh c ca cuc iu tra ln trc v x l nh
sau:

Ngnh Thng k trong nhng nm gn y c mt s

cuc iu tra chn mu m cc chuyn gia chn mu da
vo thng tin ca cc cuc iu tra c lin quan trc
xc nh c mu theo cng thc l thuyt. Song kt qu thu
c cn khim tn.

- Nu t l SSCM ln hn mc cho php th phi

iu chnh c mu ca cuc iu tra ln ny tng ln so vi
cuc iu tra trc;

b. Xc nh c mu theo kinh nghim iu tra thc t.

Trong thc t nhiu khi cc chuyn gia thng k thng cn
c vo c mu ca cc cuc iu tra c iu kin v quy m
tng t thc hin thnh cng trc trong nc hoc
trn th gii xc nh c mu cho cuc iu tra sau. C
nhiu cch xc nh c mu nhng ph bin nht vn da
vo t l mu chung c iu tra v b sung thm mt t
l mu d phng no .
Cch lm ny n gin, nhanh chng v d thc hin,
tc l c tnh kh thi cao. Tuy nhin lm nh vy ch yu
vn l theo ch ngha kinh nghim v gn nh cha tnh n
mc bin ng ca cc ch tiu nghin cu.
29

Trc ht lit k nhng ch tiu ch yu cng c t

chc thu thp s liu trong c 2 cuc iu tra (cuc iu tra
trc hon chnh v cuc iu tra ln ny ang chun
b); trong chn ra mt ch tiu trong cuc iu tra ln
trc c t l SSCM ln nht (t y ch tiu c chn gi l
ch tiu nghin cu).

- Nu t l SSCM nh hn mc cho php th c th

iu chnh c mu gim i.
Ch :
+ So snh t l SSCM l cn c quan trng iu chnh
c mu. Song khng phi l cn c duy nht, m thc t
cn phi da vo mt s yu t khc nh s thay i v quy
m tng th chung, thay i v s lng ch tiu iu tra,...
+ iu kin p dng cch iu chnh c mu trn y
l trong cuc iu tra k trc phi tnh c t l SSCM cho
cc ch tiu ch yu.
Cch c lng ny n gin v thun tin hn nhiu so
vi cch tnh c mu theo l thuyt, nhng li c c s chc
chn hn so vi cch xc nh c mu c tnh cht c on
thun tu theo kinh nghim.
30

Nt - S n v ca t t;

d. Cch xc nh c mu ch yu da vo kh nng v
kinh ph. Cng thc xc nh c mu (n) trong trng hp
ny nh sau:
n=

C C0
Z

(1.1.12)

Trong :
C - Tng kinh ph c cp;
C0 - Kinh ph chi cho cc khu chun b, tp hun nghip
v thu thp, x l v cc chi ph chung khc;
Z - Chi ph cn thit cho tt c cc khu iu tra tnh cho
mt n v iu tra.
1.1.3.2. Phn b mu
Nu a bn iu tra c chia thnh cc khu vc hoc
cc t khc nhau v tin hnh iu tra trn tt c cc khu
vc hoc cc t th phi thc hin phn b mu cho tng khu
vc hoc tng t .
C nhiu cch phn b mu khc nhau, di y ch gii
thiu mt s cch phn b ch yu.

f - T l mu ( f =

n
)
N

Cc phn b mu t l thun vi quy m thng c p

dng khi quy m ca cc t tng i ng u, phng sai
v chi ph cho cc t khng khc nhau nhiu. Cch phn b
ny c u im: D lm, khng phi tnh li theo quyn s
thc t khi suy rng kt qu l ch tiu bnh qun hoc t l
cho tng th. Tuy nhin, khi quy m ca cc t khc nhau
nhiu th phn b t l thun vi quy m d lm cho cc t c
quy m nh thng khng s lng mu i din cho t
, ngc li cc t c quy m ln li "tha" c mu. Mt
khc, vic t chc iu tra cng nh kinh ph cn thit cho
iu tra cc t c quy m ln s rt nng n, cn vic t
chc iu tra cng nh kinh ph cn thit cho iu tra cc
t c quy m nh li qu nh nhng.
b. Phn b mu t l vi cn bc hai ca quy m tng th
Cng thc tnh s n v mu (nt) ca t t nh sau:
nt = n . wt

(1.1.14a)

Trong :

a. Phn b mu t l thun vi quy m tng th

n - S n v ca tng th

Cng thc xc nh c mu ca tng t t (nt) nh sau:

wt - T l gia cn bc hai s n v ca t t ( N t ) v

nt =

Nt
n = Ntf
N

(1.1.13)

tng cn bc hai s n v ca tt c cc t (

N t ).

t =1

Nh vy cng thc (1.1.14a) s bin i nh sau:

Trong :

n t = n.w t = n N t

t - Ch s th t t (t = 1, 2...K)
n - S n v mu chung;

t =1

N t

(1.1.14b)

Cch phn b ny s khc phc nhc im ca phn b

t l vi quy m tng th nhng khi suy rng phi tnh li
theo quyn s thc t.

nt - S n v mu ca t t;
N - S n v ca tng th;
31

32

c. Phn b Neyman
Phn b Neyman c coi l phn b ti u theo ngha
thng k thun tu. C mu va tnh theo t l ca quy m,
va tnh n s khc nhau v bin ng ca ch tiu
nghin cu cc t.
Cng thc xc nh c mu (nt) cho t t nh sau:
n t = n.

N tSt
K

vi (t = 1, 2,... K)

(1.1.15)

N tSt

t =1

Trong :
Nt - Tng s n v ca t t;
St - lch chun ca t th t.
Cng thc trn cho thy quy m mu ca cc t t l
thun vi quy m v phng sai ca chng. T c phng sai
ln s c phn nhiu n v mu hn t c phng sai nh,
t c quy m ln s c phn nhiu n v hn cc t c quy
m nh.
d. Phn b mu ti u
y l cch phn b mu ti u y hn v n khng
nhng cp ti s khc bit v quy m, s bin ng ca
ch tiu c nghin cu gia cc t m cn cp ti kh
nng kinh ph ca tng t. Cng thc phn b mu ti u c
dng:

N S / ct
nt = n . K t t

N tS t / c t
t =1

vi t = 1, 2,... K

(1.1.16)

Trong : ct - Chi ph iu tra cho t t.

33

Cng thc trn cho thy quy m mu ca cc t t l

thun vi quy m v phng sai ca chng. Mt khc t l
nghch vi cn bc hai ca chi ph c th c thc hin iu
tra trn phm vi ca t. V vy, phng php phn b mu
ny thng c p dng khi quy m, phng sai v kh
nng kinh ph ca cc t tng i khc nhau.
e. Phn b mu c u tin cho cc t c nh gi l
quan trng
Cch phn b mu ny thng c p dng khi c s
khc nhau ng k gia cc t v hm lng thng tin cn
thit. Theo nguyn tc ny, cc t c hm lng thng tin
thp c phn b c mu nh. T tng ny thng ng
dng trong iu tra cc doanh nghip. Cc doanh nghip
thuc t c quy m ln (c sn lng hoc s lng cng nhn
chim t trng ln trong tng sn lng hoc tng s cng
nhn ca cc doanh nghip) th phn b theo t l mu ln
hn. Ngc li cc doanh nghip c quy m nh hn th phn
b t l mu nh hn.
Tm li, phn b mu trong thc t cn da vo vic
phn tch c im c th ca cc ch tiu thng k cn thu
thp tng t. Mc khc, cng cn xt ti iu kin thc t
din ra tng t. iu ny c bit cn lu trong khi phn
b c mu cho iu tra nhiu cp.
1.1.3.3. Cch tnh sai s chn mu
Di y s trnh by cng thc tnh SSCM tng ng
vi cc phng php t chc chn mu ngu nhin n gin,
mu phn t, mu 2 cp v mu chm
Cch trnh by cng thc tnh SSCM c bt u t mt
v d gi nh v danh sch cc lng, bn vi s h gia nh c
vn u t cho sn xut, kinh doanh (vit tt l VT) ca mt
a bn "Y" thuc tnh min ni (xem s liu bng 1.1).
34

i = 1, 2, . . . . . . . N (N = 216 - Tng s h ca a bn iu

Bng 1.1. Danh sch nhng bn, lng vi s h c u t

sn xut, kinh doanh
TT bn Tn bn

S h

tra)

Vng(*)

TT bn

Tn bn

S h

Vng(*)

11

10

10

12

13

11

13

11

11

14

11

12

15

12

12

16

17

10

10

18

11

19

13

10

10

20

14

Tng s

xi: Vn u t sn xut, kinh doanh ca h th i

T c cng thc:
+ VT bnh qun mt h:
x=

1 n
xi
n i =1

(1.1.17)

(1.1.18)

(1.1.19)

+ Phng sai mu:

s2 =

1 n
(x i x )2

n 1 i =1

+ Sai s chn mu:

=

216

s2
n

1
N

a. Phng php t chc chn mu ngu nhin n gin

b. Phng php t chc chn mu phn t

* T chc chn mu

* T chc chn mu

Khi tin hnh chn mu ngu nhin n gin ch vic lp

danh sch cc h gia nh c tn ch h, a ch v km theo
s th t t 1 n 216 ca chung 20 lng, bn k trn. Sau
dng bng s ngu nhin hoc rt thm chn ngu nhin
khng lp li t danh sch c lp trong bng c s h
cn iu tra ( y l chn 20 h).

Tr li v d bng 1.1 phn cc bn thnh 3 vng a

hnh, tc l 3 t (1: cnh ng; 2: khe dc; 3: vng cao). Cc
vng ny c iu kin kinh t khc nhau v do c mc
u t cho sn xut, kinh doanh ca dn c cng khc nhau.
Nh vy, vic phn chia cc bn theo vng a hnh s lin
quan nhiu n VT cho SXKD ca dn c.
Gi t l s th t ca cc t (t = 1, 2,... K = 3 - S t ca
a bn iu tra);

* Cch tnh sai s chn mu

Gi i l s th t ca h gia nh trn a bn iu tra.
(*)

i = 1, 2, . . . . . . . n (n = 20 - S h chn mu trn a bn)

T 1: t = 1 (Vng cnh ng); T 2: t = 2 (Vng khe dc);

T 3: t = 3 (Vng ni cao)

Ghi ch: 1: Vng cnh ng; 2: Vng khe dc; 3: Vng cao.

35

36

Nt - S HG ca t (vng) t

+ Phng sai mu ca cc n v trong t t:

K

N - Tng s h gia nh ca a bn iu tra ( N = N t )

s 2t =

t =1

nt - S h chn mu ca t (vng) t

1 nt
2
(x it x t )
n t 1 i =1

(1.1.22)

(1.1.23a)

(1.1.23b)

+ Sai s chn mu:

K

n - Tng s h chn mu ca a bn ( n = n t )

- Chn theo t l:

t =1

C mu mi t (nt) c th c chn theo t l u nhau

hoc chn khng theo t l u nhau. Nu chn theo t l
n
u nhau th t l chn mu cc t u bng f ( f = ).
N

=
K

Trong : st2 =

* Cch tnh sai s chn mu

st2
n
1
N
n

Gi i l s th t ca HG trong mi t

s 2t n t

t =1
K

nt

t =1

i = 1,2,. . . . . . . Nt i vi tng th chung

- Chn khng theo t l:

i = 1,2,. . . . . . . nt i vi tng th mu
1
=
N

xit - VT ca h th i thuc t t
T ta c cng thc tnh:
+ VT bnh qun ca cc n v thuc t t:
xt =

1
nt

nt

x it

(1.1.20)

i =1

- Chn theo t l:
1 K
xtn t
n t =1

(1.1.21.a)

(1.1.21.b)

- Chn khng theo t l:

x =

1 K
xtNt
N t =1

2
N t

c. Phng php t chc chn mu 2 cp

+ VT bnh qun ca tt c cc n v iu tra:

x =

s 2t
n
n 1 Nt
t =1 t
t
K

* T chc chn mu
Cng s liu cho bng 1.1 tin hnh chn mu 2 cp
nh sau: t danh sch 20 lng bn chn ngu nhin khng
lp ly 4, tc l 20% s lng bn (chng hn chn c cc
bn s 1, 5, 12 v 19). Cc bn c chn l mu cp I. Tip
theo lp danh sch cc HG ca 4 bn ny, ri t cc danh
sch chn ngu nhin khng lp ra s h u nhau cho
mi bn (5 h) tin hnh iu tra. Nh vy tng s h
c chn l 20 (h l mu cp II).
* Cch tnh sai s chn mu
Gi j l s th t ca n v mu cp I (bn)

37

38

j = 1, 2, 3,..., M (M = 20 - Tng s bn ca a bn iu tra)

+ Sai s chn mu:

j = 1, 2, 3,..., m (m = 4 - S bn c chn vo mu cp I)
=

i - S th t ca n v cp II (HG)
n - Tng s n v mu cp II (HG)
n* - S n v mu cp II trong mi n v mu cp I (cc
n v mu cp I c s n v mu cp II bng nhau:
n* = n : m)
xij - Vn u t ca HG (n v mu cp II) th i thuc
bn (n v mu cp I) th j.
Ta c cng thc tnh:
+ VT bnh qun ca cc n v mu cp II thuc mu
cp I th j:
1

xj =

x ij

+ VT bnh qun ca tt c cc n v iu tra:

1 m
1 mn
x = x j = x ij
m j=1
n j=1 i =1

(1.1.25)

+ Phng sai mu cp II (h) thuc tng n v mu cp

I (bn) th j:

s2j =

n
1
2
(
x ij x j )

( n 1) i =1

(1.1.26)

(1.1.27)

(1.1.28)

+ Bnh qun cc phng sai mu cp II:

s j2 =

1 m 2
sj
m j=1

+ Phng sai mu cp I:
s 2b =

1 m
(x j x )2

m 1 j=1

39

1 n

(1.1.29)

Trong : S n v cp II thc t c bnh qun trong mi n

v cp I (N) : N* = N : M.
d. Phng php t chc chn mu chm
Trong mu chm c hai loi: Mu chm c kch thc
bng nhau v mu chm c kch thc khc nhau. S khc
nhau v kch thc ca mu chm lin quan n s khc
nhau v cch t chc chn mu v cng thc tnh cc tham s
chn mu.
* T chc chn mu

(1.1.24)

i =1

s j2
s 2b
m

1
+

m
M m.n

Tip tc nghin cu v d 1.1. Nu xc nh chm l

mt bn v cng tin hnh iu tra c mu n = 20 h gia
nh th cch tin hnh nh sau:
+ Vi c mu c kch thc cc chm bng nhau (do
ngi t chc iu tra n nh) th s chm (m) cn chn
c xc nh bng cch chia tng s mu cn iu tra (n)
cho s mu qui nh trong mt chm (n*), tc l n : n* = m.
Cng vi v d trn, cn iu tra 20 h (n = 20) v gi s qui
nh mi chm chn 10 h (n* = 10) th s chm (bn) phi
iu tra: m = 20 : 10 = 2 chm.
Sau khi xc nh c s chm cn chn, ta lp danh
sch tt c cc chm ri chn ngu nhin khng lp li t
danh sch cho 2 chm (bn) tin hnh iu tra thc t
cc n v thuc cc chm .
+ Vi c mu c kch thc cc chm khc nhau th qu
trnh chn mu c tin hnh qua cc bc sau y:
40

Ta c cng thc tnh cho hai trng hp:

- Chia tng s HG ca a bn iu tra cho s bn

xc nh s h bnh qun c trong mt chm:

+ Chm c kch thc bng nhau:

N* = 216 : 20 11

- VT bnh qun ca cc n v trong mi chm th j

- Chia s mu (HG) cn chn cho s h c trong mt

chm xc nh s chm cn iu tra (m):

xj =

m = 20 : 11 2 chm
Trn c s danh sch cc bn bng 1.1, tin hnh chn
2 chm, ri t chc iu tra thc t ton b s HG ca 2
chm .

1
n

x ij

(1.1.30)

i =1

- VT bnh qun ca tt c cc n v iu tra

x=

Khi chn mu chm c kch thc khc nhau iu tra

s c nhng trng hp sau y:

1 m
xj
m j=1

(1.1.31)

1 m
(x j x )2

m 1 j=1

(1.1.32)

s 2b
m
1
m
M

(1.1.33)

- Phng sai gia cc chm

- Nu 2 chm c va 20 HG th iu tra ht 20 h.
s 2b =

- Nu 2 chm c s HG ln hn (>) 20 th iu tra ht

20 h, s d ra b li khng iu tra tip.

- Sai s chn mu

- Nu 2 chm c s HG nh hn (<) 20 th iu tra ht

s HG ca 2 bn chn. Sau chn thm mt bn th ba
trong s 18 bn cn li v iu tra thm s h cho 20.

* Cch tnh sai s chn mu

+ Chm c kch thc khc nhau:

Gi j l th t cc chm (bn), y: j = 1, 2, 3..., M

(M = 20 - ton b s bn c trong a bn iu tra) v j = 1, 2,
3,..., m (m = 2 - s chm chn mu).

- VT bnh qun ca cc n v trong mi chm th j

xj =

Gi i l s th t ca HG, y i = 1, 2, 3,..., nj (nj l s

h c ca mt chm - bn).

nj = n

nj

x ij

(1.1.34)

i =1

- VT bnh qun ca tt c cc n v iu tra

Trong :

1
nj

(n l s mu iu tra)
m

j=1

x jn j

Nu chn mu chm c kch thc bng nhau th cc nj

bng nhau v bng n* (n* l s n v trong mt chm)

x=

j=1
m

nj

Gi xij: VT ca h th i thuc chm j

j=1

41

42

1 m j
x ij
n j=1 i =1

(1.1.35)

- Phng sai gia cc chm:

s 2b =

(x j x )
m

n j=1
m

nj

(1.1.36)

- Sai s chn mu: Nh cng thc 1.1.33.

1.2. Sai s trong iu tra thng k
Trong iu tra thng k c hai loi sai s: Sai s chn
mu (sai s do tnh i din ca s liu v ch chn mt b
phn cc n v iu tra) v sai s phi chn mu (sai s
thuc v li ca cc quy nh, hng dn, gii thch ti liu
iu tra, do sai st ca vic cn ong, o m, cung cp thng
tin, ghi chp, nh m, nhp tin,...) t y gi l "sai s iu
tra".
Sai s chn mu (SSCM) ch pht sinh trong iu tra
chn mu khi tin hnh thu thp mt b phn cc n v
tng th (gi l mu) ri dng kt qu suy rng cho ton b
tng th chung. SSCM ph thuc vo c mu (mu cng ln
th sai s cng nh), vo ng u ca ch tiu nghin cu
( ng u cao th sai s chn mu cng nh) v phng
php t chc iu tra chn mu. Cn sai s iu tra xy ra c
trong iu tra chn mu v iu tra ton b.
Trong thc t cng tc iu tra thng k hin nay,
phng php chn mu c p dng ngy cng nhiu v c
hiu qu. S liu thu c t iu tra chn mu ngy cng
phong ph, a dng v phc v kp thi cc yu cu s dng.
Bn cnh cht lng s liu ca iu tra chn mu cng
cn nhng hn ch nht nh. C mt s kin hin nay
nh gi khng cng bng v thiu khch quan v kt qu
iu tra chn mu, cho rng s liu cha st vi thc t v ch
iu tra mt b phn ri suy rng cho tng th.
43

Tt nhin cng phi thy rng l iu tra chn mu

th khng th trnh khi sai s chn mu nhng mc sai
s chn mu ca phn ln nhng ch tiu trong cc cuc iu
tra thng k hin nay thng l phm vi cho php nn chp
nhn c. Hn na khi cn thit ta c th ch ng gim
c sai s chn mu bng cch iu chnh c mu v t chc
chn mu mt cch khoa hc, tun th ng nguyn tc chn
mu.
iu ng ni v cn quan tm hn trong iu tra thng
k chnh l sai s phi chn mu. Loi sai s ny xy ra c
ba giai on iu tra, lin quan n tt c cc i tng
tham gia iu tra thng k v nh hng ng k n cht
lng s liu thng k.
Di y s i su nghin cu v sai s phi chn mu sai s iu tra, xy ra trong c ba giai on nhng ch cp
n sai s lin quan ti nhng cng vic, nhng i tng
thng gp nhiu hn.
1.2.1. Sai s trong qu trnh chun b iu tra
thng k
Trong cng tc iu tra thng k, chun b iu tra gi
mt vai tr cc k quan trng. Cht lng ca khu chun b
iu tra s nh hng c n qu trnh thu thp s liu v
cui cng l n cht lng ca s liu iu tra. Mt cuc
iu tra c chun b k lng, chu o v y s l c
s u tin gim sai s iu tra nhm nng cao cht lng
ca s liu thng k.
a. Sai s iu tra lin quan ti vic xc nh mc
ch, ni dung v i tng iu tra
Xc nh mc ch iu tra l lm r yu cu ca cuc
iu tra phi tr li nhng cu hi g, t c nhng mc
44

tiu no ca cng tc qun l. Yu cu ca mc ch iu tra

phi r rng, dt khot v chnh l cn c xc nh ni
dung cng nh i tng iu tra mt cch ng n, y
, ph hp, khng b chch hng.
Cng mt n v iu tra, nu c mc ch iu tra khc
nhau vi cch tip cn thu thp thng tin khc nhau th s c
ni dung cng nh i tng iu tra khc nhau.
Xc nh ng ni dung v i tng iu tra, mt mt
lm cho s liu thu thp c s p ng nhng yu cu s
dng, s liu m bo "va ". Mt khc, xc nh ng ni
dung v i tng iu tra l c s thit k bng hi mt
cch khoa hc v c iu kin thun li tip cn vi i
tng cung cp thng tin, m bo thng tin thu c ph
hp v phn nh ng thc t khch quan.
Tm li vic xc nh ng mc ch, ni dung v i tng
iu tra lm cho cuc iu tra thc hin ng hng, ng
yu cu l mt trong nhng iu kin tin quyt m bo
cht lng s liu, gim sai s trong iu tra thng k.
b. Sai s lin quan ti vic xy dng cc khi nim,
nh ngha dng trong iu tra
Khi nim, nh ngha dng trong iu tra gip cho hiu
r ni dung, bn cht cng nh phm vi xc nh thng tin
ca s liu thng k cn thu thp.
Nh ta bit thng k nghin cu mt lng trong
quan h mt thit vi mt cht ca hin tng kinh t - x
hi s ln. Chnh cc khi nim, nh ngha l phn nh v
mt cht ca hin tng, l c s nhn bit, phn bit
hin tng ny vi hin tng khc cng nh xc nh phm
vi ca hin tng nghin cu. Nu khi nim, nh ngha
chun xc, r rng, c gii thch y , cn k l c s
xc nh v thu thp s liu thng k phn nh ng thc t
45

khch quan. Ngc li nu khi nim, nh ngha khng

ng, mp m, thiu r rng th vic xc nh, o tnh (lng
ho) hin tng s b sai lch.
V d: Khi iu tra cn b khoa hc cng ngh c trnh
"trn i hc", xt v cht, trn i hc phi l nhng ngi
tt nghip v c bng thc s, tin s v tin s khoa hc.
Trong thc t c cuc iu tra thng k nc ta ch a ra
khi nim "trn i hc" chung chung, thiu c th. iu ny
lm cho nhng ngi tham gia iu tra (k c iu tra vin
ln i tng tr li) hiu khi nim cn b khoa hc cng
ngh c trnh trn i hc rt khc nhau. Mt s t ngi
hiu ng vi ngha trnh trn i hc phi gm nhng
ngi c bng thc s, tin s v tin s khoa hc; phn ng
cn li hiu khng ng v cho l trn i hc gm nhng
ngi tt nghip i hc sau c i thc tp sinh sau
i hc v thm ch cn c nhng ngi tt nghip i hc
nhng ch c i tp trung o to bi dng thm v
nghip v mt vi thng.
Thc t ny lm cho s liu iu tra c v cn b
khoa hc cng ngh c trnh "trn i hc" tng ln hn
hai ln so vi s thc t c ti thi im iu tra.
Nh vy, nhng li trong vic xy dng cc khi nim,
nh ngha v ni dung thng tin v tiu thc, ch tiu thng
k s nh hng trc tip n cht lng s liu thng k.
y l hin tng kh ph bin trong iu tra thng k
nc ta hin nay.
c s liu tt, gim bt sai s iu tra, mt vn c
tnh cht nguyn tc l phi chun ho cc khi nim,
nh ngha v cc tiu thc, ch tiu ca iu tra thng k.
ng thi phi gii thch r rng, y v c th ho cc
khi nim, nh ngha cho ph hp vi tng cuc iu tra
ring bit.
46

c. Sai s iu tra lin quan ti thit k bng hi,

xy dng cc bng danh mc v m s dng trong iu
tra
Trong iu tra thng k, bng hi l vt mang tin, l
cng c gip iu tra vin in thng tin hoc nh du,
nh m vo cc , dng, ct ph hp theo ni dung tr li
ca cc cu hi tng ng vi cc tiu thc ghi bng hi
dng trong iu tra.
Nu cc cu hi phc tp, kh hiu, kh tr li, kh xc
nh hoc kh in thng tin th khi thng tin thu c s
km chnh xc, khng p ng yu cu ca s liu iu tra.
Cng vi bng hi, cc bng danh mc v cc m s c vai
tr quan trng trong qu trnh tng hp s liu thng k. Thng
tin thu c d m bo tin cy cn thit, nhng nu
bng danh mc dng cho iu tra khng chun xc, cc m
s khng r rng, kh p dng dn ti vic nh sai, nh
nhm v tt nhin nh vy s liu tng hp s b sai lch.
gim sai s iu tra, bng hi phi c thit k mt
cch khoa hc, p ng y nhu cu thng tin theo ni
dung iu tra c xc nh, bo m mi lin h logic v
tnh thng nht gia cc cu hi. Mt khc, cc cu hi phi
n gin, d hiu, d tr li, d ghi chp, ph hp vi trnh
ca iu tra vin v c im v ngun thng tin ca tng
loi cu hi. Thit k bng hi cn phi m bo thun li
cho vic p dng cng ngh thng tin. Cc bng danh mc
phi c ni dung ph hp vi nhng thng tin cn thu thp
v c m ho mt cch khoa hc theo yu cu tng hp ca
iu tra. Danh mc va phi ph hp vi yu cu ca tng
cuc iu tra, va phi p ng v thng nht vi danh mc
phc v cho tng hp chung ca cng tc thng k. Ni dung
bng danh mc v cch m ho phi c gii thch y
v hng dn c th.
47

d. Sai s iu tra lin quan ti vic la chn iu

tra vin v hng dn nghip v
iu tra vin l ngi trc tip truyn t mc ch, ni
dung, yu cu iu tra n cc i tng cung cp thng tin,
ng thi trc tip phng vn, la chn thng tin ghi vo
bng hi (nu l iu tra trc tip). V vy, iu tra vin c
vai tr rt quan trng trong vic m bo cht lng s liu
trong iu tra.
Nu iu tra vin khng nm vng mc ch ca cuc
iu tra, khng hiu ht ni dung thng tin cn thu thp th
s truyn t khng ng cc yu cu cn thit cho i tng
tr li. Ngay c khi iu tra vin nm c nghip v, nhng
nu thiu thc trch nhim, ch phng vn v ghi chp cho
xong vic, hoc cch tip cn vi i tng iu tra khng tt
th cng s dn n kt qu s liu iu tra thu c khng
theo mun.
Nh vy, vic la chn iu tra vin khng tt cng l
nguyn nhn khng km phn quan trng lm cho sai s
iu tra tng ln, nh hng n cht lng s liu. V vy,
mun gim bt loi sai s iu tra ny, cn tuyn chn iu
tra vin c trnh nht nh, nm c nghip v, c kinh
nghim thc t v iu tra thng k, ng thi phi c thc
v tinh thn trch nhim cao.
Sau khi la chn c iu tra vin cn t chc tp hun
nghip v y v thng nht. Trong lp tp hun bn
cnh gii thch biu mu iu tra cn cung cp thm nhng
kin thc v x hi, ph bin nhng kinh nghim thc t v
cch tip cn i tng iu tra, cch ng x trong thc t.
i vi cc cuc iu tra thng k c ni dung phc tp v
quy m ln, cn tin hnh iu tra th kp thi rt kinh
nghim, m bo hng dn nghip v gn vi iu tra thc
a.
48

Trong iu tra chn mu, khi hng dn nghip v cn

ch r l trnh iu tra theo tng cp chn mu, xc nh a
bn iu tra, lp danh sch a bn v i tng iu tra
chn mu (c a ch c th), quy nh r nhng trng hp
mt mu phi thay i nh th no, thay i n u
trnh tnh trng iu tra vin thay i mu tu tin theo
ch quan ca h, v.v...
1.2.2. Sai s trong qu trnh t chc iu tra
a. Sai s iu tra lin quan n quan h gia yu
cu v ni dung thng tin v qu thi gian, cc iu
kin vt cht cn cho thu thp s liu
Nu trong cc cuc iu tra thng k phi thu thp qu
nhiu ch tiu c ni dung thng tin phc tp, tn nhiu thi
gian gii thch, phng vn v ghi chp; trong khi qu
thi gian v kinh ph dnh cho cng vic ny li khng tng
xng, lm cho iu tra vin khng iu kin tip cn
tm hiu tnh hnh thc t, gii thch mt cch y , cn k
v mc ch, yu cu v ni dung iu tra... cho ngi cung
cp thng tin th c th h s khng khai bo, hoc khai bo
qua loa, sai vi thc t. c bit c nhng loi thng tin phi
hi tng th cng khng thi gian nh li... Tt c
nhng iu lm cho s liu thu thp c sai s nhiu,
khng phn nh ng thc t khch quan.
nng cao cht lng s liu thng k, gim sai s khi
t chc iu tra, phi cn i gia nhu cu thu thp thng
tin vi kh nng v iu kin kinh ph v qu thi gian dnh
cho iu tra. Khng nn t chc mt cuc iu tra i hi thu
thp qu nhiu ch tiu; c bit phi gii hn nhng ch tiu
thu thp qu kh v tnh ton phc tp. Hn na tu thuc
vo c im v ni dung thng tin ca cc ch tiu khc
nhau, thuc cc i tng khc nhau c cch tip cn thu
49

thp thng tin cho hp l. C th ch tiu ny cn thu thp t

nhng ni dung chi tit ri tng hp chung li, nhng ch
tiu kia ch cn ly s liu khi qut. Khng nn cho rng
bt k ch tiu no, ni dung thng tin no cng phi ly t
s liu chi tit mi l chnh xc.
b. Sai s iu tra lin quan n iu tra vin
Nh trn ni nng cao cht lng s liu, gim sai
s iu tra, mt trong nhng yu cu l phi chn nhng
ngi iu tra tiu chun v chuyn mn v tinh thn
trch nhim.
Ngoi nhng yu cu trn, iu tra vin khi c phn
cng v a bn iu tra, cn i hi phi lm quen vi a
bn, tm hiu thc t v phong tc, tp qun, v iu kin i
li, sinh hot ca a phng.
Khi iu tra, iu tra vin phi kt hp c kin thc
chuyn mn v iu tra c hng dn vi tnh hnh
thc t a bn iu tra, va phi gi ng nguyn tc quy
nh cho iu tra, va phi c c nhng x l linh hot v
hi ho. Phn ln nhng thc mc ca i tng iu tra,
iu tra vin phi t mnh tm ra hng gii p. Ch nhng
trng hp cn thit mi ghi li xin kin v cch x l
ca cp ch o cao hn.
c. Sai s iu tra lin quan n thc, tm l v
kh nng hiu bit ca ngi tr li
y vic tr li cu hi c th khng tt do ba nguyn
nhn thuc ngi cung cp thng tin nh sau:
- V thc ca ngi tr li: Nu h khng c tinh thn
trch nhim cao, cho l cung cp thng tin th no cng
c, ni cho xong vic th c th khi iu tra, ngi cung
cung cp thng tin s ly l do ny, l do khc khng tr
50

li hoc tr li khng ht, khng ng s tht. Khng t

trng hp ngi tr li cn c tnh khai khng ng v li
ch kinh t v mc ch khc.
- V tm l, nhiu ngi cung cp thng tin khng mun
tr li nhng cu hi lin quan n i t, n mc sng, n
s b mt kn o ca h, ca n v h. V d, khi iu tra
thu thp thng tin mc thu nhp ca h gia nh, phn ln
cc ch h nht l nhng ngi c thu nhp cao thng
khng mun ni tht, ni ht mc thu nhp ca mnh. Mt v
d khc mt ngi ph n i no thai trong trng hp giu
gia nh h s khng mun khai v khng mun cho nhng
ngi thn trong gia nh bit n.
- V nhn thc ca ngi tr li, nhiu ngi do nhn
thc c hn, khng thy r c mc ch, yu cu iu tra,
khng hiu c ni dung cu tr li... do vy h khng th
tr li hoc tr li khng ng vi yu cu cu hi.
Qua y cho thy, gim bt sai s iu tra, iu tra
vin phi c cch tip cn hp l vi tng loi i tng iu
tra, ngoi kin thc chuyn mn cn phi hiu bit v x hi,
gii thch cho ngi c phng vn v mc ch, ngha, v
nguyn tc cung cp v bo mt thng tin ring, v trch
nhim v quyn hn ca ngi cung cp thng tin, gii thch
cho h hiu ni dung cu hi mt cch thun tin nht, gi
cho h nhng cch tr li i n c c s liu tht.

dng ca tr em. Nu ta dng loi cn khng chun th s

cn khng chnh xc, dn n s liu tng hp v t l tr em
suy dinh dng s khng ng, hoc l cao hn, hoc l thp
hn thc t.
Nh vy, vic chun b tt cc phng tin o lng khi
iu tra cng l bin php cn thit gim sai s iu tra.
1.2.3. Sai s lin quan n qu trnh x l thng tin
Sai s iu tra cn c th xy ra v sai st trong khu
nh m, nhp tin trong qu trnh tng hp, x l s liu.
S liu thu v phi c kim tra s b trc khi nh
m, nhp tin. Vic kim tra ny c th pht hin ra nhng
trng hp hiu ng nhng ghi chp sai nh nhm n v
tnh: Ci ghi sai thnh 1000 ci, 1 ng thnh 1000 ng;
in sai v tr ca thng tin.... Bng kinh nghim ngh
nghip cng nh quan h logic tnh ton gia cc cu hi,
ngi kim tra c th pht hin c nhng loi sai st kiu
ny. Kim tra s b cn c th pht hin nhng trng hp
c "s liu l" (qu cao hoc qu thp so vi mc bnh qun
chung). Nhng loi sai st trn y nhn vin kinh t c th
t sa hoc nu trong nhng trng hp cn thit phi kim
tra xc minh li. Lm tt khu kim tra s b cng l cng
vic gp phn quan trng gim sai s iu tra.

d. Sai s iu tra lin quan n cc phng tin

cn, ong, o lng

Sau kim tra s b l cng on nh m v nhp tin. S

liu ghi ng, ghi y c kim tra k lng, nhng nu
nh m sai, hoc nhp tin sai th cng dn n kt qu tng
hp sai.

Tt c cc khu khc chun b tt, nhng nu cc loi

phng tin nh cn, thc o, dng c o huyt p... dng
cho cc ch tiu phi thc hin kim tra, o, m trc tip m
khng c chun b tt th cng s sai st dn n sai s
trong iu tra. V d, iu tra xc nh mc suy dinh

Sai st trong nh m c th l la chn m khng ph

hp vi ni dung ca thng tin (hoc l do bng m khng c
th, kh xc nh, hoc l kh nng lin h vn dng m ca
ngi nh m khng tt), nh m sai (m ny ln vi m
kia) hoc c m ng nhng ln s (v d 51 thnh 15), v.v...

