Metodologija Drustvenih Znanosti

Urednik:
prof. dr. Damir Klasiek

Recenzenti:
prof. dr. Branko Babac
prof. dr. Tibor Karpati
prof. dr. Anton eleznikar
Lektorica:
Nina Kustec
Grafiki urednik:
Stanislav Kustec
Raunalska obrada teksta:
Stanislav Kustec
Timnet Osijek
Izdava:
Sveuilite J. J. Strossmayera u Osijeku, Pravni fakultet
Grafika Osijek
Timnet Osijek
ISBN 86-343-0273-3
udk: 303:316
Sveuilite u Osijeku odobrilo je ovu knjigu rjeenjem br. 615-3/98 od
22. prosinca 1998.
Ovu knjigu doputeno je reproducirati i umnoavati u bilo kojem pisanom,

tiskanom ili elektronskom obliku bez izmjena.
Izmjene su uz suglasnost autora dobrodole, posebno ako itatelj ima to rei
te na taj nain postati suautor ve u sljedeem izdanju.
Metodologij
a
drutvenih
znanosti
Ante Lauc
Sveuilite J. J. Strossmayera u Osijeku, Pravni fakultet

Osijek, 2000.
SADRAJ
SADRAJ
UVOD
BIOLOGIJA I AUTOPOIETINA ORGANIZACIJA

POVIJESNI TRAGOVI AUTOPOIESISA
SUVREMENI POKUAJI SPREZANJA PRIRODE I DRUTVA
KIBERNETSKI PRISTUP AUTOPOIESISU
ELEMENTI AUTOPOIETINE INTERPRETACIJE PRAKSE A. LAUCA
UTEMELJIVAI BOTTOM-UP PRISTUPA TEORIJI I METODOLOGIJI
LOGIKA IVOG
SLUAJNOST I NUNOST
NOVI SAVEZ
ZAKON ODRANJA ORGANIZACIJE
FILOZOFIJA I AUTOPOIETINA ORGANIZACIJA
JE
LI ZBILJA UMNA ILI BEZUMNA?

Filozofija povijesti
Forma drutvenog razvitka
Rad kao sprijeena ili osloboena udnja
Istina je cjelina
Bog i ovjek
Dio i cjelina, pojedinac i drutvo
Dijalektika negacije negacije
Eros i Agape
Samoorganizacija stvaralakih subjektiviteta
Moralitet i legalitet
Metakomunikacija
Um i srce (korelacija pameti i potenja)
Potenje i materijalno bogatstvo
Religija i filozofija
Dijalektika obrazovanja
28
AUTOPOIESISA
28
30
31
32
33
35
40
45
48
51
51
53
53
54
55
57
57
59
60
61
63
64
65
66
67
68
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
-5-
Metodologija drutvenih znanosti
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Dijalektika moraliteta
Moralitet i sloboda
LEGRADIEVA INTERPRETACIJA HEGELOVE DIJALEKTIKE
AUTOPOIETINA LOGIKA
Pretpostavke autopoietine logike
Znanost o biu (kvaliteta, kvantiteta i mjera)
Znanost o biti (egzistencija, pojava i stvarnost)
Znanost o subjektivnom, objektivnom i apsolutnom pojmu
ZBILJA JE (BEZ)UMNA
Neki Marxovi interpretatori
Marx i Hegel
Revolucionarni alopoietini pokuaji
Marxovo poimanje ekonomije
Jesu li Marx i Sotona bili suradnici?
Marx i radnika klasa
Subjektivitet i objektivitet latentno postmoderne zajednice
Kako izai iz XX. stoljea?
Kauzalitet i finalitet
Marxova kritika politike ekonomije
Kapital i rad
K TEORIJI AUTOPOIETINE PROIZVODNJE
Psihosocijalni aspekt proizvodnje
Tehniki aspekt proizvodnje
Ekonomski aspekt proizvodnje
Implikacije prikazanih Marxovih teza za autopoietinu organizaciju
Stopa povrata iz ulaganja u ljudski i tehniki kapital
Izvori kaosa u zemljama socijalizma
Sinteza ekonomskog opusa
Anatomija i fiziologija drutvenog metabolizma
Humanistika analiza marksolokog opusa
Odnos mukarca i ene
Ulaganje u ovjeka
Marx i interpretatori
ISUS, HEGEL I MARX
PSIHOLOGIJA I AUTOPOIESIS
69
71
73
75
78
92
96
109
118
118
120
123
125
129
130
132
134
135
136
140
143
144
146
149
152
153
154
155
158
160
163
165
166
167
169
TEORIJA EMOCIJA
TEORIJA POTREBA
Od kolijevke do groba iz perspektive potreba
Teorija potreba kao hermeneutiki alat
Teorija potreba iz povijesne perspektive
TEORIJA AUTOPOIETSKE LINOSTI KAO OSNOVE AUTOPOIETSKOG
DRUTVA
170
173
181
183
186
191
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
-6-
Sadraj
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Karakter izmeu alopoiesisa i autopoiesisa

uvstvena kuga
Bioenergetika izmeu alopoiesisa i autopoiesisa
POKUAJ AUTOPOIETINE SINTEZE
Testirajmo sami sebe uz autopoietini software
TEORIJA UENJA I MILJENJA
Ruska kola
Amerika kola
Europska inaica autopoiesisa
VAPAJ ZA SMISLOM
Autopoietina linost prema S. Coveyu
Rezultat ivljenja po savjesti
SAETAK AUTOPOIETINOG PRISTUPA PSIHOLOGIJI
TEHNOLOGIJA I (SAMO) ORGANIZACIJA
UVOD
POVIJEST TEHNOLOGIJE
SUVREMENA TEHNOLOKA DOSTIGNUA
INFORMATIZACIJA DRUTVA
SUKOB ENERGETIKE I INFORMATIKE
JAPANSKA PROIZVODNA FILOZOFIJA
Dr. Improvement
Reakcije razvijenih na japansku proizvodnu filozofiju
TRI TEHNOLOKA VALA
Informatika i autopoiesis
TEORIJA AUTOPOIESISA U MATERIJALNOJ PROIZVODNJI
Razvoj proizvoda
Razvoj procesa
Razvoj organizacije
Tribologija
MR. KOMPJUTOR
Teorija mree
BIOTEHNOLOGIJA I AUTOPOIESIS
SVRSISHODNI I SAMOSVRNI RAD
EKONOMIJA I AUTOPOIESIS
UVOD
TO JE EKONOMIJA
OSJEKA KOLA
MODEL ABCD
PRISTUP AUTOPOIETINOJ
P. T. Bauer
198
202
204
206
207
208
208
210
212
215
217
226
227
232
232
234
238
241
244
248
250
262
266
275
279
282
285
288
291
292
293
299
301
303
EKONOMIJI PREKO ZAPADNIH EKONOMISTA
303
303
305
311
315
315
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
-7-
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
C. Clark
A. Hirschman
A. Lewis
G. Myrdall
R. Prebisch
P. Rosenstein-Rodan
W. Rostow
H. Singer
J. Tinbergen
J. Viner
AUTOPOIESIS IZ PERSPEKTIVE EKONOMISTA SOCIJALISTIKIH
R. Bahro
L. Kantorovi
J. Kornay
EKONOMISTI SAMOUPRAVNE ORIJENTACIJE
B. Ward
J. Vanek
B. Horvat
H. oi, protagonist nacionalne ekonomije
V. Vugrin
PRAVO I AUTOPOIESIS
ZEMALJA
317
318
324
329
334
336
340
342
346
347
350
350
352
356
363
363
365
372
378
380
387
UVOD
HEGEL I AUTOPOIETINO PRAVO
HRVATSKA I MRAK ISTOKA
PRAVO I SLOBODA
TRANZICIJA HRVATSKOG PRAVNOG SUSTAVA
VLADAVINA USTAVA
LOKALNA SAMOUPRAVA
HRVATSKO PRAVO IZMEU ALOPOIESISA I AUTOPOIESISA
JAVNI SEKTOR
SAMOOBRAZOVANJE ZA DEMOKRACIJU
TEMELJI AUTOPOIETINOG PRAVA
POGOVOR
387
389
391
394
400
402
404
407
411
414
417
423
ZAKLJUAK
Literatura
440
444
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
-8-
UVOD
Malo je tko razmiljao da metodologiju drutvenih znanosti

zapo-ne obnavljanjem znanja iz biologije. Moja su istraivanja
pokazala da se samoorganizacija, koju smatram temeljem
razvitka svakog drutva, ve zaela u elementarnom svijetu na
ivici ivog i neivog. Obiaj mi je rei u uvodnom predavanju
studentima da su ak i kisik i vodik shvatili da im je bolje
zajedno.
Takoer sam istraivanjima uoio da se mnogo bolje
samoorga-niziraju negativne neformalne skupine jer ih
prisiljavaju sile kauzaliteta, dok pozitivne skupine ne privlae
dovoljno sile finaliteta. itatelj bi mo-rao upoznati te sile jer se
na njima zasniva kako osobni, tako i razvoj drutvenih
organizacija.
Moja je znanstvena hipoteza da smo pomou biologije u
stanju upoznati sile kauzaliteta, a putem filozofije sile
finaliteta. Tako iz obje discipline dobivamo samo misaoni okvir
u kojem preko psihologije, tehnologije, ekonomije i prava
ovladavamo zakonitostima razvitka svake organizacije. Nakon
toga trebali bismo jo ovladati sociologijom, politologijom,
filozofijom znanosti i umjetnosti da bismo zaokruili cjelokupno
saznanje za rjeavanje drutvenih problema.
Knjigu zavravam s ekonomijom i pravom kao drutvenim
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
-9-
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zna-nostima, svjestan da u uskoro to morati proiriti do

umjetnosti kao najslobodnije ljudske aktivnosti.
Prouavanjem drutvenog razvitka bavim se preko 30
godina. Istraujui od 1962. do 1964. godine za potrebe
diplomskog rada na Filozofskom fakultetu, uoio sam vrijednost
znanja za sudjelovanje u odluivanju. Godine 1973. na osnovi
prethodnih teorijskih i empirijskih istraivanja postulirao sam za
funkciju cilja bilo koje organizacije, ma-ksimizaciju uinkovitosti
rada i humanosti odnosa i minimizaciju za-gaivanja okolia.
Daljnje hipoteze s kojima sam uao u istraivanja bile su da
varijancu funkcije cilja objanjavaju ljudski (a to su motivacija,
znanje, meusobni odnosi) i tehniki imbenici.
Sve sam to potvrdio i doktoratom 1975. g. na
Ekonomskom fa-kultetu, a provjerio sam i na svjetskoj razini
analizirajui 44 zemlje u svijetu. Ve sam tada upozoravao na
iskrivljenu metodologiju kojom je tadanja Jugoslavija (SFRJ)
prikazivana jednom od najuspjenijih zema-lja u razvoju, dok je
prema mojim istraivanjima njezina slika izgledala posve
drukijom. Do istog je otkria ekonometrijskom neoklasinom
analizom doao Jaroslav Vanek s Cornell Universityja, kod koga
sam bio kao Fulbrightov stipendist 1976/77. godine.
Do tada nisam ni znao za ameriki pristup human capital i
njihovu besmislenu teoriju o jednakim stopama povrata od
ulaganja u ljudski i fiziki kapital, dok sam ja dokazao da je
stopa povrata 15-25 puta vea ulaganjem u ljude.1 Naivno sam
i strpljivo oekivao da e moji studenti za 10 do 20 godina
promijeniti situaciju. Sada su neki meu njima vo-dei
financijeri i bankari, a stanje u pogledu optimalne alokacije
ulaganja u resurse nije nita bolje.
Prilikom konzultantskog rada u radnim organizacijama
intuitivno sam probleme razvrstao u kadrovske, tehnike,
ekonomske i organiza-cijske, a sluajno ili ne, moj intelektualni
razvitak iao je upravo tim pu-tem. Zavrio sam studij
psihologije, magistrirao na podruju tehnike, a doktorirao na
ekonomskim znanostima. elja mi je da nai strunjaci to prije
Gotovo sam cijeli ivot naglaavao vrijednost ulaganja u obrazovanje. Trebao se dogoditi ovaj rat
da mi se oi otvore i shvatim prednost moralnog kapitala pred intelektualnim kapitalom. Cijelo
sam vrijeme istraivao korelaciju pameti i potenja, a sada mi je gotovo potpuno jasno kako su
samo poteni uistinu pametni.
1
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 10 -
Uvod
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dou do to valjanije, pouzdanije, objektivnije i preciznije