51

52

 khc phc sai st trong khu nh m, trc ht phi

c bng m tt, c th, ph hp vi ni dung thng tin cn
thu thp. Bn cnh nhng m c th cn c nhng m chung
cho ngi nh m c c s vn dng cho nhng trng
hp thc t xy ra nhng cha c m trong danh mc m c
th (gi l cc trng hp khc). Mt khc, ngi nh m
phi c hng dn y v yu cu, nguyn tc v k
thut nh m, khi thc hin phi bit vn dng v x l
linh hot nhng tuyt i khng c tu tin, ngi nh
m cn kt hp cht ch vi cc b phn khc trong cng
khu tng hp, x l s liu.
Sau nh m l khu nhp tin v khu ny cng thng
xuyn xy ra sai s. Loi sai st ny thng xy ra trong cc
trng hp sau: Nhp tin p hoc b qua khng nhp tin,
nhp m sai, n ln s, v.v...
khc phc nhng sai st khi nhp tin, trc ht phi
la chn nhng nhn vin nhp tin c kh nng nhp tt, t
nhm ln, c tinh thn trch nhim cao, tun th nghim
tc nhng quy trnh v nguyn tc nhp tin c hng
dn thng nht.

Phn hai

Biu hin cc mc
ca hin tng kinh t - x hi
Nghin cu cc mc ca hin tng kinh t - x hi l
yu cu quan trng ca vic tng hp, tnh ton v phn tch
thng k nhm biu hin mt lng trong quan h mt thit
vi mt cht ca hin tng nghin cu trong iu kin thi
gian v khng gian c th nh vo s tr gip ca cc
phng php thng k.
biu hin cc mc ca hin tng trong thng k
dng cc s tuyt i (phn nh quy m), cc s tng i
(phn nh tc , quan h t l, c cu, trnh ph bin),
cc s bnh qun (phn nh mc in hnh); ton c,
phng sai, lch chun, h s bin thin (phn nh
bin ng ca tiu thc); ng cong Lorenz, h s GINI
(phn nh mc tp trung hay phn tn ca phn phi),...

Trn gc cng ngh thng tin, phi c chng trnh

nhp hp l, khoa hc, c c nhng lnh cho php t kim
tra pht hin nhng li nhp tin.

Di y l ni dung, phng php tnh v iu kin vn

dng ca cc i lng .

Trong nhiu trng hp phi phn cng cho nhp tin

hai ln ri so snh i chiu s liu nhp tm ra nhng
trng hp khng thng nht thuc v li nhp tin.

2.1. S tuyt i (trong thng k)

i vi cc cuc iu tra thng k thc t hin nay,

nhng li nhp tin nh hng n sai s iu tra khng phi
l nh. Tuy nhin, sai s do li nhp tin hon ton c iu
kin khc phc tt.

53

S tuyt i l ch tiu biu hin quy m, khi lng ca

hin tng hoc qu trnh kinh t - x hi trong iu kin
thi gian v khng gian c th.
S tuyt i trong thng k bao gm cc con s phn nh
quy m ca tng th hay ca tng b phn trong tng th (s
doanh nghip, s nhn khu, s hc sinh i hc, s lng cn
b khoa hc,...) hoc tng cc tr s theo mt tiu thc no
54

(tin lng ca cng nhn, gi tr sn xut cng nghip, tng

sn phm trong nc (GDP), v.v...).
S tuyt i trong thng k bao gi cng c n v tnh c
th. n v tnh s tuyt i c th l n v hin vt t
nhin (ci, con, chic, kg, mt, v.v...), n v hin vt quy c
tc l n v quy i theo mt tiu chun no (nc mm
quy theo m; than quy theo hm lng calo; x phng quy
theo t l cht bo; vi quy theo mt di tiu chun,...),
n v tin t (ng, nhn dn t, la v.v...),... n v thi
gian (gi, ngy, thng, nm) v n v kp (tn-km, ngyngi,...).
S tuyt i dng nh gi v phn tch thng k, l
cn c khng th thiu c trong vic xy dng chin lc
pht trin kinh t, tnh ton cc mt cn i, nghin cu cc
mi quan h kinh t - x hi, l c s tnh ton cc ch tiu
tng i v bnh qun.
C hai loi s tuyt i: S tuyt i thi k v s tuyt
i thi im.
S tuyt i thi k: Phn nh quy m, khi lng ca
hin tng trong mt thi k nht nh. V d: Gi tr sn
xut cng nghip trong 1 thng, qu hoc nm. Sn lng
lng thc nm 2002, nm 2003, nm 2004,...
S tuyt i thi im: Phn nh quy m, khi lng ca
hin tng mt thi im nht nh nh: dn s ca mt
a phng no c n 0 gi ngy 01/04/1999; gi tr ti
sn c nh c n 31/12/2003; lao ng lm vic ca doanh
nghip vo thi im 1/7/2004,...
2.2. S tng i (trong thng k)
S tng i l ch tiu biu hin quan h so snh gia
hai ch tiu thng k cng loi nhng khc nhau v thi gian
55

hoc khng gian, hoc gia hai ch tiu khc loi nhng c
quan h vi nhau. Trong hai ch tiu so snh ca s tng
i, s c mt s c chn lm gc (chun) so snh.
S tng i c th c biu hin bng s ln, s phn
trm (%) hoc phn nghn (), hay bng cc n v kp
(ngi/km2, ngi/1000 ngi; ng/1000ng,...).
V d: So vi nm 2001, GDP nm 2002 ca Vit Nam
bng 1,07 ln hoc 107,0%; t l dn s thnh th ca c nc
nm 2002 l 25,1%, mt dn s ca Vit Nam nm 2002
l 239 ngi/km2,
Trong cng tc thng k, s tng i c s dng rng
ri phn nh nhng c im v kt cu, quan h t l,
trnh pht trin, trnh hon thnh k hoch, trnh
ph bin ca hin tng kinh t - x hi c nghin cu
trong iu kin thi gian v khng gian nht nh.
S tng i phi c vn dng kt hp vi s tuyt i.
S tng i thng l kt qu ca vic so snh gia hai s
tuyt i. S tng i tnh ra c th rt khc nhau, tu
thuc vo vic la chn gc so snh. C khi s tng i c
gi tr rt ln nhng ngha ca n khng ng k v tr s
tuyt i tng ng ca n li rt nh. Ngc li, c s tng
i tnh ra kh nh nhng li mang ngha quan trng v tr
s tuyt i tng ng ca n c quy m ng k. V d: 1%
dn s Vit Nam tng ln trong nhng nm 1960 ng ngha
vi dn s tng thm 300 nghn ngi, nhng 1% dn s tng
ln trong nhng nm 2000 li ng ngha vi dn s tng
thm 800 nghn ngi.
Cn c vo ni dung m s tng i phn nh, c th
phn bit: s tng i ng thi, s tng i k hoch, s
tng i kt cu, s tng i cng , v s tng i
khng gian.
56

2.2.4. S tng i kt cu

2.2.1. S tng i ng thi

S tng i ng thi l ch tiu phn nh bin ng theo
thi gian v mc ca ch tiu kinh t - x hi. S tng i
ny tnh c bng cch so snh hai mc ca ch tiu c
nghin cu hai thi gian khc nhau. Mc ca thi k c
tin hnh nghin cu thng gi l mc ca k bo co, cn
mc ca mt thi k no c dng lm c s so snh
thng gi l mc k gc. V d: So vi nm 2001, GDP nm
2002 ca Vit Nam bng 1,07 ln hoc 107,0%.

S tng i kt cu l ch tiu phn nh t trng ca

mi b phn chim trong tng th, tnh c bng cch em
so snh mc tuyt i ca tng b phn vi mc tuyt
i ca ton b tng th.
S tng i kt cu thng c biu hin bng s phn
trm. V d: T trng ca GDP theo tng ngnh trong tng
GDP ca nn kinh t quc dn; t trng dn s ca tng gii
nam hoc n trong tng s dn,...

2.2.2. S tng i so snh

2.2.5. S tng i cng

S tng i so snh l ch tiu phn nh quan h so

snh gia hai b phn trong mt tng th, hoc gia hai hin
tng cng loi nhng khc nhau v iu kin khng gian.
V d: Dn s thnh th so vi dn s nng thn, dn s l
nam so vi dn s l n; gi tr tng thm ca doanh nghip
ngoi quc doanh so vi gi tr tng thm ca doanh nghip
quc doanh; nng sut la ca tnh X so vi nng sut la
ca tnh Y; s hc sinh t kt qu hc tp kh gii so vi s
hc sinh t kt qu trung bnh,...
2.2.3. S tng i k hoch
S tng i k hoch l ch tiu phn nh mc cn t
ti trong k k hoch, hoc mc t c so vi k hoch
c giao v mt ch tiu kinh t - x hi no . S tng i
k hoch c chia thnh hai loi:
+ S tng i nhim v k hoch: Phn nh quan h so
snh gia mc ra trong k k hoch vi mc thc t
k gc ca mt ch tiu kinh t - x hi.
+ S tng i hon thnh k hoch: Phn nh quan h
so snh gia mc thc t t c vi mc k hoch trong
k v mt ch tiu kinh t - x hi.
57

S tng i cng l ch tiu biu hin trnh ph

bin ca mt hin tng trong cc iu kin thi gian v
khng gian c th.
S tng i cng tnh c bng cch so snh mc
ca hai ch tiu khc nhau nhng c quan h vi nhau.
S tng i cng biu hin bng n v kp, do n v
tnh t s v mu s hp thnh. S tng i cng
c tnh ton v s dng rt ph bin trong cng tc thng
k. Cc s tng i trong s liu thng k thng gp nh
mt dn s bng tng s dn (ngi) chia cho din tch
t nhin (km2) vi n v tnh l ngi/km2; GDP bnh qun
u ngi bng tng GDP (nghn ng) chia cho dn s
trung bnh (ngi) vi n v tnh l 1000/ngi; s bc s
tnh bnh qun cho mt vn dn bng tng s bc s chia
cho tng s dn tnh bng vn ngi vi n v tnh l
ngi/10000 ngi,...
2.3. S bnh qun (trong thng k)
S bnh qun l ch tiu biu hin mc in hnh ca
mt tng th gm nhiu n v cng loi c xc nh theo
mt tiu thc no . S bnh qun c s dng ph bin
58

trong thng k nu ln c im chung nht, ph bin

nht ca hin tng kinh t - x hi trong cc iu kin thi
gian v khng gian c th. V d: Tin lng bnh qun mt
cng nhn trong doanh nghip l mc lng ph bin nht,
i din cho cc mc lng khc nhau ca cng nhn trong
doanh nghip; thu nhp bnh qun u ngi ca mt a
bn l mc thu nhp ph bin nht, i din cho cc mc thu
nhp khc nhau ca mi ngi trong a bn .
S bnh qun cn dng so snh c im ca nhng
hin tng khng c cng mt quy m hay lm cn c
nh gi trnh ng u ca cc n v tng th.
Xt theo vai tr ng gp khc nhau ca cc thnh phn
tham gia bnh qun ho, s bnh qun chung c chia thnh
s bnh qun gin n v s bnh qun gia quyn.
+ S bnh qun gin n: c tnh trn c s cc thnh
phn tham gia bnh qun ho c vai tr v qui m (tn s)
ng gp nh nhau.

2.3.1. S bnh qun s hc

S bnh qun s hc c tnh bng cch chia tng cc
lng bin (theo mt tiu thc no ) cho s n v tng th.
Cng thc:
a. S bnh qun s hc gin n
n

xs =

Trong :

i =1

(2.3.1a)

- S bnh qun s hc;

xi (i = 1, 2,..., n) - Cc tr s ca lng bin;

n - S n v tng th.
V d: Mt t c 5 cng nhn, nng sut lao ng ca
tng cng nhn t 1 n 5 nh sau: 2000 nghn ng,
2500 nghn ng, 3000 nghn ng, 3000 nghn ng v
3500 nghn ng.

+ S bnh qun gia quyn: c tnh trn c s cc thnh

phn tham gia bnh qun ho c vai tr v qui m (tn s)
ng gp khc nhau.

Nng sut bnh qun ca 5 cng nhn l:

xs =

tnh c s bnh qun chnh xc v c ngha, iu

kin ch yu l n phi c tnh cho nhng n v cng
chung mt tnh cht (thng gi l tng th ng cht).
Mun vy, phi da trn c s phn t thng k mt cch
khoa hc v chnh xc. ng thi phi vn dng kt hp gia
s bnh qun t vi s bnh qun chung.
C nhiu loi s bnh qun khc nhau. Trong thng k
kinh t - x hi thng dng cc loi sau: S bnh qun s
hc, s bnh qun iu ho, s bnh qun hnh hc (s bnh
qun nhn), mt v trung v.

xs

xi

2000 + 2500 + 3000 + 3000 + 3500

= 2800 (nghn ng)
5

b. S bnh qun s hc gia quyn

k

xs =

x i fi

i =1
k

(2.3.1b)

fi

i =1

Trong : fi- Quyn s ca lng bin xi (s n v tng th c

k

lng bin xi) ( f i = n ).

i =1

Di y l tng loi s bnh qun nu trn.

V d: Mt t hc sinh c 10 hc sinh, vi kt qu hc
59

60

mn ton ca cc em nh sau: im 7 c 3 em; im 8 c

5 em v im 9 c 2 em. Vy im mn ton bnh qun ca
10 em hc sinh nh sau:
xs =

b. S bnh qun iu ho gia quyn

k

xh =

(7 3) + (8 5) + (9 2)
= 7,9 (im)
10

2.3.2. S bnh qun iu ho

S bnh qun tnh c t nghch o ca cc lng bin
(

1
).
xi

Cng thc:
a. S bnh qun iu ho gin n
xh =

n
1
x
i =1 i
n

(2.3.2a)

Mi

i =1
k

1
M
i =1
i

Mi

i =1
k M

i =1

(2.3.2b)

xi

Trong :
Mi - Quyn s (Mi = xifi vi i = 1, 2,...,k).
V d: Mt phn xng sn xut c 3 t cng nhn. T 1
sn xut c 220 sn phm (M1) v nng sut lao ng mi
cng nhn l 11 sn phm (x1); t 2 sn xut c 264 sn
phm (M2) vi nng sut lao ng mi cng nhn l 12 sn
phm (x2) v t 3 sn xut c 312 sn phm (M3) vi nng
sut lao ng mi cng nhn 13 sn phm (x3).
Vy nng sut lao ng bnh qun mi cng nhn trong
phn xng l:

Trong :

xh =

x h - S bnh qun iu ho;

xi (i =1,2,3,...,n) - Cc lng bin;

220 + 264 + 312

796
=
= 12,06 (sn phm)
220 264 312
66
+
+
11
12
13

n - S n v tng th (s lng bin).

V d: Mt t sn xut c 5 cng nhn (n = 5) cng sn
xut mt loi sn phm v cng lm vic trong mt thi gian
nh nhau. Ngi cng nhn th nht sn xut mt sn
phm ht 2 pht, ngi th hai sn xut mt sn phm ht
3 pht, ngi th ba sn xut mt sn phm ht 4 pht, ngi
th t sn xut 1 sn phm ht 5 pht v ngi th nm sn
xut mt sn phm ht 6 pht. Thi gian hao ph bnh qun
( x h ) sn xut mt sn phm ca 5 cng nhn bng:
xh =

n
5
= 3,45 (pht/sn phm)
=
1 1 1 1 1
1
+ + + +

2 3 4 5 6
i =1 x i

2.3.3. S bnh qun nhn

S bnh qun nhn tnh c bng cch khai cn bc n
ca tch n lng bin.
Cng thc:
a. S bnh qun nhn gin n
n

x = n xi
i =1

Trong :

x - S bnh qun nhn;

61

62

(2.3.3a)

2.3.4. Mt

xi ( i = 1,2,..., n) - Cc lng bin;

n - S lng bin;
- K hiu ca tch.
V d: Tc pht trin sn xut ca tnh "X" t nm
1998 n nm 2002 nh sau: 1,775; 1,289; 1,322; 1,307;
1,222.
Tc pht trin bnh qun nm ( x ) ca tnh "X" t
nm 1998 n 2002 l:
x = 5 1,775.1,289.1,322.1,307.1,222 = 1,367 hoc 136,7%

b. S bnh qun nhn gia quyn

k

fi

x = i=1

x fi

(2.3.3b)

i =1

Trong mt dy s lng bin c khong cch t mun tm

mt, trc ht cn xc nh t c mt, tc l t c tn s ln
nht, sau tnh tr s gn ng ca mt theo cng thc sau:

Trong : fi - Quyn s vi

Mt l biu hin ca mt tiu thc s lng c gp

nhiu nht trong mt tng th hay trong mt dy s phn
phi. Trong dy s lng bin xc nh, mt l lng bin c
tn s ln nht. Mt dng biu hin mc ph bin ca
hin tng. V d: Trong s lng o s mi cc c bn ra ca
mt ca hng, s lng o c 40 bn c nhiu nht th mt
chnh l loi o s mi c 40. Mt s v d khc trong a bn
iu tra v thu nhp ca cc h gia nh, s h c mc thu
nhp 3 triu ng mt thng l nhiu nht, th mc thu
nhp 3 triu ng chnh l mt; trong mt doanh nghip s
cng nhn c mc nng sut lao ng 5 triu ng mt thng
l nhiu nht, th mc nng sut lao ng 5 triu ng chnh
l mt,...

fi = n.

i =1

f M0 f M 0 1

V d: Trong thi gian 10 nm ( f i = 10) tc pht

M 0 = x M0(min) + i M0

i =1

trin sn xut ca mt tnh "X" nh sau: 5 nm u, mi

nm c tc pht trin l 1,1; trong 3 nm tip theo, mi
nm c tc pht trin l 1,15; 2 nm cui cng, mi nm
c tc pht trin l 1,25. Vy tc pht trin bnh qun
( x ) ca tnh "X" mi nm thi k 10 nm chnh l s bnh
x =

M0 - Mt;
x M0(min) - Gii hn di ca t c mt;
i M 0 - Tr s khong cch t c mt;
f M0 1 - Tn s ca t ng trc t c mt;

(1,1) .(1,15 ) .(1,25 ) = 1,144 hoc 114,4%

5

; (2.3.4a)

Trong :

qun nhn gia quyn c tnh nh sau:

10

( f M 0 f M 0 1 ) + ( f M0 f M0 + 1 )

f M0 - Tn s t c mt;

S bnh qun nhn c p dng trong trng hp cc

lng bin c quan h tch s vi nhau v thng c dng
tnh tc pht trin bnh qun trong thc t cng tc
thng k.
63

f M0 +1 - Tn s ca t ng sau t c mt.

V d: C tnh hnh v tin lng bnh qun mt thng

ca cng nhn trong mt doanh nghip nh bng 2.3.1:
64

Bng 2.3.1: Lng ca cng nhn trong doanh nghip

Th t
t

Mc lng
(1000 )

S cng nhn
(Ngi)

Th t
t

Mc lng
(1000 )

S cng nhn
(Ngi)

400 - 500

20

700 - 800

160

500 - 600

60

800 - 900

60

600 - 700

90

900 - 1000

10

khng nn vn dng trong trng hp phn phi c qu

nhiu im tp trung hoc khng c im chnh tp trung
cc n v.
Mt cn c dng kho st tnh cht u n ca
dy s phn phi v ch tiu nh gi tnh cht u n ca
dy s phn phi gi l h s i ng (KA), tnh theo cng
thc:
KA =

x M0
;

(2.3.4b)

T s liu bng 2.3.1, ta thy t th t (i = 4) l t c mt

(f4 = 160) v khi gii hn di x M0(min) = 700, khong cch

Trong :

ca t c mt: i M0 = 800 700 = 100, tn s ca t ng trc

- lch tiu chun (ni dung v cng thc tnh

lch tiu chun s c gii thch sau).

t c mt f M0 1 = 90 v tn s ca t ng sau t c mt

x - S bnh qun s hc;

f M0 +1 = 60. p dng cng thc 2.3.4a tnh c mt, hay mc

lng ph bin nht ca doanh nghip nh sau:

160 90
= 741,2 (nghn ng)
M 0 = 700 + 100 .
(160 90) + (160 60 )

Ghi ch: Trng hp khong cch t khng bng nhau

vic xc nh mt phi cn c vo mt phn phi.
Trong mt dy s lng bin khng c khong cch t th
mt (M0 ) l lng bin c tn s ln nht.
Mt biu hin mc ph bin ca hin tng, ng thi
bn thn n khng san bng, b tr chnh lch gia cc
lng bin, cho nn c th dng thay th s bnh qun
trong nhng trng hp cn thit, nht l khi dy s c
nhng lng bin qu ln hoc qu nh. Tuy nhin, nh vy
mt s c nhc im l km nhy bn i vi s bin thin
ca mi tiu thc.
Mt ch vn dng i vi tng th tng i nhiu n v,
65

2.3.5. S trung v
S trung v l lng bin ca mt tiu thc no ng
v tr gia trong dy s lng bin.
+ Nu tng th c s quan st l l th trung v s chnh
l tr s ca s quan st v tr chnh gia. Khi dy s
lng bin c chia thnh hai phn (phn trn v phn
di s trung v) v mi phn c s n v tng th bng
nhau. V d: Tin lng ca 9 cng nhn c sp xp theo
th t mc lng tng dn: 500, 520, 550, 570, 580, 600, 630,
640, 650 (nghn ng) th s trung v chnh l tin lng ca
cng nhn ng v tr th 5 (gia ca 9 ngi), tc l c
mc lng 580 nghn ng.
+ Nu tng th c s quan st l chn th trung v s l
s bnh qun gin n ca 2 quan st v tr gia. V d
tin lng ca 12 cng nhn c sp xp theo th t mc
lng tng dn: 600, 610, 615, 630, 650, 655, 665, 680, 690,
695, 700, 720 (nghn ng) th s trung v s l s bnh qun
66

gin n ca 2 ngi ng v tr th 6 v th 7, tc l
(655+665) : 2 = 660 (nghn ng).
Trong mt dy s lng bin c khong cch t, mun
tm s trung v trc ht cn xc nh t c s trung v (t c
cha n v ng v tr gia). Sau tnh tr s gn ng
ca s trung v theo cng thc:

fi
M e = x Me(min) + i Me

S ( Me 1 )
f Me

(2.3.5)

Trong :

S trung v c th dng b sung hoc thay th cho s

bnh qun s hc khi khng bit chnh xc ton b cc lng
bin; ch cn m bo c s phn phi ca cc n v theo
th t tng dn ca lng bin l c th tnh c s trung v.
2.4. bin thin ca tiu thc
bin thin ca tiu thc dng nh gi mc i
din ca s bnh qun i vi tng th c nghin cu. Tr
s ny tnh ra cng ln, bin thin ca tiu thc cng ln
do mc i din ca s bnh qun i vi tng th cng
thp v ngc li.
Quan st bin thin tiu thc trong dy s lng bin
s thy nhiu c trng v phn phi, kt cu, tnh ng u
ca tng th.

Me - S trung v;
x Me(min) - Gii hn di ca t c s trung v;
i Me - Tr s ca khong cch t ca t c s trung v;

fi - Tng cc tn s (S n v tng th) trong dy s;

S( Me 1) - Tng cc tn s ca cc t ng trc t c s
trung v;
fMe - Tn s ca t c s trung v.

Tr li v d trn (xem s liu bng 2.3.1) ta thy t c

cha n v ng gia l t 4 (i = 4) v khi gii hn di
ca t c s trung v: x Me(min) = 700, tr s khong cch t ca

bin thin ca tiu thc c s dng nhiu trong

nghin cu thng k nh phn tch bin thin cng nh mi
lin h ca hin tng, d on thng k, iu tra chn
mu,...
Khi nghin cu bin thin ca tiu thc, thng k
thng dng cc ch tiu nh khong bin thin, lch
tuyt i bnh qun, phng sai, lch tiu chun v h s
bin thin. Di y l ni dung v phng php tnh ca
cc ch tiu .

t c trung v: i Me = 800 700 = 100, tng cc tn s trong

dy s f i = 400, tng cc tn s ca cc t ng trc t c

trung v: S( Me 1) = 170, tn s ca t c trung v: fMe = 160.
p dng cng thc 2.3.5 ta tnh c s trung v:
400
170
M e = 700 + 100 2
= 718,8 (nghn ng)
160

67

2.4.1. Khong bin thin

Khong bin thin (cn gi l ton c) l ch tiu c
tnh bng hiu s gia lng bin ln nht v lng bin nh
nht ca mt dy s lng bin. Khong bin thin cng ln,
mc bin ng ca ch tiu cng ln. Ngc li, khong
bin thin nh, mc bin ng ca ch tiu thp, tc l
mc ng u ca ch tiu cao.
68

Cng thc:
R = Xmax Xmin

Trng hp c quyn s

(2.4.1)

Trong :

d=

x i x fi
fi

(2.4.2b)

Trong :

R - Ton c;

d - lch tuyt i bnh qun;

Xmax - Lng bin c tr s ln nht;

x i (i = 1,2,3,...,n nu tnh gin n; i = 1,2...,k nu tnh

gia quyn) - Cc tr s ca lng bin;

Xmin - Lng bin c tr s nh nht.

x - S bnh qun s hc;

V d: Thu nhp ca h gia nh nh bng 2.4.1:

fi - Quyn s ca tng lng bin xi;

Bng 2.4.1: Thu nhp ca h gia nh
H
Thu nhp
(1000 ng)

6000

7000 85000 86000 9000

n - Tng s lng bin (n = f i ).

7

9100

i =1

9500 10000

T s liu bng 2.4.1 s dng cng thc 2.4.1 ta tnh

c khong bin thin:
R = 10000 6000 = 4000 (nghn ng)
Khong bin thin phn nh khong cch bin ng ca
tiu thc tuy tnh ton n gin song ph thuc vo lng
bin ln nht v nh nht ca tiu thc, tc l khng tnh g
n mc khc nhau ca cc lng bin cn li trong dy s.

Ch tiu ny biu hin bin thin ca tiu thc nghin

cu mt cch y hn khong bin thin. Qua phn
nh r nt hn tnh cht ng u ca tng th: v n tnh
n lch ca tt c cc lng bin. V cch tnh cng
tng i n gin, nhng c c im l phi ly gi tr
tuyt i (gi tr dng) ca chnh lch.
V d: C s liu v nng sut lao ng nm ca cng
nhn trong mt doanh nghip nh bng 2.4.2:
Bng 2.4.2: Nng sut lao ng ca cng nhn
trong doanh nghip

2.4.2. lch tuyt i bnh qun

lch tuyt i bnh qun l s bnh qun s hc ca
cc lch tuyt i gia cc lng bin vi s bnh qun s
hc ca cc lng bin .
Cng thc:
Trng hp tnh gin n

d=

xi
n

(2.4.2a)

69

STT

Nng sut

lao ng nm

cng nhn

STT

(Triu ng/ngi) (Nghn ngi)

Nng sut

lao ng nm

cng nhn

(Triu ng/ngi) (Nghn ngi)

10

10

25

10

15

20

35

10

20

50

70

T s liu bng 2.4.2 s dng cng thc 2.3.1b v 2.4.2b

ta tnh c:
a. S bnh qun
(10.10) + (15.20) + (20.50) + (25.10) + (35.10)
x=
= 20
10 + 20 + 50 + 10 + 10

Cng t s liu v nng sut lao ng ca cng nhn mt

doanh nghip trong bng 2.4.2 trn p dng cng thc
2.4.3b ta tnh c phng sai (trng hp c quyn s):
2 =

b. lch tuyt i bnh qun

d=

10 20 10 + 15 20 20 + 20 20 50 + 25 20 10 + 35 20 10

1000 + 500 + 250 + 2250 4000

=
= 40
100
100

lch chun l cn bc 2 ca phng sai cho bit bnh

qun gi tr ca cc lng bin cch gi tr trung bnh chung
l bao nhiu n v.

400
=4
100

2.4.3. Phng sai

Cng thc tnh:

Phng sai l s bnh qun s hc ca bnh phng cc

lch gia cc lng bin vi s bnh qun s hc ca cc
lng bin .

Trng hp gin n = 2 =

(xi

x )2
n

; (2.4.4a)

Trng hp c quyn s

Cng thc:

Trng hp c quyn s

10 + 20 + 50 + 10 + 10

2.4.4. lch chun

10 + 20 + 50 + 10 + 10

Trng hp tnh gin n

(1020)2.10+(1520)2.20+(2020)2.50+(2520)2.10+(3520)2.10

2 =

( x i x )2
n

( x i x )2 f i

=
fi

(2.4.3a)

(2.4.3b)

Trong :
2 - Phng sai;

xi - (i=1,2,...,n trng hp gin n v i = 1,2,...,k trng

hp c quyn s) - Cc tr s ca lng bin;
x - S bnh qun s hc;

fi - Quyn s ca tng lng bin xi;

n - Tng s lng bin (n = fi)
71

= 2 =

( x i x )2 f i
fi

; (2.4.4b)

Theo v d v phng sai tnh c trn: ( 2 = 40 ) th

lch chun = 40 = 6,32 (triu ng).
lch chun cho php ta xc nh v tr phn b ca
dy s trong mi quan h vi s trung bnh. Theo nh l ca
Chebyshev:
- Bt k s sp xp no cng c t nht 75% gi tr s ri
vo trong khong cng tr hai ln lch chun (2) t s
trung bnh v c t nht 89% gi tr s nm trong khong
cng tr 3 ln lch chun (3) t s trung bnh.
72

- i vi phn b chun s c khong 68% gi tr ca

tng th chung ri vo trong khong tin cy lch chun
() t s trung bnh, 95% gi tr s ri vo trong khong tin
cy hai ln lch chun (2) t s trung bnh v 99% gi
tr nm trong khong tin cy ba ln lch chun (3) t s
trung bnh (xem hnh v 2.4.1).

tr ca phng sai. Hay ni cch khc mun c lch chun

nht thit phi c phng sai.
2.4.5. H s bin thin
H s bin thin l ch tiu tng i phn nh mi quan
h so snh gia lch chun vi s bnh qun s hc.
Cng thc:

Hnh 2.4.1: ng biu din phn phi chun

V=

(2.4.5a)

Trong :
V - H s bin thin;
- lch chun;
x - S bnh qun s hc.

x - 3

x - 2

x-

x+

x + 2

V d: Khi lch chun = 6,32; s bnh qun s hc

6,32
x = 20 th s c h s bin thin l: V =
= 0,316 hoc
20
31,6%.

x + 3

68%
95%
99%

lch chun l mt trong nhng ch tiu thng dng

nht biu hin bin thin ca tiu thc c nghin
cu v nh gi trnh ng u ca tng th c nghin
cu.
lch chun c nhiu ng dng quan trng trong cc
qu trnh tnh ton v phn tch thng k nh: Xc nh s
mu cn chn trong iu tra chn mu, tnh h s tng
quan hoc t s tng quan, tnh h s bin thin, v.v...
V lch chun l cn bc 2 ca phng sai, nn khi ni
n vai tr ca lch chun th cng chnh l ni n vai
73

H s bin thin cng dng nh gi bin thin

ca tiu thc v tnh cht ng u ca tng th. H s ny
biu hin bng s tng i nn cn c th c dng so
snh c nhng ch tiu cng loi nhng cc quy m khc
nhau nh so snh ng u v thu nhp bnh qun ca h
gia nh mt tnh min ni (c thu nhp thp v s h t
hn) vi thu nhp bnh qun ca h gia nh th H Ni
(c mc thu nhp cao hn v s h nhiu hn), c bit so
snh c nhng ch tiu ca cc hin tng khc nhau v c
n v o lng khc nhau nh so snh h s bin thin v
bc th vi h s bin thin v tin lng bnh qun, h s
bin thin v nng sut lao ng bnh qun, so snh h s
bin thin v ch tiu thu nhp ca h gia nh vi h s bin
thin v chi tiu ca h gia nh,...
74

H s bin thin cn c th tnh theo lch tuyt i

bnh qun, nhng h s bin thin tnh theo lch chun
thng c s dng rng ri hn, tuy phn tnh ton c
phc tp hn phi s dng MTT.
H s bin thin tnh theo lch tuyt i bnh qun c
cng thc tnh:
V=

d
x

(2.4.5b)

Trong : d - lch tuyt i bnh qun.

2.5. Mc ng u ca phn phi
xc nh mc bin thin ng u hoc bt bnh
ng ca phn phi c th dng nhiu phng php, nhng
trong thng k thng s dng ng cong Lorenz v h s
GINI.

V cc nhm dn c c sp xp theo th t t nhm c

thu nhp thp nht n nhm c thu nhp cao nht nn t l
phn trm cng dn s dn ca cc nhm dn c lun lun
ln hn phn trm cng dn thu nhp tng ng ca nhm,
do vy ng cong Lorenz lun nm di ng nghing 450
v c mt lm hng ln trn (xem hnh v theo v d).
ng cong Lorenz cng lm (din tch hnh A cng ln) th
s bt bnh ng cng cao v ngc li. Nu tt c cc nhm
dn c c mc thu nhp ging nhau, khi ng cong
Lorenz s trng vi ng nghing 450 v c gi l ng
bnh ng tuyt i.
V d: C s liu v thu nhp ca cc tng ln dn c ca
2 vng nc ta trong cng mt thi k nh bng 2.5.1:
Bng 2.5.1: Thu nhp ca dn c trong 2 vng
Phn trm dn s

2.5.1. ng cong Lorenz

Phn trm thu nhp

theo mc giu,

l mt loi th dng biu din mc thiu

ng u hoc bt bnh ng ca phn phi. V d, nghin
cu phn phi thu nhp ca dn c, ng cong Lorenz biu
th quan h gia t l phn trm s dn c v t l phn
trm thu nhp ca cc nhm dn c . Nghin cu phn b
v dn s, ng cong Lorenz biu th quan h gia phn
trm din tch t nhin ca tng a phng vi phn trm
ca dn s ca cc a phng . Khi nghin cu phn phi
thu nhp ca dn c, trn th, trc honh biu th t l
phn trm cng dn ca s dn c t 0% n 100% c sp
xp theo th t nhm dn c c thu nhp tng dn v trc
tung biu th t l phn trm cng dn thu nhp ca cc
nhm dn c t 0% n 100%.
75

ngho
20% ngho nht

Vng 1

Vng 2

Phn trm

Phn trm cng

cng dn

dn ca thu nhp

ca dn s

Vng 1

Vng 2

20

20% di trung bnh

12

10

40

19

16

20% trung bnh

18

17

60

37

33

20% kh

25

26

80

62

59

20% giu

38

41

100

100

100

Biu din mc chnh lch v thu nhp ca 2 vng

trn cng mt h to nh s 2.5.1:
76

S 2.5.1: ng cong Lorenz ca hai vng

100
ng cong Lorenz vng 1
N

80

ng cong Lorenz vng 2

(thng l phn phi thu nhp ca dn c), c biu hin

bng t l so snh gia phn din tch gii hn bi ng
nghing 45o v ng cong Lorenz vi ton b din tch tam
gic OMN. Nu gi A l phn din tch gii hn bi ng
nghing 45o (ON) vi ng cong Lorenz v B l din tch cn
li ca tam gic OMN th ta c h s GINI (G):

60

G=

5
g4
n
hi
ng
g
A
n

40

20

20

40

60

80

(2.5.1a)

Nu ng cong Lorenz trng vi ng thng 45o (ng

bnh ng tuyt i) th h s GINI bng 0 (v A = 0), x hi
c s phn phi bnh ng tuyt i. Nu ng cong Lorenz
trng vi trc honh, h s GINI bng 1 (v B = 0), x hi c
s phn phi bt bnh ng tuyt i. Nh vy 0 G 1.

A
A+B

M
100

Hai ng cong trn cho ta mt nhn bit v s bt bnh

ng theo thu nhp ca dn c: Vng 1 c mc chnh lch
nh hn vng 2 v khong cch t ng nghing 45o ti
ng cong Lorenz 1 gn hn khong cch ti ng cong
Lorenz 2.
ng cong Lorenz khng ch gip ta so snh s bin
ng gia cc vng m cn gip ta so snh s bin ng theo
thi gian. Mun vy, ngi ta v cc ng cong Lorenz ca
cc nm khc nhau trong cng mt vng trn cng mt h
trc to .