teorije i metodologije kojom emo djelovati na drutvene
procese. Svi smo mi, posebno poslije domovinskog rata, rtve
negativnih osjeaja (straha, a-losti, srdbe) i misli koje neemo
i/ili ne znamo kreativno nadvladati.
Knjiga Dijalektika teorija i praksa drutva koju sam
jo 1977. napisao s R. Legradiem naalost nije naila na
razumijevanje strunjaka i studenata iako mislim da sam u njoj
dao temelje autopoietske orga-nizacije.2 Po sadraju knjige vidi
se teorija i metoda projektiranja dru-tvenog razvitka.
1.
Uvod u projektiranje drutvenog razvitka
2.
Teorija samoupravljanja
2.1.
Cilj je sloboda koja se postie beskonanim
posredo-vanjem htijenja, znanja i tehnike
2.2.
Sredstva drutvenog razvitka
2.2.1.
Znanje
2.2.2.
Htijenje
2.2.3.
Tehnika
2.3.
2.3.1.
Birokracija
2.4.
Teorija proizvodnje
2.4.1.
Osnove ljudskog ponaanja
3.
Metodologija rada
4.
Empirijski dio
4.1.1.
Analiza na individualnom i grupnom planu
4.1.2.
Analiza ponaanja radnih organizacija
4.1.3.
Analiza po opinama i regijama
4.1.4.
Analiza po zemljama svijeta
5.
MONESA
5.1.
MONESA u 5 faza
5.2.
MONESA u 50 faza
elio bih da ova nova knjiga pomogne u prvom redu
studentima, a onda i drugim itateljima da naue poi od sebe u
uoavanju, definiranju i rjeavanju problema. U tom smislu
nastojao sam pruiti bitne informacije iz razliitih podruja kako
Postoji jedna velika vrlina i jedna velika mana, koje su zatvorile krug u toj knjizi. Doi e vrijeme
kad u o tome moi glasno misliti. Naalost jo nije dolo to vrijeme.
2
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 11 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
bismo doli do zajednikog nazivnika: nad-vladavanja podjele

rada timskim radom slobodnih stvaratelja. Po mojem
miljenju tu se skriva bit metodologije drutvenih znanosti.
Autopoiesis
predstavlja
stvaralako
povezivanje
relevantnih kate-gorija i njihove neprestane iteracije dok se ne
stvore dobra, istinita i lijepa rjeenja i materijaliziraju u
realitetu. U umjetnosti, kao i na svim drugim poljima, snaga i
istina poiva na tome da je sadraj identian obliku. U
metodologiji drutvenih znanosti to ostaje ideal.
Trebamo li se uditi naim ekonomskim i politikim
problemima kad se nismo dovoljno posvetili proizvodnji
stvaralakog subjektiviteta koji bi kroz autopoiesis doveo do
vrhunske kvalitete roba i usluga. Pre-drasuda je vremena to
dijeli osjeanje od miljenja pa ih ak i suprot-stavlja. Za razliku
od religije, znanost bi trebala dokazati da se istina moe saznati
iz same sebe. Svijet trai rjeenja na krivi nain, a naa je
ansa iz kaosa koji imamo graditi autopoietinu organizaciju.
Pitam se knjigom: Kako od junaka rata proizvoditi junake mira?
Mi svi imamo premali uvid koliko i kako se radi u zemljama
u kojima ima vie novca! Budunost Hrvatske nisu bezbrojne
meusobno sueljene ili na neprirodan nain udruene politike
stranke, nego samo-organizirani timovi s projektima razvitka
proizvoda i usluga.
Donedavno nam je osnovno ogranienje bilo politike
prirode. Na-kon pada socijalizma vidimo kako je vojnopolicijski
sustav lukavo u-pravljao ljudima i koliko je uistinu bilo malo
slobode. Suverenost koju smo ostvarili samo je nuan, ali
nikako dovoljan uvjet za slobodu stvaranja i stvaranje slobode u
naoj domovini.
Ukratko, bez preciznih ciljeva neminovno je da je politiki
volun-tarizam prevladavao nad znanstvenom misli, a i
neminovno promaaj prevladava nad uspjehom. Dosadanjim
zbivanjima oslobodili smo hti-jenje da se trai razvoj, ali nismo
ukljuili neophodni moral, znanje, od-nose (pravila igre) i druge
imbenike razvoja.
Uslijed sve veeg raskoraka htijenja (koja su bila prevelika u
o-dnosu na stvarne mogunosti) i znanja (koja su bila premala u
odnosu na stvarne probleme) sve se vei prostor stvarao za
nemoralno ponaanje. Ako se materijalne potrebe ne
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 12 -
Uvod
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zadovoljavaju radom i uenjem, preostat e koritenje ponaanja

koje moral i pravo ne doputaju.
Za osobni i drutveni uspjeh potrebna je veza psihologije,
tehno-logije, ekonomije, sociologije i prava. Na tim osnovama
razumjet emo veze anorganskog i organskog, organa i
organizma, organizma i orga-nizacije. Nakon to razumijemo
prirodne sile, nastojat emo proniknuti u duhovne sile i pratiti
rad pojma (Hegel), i pojam rada (Marx), mo-dernim rjenikom
proces donoenja i provoenja odluka. Ukoliko dobro ovladamo
razvojem takvih informacija, prihvatit emo mnogo lake
injenicu kako je najvanije raditi na vlastitom razvoju teei
slobodi preko samoostvarenja (Maslow) i ljubavi (Plutchik),
uvajui se uv-stvene kuge (Reich) i neimanja smisla ivota
(Frankl) te razvijati navike samoostvarenog ivljenja (Covey).
Na temelju razumijevanja prethodnog doi emo do toga
da smo razvijanjem motivacije, znanja i odnosa u stanju
znaajno podizati or-ganizacijsku uinkovitost i humanost, a na
takvim osnovama i slobodu, temeljnu kategoriju treeg
tisuljea. Ukoliko prihvatimo potrebu vla-stitog razvoja, stvorili
smo najvaniju pretpostavku za ovladavanje u-vjetima
(tehnologija) i rezultatima rada (ekonomija), to je temelj za
ulazak u Europu.
Metodologiju
drutvenih
znanosti
interpretirati pomou est disciplina:
pokuao
sam
Biologije,
Filozofije,
Psihologije,
Tehnologije,
Ekonomije i
Prava.
U prvom poglavlju Biologija, polazim od elementarnih

saznanja o ivotu istraujui rad najpriznatijih svjetskih
strunjaka nobelovaca Monoda, Jacoba, Prigogina te niza
drugih meunarodno priznatih znanstvenika.
Autopoiesis kao self-production jedinstvo je mrea,
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 13 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sastavljeno od komponenata koje se svojim meuaktivnostima

generiraju i realizi-raju. Alopoiesis je negacija autopoiesisa.
Kad to ponemo shvaati, za-poet e istinski savez ovjeka i
prirode. To znai da sustav nije defi-niran sam sobom, nego
neim izvan i iznad sebe.
U
sljedeem
poglavlju
Filozofija,
polazim
od
razumijevanja misa-onog razvoja (rada pojma), ime se
nasluuje drutveni razvoj. To je prvi u povijesti dao G. Hegel u
Filozofiji povijesti. Bit te knjige, to je i moj ivotni motto, jest:
SLOBODA SE POSTIE BESKONANIM POSREDOVANJEM
HTIJENJA I ZNANJA.
Za mene metoda nije nita drugo nego izgradnja cjeline.
Podsjeam na polaritete o zbilji kao (bez)umnoj te o cjelini kao
istini ili lai. Uko-liko smo pak istinski profesionalci u
metodologiji, tada preko detalja (injenica, fenomena u
stvarnosti) moemo doi bottom-up metodom do drutvenih
zakonitosti, pa tako i slobode u punom smislu. Sa starim
paradigmama gdje mislimo linearno umjesto lateralno, nema
istinske ekonomske i politike slobode. Modernim rjenikom,
osjeajnost se mo-ra pretvoriti u misaonost. Ljubav, istina i
sloboda moraju postati atra-ktori u duhu teorije kaosa.
Kako se to bolje i vie samoproizvesti u stvaralake
subjektivitete?
To
znai
kako
se:
samoodgajati,
samoobrazovati, samoorganizirati, ka-ko se razviti u
samoreferentna bia!?
Klju je slobode u moralitetu. Kako otkriti varijancu
moraliteta? Jedan od najvanijih imbenika koji objanjava
znatan dio varijance jest intelektualni potencijal. 3 Veina nas
zavidi ili nedovoljno cijeni potenije i sposobnije, a BOG govori
ponajvie preko moralno najboljih. Slino misle sv. Franjo i von
Foerster: U samoorganiziranom sustavu svaki je sudionik
takoer i manager tog sustava. Ja sam sve sigurniji da se
transformacija sluajnosti u nunost te nunosti u slobodu, a to
je istinski autopoiesis, bez Boje milosti ne moe dogoditi.
Temelj je znanstvenog saznanja unutarnji sadraj
(ivotnost u du-hu), kao to je to u religiji obraeno osjeanje.
Nedavno sam na Internetu (http://www.see.org) otkrio Johna Davida Garciu koji ima genijalnu,
a jednostavnu formulu C = IE, gdje je C - kreativnost, I - inteligencija, a E - potenje.
3
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 14 -
Uvod
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Po mojem miljenju reli-gija moe biti bez filozofije, ali filozofija

ne moe bez religije. Moglo bi se tako dalje rei kako filozofija
moe bez znanosti, ali znanost ne moe bez filozofije.
Znanstvenici ne znaju slobodno misliti ako nemaju filo-zofsko
obrazovanje te su anse za sintezom minimalne i ista
sluajnost. To se posebno odnosi na ekonomiju i pravo.
Znanstvena je metoda u biti samorazvoj pojma te suditi
prema pojmu, manje je suditi o njemu, a vie napredovati s
njim. Upravo taj samorazvoj pojma temelj je autopoietske
metode u drutvenim znano-stima. to je vie religioznosti i
filozofinosti prisutno u drutvenim istraivanjima, to je vea
ansa u otkrivanju drutvenih zakonitosti.
Sve se po Hegelu ui, a najtee kako se osjeanja
pretvaraju u poj-move. Praksa nam proizvodi osjeanja uspjeha
(radosti) i neuspjeha (tu-ge, straha i srdbe). Minula praksa
umirovljenih ljudi najbolja je ivotna enciklopedija ukoliko
imamo autopoietinu teoriju i metodologiju.
Pojmiti izvjestan predmet ne znai nita drugo nego ga
shvatiti u obliku uvjetnog i posrednog. Saznanje je
napredovanje serijom uvjetnih uvjeta. Ti, informatiki reeno,
linkovi ine prirodni hipertekst. Metabolizam, tehnologija,
gospodarstvo, pravni propisi sve su slabije interpretacije rada
pojma, ali se ovdje kao vjena nada pojavljuje umje-tnost. U
njoj se dogaa najbolji autopoiesis, a u metodologiji znanosti,
priznajmo iskreno, imamo samo ljubavnu predigru. Internet kao
be-skonani hipertekst ve se nazire. Zanimljivo je pogledati
koje su se struke (fiziari, kemiari, biolozi, psiholozi, tehnolozi,
ekonomisti, pra-vnici i filozofi) najbolje samoorganizirale. Tko je
najblii autopoiesisu?
Suvremena informatika tehnologija olakava procese
konvergira-nja pojedinanih i opih interesa, a uspjeh u tome
zavisi o poznavanju stopa povrata u ljudski i fiziki kapital.
Samoodgojem,
samoobrazova-njem,
a
posebno
samoorganizacijom razum se transformira u um. Vje-rujem da e
mladi ljudi uz multimedijalnu podrku sami od sebe otkrivati sve
to su do sada samo uspijevali moralni i intelektualni velikani.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 15 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Do istinskih zakljuaka neemo stii postojeom logikom

ko-lovanja i uenja. Da bi se ove hipoteze objelodanile, treba
nam kritina masa uitelja, nastavnika, profesora koji e
mladima ponuditi uenje kao igru. Suvremena informatika
tehnologija nevjerojatno e nam olakati zadatke, ali proces
ulaganja mora ii autopoietski, a ne alopoietski.
Metodologija drutvenih znanosti nije mogua bez
autopoietine hermeneutike, a temelj je logika. Samo
dijalektikom logike mogue je za-hvatiti dijalektiku zbilje, ui u
varijance i kovarijance putem korelacija i korelacija korelacija.
Neki profesori ekonomije koji su prije desetak godina znali
samo za Marxov Kapital sada s jednakim arom tumae samo
Samuelsonovu ekonomiju. elio bih da takvi prije mirovine, radi
vlastite savjesti, dija-lektiki pomire to dvoje (Marxa i
Samuelsona) u dioniarskoj ekono-miji. Marx je moralno i
intelektualno superioran svojim bivim i sada-njim kritiarima,
s tim da ne dolazi u obzir nikakav povratak na ono to smo
proli. Iz mojih istraivanja slijedi da je tu najvei problem u
kra-tkom spoju izmeu zbilje i revolucionara (zbilja je bezumna
i treba je mijenjati) jer nema dovoljno razumijevanja
racionalnosti zbilje. A sve dok ne shvaamo pozitivnosti (uz
pomo Hegela), opasno je unositi promjene. S druge strane
najnovija znanstvena otkria (Prigogine itd.) otvaraju nam
mogunosti novih paradigmi, gdje emo linearnost za-mijeniti
nelinearnosti, nepovezanost pojava prepoznavanjem uzajamnih tajnih veza, a reverzibilnost ireverzibilnosti. Sada, nakon
propasti totalitarnih reima, vidi se kako je Marx podcijenio
nae unutranje ot-pore i smatrao da su najvea ogranienja
izvan nas u ekonomiji i politici, kao otuenim silama ovjekove
moi.
Umjesto da koristimo socijalni kapital iz prethodnog
razdoblja, mi ivimo, radimo i odluujemo kao da nemamo
socijalne memorije.
Ignoriranjem te spoznaje reproduciramo podjelu na umni i
fiziki rad, na donoenje i provoenje odluka, a u biti kidamo i
suptilni psi-holoki proces transformiranja osjeanja, miljenja,
govora i djelovanja. To se reflektira u slabostima tehnologije,
ekonomije i prava.4
4
Mi se kao drava nalazimo u razmeima bogatih i siromanih u sredini, a rasponi su nam takvi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 16 -
Uvod
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ini mi se da bi kreativan odgovor bio koncept

postmoderne, gdje bi se najbolje iz kapitalizma i socijalizma
moglo spregnuti u duhu post-modernih umjetnika i
znanstvenika.
To znai da oboje (kranstvo i samoupravljanje) u svojoj
najdu-bljoj biti tee slobodi, ali otuenje i devijacije neminovne
su za sve koji nemaju jaku viziju idealiteta i spoznaju realiteta.5
Autopoiesis je u tome da moralno i intelektualno
superiorniji mo-gu povui kako tehnoloki, tako i ekonomski i
politiki razvitak. Oni su istinski subjekti drutvenog razvitka, a
mi koji smo slabijih moralnih i intelektualnih osobina,
neminovno smo objekti tog procesa objedinja-vanja duhovnog i
materijalnog. Gdje god se neto radi, postoji problem ciljeva,
kriterija, mjerila, utjecajnih imbenika, baze podataka, algoritama, saznanja zakonitosti i traenja slobode kao nadvladavanja
nunosti. itajui ovu knjigu moe se vidjeti da nam najvei dio
varijance mogu objasniti Hegel i Marx. Suvremena operacijska
istraivanja ni ne po-miljaju u tom smjeru traiti izlaz iz krize u
koju su zapala nakon II. svjetskog rata.
U treem poglavlju Psihologija, polazim od istraivanja R.
Plu-tchika, iju teoriju i metodologiju testiram trideset godina.
EPI6 je izvr-stan instrument za odgovor na pitanje Tko sam ja,
a kao povratna informacija indikator nadvladavanja negativnih
emocija (strah, tuga, srdba) i razvijanja ljubavi (inkorporacija i
reprodukcija). Tako u ivotu uslijed alopoietinosti jo imamo
igru Erosa i Thanatosa pa se i ne po-milja da postoji Agape. Ne
moe se prouavati samo spoznajna, ra-cionalna strana
ovjeka, a zanemariti osjeajna strana.
da smo uistinu globus u malom. Rjeavanjem tehnikih, ekonomskih i pravnih problema mogli
bismo postati iva metafora u planetarnim razmjerima. Shvaamo li te anse ili ne, nae je pitanje
biti ili ne biti. Kad se na tehnikim, ekonomskim i pravnim fakultetima bude vie uilo iz drugih
dvaju podruja, otvorit e se anse za timski rad. Samo timskim radom inenjeri, ekonomisti i
pravnici mogu uspjeno rjeavati probleme koje imamo. Koliko toga imamo danas? Koliko nam
treba vremena da to shvatimo? Koliko nam treba vremena da to primijenimo? Tu se skriva ansa
nae metodologije donoenja i provoenja odluka.
5
Enciklika sv. Oca Ivana Pavla II, Fides et Ratio, njegova je i naa potencijalna sinteza. Vjera je bez
znanosti slijepa, a znanost bez vjere neplodna. Kad e teolozi znati vie o tehnici, ekonomiji i
pravu? Kad e inenjeri, ekonomisti i pravnici vie poznavati Bibliju?
6
EPI Emotional Profile Index; detaljnije na stranici 170.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 17 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
To su istinski izvori problema, ali se upravo tu kriju i

rjeenja. U zadnjih desetak godina to se sve vie potvruje pa
sada ve govorimo o emocionalnoj inteligenciji, o funkciji desne
polutke mozga itd.
Teorija potreba A. Maslowa osnova mi je za interpretaciju
psi-holokih zakonitosti. On je ljudske potrebe svrstao u 5
potreba, od kojih samo peta samoaktualizacija ili
samoostvarenje nema zasienja kao nie potrebe, nego donosi
sreu i slobodu.
Reich je sljedei velikan jer je na kreativan nain razotkrio
kapi-talizam, nacionalizam i socijalizam. Mi smo sve to proli i
trebali bismo shvatiti da sva tri sustava treba poslati u
ropotarnicu prolosti.
Nisu li tete koje smo podnijeli kao Hrvatska dovoljne da
stvorimo ireverzibilni proces u kome vie nee biti kapitalizma,
socijalizma i na-cionalizma, nego emo stvarati drutvo
postmoderne,
postkapitalizma,
postsocijalizma
i
postnacionalizma.7
Povezujui Plutchika, Maslowa, Reicha i druge izvodim
bitnu sintezu za strategiju managementa ljudskih resursa:
Ukoliko je fru-strirana 1. potreba, javlja se shizoidna tendencija,
ukoliko 2. potreba, javlja se oralna struktura, odnosno
mazohistiko ponaanje; ukoliko je 3. potreba blokirana, plodno
je tlo psihopatskom ponaanju, a ukoliko 4. potreba nije
zadovoljena, imat emo rigidni karakter.
Hrvatska drava i njezini vodei duhovnici, znanstvenici,
mana-geri, politiari i umjetnici morali bi stvarati sintezu svojih
sveukupnih iskustava autopoietskom tehnologijom, stvarati
eksponencijalne
irever-zibilne
procese
u
samoueim
samoorganizacijskim strukturama.
Korijen logike treba traiti u srcu. Treba znati odgajati
osjeaje. Frankl nas upozorava da se sloboda moe degenerirati
u svojevoljnost ukoliko nema odgovornosti. Nije dovoljno samo
sluati savjest, moramo i odgovoriti. Kada ne uspijemo djelovati
u harmoniji s naim unutarnjim glasom, poinjemo graditi zid
Pojam postmoderne u literaturi se tako ne interpretira. Ovo je moja znanstvena sloboda, a volio
bih da nas to vie dijeli takvu viziju. Ako se harmoniziramo, 3-5 puta vee plae i mirovine za 3-5
godina nee biti utopija.
7
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 18 -
Uvod
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
oko savjesti koji blokira senzitivnost i receptivnost. Zaponimo

s proizvodnjom samih sebe u snane subjekte koji se nee
bojati dijaloga sa samim sobom ili bilo s kim.
Autopoietsko postavljanje ciljeva zasniva se na etiri
Coveyeva naela:
preko savjesti povezujemo snagu namjere, zadatak i
snagu naela;
preko kreativne mate zamiljamo nove mogunosti i
kreativne naine za njihova ostvarenja;
preko samosvijesti postavljamo ciljeve na realnoj
osnovi i uzimamo u obzir promjene novim saznanjima i
iskustvima;
preko slobodne volje odabiremo svrhu i sredstva za
realizaciju zamiljenog.
Tako se pretvaraju osjeaji u misli, misli u rijei, a rijei u
djela. Jedan od najboljih naina da razvijemo potenje jest
uenje povezivanja svega to nam se dogaa sa savjesti.
Uenjem stvaramo sami sebe. Uenjem stjeemo sposobnosti
uiniti neto to prije toga nismo mogli. Uenjem produbljujemo
nae mogunosti stvaranja da budemo dio generativnog
procesa ivota. Osim osobnog potenja, nai najvei pro-blemi i
na najvei potencijal za utjecanje na kvalitetu ivota nalaze se
u meusobnim odnosima. Mnogo sam vremena potroio
dokazujui vri-jednost ulaganja u intelektualne potencijale.
Danas to ve i vrapci na krovu cvrkuu, a sada znam da je jo
vanije od toga ulaganje u moralne potencijale. Najvanije je
postajati svjestan svojih emocija i motiva. Emocija je u svom
idealu srea, a motiv sloboda. Sve kognitivno to se nalazi
izmeu toga, treba nam za to da budemo sretni i slobodni.
Percepcija, uenje, pamenje, miljenje bitne su funkcije, ali e
one dobiti smisao ako znamo igre kauzaliteta i finaliteta.
Kognitivni su kapaciteti samo u funkciji zadovoljenja potreba,
poveanja emocionalnih prihoda (radosti) i smanjenja rashoda
(straha, tuge i srdbe). Moemo li za-kljuiti da treba sve
negirati to ograniava stvaranje slobode i slobodu stvaranja?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 19 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Kako da, kao Hrvatska, proizvedemo to vie stvaralakih

su-bjektiviteta, tj. visoko motiviranih, visokostrunih, spremnih
za timsku organizaciju i demokratsku zajednicu? Trebamo
otkrivati potencijalne stvaratelje, razvijati ih, potpomagati,
voljeti.
U
etvrtom
poglavlju
Tehnologija,
obraujem
longitudinalno i transverzalno (kao kasnije u ekonomiji)
probleme razvoja proizvoda, procesa i organizacije.
Svi zajedno srljamo u tehnologiju, ekonomiju, politiku, a da
unutar sebe nismo izvrili razlikovanje i integraciju osjeaja,
miljenja i govora da bismo mogli djelovati. Iz tog razloga ne
znamo djelovati, ne znamo se samoorganizirati, nego nas
ekonomske i politike sile, znai neto iz-van nas i to je
alopoietino i izvan nae boanske prirode, odreuju vie nego
to bismo to eljeli.
Svi smo mi naprosto, uslijed kaotinosti u nama i meu
nama, premala masa za tehnoloku silu koja nas tjera na sve
veu kvalitetu i produktivnost rada. Alopoiesis, kao naa
(ne)prirodna sila, mora se (samo)transformirati u autopoiesis, a
to znai krenuti prema tehnolokoj duhovnosti iz vizija
automatizacije, robotizacije, informatizacije gdje ru-tinski rad
preputamo stroju, a kreativni do maksimuma oslobaamo
stega, koje je neproduhovljena tehnologija nametala naoj
neosvijetenoj ljudskoj prirodi.
Sav nepriznati tehnoloki doprinos naih najboljih umova
lei kao ogromna potencijalna energija i nee se osloboditi dok
u ivim dije-lovima naeg tehnolokog bitka ne prepoznamo
legalne nasljednike Bokovia, Getaldia, Tesle i tisua drugih
neimara. Naa postojea zavist prema tehniki pismenijima i
kreativnijima ometa nae tehno-loke uzlete. Taj jal stvara
interferenciju elektromagnetskih valova i u-mjesto laserske
zrake, gdje fotoni sinkronizirano pleu, mi imamo ne-potrebne
interferencije. Postojee stanje ne smije nas previe frustrirati.
To je samo poetna konstanta na koju treba dograditi viziju
inteligentne kue, inteligentne ceste, automatizirane tvornice,
uope autopoietinih tehnikih sustava, gdje su roboti nai
robovi, a mi slobodni i sretni ljudi.
Svima nam je najvanije maksimizirati uinkovitost, a moja
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 20 -
Uvod
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
su is-traivanja pokazala da je dvije treine varijance

profitabilnosti
rezultat
strunosti
radnika
i
tehnike
opremljenosti rada. Te zakonitosti vae za sve tvrtke, opine,
regije i drave svijeta.
U zadnjih desetak godina shvatilo se, prvo na najjaem
svjetskom centru MIT, a sada gotovo u svim visokorazvijenim
tehnolokim sre-ditima u svijetu, da treba razvijati cjelokupnu
organizaciju kao samo-uei sustav. Naa bi komparativna
prednost mogla biti saznanje da je neophodno razvijati
autopoietski sustav koji implicitno u sebi sadri i organizacijsko
uenje, ali i ne samo to.
Uz osobna svjedoenja8 analiziram preko Schreibera,
Tofflera, Naisbitta, Shinga, Druckera i drugih kako se tehnoloki
razvitak dogaa u najboljim svjetskim centrima. Tako je Japan,
za razliku od bive Ju-goslavije na okove 1970., 1973. i 1979.
g., reagirao ubrzanim raciona-lizacijama i inovacijama. Mi smo
u prethodnoj dravi bili previe pod zatitom sustava, kao da
smo emocionalno i intelektualno nedozreli, a takav se
mentalitet jeftino plaa na svjetskoj ekonomskoj i politikoj
sceni. Mora li nam biti jo gore da se probude nai potencijali?
Ako nema snanog finaliteta, preostaje jedino kauzalitet.
Rad je initelj koji stvara novu (uporabnu) dodanu
vrijednost i u interakciji s kapitalom viak vrijednosti. etiri su
osnove Nove (Shin-gove) proizvodne filozofije:
Proizvodnja bez zaliha,
Osobna svjedoenja najvaniji su dio metodologije. Previe je u nas ljudi koji prave vlastite knjige
preraujui knjige drugih. ivot je knjiga koju treba nauiti direktno itati i iz njega neposredno
svjedoiti. Stoga piem u prvom licu, stoga iznosim to vie osobnih iskustava. Svaki itatelj koji
ima svoja iskustva moe, ako razvijemo zajednike vizije, misije i ciljeve, biti suautor. Istinski itatelj je suautor. U takvom smo iitavanju u autopoiesisu. Sljedea iteracija takvih itatelja
trebao bi biti projekt autopoietine strategije razvitka Hrvatske. Tada to nee biti postojee stope
rasta, nego mnogo vee. Molio bih itatelja da se na poetku iitavanja pita koliko nam godina
treba da sa 20 milijardi doemo na 100 milijardi nacionalnog dohotka (GNP). Ispod 5, izmeu 5 i
10, 10 i 20, preko 20 godina? Ako nakon 3 vremenske jedinice (dana, tjedna ili mjeseca, ovisno o
slobodnom vremenu za itanje) ne budete, dragi itaoe, vjerovali u ostvarenje 100 milijardi GNP-a
u RH ispod 10 godina, netko od nas negdje grijei. Volio bih od takvih kritiara uiti, ali bih i volio
da takav in vivo (Internet, e-mail) ili iz ove knjige naui neto to moda jo ne zna. Imamo HTV,
lokalne televizije, novine, radio, Internet. Krenimo u uenje jer nemamo to izgubiti osim vlastitog
neznanja.
8
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 21 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Proizvodnja bez defekta i totalna kontrola kvalitete,