Khi nghin cu v s bt bnh ng v thu nhp ca dn

c, khi c s liu v thu nhp v s ngi tng ng chia
theo cc nhm dn c c mc thu nhp khc nhau, cng thc
tnh h s GINI nh sau:
n

G =1

Pi (Q + Q 1 )

i =1

100 000

(2.5.1b)

Trong :
Pi - T l s ngi ca nhm dn th i
Q v Q-1 - T l cng dn thu nhp n nhm dn c th
i v i - 1
Gi s c s liu v thu nhp ca cc nhm dn c mt
vng trong nm nh bng 2.5.2.

2.5.2. H s GINI
H s GINI l s o v s bt bnh ng ca phn phi
77

78

Bng 2.5.2: Bng tnh h s GINI

Phn ba

Th t TNBQ T l s ngi T l thu nhp T l cng dn (%)

nhm 1 ngi
ca tng
ca tng
Dn s Thu nhp Q+Q-1
(i) (1000) nhm (Pi - %) nhm (Qi - %) (P)
(Q)
A

550

20

11,46

20,00

11,46

11,46

229

650

18

13,54

38,00

25,00

36,46

656

750

20

15,63

58,00

40,63

65,63

1.313

850

16

17,71

74,00

58,33

98,96

1.583

950

15

19,79

89,00

78,13

136,46

2.047

1050

11

21,88

100,00 100,00

178,13

1.959

Tng

4800

100

100

7.788

mt s phng php thng dng

Pi(Q+Q-1)

7=2.6

Thay s liu vo cng thc 2.5.2 ta tnh c:

G = 1

trong phn tch thng k

7788
= 1 0,7788 = 0,2213
100000

Nu nh ng cong Lorenz gip ta nhn bit bng trc

gic v tnh cht v s khc nhau v bt bnh ng trong
phn phi, th h s GINI cho php ta xc nh mc bt
bnh ng n u, vi con s c th l bao nhiu.
H s GINI l mt s khng m (0 G 1); h s ny
cng nh th s bnh ng trong phn phi cng ln v ngc
li h s ny cng ln th s bnh ng trong phn phi cng
nh.

79

Phn tch thng k l giai on cui cng ca qu trnh

nghin cu thng k, t cc biu hin v lng nhm nu ln
mt cch tng hp bn cht v tnh quy lut ca cc hin
tng v qu trnh kinh t - x hi trong cc iu kin thi
gian v khng gian c th. Khi phn tch thng k, ngi ta
cn c vo cc ti liu bo co v iu tra c tng hp
tnh cc ch tiu cn thit, so snh v biu hin cc ch
tiu di dng bng s liu hoc th thng k nh vo
s h tr ca cc phng php chuyn mn ca khoa hc
thng k, rt ra nhng kt lun p ng mc ch nghin
cu v xut cc bin php gii quyt.
Trong thng k kinh t - x hi, nhim v ch yu ca
phn tch l nh gi tnh hnh thc hin cc mc tiu, ch
ra nhng nguyn nhn hon thnh hoc khng hon thnh
cc mc tiu, nu r s bin ng v xu hng pht trin ca
hin tng nghin cu trong mi quan h vi cc hin tng
c lin quan, pht hin ra cc nng lc tim tng c th khai
thc trong nn kinh t, ch ra nhng mt cn i ln, nhng
mt thun li v kh khn, nhng yu t thc y hoc km
hm s pht trin kinh t - x hi,...
Trong phn tch thng k, khng c mu bo co phn
tch no c th p dng cho mi trng hp; m tu thuc
vo mc ch nghin cu, vo iu kin c th v ni dung v
c im ca hin tng, v ngun s liu hin c m xy
dng nhng m hnh phn tch ph hp trn c s p dng
80

mt cch linh hot cc phng php phn tch thng k.

Trong cc phng php thng c s dng l: Phng
php phn t, phng php th, phng php dy s bin
ng theo thi gian, phng php hi quy tng quan,
phng php ch s v phng php cn i.

nh, trnh vn ho, mc nng sut lao ng, tin lng

bnh qun,...
Tiu thc thuc tnh l tiu thc khng th biu hin
c bng con s, v d gii tnh, ngh nghip, dn tc, tn
gio,...

3.1. Phng php phn t thng k

3.1.2. Cc loi phn t v cch thc tin hnh phn t

3.1.1. Khi nim phn t thng k v tiu thc

phn t
Phn t thng k l cn c vo mt (hay mt s) tiu thc
no phn chia tng th thng k thnh cc t (tiu t)
c tnh cht khc nhau. V d, phn chia nhn khu trong
nc thnh cc t nam v n (cn c vo gii tnh), thnh cc
t c tui khc nhau (cn c vo tui), v.v... Mt v d
khc: Phn chia ch tiu gi tr tng thm ca sn xut cng
nghip thnh cc t l kinh t nh nc v kinh t ngoi nh
nc (cn c vo hnh thc s hu), thnh cc ngnh cng
nghip ring bit (cn c vo hot ng sn xut cng
nghip), v.v...
Phn t thng k l phng php c bn ca tng hp
thng k, l mt trong nhng phng php quan trng ca
phn tch thng k, ng thi l c s vn dng cc
phng php phn tch thng k khc nh phng php ch
s, phng php tng quan, phng php cn i,...
Tiu thc thng k (c im ca n v tng th
nhn thc hin tng nghin cu) c chn lm cn c
phn t thng k gi l tiu thc phn t. Tiu thc phn t
thng k c chia thnh 2 loi: Tiu thc s lng v tiu
thc thuc tnh.

Trong thng k, c th phn t theo mt tiu thc (gi l

phn t n) hoc phn t theo hai hay nhiu tiu thc (gi
l phn t kt hp).
a. Phn t theo mt tiu thc
Phn t theo mt tiu thc l cch phn t n gin nht
v cng thng c s dng nht.
Cch tin hnh phn t, thng theo cc bc sau:
+ Chn tiu thc phn t:
Chn tiu thc phn t l vn mang tnh ct li ca
phn t thng k, v phn t theo cc tiu thc khc nhau s
p ng nhng mc ch nghin cu khc nhau, biu hin
cc kha cnh khc nhau ca tp hp thng tin. Phi cn c
vo mc ch nghin cu v bn cht ca hin tng xc
nh tiu thc phn t cho ph hp, ng thi cn phi xt
n iu kin c th ca hin tng.
+ Xc nh s t v khong cch t:
S lng t ph thuc vo s lng thng tin v phm vi
bin ng ca tiu thc nghin cu. Lng thng tin cng
nhiu, phm vi bin ng ca tiu thc cng ln th cng
phi phn lm nhiu t.
- Phn t theo tiu thc thuc tnh.

Tiu thc s lng l tiu thc c th biu din c

bng con s, v d tui, thu nhp bnh qun ca h gia
81

y s khc nhau gia cc t c biu hin bng s

82

khc nhau gia cc loi hnh. Nu cc loi hnh tng i t,

ta c th coi mi loi hnh l mt t, tc l c bao nhiu loi
hnh s c by nhiu t. Trng hp s loi hnh thc t c
nhiu, nu nh coi mi loi hnh l mt t th s t s qu
nhiu, khng th khi qut chung c, cng nh khng nu
c c im khc nhau gia cc t, cho nn cn phi ghp
nhng loi hnh ging nhau hoc gn ging nhau vo cng
mt t.
- Phn t theo tiu thc s lng.
Phn t theo tiu thc s lng l phn cc n v ca
tng th c lng bin tng ng vi tr s khc nhau ca
tiu thc phn t vo cc t khc nhau.
Trng hp s bin thin v lng gia cc n v khng
chnh lch nhau nhiu v lng bin thin ca tiu thc
phn t ch thay i trong phm vi hp v bin ng ri rc
nh s lng ngi trong gia nh, s im kt qu hc tp
ca hc sinh, s my do cng nhn ph trch, v.v... th c th
mi lng bin l c s hnh thnh mt t, hoc ghp mt
s lng bin vo mt t ty theo c tnh ca hin tng v
mc ch nghin cu. V d: Phn t hc sinh theo im kt
qu hc tp, ta c th phn thnh 10 t hoc phn thnh 5
t: Yu, km, trung bnh, kh v gii.
Trng hp lng bin ca tiu thc bin thin ln, nu
mi lng bin hnh thnh mt t th s t s qu nhiu,
ng thi khng ni r s khc nhau v cht gia cc t.
Trong trng hp ny cn ch ti mi lin h gia lng v
cht trong phn t. Ngha l phi xem s thay i v lng
n mc no th bn cht ca hin tng mi thay i v
lm ny sinh ra t khc. Nh vy mi t s bao gm mt
phm vi lng bin, c hai gii hn: Gii hn di l lng
bin nh nht v gii hn trn l lng bin ln nht ca t;
nu vt qu gii hn ny th cht lng thay i v chuyn
83

sang t khc. Tr s chnh lch gia gii hn trn v gii hn

di ca mi t gi l khong cch t (khong cch t c th
bng nhau hoc khng bng nhau).
Vic xc nh khong cch t u nhau hay khng u
nhau l phi cn c vo c im ca hin tng nghin cu.
Phn t phi m bo cc n v phn phi vo mt t u c
cng mt tnh cht v s khc nhau v lng gia cc t phi
nu r s khc nhau v cht gia cc t. Trong thc t, s
thay i v lng ca cc b phn trong hin tng thng
khng din ra mt cch u n. Do trong rt nhiu
trng hp nghin cu phi phn t theo khong cch t
khng u nhau. Ring i vi cc hin tng tng i ng
nht v lng bin trn cc n v thay i mt cch u
n, th thng phn t vi khong cch t u nhau. Cch
phn t ny to iu kin thun li cho vic vn dng cc
cng thc ton hc v d dng trnh by s liu trn cc
th thng k. Vic phn t vi khong cch t u nhau tng
i n gin v tr s khong cch t c xc nh nh sau:
Lng bin ln nht Lng bin nh nht
Khong cch t =
S t cn thit

+ Phn cc n v vo cc t tng ng:

Cn c vo lng bin ca tng n v phn n v
vo t c tr s ca tiu thc theo khong cch t ph hp
c xc nh trn.
+ Xc nh tn s phn phi:
Trn c s s liu phn t d dng xc nh c s
n v (tn s) ca tng t. Hin nay my tnh c th gip ta
xc nh cc i lng trong phn t mt cch rt thun tin
v nhanh chng.
84

b. Phn t theo nhiu tiu thc

Phn t theo nhiu tiu thc (cn gi l phn t kt hp)
cng c tin hnh ging nh phn t theo mt tiu thc.
Trc tin phi xc nh cn phn t theo nhng tiu thc
no. Mun chn tiu thc phn t ph hp phi cn c vo
mc ch nghin cu, vo bn cht ca hin tng, vo mi
lin h gia cc tiu thc... Sau tip tc xc nh xem tiu
thc no phn trc, tiu thc no phn sau v theo mi tiu
thc s phn lm bao nhiu t.

phng php trnh by cc thng tin thng k mt cch

khi qut v sinh ng, cha ng tnh m thut; thu ht
s ch ca ngi c, gip ngi xem d hiu, d nh nn
c tc dng tuyn truyn c ng rt tt. th thng k c
th biu th:
- Kt cu ca hin tng theo tiu thc no v s bin
i ca kt cu.
- S pht trin ca hin tng theo thi gian.
- So snh cc mc ca hin tng.

C th phn t theo 2, 3, 4 tiu thc hoc nhiu hn na.

Song khi phn t phi cn c vo mc ch nghin cu v
iu kin s liu chn bao nhiu tiu thc phn t cho ph
hp v chn nhng tiu thc no cho c ngha nht.
Trong thc t cng tc thng k phn t theo hai hoc ba
tiu thc l thng gp nht; v d dn s phn theo tui
v gii tnh, GDP phn theo khu vc v ngnh kinh t,...
(2 tiu thc); cn b khoa hc cng ngh phn theo trnh
chuyn mn, gii tnh v lnh vc hot ng khoa hc; khch
du lch phn theo quc tch, mc ch du lch v gii tnh,...
(theo 3 tiu thc).
3.2. Phng php th thng k
Phng php th thng k l phng php trnh by
v phn tch cc thng tin thng k bng cc biu , th
v bn thng k. Phng php th thng k s dng
con s kt hp vi cc hnh v, ng nt v mu sc
trnh by cc c im s lng ca hin tng. Chnh v
vy, ngoi tc dng phn tch gip ta nhn thc c
nhng c im c bn ca hin tng bng trc quan mt
cch d dng v nhanh chng, th thng k cn l mt
85

- Mi lin h gia cc hin tng.

- Trnh ph bin ca hin tng.
- Tnh hnh thc hin k hoch.
Trong cng tc thng k thng dng cc loi th:
Biu hnh ct, biu tng hnh, biu din tch (hnh
vung, hnh trn, hnh ch nht), th ng gp khc v
biu hnh mng nhn.
3.2.1. Biu hnh ct
Biu hnh ct l loi biu biu hin cc ti liu
thng k bng cc hnh ch nht hay khi ch nht thng
ng hoc nm ngang c chiu rng v chiu su bng nhau,
cn chiu cao tng ng vi cc i lng cn biu hin.
Biu hnh ct c dng biu hin qu trnh pht
trin, phn nh c cu v thay i c cu hoc so snh cng
nh biu hin mi lin h gia cc hin tng.
V d: Biu din s lng cn b khoa hc cng ngh chia
theo nam n ca 4 nm: 2000, 2001, 2002 v 2003 qua biu
3.2.1.

86

Khi v th ta tin hnh nh sau:

Biu 3.2.1: Hnh ct phn nh s lng cn b

khoa hc cng ngh

- Ly gi tr ca tng b phn chia cho gi tr chung ca

ch tiu nghin cu xc nh t trng (%) ca tng b
phn . Tip tc ly 360 (3600) chia cho 100 ri nhn vi t
trng ca tng b phn s xc nh c gc tng ng vi
c cu ca tng b phn.

Ngi

250
200

Chung
Nam
N

150

- Xc nh bn knh ca mi hnh trn c din tch tng

ng l S: R = S : v din tch hnh trn: S = .R2. Khi c
di ca bn knh mi hnh trn, ta s d dng v c cc
hnh trn .

100
50
0
2000

2001

2002

2003

Nm

V d: C s lng v hc sinh ph thng phn theo cp

hc 3 nm 2001, 2002 v 2003 nh bng 3.2.1:
Bng 3.2.1: Hc sinh ph thng phn theo cp hc

th trn va phn nh qu trnh pht trin ca cn b

KHCN va so snh cng nh phn nh mi lin h gia cn
b l nam v n.

2001

Biu din tch thng c dng biu hin kt cu

v bin ng c cu ca hin tng.
Tng din tch ca c hnh l 100%, th din tch tng
phn tng ng vi mi b phn phn nh c cu ca b
phn .

C cu
(%)

S lng
(Ngi)

C cu
(%)

S lng
(Ngi)

C cu
(%)

1000

100,0

1140

100,0

1310

100,0

Tiu hc

500

50,0

600

53,0

700

53,5

Trung hc c s

300

30,0

320

28,0

360

27,5

Trung hc ph thng

200

20,0

220

19,0

250

19,0

Tng s hc sinh
Chia ra:

T s liu bng 3.2.1 ta tnh cc bn knh tng ng:

Nm 2001: R = 1000 / 3,14 = 17,84

Biu din tch hnh trn cn c th biu hin c c

c cu, bin ng c cu kt hp thay i mc ca hin
tng. Trong trng hp ny s o ca gc cc hnh qut
phn nh c cu v bin ng c cu, cn din tch ton hnh
trn phn nh quy m ca hin tng.
87

2003

S lng
(Ngi)

3.2.2. Biu din tch

Biu din tch l loi biu , trong cc thng tin
thng k c biu hin bng cc loi din tch hnh hc nh
hnh vung, hnh ch nht, hnh trn, hnh van,...

2002

Nm 2002: R = 1140 / 3,14 = 19,05

Nm 2003: R = 1310 / 3,14 = 20,42
Nu nm 2001 ly R = 1,00
88

Th nm 2002 c R = 19,05 : 17,84 = 1,067

Nm 2003 c R = 20,42 : 17,84 = 1,144
Ta v cc hnh trn tng ng vi 3 nm (2001, 2002 v
2003) c bn knh l 1,00; 1,067 v 1,144 ri mi hnh trn
chia din tch cc hnh trn theo c cu hc sinh cc cp
tng ng nh s liu bng trn ln cc biu . Kt qu 3
hnh trn c v phn nh c quy m hc sinh ph thng
ln c cu v bin ng c cu theo cp hc ca hc sinh qua
cc nm 2001, 2002 v 2003.
Biu 3.2.2: Biu din tch hnh trn phn nh s lng
v c cu hc sinh ph thng

Tuy nhin khi s dng loi biu ny phi theo nguyn

tc: cng mt ch tiu phi c biu hin bng cng mt loi
hnh v, cn ch tiu cc trng hp no c tr s ln nh
khc nhau th s biu hin bng hnh v c kch thc ln
nh khc nhau theo t l tng ng.
Tr li v d trn s lng hc sinh ph thng c biu
din bng cc cu b cp sch, nm 2002 c s lng ln hn
nm 2001 v nm 2003 c s lng ln hn nm 2002 th cu
b ng vi nm 2002 phi ln hn cu b ng vi nm 2001
v cu b ng vi nm 2003 phi ln hn cu b ng vi nm
2002 (xem biu 3.2.3).

Ngi
53,5%

Biu 3.2.3: Biu tng hnh,

phn nh s lng hc sinh ph thng

1400

19%

1310
1140

1200

19%

1000
1000

20%
50%

28%

53%

27,5%

800

30%

600
400

Nm 2001

Nm 2002

Nm 2003

200
0

3.2.3. Biu tng hnh

2001

Biu tng hnh l loi th thng k, trong cc

ti liu thng k c th hin bng cc hnh v tng trng.
Biu tng hnh c dng rng ri trong vic tuyn
truyn, ph bin thng tin trn cc phng tin s dng rng
ri. Biu hnh tng c nhiu cch v khc nhau, tu theo
sng kin ca ngi trnh by m la chn loi hnh v tng
hnh cho ph hp v hp dn.
89

2002

2003

Nm

3.2.4. th ng gp khc
th ng gp khc l loi th thng k biu hin
cc ti liu bng mt ng gp khc ni lin cc im trn
mt h to , thng l h to vung gc.
th ng gp khc c dng biu hin qu trnh
pht trin ca hin tng, biu hin tnh hnh phn phi cc
90

n v tng th theo mt tiu thc no , hoc biu th tnh

hnh thc hin k hoch theo tng thi gian ca cc ch tiu
nghin cu.
Trong mt th ng gp khc, trc honh thng
c biu th thi gian, trc tung biu th mc ca ch tiu
nghin cu. Cng c khi cc trc ny biu th hai ch tiu c
lin h vi nhau, hoc lng bin v cc tn s (hay tn sut)
tng ng. phn chia trn cc trc cn c xc nh cho
thch hp v c nh hng trc tip n dc ca th.
Mt khc, cn ch l trn mi trc to chiu di ca cc
khong phn chia tng ng vi s thay i v lng ca ch
tiu nghin cu phi bng nhau.
V d: Sn lng c ph xut khu ca Vit Nam qua cc
nm t 1996 n 2003 (nghn tn) c kt qu nh sau: 283,3;
391,6; 382,0; 482,0; 733,9; 931,0; 722,0 v 749,0.
S liu trn c biu din qua th ng gp khc 3.2.4.
th 3.2.4: ng gp khc phn nh bin ng ca sn lng
c ph xut khu qua cc nm ca Vit Nam

3.2.5. Biu hnh mng nhn

Biu hnh mng nhn l loi th thng k dng
phn nh kt qu t c ca hin tng lp i lp li v
mt thi gian, v d phn nh v bin ng thi v ca mt
ch tiu no qua 12 thng trong nm. lp th hnh
mng nhn ta v mt hnh trn bn knh R, sao cho R ln
hn tr s ln nht ca ch tiu nghin cu (ln hn bao
nhiu ln khng quan trng, min l m bo t l no
hnh v c cn i, kt qu biu din ca th d nhn
bit). Sau chia ng trn bn knh R thnh cc phn u
nhau theo s k nghin cu ( y l 12 thng) bi cc ng
thng i qua tm ng trn. Ni cc giao im ca bn knh
ct ng trn ta c a gic u ni tip ng trn. l
gii hn phm vi ca th. di o t tm ng trn n
cc im xc nh theo cc ng phn chia ng trn ni
trn chnh l cc i lng cn biu hin ca hin tng
tng ng vi mi thi k. Ni cc im xc nh s c hnh
v ca th hnh mng nhn.
V d: C s liu v tr gi xut, nhp khu hi sn ca
tnh "X" 2 nm (2002 v 2003) nh sau:

Nghn tn
1.000,00

Bng 3.2.2: Gi tr xut khu hi sn trong 12 thng

ca nm 2002 v 2003

900,00
800,00

VT: Triu ng

700,00

Nm

600,00

2002

2003

Nm

2003

2003

18,4

20,5

22,2

18,9

19,8

10

21,1

24,4

19,1

21,3

11

17,7

21,8

21,2

22,5

12

16,8

22,1

500,00

Thng

400,00

300,00

10,7

14,0

17,4

200,00

7,0

10,5

13,1

15,4

14,8

16,5

100,00
1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003Nm

91

92

Nm

2002

Thng

2002

Thng

T s liu ta nhn thy thng 10 nm 2003 tnh "X" c tr

gi xut khu ln nht (24,4 triu USD). Ta xem 1 triu USD
l mt n v v s v ng trn c bn knh R = 25 > 24,4
n v. Chia ng trn thnh 12 phn u nhau, v cc
ng thng tng ng ct ng trn ti 12 im. Ni cc
im li c a gic u 12 cnh ni tip ng trn. Cn c
s liu ca bng ta xc nh cc im tng ng vi gi tr
xut khu t c ca cc thng trong tng nm ri ni cc
im li thnh ng lin ta c th hnh mng nhn
biu din kt qu xut khu qua cc thng trong 2 nm ca
tnh "X" (xem th 3.2.5).

25
2
20
15

11

5
4

Cn c vo tnh cht ca thi gian trong dy s c th

phn bit hai loi:
+ Dy s bin ng theo thi k (gi tt l dy s thi
k): Dy s trong cc mc ca ch tiu biu hin mt
lng ca hin tng trong mt khong thi gian nht nh.
V d: Dy s v sn lng in sn xut ra hng nm; GDP
tnh theo gi so snh thi k 1990 - 2002,...

6
2002

3.3.1. Khi nim v c im ca dy s bin ng

theo thi gian

Trong dy s bin ng theo thi gian c hai yu t: thi

gian v ch tiu phn nh hin tng nghin cu. Thi gian
trong dy s c th l ngy, thng, nm,... tu mc ch
nghin cu; ch tiu phn nh hin tng nghin cu c th
biu hin bng s tuyt i, s tng i hay s bnh qun.

10

10

3.3. Phng php phn tch dy s bin ng

theo thi gian

Dy s bin ng theo thi gian (cn gi l dy s

ng thi) l dy cc tr s ca mt ch tiu thng k c
sp xp theo th t thi gian, dng phn nh qu trnh
pht trin ca hin tng. V d sn lng in Vit Nam
(t kw/h) t 1995 n 2002 nh sau: 14,7; 17,0; 19,3; 21,7;
23,6; 26,6; 30,7; 35,6.

th 3.2.5. th hnh mng nhn v kt qu xut khu

12

S m t ca th hnh mng nhn cho php ta quan

st v so snh khng ch kt qu xut khu gia cc thng
khc nhau trong cng mt nm, m c kt qu sn xut gia
cc thng cng tn ca cc nm khc nhau cng nh xu th
bin ng chung v xut khu ca cc nm.

+ Dy s bin ng theo thi im (gi tt l dy s thi

im): Dy s trong cc mc ca ch tiu biu hin mt

2003

93

94

lng ca hin tng nhng thi im nht nh. V d:

Dy s v s hc sinh ph thng nhp hc c n ngy khai
ging hng nm,...
Cn c vo c im ca dy s bin ng theo thi gian
ta c th vch r xu hng, tnh quy lut pht trin ca hin
tng theo thi gian v t c th d on kh nng hin
tng c th xy ra trong tng lai.
Cc tr s ca ch tiu trong dy s thi gian phi thng
nht v ni dung; phng php v n v tnh; thng nht v
khong cch thi gian v phm vi khng gian nghin cu ca
hin tng bo m tnh so snh c vi nhau.

b. Mc bnh qun theo thi gian tnh t mt dy s

thi im
y1
y
+ y 2 + .... + y n 1 + n
2
;
(3.3.1b)
y= 2
n 1
Trong :
y1, y2,..., yn - Cc mc ca ch tiu trong dy s thi
im;
n - S thi im trong dy s.
- Nu dy s thi im c khong cch thi gian khng u
nhau, phi ly thi gian trong mi khong cch lm quyn s.
y=

3.3.2. Cc ch tiu phn tch dy s bin ng theo

thi gian

yiti
ti

Trong : ti - Thi gian trong mi khong cch.

3.3.2.1. Mc bnh qun theo thi gian

3.3.2.2. Lng tng tuyt i

Mc bnh qun theo thi gian l s bnh qun v cc

mc ca ch tiu trong dy s thi gian, biu hin mc
in hnh ca hin tng nghin cu trong mt khong thi
gian di vi cng thc tnh nh sau:
a. Mc bnh qun theo thi gian tnh t mt dy s
thi k.
1 n
y = yi
n i =1

(3.3.1a)

Trong :

Lng tng tuyt i l hiu s gia hai mc ca ch

tiu trong dy s thi gian, phn nh s thay i ca mc
hin tng qua hai thi gian khc nhau. Nu hng pht
trin ca hin tng tng th lng tng tuyt i mang du
dng v ngc li. Tu theo mc ch nghin cu c th
tnh cc lng tng tuyt i sau:
a. Lng tng tuyt i lin hon (hay lng tng tuyt
i tng k). l hiu s ca mt mc no trong dy
s k nghin cu vi mc ca k k lin trc n. Cng
thc tnh nh sau:
i = y i y i 1

y - Mc bnh qun theo thi gian;

yi (i = 1,2,3,...,n) - Cc mc ca ch tiu trong dy s

thi k;

(3.3.2a)

Trong : i - Lng tng tuyt i lin hon;

yi - Mc ca ch tiu trong dy s k nghin cu;

n - S thi k trong dy s.

yi-1- Mc k k lin trc mc k nghin cu.

95

96

b. Lng tng tuyt i nh gc (hay lng tng tuyt

i cng dn). l hiu s gia mc no k nghin
cu trong dy s vi mc c chn lm gc khng thay
i (thng l mc u tin trong dy s). Cng thc tnh:
i = y i y1

ti =

yi - Mc ca ch tiu trong dy s k nghin cu;

yi-1- Mc ca ch tiu k lin k trc k nghin cu.

yi - Mc ca ch tiu trong dy s k nghin cu;

y1 - Mc ca ch tiu k c chn lm gc so snh.
c. Lng tng tuyt i bnh qun. l s bnh qun
ca cc lng tng tuyt i tng k. Cng thc tnh:
n

i =2

n 1

y y1
n
= n
n 1
n 1

(3.3.3a)

ti - Tc pht trin lin hon;

(3.3.2b)

i - Lng tng tuyt i nh gc;

Trong :

Trong :

yi
y i 1

b. Tc pht trin nh gc (hay tc pht trin cng

dn): Dng phn nh s pht trin ca hin tng qua
mt thi gian di, c tnh bng cch so snh mc no
ca k nghin cu trong dy s vi mc c chn lm gc
khng thay i (thng l mc u tin trong dy s).
Cng thc tnh:
Ti =

(3.3.2c)

Trong : - Lng tng tuyt i bnh qun.

yi
y1

(3.3.3b)

Trong :
Ti - Tc pht trin nh gc;

3.3.2.3. Tc pht trin (Ch s pht trin)

Tc pht trin l ch tiu tng i dng phn nh
nhp iu bin ng ca hin tng nghin cu qua hai thi
k/ thi im khc nhau v c biu hin bng s ln hay s
phn trm. Tc pht trin c tnh bng cch so snh
gia hai mc ca ch tiu trong dy s bin ng theo thi
gian, trong mt mc c chn lm gc so snh. Ty
theo mc ch nghin cu, c th tnh cc loi tc pht
trin sau:
a. Tc pht trin lin hon (hay tc pht trin tng
k): Dng phn nh s pht trin ca hin tng qua
tng thi gian ngn lin nhau, c tnh bng cch so snh
mt mc no trong dy s k nghin cu vi mc
lin trc . Cng thc tnh:
97

yi - Mc ca ch tiu ca k nghin cu;

y1 - Mc ca ch tiu c chn lm gc so snh.
Tc pht trin nh gc bng tch s cc tc pht
trin lin hon, mi lin h ny c vit di dng cng
thc nh sau:
n

Ti = t 2 t 3 ..... t n = t i
i =2

c. Tc pht trin bnh qun: Dng phn nh nhp

pht trin in hnh ca hin tng nghin cu trong mt
thi gian di, c tnh bng s bnh qun nhn ca cc tc
pht trin lin hon. Ch tiu tc pht trin bnh qun
ch c ngha i vi nhng hin tng pht trin tng i
98

u n theo mt chiu hng nht nh. Cng thc tnh

nh sau:

Trong :
ii - Tc tng lin hon;
i - Lng tng tuyt i lin hon;

t = n 1 t 2 t 3 ..... t n = n 1 t i = n 1 Tn

(3.3.3c)

i =2

yi - Mc ca ch tiu k nghin cu;

Trong :

yi-1 - Mc ca ch tiu trc k nghin cu.

t - Tc pht trin bnh qun;

b. Tc tng nh gc (cng dn)

ti (i = 2,3,...,n) - Cc tc pht trin lin hon tnh c

t mt dy s bin ng theo thi gian gm n mc .
V d: T s liu v sn lng in ca Vit Nam thi k
1995 - 2002, k hiu i bng 1 i vi nm 1995 v i bng 8
i vi nm 2002, tnh c tc pht trin bnh qun nh
sau:

y y1 i
=
I&i = i
y1
y1

i - Lng tng tuyt i nh gc.

Mi lin h gia tc pht trin v tc tng nh sau:

35,6
=
= 2,482 hoc 248,2%
17,7

Nu tnh bng s ln: Tc tng = Tc pht trin 1

Nu tnh bng phn trm: Tc tng = Tc pht
trin 100.

- Tc pht trin bnh qun thi k 1995 - 2002:

t = 8 1 2,482 =1,139 hoc 113,9%

3.3.2.4. Tc tng
Tc tng l ch tiu tng i phn nh nhp iu
tng/gim ca hin tng qua thi gian v biu hin bng s
ln hoc s phn trm, c tnh bng cch so snh lng
tng tuyt i gia hai thi k vi mc k gc chn lm
cn c so snh. Ty theo mc ch nghin cu c th tnh cc
loi tc tng sau:
a. Tc tng lin hon (tng k)
ii =

y i y i 1

= i
y i 1
y i 1

(3.3.4b)

Trong :
I& - Tc tng nh gc;

- Tc pht trin nh gc (2002 so vi 1995):

T8 / 1

c. Tc tng bnh qun phn nh nhp tng in

hnh ca hin tng nghin cu trong thi gian di.

Tc tng bnh qun ( i ) = Tc pht trin bnh qun

( t ) 1 (hay 100).
T kt qu tnh tc pht trin bnh qun nm v in
sn xut ra: t = 1,139 hoc 113,9%, tnh c tc tng
bnh qun ( i ) thi k 1995-2002:

i = 1,139 1 = 0,139

i = 113,9 100 = 13,9%

hoc
3.3.2.5. Gi tr tuyt i ca 1% tng ln

(3.3.4a)

Gi tr tuyt i ca 1% tng ln ni ln mc thc t

99

100

ca 1% tc tng, c tnh bng cch em chia lng

tuyt i tng k cho tc tng tng k. Cng thc tnh:
Gi tr tuyt i
=
ca 1% tng ln

Lng tng tuyt i tng k

Tc tng tng k (%)

3.3.3.2. Phng php s bnh qun trt

(3.3.5a)

hoc:
Mc k gc (lin hon)
Gi tr tuyt i
=
ca 1% tng ln
100

ch tiu hng ngy thnh mc ch tiu hng thng, t

hng thng thnh qu, t hng qu thnh hng nm,...

(3.3.5b)

V d: Sn lng in ca Vit Nam nm 2001 (i=7) l

30,7 t kwh, nm 2002 (i=8) l 35,6 t kwh. Nh vy, tnh
c cc ch tiu nm 2002 so vi nm 2001.
- Lng tng tuyt i:

l phng php iu chnh mt dy s bin ng theo

thi gian c cc mc ln xung tht thng, nhm loi tr
cc nhn t ngu nhin v pht hin xu hng pht trin c
bn ca hin tng. p dng phng php ny, trc ht
ngi ta ly mt nhm (ba, bn, nm,...) mc u tin
tnh mt s bnh qun. Tip tc tnh cc s bnh qun trt
ca cc nhm khc bng cch ln lt b mc trn cng v
thm vo mc k tip cho n mc cui cng ca nhm.
V d: Mt dy s bin ng theo thi gian gm cc mc
y1, y2,..., yn. Tnh s bnh qun di ng cho tng nhm 3 mc .

8/7 = 35,6 30,7 = 4,9 (t kwh)

- Tc tng:
i8 /7

yI =

4,9
= 0,1596 hoc 15,96%
=
30,7

y III =

- Gi tr tuyt i ca 1% sn lng in tng ln:

a8 / 7 =

y1 + y 2 + y 3
;
3

4,9
30,7
= 0,307 (t kwh)
=
15,96 100

3.3.3. Mt s phng php biu hin xu hng bin

ng c bn ca hin tng

y3 + y 4 + y5
;
3

y II =

...

y2 + y3 + y4
;
3

(3.3.6)

Nh vy cui cng cng c th lp mt dy s mi gm

cc s bnh qun di ng y I , y II , y III ,... c th tip tc iu
chnh mt vi ln na, bng cch tnh s bnh qun di ng
ca cc s bnh qun di ng trong dy s.

3.3.3.1. Phng php m rng khong cch thi gian

3.3.3.3. Phng php iu chnh bng phng trnh

ton hc

l phng php iu chnh mt dy s bin ng theo

thi gian, nhm nu ln xu hng pht trin c bn ca hin
tng. Phng php ny c p dng khi dy s c nhng
khong thi gian ngn v c qu nhiu mc , do khng
th hin c r xu hng pht trin ca hin tng. C th
rt bt cc mc trong dy s bng cch m rng cc
khong cch thi gian ca cc mc , nh bin i mc

Phng php iu chnh bng phng trnh ton hc cc

mc ca ch tiu trong mt dy s bin ng theo thi
gian, nhm nu ln xu hng pht trin c bn hin tng.
Theo phng php ny, c th cn c vo tnh cht bin ng
ca cc mc ca ch tiu trong dy s xc nh mt
phng trnh hi quy biu din bin ng theo ng thng
hoc ng cong, t tnh cc mc l thuyt thay cho cc

101

102

mc thc t ca ch tiu. Bng phng php bnh phng

nh nht xy dng c h thng phng trnh chun tc
tnh cc tham s ca cc phng trnh cn iu chnh.

th biu din phng

(y = a0 + a1t + a2t2) c dng:
y

trnh

ng

bc

hai

Sau y l mt s dng phng trnh hi quy n gin

thng c s dng:
* Phng trnh ng thng
y t = a 0 + a1 t

(3.3.7a)

Cc tham s a0 v a1 c xc nh theo h phng trnh

chun tc sau y:
y = na 0 + a 1 t

2
yt = a 0 t + a 1 t

(3.3.7b)

y t = a0 + a1t + a2t2 + a3t3

(3.3.9a)

Cc tham s a0, a1, a2 v a3 ca phng trnh bc ba c

xc nh theo h phng trnh chun tc sau:
y = na 0 + a 1 t + a 2 t 2 + a 3 t 3

2
3
4
yt = a 0 t + a 1 t + a 2 t + a 3 t

2
2
3
4
5
yt = a 0 t + a 1 t + a 2 t + a 3 t
yt 3 = a t 3 + a t 4 + a t 5 + a t 6
0
1
2
3

a1 > 0

* Phng trnh bc 3

th biu din phng trnh ng thng (y = a0 + a1t)

c dng:
y

a1 < 0

(3.3.9b)

th biu din phng trnh ng bc ba c dng:

y
0

* Phng trnh parabol bc 2

y t = a 0 + a1 t + a 2 t 2

(3.3.8a)

Cc tham s a0, a1 v a2 c xc nh theo h phng

trnh chun tc sau y:
y = na 0 + a 1 t + a 2 t 2

2
3
yt = a 0 t + a 1 t + a 2 t
yt 2 = a t 2 + a t 3 + a t 4
0
1
2

* Phng trnh hm m

(3.3.8b)

y t = a 0 a 1t
103

104

(3.3.10a)

Phng trnh hm s m c s dng khi cc tc

pht trin lin hon xp x nhau.