Just-In-Time proizvodnja i kanban sustav i
Poslovanje bez gubitaka i netrokovno naelo.
Znai, ako se osposobimo proizvoditi bez zaliha, bez karta
i tono na vrijeme, imat emo proizvodnju bez gubitaka. To bi
bila autopoi-etina proizvodnja. Osnovno je naelo: ne
kontroliraj da bi pronaao greku, nego da greku ispravi i
sprijei njezino ponavljanje!
Uzroci defekata lee u pogrekama, tj. defekti su rezultat
previ-anja tih pogreaka. Iz toga slijedi da pogreke nee
prijei u defekte ukoliko se pogreke pronau i odstrane
unaprijed. Bitna je odrednica JIT-naela: tono-na-vrijeme, ni
prije, ni poslije, ili vremenski dobro planirano. Pri tome se
mora uzeti u obzir da ovo naelo ima i eko-nomsku dimenziju
jer predstavlja tenju da se smanji gubitak vikom proizvodnje
izraen kao vremenski viak. To znai da svaki proces treba
opskrbiti pravim elementima, u pravoj koliini i u tonom vremenu.
Kad su D. Bell i P. Drucker najavljivali dolazak
postindustrijskog drutva u kojem e znanje zamijeniti kapital,
nisu ni slutili kakvom e se brzinom to novo poimanje rairiti u
rukovodnim organima Japana. o-vjeku je, najzad, nadohvat
jedini nepresuni izvor informacija: saznanje. Razvoj je, Japanci
su to prvi shvatili i primjenili, prije svega mentalni proces.
Zapoinje stanjem duha, a uspjeh neke akcije moe se
procijeniti po razini svijesti i odgovornosti.
Autopoietina tehnologija radi po naelima visoke kvalitete
(zero defect) i brzine (just in time), a umjesto push daje
primat pull na-elu kao prirodnijem procesu.
Istovremeno Svjetska banka daje alopoietine zajmove
zemljama u razvoju i automatski ih vodi u daljnji kaos. 9 Ovdje je
ve biva Jugo-slavija pala na ispitu, a hrvatska se
administracija ne ponaa bolje jer oito nije nauila lekciju o
stopama povrata i marginalnoj produ-ktivnosti. Pojedinac nije u
Pratim rad Svjetske banke od 1977. i smatram da su jako malo nauili te da su veliki krivci za
svjetske ekonomske probleme. O svemu detaljnije kasnije. Oni su samo lukaviji od naih ban-kara
radi ijeg neznanja smo dali 50 milijardi kuna u sanaciju bankarstva. Da smo samo dio tog novca
uloili u znanja, ne bismo kao drava imali takvu produktivnost i GNP.
9
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 22 -
Uvod
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
stanju drati u pameti vie relacija i time rijeiti problem.

Rjeenje se na sreu sve vie vidi u timskom radu. On e
vjerojatno biti konstanta treeg vala (A. Toffler) i naa je srea
to imamo sportsku tradiciju te nam preko nje mladost ui
barem neto o timskoj organizaciji. Smatram da je sport izvrsna
predigra za autopoietinu organizaciju.
Tehnologija je pretvaranje ideje u proizvod, a autopoietina
je te-hnologija to isto, ali se dogaa samo od sebe na najbolji,
najistinitiji i najljepi mogui nain. Autopoiesis e nastupiti kad
budemo znali ba-lansirati novac i robu, viak vrijednosti i
ulaganje u razvoj.
Sve se vie uoava da je birokracija nemona upravljati
komple-ksnou zajednice. Razvijaju se nove strukture, a mree
su prilika za nadvladavanje birokratiziranosti. Temelj je u tome
to su mree de-centralizirane. Odnosi su u mrei meu
jednakima a ne hijerarhijski, procedure su orijentirane na
ovjeka, a ne samo na zadatak, strukture su policentrine, a ne
monocentrine. Za razliku od birokratske strukture, mrea lii
na paukovu koja maksimizira fleksibilnost, a minimizira ranjivost. Kada se neki vor i uniti, mrea ostaje, dok se kod
birokracije rui. Prognoza je da e sustavi koji budu najbolje
samoorganizirali i procesirali informacije najvjerojatnije opstati.
Peto poglavlje je Ekonomija, znanost koja zahtijeva sve
vie i dublje razumijevanje s jedne strane vizija, misija, svrha,
ciljeva, a s druge strane prirodnih, ljudskih i tehnikih resursa te
pravnih, politikih i uope kul-turnih mogunosti. Samo dubljim
analiziranjem veza od biologije do fi-lozofije, od psihologije do
tehnologije, od etike preko prava, politologije do sociologije,
otvorit e se nebo ekonomskih mogunosti, a u prvom redu
puna zaposlenost, visoka kvaliteta i produktivnost rada, i na
takvim osnovama ivotni standard, kakav su zasluili imati
graani RH.
Danas je u nas jo uvijek vladajua paradigma da se
maksimalno ulae u trajnu imovinu, a minimalno u ljudski
imbenik pa je i alopo-ietini sustav knjienja tako postavljen.
To je samo odraz industrijskog vala, kad je ovjek bio puki
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 23 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
privjesak stroju. Sva ta osnovna sredstva nai alopoietini

knjigovoe knjie savjesno, a ni ne pokuavaju, koliko znam,
razmiljati kolika je njihova osobna vrijednost te vrijednost drugih zaposlenika. Nikad se ne bi u nas, a ni u svijetu mogli
pojaviti taj-kuni da imamo teorijski utemeljeno bilanciranje
ivog rada.
Sa suradnicima sam poao od sljedee jednadbe razvitka:
Y = ax1 + bx2 + cx3 + dx4 + ex5 + fx6,
gdje je Y izraz cjelovitog razvitka, koeficijenti a-f jesu
ponderi uz nezavisne varijable. Pri tome je x 1 motivacija
zaposlenih, x2 znanja i vje-tine zaposlenih, x3 meusobni
odnosi, x4 tehnika opremljenost rada, x5 novac i x6 okolina
promatranog sustava. Kljuni postulat koji razvijam u ovoj knjizi
jest da je odnos tih koeficijenata sljedei:
a>b>c>d>e>f
S postojeom motivacijom, znanjima i organizacijom
Hrvatska ima brutto drutveni proizvod (GNP) od 20 milijardi
dolara. Je li mogue za tri do pet godina tako poveati
motivaciju za rad, strunost i organi-zaciju da nam plae budu
dva, tri, pet puta vee? Ukoliko nas to vie razvije kreativne
vizije i dobije dublji uvid u stvarnost naih prirodnih, ljudskih i
tehnikih potencijala, pojavit e se stvaralaka napetost koja e
sama od sebe dovesti do optimalnih trajektorija.
Finalitet je na horizontu, ali nema dovoljno autopoietinih
subje-kata, a i njihova je samorganiziranost na niskoj razini.
Dinamika elja ljudi i njihova povezanost Rosensteinu su bili
vaniji od neoklasine analize funkcije korisnosti. Najvanije je
sada uspostavljanje tehnolo-kih, ekonomskih i pravnih veza.
Predlaem prije svake vane odluke intervjuirati i anketirati
sve sudionike, obraditi prikupljene informacije (content
analysis) i prije sa-stanka svima dati uvid u cjelinu.
Korumpirani se brzo svuda pobrinu da duh korupcije
postane opi i obvezan. Oni u kratkom vremenu stvaraju klimu
da poteni radnik postaje sumnjiv ne samo u smislu da je
glupan, nego i da tei ugroziti njihove poloaje. Nema istinske
motivacije bez apercepcije potene igre.
Duboko vjerujem da Republika Hrvatska moe biti prva
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 24 -
Uvod
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
auto-poietina drava i iz nultih ekonomskih i politikih

koordinata (bogatih i siromanih, monih i nemonih) samu
sebe voditi u skladu s priro-dnim, psihosociolokim i boanskim
zakonitostima.
Zauujue je kako su osnovna ogranienja u nama
samima, a da toliko silne energije troimo alopoietski
pokuavajui mijenjati druge. ini se da nam ni ovaj rat nije
dao dovoljno lekcija iako je izbacio na povrinu genijalne
osobine naih ljudi. Ljubav prema slobodi domovine neiscrpni je
resurs koji nai poduzetnici i politiari ne znaju kao kata-lizatori
ekonomskih i politikih programa i procesa koristiti na pravi
nain. Neki ga ak (ne)svjesno, posebno putem tajne policije,
ubijaju ne shvaajui kako to in long run nitko do sada nije
uspio. Moja istra-ivanja razvitka u svim njegovim sadrajima i
oblicima uvjerila su me u snagu slobode stvaranja i stvaranje
slobode hrvatskog naroda.10
Praksa je u bivoj Jugoslaviji dala za pravo B. Wardu koji je
uoio da se u samoupravnim tvrtkama previe ulae u prostor i
opremu. Bilo bi bolje da su nai ekonomisti zapoeli traiti
rjeenja za slabosti koje je on uoio, nego to su dokazivali
kako Ward nije u pravu. Dohodai nisu imali pojma ni o
njegovim teorijskim premisama, a ni o naoj praksi. Danas su
mnogi u zabludi mislei da nas je samoupravljanje dovelo u
krizu, a ja prognoziram da e XXI. stoljee biti upravo
samoupravna autopoietina ekonomija. Jasno, ni u kom sluaju
kako smo to koncipi-rali, a posebno ostvarili od 1952. do 1990.
g., nego s mnogo vie potenja, pameti i kulture. Tada e se
vidjeti sva ljepota ove ideje, tada e se vi-djeti da je ona u
harmoniji s biblijskom ekonomijom i socijalnim naukom
katolike crkve.
Preko kamate na vlastiti kapital imamo kontrolni
mehanizam za upravljanje gospodarskim razvitkom jer preko
glavnice u kojoj je u-graen ljudski kapital imamo normativ
Razmiljam o ljudima u BiH, posebno bosanskim Hrvatima kao ogromnom potencijalnom resursu. Nadam se kako e nam sv. Otac podrati projekt Global Autopoietic University te emo upravo iz Bosne Srebrne inicirati razvojne procese u skladu sa saznanjima koja ovdje prikazujem.
10
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 25 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kolika mora biti profitabilnost poslova. Preko PDV-a koji

nepotrebno prelazi eskontnu stopu Narodne banke diferencira
se dodana vrijednost od vika vrijednosti. Pravna osoba mora
tititi viak vrijednosti. Ta se sredstva moraju iskljuivo rabiti za
investicije u ljudske i tehnike potencijale. Tako se otvara
ogroman prostor u kome e ogranienja biti motivacija, znanje,
timska organizacija, a ne kao do sada novac. Zato je
razrjeenje ekonomskih problema u razvijanju pravnih osoba i
pravnoj znanosti.
U zadnjoj cjelini Pravo, temelj je Hegelova teza da je
pravo isho-dite slobodne volje, a pravni sustav carstvo
ozbiljenja slobode. Hegel polazi od predikata i transformira ga
u subjekt. Autopoietini reeno, on polazi od procesa (glagol) i
dovodi do strukture (imenica). Njegov antipod Marx zastupa
primat zbiljskog subjekta (ovjeka) i pledira za njegovo
opredmeivanje te tako od strukture dolazi do procesa. Vidi li
itatelj kako to dvoje moe proizvoditi autopoiesis ako se
harmonizira, odnosno alopoiesis ako preostanu antagonistiki
elementi i relacije u nas i u svijetu? Hoemo li iz alopoiesisa
lako i brzo prijei u autopoiesis ili u sljedee tri mogue
kombinacije (teko i brzo, lako i sporo, ili to bi bilo najgore,
teko i sporo), teko je za sada prognozirati.
Ekonomski se upravo preko autopoietskog raunovodstva
nazire to je pravna osoba. Materijalne i financijske transakcije
moramo knjiiti i preko kontrolnih salda potvrivati
transformaciju subjektivnog u o-bjektivno. to je pravna osoba
ako nije objektivizacija naeg htijenja, znanja i radne suradnje.
to je vea motivacija, to je vie znanja i sloge u radu, to je
vei viak vrijednosti unutar poslovnog sustava. Pravna o-soba
mora tititi taj (ne)materijalni kapital i biti zatitna membrana
koja e proputati sve to je dobro, istinito i lijepo (zeleni
semafor), a ne dopustiti moralna, intelektualna i estetska
zagaenja (crveni semafor). U dananjim alopoietinim
situacijama nai semafori nisu dobro posta-vljeni pa smo daleko
od zelenih valova. Kad pravne osobe postanu samoreferentne,
a za to su vani samoodgoj, samoobrazovanje i samoorganizacija, sve e se to vrlo brzo harmonizirati samo od sebe.
To so-cijalno ozdravljenje mora ii bottom-up, kao to i voe,
povre i drugo bilje izrasta, a svatko od nas mora znati sebe
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 26 -
Uvod
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dozirati kao sunce, kiu, zrak itd. Bitno je u sebi razvijati viziju,
percipirati realitet i to dvoje suradnjom autopoietski sprezati.
Ako reinterpretiramo tako pravnu oso-bu, lako emo se sloiti
da kreiramo poreznu politiku kojom emo tititi poduzetniki
duh, a proraun e se bolje i bre puniti jer smo oslobodili
sinergetske sile htijenja, znanja, suradnje i autopoietske
organiziranosti.
Po Luhmannu pravo je komunikacija. Ukoliko se dogaa
spajanje
sustava
sa
socijalnom
okolinom
putem
(re)interpretacije, zatvara se psihosocijalni krug.
Inteligencija mora stvarati dravu (bottom-up), da bi
drava po-vratnom petljom to pojaavala. Naa inteligencija jo
eka Godota jer ne zna dovoljno ni to je sloboda, ni to je
drava. Po mojem miljenju interakcija profesionalaca i amatera
prostor je za autopoietinu orga-nizaciju. To moemo primijeniti
u kolstvu, zdravstvu, kulturi, crkvi, sportu, ukratko u svim
sferama ivota. Ono to je bitno da doemo do autopoiesisa,
povezivanje je ljubavi koju amateri imaju za odreeno podruje
te profesionalno iskustvo, znanje i vjetine na drugoj strani.
Osijek je u ratu bio uistinu blizu autopoiesisa. Svaki je dan bilo
kruha, mlijeka, vode, struje, telefona, odvoenje smea, unato
35.000 ispaljenih granata sa sjevera, istoka i juga.
Po G. Teubneru, uz Luhmanna zaetnika primjene
autopoiesisa u pravu, raskinut je tabu krunosti (circularity) u
pravnom miljenju. Krunosni argumenti bili su sagledavani kao
petitio principi zabranjeni od elinog prava razumske logike.
Pravna znanost je za sada slabo informirana o krunim
odnosima izmeu cilja i norme, izmeu opih, posebnih i
pojedinanih interesa. U autopoietskoj perspektivi cijeli pra-vni
sustav izgleda kao dinamina kruna reprodukcija od pravnih
ele-menata uzidanih u hiperkrune odnose pravne strukture i
procesa. Pravo, kao i ostali autopoietski sustavi nisu nita
drugo nego nepre-kidni ples unutranjih korelacija u bliskoj
mrei meuaktivnih eleme-nata (Maturana). to vie pravni
sustav dobiva u operacionalnoj za-tvorenosti i autonomiji, to
vie on dobiva u otvorenosti u odnosu na socijalne injenice i
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 27 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
politike zahtjeve.
Iz knjige je vidljivo kako isti zakoni vladaju u svih est
ana-liziranih
disciplina. Elementi i njihove relacije
uspostavljaju interakcije koje same sebe reproduciraju (dobro ili
loe, pozitivno ili negativno). Ako je to u skladu s kriterijima
(dobro, istina i lijepo), imamo auto-poiesis (sloboda), a ako
odstupa, na djelu je alopoiesis (kaos). Prvo je u skladu sa
zakonom rastuih prinosa, a drugo sa zakonom opadajuih
prinosa.
Vano je uoiti da na sve te meuzavisne odnose
moemo utjecati! Pa ako to bude autopoietino, takvi e biti i
rezultati (dobro, pozitivno, istina, lijepo itd., takav e biti i na
ivot, nai proizvodi, a time i do-hodak), a ako bude kao do
sada (alopoietino), moemo oekivati i re-zultate kao i do sada
negativnosti u svim vidovima, pojavama i na svim
podrujima.
Na svakom je od nas osobno, a posebno na
managementu u go-spodarstvu i politici to prije ovladati
teorijom motivacije, znanja i in-terakcije elemenata u danom
sustavu. Kad itatelj razmisli i shvati da moe bolje, kvalitetnije,
bre do autopoietine primjene u praksi, bez obzira koji
posao radi, ostaje samo mali korak.
Posebno pozivam mlade da proue Coveyeva naela. Kad
pre-poznaju svoj Ja, shvatit e da i on/ona moe kao i njegov
vrnjak u Americi. A u Americi kau: you can do it. Jesmo li
mi iz ovog pod-neblja roeni s manje sive materije? Ili nije tako
kvalitetna? Ni jedno, ni drugo; odgovor je jednostavno da smo
od roditelja, okoline, pa i nastavnika nauili: nema problema,
to emo lako
Ili od toga you can do it mi znamo samo igre s loptom? A
ivotne igre? Od mikro do makrostruktura i relacija? Poteno
priznajmo sami sebi da o tome znamo vrlo malo i ponimo uiti,
razmiljati i po-stupati u skladu s nauenim. Otvorit e nam se
novi horizonti.
A poruka je jednostavna, polazi od pojedinca, a zapisana je
i u Bibliji: ini drugima ono to bi elio da drugi tebi ine.
Tada mladoj osobi nee pasti na pamet provoditi dane i
noi po kafiima, tulumima ili pred televizorom gledajui
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 28 -
Uvod
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
beskrajne akcije, horore, sapunice, nee traiti ni zaborav u

alkoholu, ni izlaz u drogi koja jo nikog nije usreila.
Tako (samo)organizirani pojedinac na najboljem je putu
samoo-stvarenja i kao takav bezbolno e se ukljuiti u bilo koji
timski rad. A to bude vie managera koji e znati motivirati
suradnike (primus inter pares) za timski rad na projektima, to
e cijeli proces ii bolje i bre. Buenjem samoaktualizacije kod
lanova timova razvit e se potreba za relevantnim znanjima u
svrhu ostvarenja zero defect i just in time proizvodnje.
Nakon ovladavanja psiholokim i tehnolokim znanjima
mnogo e se lake ovladati ekonomskim znanjima u svrhu
optimalnog alociranja u resurse. Tu e biti najvanije knjiiti
ljudski kapital jer on mora u naim bilancama biti vei od trajne
imovine. To je za sada sluaj samo u naim najboljim tvrtkama,
a za 3-5 godina cijelo hrvatsko gospodarstvo moe biti na razini
sadanje Plive zahvaljujui ljudskim i tehnikim kapacitetima
kakve imamo. Na kraju nam treba pravo koje e tititi viak
vrijednosti (dobit, profit), a ne ga oporezivati i tako blokirati
ulaganje u ljude kao najvaniju strategiju.
A prije svega, kako to u nekoliko navrata naglaavam u
knjizi, potrebna je ljubav prema blinjem u obitelji, na
radnome mjestu, na ulici
I kad bih razdao sav svoj imutak

i kad bih predao tijelo svoje da se saee,
a ljubavi ne bih imao
nita mi ne bi koristilo.
1. Korinanima 13:3-4
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 29 -
1.
BIOLOGIJA I
AUTOPOIETINA
ORGANIZACIJA
Povijesni tragovi autopoiesisa
Miljenja sam da u izuavanju drutvenih procesa moramo
rabiti saznanja do kojih je dola biologija. Koliko mi je poznato,
u tom je pravcu u prolom stoljeu H. Spencer pokuao
uspostaviti saznanja do kojih je ve tada dola biologija. Dok je
Darwin otkrio evoluciju, on je utemeljio darvinizam. On je meu
prvima pokuao uspostaviti vezu anorganskog i organskog. Za
njega je temeljno naelo zakon razvitka, evolucije, po kome sve
na svijetu prelazi postupno iz neodreenog, nestalnog,
jednostavnog i homogenog u kompleksno, odreeno i raznovrsno. Uvijek su prisutna dva procesa:
diferencijacija, tj. prijelaz iz jednostavnog u raznovrsno,
integracija, tj. ponovno sastavljanje
razliitih po-java u nove cjeline.
pojedinanih
On je Darwinovu tezu o prirodnoj selekciji proirio

Lamarckovom teorijom o neposrednom prilagoavanju.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 30 -
Biologija i autopoietina organizacija
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Impresioniran je biologijom, a rezultat je pokuaj tumaenja

drutva kao superorganizma. Kao to u organizmu propadaju
stanice, u drutvu pojedinci i narodi, to cjelina ostaje. To je prvi
1970. g. definirao H. Maturana istraujui vid abe.11
Drutvo se bori za samoodranje, ono se prilagoava,
uspostavlja ravnoteu, spontano razvija od jednostavnog i
primitivnog do kom-pleksnijeg i heterogenog. Organizam i
drutvo tako poveavaju opseg i rastu u sve sloenije funkcije i
strukture, a sve se to alopoietino ili post festum autopoietino
harmonizira. Zanimljivo je kako se pojavom i ra-zvitkom
Interneta javljaju kod ljudi koji nisu ni uli za Spencera sline
ideje i cijeli se taj sustav, kod nekih znanstvenika, poinje
zamiljati kao jedan superorganizam (hyperbeing).12
Razliku drutvenog od biolokog Spencer je sagledavao
putem sljedeeg:
Organizam je simetrian, a drutvo asimetrino
Organizam je kontinuiran, a drutvo raspreno
Struktura drutva nasuprot organizmu nije lokalizirana i
sta-bilizirana
U organizmu je svijest vezana uz odreeno ivano
sredite, a u drutvu je ona difuzna.
Za njega je evolucija integracija materije, a u svjetlu
suvremenih
saznanja
to
je
autopoietina
definicija.
Alopoietina materija (mrtva priroda) prelazi iz neodreenosti i
nepovezanosti u autopoiesis kad se elementi i njihove relacije
ponu umnoavati. Ponovimo: cijela je evolucija sve vea
diferencijacija i sve koherentnija i harmoninija integracija.
Spencer je u knjizi Principles of Biology definirao ivot kao
kontinuirano prilagoavanje unutarnjih odnosa vanjskim
odnosima. On je istinski vizionar, stvaralaki subjektivitet na
Mislim da nije sluajno to se autopoiesis poeo otkrivati upravo iz ablje perspektive. Istine
radi, ja sam prve informacije dobio od prof. dr. E. Pusia, koji je u nas prvi uz prof. dr. J.
Boievia pisao o autopoiesisu. Volio bih da oni, posebno E. Pusi, budu suradnici u stvaranju
Digitalne enciklopedije Croatica (DEC), a ljepota je vremena to ne znamo to e biti od toga.
12
Tu se najdalje otilo u V. Britaniji (Lovelock), Brusselesu (Principia Cybernetica) i u dalekoj
Australiji (B. Goertzel).
11
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 31 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kome mladi biolozi mogu uiti stvarati vizije. Poznato je kako

biolozi teoretiari nisu na cijeni kao to je to kod fiziara i
kemiara. U znanstvenom svijetu biologa cijeni se samo ljude
koji u laboratorijima mukotrpno otkrivaju zakone proiz-vodnje
ivota. Napetost evolucionista i kreacionista opasno je
podruje.
Suvremeni
pokuaji
prirode i drutva
sprezanja
Na tadanjoj razini biologije i sociologije vie od reenog

nije se moglo ni oekivati. Najnovija istraivanja sve vie
potvruju njegove teze, a posebno su ovdje vana saznanja o
organizaciji termitnjaka. Te graevine mogu imati povrinu do
100 m2 i visinu od 34 m, a sustavi prolaza, skladita za hranu,
ventilacijski kanali ispravno su i svrsi-shodno izvedeni. Nijedan
termit nije u stanju imati kompletno znanje o gradnji
termitnjaka; moe se zakljuiti da je znanje svojina cjeline.
Moramo si priznati da nijedna poznata ljudska tehnologija
nije na razini poljoprivredne proizvodnje mrava sjekaa u
uzgajanju gljiva. Bez ikakvih otrovnih zatitnih sredstava ti
mravi uspijevaju odravati potpuno istu kulturu svojih gljiva.
Posebnom kemikalijom koju sami proizvode uspijevaju regulirati
brzinu rasta gljiva prema potrebama. No oni to znaju ako
prijeu kritinu masu, a ako je broj manji od kritine mase,
imaju sline probleme kao mi. Kad bi Hrvatska isto tako znala
unutar drave osigurati kritinu masu moralnih i mudrih,
autopoieti-no strukturiranih ljudi, imali bismo, uistinu, raj na
zemlji.
U suvremenoj znanosti razvila se sociobiologija (K. Lorenz,
Tin-bergen, Wilson itd.) koja izvodi spone prirode i drutva,
najee re-ducirajui organizacijski potencijal drutva. To je
razumljivo jer proces uenja ide bottom-up,13 a kod
dogmatiziranih znanstvenika religija, filozofija i umjetnost, pa ni
istinski ivot, nemaju dovoljno vanosti ni kao hipoteze.
U knjizi u esto rabiti termine bottom-up i top-down, to znai gledati proces odozdo ili
odozgo. Autopoiesisom ova se dva pristupa harmoniziraju.
13
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 32 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Najvrednija su saznanja E. Jantscha, K. Bouldinga, J. von

Foerstera, L. Margulisa, S. J. Goulda, S. Kauffmana, K.
Palmera, M. Zelenyja.
U nas nema znaajnijih radova iako se nadam da e se to
uskoro promijeniti. Najdalje u znanstvenom nadvladavanju
Darwina otiao je S. Kauffman. Za njega nije prirodna selekcija
izvor evolucije, nego order for free. On je otkrio kako je
molekularna organizacija izvor ivota jer evolucija izvire iz
unutarnjih elemenata i relacija, a ne crpi razvitak iz okoline. To
je zdravlje, autopoiesis, a ukoliko nas okolina oblikuje nema
slobode, nego postoji samo sluajnost i nunost, bolest i smrt.
Kibernetski pristup autopoiesisu

Vrijedno je u ovom uvodu spomenuti i trei pristup koji je
razvio L. von Bertalanffy opom teorijom sustava, gdje je na
dubokouman i originalan nain pokuao generalizirati spoznaje
biologije iz prve po-lovice ovog stoljea na ire probleme. 14
Ovdje je manje znaajan sa-drajni dio (inspiracija mu je I. Kant
pa ostaje na razini antinomija), ali ostaje metodoloki izazovan:
ukazuje na procesualnost,
razvija ope matematike
logistiku fun-kciju).
funkcije
razvoja
(uvodi
N. Wiener, otac kibernetike, sljedei je stvaralaki

subjektivitet. Njegov je rad ope poznat u nas iako ga, koliko
znam, malo tko inter-pretira i u svijetu iz perspektive teorije
autopoiesisa. Bez njega ne bi bilo teorije samoorganizacije, a
bez toga ne bi bilo ni autopoiesisa.
Jo vredniji doprinos teoriji autopoiesisa dao je H. von
Foerster, zaetnik sekundarne kibernetike. Podrijetlom iz
autopoietinog Bea koji je proizveo Freuda, Witgensteina,
Fregea, Hayeka, Poppera, Dru-ckera i slijed drugih genijalaca,
izbaen iz socijalne ravnotee u svijet, stvara iz svoje
14
Von Bertalanffy, L. General System Theory
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 33 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
matematike pismenosti i glazbene kulture nezaboravna djela.