Da vo h phng trnh 3.3.7b nu trn, thay cc s liu

tnh ton c trong bng vo h phng trnh, c:

Cc tham s a0 v a1 c xc nh theo h phng trnh

chun tc sau y:

160 = 5a 0 + a1 15

488 = a 0 15 + a1 55

lg y = n lg a 0 + lg a 1 t

2
t. lg y = lg a 0 t + lg a 1 t

a = 29,6
Gii ra ta c: 0
a 1 = 0,8

(3.3.10b)

th biu din phng trnh hm s m c dng:

T : y t = 29,6 + 0,8t

a1 = 0,8 phn nh mc tng bnh qun hng nm ca

nng sut la l 0,8 t/ha.

Xt mt v d n gin sau y iu chnh theo phng

trnh ng thng ( y t = a 0 + a 1 t ): Gi s c ti liu v nng
sut la bnh qun mt v ca mt a phng qua mt s
nm v lp thnh bng tnh 3.3.1 nh sau:
Bng 3.3.1: Bng tnh ton cc tham s
ca h phng trnh chun tc

iu chnh dy s bin ng theo hm s ph hp vi

thc t, trc ht phi da vo l thuyt kinh t phn tch
tnh cht v xu th bin ng ca hin tng. Sau da vo
s liu thc t a ln th nhn bit dng hm, t
chn mt s dng c bn ph hp iu chnh, thay gi tr
thi gian t vo cc hm iu chnh tnh cc gi tr l
thuyt ca tng hm ( y t ). Mi phng trnh iu chnh s
tnh c mt h s m t.
Vy =

Nm

100

(3.3.11)

Trong :
n

Phn tnh ton

Nng sut bnh
qun (T/ha) (y) Th t thi gian (t)
.t2
.ty

y =

yt

1998

30

30

30,4

1999

32

64

31,2

2000

31

93

32,0

2001

34

16

136

32,8

2002

33

25

165

33,6

Cng

160

15

55

488

105

(y t y t )

t =1

y=

yt

t =1

Phng trnh no c h s m t nh nht, tc l h s xc

nh ln nht th s phn nh ph hp nht xu th bin ng
ca ch tiu v l phng trnh iu chnh c la chn.
Vic gii cc h phng trnh chun tc nu trn tnh
cc tham s a0, a1, a2,... cng nh tnh ton cc gi tr l
thuyt ( y t ) theo cc m hnh hi quy kh phc tp v c khi
106

lng tnh ton kh ln. Nhng ngy nay nh cng c my

tnh, chng ta c th thc hin c cc yu cu mt cch
nhanh chng v thun li. Cc kt qu ca bi ton my tnh
chy ra cn cho ta nhng kt qu v h s xc nh, h s m
t c cn c kt lun mc i din ca tng ng hi
quy l thuyt lm c s cho ta la chn m hnh tt nht.

V d: C ti liu v mc tiu th hng ho "X" mt a

phng trong 3 nm nh bng 3.3.2:
Bng 3.3.2: Tnh ton ch s thi v
Nm (j)

Mc tiu th hng ho "X"

(yit - triu ng)

3.3.3.4. Phn tch bin ng thi v

Thng (i)

l phng php nghin cu v xc nh s bin ng

mt cch c quy lut vo nhng thi k nht nh trong vng
mt nm ca mt hin tng kinh t - x hi. Bin ng thi
v c th do nhng nguyn nhn nh iu kin a l, thi
tit, tp qun sinh hot ca con ngi,... V d: Trong cng
nghip, tnh hnh ch bin ch, ma, hoa qu hp,... ph thuc
vo v thu hoch; trong xy dng c bn khi lng xy lp
b nh hng bi thi tit trong nm; trong thng nghip
nhiu mt hng c lng tiu th nhiu hay t tu theo ma.

yi

2000

2001

2002

yi
y0

100

1495

1500

1490

1495

62,9

1461

1490

1480

1477

62,2

1533

1599

1604

1578

66,4

1922

2210

2005

2046

86,1

2746

2804

2745

2765

116,4

Bin ng thi v nh hng nhiu n tnh hnh sn

xut v sinh hot, nhim v ca thng k khi phn tch bin
ng thi v l: Da trn s liu thng k nhiu nm (t nht
l 3 nm) tnh cc ch s thi v.

3289

3282

3250

3274

137,8

3523

3620

3700

3614

152,1

3330

3300

3215

3282

138,2

* Trng hp bin ng thi v ca cc thng tng ng

gia cc nm tng i n nh, khng c hin tng tng
(hoc gim) r rt th ch s thi v c tnh theo cng thc
sau y:
y
;
(3.3.12a)
Ii = i
y0

2597

2604

2599

2597

109,3

10

2249

2205

2304

2253

94,8

11

2144

2200

2190

2178

91,7

12

1983

1889

1950

1941

81,7

Tng c nm

28272

28703

28523

2375

Trong :
Ii - Ch s thi v ca thi gian t;
y i - S bnh qun cc mc ca cc thi gian cng tn i;
y 0 - S bnh qun ca tt c cc mc trong cc dy s.
107

T s liu ct 2, 3, 4 bng 3.3.2, ta tnh mc tiu th

1495 + 1500 + 1490
hng ho bnh qun thng 1: y 1 =
= 1495
3
triu ng.
108

Bng cch tng t ta tnh gi tr trung bnh thng

2, 3,...,12 nh ct 5 ca bng.
Tip tc tnh bnh qun chung ca tt c cc mc l:
3 12

12

y ij
y0 =

j=1 i =1

36

yi

i =1

36

28272 + 28703 + 28523

= 2375 triu ng
36

Tip n, tnh cc ch s thi v cho thng 1 theo cng

thc 3.3.12a.
I1 =

y1
1495
100 =
100 = 62,9 %
y0
2375

Bng cch tng t ta tnh ch s thi v cho cc thng

cn li (t thng 2 n thng 12) trong nm v kt qu c
h thng ct 6 bng trn.
* Trng hp bin ng thi v ca cc thng tng ng
gia cc nm c s tng (hoc gim) r rt th ch s thi v
c tnh theo cng thc sau y:
n

y ij / y ij
Ii =

j=1

100

(3.3.12b)

Trong :
yij - Mc thc t thi gian i ca nm j;
y ij - Mc tnh ton (c th l s trung bnh trt hoc
da vo phng trnh ton hc thi gian i ca nm th j);

n - S nm nghin cu.
Hin nay, vi s tr gip ca cc phn mm nh: SPSS,
STATA, Eview, Excel... chng ta d dng tnh ton cc tham
s trn.
109

3.4. Phng php phn tch tng quan

3.4.1. Lin h tng quan v phng php phn
tch tng quan
Mi lin h rng buc ln nhau gia cc ch tiu hoc
tiu thc ca hin tng (t y ch dng t "ch tiu" c
trng cho c hai), trong s bin ng ca mt ch tiu ny
(ch tiu kt qu) l do tc ng ca nhiu ch tiu khc (cc
ch tiu nguyn nhn) gi l lin h tng quan - mt hnh
thc lin h khng cht ch.
V d: Nng sut la tng ln l do tc ng ca nhiu
nhn t: Phn bn, ging la, lm t, chm bn,... th lin
h gia nng sut la v cc nhn t nu trn l quan h
tng quan; trong nng sut la l ch tiu kt qu, cn
phn bn, ging la, chi ph chm bn, lm t l cc ch tiu
nguyn nhn.
Ch rng trong quan h tng quan, tc ng ca cc
ch tiu nguyn nhn i vi ch tiu kt qu c cc mc
khc nhau: C ch tiu nguyn nhn gy nh hng nhiu
(tng quan mnh), c ch tiu nguyn nhn gy nh hng
khng ng k (tng quan yu). iu ny ph thuc vo
tnh cht quan h ca cc ch tiu v iu kin c th ca
tng trng hp.
Mc ch cui cng ca phn tch thng k l nghin cu
mi quan h gia cc ch tiu khc nhau v xc nh mc
nh hng ca tng ch tiu cng nh mc nh hng ca
nhiu ch tiu nguyn nhn n ch tiu kt qu c th nh
th no?
Mt phng php ton hc p dng vo vic phn tch
thng k nhm biu hin v nghin cu mi lin h tng
quan gia cc ch tiu ca hin tng kinh t - x hi l
phng php phn tch tng quan.
110

Khi phn tch tng quan khng th xc nh quan h v

mc nh hng ln nhau ca tt c cc ch tiu ca hin
tng m ch th hin trn hai hay mt s ch tiu no
c xem l ch yu (c tng quan mnh hn) vi gi thit
cc ch tiu khc cn li coi nh khng thay i.
Qu trnh phn tch tng quan gm cc cng vic c th
sau:
- Phn tch nh tnh v bn cht ca mi quan h, ng
thi dng phng php phn t hoc th xc nh mc
thc t ca mi quan h tng quan, tnh cht v xu th
ca mi quan h .
- Biu hin c th mi lin h tng quan bng mt
phng trnh hi quy tuyn tnh (ng thng) hoc phng
trnh hi quy phi tuyn tnh (ng cong) v tnh cc tham
s ca cc phng trnh hi quy ni trn.
- nh gi mc cht ch ca mi lin h tng quan
bng cc h s tng quan hoc t s tng quan.
Phng php tng quan cho php nh gi mc
quan h bng s liu c th gia cc ch tiu ca hin tng
nghin cu. y l u im ni bt ca phng php phn
tch tng quan, nn phng php c th p dng rt rng
ri v c hiu qu trong phn tch thng k kinh t.
3.4.2. Phn tch mi lin h tng quan gia cc
tiu thc bin i theo khng gian

lin h tng quan phi tuyn tnh gia hai ch tiu v lin h
tng quan tuyn tnh gia nhiu ch tiu.
3.4.2.1. Lin h tng quan tuyn tnh gia hai ch tiu
a. Phng trnh hi quy tuyn tnh (ng thng)
Nu gi y v x l cc tr s thc t ca ch tiu kt qu v
nguyn nhn c th xy dng c phng trnh hi quy
ng thng nh sau:
~
y x = a + bx

(3.4.1a)

Trong : ~
y x l tr s l thuyt (iu chnh) ca ch tiu kt
qu; a v b l cc h s ca phng trnh (trong b > 0 th
ng thng i ln, b < 0 th ng thng i xung v b = 0
ng thng song song vi trc honh).
C th biu din gi tr thc t v gi tr l thuyt ca
ch tiu kt qu (qua trc tung) trong quan h vi ch tiu
nguyn nhn (qua trc honh) qua th 3.4.1:
th 3.4.1: c trng mi quan h gia ch tiu kt qu (y)
v ch tiu nguyn nhn (x)
y
30
25

Lin h tng quan gia cc ch tiu bin i theo khng

gian, ngha l mi lin h ca cc ch tiu c nghin cu
trn gc cc khng gian khc nhau v c sp xp theo
mt th t no . V d, nghin cu mi lin h gia tui
ngh ca cng nhn vi nng sut lao ng ca h.

20

Vi lin h tng quan khng gian, c 3 trng hp

nghin cu: Lin h tng quan tuyn tnh gia hai ch tiu,

111

112

ng l thuyt

15
10
ng thc t
5
x
0

10

12

14

Bng phng php bnh phng nh nht xy dng c

h phng trnh chun tc xc nh cc h s a v b ca
phng trnh ng thng nh sau:
na + bx = y

2
ax + bx = xy

Thay s liu tnh c bng 3.4.1 vo h phng trnh

3.4.1b ta c:
10a + 70 b = 164

70a + 610 b = 1369

(3.4.1b)

Gii h phng trnh tnh c: a = 3,52 v b = 1,84.

Dng c th ca phng trnh ng thng l:
~
y = 3,52 + 1,84 x.

V d: C s liu v tui ngh v nng sut lao ng ca

cc cng nhn nh ct 1 v 2 bng 3.4.1:

b. H s tng quan tuyn tnh gia hai ch tiu (k hiu

l r)

Bng 3.4.1. Bng tnh ton cc h s ca phng trnh

ng thng

Cng thc tnh h s tng quan:

STT
cng
nhn

Tui ngh
x
(Nm)

Nng sut
lao ng - y
(Triu ng)

xy

3=1x2

x2
4=(1)2

5=(2)2

12

36

144

36

16

81

16

80

25

256

12

84

49

144

21

168

64

441

21

189

81

441

10

24

240

100

576

11

19

209

121

361

12

27

324

144

729

Tng

70

164

1369

610

(x x )(
. y y)

r=

y2

113

(3.4.2a)

x
y
v y =
n
n

Bng cch bin i ta c h s tng quan nh sau:

r=

Trong :

xy x.y
x . y
xy =
x =
y =

3182

T s liu cho ca x v y bng 3.4.1, ta tnh ton cc

i lng xy, x2 v y2 nh ct 3, 4 v 5 ca bng.

x=

Trong :

(x x ) .(y y )

r = b.

hoc

x
y

xy
n

(3.4.2b)
;

(x x )2
n

(y y )2
n

x 2 x

n
n

y 2 y

n
n

H s tng quan c gi tr trong khong t 1 n 1

( 1 r 1 ):
114

- Khi r mang du dng, gia x v y c tng quan

thun, khi r mang du m l c tng quan nghch;
- Khi r cng gn 0 th quan h cng lng lo, ngc li
khi r cng gn 1 hoc 1 th quan h cng cht ch. Trng
hp r = 0 th gia x v y khng c quan h.
Tr li v d bng 3.4.1, ta tnh c:
70
x=
=7;
10

164
y=
= 16,4 ;
10

1369
xy =
= 136,9 ;
10

x =

3182 164
610 70

= 3,464 v y =
= 7,017
10
10 10
10

T s liu tnh ton tip tc tnh h s tng quan (theo

cng thc 3.4.2b):
136,9 (7 16,4 )
r=
= 0,909
3,464 7,017
Theo kt qu tnh ton c r = 0,909, chng t gia tui
ngh v nng sut lao ng ca cng nhn c mi lin h
thun kh cht ch.
3.4.2.2. Lin h tng quan phi tuyn tnh gia hai
ch tiu

quan h ta la chn phng trnh hi quy phi tuyn tnh ph

hp. Sau y l mt s phng trnh hi quy phi tuyn tnh
thng c s dng:
* Phng trnh parabol bc 2:
~
y x = a + bx + cx 2

Trong thc t tu theo c im v tnh cht ca mi

115

(3.4.3a)

Phng trnh parabol bc 2 thng c s dng khi cc

tr s ca ch tiu nguyn nhn tng ln th tr s ca ch tiu
kt qu tng (hoc gim), vic tng (hoc gim) t n tr s
cc i (hoc cc tiu) ri sau li gim (hoc tng). V d,
nghin cu mi lin h gia lng tiu hao than v cht
lng gch my. Khi lng tiu hao than cho 1000 vin gch
cn thp th nu tng lng tiu hao than s lm cho gch
nung ra gi hn, cht lng cao hn. Nhng tng lng tiu
hao than t n mt mc no (va ), nu tip tc tng
na th s lm cho gch nung ra b kh phng tc l lm cho
cht lng gch li gim i. Khi lng tiu hao than t n
mc va th gch my s t cht lng cao nht (t gi
tr cc i).
Bng phng php bnh phng nh nht ta xy dng
c h phng trnh chun tc xc nh cc h s a, b v
c ca phng trnh hi quy 3.4.3a nh sau:

Mi lin h tng quan phi tuyn tnh, tc l c phng

trnh hi quy l ng cong, v d nh mi lin h gi thnh
n v sn phm v khi lng sn phm: S tng ln ca
khi lng sn phm c th dn n vic gim gi thnh n
v sn phm, nhng vic gim ny khng theo mt t l
tng ng vi s tng ln ca khi lng sn phm, m gim
theo t l nh dn. Nu biu din quan h gia 2 ch tiu ny
ln th s c dng hypecbol.
a. Mt s phng trnh hi quy phi tuyn

na + bx + cx 2
= y

2
3
= xy
ax + bx + cx

ax 2 + bx 3 + cx 4 = x 2 y

(3.4.3b)

(3.4.4a)

* Phng trnh hypecbol:

b
~
yx = a +
x

Phng trnh hypecbol c p dng trong trng hp

khi cc tr s ca ch tiu nguyn nhn tng ln th tr s ca
116

ch tiu kt qu gim nhng mc gim nh dn v n

mt gii hn no ( ~
y x = a ) th hu nh khng gim. V d,
quan h gia gi thnh n v sn phm v khi lng sn
phm sn xut l quan h theo phng trnh hybecbol nh
ni trn.
Bng phng php bnh phng nh nht ta xy dng
c h phng trnh chun tc xc nh h s a v b ca
phng trnh (3.4.4a) nh sau:
1

na + b x

a 1 + b 1
x
x2

= y
y
=
x

* Phng trnh hm s m:
~
y = a.b x
x

(3.4.5b)

i vi lin h tng quan phi tuyn tnh gia 2 ch tiu s

dng t s tng quan (k hiu = eta) nh gi trnh cht
ch ca mi lin h. Cng thc tnh t s tng quan nh sau:
2y

yx
y

: Phng sai o bin thin ca ch

n
tiu y do nh hng ring ca ch tiu x; vi ~
y x l gi tr l
thuyt ca ng hi quy phi tuyn tnh gia y v x c xc
nh;
-

2y

(y

)2

: Phng sai o bin thin ca ch tiu

n
y do nh hng ca tt c cc ch tiu nguyn nhn.
T s tng quan c mt s tnh cht sau:

- Nu = 0 th gia x v y khng c lin h tng quan;

(3.4.5a)

b. T s tng quan

2yx

(~y x y )2

+ T s tng quan ly gi tr trong khong [0;1] , tc l

0 1.

Bng phng php bnh phng nh nht xy dng c

h phng trnh chun tc xc nh cc h s ca phng
trnh hi quy nh sau:

- 2y x =

(3.4.4b)

Phng trnh hm s m c p dng trong trng hp

cng vi s tng ln ca ch tiu nguyn nhn th tr s ca
cc ch tiu kt qu thay i theo cp s nhn, ngha l c tc
tng xp x nhau.

n ln a + ln bx = ln y
ln ax + ln bx 2 = x. ln y

Trong :

(3.4.6)

117

- Nu = 1 th gia x v y c lin h hm s;
- Nu cng gn 1 th gia x v y c lin h tng quan
cng cht ch v cng gn 0 th lin h tng quan cng lng
lo.
+ T s tng quan ln hn hoc bng gi tr tuyt i
ca h s tng quan, tc l r . Nu = r th gia x v
y c mi lin h tng quan tuyn tnh.
3.4.2.3. Lin h tng quan tuyn tnh gia nhiu
ch tiu
Trong thc t cc hin tng kinh t - x hi, mt ch
tiu kt qu thng do tc ng ca nhiu ch tiu nguyn
nhn. V d, nng sut lao ng ca cng nhn tng ln do
nh hng ca cc yu t nguyn nhn: Tui ngh, trnh
trang b k thut, trnh qun l, v.v... Do vn t ra
l cn phi nghin cu mi lin h gia mt ch tiu kt qu
vi mt s ch tiu nguyn nhn.
118

 d theo di, di y ch trnh by ni dung v phng

php phn tch mi lin h tng quan gia ba ch tiu.
a. Phng trnh hi quy tuyn tnh gia ba ch tiu
Nu gi y l ch tiu kt qu v x1, x2 l cc ch tiu
nguyn nhn, ta c phng trnh hi quy tuyn tnh gia
3 ch tiu nh sau:
~
y x1 ,x 2 = a0 + a1 .x1 + a2 .x2

(3.4.7a)

Bng phng php bnh phng nh nht, xy dng c

h phng trnh chun tc tnh cc tham s ca phng
trnh hi quy 3.4.7a nh sau:
na 0 + a1 x 1 + a 2 x 2 = y

2
a 0 x 1 + a1 x 1 + a 2 x 1 x 2 = x 1 y

2
a 0 x 2 + a1 x 1 x 2 + a 2 x 2 = x 2 y

(3.4.7b)

tnh gia cc cp tiu thc y vi x1, y vi x2 v x1 vi x2 (tnh

nh cc cng thc 3.4.2a, 3.4.2b hoc 3.4.2c).
H s tng quan bi nhn gi tr trong khong [0;1], tc
l 0 R 1.
Nh vy, R cng gn 0 th quan h tng quan cng lng
lo v R cng gn 1 th quan h cng cht ch.
Nu R=0 th khng c quan h tng quan v nu R=1
th quan h tng quan tr thnh quan h hm s.
* H s tng quan ring c dng nh gi trnh
cht ch ca mi lin h gia tiu thc kt qu vi tng tiu
thc nguyn nhn trong iu kin loi tr nh hng ca
cc tiu thc nguyn nhn khc. Trong trng hp mi lin
h gia y vi x1 v x2 trn c th tnh:
- H s tng quan ring gia y v x1 (loi tr nh hng
ca x2):

b. H s tng quan
nh gi trnh cht ch ca mi lin h tng
quan tuyn tnh nhiu ch tiu, ngi ta thng tnh ton
cc h s tng quan gm: H s tng quan bi v h s
tng quan ring.

ryx1 ( x2 ) =

R=

1 rx21x2

1x 2

(3.4.8)

Trong : ryx1 , ryx2 v rx1x2 l cc h s tng quan tuyn

119

(1

2
ryx
2

) . (1

rx21x2

(3.4.9a)

- H s tng quan ring gia y v x2 (loi tr nh hng

ca x1):

* H s tng quan bi (K hiu l R) c dng nh

gi trnh cht ch gia ch tiu kt qu vi tt c cc ch
tiu nguyn nhn c nghin cu. Cng thc tnh nh sau:
2
2
+ ryx
2ryx ryx rx
ryx
1
2

ryx1 ryx2 rx1x2

ryx2 ( x1 ) =

ryx2 ryx1 rx1x2

(1

2
ryx
1

) . (1

rx21x2

(3.4.9b)

V d: C ti liu v nng sut lao ng, phn trm chi

ph nguyn vt liu nhp ngoi trong gi thnh sn phm v
gi thnh n v sn phm ca 5 doanh nghip cng sn
xut ra 1 loi sn phm nh bng 3.4.2:

120

Bng 3.4.2: Mt s ch tiu ca 5 doanh nghip

Th t
Doanh nghip

Nng sut lao ng % nguyn vt liu Gi thnh n v

(x1 - Triu ng) nhp ngoi - x2 (%) (y - Nghn ng)

Gii h phng trnh ta c: a0 = - 4,26; a1 = - 0,37;

a2 = 1,07.
Do :
Phng trnh hi quy:

20

52

44

21

51

43

23

51

42

25

50

40

Cc h s tng quan:

26

51

41

- Cc h s tng quan tuyn tnh gia hai tiu thc:

Tng s

115

255

210

S bnh qun

23

51

42

lch chun

2,28

0,63

1,41

~
y x1x2 = 4,26 0,37 x 1 + 1,07 x 2

T s liu cho bng 3.4.2 ta lp bng tnh ton 3.4.3:

ryx1 =

x 1 y x 1 .y 963 23 42
=
= 0,94
x1 . y
2,28 1,41

ryx2 =

x 2 y x 2 .y 2142,8 51 42
=
= 0,89
x2 . y
0,63 1,41

Bng 3.4.3: Bng tnh cc i lng cho h phng trnh

TT
Doanh nghip

x1y

x2y

x1x2

x 12

x 22

rx1x2 =
y2

880

2288

1040

400

2704

1936

903

2193

1071

441

2601

1849

966

2142

1173

529

2601

1764

1000

2000

1250

625

2500

1600

1066

2091

1326

676

2601

1681

Tng s

4815

10714

5860

2671

13007

8830

S BQ

963

2142,8

1172

534,2

2691,4

1766

- H s tng quan bi:

Ryx1x2 =

ryx1 ( x 2 ) =

0,94 0,89 ( 0,69 )

(1 0,89 )(1 0,69 )

ryx2 ( x1 ) =

= 210
= 4815

( 0,94)2 + (0,89)2 2 ( 0,94)

2
1 ( 0,69)

0,89 ( 0,69)

= 0,985

- Cc h s tng quan ring:

Thay s liu vo h phng trnh chun tc 3.4.7b ta c:

5a 0 + 115a 1 + 255a 2

115a 0 + 2671a 1 + 5860a 2

255a + 5860a + 13007a
0
1
2

x 1 x 2 x 1 .x 2 1172 23 51
=
= 0,69
x1 . x2
2,28 0,63

= 0,987

0,89 ( 0,94 ) ( 0,69 )

(1 0,94 )(1 0,69 )

2

= 0,88

Cc kt qu tnh ton trn cho thy mi lin h gia

gi thnh n v sn phm vi nng sut lao ng v t l

= 10714
121

122

phn trm nguyn, vt liu nhp ngoi trong gi thnh rt

cht ch ( R yx1x2 = 0,985 ). Trong mi lin h ny th nng
sut lao ng t l nghch vi gi thnh n v sn phm, cn
t l gi tr nguyn, vt liu nhp ngoi t l thun vi gi
thnh n v sn phm.
3.4.3. Phn tch mi lin h tng quan gia hai
ch tiu bin ng theo thi gian

Mi lin h tng quan theo thi gian l mi lin h

khng cht ch gia cc dy s bin ng theo thi gian;
trong c mt s dy s biu hin bin ng ca cc ch tiu
nguyn nhn (s bin ng ca n s nh hng n bin
ng ca ch tiu kt qu) v mt dy s biu hin bin ng
ca ch tiu kt qu (s bin ng ca n ph thuc vo bin
ng ca cc ch tiu nguyn nhn).
Phn tch mi lin h tng quan gia cc dy s theo
thi gian chnh l xc nh mc cht ch ca mi lin h
gia cc dy s. Do c im nghin cu tng quan theo dy
s thi gian l rt phc tp nn y ch trnh by tng
quan tuyn tnh gia hai dy s.
c im ca dy s bin ng theo thi gian l tn ti
hin tng t tng quan gia cc mc ca dy s.
kim tra hin tng ny ta tin hnh tnh h s tng quan
tuyn tnh gia cc mc ca dy s cho (xt hoc yt) vi
mc ca dy s nhng lch i thi gian 1 nm (t = 1).
Khi nghin cu ring cho tng dy (i lng x hay y) v bn
cht u c cng thc tnh ging nhau, ch khc nhau l theo
x hoc theo y. T y cc trng hp nghin cu ring ca
tng dy thng nht ch k hiu chung l x.

rxt , xt+1 =

(3.4.10)

Trong :

t - Ch th t thi gian theo tng nm;

xt, xt+1 - Mc thc t ca dy thuc nm t v ca nm
sau nm t (t+1);
t v t+1 - Cc lch chun tng ng;
rx t ,x t +1 - H s phn nh mc t tng quan.

Tr s ca h s ny cng gn 1 th c im t tng
quan cng mnh v ngc li cng gn 0 th c im t
tng quan cng yu.
Khi kim tra c im t tng quan ca dy s ta xt
hai kh nng:
* Nu thy c im ny yu ( rx t ,x t +1 gn 0) th h s
tng quan tuyn tnh gia hai dy xt v yt (rx,y) vn tnh
trc tip theo cc mc thc t (xt v yt) nh tng quan
tuyn tnh gia hai ch tiu bin ng theo khng gian
trnh by trn.
rxy =

x.y x.y
x . y

Trong cc i lng c tnh nh sau:

x.y - Trung bnh ca tch x v y; x.y =

x
n
y
y - Trung bnh ca y; y =
n

x - Trung bnh ca x ; x =

Cng thc tnh h s t tng quan ring cho tng dy s

chng hn x nh sau:

123

x t .x t +1 x t .x t +1
t .t +1

124

x.y
n

(3.4.11)

- Phng trnh tuyn tnh: y = a 0 + a1t

x - lch chun ca cc mc ring bit vi mc

bnh qun chung ca x.
n

x =

(3.4.13a)

(3.4.13b)

(3.4.13c)

a1
t

(3.4.13d)

- Phng trnh hm s m: y = a 0 .a1t

(3.4.13e)

- Phng trnh parabol bc hai:

(x i x )

y = a 0 + a1t + a 2 t 2

i =1

- Phng trnh parabol bc ba:

y - lch chun ca cc mc ring bit vi mc

bnh qun chung ca y.
n

y =

y = a 0 + a1t + a 2 t 2 + a 3 t 3

(y i y )

- Phng trnh hypecbol: y = a 0 +

i =1

* Nu thy c im t tng quan ca hai dy s mnh

( rx t ,x t +1 gn 1 hoc -1) th h s tng quan gia hai dy xt v

Phng php tnh cc h s theo tng dng phng trnh

trn c trnh by im 3.3.3 mc 3.3 ca phn ny.

yt khng th tnh trc tip theo cc mc thc t (xt v yt)

m theo cc lch gia mc thc t (xt, yt) v mc l
thuyt tng ng ( x t , y t ). Cng thc tnh nh sau:

xc nh quy lut pht trin ca tng dy s theo loi

phng trnh ny, trc tin phi a s liu ln th. Nu
quan st trn dy s pht trin r nt theo mt loi phng
trnh no th c th iu chnh dy s mt ln. Trng hp
kh xc nh mt cch c th theo mt loi phng trnh no
th phi tin hnh iu chnh dy s theo mt s phng
trnh. Sau ng vi mi phng trnh c iu chnh
chng ta tnh ton cc sai s m t:

R xy =

d x t .d y t
d 2x t .d 2y t

(3.4.12)

Trong : d x t , d y t l cc lch gia mc thc t (xt, yt) v

cc mc l thuyt tng ng ( x t , y t ), tc l d x t = xt- x t v

d y t = yt - y t .

x
v Vy = y ri chn phng trnh no c h s
x
y
m t nh nht.
Vx =

Cc mc l thuyt x t v y t c th xc nh c bng
nhiu phng php, nhng ph bin v c ngha nht l
bng phng php iu chnh dy s theo phng trnh ton
hc (phng trnh hi quy).
Trong kinh t thng dng mt s dng, phng trnh
ton hc ch yu sau y iu chnh cc dy s:
125

Di y l v d tnh ton h s tng quan tuyn tnh

phn nh mi lin h gia hai dy s bin ng theo thi
gian: mc trang b vn cho ngi lao ng v nng sut lao
ng ca cng nghip Vit Nam t 1990 n 2003.

126

- i vi dy s xt:

Bng 3.4.4: Mc trang b vn v nng sut lao ng

ca cng nghip VN

x t = 20,6536 + 4,9791 t + 0,0044 t2

n v: Triu ng

Mc trang Nng sut

lao ng
b vn
yi
xi

Nm

Th t
nm
t

Mc trang
b vn
xi

Nng sut
lao ng
yi

25,18

12,97

1997

58,97

28,65

30,96

15,61

1998

64,30

29,96

1992

35,44

18,71

1999

10

69,72

30,40

1993

41,33

21,69

2000

11

75,30

32,60

1994

46,37

24,50

2001

12

83,35

35,21

1995

50,45

25,78

2002

13

85,14

35,58

1996

53,75

26,84

2003

14

87,28

36,45

Nm

Th t
nm
t

1990

1991

y t = 10,71973 + 2,86166 t 0,0745 t2

Dy xt: R xt, xt+1 = 0,9965 v dy yt: Ryt, yt+1 = 0,9942

Kt qu tnh ton trn chng t c 2 dy s u c tnh
cht t tng quan rt mnh.
Bc 2. Tin hnh hi quy hai dy s v mc nng sut
lao ng v mc trang b vn cho lao ng theo cc dng
hm: Tuyn tnh, hm bc hai v hm s m. Kt qu tnh
ton cho thy c hai dy s nng sut lao ng v mc trang
b vn ca lao ng hi quy theo hm parabol bc hai c h
s m t nh nht, tc l c h s xc nh ln nht.

Vy hm s c la chn iu chnh bin ng ca

hai dy s nh sau:
127

(3.4.14b)

Bc 3. T cc dng hm l thuyt 3.4.14a v 3.4.14b,

ln lt thay gi tr t t 1 n 13 vo tnh c cc gi tr l
thuyt v mc trang b vn ( x t ) v nng sut lao ng ( y t )
nh s liu ct 3 v 4 bng 3.4.5.
Bng 3.4.5: lch gia gi tr thc t v l thuyt
ca mc trang b vn v nng sut lao ng
n v tnh: Triu ng

Gi tr thc t

T s liu bng 3.4.4 ta ln lt tnh theo cc bc sau:

p dng cng thc 3.4.10 ta tnh c cc h s t tng
quan:

(3.4.14a)

- i vi dy yt:

Nm

Bc 1. Kim tra tnh cht t tng quan ca 2 dy s trn.

Gi tr l thuyt

Mc trang Nng sut Mc trang Nng sut

b vn lao ng b vn lao ng
xi
yi
x i
y i

lch gia thc t v l thuyt

Mc trang
b vn
d xi

Nng sut
lao ng
d yi
6

1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003

25,18
30,96
35,44
41,33
46,37
50,45
53,75
58,97
64,30
69,72
75,30
83,35
85,14
87,28

12,97
15,61
18,71
21,69
24,50
25,78
26,84
28,65
29,96
30,40
32,60
35,21
35,58
36,45

25,6284
30,5944
35,5517
40,5003
45,4402
50,3714
55,2938
60,2076
65,1126
70,0089
74,8965
79,7754
84,6456
89,5071

13,5069
16,1450
18,6342
20,9744
23,1655
25,2077
27,1009
28,8450
30,4402
31,8864
33,1835
34,3317
35,3309
36,1810

-0,4460
0,3668
-0,1164
0,8344
0,9268
0,0802
-1,5480
-1,2368
-0,8163
-0,2882
0,4010
3,5736
0,4912
-2,2223

128

-0,5391
-0,5318
0,0718
0,7203
1,3301
0,5701
-0,2574
-0,1996
-0,4850
-1,4899
-0,5811
0,8736
0,2454
0,2725

T s liu theo gi tr thc t v gi tr l thuyt ca mc

trang b vn v nng sut lao ng ta tnh c cc lch
tng ng ct 5 v 6 bng 3.4.5.
Bc 4. Tnh h s tng quan gia nng sut lao ng
v mc trang b vn.