On je doao do kreacije autopoietinog stroja. 15 On je
uspostavio Second Order Cybernetic 1960. godine shvativi
kako se subjekt i objekt ne smiju odvajati. Zahvaljujui upravo
njemu otvorio se prostor autopoietinoj teoriji jer vladajue
znanstvene paradigme vode u ka-taklizme. Kauffman je tako
mogao, inspiriran von Foersterom, doi do autokatalitikih
operacija kao izvora samoorganizirajuih sustava. Bi li von
Foerster kao izdanak beke kole doao do tih uvida da uz
znanost nije prakticirao klasinu glazbu? Ova relacija
kartezijanskom umu izgleda suluda, no tajne veze koje mi u
sebi sa sobom uspostavljamo imaju dublje znaenje no to smo
svjesni.
Najblii mi je u tim saznanjima prof. dr. A. eleznikar iz
Ljubljane, osniva Iskra Delte. Sada razvija koncept
autopoietine umjetne svijesti, to je u svjetskim razmjerima
novum.
Elementi autopoietine interpretacije

prakse A. Lauca
Svaki je ovjek autopoietian, tj. sam sebe uz pomo
okoline stvara u skladu sa zakonima dobra, istine i ljepote.
elja mi je da se itatelj okrene sebi u dijalogu s ponuenim
tekstom i pokrene proces obna-vljanja samog sebe. Ako smo
bia stvorena na sliku i priliku Boga, koji je autopoietian, 16 tada
su nam anse za reprocesiranje i restrukturiranje velike. Ako je
to iluzija, onda je vjerojatnost da se razvijemo u auto-poietine
osobe minimalna.17
Previe iskreno i gotovo naivno pisao sam prije dva
desetljea i oekivao rezonanciju barem u studenata. Svi su oni
bili oduevljeni djelom profesora Legradia i mene
Na tom je tragu u nas Petar Bosni sa svojom idejom antigravitacijske letjelice.
Ako shvatimo kako je Bog autopoietian, ako shvatimo i prihvatimo da smo stvoreni na sliku i
priliku Boju, otvara nam se nebo mogunosti. Posebno iz perspektive Novog Zavjeta. Zato?
17
Ova je knjiga svjesno pisana kao kombinacija osobnih iskustava (bottom-up) i teorijskih dostignua (top-down). Ukoliko itatelj dobije motivaciju suraivati u kreiranju autopietikih timova i
projekata, poeljno je (re)producirati slian pristup.
15
16
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 34 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Dijalektika teorija i praksa drutva do, i malo nakon

ispita. Osim asnih izuzetaka, u bivem sustavu malo tko je od
psihologa, tehnologa, ekonomista, pravnika ili sociologa u svom
radu rabio i citirao ponuena saznanja i otkria. Kako znam to
je u pozadini, ne mislim praviti istu greku. Neka svatko tko eli
ui sustavno u teoriju autopoiesisa, nabavi i proita tu knjigu
jer je tamo dana osnova autopoietine teorije.
Na kraju zakljuujem kako su analizirani osnovni drutveni
pro-blemi (uinkovitost, humanost, ekologija) i koliko su
ponueni odgo-vori; autopoietini odgovor dat e teorijska
kritika i potvrda u praksi. Zarekao sam se da neu pisati drugu
knjigu dok u ivotu ne ostvarim ono to sam disertacijom
otkrio. Sada, nakon etvrt stoljea, potpisao bih 95% napisanog
teksta. Tek ulaenje u dubine autopoiesisa otvorilo mi je nove
kutove gledanja i moja su se muenja pretvorila u stvaralaku
igru. Disertaciju sam pisao bez molitve Bogu, umiljen vie no
to je to moda bio Marx. Hvala Bogu da sam se u situaciji kad
sam mogao proizvoditi sljedbenike instinktivno ogradio i stavio
u socijalnu osamu. Samo u najteim trenucima (1971., 1977.,
1987., 1991., 1992., 1995., 2000. god.) izlazio sam iz svoje
virtualne kule da bih se uglavnom (ne)s(p)retan pripremao za
nove dijaloge. Ovu je knjigu iitavalo cca 5.000 studenata.
Vrednije od toga jest njihovo iskustvo na seminarima na kojima
su uili slobodno i glasno misliti i timski raditi.
Sada znam zato je moj pristup bio neuspjean.
Ukoliko mi je hipoteza ispravna, nasluujem kako emo
svi mi koji slino volimo Lijepu nau, autopoietski je
izgraivati po zakonima dobra, istine i ljepote. U bivim
studentima vidim snagu za Lijepu nau.
Utemeljivai
bottom-up18
pristupa
U teoriji informacija prvi se put osvjetava bottom-up pristup. Naalost, to se premalo osjea u
tehnologiji, ekonomiji i pravu. Stare paradigme ne prepoznaju slabe signale, a u njima se skriva
izlaz. Isus je na nizu mjesta tako uio apostole (servus servorum), ali je rimski duh zakoio
evangelizaciju. Kako autopoietski evangelizirati nae znanstvenike, politiare i gospodarstvenike?
Bez bottom-up pristupa ekat emo Godota!
18
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 35 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
teoriji
autopoiesisa
metodologiji
U suvremenoj drutvenoj znanosti, a o praksi da i ne

govorimo, jo uvijek prevladava alopoietini pristup pa e
neupuenomu izgledati gotovo trivijalno to se naglaava
procesualnost. Jo uvijek su bitne sheme, forme, a jo nema
dovoljno senzibilnosti za sagledavanje opeg tijeka i procesa
koji pomau ili odmau razvoju. Dok ne budemo organizacije
sagledavali kao procesne strukture, male su nam anse da
izaemo iz stanja u kome se nalazimo. Sigurno je da ima jo
autora koji su zavrijedili da ih se prikae u istraivanju veza
prirodnog i socijalnog, a mi emo se usredotoiti na F. Jacoba, J.
Monoda, I. Prigogina i D. Malia. ini mi se da se tu krije najvie
potencijala za uspostavljanje novih relacija sluajnosti, nunosti
i slobode, organizacije i samoorga-nizacije, alopoiesisa i
autopoiesisa. Spoznavi njihov pristup, oekujem da bi s
pragmatikog stanovita otvorili prostor za vee razumijevanje
biotehnologije i njezine primjene u razvoju naih privrednih
potencijala, a s teorijskog aspekta sagledale bi se ogromne
rezerve usavravanja organizacijskog potencijala. Mi jo imamo
mnogo to nauiti od prirode, to bi bilo veoma korisno u
projektiranju i razradi naih prijedloga jer je biosfera osnova za
noosferu.19
Previe smo unijeli birokratskog duha, 20 umrtvljujemo
prirodne potencijale koje smo dobili u naslijee. Ovakvo stanje
podsjea me na Rilkeova pisma mladom pjesniku, gdje veliki
umjetnik daje savjet po-etniku kako svaki ovjek u sebi nosi
jedno pismo, koje naalost najee neproitano i
zapeaeno predaje sljedeoj generaciji.
Istraivanja suvremenih biologa potvruju ovu umjetniku
anti-cipaciju i na nama je zadatak da mladoj generaciji ne
ostavimo u naslijee samo nezaposlenost, dugove, siromatvo,
razaranja, mrnju i sline devijacije, nego i slobodan prostor za
novi uzlet u Nebo, za novu, humaniju, istinitiju i ljepu
zajednicu od one koja se do sada ostvarivala.
19
20
Grci su ve otkrili kako je zdrav duh u zdravom tijelu, a mi do sada nismo otili mnogo dalje.
O tome kasnije u Osjeajnoj kugi W. Reicha.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 36 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Taj in mora slijediti iz kvalitetnijih priprema, gdje bi ono

najbolje
umjetnici,
znanstvenici,
politiari,
privrednici,
21
nastavnici i roditelji samoorganizirano
ostavili novoj
generaciji.
Moramo to je vie mogue objasniti zato smo u ovoj
situaciji, tko je kriv, kakvo je stanje i gdje je izlaz. Uvjeren sam
da imamo jo dosta ljudi koji su u stanju moralno i intelektualno
(naalost preslaba je po-nuda prema potranji) unijeti zdravi
optimizam i entuzijazam meu mlade. Na tim emocionalnim i
intelektualnim pretpostavkama, kad se razvije motivacija za
uenje, omoguimo mladima kolovanjem da oslobode svoj
potencijal. Za to ih moramo doista ohrabriti da vjeruju u slobodu,
ljepotu, istinu, pravdu, a da ne budu borci protiv vjetrenjaa.
Nakon to napravimo kratko putovanje biologijom, prijei
emo na filozofiju kao drugu krajnost i tako pokuati omeiti
samoorganiziranje, koje je u prirodnim znanostima inicirao
Prigogine, a u naim krajevima nastavio D. Mali.
Ogranienja su u nama, u subjektivnom imbeniku, u naoj
motivaciji, interesima, saznanjima i informiranosti, odnosima i
pod-odnosima i kao rezultat svega toga u organiziranoj
neorganiziranosti. Nijedan ovjek, ni jedna struka nisu nam
mogli ponuditi izlaz iz eko-nomske i politike krize, a ovaj rat
bio je samo finalizacija svih naih osobnih i zajednikih zabluda.
U biti mi nismo tehnoloki, ekonomski i politiki bili zreli za
kvalitativni skok. Neophodno je stoga uroniti u biologiju i
uzletiti u filozofiju22 da ispitamo nae moralne, intelektu-alne i
estetske potencijale.
Mi imamo u svojem tijelu ogromne prirodne potencijale o
kojima znamo premalo. Svi mi ivimo od disanja, uzimanje
tekuine i hrane. to je od toga najvanije? Bez ega moemo
itatelje bi ovo moglo podsjetiti na samoupravljanje. Ako imaju pozitivne asocijacije, to ne bilo
loe, ali ako su iskustva uslijed alopoietinih manipulacija negativna, bitno je uoiti razliku.
Jedan je direktor u doba radnikog samoupravljanja rekao da bi najradije izvadio pitolj kad bi
uo za tu rije. On je znao za top-down pristup i samoupravljanje mu je u praksi bio stres. Danas
je u najrazvijenijim sredinama u svijetu hit u samoupravnim timovima. Umjesto da budemo meu
takvima, mi emo ini se o samoupravljanju uiti od onih koji o tome daleko manje znaju.
22
To je igra koju su zapoeli Platon (top-down) i Aristotel (bottom-up), nastavili Hegel (top-down) i
Marx (bottom-up) i dogaa se u svakome od nas, u svakoj obitelji i timu.
21
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 37 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
najdue? Koliko vremena, novaca, brige posveujemo disanju, a

koliko prehrani? Zato?
Logika ivog
F. Jacob, nobelovac, napisao je izvrsno djelo Logika
ivog.23 Moe li nam ona pomoi da uemo u logiku ivog?
Najbolje je da student uzme originalnu knjigu i uiva u
oslobaanju vlastitih potencijala. Za one koji ne vole
posredovati i koji bi eljeli preicom, sainjena je ova saeta
interpretacija. Moderni biolozi razvijaju tezu kako se naslijee
opisuje informacijama, instrukcijama u DNA koje odreuju
moleku-larnu
organizaciju
povezivanja
aminokiselina
u
proteinsku strukturu. Ovdje su graevinski planovi budueg
organizma, a ivo bie ima cilj pripremiti identini program za
sljedeu generaciju razmnoavanja. Na to se po Monodu svodi
logika ivota.
Program za to sadri dva pojma, memorija i projekt.
Prvo je sjeanje na roditelje, a drugo plan koji do detalja dirigira
oblikovanje
organizma.
Genetiki
je
program
sustav
nevarirajuih elemenata i u doba pisanja njegove knjige
dekodirana je / pojava i procesa. Danas u 2000. godini blizu
smo 100%, ali e trebati za nekoliko postotaka neko-liko
godina. Zato? Po mojem dubokom uvjerenju problemu se
prilazi alopoietino, a ne autopoietino.24
Ne postoji po F. Jacobu organizacija ivog, nego serija
organizacija koje su uklopljene jedna u drugu kao ruske lutke.
Proces je po njemu iniciran na poetku XVII. stoljea
rasporeivanjem vidljivih povrina, krajem XVIII. stoljea
tijesnim povezivanjem organa i funkcija; na kraju prolog
stoljea dolo se do stanice, poetkom XX. stoljea otkriveni su
kromosomi i geni, sredinom XX. stoljea molekula nukleinske
kiseline, da bismo u najnovije vrijeme zahvaljujui Watsonu i
Cricku otkrili genetski kod, osnovni jezik kojim komunicira
Jacob, F. Logika ivog. Nolit, Beograd, 1978.
Kad bi M. Radman, K. Paveli, G. Lauc i drugi molekularni biolozi postali autopoietiniji, Hrvati
bi mogli uz slabije tehnoloke i financijske mogunosti ravnopravno sudjelovati u svjetskom finalu
dekodiranja ljudskog genoma.
23
24
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 38 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
cjelokupna priroda.
Vidljiva je struktura osnova za analizu slinosti. To
omoguuje pristup tajnama prirode te se iz svijeta oblika ulazi u
svijet sila, jezikom koji smo najavili u poetku s cause
formalis ui u causu efficiens. 25 Podsjetimo se da smo u
teoriji samoorganizacije jo daleko od toga da uemo u svijet
sila koje pokreu strukture moi, tj. do razumijevanja svega
onoga to nam se svakodnevno dogaa u drutvu. Po Jacobu,
ivo je bie petlja u tajanstvenom spletu koji povezuje
sve objekte ovog svijeta.
Ovakav nain razmiljanja osigurava nam novu kvalitetu u
po-imanju teorije drutva koja i u najnovijoj literaturi odvaja
sustav od okruenja, nerazumijevajui ovaj splet sveukupne
povezanosti.
Priznaj-mo
da
najbolji
uoavaju
sprege
proizvoaa i potroaa, ali je to ispod potreba, a sve zajedno
ispod razine prirodnih procesa. Napravimo za ilustraciju samo
mali izlet. Koliko je Zapad odreen Istokom, a Jug Sjeverom u
svjetskim razmjerima, i obratno? Uz ove odnose makroorganizacije, isti su odnosi unutar svake organizacije te unutar
osnovne organizacijske jedinice.
Jasnoa razlika, prema Jacobu, gubi se pred znaajem
slinosti izmeu biljaka i ivotinja korijenje je slino ustima,
donji dijelovi debla trbuhu, lie dlakama, kora koi, drvo
kostima, vene venama, ivani sustav ivcima. Biljka je
izokrenuta ivotinja s glavom nadolje. Kao to je i bilo koji broj
kombinacija osnovnih brojeva, tako se i svaka logika operacija
svodi na kombinacije elemenata. Tako se priroda moe shvatiti
kao sklad u kome ponaanje bia nuno prati pravila igre koja
su nepromjenjiva. Po Jacobu, do kraja XVIII. stoljea nema jasne
razlike bia i stvari. ivotinjskom strukturom upravljaju, po
Lavoiseru, tri regulatora:
disanje koje troi kisik i ugljik, a daje kalorije,
transpiracija koja je jaa ili slabija, zavisno od koliine
topline koju treba odstraniti i
Aristotel je razvio etiri kategorije: causa efficiens (to je uzrok), causa materialis (koja su
sredstva), causa formalis (koji je oblik) i to je najvanije causa finalis (koja je svrha).
25
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 39 -
probava koja vraa krvi sve to gubi pri disanju i

probavi.
ivo je tijelo skup funkcija u kome svaka funkcija odgovara
tono odreenim potrebama. Tako organi zavise jedni o
drugima, a sklop proizlazi iz potreba koje nameu prirodni
zakoni upravljajui materijom i njezinim transformacijama.
Organizacija je, izvrsno uoava Jacob, skrivena iza vidljive
strukture.26 Po njemu priroda ne pravi skokove. Izmeu
etveronoaca, ptica, riba ona pravi mostove, sve povezuje i
udruuje te bismo mogli zakljuiti kako je Jacob pretea teorije
auto-poiesisa. Veza izmeu jedinki svih vrsta tako je tijesna da
bi njihov skup mogao initi samo jednu cjelinu, jedno jedino
univerzalno bie (Gaia)27 iji smo samo dijelovi.
Za
njega
je
anatomija
klju
za
razumijevanje
organizacije.28 Utvr-uje da je priroda jednolina u svojim
postupcima, a varijabilna samo u rezultatima, krta u
sredstvima koje upotrebljava, a izdana u uincima koje
ostvaruje. Ne moemo se ovdje ne podsjetiti nae ekonomske i
politike situacije, gdje smo upravo obratno, imali bogatstvo
resursa, a siromatvo rezultata. Kao da vie nalikujemo na
anorganski (alo-poietini) nego organski (autopoietini) svijet!
Ako je to tono, koliko je na kartezijanski svjetonazor koji smo
dobili u koli i masovnim me-dijima izvor toga?
Zahvaljujui celularnoj teoriji shvatilo se da se ivo bie
svodi na skup jedinica, ali se jo ne zna izvesti iz dijelova
cjelina. Tu se skriva embrio zakona samoorganizacije koji,
uvjeren sam, moe pomoi teoriji drutvenog razvitka jer su
postojee kapitalistike i/ili dravne organizacije neto
neprirodno, mehaniko i anorgansko. Svi smo mi, uistinu, jadni
to se tomu moramo prilagoditi, a Marx e, htjeli mi to ili ne,
biti aktualan dok se to ne izmijeni.
Biologija je sa stanicom pronala svoj atom i svaka stanica
vodi dvostruki ivot jedan autonomni i drugi intermedijarni.
Organizam je celularna drava gdje je svaka stanica
graanin (Jacob). Postoji po-djela rada, dunosti, a
egzistencija proistjee iz suradnje dijelova. Svatko od nas u
26
27
28
ibidem, str. 54.

Lovelock i Margulis prvi su doli na tu hipotezu i ima sve vie pristalica u znanstvenoj komuni.
Monod, J. Sluajnost i nunost. str. 120.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 40 -
tijelu skriva ogromnu mudrost koju ne znamo koristiti, nego

oponaamo kapitalistika, nacionalistika i/ili socijalistika
rjeenja ne shvaajui kakva ogromna energija kipti u svakom
od nas. Kao zaje-dnica nalikujemo nekome monstrumu, a
dobrim samoorganiziranjem mogli bismo biti zdravi i slobodni
ljudi u Lijepoj naoj.
to jo moemo nauiti od biologije o samoorganizaciji?
Jacob smatra da plan organizacije mora biti vrsto povezan s
planom razvoja koji upravlja procesom. 29 ivo opstoji ako su
funkcija, struktura i sre-dina u harmoniji. Shvaeno je kako se
organi ne udruuju sluajno, nego se rasporeuju prema
preciznom planu, a najvaniji su organi smjeteni (ne sluajno)
najdublje, dok su sporedni na povrini. Iz svega izvodi zakljuak
da kvaliteta ivog proistjee iz preciznosti organizacije. Suvremena bioloka znanost uoava postupnost od najprostijeg
do naj-kompleksnijeg u skladu s rastuom kompozicijom
organizacije. Jacob izvrsno zapaa kako je organizam slobodniji
to je sloeniji. ivot je borba protiv unitenja, sila koja se
suprotstavlja zakonima mrtve pri-rode, termodinamike i prema
toj mehanikoj teoriji toplinskoj smrti.30
Goethe je, po Jacobu, uoio da je to sukob proizvodnih
snaga s vanjskim elementima. Smrt je poraz tog naela, otpora
ropstvu te le ponovno potpada pod vlast zakona
termodinamike i entropije. Tako se sile poretka, udruivanja i
ivota neprekidno bore sa silama nereda i smrti (Freudovim
jezikom to je borba Erosa i Thanatosa), a trai se ono to
razgraniava kemiju i biologiju. Nasluuje se da je to
organizacija jer od kvalitete organizacije zavisi vitalnost bia.
Jacob izvrsno uoava kako je razvoj spoznaje iao od
razumijevanja transformacije materije, preko energije, do
razumijevanja transformacija informacija.
Malo-pomalo u modernoj se biologiji, preko koncepta
entropije i informacija, utvruje priroda tih nevjerojatnih
struktura, a iza sloenosti otkriva kombinatorika elemenata.
Igrom nukleotida (A,C, G i T) iva priroda pie svoj autopoietini
hipertekst. Sve se moe svesti na ogra-nieni broj enzima i
ibidem, str. 144.
Dugotrajno istraivanje teorije autopoiesisa dovelo me do hipoteze o ivom kao oazi u Sahari.
Vjerojatno je naa planeta (Gaia) oaza u Sahari galaksije. Ako postanemo autopoietiniji
29
30
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 41 -
funkcija (gas i konica u mojoj interpretaciji mo-lekularne

biologije), ali se jo ne zna izvesti jer se ne poznaju zakoni
organiziranja ili preciznije samoorganiziranja. Imamo zdravlje
kad ima-mo zeleni val, a bolest se javlja kad ima previe utih i
crvenih semafora u procesima razmjene materije, energije i
informacija. Sanjam o bolnici u kojoj lijenici, pa i sestre i
pacijenti mnogo vie poznavaju molekularnu biologiju i tako
svatko pridonosi ispravljanju greaka onih koje je nepoznavanje autopoietinosti ivota dovelo u bolniki krevet. U
jednoj se bolnici o tome ve raspravlja na upravljakom vrhu.
Moje je miljenje da nam svima nedostaje filozofsko
promiljanje, da nedostaje Heraklitove dijalektike koja
prirodnjacima ne lei, kao to, s druge strane, humanistima
nedostaje strpljenja s detaljima. Sjetimo se da je u dobroj
organizaciji sve usaglaeno do detalja, a da je organizam
slobodniji to je sloeniji, cjelovitiji. Moemo samo pretpostaviti
da se moramo samoproizvoditi u stvaralaki subjektivitet kako
bi zakoni zdravlja pobijedili zakone bolesti. Samo ivo je
subjekt, a neivo objekt, ali ako to ne nauimo iz biologije, vea
je vjerojatnost da emo se pretvoriti u objekte (bilo kapitala ili
drave), a to je na kraju pobjeda termodinamike i toplinske
smrti. Kako je to neprirodno naelo, odnosno naelo nie
razine, vjerojatno se radi o igri Erosa i Agape, koju su Kina i
Indija davno naslutili. Zato je nekranima Bog dao dublje
poznavanje
tjelesne
ljubavi?
Zato
je
do
nedavno
protestantima31 dao dublje pozna-vanje tehnoekonomskih
zakonitosti?
S razvojem ivanog sustava strogost naslijea poputa. U
sloe-nijem organizmu postoji jedan zatvoreni sustav i drugi
otvoren. Imati sposobnost otvaranja (zeleni semafor) i
zatvaranja (crveni semafor) u metabolikim procesima moe se
obavljati zdravo bez greaka i bo-lesno s mnogo greaka.
Postoji li medicinar ili molekularni biolog koji zna objasniti
varijancu greaka? Razvojem uma nastupa oslobaanje od
stvari. Suradnja se elemenata vie ne zasniva na interakciji
Kad je Irska prestigla Veliku Britaniju, malo tko je shvatio da je M. Weber, s kojim polemiziram
na latentan nain u ovoj knjizi, otiao u Heideggerov zaborav bitka. Mi u Hrvatskoj nismo stigli ni
do Webera, ali se nadam brzini uenja koju su postigli nai ljudi, koje je kriva ekonomska politika
natjerala u svijet trbuhom za kruhom.
31
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 42 -
molekula,32 nego na razmjeni kodiranih poruka. Srea je da nam

svijet kompjutora otvara prostor (samo)razumijevanja.
Tu imamo model kojim simuliramo biosferu, a to nam je
poznatija noosfera to emo bolje, lake i bre otkriti genom.
Laici previe oekuju od dekodiranja genoma. Vjerojatno je
tajna ivota u samoorganizaciji elemenata i relacija, a velika
koncentracija biologa u istraivanju genet-skog koda razmilja u
zastarjelim
kartezijanskim
paradigmama.
Klju
za
razumijevanje prirodnog jezika prije e otkriti znanstvenik, koji
je uz jaku potrebu za istinitim razvio i jake potrebe za dobrim i
lijepim. Sada su problemi previe kompleksni i zahtjevaju timski
rad, a koliko se na naim studijama priprema za zajedniko
rjeavanje problema. Mi se jo uvijek nalazimo izmeu
sluajnosti i nunosti. Kad objasnimo varijance morbiditeta i
mortaliteta, otvorit e nam se sloboda.33
Sluajnost i nunost
Prijeimo sada na drugog biologa, nobelovca, koji jo
apstraktnije promatra prirodu. To je Jacques Monod, koji u svojoj
knjizi otkriva da je sluajnost osnova dogaanja, a nunost
zavisi od sluajno konstituirane strukture. Ve je u prolom
stoljeu otkrivena nukleinska kiselina, a Watson i Crick dobili su
Nobelovu nagradu za objanjavanje deoksi-ribonukleinske
kiseline (DNA), koja unato prividnoj sloenosti preko nitastih
molekula (golemih duljina i molekulskih teina) ima jednostavnu grau (causa formalis).
Uzdu svakog lanca molekule DNA ponavljaju se
nukleotidi, graevne jedinice etiriju tipova: adenin, gvanin,
citozin i timin. Svaka se molekula sastoji od dva lanca koji su
povezani vodikovim mostom. Oba su lanca spiralno omotana
jedan oko drugoga te je molekula DNA dvostruka spirala (slika
1).
Monod, J. Sluajnost i nunost. Beograd, 1983.