T s liu bng 3.4.5 v cc gi tr dxi v dyi ta tip tc

lp bng xc nh cc i lng tnh h s tng quan.
Bng 3.4.6: Xc nh cc i lng tnh h s tng quan
STT

d xi

d yi

d 2xi

d 2yi

d xi . d yi

-0,4460

-0,5391

0,1989

0,2907

0,2405

0,3668

-0,5318

0,1345

0,2828

-0,1950

-0,1164

0,0718

0,0135

0,0051

-0,0083

0,8344

0,7203

0,6962

0,5189

0,6010

0,9268

1,3301

0,8590

1,7692

1,2328

0,0802

0,5701

0,0064

0,3250

0,0457

-1,5480

-0,2574

2,3965

0,0662

0,3984

-1,2368

-0,1996

1,5297

0,0398

0,2468

-0,8163

-0,4850

0,6663

0,2352

0,3959

10

-0,2882

-1,4899

0,0831

2,2197

0,4294

11

0,4010

-0,5811

0,1608

0,3377

-0,2330

12

3,5736

0,8736

12,7707

0,7632

3,1219

13

0,4912

0,2454

0,2412

0,0602

0,1205

14

-2,2223

0,2725

4,9384

0,0743

-0,6057

24,6953

6,9879

5,7909

Tng cng

Theo s liu bng 3.4.6, p dng cng thc 3.4.12 ta tnh

c h s tng quan:
Rxy =

5,7909
24,6953.6,9879

= 0,4408

H s tng quan bng 0,4408 chng t mi quan h

gia nng sut lao ng v mc trang b vn c nh cho lao
ng ca ngnh cng nghip tng i cht ch.
3.5. phng php ch s
3.5.1. Mt s vn chung v phng php ch s
Ch s trong thng k l ch tiu tng i biu hin
quan h so snh gia cc mc ca mt hin tng kinh t x hi. Ch s tnh c bng cch so snh hai mc ca
hin tng hai thi gian hoc khng gian khc nhau, nhm
nu ln s bin ng ca hin tng qua thi gian hoc
khng gian.
* ngha ca ch s trong thng k

- Nghin cu s bin ng v mc ca hin tng qua

thi gian (bin ng ca gi c, gi thnh, nng sut lao
ng, khi lng sn phm, din tch gieo trng,...). Cc ch
s tnh theo mc ch ny thng gi l ch s pht trin.
- So snh chnh lch v mc ca hin tng qua
khng gian (chnh lch gi c, lng hng ho tiu th gia
hai th trng, gia hai a phng, hai khu vc,...). Cc ch
s tnh theo mc ch ny thng gi l ch s khng gian.
- Xc nh nhim v k hoch hoc nh gi kt qu
thc hin k hoch v cc ch tiu kinh t - x hi. Cc ch s
ny thng gi l ch s k hoch.
- Phn tch mc nh hng v xc nh vai tr ng

129

130

gp ca cc nhn t khc nhau i vi s bin ng chung

ca hin tng phc tp (v d: Xc nh xem s bin ng
ca cc nhn t nng sut lao ng v s lng cng nhn
nh hng n mc no i vi s tng gim ca kt qu
sn xut do cng nhn to ra). Thc cht y cng l phn
tch mi lin h ca cc yu t nguyn nhn vi nhau cng
nh tnh ton nh hng ca mi yu t nguyn nhn n
ch tiu kt qu.
* Mt s hnh thc phn loi ch yu v ch s

- Cn c theo phm vi tnh ton ca ch s: Chia thnh

ch s c th v ch s tng hp (xem ch s c th v ch s
tng hp).
- Cn c tnh cht ca ch tiu cu thnh tng th: Chia
thnh ch s ch tiu cht lng v ch s ch tiu khi lng
(vic phn thnh ch tiu cht lng v khi lng ch c
ngha tng i).
- Cn c hnh thc biu hin, chia thnh ch s dng c
bn v ch s dng bin i (xem ch s tng hp v ch s
bnh qun).
- Cn c thi k gc so snh, chia thnh ch s lin hon
v ch s nh gc (xem ch s lin hon v ch s nh gc).
- Cn c s lng nhn t lng bin ca hin tng, chia
thnh ch s chung v ch s nhn t (xem h thng cc ch s).
* c im ca phng php ch s l biu hin v
lng ca cc phn t trong hin tng phc tp c chuyn
v dng chung c th trc tip cng c vi nhau, da trn
c s mi quan h gia nhn t nghin cu vi cc nhn t
khc. V d: Khi lng sn phm cc loi, vn khng th
trc tip cng c vi nhau, khi c chuyn sang dng gi
tr, bng cch nhn vi yu t gi c c th trc tip cng
131

vi nhau. Mt khc, khi nghin cu bin ng ca mt nhn

t, bng cch gi nh cc nhn t khc ca hin tng phc
tp khng thay i, nh phng php ch s cho php loi
tr nh hng bin ng ca cc nhn t ny kho st s
bin ng ring bit ca cc nhn t cn nghin cu.
* Trong cng thc ch s tng hp, nhn t biu hin
s bin ng v mc ca hin tng nghin cu gi l
lng bin ca ch s. V d: Trong ch s gi c, lng bin
ca ch s l gi c cc loi hng, trong ch s khi lng sn
phm, lng bin ca ch s l khi lng sn phm mi loi.
* Trong cng thc ch s tng hp, nhn t quan h
trc tip vi lng bin ca ch s, c c nh mt
thi k no c t s v mu s ca ch s gi l quyn s.
V d: Trong ch s gi c, quyn s l khi lng hng ho
tiu th k bo co; trong ch s khi lng sn phm, quyn
s l gi c k gc.

Trong mt ch s, quyn s c th l mt nhn t (v d,

trong ch s tng hp v gi c (xem ch s tng hp), quyn
s l lng hng ho tiu th hoc trong ch s tng hp v
lng hng ho tiu th, quyn s l gi c (xem ch s tng
hp)); nhng cng c th l tch ca nhiu nhn t khc
nhau, (v d, trong ch s bnh qun iu ho gia quyn v
gi c, ch s bnh qun s hc v khi lng sn phm,
quyn s u l tch ca gi c v lng hng ho tiu th
(p.q) (xem cc ch s bnh qun)).
Quyn s ca ch s c th gii quyt hai nhim v:

- Chuyn cc phn t vn khng trc tip cng c vi

nhau thnh dng chung c th cng c vi nhau;
- Ni ln tm quan trng ca mi phn t trong ton b
tng th.
132

3.5.2. Ch s c th v ch s tng hp
3.5.2.1. Ch s c th

Ch s c th l ch tiu tng i biu hin s bin ng

ca tng phn t, tng n v c bit trong mt tng th
phc tp.
V d:

so snh. V d, mt ca hng tiu th 3 loi mt hng: Vi

(tnh bng mt); du gi u (tnh bng l) v x phng (tnh
bng kg). Ch s c th ch cho php tnh ton tc pht
trin ring ca tng mt hng , ch khng cho php cng
trc tip 3 mt hng li vi nhau so snh nhm xc
nh tc pht trin chung ca c 3 loi mt hng ny v
chng c gi tr s dng cng nh c n v tnh khc nhau.

A. Ch s gi bn ca tng loi mt hng:

ip =

p1
p0

3.5.2.2. Ch s tng hp

(3.5.1)

Trong : p1, p0 - Gi bn k bo co v k gc.

B. Ch s khi lng hng ho tiu th ca tng mt

hng:
iq =

q1
q0

(3.5.2)

Trong : q1, q0 - Lng hng ho tiu th k bo co v k

gc.

Ch s c th cng c nghin cu theo thi gian, khng

gian v theo k hoch.
Thc cht ca ch s c th l cc s tng i ng thi
(nghin cu bin ng theo thi gian), s tng i khng
gian (nghin cu bin ng theo khng gian) v s tng i
k hoch (nghin cu bin ng ca thc t so vi k hoch).
Do vy tnh ton rt n gin v p dng thun tin.
Hn ch ca ch s c th l ch nghin cu bin ng
ring ca tng phn t, tng n v c bit trong tng th,
khng cho php ta nghin cu bin ng chung ca nhiu
phn t, hoc nhiu n v trong mt tng th gm cc phn
t, hoc cc n v khng th trc tip cng c vi nhau
133

Ch s tng hp l ch tiu tng i phn nh s bin

ng mt nhn t (nh trn ni l lng bin) ca hin
tng kinh t - x hi phc tp. Cc nhn t khc cn li
c c nh mt thi k no gi l quyn s.
Quyn s c th c chn cc k khc nhau (k gc, k
bo co, k k hoch hoc mt k no thch hp) tu theo
mc ch nghin cu. Thi k ca quyn s c nh hng
nht nh n tr s v kh nng tnh ton ca ch s. Do
vic chn thi k ca quyn s tu thuc vo yu cu nghin
cu v iu kin v s liu c th.
Di y s trnh by cc cng thc tnh ch s tng hp
theo cc hnh thc la chn thi k quyn s khc nhau c
bt u t mt v d nghin cu hin tng c 2 yu t: Gi
c v lng hng ho tiu th (trong quan h ny gi l ch tiu
cht lng, cn lng hng ho tiu th l ch tiu s lng).
a. Ch s tng hp v gi c
* Ch s tng hp v gi c theo thi gian

- Nu chn quyn s l lng hng ho tiu th k gc,

ch s tng hp v gi c theo Laspeyres c dng sau:
Ip =

134

p1 q 0
p 0 q 0

(3.5.3)

- Nu chn quyn s l lng hng ho tiu th k bo

co, ch s tng hp v gi c theo Paashe c dng sau:
Ip =

p 1 q 1
p 0 q 1

(3.5.4)

Paashe c u im l m bo c cu theo k bo co nn st
vi thc t hn.
- Nu chn quyn s kt hp c hai thi k bo co v k
gc, ta c ch s tng hp v gi c theo Fisher:

V d c s liu v hai loi hng ho tiu th trn th

trng nh sau:
Bng 3.5.1: Gi v lng hng tiu th tng ng ca hng ho
Gi (Nghn ng)

Lng hng tiu th (Kg)

Loi
hng

K n/cu

Ch s gi
n ip

Ch s lng
hng iq

K gc

K n/cu

K gc

5=1:2

6=4:3

20

30

10

12

1,5

1,20

30

20

2,0

0,67

Ip =

(3.5.5)

Ch s tng hp v gi c theo Fisher l trung bnh nhn

ca hai ch s tng hp v gi c ca Laspeyres v Paashe.
Theo s liu c, p dng cng thc 3.5.5 c:
I p = 1,688 1,625 = 1,656 hoc 165,6%

Trong nhiu trng hp tnh ton vi quyn s c nh

cc thi k khc nhau theo phng php ca Laspeyres v
Paashe dn n cc kt qu qu sai lch th vic s dng ch
s Fisher l cn thit. Tuy nhin, kh nng p dng v tnh
ton theo ch s ca Fisher l kh khn v phc tp hn.

T s liu bng 3.5.1

- p dng cng thc 3.5.3 c:

* Ch s tng hp v gi c theo khng gian

30 10 + 8 30
Ip =
= 1,688 hoc 168,8%
20 10 + 4 30

Trong phn tch so snh kinh t, c nhu cu so snh gi

c ca mt hoc nhiu mt hng gia cc ch trong mt a
phng hoc gia cc a phng. Lc ny ta c cc ch s gi
c theo khng gian:

- p dng cng thc 3.5.4 c:

Ip =

p 1 q 0 p 1 q 1

p 0 q 0 p 0 q 1

30 12 + 8 20
= 1,625 hoc 162,5%
20 12 + 4 20

Cc ch s theo Laspeyres v Paashe c logic t duy khc

nhau, ng thi kt qu tnh cng c khc nhau. Thc ra
khng th ni tnh theo cng thc no c ngha hn cng
thc no. Ch c iu quyn s ca ch s theo Laspayres l
s liu k gc nn thng thu thp thun tin hn v s m
bo kt qu tnh ton kp thi hn. Mt khc v trc quan
ngi ta d nhn bit ngha ca ch s ny hn, cn theo
135

Ip =

p A (q A + q B ) p A Q
=
p B (q A + q B ) p B Q

(3.5.6)

Trong : A v B l hai a phng cn so snh

(qA + qB) - quyn s ca ch s. l tng khi lng hng
tiu th ca k bo co v k gc ca mi mt hng.
V d: C ti liu v gi c v lng hng ho tiu th ti
hai a phng nh sau:
136

Bng 3.5.2: Gi v lng hng a phng A v B

a phng A
Mt hng

- Cng nh ch s tng hp v gi c, Fisher a ra

ch s tng hp v lng hng tiu th vi quyn s gi c kt
hp ca thi k bo co v thi k gc:

a phng B

Gi c
(1000)

Lng hng
bn ra (Kg)

Gi c
(1000)

Lng hng
bn ra (Kg)

4,0

1000

3,5

1500

2,0

2000

2,5

1000

Ch s tng hp v lng hng ca Fisher cng l trung

bnh nhn ca hai ch s tng hp v lng hng tiu th
theo Laspeyres v Paashe:
Iq =

Theo s liu bng 3.5.2, p dng cng thc 3.5.6, ta

tnh c ch s gi c a phng A so vi a phng B nh
sau:
Ip =

Iq =

Iq =

* Ch s tng hp v lng hng tiu th theo thi gian

p1 q 1
Iq =
p1 q 0

30 12 + 8 20 520
=
= 0,963 hoc 96,3%
30 10 + 4 20 540

- Theo cng thc 3.5.9:

- Nu chn quyn s l gi c k gc, c ch s tng hp

v lng hng tiu th theo Laspeyres:

I q = 1,00 0,963 = 0,981 hoc 98,1%

* Ch s tng hp v lng hng theo khng gian

(3.5.7)

- Nu chn quyn s l gi c k nghin cu, c ch s

tng hp v lng hng tiu th theo Paashe:

20 12 + 4 20 320
=
= 1,00 hoc 100,0%
20 10 + 4 30 320

- Theo cng thc 3.5.8:

b. Ch s tng hp v lng hng tiu th

Ch s tng hp lng hng tiu th theo khng gian c

th dng gi so snh tnh thng nht cho cc a bn:
Iq =

(3.5.8)

p s q A
p s q B

Trong :

Cc ch s ny cng tip ni t duy logic khc nhau ca

cc ch s tng hp gi c v kt qu tnh ton theo hai cng
thc ny cng c s khc nhau nht nh.
137

(3.5.9)

- Theo cng thc 3.5.7:

Nh vy, gi chung ca c hai mt hng a phng A

bng 98,46% gi c a phng B, tc l gim 1,54%.

p 0 q 1
p 0 q 0

Theo s liu cho bng 3.5.1 tnh c:

4 2500 + 2 3000
16000
=
= 0,9846 hoc 98,46%
3,5 2500 + 2,5 3000 16250

Iq =

p 0 q 1 p1 q 1

p 0 q 0 p1 q 0

A v B l hai a phng cn so snh,

ps l gi so snh ca tng mt hng.
138

(3.5.10)

Tuy nhin, trong nhiu trng hp, ta khng c gi so

snh cho tt c cc mt hng, nn cn s dng gi bnh qun
ca hai a phng cn so snh:
p=

p A q A + pBq B
q A + qB

a. Ch s bnh qun s hc gia quyn - dng bin i

t mt s ch s tng hp c quyn s c nh thi k gc.

- Ch s tng hp v gi c c quyn s l lng hng tiu

th c nh thi k gc (cng thc 3.5.3 - Laspeyres):

V ch s tng hp lc ny l:
Iq =

p.q A
p.q B

Ip =

p 1 q 0
=
p 0 q 0

(3.5.12)

- Ch s tng hp v khi lng hng ho c quyn s c

nh thi k gc (cng thc 3.5.7 - Laspeyres):

- Gi bnh qun 1kg hng X:

Iq =

4 1000 + 3,5 1500 9250

=
= 3,7 (nghn ng)
pX =
1000 + 1500
2500

- Gi bnh qun 1kg hng Y:

p 0 q 1
=
p 0 q 0

Trong : i p =

2 2000 + 2,5 1000 6500

=
= 2,166 (nghn ng)
2000 + 1000
3000

p dng cng thc 3.5.11 ta tnh c ch s lng hng

tiu th gia a phng A so vi a phng B:

Iq =

p1
p0q 0
i p .p 0 q 0
p0
=
p 0 q 0
p 0 q 0

(3.5.11)

Theo s liu bng 3.5.2, ta c:

pY =

q1
p 0q 0
i q .p 0q 0
q0
=
p 0 q 0
p 0 q 0

(3.5.13)

q
p1
v i q = 1 l cc ch s c th v gi v
p0
q0

lng hng ho tiu th. y, cc ch s c th ng vai tr

l lng bin v p0q0 l quyn s ca ch s tng hp c c
nh thi k gc.
T s liu bng 3.5.1:

3,7 1000 + 2,166 2000 8032

=
= 1,041 hoc 104,1%
3,7 1500 + 2,166 1000 7716

- p dng cng thc 3.5.12 ta c ch s gi:

Ip =

Nh vy, lng hng ho a phng A bng 104,1%

lng hng ho a phng B, tc l cao hn 4,1%.

1,5 200 + 2 120

= 1,688 hoc 168,8%
200 + 120

- p dng cng thc 3.5.13 ta c ch s lng hng ho

tiu th:

3.5.3. Ch s bnh qun

Ch s bnh qun l mt dng bin i ca ch s tng

hp, cng thc tnh c trnh by di dng mt s bnh
qun. C hai loi ch s bnh qun:
139

Iq =

140

1,2 200 + 0,67 120

= 1,000 hoc 100,0%
200 + 120

b. Ch s bnh qun iu ho gia quyn - dng bin i

t mt s ch s tng hp c quyn s c nh thi k bo co.

- Ch s tng hp v gi c quyn s l lng hng ho

tiu th c nh thi k bo co (cng thc 3.5.4 - Paasche):
Ip =

p 1 q 1
=
p 0 q 1

p1 q 1
p1 q 1
=
1
p
0 p1 q 1 p1 q 1
ip
p1

(3.5.14)

- Ch s tng hp v lng hng ho tiu th c quyn s

l gi c c nh thi k bo co (cng thc 3.5.8 - Paashe):
Iq =

p 1 q 1
=
p1 q 0

p1 q 1
p 1 q 1
=
1
q
0 p1 q 1 p1 q 1
iq
q1

(3.5.15)

Trong cc ch s c th ip v iq ng vai tr lng bin

v p1q1 l quyn s ca ch s bnh qun chung.

3.5.4. Ch s lin hon v ch s nh gc

3.5.4.1. Ch s lin hon

Ch s lin hon l ch s tnh cho nhiu thi k lin tip

nhau, trong mi ch s u so snh thi k nghin cu vi
thi k lin k trc . Thi k quyn s ca cc ch s lin
hon c th thay i (trng hp ny gi l quyn s kh
bin) hoc khng th thay i (trng hp ny gi l quyn
s bt bin).
- Ch s lin hon vi quyn s kh bin: V d, ch s gi
bn l cc mt hng tnh cho thng 2, 3, 4 (ch s gi thng 2
so vi thng 1 ly quyn s l lng hng thng 2, ch s gi
thng 3 so vi thng 2 ly quyn s l lng hng thng 3 v
ch s gi thng 4 so vi thng 3 ly quyn s l lng hng
thng 4).
I p2 / 1 =

Cng t s liu bng 3.5.1:

- p dng cng thc 3.5.14 ta c ch s gi:
Ip =

320 + 160
= 1,636 hoc 163,6%
320 160
+
1,5
2,0

- p dng cng thc 3.5.15 ta c ch s lng hng ho:

320 + 160
= 0,963 hoc 96,3%
Iq =
320 160
+
1,2
2,0

- Ch s lin hon vi quyn s bt bin: V d, ch s khi

lng sn phm cng nghip tnh cho thng 2, 3, 4 vi cng
gi so snh hoc gi c nh ca sn phm (gi nm 1994) k
hiu l ps.
I q2 / 1 =

Cc ch s bnh qun c p dng trong cc trng hp

c ti liu v cc ch s c th v c bit c ngha khi tip
tc bin i quyn s ca ch s v dng "t trng gi tr ca
tng loi hng ho" c th s dng thun li t trng
khi tnh ton v trong nhng trng hp cn thit c th
dng t trng tng ng thay th.
141

p 2 q 2
p 3 q 3
p 4 q 4
; I p3 / 2 =
; I p4 / 3 =
; (3.5.16)
p1 q 2
p 2 q 3
p 3 q 4

p s q 3
p s q 4
p s q 2
; I q3 / 2 =
; I q4 / 3 =
; (3.5.17)
p s q 1
p s q 2
p s q 3

Quyn s bt bin ca ch s tuy c c cu khc nhiu

hn so vi thc t, nhng c tnh kh thi cao hn v nhiu
nm mi phi xc nh gi mt ln. Trong nhiu trng hp
thc t khng th p dng c quyn s kh bin, m
phi thay bng quyn s bt bin. V d: Ch s khi lng
sn phm cng nghip dng quyn s l gi c nh (gi ca
mt nm no c chn tnh ton thng nht cho nhiu
142

nm); ch s gi tiu dng dng quyn s l t trng khi

lng hng ho tiu dng (t trng hng ho ca mt nm
no chn tnh ton thng nht cho mt s nm).
3.5.4.2. Ch s nh gc

Ch s nh gc l ch s tnh cho nhiu thi k khc

nhau so vi mt thi k c chn lm gc c nh. Thi k
quyn s ca cc ch s nh gc c th thay i (trng hp
ny gi l quyn s kh bin) hoc khng thay i (trng
hp ny gi l quyn s bt bin).

3.5.5. Ch s sn phm so snh c v sn phm

khng so snh c

Trong thc t sn xut v tiu th sn phm, hng ha

(t y gi chung l sn phm), ngoi nhng loi cng sn
xut v tiu th c hai thi k (k gc v k bo co) gi l
"sn phm so snh c", cn c nhng loi sn phm ch
sn xut hoc tiu th mt trong hai thi k gi l "sn
phm khng so snh c" (xem v d bng 3.5.3).
Bng 3.5.3: S liu v n gi thc t mt s loi sn phm
sn xut trong nm 2003 v 2004(1) ca cng ty "A"

- Ch s nh gc vi quyn s kh bin: V d, ch s gi
bn l cc thng 2, 3, 4 so vi thng 1.
I p2 / 1 =

p 2 q 2
p 4 q 4
p 3 q 3
; I p3 / 2 =
; I p4 / 3 =
; (3.5.18)
p1 q 2
p 1 q 3
p 1 q 4

- Ch s nh gc vi quyn s bt bin: V d, ch s khi

lng sn phm cng nghip cc thng 2, 3, 4 so vi thng 1,
tnh theo gi so snh hoc gi c nh ca sn phm (gi
nm 1994):
I q2 / 1 =

p s q 4
p s q 3
p s q 2
; I q3 / 2 =
; I q4 / 3 =
; (3.5.19)
p s q 1
p s q 1
p s q 1

Gia ch s nh gc v ch s lin hon (vi quyn s bt

bin) c quan h sau: Tch cc ch s lin hon bng ch s
nh gc trong thi k . V d: Ch s lin hon v ch s
nh gc v khi lng sn phm cng nghip:

hoc

p n q 2
p n q 1

Iq2 /1

p n q 3
p n q 2

I q3 / 2 I q 4 / 3

p n q 4
p n q 3

p n q 4
p n q 1

I q 4 / 1 ; (3.5.20)

Tn
sn phm

n v
tnh SP

Sn phm 1

n gi
(1000)

Gi tr sn xut
(Triu ng)

K gc
(q0)

K bo
co (q1)

K gc
(p0)

K bo
co (p1)

K gc
(p0q0)

K bo
co (p1q1)

1000V

10.000

12.000

238

240

2.380

2.880

Sn phm 2

1000C

20.000

21.000

550

500

11.000

10.500

Sn phm 3

Mt

5.000

7.000

35

38

175

266

Sn phm 4

Tm

3.800

1.000

3.800

Sn phm 5

Tm

2.200

1.200

2.640

Tng cng

16.195

17.446

S liu bng 3.5.3 cho thy cng ty "A" sn xut 5 loi

sn phm, c 3 loi sn phm 1, 2, 3 c sn xut c hai
nm (2003 v 2004) v l nhng sn phm so snh c,
cn sn phm th 4 ch sn xut nm 2004 (nm bo co)
v sn phm th 5 ch sn xut nm 2003 (nm gc) l
(1)

143

Khi lng
sn phm

Nm 2003 l nm gc v nm 2004 l nm bo co.

144

Tip tc bin i cng thc 3.5.21a:

nhng sn phm khng so snh c. Trng hp nh trn

th s tnh ch s khi sn phm nh th no?
Nh ta bit ch s khi lng sn phm khng ch phn
nh s tng ln ca nhng sn phm c thi k trc,
m cn phi phn nh c s thay i v mt hng sn xut ra
(s tng thm hay gim bt mt hng sn xut cng chnh l
s tng ln hay gim i ca khi lng sn phm sn xut ra).
Nu p dng n thun cng thc tnh ch s khi lng
sn phm vi quyn s l gi c thi k gc (theo Laspayres)
hoc vi quyn s l gi c thi k bo co (theo Paasche) u
ch tnh c cho cc sn phm so snh c ( trn sn
phm 1, 2 v 3), cn cc loi sn phm khng so snh c
(4 v 5) u khng thng tin tnh ton (hoc l thiu s
liu k gc, hoc l thiu s liu k bo co).

pq = ( p' q' + p" q") = p' q'

= p' q'

Khi sn xut c c sn phm so snh c v sn phm

khng so snh c th gi tr sn xut theo gi thc t c
vit di dng:

pq = ( p' q' + p" q")

(3.5.21a)

pq = ( p' q') K

p' q'

p' q'
;

(3.5.21b)

Trong : K l t s gia gi tr sn xut theo gi thc t ca

ton b sn phm (k c sn phm so snh c v sn
phm khng so snh c) v gi tr sn xut ca nhng sn
phm so snh c. y K tm gi l "H s thay i mt
hng sn xut".

Trn c s cng thc 3.5.21b c th xy dng c cc ch

s sau:
a. Ch s khi lng sn phm so snh c (I'q)

Vn l phi xy dng c ch s p dng cho c

trng hp c sn phm khng so snh c.
* *
*

( p' q'+ p" q")

I'q =

p'0 q'1
p'0 q'0

(3.5.22)

Ch s khi lng sn phm so snh c theo cng thc

3.5.22 (vit gn l ch s sn phm so snh c) l dng c
bn ca ch s khi lng theo Laspeyres.
T s liu bng 3.5.3 p dng cng thc 3.5.22 tnh c:

pq -

(238 12000 ) + (550 21000 ) + (35 7000 )

(238 10000 ) + (550 20000 ) + (35 5000 )
hoc 108,08%

p' q' - Gi tr sn xut ca nhng loi sn phm so snh

b. Ch s khi lng sn phm khng so snh c

(I"q)

Trong :

Gi tr sn xut ca ton b sn phm sn xut

vi p l gi c v q l khi lng tng loi sn phm;

I 'q =

c vi p l gi c v q l khi lng sn phm tng ng;

I "q =

p" q" - Gi tr sn xut ca nhng loi sn phm khng

so snh c vi p" l gi c v q" l khi lng sn phm
tng ng.
145

K1
K0

= 1,0808

Trong : K1, K0 - H s thay i mt hng sn xut.

146

(3.5.23)

I"q - Ch s khi lng sn phm khng so snh c

(vit gn l ch s sn phm khng so snh c) phn nh
bin ng khi lng sn phm do m rng hay thu hp mt
hng sn xut. Nu Ik > 1 ngha l k bo co c khi lng
mt hng mi xut hin ln hn khi lng mt hng c mt
i v c gi l trng hp m rng mt hng sn xut; nu
Ik < 1 ngha l k bo co c khi lng mt hng mi xut
hin nh hn khi lng mt hng c mt i v c gi l
trng hp thu hp mt hng sn xut. Cn nu Ik = 1 th
hoc l khng c mt hng mi xut hin v cng khng c
mt hng c mt i, hoc l c c mt hng mi xut hin v
mt hng c mt i nhng t trng gi tr ca nhng mt
hng khng so snh c chim trong tng gi tr sn xut
thi k bo co v thi k gc tng ng nh nhau.
T s liu bng 3.5.3 ta tnh c:

I'q I"q = Iq

(3.5.24)

Theo s liu tnh c mc a v b, p dng cng thc

3.5.24 ta c:
1,0808 1,0715 = 1,1581 hoc 115,81%
Nh vy khi lng sn phm sn xut ca cng ty "A"
nm 2004 so vi nm 2003 tng 15,81%; trong do sn
phm so snh c tng lm tng 8,08% v m rng mt
hng sn xut lm tng 7,15%.
3.5.6. H thng ch s

H thng ch s l dy cc ch s c lin h vi nhau, hp

thnh mt ng thc nht nh. C nhiu loi h thng ch
s, trong thc t cng tc thng k thng gp hai loi: h
thng ch s tng hp v h thng ch s nghin cu bin
ng ch tiu bnh qun.
3.5.6.1. H thng ch s tng hp

+ H s K:

- Nm 2003
Kq =

Tr li s liu bng 3.5.1, nu ly tng gi tr hng ho

tiu th k bo co (p1q1) chia cho tng gi tr hng ho k
gc (p0q0) ta c ch s gi tr (Ipq). Nghin cu mi quan
h gia ch s gi tr vi cc ch s gi c (Ip) v ch s lng
hng ho tiu th (Iq), ta c:

16195
16195
=
= 1,195
2380 + 11000 + 175 13555

- Nm 2004
Kq =

17446
17446
=
= 1,2785
2880 + 10500 + 266 13646

Ch s gi tr

+ Ch s sn phm khng so snh c (p dng cng

thc 3.5.23):
1,2785
= 1,0715 hoc 107,15%
I "q =
1,1932
c. Ch s khi lng sn phm

Nhn 2 ch s sn phm so snh c (I'q) v ch s sn

phm khng so snh c (I"q) ta c ch s khi lng sn
phm (Iq):
147

Ipq

Ch s gi

Ip

Ch s lng
hng ho tiu th

Iq

; (3.5.25)

Tuy nhin, do cc cch xy dng ch s gi c v ch s

lng hng theo nhng quy nh khc nhau, nn ta cng c
cc h thng ch s khc nhau.
a. Nu ch s gi theo Paashe v ch s khi lng theo
Laspayres th ta c h thng ch s:
p1 q 1 p1 q 1 p 0 q 1
=

p 0 q 0 p 0 q 1 p 0 q 0
148

(3.5.26)

b. Nu ch s gi theo Laspayres v ch s khi lng theo

Paashe th ta c h thng ch s:
p1 q 1 p1 q 0 p1 q 1
=

p 0 q 0 p 0 q 0 p 1 q 0

Gi thnh ton
b sn phm

p1 q 1 p 0 q 1
p1 q 0 p1 q 1

p 1 q 0 p 0 q 0
p 0 q 0 p 0 q 1

Ch s
pht trin

V mt l thuyt thng k x hi ch ngha ni chung

cng nh thng k nc ta ni ring s dng h thng ch
s (3.5.25) tc l trong h thng ch s c ch s gi tng hp
l theo Paashe, cn ch s tng hp khi lng hng ho tiu
th l theo Laspeyres. Tuy nhin, trong thc t cng tc
thng k, tu theo iu kin c th ca mi loi ch s khc
nhau m c nhng quy nh thi k la chn quyn s cho
thch hp.
H thng ch s tng hp c dng phn tch nh
hng ca cc nhn t cu thnh i vi mt hin tng
phc tp, cho ta cc thng tin mi v s bin ng ca hin
tng theo s tc ng ca cc nhn t cu thnh . V vy,
h thng ny cn c dng cho nhiu quan h khc, chng
hn:
S sn phm
sn xut

Nng sut lao ng

ca 1 cng nhn

S sn phm
sn xut

Ch s nhim v
k hoch

Ch s hon thnh
k hoch

Tc l:

; (3.5.28)

Cng thc ny m bo quan h tch s nh ng thc

3.5.25, nhng iu kin p dng v tnh ton kh phc tp,
v phi hai ln tnh li theo quyn s.

H thng ny cng c s dng trong phn tch mc

hon thnh k hoch ca mt doanh nghip, ca mt vng
lnh th (tnh, huyn,...).

Theo cng thc ca Fisher, ta c ng thc:

p 1 q 1
=
p 0 q 0

Gi thnh bnh qun

mt sn phm

v.v,...

; (3.5.27)

Hai h thng trn khng cho ta ng thc m bo

quan h tch s nu theo ng thc 3.5.25:

p1 q 1 p k q k p1 q 1
=

p 0 q 0 p 0 q 0 p k q k

(3.5.29)

Vi k - Thi k k hoch.
3.5.6.2. H thng ch s nghin cu bin ng ch
tiu bnh qun

Khi nghin cu bin ng ch tiu bnh qun c 3 ch s

lp thnh mt h thng: Ch s cu thnh kh bin, ch s
cu thnh c nh v ch s nh hng kt cu.
a. Ch s cu thnh kh bin. l ch tiu tng i
biu hin quan h so snh gia hai mc bnh qun ca
hin tng nghin cu. Mun tnh ch s ny, trc ht cn
tnh mc bnh qun ca hin tng hai thi k, ri em
so snh hai mc vi nhau. Cng thc tnh:
Ix =

x1 x 1 f1 x 0 f 0
:
=
x0
f1
f 0

(3.5.30)

Trong :
I x - Ch s cu thnh kh bin;
x 1 ; x 0 - Mc bnh qun k bo co v k gc;

S
cng nhn

f1, f0 - Quyn s ca s bnh qun k bo co v k gc.

149

150

Ch s cu thnh kh bin phn nh s bin ng ng

thi ca hai nhn t: Tiu thc bnh qun ho v kt cu
tng th. Do , ch s cu thnh kh bin c th c phn
tch thnh hai ch s nhn t: Ch s cu thnh c nh v ch
s nh hng kt cu.
Trong phn tch thng k ch s cu thnh kh bin
thng c dng biu hin s bin ng mt cch tng
qut ca cc ch tiu bnh qun nh: Bin ng gi thnh
bnh qun, bin ng nng sut lao ng bnh qun, bin
ng nng sut thu hoch bnh qun, v.v...
b. Ch s cu thnh c nh. l ch tiu tng i nu
ln nh hng bin ng ca ring tiu thc bnh qun ho
i vi s bin ng ca ch tiu bnh qun. Trong ch s ny
kt cu ca tng th c c nh mt k nht nh.

gi nh hng bin ng ca bn thn yu t gi thnh sn

phm i vi bin ng ca gi thnh bnh qun, nh gi
nh hng bin ng ca bn thn yu t tin lng i vi
bin ng ca tin lng bnh qun,...
c. Ch s nh hng kt cu. l ch tiu tng i
phn tch nh hng bin ng ca kt cu tng th i vi
s bin ng ca ch tiu bnh qun. Trong ch s ny, tiu
thc bnh qun ho c c nh mt k nht nh.

Nu c nh tiu thc bnh qun ho k gc th ch s

nh hng kt cu c dng:
I f / f =

(3.5.32)

I f / f - Ch s cu thnh kt cu;
x 0 - Lng bin k gc ca ch tiu bnh qun;

x 1 f1 x 0 f1
:
f1
f1

(3.5.31a)

x 1 f1
x 0 f1

(3.5.31b)

f1 f0
;
- Kt cu ca tng th k bo co v k gc.
f1 f0

sau khi gin c ta c:

Ix =

Trong :

Nu ch s cu thnh c nh tnh theo kt cu tng th

k bo co:
Ix =

x 0 f1 x 0 f0
:
f1
f 0

Trong :
I x - Ch s cu thnh c nh;
x 1 ; x 0 - Lng bin k bo co v k gc ca ch tiu bnh
qun;

Ch s nh hng kt cu thng c dng phn tch

nh hng ca nhn t kt cu i vi bin ng ca cc ch
tiu bnh qun nh: Thay i kt cu sn phm cng loi
nhng c gi thnh khc nhau i vi s thay i ca gi
thnh bnh qun, thay i kt cu cng nhn c mc lng
khc nhau i vi s thay i tin lng bnh qun,...
3.6. phng php cn i

f1
- Kt cu ca tng th k bo co.
f1

Ch s cu thnh c nh c dng phn tch cht

lng ca cc cng tc sn xut, qun l kinh t, nh: nh
151

Phng php cn i l mt phng php chnh l v

phn tch cc s liu thng k bng cch s dng cc bng
cn i nghin cu cc quan h t l, cc mi lin h qua
152

li gia cc hin tng v qu trnh kinh t - x hi v so

snh i chiu s liu thu c t nhiu ngun v phn t
theo nhiu tiu thc khc nhau.
Bng cn i l mt hnh thc trnh by kt cu ca
cng mt tng th (hin tng hoc qu trnh kinh t - x hi
theo hai gic khc nhau) phn nh cc quan h cn i
gia cc b phn trong tng th hoc so snh, kim tra s
liu thu thp c t nhiu ngun khc nhau.
Trong thng k, cc ch tiu ca bng cn i c th biu
hin bng n v hin vt hoc n v gi tr, n v thi gian
lao ng. Do , phng php cn i c s dng rng ri
trong nhiu b mn thng k kinh t phn nh v kim
tra quan h cn i gia sn xut v tiu dng, gia thu v
chi ngn sch, gia tch lu v tiu dng, gia sn xut v
tiu th sn phm, v.v... Da vo s cn bng ca phng
trnh kinh t trong bng cn i, c th pht hin cc mt
mt cn i, cc sai st trong s liu thng k.

Bng 3.6.1. Bng cn i lao ng x hi

Phn A. Ngun lao ng

K hiu

Phn B. S dng lao ng

K hiu

1. Lao ng trong tui lao ng

A1

1. Lao ng lm vic trong cc

ngnh kinh t

B1

2. Lao ng ngoi tui lao ng

A2

2. Lao ng d tr

B2

Cng

Ai

Bj

Cng

i=1

j=1

Phng trnh kinh t ca loi bng cn i ny c dng:

n

i =1

j=1

Ai = Bj

(3.6.1)

Trong :
n

Ai v

Ai -

B phn th i v tng n cc b phn ca

i =1

phn th nht (i ch th t cc b phn vi i = 1,2,...n);

m

Bj v B j - B phn th j v tng m cc b phn ca

j=1

Trong thng k thng s dng hai loi bng cn i.

phn th hai (j ch th t cc b phn vi j = 1,2,...m).

3.6.1. Bng cn i "n"

3.6.2. Bng cn i "kp"

l loi bng cn i biu hin mt tng th gm hai

phn t tng ng vi hai mt i lp, trong mi phn
c phn t theo cc tiu thc khc nhau. Cc loi bng cn
i n thng gp nh cn i xut nhp khu hng ho,
cn i gia sn xut v tiu dng, cn i gia ngun v s
dng lao ng, v.v... Cu trc ca bng cn i n c
trnh by theo dng hoc theo ct. V d, bng cn i lao
ng x hi c dng sau:

153

Bng cn i "kp" (cn gi l cn i "bn c") l loi

bng cn i biu hin mt tng th gm hai phn t tng
ng vi hai mt i lp, trong mi b phn trong kt cu
ca phn th nht c phn t theo kt cu ca phn th
hai v ngc li mi b phn trong kt cu ca b phn th
hai cng c phn t theo kt cu ca phn th nht.
V cu trc, bng cn i kp c trnh by di dng
cn i bn c kt hp gia dng v ct. Mi ct u chia
theo tt c cc dng v mi dng cng c chia theo tt c
cc ct.
154

V d: Bng cn i ngun vn v s dng cho hot ng

y t quc gia. Bng cn i ny c hai phn: Ngun vn trnh by theo ct v s dng vn theo cc loi hnh hot
ng y t - trnh by theo dng, c phn t nh sau:

Phn bn

Mt s ch tiu ch yu
trong thng k ti khon quc gia

Bng 3.6.2: Bng cn i ngun vn v s dng

cho hot ng y t quc gia

S dng vn

Ngun vn Ngn sch

nh nc

BHXH v
BHYT

Ngun vn Tng ngun

khc
vn
m

Phng bnh, phng dch

a11

a12

a1m

a 1j

Khm cha bnh

a21

a22

a2m

a 2j

Hot ng y t khc

an1

an2

anm

a nj

Tng s dng vn

a i1

a i2

a im

a ij

j =1
m

j =1

i =1

i =1

i =1

j =1

j =1 i =1

Phng trnh kinh t ca bng cn i kp c dng:

n m

a ij

i =1 j=1

4.1. Mt s khi nim c bn

m n

a ij

H thng ti khon quc gia l mt tp hp y , ph

hp v linh hot cc ti khon kinh t v m, xy dng trn
nhng khi nim, nh ngha, quy tc hch ton c tha
nhn trn phm vi quc t(1). Mc ch ca vic thit k ti
khon quc gia nhm phc v cho nhu cu qun l, phn
tch v hoch nh chnh sch kinh t. Nhng ch tiu kinh
t tng hp trong ti khon quc gia c mi lin h mt thit
vi nhau, phn nh "kt qu" hot ng ca nn kinh t t
sn xut, thu nhp, phn phi li thu nhp, n tiu dng,
dnh, tch ly ti sn v ca ci ca nn kinh t. Phn
ny s cp ti ni dung v ngha kinh t ca mt s ch
tiu kinh t tng hp trong H thng ti khon quc gia.
Trc khi cp tng ch tiu, chng ta im li mt s khi
nim c bn trong thng k ti khon quc gia.

(3.6.2)

j=1 i =1

4.1.1. Sn xut

Trong :

Trong ti khon quc gia sn xut c nh ngha nh

sau: "Sn xut l qu trnh s dng lao ng v my mc thit
b ca cc n v th ch chuyn nhng chi ph l vt cht
v dch v thnh sn phm l vt cht v dch v khc. Tt c
nhng hng ha v dch v c sn xut ra phi c kh nng

a ij - Tng hot ng i theo tng cc ngun ca j;

j=1
n

a ij - Tng ngun j theo tt c cc hot ng i.

i =1

(1)

155

Mc 1.1, Ti khon quc gia 1993 ca Lin Hp Quc.

156

bn trn th trng hay t ra cng c kh nng cung cp cho

mt n v th ch khc c thu tin hoc khng thu tin"(1).
Vi khi nim sn xut, cn lu mt s c trng sau:
- Sn phm khng do mt n v th ch no to ra nh:
Pht trin t nhin ca rng cy, n c sng, bin...
khng thuc phm tr sn xut.
- Sn phm l hng ha v dch v phi c kh nng
cung cp cho mt n v th ch khc cho d c thu tin hay
khng. Tiu chun ny ca khi nim sn xut nhm loi tr
cc hot ng to ra dch v t tiu dng trong ni b h
gia nh nh: Nui dy con ci hc tp, nu nng, chun b
ba n, qut dn, sp xp nh ca.
- Khi nim sn xut bao gm c cc hot ng bt hp
php to ra hng ha v dch v cung cp cho th trng
nh: Bun lu... v cc hot ng hp php nhng to ra cc
sn phm bt hp php.

quan ti n v sn xut trong khi tiu thc v nh ca

lin quan ti h gia nh v cc thnh vin ca h gia nh.
Lnh th kinh t ca mt quc gia bao gm lnh th a
l chu s qun l ca Nh nc m c dn, hng ha,
ti sn v vn c t do lu thng. Nhng quc gia c bin,
lnh th kinh t cn bao gm cc hn o thuc quc gia
v chu s iu chnh ca nhng chnh sch ti kha v tin
t nh t lin. C th, lnh th kinh t ca mt quc gia
bao gm:
- Vng t, vng tri, thm lc a nm trong lnh hi
quc t m quc gia c quyn bt kh xm phm trong khai
thc c v cc ti nguyn;
- Lnh th quc gia nc ngoi s dng cho mc ch
ngoi giao (i s qun, lnh s qun), mc ch qun s
(cn c qun s), nghin cu khoa hc (trm nghin cu
khoa hc)...

4.1.2. n v thng tr(2)

4.1.3. n v th ch(1)

n v th ch c gi l n v thng tr ca mt
quc gia nu n c trung tm li ch kinh t trong lnh th
kinh t ca quc gia . Mt n v th ch c gi l c
trung tm li ch kinh t trong lnh th kinh t ca mt quc
gia nu n v c tr s, c a im sn xut hoc nh
ca trong lnh th kinh t ca quc gia, tin hnh cc hot
ng sn xut v giao dch kinh t vi thi gian lu di. Nh
vy khi nim thng tr trong Ti khon quc gia khng
da trn tiu chun quc tch hay tiu chun php l ca
quc gia. Tiu thc v tr s n v, a im sn xut lin
(1)

Mc 1.20 Ti khon quc gia 1993 ca Lin Hp Quc.

Mc 3.6 n 3.8 trong cun Phng php bin son h thng ti khon
quc gia Vit Nam, Nh xut bn Thng k, H Ni - 2003.

n v th ch l n v thng k tng qut nht v c

nh ngha nh sau: "n v th ch l mt thc th kinh t
c quyn s hu tch sn, pht sinh tiu sn v thc hin cc
hot ng, cc giao dch kinh t vi nhng thc th kinh t
khc". n v th ch c cc thuc tnh sau:
- C quyn s hu hng ha v ti sn, do vy n v th
ch c th trao i quyn s hu ny thng qua hot ng
giao dch vi n v th ch khc;
- C trch nhim v chu trch nhim trc php lut i
vi nhng quyt nh kinh t ca mnh v i vi cc hot
ng kinh t c lin quan ca n v;

(2)

157

(1)

Mc 3.32 n 3.34 sch dn.

158

- C kh nng pht sinh tiu sn (c quyn huy ng

vn), thc hin cc ngha v, cam kt v c t cch php
nhn tham gia vo cc hp ng;
- C iu kin lp cc ti khon trong h thng ti khon
k ton, trong c c bng cn i k ton theo yu cu ca
qun l sn xut v php lut ca Nh nc.
Trong thc t, n v th ch c chia lm hai loi: n
v th ch h gia nh (gm mt ngi hay mt nhm ngi
hnh thnh h) v t chc kinh t, chnh tr, x hi c
php lut tha nhn. Vit Nam, n v th ch bao gm
cc loi: H gia nh tiu dng v h sn xut kinh doanh c
th; doanh nghip thuc mi thnh phn kinh t; c quan
hnh chnh v s nghip; t chc chnh tr, chnh tr - x hi;
t chc khng v li.
4.1.4. Gi c bn, gi sn xut v gi s dng(1)

Thng k ti khon quc gia dng ba loi gi xc nh

gi tr ca cc ch tiu kinh t tng hp:
- Gi c bn l s tin ngi sn xut nhn c do bn
mt n v hng ho hay dch v sn xut ra, tr i ton b
thu nh vo sn phm, cng vi tr cp sn phm. Gi c
bn loi tr ph vn ti khng do ngi sn xut tr khi bn
hng.

mt n v hng ha hay dch v ti thi gian v a im do

ngi mua yu cu. Gi s dng khng bao gm thu gi tr
gia tng c khu tr hay thu tng t c khu tr. Gi
s dng bao gm c ph vn ti do ngi mua phi tr.
Ba loi gi trn c mi lin h sau:
- Gi sn xut bng gi c bn cng vi thu sn phm
nhng khng bao gm thu gi tr gia tng (VAT), hay thu
c khu tr tng t do ngi mua phi tr v tr i tr
cp sn phm;
- Gi s dng bng gi sn xut cng vi thu VAT
khng c khu tr hay loi thu tng t khng c
khu tr, cng vi ph vn ti v ph thng nghip do n v
khc cung cp;
- Trng hp ngi s dng mua trc tip t ngi sn
xut (khng qua thng nghip bn bun hay bn l), gi s
dng ln hn gi sn xut do hai yu t sau: Gi tr ca thu
gi tr gia tng khng c khu tr do ngi mua phi np;
ph vn ti do ngi mua phi tr khi mua hng ha.
Mi lin h gia ba loi gi nu trn c m t qua s
sau:
Thu SP
(khng gm VAT)
tr tr cp SP

Gi c bn

- Gi sn xut l s tin ngi sn xut nhn c do

bn mt n v hng ho hay dch v sn xut ra, tr i thu
gi tr gia tng (VAT) hay thu c khu tr tng t. Gi
sn xut loi tr ph vn ti khng do ngi sn xut tr khi
bn hng.

Gi sn xut

- Gi s dng l s tin ngi mua phi tr nhn c

Gi s dng
(1)

Mt s thut ng thng k thng dng, Nh xut bn Thng k, H Ni

- 2004, trang 85; mc 3.65 v 3.66.

159

160

Thu VAT,
Ph vn ti,
Ph thng nghip

Gi sn xut l gi "ngoi lai" gia gi c bn v gi s

dng v n khng bao gm mt s loi thu sn phm. Gi
sn xut khng phi l s tin ngi sn xut thc s nhn
c khi bn sn phm v cng khng phi s tin ngi s
dng thc s phi tr khi mua hng. Nh sn xut da vo
gi c bn a ra cc quyt nh kinh t; trong khi
ngi tiu dng da vo gi s dng quyt nh vic mua
hng.
- Gi th trng l gi thc t tho thun gia cc thc
th kinh t khi thc hin cc hot ng giao dch. Trong nn
kinh t p dng h thng thu c khu tr nh thu VAT
s dn ti hai loi gi thc t tha thun cho mt hot ng
giao dch nu ng trn quan im ca nh sn xut (gi c
bn) v ngi s dng (gi s dng).
- Gi thc t l gi dng trong giao dch ca nm bo co.
Gi thc t phn nh gi tr trn th thng ca hng ha,
dch v, ti sn chu chuyn t qu trnh sn xut, lu thng
phn phi ti s dng cui cng ng thi vi s vn ng
ca tin t, ti chnh v thanh ton. Qua gip ta nhn
thc ng n thc tin khch quan v c cu kinh t, mi
quan h t l gia cc ngnh trong sn xut, mi quan h
phn phi thu nhp, mi quan h gia kt qu sn xut vi
phn huy ng c vo ngn sch... trong tng nm.
- Gi so snh l gi thc t ca nm c chn lm gc
so snh. nghin cu s thay i n thun v mt khi
lng, tc l loi tr s bin ng ca yu t gi, cc ch tiu
kinh t tng hp ca nhng nm khc nhau c tnh theo
gi ca nm gc. Nm c chn lm gc tnh theo gi so
snh thng l nm trc ca nm bo co hoc nm u
ca thi k k hoch.
161

4.1.5. Thu nhp s hu

Thu nhp s hu l thu nhp nhn c ca ngi s hu

ti sn ti chnh hoc ti sn hu hnh phi ti chnh khng do
sn xut to ra (nh t ai, vng tri, vng bin, v.v...) khi
h cung cp ti chnh hoc a ti sn hu hnh phi ti
chnh khng do sn xut to ra cho n v khc s dng. Thu
nhp s hu bao gm cc loi sau:
- Li tin gi, tin cho vay
- C tc, li tc u t vo cc ti sn ti chnh
- Thu nhp t ti u t ca u t trc tip nc ngoi;
- Thu t cho thu t ai, vng tri, vng bin.
Thu nhp s hu thun t bn ngoi phn nh chnh
lch v thu nhp s hu ca mt quc gia vi bn ngoi. Nu
thu nhp s hu thun t bn ngoi l dng s lm tng
tng thu nhp quc gia, ngc li nu thu nhp s hu thun
t bn ngoi l m s lm gim tng thu nhp quc gia.
4.1.6. Chuyn nhng

Chuyn nhng l hot ng giao dch khi mt n v th

ch cung cp hng ha, dch v hoc ti sn cho mt n v
th ch khc m khng nhn li tin, hng ha, dch v hoc
ti sn tng ng. Chuyn nhng c th bng tin hoc
hin vt. Chuyn nhng bng tin c th di dng tin
mt hoc tin k gi c kh nng chuyn nhng. Chuyn
nhng bng hin vt l hot ng chuyn quyn s hu
hng ha hay ti sn vt cht hoc cung cp dch v. Theo
mc ch, chuyn nhng c chia thnh hai nhm:
Chuyn nhng hin hnh l trao i thu nhp gia cc
i tng giao dch, lm gim thu nhp ca n v th ch
cho v lm tng thu nhp ca n v th ch nhn, vi mc
ch chi tiu dng cui cng.
162

Chuyn nhng ti sn thc hin gia n v th ch ny

vi mc ch cung cp ti sn hoc ti chnh cho n v th
ch kia tch ly ti sn.
4.1.7. Bin im v bin k

- Bin im l khi nim biu th gi tr ti mt thi

im nht nh, dng nh gi cc ch tiu kinh t tng
hp ti cc thi im u k v cui k nh: Gi tr ti sn
c nh v ti sn lu ng, gi tr ca ci ca ton b nn
kinh t, v.v Trong h thng ti khon quc gia, khi
nim bin im c p dng khi bin son bng tng kt
ti sn.
- Bin k l khi nim gi tr trong mt khong thi gian,
dng nh gi cc ch tiu tng hp ca nn kinh t nh:
gi tr sn xut, tng sn phm trong nc, tch ly, tiu
dng, tng thu nhp quc gia, dnh, v.v... Chng hn ch
tiu tng sn phm trong nc p dng khi nim bin k
vi ngha nh gi gi tr hng ha v dch v cui cng c
to ra ca nn kinh t trong mt khong thi gian nh qu
hoc nm.
Khi nim bin im v bin k c mi quan h vi nhau,
bin im l kt qu ca cc hot ng giao dch dn tch li
trong mt thi k nht nh. Chng hn, gi tr ti sn c
nh ti thi im 31 thng 12 l kt qu ca nhng hot
ng giao dch v ti sn c nh din ra t 1 thng 1 n 30
thng 12.
4.1.8. Tch sn v tiu sn

- Tch sn l mt thc th c chc nng lu gi gi tr,

qua cc n v th ch trong nn kinh t xc lp quyn s
hu i vi n v thu c li ch kinh t qua vic s hu, s
dng theo thi gian.
163

- Tiu sn phn nh bn phn hay trch nhim ca mt

n v th ch phi thanh ton cho mt n v th ch khc
trong nhng trng hp c quy nh c th theo hp ng
gia hai n v c lin quan.
Trong kinh t, tch sn c chia thnh hai loi: Tch
sn ti chnh v tch sn phi ti chnh. Tch sn ti chnh
bao gm tri quyn ti chnh, vng, tin, quyn rt vn c
bit (SDR), c phiu cng ty v cc cng c ti chnh kinh
doanh ngoi bng. Tch sn phi ti chnh l tch sn khng
c yu t tiu sn tng ng, bao gm cc ti sn vt cht
hu hnh, v hnh v ti sn khng do sn xut to ra nh
t ai.
Cc nh kinh t thit lp cc cng c ti chnh kinh
doanh ngoi bng vi mc ch trnh cho cc bn c lin
quan trong giao dch khi chu thit trong tng lai khi gi
c bin ng ln. Nhng cng c kinh doanh ngoi bng
gm: hp ng mua bn trc; giao dch c k hn; giao dch
hon i. Hp ng mua bn trc cho php mt bn c
mua hoc bn hng ha hay chng khon trong mt thi
hn nht nh vi mc gi tha thun trc. y l biu
hin ca hnh thc u c v nu gi c thay i mt cch
ng k th ngi mua vn c mua vi mc gi tho
thun trc m chc chn thp hn nhiu so vi mc gi
hin thi. Giao dch c k hn thng lin quan ti th
trng ngoi hi, cc ng tin c mua v bn theo
nhng t gi hi oi c c nh ti thi im mua v
giao vo mt thi gian nht nh trong tng lai. Giao dch
hon i l phng php hon i cc ng tin. Ngn hng
trung ng ca hai nc ghi C cho nhau vi mt khon
tin ca h c gi tr tng ng mi chnh ph u c
th s dng d tr ngoi hi ny nu cn thit.
164

4.1.9. Ch tiu cn i

4.2.1. Gi tr sn xut

Ch tiu cn i trong cc ti khon ca H thng ti khon

quc gia l ch tiu c thit lp theo nguyn tc cn bng
ca ti khon, thu c bng cch ly tng bn ngun tr i
tt c cc ch tiu bn s dng. Ch tiu cn i khng lin
quan ti bt k mt tp hp cc giao dch c th no v cng
khng tnh theo mt n v gi c hay n v khi lng c
th no. Ni cch khc, ch tiu cn i khng th phn tch
thnh hai yu t gi v lng v vy khng th tnh trc tip
cc ch tiu ny theo gi so snh. Cc nh Thng k cn lu
ti c trng ny ca ch tiu cn i trong khi tnh ton.
a ra ch tiu cn i trong H thng ti khon quc
gia khng ch n gin nhm mc ch lm cn bng gia
bn ngun v bn s dng ca cc ti khon. Ch tiu cn i
cha ng mt khi lng ln thng tin hu ch trong n
v bao gm mt s ch tiu u vo quan trng nht trong
cc ti khon ca h thng nh cc ch tiu: Gi tr tng
thm, thu nhp kh dng, dnh, cho vay thun hoc i
vay thun(1).
4.2. Mt s ch tiu ch yu trong thng k
ti khon quc gia

Phn ny s trnh by tun t cc ch tiu kinh t tng

hp phn nh kt qu t qu trnh sn xut to ra thu nhp,
phn phi thu nhp, n tiu dng, dnh, tch ly ti sn
v ca ci ca nn kinh t. Qua y bn c thy c mt
cch khi qut ni dung, bn cht kinh t v mi lin h gia
nhng ch tiu kinh t ny. Trc ht, chng ta nghin cu
ch tiu u tin xut hin bn ngun ca ti khon sn xut
l gi tr sn xut.
(1)

Mc 3.65, Ti khon quc gia 1993.

165

Gi tr sn xut phn nh ton b gi tr ca sn phm

vt cht (thnh phm, bn thnh phm, sn phm d dang)
v dch v sn xut ra trong mt thi k nht nh. Gi tr
sn xut bao gm:
- Gi tr hng ho v dch v s dng ht trong qu trnh
sn xut;
- Gi tr mi tng thm trong qu trnh sn xut: Thu
nhp ca ngi lao ng t sn xut, thu sn xut, khu hao
ti sn c nh dng trong sn xut v thng d sn xut.
Gi tr sn xut c tnh theo cc ngnh kinh t v tng
hp cho ton b nn kinh t. Gi tr sn xut c s tnh trng
gia cc n v trong tng ngnh cng nh gia cc ngnh
trong nn kinh t quc dn. Mc tnh trng ph thuc vo
trnh chuyn mn ha trong sn xut ca nn kinh t.
Trnh chuyn mn ha cng cao th s tnh trng cng
nhiu.
Gi tr sn xut c xc nh theo gi c bn; khi khng
c iu kin v ngun thng tin, ch hch ton v k ton
khng ph hp th c th tnh theo gi sn xut.
to ra hng ha v dch v p ng nhu cu ca nn
kinh t, cc nh sn xut phi s dng lao ng v my mc
thit b chuyn nhng chi ph l vt cht v dch v thnh
hng ha v dch v mi. Trong kinh t v m cng nh
thng k ti khon quc gia, gi tr hng ha v dch v
chuyn ha trong qu trnh sn xut c gi l chi ph
trung gian. Ni cch khc, Chi ph trung gian phn nh gi
tr hng ha v dch v c s dng ht trong qu trnh sn
xut to ra sn phm mi trong mt thi k nht nh,
gm c chi ph sa cha nh v duy tu ti sn c nh dng
trong sn xut. Chi ph trung gian c tnh theo ngnh
166

kinh t v ton b nn kinh t, theo gi thc t v gi so

snh. Chi ph trung gian chia thnh hai nhm ch yu:
- Nhm chi ph vt cht gm: Nguyn vt liu chnh, vt
liu ph, nhin liu, in, nc, kh t, chi ph cng c sn
xut nh, vt r tin mau hng v chi ph sn phm vt cht
khc;
- Nhm chi ph dch v gm: Vn ti; bu in; bo him;
dch v ngn hng; dch v php l, dch v qung co v cc
dch v khc.
Khi nim chi ph trung gian trong kinh t v m cng
nh thng k ti khon quc gia khc vi khi nim chi ph
sn xut trong kinh t vi m. C nhng loi chi tiu, kinh t
vi m tnh vo chi ph sn xut nh: Chi tr lng cho ngi
lao ng; chi n tra, ca ba bng tin cho ngi lao ng; chi
mua sm qun o cho ngi lao ng, v.v... nhng thng k
ti khon quc gia li tnh vo thu nhp ca ngi lao ng
v thuc gi tr tng thm, khng thuc chi ph trung gian.
Chi ph sn xut trong kinh t vi m cn gm c khu hao ti
sn c nh, nhng ti khon quc gia li a khu hao ti
sn c nh vo gi tr tng thm. V vy, khng th ng nht
khi nim chi ph trung gian vi khi nim chi ph sn xut.
Khng ging nh gi tr sn xut c th tnh theo gi c
bn hoc gi sn xut, ch tiu chi ph trung gian ch tnh
theo gi s dng. Gi s dng dng xc nh gi tr ca
chi ph trung gian phn nh ton b s tin n v sn xut
phi tr a mt n v hng ha hoc dch v tham gia
vo qu trnh sn xut vi mc ch to ra hng ha v dch
v mi. Gi s dng dng tnh chi ph trung gian gm hai
phn chnh: Gi tr hng ha n v sn xut mua t n v
bn, ph vn ti pht sinh chuyn ch hng ha t ni bn
ti n v sn xut.
167

Nh cp trn, ch tiu gi tr sn xut c s tnh

trng trong nn kinh t, gi tr sn xut bao gm c gi tr
hng ha v dch v c to ra ca cc thi k sn xut
trc, chng hn dng nguyn vt liu c to ra ca nm
trc sn xut ra hng ha v dch v nm sau. Vi c
im , nu dng gi tr sn xut nh gi tc tng
trng kinh t v cc ch tiu tng hp lin quan ti bnh
qun u ngi, nng sut, hiu qu th s khng phn nh
ng kt qu sn xut ca nn kinh t trong mt thi k
nht nh. khc phc tn ti ny, cc nh kinh t v
thng k tnh ton v a vo p dng ch tiu gi tr
tng thm v tng sn phm trong nc.
4.2.2. Gi tr tng thm

Gi tr tng thm (VA) phn nh gi tr hng ha v dch

v cui cng c to ra ca cc ngnh kinh t trong mt
thi k nht nh. Gi tr tng thm l b phn cn li ca
gi tr sn xut sau khi tr i phn chi ph trung gian. Cu
thnh ca gi tr tng thm gm: Thu nhp ca ngi lao
ng t sn xut, thu sn xut, khu hao ti sn c nh
dng trong sn xut v thng d sn xut.
Cng nh gi tr sn xut, gi tr tng thm c th tnh
theo gi c bn hoc gi sn xut. Gi tr sn xut tnh theo
gi no i hi gi tr tng thm tnh theo gi . Ni cch
khc, gi tr sn xut v gi tr tng thm lun tnh theo
cng mt loi gi.
V khng bao gm chi ph trung gian, nn gi tr tng
thm phn nh ng mc hn v kt qu hot ng sn xut
do n v to ra, khng b ph thuc vo thay i t chc sn
xut ca n v. Do vy, dng ch tiu gi tr tng thm
nh gi kt qu sn xut ca tng ngnh, tng doanh
nghip cng nh tnh cc ch tiu nng sut, hiu qu v
168

nhiu ch tiu quan trng khc c lin quan s c ngha

hn, phn nh thc cht hn thnh qu lao ng ca n v
v ngnh so vi p dng ch tiu gi tr sn xut nh ni
trn.
Gi tr tng thm c tnh theo ngnh kinh t. phn
nh gi tr hng ha v dch v cui cng c to ra ca
ton b nn kinh t, cc nh kinh t v m a ra khi nim
tng sn phm trong nc.
4.2.3. Tng sn phm trong nc

Tng sn phm trong nc (GDP) phn nh gi tr ca

hng ha v dch v cui cng c to ra ca ton b nn
kinh t trong mt khong thi gian nht nh. Tng sn
phm trong nc l khi nim ca gi tr tng thm - khi
nim trn gic sn xut v bng tng gi tr tng thm
ca tt c cc n v sn xut thng tr trong lnh th kinh
t ca mt quc gia cng vi thu nhp khu hng ha v
dch v.
Da vo phn tch lung chu chuyn thu nhp v chi
tiu trong nn kinh t, cc nh kinh t ch ra mi quan h
ng thc gia tng sn phm trong nc vi tng thu nhp
t sn xut v tng chi tiu trong nn kinh t. Cc ng thc
ny l c s l lun ca ba phng php tnh ch tiu tng
sn phm trong nc: Phng php sn xut bng tng gi
tr tng thm ca cc ngnh kinh t cng (+) thu nhp khu
hng ha v dch v; phng php thu nhp bng tng cc
yu t (thu nhp ca ngi lao ng t sn xut, thu sn
xut, khu hao TSC, thng d) v phng php s dng
bng tng ca tiu dng cui cng, tch ly ti sn, chnh
lch xut nhp khu hng ha v dch v.
Tng sn phm trong nc lun tnh theo gi th trng,
ni cch khc ch c mt loi gi dng tnh GDP mc d
169

ch tiu gi tr tng thm c th tnh theo gi c bn hay gi

sn xut. C th t cu hi ti sao gi tr tng thm ca cc
ngnh kinh t tnh theo gi c bn hoc gi sn xut nhng
GDP ch tnh theo gi th trng? Phi chng c s khng
thng nht v gi gia cc phng php tnh GDP? Gi tr
tng thm ca cc ngnh sn xut vt cht v dch v
(khng bao gm ngnh thng nghip v vn ti) theo gi c
bn hoc gi sn xut khng bao gm ph vn ti v ph
thng nghip. Khi cng gi tr tng thm ca tt c cc
ngnh kinh t theo gi c bn hoc gi sn xut ta c tng
sn phm trong nc bao gm gi tr ph thng nghip
v ph vn ti.
Cng thc chung tnh tng sn phm trong nc i vi
trng hp gi tr tng thm tnh theo gi c bn v gi sn
xut ln lt nh sau:
Tng
Tng gi tr
Thu sn
Thu nhp
sn phm = tng thm theo + phm tr tr + khu hng ha
trong nc
gi c bn
cp sn phm
v dch v

Hoc
Tng sn
phm trong =
nc

Tng gi tr
tng thm theo
gi sn xut

Thu nhp
khu hng ha
v dch v

Theo phng php s dng, GDP bng tng s dng

hng ha v dch v bao gm: Tiu dng cui cng ca h gia
nh v Nh nc, tch ly ti sn c nh, ti sn lu ng
v ti sn qu him, chnh lch gia xut khu v nhp
khu hng ha v dch v. Gi s dng dng xc nh gi
tr ca tt c cc yu t trong tng s dng hng ha v
dch v.
Trn gc ton b nn kinh t dng ch tiu GDP
170

nh gi tc tng trng kinh t cng nh tnh ton cc

ch tiu lin quan s c nhng u im tng t nh p dng
ch tiu gi tr tng thm trong tng ngnh, tng n v.
4.2.4. Tiu dng cui cng

Tiu dng cui cng phn nh ton b chi tiu cho mua
sm hng ha v dch v tiu dng ca h gia nh thng
tr, ca cc t chc khng v li phc v h gia nh thng
tr v ca Nh nc trong mt thi k nht nh. Tiu dng
cui cng l mt b phn ca thu nhp quc gia kh dng v
cng l mt b phn ca tng sn phm trong nc.
Tiu dng cui cng c chia theo nhm hng ha v
dch v tiu dng, c tnh theo gi thc t v gi so snh
v thng tch thnh hai thnh phn: Tiu dng cui cng
ca h gia nh v tiu dng cui cng ca Nh nc.
4.2.5. Tch ly ti sn

Tch ly ti sn phn nh chi tiu cho u t ti sn c

nh, u t ti sn lu ng v ti sn qu him trong mt
thi k nht nh. Tch ly ti sn c chia theo loi ti
sn, tnh theo gi thc t v gi so snh.
+ Tch ly ti sn c nh tnh bng gi tr ti sn c
nh nhn v tr i ti sn c nh thanh l trong k ca cc
n v th ch, khng bao gm phn h gia nh tiu dng.
+ Tch ly ti sn lu ng gm ti sn l nguyn, nhin,
vt liu dng cho sn xut, thnh phm tn kho, sn phm
d dang; c tnh bng chnh lch gia ti sn lu ng
nhn c v ti sn lu ng s dng trong k ca cc n
v th ch, khng bao gm phn h gia nh tiu dng.

gian, c tnh bng chnh lch gia ti sn qu him nhn

c trong k v nhng bn ti sn qu him trong k .
4.2.6. Xut, nhp khu hng ha v dch v

Xut, nhp khu hng ha v dch v phn nh ton b

sn phm vt cht v dch v c mua bn, trao i, chuyn
nhng gia cc n v, t chc, c nhn dn c l n v
thng tr ca Vit Nam vi cc n v, t chc, c nhn dn
c khng thng tr. Nhng hng ha v dch v c coi l
xut, nhp khu khi thay i quyn s hu v hng ha
gia mt bn l n v thng tr v bn kia l n v khng
thng tr, khng ph thuc vo hng ha ra khi bin
gii quc gia hay cha.
Chnh lch xut nhp khu phn nh hiu s gia tr
gi xut khu hng ha v dch v vi tr gi nhp khu
hng ha v dch v ca mt quc gia trong mt thi k nht
nh. Nu hiu s ny l mt s dng th nn kinh t c
gi l c xut siu, ngc li nu hiu s ny l mt s m th
nn kinh t c gi l nhp siu. Trng hp tr gi xut
khu hng ha v dch v bng vi tr gi nhp khu hng
ha v dch v, nn kinh t c cn bng trong quan h thng
mi vi bn ngoi.
Nh cp trong phn khi nim, sn xut l qu
trnh s dng lao ng v my mc thit b chuyn nhng
chi ph l vt cht v dch v thnh sn phm l vt cht v
dch v khc. V vy, tng sn phm trong nc tnh theo
phng php thu nhp s bng tng ca cc yu t tham gia
vo qu trnh sn xut. Di dng gi tr, nhng yu t ny
gm: Thu nhp ca ngi lao ng t sn xut; thu, tr cp
sn xut; khu hao ti sn c nh v thng d.

+ Ti sn qu him do cc n v th ch (gm c h gia

nh tiu dng) nm gi vi mc ch bo ton gi tr ca ci.
Ti sn qu him khng b hao mn v gim gi tr theo thi
171

4.2.7. Thu nhp ca ngi lao ng t sn xut

Thu nhp ca ngi lao ng t sn xut phn nh tng

172

thu nhp ca ngi lao ng t tt c cc ngun do tham gia

vo qu trnh sn xut mang li, gm thu nhp bng tin v
bng hin vt. C th thu nhp ca ngi lao ng bao gm:
Tin lng lnh u n theo k; tin lng tr cho ngi lao
ng do ngh vic tm thi v l do ca n v sn xut; tin
hoa hng do n v sn xut tr cho ngi lao ng; tin
thng t xut v cc khon thanh ton cho ngi lao ng
lin quan ti hot ng sn xut; chi h tr nh k v nh
v i li t ni ti ni lm vic; tin lng bng hin vt;
tin ng bo him x hi cho ngi lao ng.

4.2.9. Khu hao ti sn c nh

Khu hao ti sn c nh phn nh gi tr ca ti sn c

nh tiu dng trong qu trnh sn xut v tnh bng chnh
lch gia cui k v u k gi tr kinh t thc ca ti sn
(gi tr kinh t thc ca ti sn l gi tr thc t ca ti sn
trn th trng ti thi im nh gi). Trong thc t, tnh
khu hao ti sn c nh da trn c s thi gian d kin
dng vo sn xut ca ti sn v gi tr ti sn theo nguyn
gi.
4.2.10. Thng d

4.2.8. Thu sn xut, tr cp sn xut

Thu sn xut, tr cp sn xut l yu t th hai cu

thnh nn GDP tnh theo phng php thu nhp. Thu sn
xut l khon phi np bt buc bng tin hay bng hin vt
t n v sn xut cho nh nc khi tham gia vo qu trnh
sn xut, lu thng hng ha v dch v. Thu sn xut gm
hai loi: Thu sn phm v thu sn xut khc:
- Thu sn phm phi np khi ngi sn xut a hng
ha v dch v vo lu thng di bt k hnh thc no nh:
Bn, chuyn nhng... Nh vy, i tng ca thu nh vo
sn phm khng bao gm thnh phm tn kho. Loi thu
ny gm c thu hng nhp khu khi hng nhp khu i vo
lnh th kinh t hay dch v phc v cho n v thng tr
t n v khng thng tr;
- Thu sn xut khc bao gm thu nh vo quyn s
hu hay quyn s dng t ai, nh xng, ti sn khc
dng trong sn xut; hay thu nh vo thu mn lao ng,
tr thu nhp cho ngi lao ng(1).
(1)

Mc 3.46 Phng php bin son H thng ti khon quc gia Vit
Nam, Nh xut bn Thng k, H Ni, 2003.

173

Thng d l thu nhp t sn xut ca n v sn xut v

c tnh bng gi tr tng thm tr i thu nhp ca ngi
lao ng t sn xut, tr thu sn xut phi np v cng vi
tr cp sn xut. Thng d biu th thu nhp c c t qu
trnh sn xut a li trc khi chi tr li tin vay ngn
hng, tin thu my mc thit b, thu nhp s hu phi tr
i vi ti sn ti chnh, tin thu t cn thit tin hnh
sn xut.
*

*
*

Ba phng php tnh ch tiu GDP c xy dng trn

ba gc khc nhau: Phng php sn xut thc hin trn
gc sn xut to ra sn phm l hng ha v dch v cho
x hi; phng php thu nhp ng trn gc cc yu t
tham gia vo qu trnh sn xut to ra thu nhp; phng
php s dng ng trn gc s dng hng ha v dch v
tha mn nhu cu cui cng ca nn kinh t. Mi phng
php u c u v nhc im ring v s dng phng php
no trong tnh ton ch tiu GDP ph thuc vo ngun thng
tin hin c, trnh thng k v iu kin hch ton trong
tng thi k khc nhau.
174

Phng php sn xut: Tng sn phm trong nc tnh

theo phng php ny thng c p dng ti cc nc
ang pht trin, c trnh thng k cha cao. p dng
phng php sn xut cung cp cho cc nh qun l, lp
chnh sch bc tranh ton cnh v ton b sn phm sn
xut ra, v chi ph ca tt c cc ngnh kinh t. Trn c s
, cc nh kinh t c th nghin cu tc ng qua li gia
cc ngnh, thnh phn kinh t v tm ra cc nguyn nhn
cng nh gii php gim t l ca chi ph trung gian dn
ti tng GDP. Bn cnh nhng u im nu trn, phng
php sn xut c mt s nhc im ch yu sau:

- Kh m bo phm vi thu thp thng tin tnh y

kt qu ca cc hot ng sn xut. Chng hn, theo khi
nim sn xut, gi tr ca cc hot ng bt hp php to ra
hng ha v dch v cung cp cho th trng v cc hot ng
hp php nhng to ra cc sn phm bt hp php u phi
tnh vo gi tr sn xut(1). Nhng trong thc t rt kh thu
thp c thng tin ca cc hot ng ny.
- Do GDP c tnh gin tip qua gi tr sn xut v chi
ph trung gian nn cht lng tnh GDP cn ph thuc vo
cht lng tnh ch tiu chi ph trung gian. Ni cch khc,
thng tin tnh GDP cn ph thuc vo thng tin t hch
ton chi ph sn xut ca cc n v sn xut kinh doanh. Xu
hng cc nh sn xut kinh doanh thng hch ton tng
chi ph gim thu v tng li nhun. Cc nh thng k rt
kh kim sot cht lng thng tin v chi ph sn xut t
tnh ton chnh xc, nng cao cht lng ca ch tiu chi
ph trung gian.
(1)

Thng k ti khon quc gia xp cc hot ng ny vo khu vc kinh t

cha c quan st. Khu vc kinh t ny gm bn khu vc nh: Khu vc
kinh t cha nh hnh, khu vc kinh t ngm, khu vc t sn t tiu ca
h gia nh v khu vc kinh t bt hp php.

175

Phng php s dng: GDP tnh theo phng php ny

cung cp nhng thng tin v cu ca nn kinh t nh: Tiu
dng, tch ly, xut, nhp khu. Nhng thng tin ny gip
cho Chnh ph v cc nh qun l a ra chnh sch kch cu
dn ti tng trng kinh t, ng thi cng l ngun thng
tin dng tnh gi tr ti sn v ca ci tng thm ca t
nc. Phng php s dng c mt s u im v mt tnh
ton nh sau:

- Phng php ny khng phi gii quyt vn nan gii

v vic tnh gi tr ca cc hot ng bt hp php v cc
hot ng hp php nhng to ra cc sn phm bt hp php
nh phng php sn xut gp phi. D khng thu c
thng tin v kt qu sn xut ca cc hot ng thuc khu
vc kinh t cha c quan st nhng nhng hot ng ny
to ra thu nhp v thc th kinh t s hu thu nhp ny s
dng vo tiu dng, vo tch ly v nh vy c phn
nh trong phng php s dng. Nu m bo c cht
lng tnh ton ca phng php s dng, chnh lch v
GDP gia phng php s dng v phng php sn xut l
mt c lng tt i vi gi tr tng thm ca khu vc kinh
t cha c quan st.
- Thng tin v chi tiu dng v tch ly thng st vi
thc t hn so vi thng tin v kt qu sn xut v chi ph
sn xut. Thng tin v chi cho tiu dng ca h gia nh d
kim sot v thng thng cc h ch khai thp thu nhp ch
him khi khai thp chi tiu trong cc cuc iu tra. Thng
tin v xut, nhp khu hng ha v dch v d thu thp (ch
cn qua Hi quan) v thng m bo v phm vi. V vy,
i vi nh thng k, phng php s dng d tnh ton v
cho cht lng s liu cao hn.
Tuy vy, phng php s dng c mt s nhc im: S
176

lng h gia nh trong nn kinh t rt ln v vy khng th

tin hnh iu tra nh k thng xuyn thu thp thng
tin t tt c cc h. Thng thng cc nc da vo iu tra
chn mu v vy s liu chu nh hng ca sai s chn mu.
i vi cc nc ang pht trin, sn xut nh, manh mn
cn ph bin, h thng lut php cha y , thc chp
hnh lut cha nghim nn kh thu thp c chnh xc
nhng thng tin v tiu dng v xut, nhp khu hng ha
v dch v. Thc t nc ta, ngnh Thng k gp khng t
kh khn khi tnh ton gi tr ca hng ha xut, nhp khu
lu qua bin gii, trn bin.
Phng php thu nhp: GDP tnh theo phng php ny
s cung cp thng tin cho cc nh qun l v lp chnh sch
dng nh gi v hiu qu (th hin qua ch tiu thng
d) v nng sut (th hin qua nng sut lao ng, nng
sut ca my mc, thit b) ca hot ng sn xut. Tuy vy,
cht lng tnh ton thp ca cc ch tiu cu thnh nn
GDP ca phng php ny l hn ch ln nht. Rt kh thu
thp thng tin v tnh ton chnh xc thu nhp ca ngi lao
ng t sn xut. Tm l ca ngi lao ng khng mun
cung cp thng tin chnh xc v thu nhp ca h.

Khu hao ti sn c nh cng rt kh tnh c chnh

xc v thi gian d kin s dng trong sn xut ca ti sn
thay i thng xuyn, gi tr ca ti sn ph thuc vo tin
b ca khoa hc cng ngh. My tnh in t l v d rt in
hnh minh ha cho vic kh tnh ton chnh xc ch tiu khu
hao ti sn. Gi s mt my tnh nhn hiu IBM tr gi
15 triu ng, d kin s dng vo sn xut trong 5 nm v
khu hao mi nm l 3 triu. Do p dng thnh qu ca
khoa hc - k thut, my tnh mi, cng nhn hiu c tnh
nng hot ng cao hn nhng gi ch bng hai phn ba gi
177

my ca nm trc. R rng my tnh ca nm trc khng

th nh gi l 12 triu ng v nng cao nng lc cnh
tranh, nh sn xut c th rt ngn thi gian s dng.
Tng t nh ch tiu thu nhp ca ngi lao ng t
sn xut, rt kh thu thp thng tin v tnh chnh xc c
ch tiu thng d v n v sn xut thng hch ton tng
chi ph gim thng d.
T nhng u v nhc im ca ba phng php tnh
GDP, phng php s dng thng c p dng v cho kt
qu tnh ton vi cht lng cao nht, tip n l phng
php sn xut. Phng php thu nhp thng p dng khi
mun bit t l ca cc nhn t tham gia vo qu trnh sn
xut. Vic quyt nh p dng phng php tnh no tu
thuc vo tnh hnh c th ca tng quc gia v n s quyt
nh chin lc thu thp thng tin u vo ca ngnh Thng
k.
Tng sn phm trong nc l ch tiu phn nh hng ha
v dch v cui cng c to ra ca cc n v thng tr
trong nn kinh t mt thi k nht nh. Ni cch khc,
khi nim tng sn phm trong nc nhn mnh ti sn
phm sn xut ra trong lnh th kinh t ca mt quc gia
m khng quan tm ti c trng v s hu ca cc n v
thng tr ng trn lnh th kinh t. Trong thc t nhiu
n v thng tr trn lnh th kinh t ca mt quc gia
nhng thuc s hu ca mt quc gia khc. Cc quc gia
khc c th s hu ton b n v sn xut thng tr ca
mt quc gia nh n v c 100% vn u t nc ngoi, hoc
s hu mt trong cc yu t tham gia vo qu trnh sn xut
nh lao ng, ti sn, vn dng trong sn xut. Kt thc qu
trnh sn xut to ra thu nhp, ch s hu ca nhng thc
th kinh t ca cc quc gia bn ngoi c th chuyn phn
178

thu nhp ca h v nc. V vy, khng phi tt c GDP ca

mt quc gia l thu nhp ca quc gia . lm r c
trng ny, cc nh kinh t v m v thng k ti khon quc
gia a ra khi nim tng thu nhp quc gia.
4.2.11. Tng thu nhp quc gia

Tng thu nhp quc gia (GNI) phn nh tng thu nhp
ln u c to ra t cc yu t thuc s hu ca quc gia
tham gia vo hot ng sn xut trn lnh th quc gia hay
nc ngoi trong mt thi k nht nh, thng l mt nm.
Tng thu nhp quc gia bng tng sn phm trong nc
cng vi chnh lch gia thu nhp ca ngi lao ng Vit
Nam nc ngoi gi v v thu nhp ca ngi nc ngoi
Vit Nam gi ra bn ngoi cng vi chnh lch gia thu nhp
s hu nhn c t nc ngoi vi thu nhp s hu tr nc
ngoi.
Khi nim GNI nhn mnh ti tiu thc s hu cc yu
t sn xut ca mt quc gia, trong khi khi nim GDP
nhn mnh ti tiu thc sn phm to ra trong phm vi lnh
th quc gia. phn bit r hn s khc nhau gia GDP v
GNI chng ta xt v d: Gi s cng ty Honda 100% vn ca
Nht ti Vit Nam sn xut t v xe my. Cng ty ny
ng trn lnh th Vit Nam, nn ton b gi tr sn phm
cui cng do cng ty to ra tnh vo GDP ca Vit Nam.
Khng phi ton b gi tr ca sn phm cui cng ny c
tnh vo ch tiu GNI ca Vit Nam v cng ty thuc s hu
ca Nht, v vy phn gi tr sn phm cui cng sau khi tr
i chi tr lng, np thu sn xut, thu thu nhp, thuc s
hu ca cng ty Honda v c gi v Nht. Trong trng
hp ny GNI ca Vit Nam bng GDP tr i phn thu nhp
thuc s hu ca cng ty Honda.
Ch tiu GNI phn nh thu nhp thc ca mt quc gia
179

do vy trc y cc nc cng nghip pht trin thng tnh

v s dng ch tiu ny. Hin nay h chuyn sang tnh v s
dng ch tiu GDP v:
- Phn ln cc nc ang pht trin dng ch tiu GDP v
vy chuyn sang thun li cho so snh quc t;
- Ch tiu GDP d tnh ton hn GNI do ngun thng tin
v thu nhp s hu thun rt km;
- Ch tiu GDP nh gi tt hn v tim nng to vic
lm ca nn kinh t so vi ch tiu GNI.
Cng vi tng thu nhp quc gia cc nh thng k kinh
t cn a ra khi nim thu nhp quc gia thun. S khc
bit gia hai ch tiu trn l trong c bao gm hay khng
bao gm gi tr khu hao ti sn c nh. Mt cch tng qut,
khu hao ti sn c nh phn nh s suy gim gi tr hin
ti ca ti sn c nh thuc s hu ca cc n v sn xut
do s dng nhng ti sn ny trong qu trnh sn xut hoc
do hao mn v hnh. Khu hao ti sn c nh khng bao
gm phn gi tr ca ti sn b mt i do thin tai, ha hon
hoc chin tranh gy nn. nh ngha v mi lin h gia
thu nhp quc gia thun v GNI nh sau:
4.2.12. Thu nhp quc gia thun

Thu nhp quc gia thun (NNI) phn nh phn cn li

ca tng thu nhp quc gia sau khi tr i khu hao ti sn
c nh dng trong sn xut ca ton b nn kinh t trong
mt thi k nht nh. Di dng cng thc, thu nhp quc
gia thun c tnh nh sau:
NNI = GNI Khu hao ti sn c nh dng trong sn xut

Tng thu nhp quc gia hay thu nhp quc gia thun
phn nh thu nhp do s hu cc yu t sn xut ca quc
gia to nn cho d nhng yu t sn xut ny tham gia vo
180

qu trnh sn xut trong nc hay bn ngoi. Trong quan

h kinh t v chnh tr gia cc quc gia, do tham gia vo
hot ng chung ca cng ng quc t s lm tng hoc
gim thu nhp ca mt quc gia. Chng hn, Vit Nam l
thnh vin ca Lin Hp Quc, hng nm phi np nin lim
s lm gim tng thu nhp quc gia ca Vit Nam. Vit Nam
vin tr lng thc khn cp cho nhn dn cc nc b sng
thn cng lm gim GNI ca nc ta. Ngc li, nhng
ngi Vit nam sng xa t quc hng nm gi kiu hi v cho
gia nh v cc thn nhn lm tng tng thu nhp quc gia
ca Vit Nam, v.v... Tt c cc hot ng giao dch va nu
thuc nhm chuyn nhng hin hnh.
Tng thu nhp quc gia hay thu nhp quc gia thun
cha phi l ton b thu nhp ca mt nc dng cho mc
ch tiu dng cui cng hay dnh. Ch tiu phn nh thu
nhp ca quc gia dng cho tiu dng cui cng v dnh
ca ton b nn kinh t l thu nhp quc gia kh dng. nh
ngha v mi lin h gia thu nhp quc gia kh dng v
tng thu nhp quc gia nh sau:
4.2.13. Thu nhp quc gia kh dng

Thu nhp quc gia kh dng phn nh tng thu nhp

ca quc gia t sn xut, thu nhp s hu v t chuyn
nhng hin hnh. Thu nhp quc gia kh dng dng cho
tiu dng cui cng v dnh v bng thu nhp quc gia
cng vi chuyn nhng hin hnh thun t bn ngoi.
Tn gi thu nhp quc gia kh dng phn nh thu
nhp cui cng ca nn kinh t c c t tt c cc ngun
s dng cho hai mc ch: Tiu dng cui cng ca h gia
nh, ca Nh nc v dnh. Tiu dng cui cng l ch
tiu kinh t tng hp quan trng phn nh ton b chi tiu
v hng ha v dch v ca h gia nh v Nh nc p
181

ng nhu cu v vt cht v tinh thn ca c nhn dn c v

ton x hi. Tri vi tiu dng cui cng, dnh l ngun
ti chnh dng cho u t ti sn xut m rng ca nn kinh
t trong cc k tip theo. dnh cng ln chng t nn
kinh t c tim lc pht trin kinh t bn vng v t ph
thuc vo ngun ti chnh t bn ngoi. Mt cch tng qut,
dnh c nh ngha nh sau:
4.2.14. dnh

dnh l phn thu nhp cn li ca thu nhp quc gia

kh dng sau khi tr i phn thu nhp s dng cho tiu
dng cui cng. Cng thc thng p dng tnh dnh nh
sau:
dnh
(Sn)

Thu nhp quc gia

kh dng (NDI)

Tiu dng
cui cng

Cng nh thu nhp quc gia, ch tiu thu nhp quc gia
kh dng v dnh cng c tnh di dng gp v thun
v chng khc nhau bi khu hao ti sn c nh.
dnh l ngun ti chnh trong nc quan trng cho
u t pht trin sn xut. Bn cnh dnh trong nc, cc
thc th ca nn kinh t cn thc hin chuyn nhng ti
sn vi bn ngoi qua vic chuyn ra nc ngoi hay nhn t
nc ngoi. Nh cp trong phn mt s khi nim c
bn, kt qu ca chuyn nhng ti sn lm thay i ca ci
ca nn kinh t. V vy, dnh cng vi chuyn nhng ti
sn thun t bn ngoi phn nh thay i ca ci thun do
dnh v chuyn nhng ti sn to ra.
Ngoi hai yu t dnh v chuyn nhng ti sn
thun t bn ngoi dn ti thay i ca ci thun ca nn
kinh t, cn mt s nguyn nhn khc nh: Thay i gi c,
thay i v khi lng ti sn do thin tai, ha hon, v.v...
182

Tuy vy, ti khon vn ti sn trong H thng ti khon

quc gia ch cp ti yu t thay i do dnh thun v
chuyn nhng ti sn mang li. Yu t phn nh thay i
gi tr ca ci thun do thay i gi c v nguyn nhn khc
s phn nh trong bng tng kt ti sn ca quc gia. nh
ngha tng qut ca ch tiu thay i ca ci thun do thay
i dnh v chuyn nhng ti sn nh sau:
4.2.15. Thay i ca ci thun do thay i dnh
v chuyn nhng ti sn

Thay i ca ci thun do thay i dnh v chuyn

nhng ti sn phn nh ngun ti chnh ca nn kinh t
dng cho mc ch u t lm tng tch ly ti sn c nh,
ti sn lu ng, ti sn qu him v ti sn phi ti chnh
khng do sn xut to ra. Vi nh ngha ny gi cho cc
nh thng k hai cch tip cn tnh ch tiu thay i ca
ci thun do thay i dnh v chuyn nhng ti sn.
Cch th nht tip cn t cc yu t bn ngun dn ti thay
i ca ci thun, cch th hai tip cn qua cc yu t bn s
dng lm tng ca ci vt cht ca nn kinh t.
Nhu cu m rng pht trin sn xut ca nn kinh t
trong mi thi k s quyt nh quy m v ln ca tch ly
ti sn. V vy thay i ca ci thun do thay i dnh v
chuyn nhng ti sn (ngun ti chnh) c th b p
cho tch ly ti sn, c th khng hoc d tha. Chnh
lch gia thay i ca ci thun do thay i dnh v
chuyn nhng ti sn vi tng tch ly ti sn v ti sn phi
ti chnh khng do sn xut to ra phn nh ngun ti chnh
cn li ca nn kinh t c kh nng cho bn ngoi vay v
c gi l cho vay thun nu chnh lch l dng. Khi
chnh lch l m, iu chng t ngun ti chnh trong
nc khng cho tch ly ti sn, nn kinh t phi vay t
bn ngoi v c gi l i vay thun.
183

Khi quc gia A cho quc gia B vay, quc gia A xc lp

(s hu) mt tri quyn ti chnh vi quc gia B. "Tri quyn
ti chnh l ti sn xc lp cho ngi s hu n (ch n)
quyn c nhn mt khon thanh ton hay mt lot nhng
thanh ton t mt n v khc (ngi n) trong nhng trng
hp c th c quy nh trong hp ng gia h vi nhau"(1).
Ti sn ti chnh l khi nim rng hn tri quyn ti chnh
v c nh ngha nh sau: "Ti sn ti chnh l ti sn
di dng tri quyn ti chnh, vng tin, quyn rt vn c
bit do Qu tin t quc t phn b, c phiu cng ty v cc
cng c ti chnh kinh doanh ngoi bng"(2).
4.2.16. Cho vay thun hay i vay thun

Trn gc ti chnh, cho vay thun hay i vay thun

phn nh tnh trng s hu ti sn ti chnh ca mt quc
gia vi bn ngoi v c tnh bng chnh lch gia nhn
thun v tch sn ti chnh vi pht sinh thun v tiu sn
ti chnh. Nhn thun v tch sn ti chnh ca mt quc gia
vi bn ngoi l ton b gi tr ti sn ti chnh do bn ngoi
pht hnh c s hu bi quc gia . Ngc li, pht sinh
thun v tiu sn ti chnh l ton b gi tr ti sn ti chnh
do quc gia pht hnh c s hu bi bn ngoi.
Cc ch tiu t gi tr sn xut, gi tr tng thm, v.v...
n cho vay thun hay i vay thun l nhng ch tiu kinh t
tng hp p dng khi nim bin k, ngha l ch tnh cho
mt khong thi gian nht nh. Ch tiu cho vay thun hay
i vay thun l ch tiu cn i trong ti khon vn ti sn
v cng l ch tiu cn i cui cng phn nh qu trnh t
sn xut n phn phi thu nhp v s dng ngun ti chnh
cho tch ly ti sn.
(1)
(2)

Mc 10.4, Ti khon quc gia 1993

Mc 10.5, Ti khon quc gia 1993

184

 hon chnh bc tranh ca ton b nn kinh t, bn

cnh cc ch tiu kinh t tng hp phn nh kt qu hot
ng ca mt thi k chng ta nghin cu mt s ch tiu
phn nh gi tr ti sn v ca ci ca quc gia ti cc thi
im quan trng trong nm. Nhng ch tiu ny xut hin
trong bng tng kt ti sn ca H thng ti khon quc gia.
4.2.17. Bng tng kt ti sn

Bng tng kt ti sn l bc tranh m t nhng yu t

lm thay i gi tr v khi lng ti sn, phn nh gi tr
tch sn v tiu sn ti cc thi im u v cui ca k hch
ton. Bng tng kt ti sn m t ng nht thc hch ton
c bn lin kt gi tr ca tng loi tch sn ti thi im u
k vi gi tr c ti thi im cui k qua cc hot ng giao
dch v nhng thay i khc v gi tr ti sn(1).
4.2.18. Ca ci thun

Ca ci thun l ch tiu cn i trong bng tng kt ti

sn, phn nh mc giu, ngho ca mt quc gia. Ca ci
thun c tnh bng chnh lch gia tch sn v tiu sn ti
mt thi im c th, thng vo u k v cui k hch
ton. xc nh gi tr ca ci thun ti mt thi im cn
phi tnh gi tr ca tng loi tch sn v tiu sn theo gi
th trng ti thi im .
Theo thi gian, tng gi tr ca tch sn v tiu sn lun
thay i do cc nguyn nhn sau:
- Thay i gi tr do cc hot ng giao dch ti sn mang
li nh: Mua thm hoc thanh l cc loi ti sn phi ti
chnh, do s dng ti sn vo sn xut c th hin qua
khu hao ti sn, do chuyn nhng ti sn;
(1)

Mc 2.55. Phng php bin son h thng ti khon quc gia Vit
Nam, Nh xut bn Thng k, H Ni - 2003.

185

- Thay i v khi lng ti sn khng do cc hot ng

giao dch trong nn kinh t mang li: Pht hin thm ti
nguyn thin nhin mi, thay i gi tr ti sn do thin tai,
ha hon, chin tranh, do thay i cch phn loi gy nn;
- Do bin ng v gi c ca ti sn. Ti khon quc gia
chia bin ng v gi c thnh hai loi: Bin ng gi ca
tng loi ti sn v bin ng mc gi chung ca ton b nn
kinh t.
4.2.19. Ca ci thun u k

Ca ci thun u k phn nh gi tr ca ci ca quc

gia ti thi im u k hch ton, c tnh bng chnh
lch gia tch sn v tiu sn u k.
Mi lin h gia tch sn/tiu sn cui k vi tch
sn/tiu sn u k th hin qua cc ch tiu phn nh ba
nhm nguyn nhn lm thay i gi tr ca tch sn v tiu
sn va nu trn. C th mi lin h ca tch sn/ tiu sn
gia cui k v u k nh sau:
4.2.20. Tch sn phi ti chnh cui k

Nhm nguyn nhn th nht lm thay i tch sn phi

ti chnh hnh thnh t cc hot ng giao dch lm tng tch
ly ti sn trong khong thi gian t u k ti cui k, gm
tch ly gp ti sn c nh, tch ly ti sn lu ng, tch ly
ti sn qu him v chnh lch ti sn phi ti chnh khng
do sn xut to ra. Ti sn vt cht hu hnh dng vo sn
xut dn ti gi tr ti sn gim i v c th hin qua ch
tiu Khu hao ti sn c nh. V vy, gi tr tch sn phi ti
chnh cui k phi tr i gi tr khu hao ti sn c nh
trong k. Nhm nguyn nhn th hai lm thay i gi tr ca
tch sn phi ti chnh l do thay i khc v khi lng ti
186

sn v nhm th ba c quy cho bin ng v gi c ca ti

sn v vy cn phi nh gi li gi tr ca ti sn vi mc
gi ph bin trn th trng ti thi im cui k. Mt cch
tng qut, cng thc tnh gi tr ca tch sn phi ti chnh
cui k nh sau:
Tch sn phi ti chnh cui k bng tch sn phi ti
chnh u k cng vi tch ly gp ti sn c nh tr i khu
hao ti sn c nh cng vi Tch ly ti sn lu ng cng
vi tch ly ti sn qu him cng vi chnh lch ti sn phi
ti chnh khng do sn xut to ra cng vi thay i khc v
khi lng ti sn phi ti chnh cng vi nh gi li ti sn
phi ti chnh.
4.2.21. Tch sn ti chnh cui k

Ging nh tch sn phi ti chnh cui k, c ba nguyn

nhn dn ti thay i gi tr ca tch sn ti chnh u k
l nhn thun v ti sn ti chnh nh s hu thm hay
gim i cc ti sn ti chnh do bn ngoi pht hnh.
Nguyn nhn th hai biu th nhng thay i khc v khi
lng ti sn ti chnh nh c phn b thm hay b xo b
quyn rt vn c bit (SDR) t Qu tin t quc t. Nguyn
nhn cui cng thuc v nh gi li gi tr cc ti sn ti
chnh do gi c ca chng thay i trn th trng v nhng
l do kinh t v chnh tr. Mt cch tng qut, cng thc tnh
gi tr ca tch sn ti chnh cui k nh sau:
Tch sn ti chnh cui k bng tch sn ti chnh u
k cng vi thay i khc v khi lng ti sn ti chnh cng
vi nh gi li ti sn ti chnh.
4.2.22. Tiu sn cui k

Tng t nh tch sn cui k, c ba nhm nguyn nhn

187

biu th s khc bit gia tiu sn cui k v tiu sn u

k. Cng thc tnh gi tr ca tiu sn cui k nh sau:
Tiu sn cui k bng tiu sn u k cng vi tiu sn
thun trong k cng vi thay i khc v khi lng ca tiu
sn cng vi nh gi li tiu sn.
4.2.23. Ca ci thun cui k

Ca ci thun cui k phn nh gi tr ca ci ca mt

quc gia ti thi im cui k hch ton. Qua mi lin h
gia ca ci thun vi tch sn v tiu sn, ca ci thun
cui k c th tnh bng hai cch:
Ca ci thun cui k bng chnh lch gia tch sn
cui k v tiu sn cui k v cng bng ca ci thun u
k cng vi thay i ca ci thun trong k.
4.2.24. Thay i ca ci thun

Thay i ca ci thun l ch tiu cui cng trong bng

tng kt ti sn c cp y v bng tng ca ba loi
thay i: Thay i ca ci thun do dnh v chuyn
nhng vn, thay i ca ci thun do thay i khc v khi
lng ti sn v thay i ca ci thun do chnh lch gi
danh ngha. Ba loi thay i ny c phn loi ng vi ba
nguyn nhn dn ti thay i gi tr ca tch sn v tiu sn
ca nn kinh t.
Trn y trnh by ni dung v mi lin h gia cc
ch tiu kinh t tng hp ca ton b nn kinh t t khu
sn xut to ra thu nhp n khu phn phi thu nhp, s
dng thu nhp cho tiu dng, dnh, tch ty v nhng
thay i dn ti bin ng ca tch sn, tiu sn cng nh
ca ci thun ti thi im cui k ca nn kinh t. Ton b
mi lin h trn c m t di dng phng trnh lin h
nh sau:
188

Phng trnh lin h ca mt s ch tiu kinh t tng hp

1.

10.

Tng sn phm trong nc (GDP) theo gi th trng

= Gi tr sn xut theo gi c bn + Thu, tr tr cp sn phm
+ Thu nhp khu hng ho v dch v Chi ph trung gian.

Ca ci thun u k
= Tch sn u k Tiu sn u k.

11. Tch sn phi ti chnh cui k

= Tch sn phi ti chnh u k + Tch ly gp ti sn c nh
Khu hao ti sn c nh + Tch ly ti sn lu ng + Tch ly ti
sn qu him + Chnh lch ti sn phi ti chnh khng do sn xut
to ra + Thay i khc v khi lng ti sn phi ti chnh + nh
gi li ti sn phi ti chnh.

2.

GDP theo gi th trng

= Tiu dng cui cng + Tch ly ti sn c nh + Tch ly ti sn
lu ng + Tch ly ti sn qu him + Xut khu hng ha v
dch v Nhp khu hng ha v dch v.

3.

GDP theo gi th trng

= Thu nhp ca ngi lao ng t sn xut + Thu sn xut
+ Khu hao ti sn c nh dng trong sn xut + Thng d

12. Tch sn ti chnh cui k

= Tch sn ti chnh u k + Nhn thun ti sn ti chnh + Thay
i khc v khi lng ti sn ti chnh + nh gi li ti sn ti
chnh.

4.

Tng thu nhp quc gia (GNI) theo gi th trng

= GDP theo gi th trng + Thu, tr tr cp sn xut v hng
nhp khu thun vi bn ngoi + Thu nhp thun ca ngi lao
ng t bn ngoi + Thu nhp s hu thun vi bn ngoi.

13. Tiu sn cui k

= Tiu sn u k + Tiu sn thun trong k + Thay i khc v
khi lng ca tiu sn + nh gi li tiu sn.

5.

Thu nhp quc gia thun (NNI) theo gi th trng

= GNI theo gi th trng Khu hao ti sn c nh.

14. Ca ci thun cui k

= Tch sn cui k Tiu sn cui k
= Ca ci thun u k + Thay i ca ci thun trong k

6.

Thu nhp quc gia kh dng thun (NNDI)

= Tiu dng cui cng + dnh thun.

7.

Thay i ca ci thun do dnh v chuyn nhng ti sn

= dnh thun + Chuyn nhng ti sn thun t bn ngoi.

8.

dnh thun + Chuyn nhng ti sn thun t bn ngoi

= Tch ly ti sn c nh Khu hao ti sn c nh + Tch ly ti
sn lu ng + Tch ly ti sn qu him + Chnh lch ti sn phi
ti chnh khng do sn xut to ra + Cho vay thun/- i vay thun.

9.

Cho vay thun (+)/ i vay thun (-)

= Nhn thun v tch sn ti chnh Pht sinh thun v tiu sn
ti chnh.

189

15. Thay i ca ci thun

= Thay i ca ci thun do dnh v chuyn nhng vn +
Thay i ca ci thun do thay i khc v khi lng ti sn +
Thay i ca ci thun do chnh lch gi danh ngha.

190

Phn Nm

Mt s ch tiu thng k
kinh t - x hi tng hp
Ngoi cc ch tiu ch yu trong h thng ti khon quc
gia, cn nhiu ch tiu thng k phn nh khi qut, lin kt
nhiu mt kinh t - x hi hoc phn nh tp trung nhng
mt bn cht cho php nh gi su sc mi quan h bn
trong v tnh quy lut ca hin tng (gi chung l cc ch
tiu thng k kinh t - x hi).
Trong s cc ch tiu , phn ny ca cun sch ch
gii thiu mt s ch tiu hin nay ang c nhiu ngi
quan tm v rt cn thit cho nghin cu, ng dng thc t
trong cng tc thng k.
5.1. H s ICOR

Hiu qu s dng vn u t (vit tt l ICOR) l ch

tiu kinh t tng hp cho bit tng thm mt n v tng
sn phm trong nc i hi phi tng thm bao nhiu n
v vn u t thc hin. V vy, h s ny phn nh hiu qu
ca vic s dng vn u t dn ti tng trng kinh t. Vn
u t thc hin trong h s ICOR bao gm cc khon chi
tiu lm tng ti sn c nh, ti sn lu ng v cc
khon hnh thnh nn gi tr tng thm ca cc ngnh kinh
t. H s ICOR thay i ty theo thc trng kinh t - x hi
trong tng thi k khc nhau, ph thuc vo c cu u t
v hiu qu s dng cc sn phm vt cht v dch v trong
nn kinh t.
191

H s ICOR thp chng t u t c hiu qu cao, h s

ICOR thp hn c ngha l duy tr cng mt tc tng
trng kinh t cn mt t l vn u t so vi tng sn phm
trong nc thp hn. Tuy nhin, theo quy lut v li tc
bin gim dn khi nn kinh t cng pht trin (GDP bnh
qun u ngi tng ln) th h s ICOR s tng ln, tc l
duy tr cng mt tc tng trng cn mt t l vn u
t so vi tng sn phm trong nc cao hn.
C hai phng php tnh h s ICOR:
* Phng php th nht c tnh theo cng thc:
ICOR =

V1
G1 G 0

(5.1.1)

Trong :

V1: Tng vn u t ca nm bo co;

G1: Tng sn phm trong nc ca nm bo co;
G0: Tng sn phm trong nc ca nm trc nm bo co.
Cc ch tiu v vn u t v tng sn phm trong nc
tnh h s ICOR theo phng php ny phi c tnh
theo cng mt loi gi: Gi thc t hoc gi so snh. Phng
php tnh th hin: tng thm n v tng sn phm
trong nc, i hi phi tng thm bao nhiu n v vn u
t thc hin.
* Phng php th hai c tnh theo cng thc:
ICOR =

I V (%)
I G (%)

(5.1.2)

Trong :

IV: T l vn u t so vi tng sn phm trong nc;

IG: Tc tng tng sn phm trong nc;
192

H s ICOR tnh theo phng php ny th hin:

tng thm 1 phn trm (%) tng sn phm trong nc i hi
phi tng bao nhiu phn trm t l vn u t so vi GDP.
V d: Nm 1996 Vit Nam c mc tng tuyt i v
GDP (G1 G0) theo gi 1994 l 18266 t ng, tc tng
GDP (IG) l 9,34%; vn u t pht trin theo gi so snh
(V1) l 74134 t ng; t trng vn u t pht trin so vi
GDP (IV) l 0,3212.

Trong :

HDI1 - Ch s GDP bnh qun u ngi (GDP tnh theo

phng php sc mua tng ng "PPP" c n v tnh l
la M);
HDI2 - Ch s hc vn c tnh bng cch bnh qun ha
gia ch s t l bit ch (dn c bit c, bit vit) vi quyn
s l 2/3 v ch s t l ngi ln (24 tui tr ln) i hc vi
quyn s l 1/3;
HDI3 - Ch s tui th bnh qun tnh t lc sinh (k vng
sng tnh t lc sinh).

Theo s liu trn:

- p dng cng thc 5.1.1 tnh c:

HDI nhn gi tr t 0 n 1. HDI cng gn 1 c ngha l

trnh pht trin con ngi cng cao, tri li cng gn 0
ngha l trnh pht trin con ngi cng thp.

ICOR = 74134 : 18266 = 4,068

- p dng cng thc 5.1.2 tnh c:
ICOR = 0,3212 : 0,0934 = 3,439
Hai phng php tnh h s ICOR nu trn cho kt qu
khng ging nhau (kt qu tnh ton trn c h s ICOR l
4,068 v 3,439). Trong thc t ngi ta thng s dng
phng php th nht tnh theo gi so snh v phng php
ny hn ch c sai s thng k v loi tr nh hng ca
yu t gi mt cch tt nht.

Cng thc tnh cc ch s thnh phn (HDI1, HDI2, HDI3)

nh sau:
HDI1 =

Tng ch s v t l bit ch v t l ngi ln i hc

c tnh ton ring bit nhng u theo cng thc khi qut
sau y:

5.2. Ch s pht trin con ngi

HDI 2 =

Ch s pht trin con ngi (HDI) l thc o tng hp

phn nh s pht trin ca con ngi trn cc phng din
thu nhp (th hin qua tng sn phm trong nc bnh qun
u ngi), tri thc (th hin qua ch s hc vn) v sc kho
(th hin qua tui th bnh qun tnh t lc sinh). Ch s
pht trin con ngi c tnh theo cng thc:
1
HDI = (HDI1 + HDI 2 + HDI 3 )
3

(5.2)

193

lg(GDP thc t) lg(GDP min)

lg(GDP max) lg(GDP min)

L thc t L min
Lmax L min

y: L - t l ngi ln i hc hoc t l bit ch ca

dn c.
T thc t T min
HDI 3 =
Tmax T min
y: T - Tui th bnh qun tnh t lc sinh

Cc gi tr ti a (max) v ti thiu (min) ca cc ch tiu

lin quan tnh HDI c quy nh nh sau:
194

Ch tiu

n v
tnh

GDP thc t bnh qun u ngi (PPP)

USD

40 000

100

T l dn c bit ch

100

T l ngi ln i hc

100

Nm

85

25

Tui th bnh qun tnh t lc sinh

Gi tr ti Gi tr ti
a (max) thiu (min)

5.3. Ch s pht trin gii

V d: Nm 1997 cc ch tiu ch yu ca Vit Nam nh

sau:

- GDP thc t bnh qun u ngi (PPP) : 1 630 USD

- T l dn c bit ch

: 91,9%

- T l ngi ln i hc

: 62,0%

- Tui th b/q tnh t lc sinh

: 67,4 nm

+ Ch s GDP bnh qun u ngi:

62 0
= 0,62 (ch s t l i hc)
100 0

- HDI 2 =

(5.3)

Trong :

GDI1 - Ch s phn b cng bng thnh phn theo yu t

thu nhp;

GDI nhn gi tr t 0 n 1. GDI cng gn 1 c ngha l

trnh pht trin ca con ngi trn gc bnh ng v
gii cng cao. Ngc li cng gn 0 ngha l trnh pht
trin ca con ngi trn gc bnh ng v gii cng thp.

1
(0,62 + 2 0,919) = 0,819 hoc 81,9%
3

Cc ch s phn b cng bng thnh phn theo cc yu t

thu nhp (1), tri thc (2) v tui th (3) vit chung l GDI1(2,3)
c tnh theo cng thc:

+ Ch s tui th:
HDI3 = HD3

GDI3 - Ch s phn b cng bng thnh phn theo yu t

tui th.

+ Ch s hc vn (HDI2):

- HDI 2( d ) =

1
(GDI1 + GDI 2 + GDI3 )
3

GDI2 - Ch s phn b cng bng thnh phn theo yu t

tri thc;

lg(1630) lg(100)
HDI1 =
= 0,466 = 0,466
lg(40000) lg(100)

91,9 0
= 0,919 (ch s t l bit ch)
100 0

Ch s pht trin gii (GDI) l thc o phn nh s bt

bnh ng gia nam v n trn c s nh gi s pht trin
chung ca con ngi theo cc yu t thu nhp, tri thc v
tui th. Ch s pht trin gii c tnh theo cng thc:
GDI =

p dng cng thc tnh HDI nu trn ln lt tnh cc

ch s thnh phn qua s liu cho nh sau:

- HDI 2( b ) =

+ Ch s pht trin con ngi ca Vit Nam vo nm

1997:
0,466 + 0,819 + 0,707
HDI =
= 0,664
3

67,4 25
= 0,707
85 25

] [

GDI 1( 2,3 ) = { K f (HDI1f ( 2,3 ) )1 + K m (HDI1m( 2,3 ) )1

195

196

]}

1
1

Trong :

Ch tiu

n v
tnh

GDP thc t bnh qun u ngi (PPP)

USD

f - K hiu cho n v m - k hiu cho nam;

Kf - T l dn s n;
Km - T l dn s nam.
HDI1f ( 2,3 ) v HDI1m( 2,3 ) - Cc ch s thnh phn v tng yu

t thu nhp (1), tr thc (2) v tui th (3) theo HDI ca ring
nam v n.
- H s phn nh mc thit hi v phng din pht
trin con ngi m x hi gnh chu do s bt bnh ng v
gii. Trong ch s pht trin gii h s = 2 nn phng trnh
trn bin i thnh:

] [

GDI 1( 2,3 ) = { K f (HDI1f ( 2,3 ) ) 1 + K m (HDI1m( 2,3 ) ) 1

]}

Gi tr ti Gi tr ti
a (max) thiu (min)
40 000

100

T l dn c bit ch

100

T l ngi ln i hc

100

- N

nm

87,2

27,5

- Nam

nm

82,5

22,5

Tui th bnh qun tnh t lc sinh:

V d minh ha cho qu trnh tnh ch s pht trin gii

vi mt s ch tiu qua s liu gi nh nh sau:
n v
tnh

Nam

USD

1278

1982

- T l dn c bit ch

90,5

92,5

- T l ngi ln i hc

61,5

62,5

Nm

71,2

63,8

50,9

49,1

(*)
- GDP thc t bnh qun u ngi

Tnh ch s pht trin gii c thc hin qua 3 bc:

Bc 1: Tnh cc ch s HDI thnh phn ring cho tng
gii n v nam
Bc 2: Tnh cc ch s cng bng thnh phn theo tng
yu t thu nhp (GDI1), tri thc (GDI2) v tui th (GDI3)
theo cng thc trn (*)
Bc 3: Tnh ch s pht trin gii bng cch bnh qun
s hc gin n gia 3 ch s phn b cng bng thnh phn
v thu nhp (GDI1), tri thc (GDI2) v tui th (GDI3).

- Tui th bnh qun tnh t lc sinh

- T l dn s theo gii

T s liu cho, ln lt tnh ton:

Bc 1: Tnh cc ch s thnh phn theo HDI ca ring
tng gii

+ Ch s thu nhp:

Gi tr ti a (max) v ti thiu (min) ca cc ch tiu

lin quan tnh GDP cho ring tng gii quy nh nh
sau:

197

198

HDI1f =

lg(1278) lg(100)
3,106 2,000
=
= 0,585
lg(40000) lg(100) 4,602 2,000

HDI1m =

lg(1982) lg(100)
3,297 2,000
=
= 0,638
lg(40000) lg(100) 4,602 2,000

+ Ch s tri thc:
- Ch s bit ch
HDI 2f ( b ) =

90,5 0
= 0,905 ;
100 0

HDI 2m( b ) =

92,5 0
= 0,925
100 0

HDI m
2( d ) =

62,5 0
= 0,625
100 0

- Ch s i hc
HDI 2f ( d ) =

61,5 0
= 0,615 ;
100 0

- Ch s tri thc
HDI 2f =

2
1
.0,905 + .0,615 = 0,808 ;
3
3

HDI m
2 =

2
1
.0,925 + .0,625 = 0,825
3
3

So vi ch s pht trin con ngi, ni dung v quy trnh

tnh ch s pht trin gii khng phc tp hn my. Song,
thc t p dng kh khn hn, v tt c cc ch tiu cn tnh
u phi tnh ring theo tng gii. Hin nay, thng k Vit
Nam cha tch y cc ch s phn b theo gii, c bit
ch s phn b thnh phn theo yu t thu nhp.
5.4. Ch s bnh ng v gii

Ch s bnh ng v gii (GEM) l thc o phn nh

s bt bnh ng gia nam v n trong cc lnh vc hot
ng chnh tr, lnh o qun l, k thut, chuyn gia v
thu nhp. Ch s bnh ng v gii c tnh theo cng thc
sau:
GEM =

+ Ch s tui th:
HDI3f =

71,2 27,5
= 0,732 ;
87,2 27,5

HDI 3m =

63,8 22,5
= 0,688
82,5 22,5

Bc 2: Tnh cc ch s phn b cng bng thnh phn

+ V thu nhp:

{[

GDI1 = 0,509(0,585)

] + [0,491(0,638) ] }
1

{[

] [

]}

= 0,610

Trong :

EDEP1 - Ch s phn b cng bng thnh phn theo s

i biu nam, n trong Quc hi;

EDEP3 - Ch s phn b cng bng thnh phn theo thu

nhp.
= 0,816

+ V tui th:
GDI 3 = { [0,509(0,732 ) 1 ] + [0,491(0,688 ) 1 ] } = 0,709
1

Bc 3: Tnh ch s pht trin gii

GDI =

(5.4)

EDEP2 - Ch s phn b cng bng thnh phn theo v tr

lnh o, qun l, k thut, chuyn gia v kinh t;

+ V tri thc:
GDI 2 = 0,509(0,808) 1 + 0,491(0,825) 1

1
(EDEP1 + EDEP2 + EDEP3 ) ;
3

0,610 + 0,816 + 0,709

= 0,711
3

GEM nhn gi tr t 0 n 1, GEM cng gn 1 ngha l

s bnh ng v gii theo cc lnh vc hot ng chnh tr,
lnh o qun l, k thut, chuyn gia v thu nhp cng cao
v ngc li cng gn 0 th s bnh ng theo gii v cc tiu
thc trn cng thp.
+ Ch s phn b cng bng thnh phn theo s i biu
nam, n trong quc hi (EDEP1) c tnh nh sau:

199

200

EDEP1 =

{ [k f (I f ) 1 ] + [k m (I m ) 1 ] } 1
50

(*)

Bc 1: Xc nh cc t l v gii theo i biu trong

Quc hi, theo v tr lnh o, qun l v theo v tr k thut
v chuyn gia ca n (If), nam (Im) v cc ch s thu nhp ca
n (Hf), nam (Hm),... tnh cc ch s cng bng thnh phn;

Trong :

f - K hiu cho n tnh bng s ln;

m - K hiu cho nam tnh bng s ln;
kf v km - T l dn s n v nam
If v Im - T l n v t l nam l i biu trong quc hi
(khc vi kf v km, trong cng thc (*) If v Im c tnh bng
phn trm).
+ Ch s phn b cng bng thnh phn theo v tr lnh
o, qun l, k thut v chuyn gia (EDEP2) c tnh bng
cch bnh qun s hc gin n gia 2 ch s EDEP tnh ring
cho t l n, nam theo lnh o, qun l v t l n, nam
theo v tr k thut v chuyn gia. Tng ch s EDEP ring
bit ny c tnh nh cng thc tnh EDEP1 nu trn (*).
+ Ch s phn b cng bng thnh phn theo thu nhp
(EDEP3) c tnh theo cng thc:
EDEP3 =

{ [k (H ) ] + [k
f

f 1

( H m ) 1

Quy trnh tnh ch s bnh ng theo gii c thc hin

theo ba bc:

]}

(**)

Vi Hf, Hm l cc ch s thu nhp ca n v nam, trong

cng thc (**) Hf v Hm c tnh bng s ln nh kf v km.

Bc 2: Tnh cc ch s phn b cng bng thnh phn

EDEP1, EDEP2 v EDEP3;
Bc 3: Tnh ch s GEM bng cch tnh bnh qun s
hc gin n gia ba ch s phn b cng bng thnh phn v
i din trong Quc hi (EDEP1), theo lnh o qun l, k
thut v chuyn gia (EDEP2) v theo thu nhp (EDEP3).

V d minh ha cho qu trnh tnh ch s GEM vi mt s

ch tiu qua s liu gi nh nh sau:
Ch tiu

Nam

1. T l i biu trong Quc hi (%)

9,7

90,3

2. T l v tr lnh o v qun l (%)

24,3

75,7

3. T l v tr k thut v chuyn gia (%)

42,4

57,6

4. GDP bnh qun u ngi (USD)

2556

3964

5. T l dn s theo gii (%)

50,9

49,1

V nguyn tc, ch s thu nhp trong GEM tnh ton

tng t nh ch s thu nhp trong ch s pht trin gii.
Song, im khc bit l da trn gi tr khng iu chnh v
khng ly logarit. Cng thc tnh ch s thu nhp nh sau:
H=

T s liu cho ln lt tnh ton:

Bc 1: Ch s thu nhp
Hf =

GDP thc t GDP min

GDP max GDP min

2556 100
= 0,0616 ;
40000 100

Hm =

3964 100
= 0,0968
40000 100

Bc 2: Tnh cc ch s cng bng thnh phn

Mc thu nhp bnh qun u ngi c gi tr ti a

(max) l 40 000 USD v gi tr ti thiu (min) l 100 USD.
201

+ Ch s cng bng thnh phn theo i biu trong Quc

hi (EDEP1)
202

{[0,509(9,7) 1 ] + [0,491(90,3) 1 ] }1

EDEP1 =

= 0,3454

50

+ Ch s cng bng thnh phn theo lnh o, qun l,

k thut v chuyn gia (EDEP2)
- Theo v tr lnh o v qun l ( EDEP21 )

{[0,509(2,43) ] + [0,491(75,7) ]}
1

EDEP21 =

= 0,7291

50

- Theo v tr k thut v chuyn gia ( EDEP22 )

EDEP =
2
2

{[0,509(42,4 ) 1 ] + [0,491(57,6) 1 ] }1
50

= 0,9742

- Theo lnh o, qun l, k thut v chuyn gia ni

chung
EDEP2 =

1
[0,7291 + 0,9742] = 0,85165
2

+ Ch s phn b cng bng thnh phn theo thu nhp

(EDEP3)

{[

] [

EDEP1 = 0,509(0,06155)1 + 0,491(0,0968)1

]}

Nng sut cc nhn t tng hp (TFP) suy cho cng l

kt qu sn xut mang li do nng cao hiu qu s dng vn
v lao ng (cc nhn t hu hnh), nh vo tc ng ca
cc nhn t v hnh nh i mi cng ngh, hp l ho sn
xut, ci tin qun l, nng cao trnh lao ng ca cng
nhn, v.v... (gi chung l cc nhn t tng hp).
Tc tng nng sut cc nhn t tng hp l t l tng
ln ca kt qu sn xut do nng cao nng sut tng hp
chung (nng sut tnh chung cho c vn v lao ng). y l
ch tiu phn nh ch thc v khi qut nht hiu qu s
dng ngun lc sn xut, lm cn c quan trng nh gi
cht lng tng trng cng nh tnh cht pht trin bn
vng ca kinh t, l c s phn tch hiu qu sn xut x
hi, nh gi tin b khoa hc cng ngh, nh gi trnh
t chc, qun l sn xut,... ca mi ngnh, mi a phng
hay mi quc gia.
Tc tng nng sut cc nhn t tng hp ( I&TFP ) c
tnh theo cng thc:

= 0,07497

Bc 3: Tnh ch s bnh ng theo gii:

GEM =

5.5. Tc tng nng sut cc nhn t tng

hp

I&TFP = I&Y .I&K + .I&L

(5.5.1)

Trong :
I& - Tc tng kt qu sn xut (kt qu sn xut l gi

1
(0,3454 + 0,85165 + 0,07497) = 0,424
3

Ging nh tnh ch s pht trin gii, kh khn ln nht

tnh ch s bnh ng v gii Vit Nam l vic tch ch
tiu tng sn phm trong nc bnh qun u ngi theo
gii. Ngoi ra, ngun s liu tnh cc t l tham gia lnh
o, qun l, chuyn gia, k thut v nghip v ca n v
nam cng cha tht y .
203

tr tng thm i vi tng ngnh kinh t, tng n v hoc

tng khu vc, tng a phng l tng sn phm trong nc
i vi ton b nn kinh t quc dn).
I&K - Tc tng vn hoc ti sn c nh;
I& - Tc tng lao ng lm vic;
L

, l h s ng gp ca vn hoc ti sn c nh v h
s ng gp ca lao ng ( + = 1).
204

 p dng c cng thc trn ta phi c s liu v 3 ch

tiu:
- Gi tr tng thm i vi tng ngnh, tng n v hoc
tng khu vc, tng a phng v tng sn phm trong nc
i vi ton b nn kinh t quc dn tnh theo gi so snh
(gi c nh);
- Vn hoc ti sn c nh tnh theo gi so snh (gi c
nh);
- Lao ng lm vic.
S liu v gi tr tng thm hoc tng sn phm trong
nc v s liu v lao ng c th s dng trc tip hoc khai
tc tnh ton t s liu c trong cc cun nim gim thng
k hng nm hoc h thng s liu tng hp ca ngnh
Thng k. Nhng ring ch tiu vn hoc gi tr ti sn c
nh th phi c k hoch theo di, cp nht v p dng
phng php tnh ton, x l thch hp vi tng ngnh kinh
t, tng phm vi tng hp khc nhau.
Cc h s ng gp ca vn hoc ti sn c nh () v
ca lao ng () c th xc nh c bng phng php hch
ton hoc bng hm sn xut Cobb-Douglass.

trong nc), vn hoc ti sn c nh v lao ng lm vic

cn phi c thm s liu v thu nhp y ca ngi lao
ng v gi tr tng thm hoc tng sn phm trong nc
theo gi hin hnh. S liu v hai ch tiu tnh h s ny
c trong bng I-O. i vi nhng nm ta khng lp bng I-O
th phi da vo s liu thu thp ca ngi lao ng c trong
bo co thng k ca nm v h s chnh lch v thu nhp
ca lao ng theo bng I-O v s liu c trong cc bo co
thng k ca nm c bng I-O c lng thu nhp y .
Khi c c h s , ta d dng xc nh c h s
( = 1 v + =1).
5.5.2. Tnh cc h s v theo hm sn xut
Cobb-Douglass

Hm sn xut Cobb-Douglass c dng c bn:

~
Y = P.K .L

P - Nng sut bnh qun chung;

K - Vn hoc gi tr ti sn c nh;

Cng thc tnh h s theo phng php hch ton c

dng:
=

Gi tr tng thm hoc GDP

theo gi hin hnh

(5.5.2)

Nh vy khi tnh h s theo phng php hch ton th

ngoi 3 ch tiu trn (gi tr tng thm hoc tng sn phm
205

(5.5.3)

Trong :
~
Y - Gi tr l thuyt v tng sn phm trong nc hoc
gi tr tng thm;

5.5.1. Tnh cc h s v theo phng php hch

ton

Thu nhp y ca ngi lao ng

theo gi hin hnh

L - Lao ng lm vic;
- H s ng gp ca vn hoc gi tr ti sn c nh;
- H s ng gp ca lao ng, vi + = 1.
Tham s P v cc h s , c th tnh c nh vo h
phng trnh chun tc c xy dng trn c s phng
php bnh qun nh nht v qu trnh tnh ton cc tham s
c tin hnh nh sau:
206

- a hm s Y = P. K.L v dng tuyn tnh bng cch

lc ho hai v:
lnY = lnP + lnK + lnL

- Khi c a0 v a1 () d dng tm c P v v lnP = a0

v = 1 .

= lnP + lnK + (1 ) lnL

= lnP + (lnK LnL) + lnL
lnY lnL = LnP + (lnK lnL)
Hoc:
Y
K
= lnP + .ln
L
L
lnPL = lnP + .lnX

mc trang b vn cho lao ng (X) , ly logarit hai ch tiu

ny ri lp bng tnh ton v thay kt qu vo h phng
trnh 5.5.4c, gii ra ta c cc tham s a0 v a1.

ln

(5.5.4a)

Di y ta xem v d tnh ton tc tng nng sut

cc nhn t tng hp khi c s liu v tc tng gi tr
tng thm ( I&Y ), tc tng gi tr ti sn ( I&K ), tc tng
lao ng lm vic ( I&L ) v cc h s ng gp ca ti sn c
nh () v lao ng () ca ngnh cng nghip Vit Nam
bnh qun nm giai on 1991 - 2003 nh sau:
I&Y = 13,33% ;

Trong :

PL l nng sut lao ng PL =

= 0,528 v = 0,472

T s liu trn, p dng cng thc 5.5.1 ta tnh c:

X l mc trang b vn cho lao ng X =

Nu t:

lnPL = U;

(a)

lnP = a0;

(b)

I&TFP = 13,33 (0,528. 14,08 + 0,472. 5,68)

= 13,33 (7,44 + 2,68) = 3,21(%)

Tip tc ta tnh ton t phn ng gp ca tc tng
TSC, tc tng lao ng v tc tng nng sut cc
nhn t tng hp i vi tc tng gi tr tng thm.

= a1

- T phn ng gp ca tng ti sn c nh:

lnX = z

(7,44 : 13,33) = 0,5577 hoc 55,77%

Th phng trnh 5.4a c dng:

U = a0 + a1z

- T phn ng gp ca tng lao ng:

(5.5.4b)

(2,68 : 13,33) = 0,2012 hoc 20,12%

- Lp v gii h phng trnh chun tc tm a0 v a1

nh sau:
n.a0 + a1 . z = u
a z + a . z2 = uz
1
0

I&K = 14,08% v I&L = 5,68&

- T phn ng gp ca tng TFP:

(3,21 : 13,33) = 0,2410 hoc 24,10%

(5.5.4c)

T s liu thc t ca nhiu nm v gi tr tng thm

hoc tng sn phm trong nc, vn hoc ti sn c nh, lao
ng lm vic ta tnh cc ch tiu nng sut lao ng PL v
207

T phn ng gp ca cc nhn t i vi t l tng ln

ca gi tr tng thm phn nh vai tr ca tng nhn t. Khi
t phn ng gp do tng TFP cng cao th hiu qu kinh t
cng ln v ngc li.
208

5.6. Hiu qu qu trnh

Hiu qu qu trnh l mc nng sut c tnh trn mt

phn chi ph chung cn li sau khi tr i cc khon chi ph
v nguyn vt liu chnh, vt liu ph, nhin liu,... tng
ng nh chi ph trung gian v phn chi ph cn li ny
tm gi l chi ph ch bin.
Mc hiu qu qu trnh (PE) c xc nh nh sau:
PE =

Y
Y
=
Z IC Z d.Z

(5.6)

Trong : Y l gi tr tng thm; hoc tng sn phm

trong nc

Z l tng chi ph sn xut kinh doanh;

IC l chi ph trung gian.
d l t l chi ph trung gian trong tng chi ph
V d: Nm 1998, ngnh cng nghip "A" c gi tr sn
xut (GO) l 73693 triu ng, gi tr tng thm (Y) l 25454
triu ng, tng chi ph sn xut (Z) l 55406 triu ng, t
l gi tr trung gian trong tng chi ph (d) l 0,7273
Theo cng thc 5.6, ta tnh c hiu qu qu trnh:
PE =

25454
25454
=
= 1684 (ng/1000 ng)
55406 0,7273.55406 15140

Ch tiu hiu qu qu trnh ni ln mt n v chi ph

ch bin to ra c bao nhiu n v gi tr tng thm hoc
n v tng sn phm trong nc. PE cng ln ngha l hiu
qu cng cao v ngc li. Ch tiu hiu qu qu trnh bo
m s thng nht v phm vi so snh gia t s v mu s
(khng ph thuc vo phn chi ph trung gian chim trong
gi tr sn xut cng nh trong tng chi ph sn xut ln hay
nh). S bin ng ca ch tiu hiu qu qu trnh phn nh
209

bin ng tng hp ca hiu qu s dng cc yu t chi ph

v ti sn c nh v chi ph v lao ng lm vic.
C th ni, y l mt trong nhng ch tiu hiu qu
phn nh mt cch tp trung v khi qut v cht lng sn
xut kinh doanh, v kt qu hot ng ti chnh ca mt
doanh nghip, mt ngnh hay ton b nn kinh t quc dn.
Song theo c cu gi tr, chi ph tnh hiu qu qu
trnh l mt b phn ca gi tr tng thm, tc l gia phn
chi ph v gi tr tng thm c mt s ng nht nht
nh, nn s thay i ca quan h ny (tng, gim hiu qu
qu trnh) ph hp vi s thay i c cu ca ch tiu gi tr
tng thm hoc tng sn phm trong nc v ph thuc
nhiu vo ni dung, phng php v trnh hch ton ca
cc ch tiu u ra ny.
Mt khc, do tnh theo chi ph nn ch tiu hiu qu qu
trnh ch mi th hin c hiu qu s dng mt b phn
ca ngun lc trc tip s dng v c kt chuyn vo
sn phm sn xut ra, ch cha phn nh y hiu qu
ca c vic huy ng ln s dng cc yu t ngun lc c
vo qu trnh sn xut.
Ch tiu hiu qu qu trnh c th p dng c cho c 3
cp: doanh nghip, ngnh v ton nn kinh t quc dn.
Song ph hp v c iu kin nht vn l p dng cho cp
doanh nghip.
5.7. Ch s thnh tu cng ngh

Ch s thnh tu cng ngh (TAI) l mt ch tiu thng

k tng hp phn nh tng quan v thnh tch ca mi nc
trong vic sng to, ph bin cng ngh v xy dng c s cc
k nng ca con ngi. Ch s ny o cc thnh tu t c
trn 4 yu t sau:
210

- Th nht: Sng to cng ngh c o bng s bng

pht minh sng ch cp cho dn nh c tnh trn u ngi
v bng s ph thu c v quyn s hu tr tu v bn bn
quyn ra nc ngoi tnh trn u ngi.
- Th hai: Ph bin cc thnh tu cng ngh gn y,
c o bng s my ch internet tnh trn u ngi v t l
xut khu hng cng ngh trung bnh v hng cng ngh cao.
- Th ba: Ph bin cc thnh tu cng ngh trc kia,
c o bng s in thoi (k c in thoi c nh v in
thoi di ng) trn u ngi v tiu th in nng tnh trn
u ngi.

Ch s ring bit

Gi tr thc t Gi tr quan st ti thiu

Gi tr quan st ti a Gi tr quan st ti thiu

Khi tnh ch s ring bit thuc thnh phn th ba (I3) p

dng cng thc:
Ch s ring bit =

lg (gi tr thc t) lg (gi tr quan st ti thiu)

lg (gi tr quan st ti a) lg (gi tr quan st ti thiu)

Gi tr ca mi ch s c bit c gi tr nm gia khong

t 0 n 1.
minh ho cho ni dung v cch tnh ch s thnh tu
cng ngh, ta xt v d v cc kt qu t c ca Niu-di-ln
giai on 1997 - 2000 nh bng 5.7.

- Th t: Cc k nng ca con ngi c o bng trung

bnh s nm n trng ca ngi ln (15 tui tr ln) v
tng t l nhp hc i hc khoa hc.

Bng 5.7: Cc gi tr gii hn quy nh v gi tr thc t

t c giai on 1997 - 2002

Tng ng vi 4 yu t trn ta c 4 ch s thnh phn:

Ch s sng to cng ngh - k hiu l I1, ch s ph bin
thnh tu cng ngh gn y - k hiu l I2, ch s ph bin
thnh tu cng ngh trc kia - k hiu l I3 v ch s k
nng ca con ngi - k hiu l I4.
Ch s thnh tu cng ngh (TAI) l gi tr trung bnh s
hc gin n ca 4 ch s thnh phn:
1
TAI = (I1 + I 2 + I3 + I 4 ) ;
4

(5.7)

Mi ch s thnh phn c tnh t 2 ch s ring bit

khc nhau v chng u c gi tr quan st ti thiu v ti
a (y l cc gi tr quan st gii hn ng thi c quy
nh thng nht).
Khi tnh cc ch s ring bit thuc ch s thnh phn
th nht (I1), ch s thnh phn th hai (I2) v ch s thnh
phn th t (I4) p dng cng thc:
211

Ch tiu

Gi tr gii hn
Ti a

S bng sng ch cp cho dn trong nc

(trn 1 triu dn)

Ti thiu

Gi tr
thc t

994

100

S thu quyn s hu tr tu v ph bn quyn

(USD trn 1000 ngi)

272,6

13,0

S my ch internet (trn 1000 ngi)

232,4

146,7

T l xut khu hng cng ngh cao v trung bnh

(% trong tng xut khu hng ho)

80,8

15,4

S in thoi (c nh v di ng trn 1000 ngi)

901

720

Tiu th in nng trn u ngi (Kw gi)

6969

22

6969

Trung bnh s nm n trng (t 15 tui tr ln)

12,0

0,8

11,7

Tng t l nhp hc i hc khoa hc

27,4

0,1

13,1

212

T s liu ca bng ta tin hnh tnh TAI theo hai bc:

Ch s tng t l nhp hc
i hc khoa hc

Bc 1: Tnh cc ch s ring bit v cc ch s thnh phn

+ Tnh ch s sng to cng ngh:

100 0
= 0,104
994 0
13,0 0
Ch s ph s hu v bn quyn =
= 0,048
272,6 0

Ch s k nng con ngi =

Ch s pht minh cng ngh =

Ch s sng to cng ngh =

0,104 + 0,048
= 0,076
2

TAI =

146,7 0
= 0,631
232,4 0

Ch s xut khu hng cng = 15,4 0 = 0,191

80,8 0
ngh cao v trung bnh
Ch s ph bin cc thnh
tu cng ngh gn y

log (720) log (1)

= 0,967
log (901) log (1)

Ch s tiu th in nng =

* Ch s ngho tng hp cho cc nc ang pht trin

phn nh s khn cng trn 3 kha cnh c bn v s pht
trin ca con ngi:

log (6969) log (22)

=1
log (6969) log (22)

Ch s ph bin thnh tu =
cng ngh trc kia

0,967 + 1
= 0,984
2

- Khng c kh nng m bo mt cuc sng lu di v

kho mnh. Kha cnh ny c o bng xc sut khng th
qu 40 tui ca con ngi (k hiu l P1)

+ Tnh ch s k nng con ngi:

Ch s trung bnh
s nm n trng

TAI s gip cc nh hoch nh chnh sch c cch nhn

nhn r hn i vi tnh trng cng ngh hin ti ca t
nc, t xc nh chin lc cng ngh trong thi i thng
tin. Hn na, ch s ny gip cc quc gia xc nh v tr mt
cch tng i so vi cc nc khc, bit mnh ang u.

Ch s ngho tng hp c xy dng v p dng ring

cho 2 nhm cc nc c trnh pht trin khc nhau: Nhm
cc nc ang pht trin v nhm cc nc pht trin m
trc tip l cc nc thuc T chc Hp tc kinh t v pht
trin (vit tt l OECD).

+ Tnh ch s ph bin thnh tu cng ngh trc kia:

Ch s in thoi =

0,076 + 0,411 + 0,984 + 0,725

= 0,549
4

5.8. Ch s ngho tng hp

0,631 + 0,191
= 0,411
2

0,973 + 0,476
= 0,725
2

Bc 2: Tnh ch s thnh tu cng ngh trn c s cc

ch s thnh phn:

+ Tnh ch s ph bin cc thnh tu cng ngh gn y:

Ch s my ch internet =

13,1 0,1
= 0,476
27,4 0,1

- Hn ch v kin thc (s hiu bit v kh nng giao

tip ca con ngi), kha cnh ny c o bng t l ngi
ln m ch (k hiu l P2)

11,7 0,8
= 0,973
=
12 0,8

213

214

- Thiu ht v vt cht, khng c tip cn ti nhng

nhu cu sinh hot ti thiu nh nc sch, dch v y t, v
sinh,... kha cnh ny c o bng t l dn c khng c
s dng nc sch (k hiu l P3' ) v t l tr em di 5 tui
thiu cn, suy dinh dng (k hiu l P3'' ): P3' + P3'' = P3
Ph hp vi cc ni dung trn c cng thc tnh ch s
ngho tng hp cho cc nc ang pht trin (HPI-1) nh
sau:
HPI-1 = [1/3 ( P1 + P2 + P3 )]1/3;

(5.8.1)

Trong : = 3
V d c s liu ca mt quc gia ang pht trin nh
sau:

- Khng c kh nng m bo cuc sng lu di v mnh

kho c o bng xc sut khng th qu 60 tui ca con
ngi (k hiu l P1)
- Hn ch v kin thc (s hiu bit v kh nng giao
tip ca con ngi). Kha cnh ny c o bng t l ngi
ln m ch chc nng - k hiu l P2)
- Mc thiu thn ca dn c, kha cnh ny c o
bng t l dn c sng di mc chun ngho v thu nhp 50% trung v thu nhp ca h gia nh (k hiu l P3)
- Khng c vic lm c o bng t l tht nghip di
hn - t 12 thng tr ln (k hiu l P4)

- Xc sut khng th qu 40 tui:

P1 = 11,9%

Ph hp vi cc ni dung trn c cng thc tnh ch s

ngho tng hp cho cc nc OECD (HPI-2) nh sau:

- T l ngi ln m ch:

P2 = 16,8%

(5.8.2)

HPI 2 = [1/4 (P1 + P2 + P3+ P4)]1/;

Trong : = 3

- T l ngi dn khng c tip cn vi nc sch:

V d c s liu ca mt quc gia thuc t chc hp tc

kinh t pht trin nh sau:

P3' = 21%
P3'' = 6%

- T l tr em di 5 tui thiu cn
T s liu trn ta tnh:

+ Gi tr trung bnh t l ngi dn khng c tip sc

ngun nc sch v t l tr em di 5 tui thiu cn.

P1 = 9,1%

- T l ngi ln m ch chc nng:

P2 = 17,0%

- T l dn c di ng ngho thu nhp: P3 = 2,1%

P4 = 14,3%

- T l tht nghip di hn:

P3 = 1/2(21+6) = 13,5(%)

T s liu trn, p dng cng thc 5.8.2, ta tnh c:

+ Ch s ngho tng hp

- Xc sut th khng qu 60 tui:

HPI 1 = 11,93 + 16,83 + 13,53

3

HPI 1 = 9,13 + 17,03 + 2,13 + 14,33

4

1/3

= 14,4

* Ch s ngho tng hp cho cc nc OECD phn nh s

khn cng trn 4 kha cnh c bn v s pht trin ca con
ngi:
215

216

1/3

= 12,9

12. TS. Tng Vn Khin, Ch s khi lng sn phm

cng nghip, NXB. Thng k, H Ni - 2001;

Ti liu tham kho

13. TS. Tng Vn Khin, iu tra chn mu v ng dng

trong cng tc thng k, NXB. Thng k, H Ni - 2003;

1. T in thng k, Tng cc Thng k, H Ni - 1977

2. Nin gim Thng k 1995, 2000, 2001, 2002, 2003,
Tng cc Thng k xut bn.
3. Gio trnh l thuyt Thng k, NXB. Gio dc,
H Ni - 1996
4. Phng php bin son H thng ti khon quc gia
Vit Nam, NXB. Thng k, H Ni - 2003;
5. Phng php bin son H thng ti khon quc gia
Vit Nam, NXB. Thng k, H Ni - 1998;

14. PGS. TS. Tng Vn Khin, Tc tng nng sut cc

nhn t tng hp - phng php tnh v ng dng, NXB. Thng
k, H Ni - 2005;
15. System of National Accounts 1993;
16. Australian System of national Accounts: Concept,
sources and Methods, 2000;
17. John Sloman. Economics second Edition, Prentice
Hall, Harvester Wheatsheaf;
18. Leslie Kish, Survey sampling, Publishing house John
Wiley v sous, INC 1995.

6. Gio trnh Thng k kinh t, NXB. Thng k,

H Ni - 2000;
7. Kt qu nghin cu ti cp Tng cc: Nghin cu
xy dng h thng t chun thng k Vit Nam, do TSKH.
L Vn Ton lm ch nhim;
8. Bo co pht trin con ngi 2001, NXB. Chnh tr
Quc gia, H Ni - 2001;
9. Tng cc Thng k, Mt s thut ng thng k thng
dng, NXB. Thng k, H Ni - 2004;
10. Thng tin Khoa hc Thng k s 3/2001, 4/2001,
5/2002, 6/2002, 3/2005, Chuyn san Thng k a phng
2002, Chuyn san cc ch s thng k tng hp 2004;
11. Trung tm nghin cu thng tin t liu dn s (L
Vn Dy ch bin) "iu tra chn mu - l lun v ng dng
trong cng tc dn s v k hoch ho gia nh", NXB. Thng
k, H Ni - 1998;
217

218