Prije dvadesetak godina objasnio sam varijancu mortaliteta dojenadi ponajvie sestrinskim
radom. Danas ih jo uvijek imamo nezaposlenih i udimo se to nam je slab natalitet!
32
33
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 43 -
Slika 1. Dvostruka uzvojnica DNA

Molekula DNA sastoji se od dvaju lanaca povezanih
nekovalen-tnim vezama u dvostruku uzvojnicu. Izlaganjem
molekule DNA ne-povoljnim fizikalnokemijskim uvjetima, dolazi
do gubitka dvolanane strukture (denaturacije), ali se
povratkom u povoljne uvjete dva lanca ponovno mogu
samoorganizirati u dvostruku uzvojnicu.
Prva velika tajna ivog jest da DNA stvara dvije identine
DNA, a druga je tajna da DNA sadri informacije o tome kakve
bjelanevine (tj. veliki broj aminokiselina povezanih u lanac)
trebaju izgraivati odre-eni organizam. U prirodi postoji 20
razliitih aminokiselina i postoji bezbroj moguih kombinacija za
raspored jedinica bjelanevine. Je li ta spoznaja od koristi za
razumijevanje drutvenih zakonitosti?34
Odgovor koji bi trebao zadovoljiti znatielju, bio bi da bez
Nedavno je bila izvrsna rasprava na Ekonomskom fakultetu u Osijeku u tom kontekstu oko
jedne disertacije. Dok nai ekonomisti ne shvate da o ekonomskim zakonitostima mogu daleko
vie nauiti iz biologije, no od nobelovaca u ekonomiji, mi emo biti znanstvena periferija i imitatori. Inovacije e doi s onima koji budu povezivali biologiju i ekonomiju. U svijetu ve postoji i
takva disciplina (bionomika), a mi jo diskutiramo ima li to dvoje veze ili nema.
34
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 44 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razu-mijevanja ovih procesa nemamo prigode projektirati

organizaciju koja bi bila znaajno slobodnija u odnosu na
postojee. Nekomu ovo moe posluiti za razvijanje
metaforinog naina razmiljanja, nekomu da iz analogija
izvede neka nova rjeenja, a miljenja sam kako nam molekularna biologija moe pomoi za dublje otkrivanje zakona
samoorga-niziranja. Neka se itatelj upita koliko je razmiljao o
koritenju ove ogromne biblioteke ivota u sebi te kako to
aktivirati. Kad sve dobro funkcionira, mi smo zdravi i dobro se
osjeamo. Zato tako malo o tome znamo? Daleko smo ak i od
Erosa, a o Agapeu da i ne govorimo.
ivo je niz molekularnih kibernetskih sklopova s
ugraenim programom svih funkcija. DNA je program od
tisua gena koji odre-uju sintezu bezbroj spojeva, a to bi
stvaranje bilo kaos da nema orga-nizacije. Znanstvenici su
otkrili da ista ifra ima istu konfiguraciju i obratno. Nismo li tako
na poetku uspostavljanja relacija izmeu ma-terije i
informacije, prirode i duha. Svijene molekule imaju udubljenja
(vagina ili brava) i ispupenja (penis ili klju) i tako se mogu
samo-stvarati odreene strukture.35 Proteini su katalizatori i
ubrzavaju kemij-ske reakcije. Svaki je protein poput robota.
Reakcije su strogo stereo-specifine, tj. protein raspoznaje,
vri izbor svog partnera. Pred na-ma je nanotehnologija gdje
e se proizvodnja organizirati na atomskoj i molekularnoj razini.
Dok promatram raspadanje naih firmi, razmiljam jesu li to
dinosaurusi te da e djeca naih nezaposlenih radnika uz
dravnu pomo postajati eksperti u molekularnoj biologiji. Ako
ne bude dravne pomoi (top-down), hoe li se dogoditi neke
vizije kod naj-svetijih naih sugraana (bottom-up). Hoe li
okolina to podrati ili e nesmiljeno unititi po drugom zakonu
termodinamike. Hoe li se nai neki novinar ili jo prije
novinarka, koja e spasiti domovinu od sa-morazaranja? Hoe li
na HTV postati multimedijalni prostor za sa-moueu
Hrvatsku? Kako predivne zakonitosti molekularne biologije
prenijeti mladoj generaciji i na tome utemeljiti projektiranje
Promatrajui te procese i strukture, vjerujem da se tu dogaa predivan seks. Je li na toj razini
samo Eros ili moda i Agape, moda bi bilo predaleko pitati se!?
35
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 45 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
drutvenog razvitka?36
Tako je stereospecifian proces osnovni element
svrsishodnosti ivog. DNA je vrlo konzervativna struktura,
osnova nepromjenjivosti ivoga. Koliko okolina bira, toliko i
organizam bira i stvara okolinu. Sklop e pripojiti svaku novu
konstrukciju koja poveava njegovu meusobnu povezanost. Za
Monoda je molekularna teorija genetikog koda opa teorija
ivih sustava. Takva skromnost prilii znanstveniku, ali ne
idejama koje ive u njemu i koje on mora braniti.
Tri su svojstva kojima Monod razlikuje mrtvo od ivog:
svrsisho-dnost, autonomna morfogeneza i reproduktivna
nepromjenjivost.
Bjelanevine
su
odgovorne
za
svrsishodnost
i
funkcionalnost stru-ktura, a nukleinske kiseline za genetiku
nepromjenjivost. Podloga tomu jest u informacijama koje su
pohranjene u DNA i koje osiguravaju pro-izvodnju ivota koja je
nedostina i najboljim tehnolozima CAD/CAM-a. Po Monodu
bjelanevine su glavni molekulski agensi svrsishodnih funkcija
ivih bia. Ona su kemijski strojevi, gdje je rast i razmnoavanje
proces tisua kemijskih reakcija, to ih zovemo metabolizam.
Njegov pristup, takoer, otvara prostor za teoriju autopoiesisa
jer preko svrsi-shodnosti reafirmira telos, a dublja analiza
dovela bi nas i do otkrivanja samoreferentnosti.
Organizacija je procesa divergentna, konvergentna i
ciklika, a valjanost i pouzdanost procesa osiguravaju enzimi.
Metabolizam se dogaa preko anabolizma i katabolizma.
Ukoliko je prvo jae od dru-gog, imamo rast, a ukoliko drugo
prevladava, teimo smrti raspa-danju. R. Legradi je, koliko
mi je poznato, prvi znanstvenik koji je uoio vezu metabolizma i
rada, osnovnih zakona u prirodi i drutvu, a bez uspostavljanja
tih relacija uinkovitost, ovjenost i, uope, harmonija gubit e
Kad sam pisao 1971. teze za svoj magisterski rad, moj idol i profesor A. uraevi nije bio
sretan to sam dao naslov radu Projektiranje drutvenog razvitka. Drugi nisu ni primjetili, a nekmoli komentirali kad sam izdao takvu skriptu 1975. godine. Sada sam svjestan da sam tada bio
ohol i da nisam imao dovoljno znanstvenog utemeljenja. Danas zakljuujem da sam imao pravo,
ali sam bio slijepa koka, koja je sluajno naila na zlatno zrno. To mi se dogodilo niz puta (otkrivanje ulaganja u ljude 1964., zakoni interakcije X, Y i Z, komparativna prednost ulaganja u
ljude u odnosu na tehniku 1973., stopa povrata na svjetskoj razini od ulaganja u ljude i tehniku
1975., otkrivanje ABCD modela u osamdesetim godinama itd.) pa sam naknadno shvatio Boju
milost jer te uitke stvaranja nisam zasluio. Volio bih da svatko svjedoi za sebe. Uvjeren sam da
je ista zakonitost i kod drugih stvaratelja.
36
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 46 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
bitku pred bolesti,37 neuinkovitosti, neovjenosti i nepotrebnim antagonizmima. Kako doi do win-win?38
Organizam
je
stroj
koji
sam
sebe
izgrauje
(samoreferentnost), tj. autonomno unutranjim interakcijama.
Sve te svrsishodne funkcije imaju ishodite u stereospecifikim
svojstvima molekula, tj. da prepo-znaju ostale molekule po
obliku. To je spoznajno svojstvo na mikro-skopskoj razini.
Struktura i svojstva bjelanevina odreena su linijskim
redosljedom
(sekvencom)
aminokiselinskih
radikala
u
polipeptidu, a posljednje je odreeno sekvencom nukleotida.
Genetiki kod jest pravilo koje danoj polinukleotidnoj sekvenci
pripaja jednu polipeptidnu sek-vencu. Monod nas ui da
nekovalentne interakcije postiu stabilnost viestrukom
interakcijom.
Podsjetimo se da za takve procese treba daleko manje
energije nego za kovalentne procese. Ovdje se negdje kriju
osnove za tehnologiju bioipa, gdje se kooperativnom
interakcijom holona dublje ulazi u tajne prirodnog procesiranja
informacija. Odreeni gen upravlja odreenom kemijskom
reakcijom, a genetika informacija opisuje se molekularnom
strukturom i meuatomskim vezama.
Vidjet emo kasnije u poglavlju o tehnologiji kako ulaenje
u bit strukture materije dovodi do novih prostora, u stvaranje
novih mate-rijala i proizvoda. Bitno je da se pokretna energija
transformira genet-skom informacijom u organizaciju serijama
sukcesivnih i paralelnih operacija (reakcija u biolokoj
terminologiji) iz primarnih u konane proizvode. U tom
procesiranju transfer informacija uvijek je od DNA prema
bjelanevinama, nikada u suprotnom smjeru. Dok DNA ima
samo 4 elementa za kombiniranje, bjelanevine rabe 20. Svaka
pro-teinska jedinica odgovara odreenoj kombinaciji tripleta
DNA.
Cjelokupni rjenik prirode sadri 64 izraza i ovdje su
Bolest kao i smrt ima duboki skriveni smisao. Pitanje je samo koliko znamo bolest i smrt samotransformirati u stvaranje zdravlja i slobode. Tko od medicinira razmilja o poka yokama?
38
win-win je sinergija koja nastaje kad se htijenje i znanje suradnika (kupca i prodavaa takoer)
autopoietski poveu.
37
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 47 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Mendeljeve tablice koje tumae varijabilitet od bakterije do

ovjeka. S tim izrazima mogu se interpretirati sve genetike
poruke i ovdje je informatika osnova biotehnologije koju znaju
nai hrvatski znanstvenici jednako kao i u najrazvijenim
sredinama. To je, naalost, za sada samo repromaterijal za nau
tehnoloku strategiju. to nam nedostaje? Treba nam samoorganizacija da tim znanjem okonamo proizvodnju hrane u
agroindu-strijskim
kompleksima
jer
znatan
dio
nae
tehnokracije i politokracije ne razumije taj rjenik prirode.
Pravilno provedenom privatizacijom rijeit emo problem
mo-tivacije izvritelja, ali osnovno ogranienje na razini
odluivanja nije u motivaciji za rad i zaradu, nego u moralnim i
intelektualnim nedosta-cima strunjaka i rukovoditelja.
Privatizacijom e se razbiti dosadanji monopoli, doi e do
konkurencije kakva postoji u prirodi, ali kriteriji e se selekcije
tako samo a posteriori utvrditi.39
Potovanje prirodnih zakonitosti samo je djelomino
rjeavanje problema. No odgodimo ovu raspravu nakon
bogatijeg posredovanja biologijom. Najvie nas udi to
savrenstvo tehnologije, ta pouzdanost funkcija, ta preciznost
transformacija. To se dogaa u svakom od nas, a mi
proizvodimo robe i usluge koje po kvaliteti ne potuje ni
svjetsko trite, a kamoli priroda.
U biologiji se zna da do mutacija dolazi kad je oteena
organi-zacija kemijskog teksta. Te su greke sline tiskarskim, a
biolozi su s niskim stupnjem filozofskog obrazovanja skloni
zakljuiti kako evolucija slijedi od greaka. Najnovija
istraivanja to demantiraju. Iz prirode mo-emo nauiti da je i
najskromnija bakterija koalicija ogromnog broja molekula i
ovdje se krije embrio organizacije koja je sposobna za reprodukciju. Ni jedna molekula nije se u stanju reproducirati, ali
stanica ima to svojstvo. Je li stanica stoga autopoietina?
Evolucija
je
proces
otva-ranja
organizma,
odnosno
samoorganizacije entiteta prema okruenju.
Dok bakterija prima vrlo ograniene informacije,
evolucijom se poveava kapacitet zapaanja. Suvremene baze
podataka, kod kojih se gotovo svjetlosnom brzinom moe doi
39
Ako se autopoiesis ne shvati, ostaje nam samo sanjati reviziju privatizacije.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 48 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
do informacija tko je i to, kada i gdje napisao, proizveo, po

kojoj cijeni i koliko prodao, tako su trenutni domet evolucije
prirode. Poinjemo razumijevati stanicu, ali ne tkivo ili organ, a
kamoli organizam i organizaciju. A kako emo tek shvatiti sebe,
obitelj, ekipu, tvrtku, dravu, planetu, galaksiju, svemir? Ako
dobro shvatimo bilo to od toga, lake emo i bolje ostale
razine. Svaka stanica dobiva komplet kromosoma, a ovisno od
specijalizacije proizvodi razli-ite tipove poruka i bjelanevina.
Svaka stanica sadri itav program (zna cjelinu), a
proizvodi samo neke dijelove. Nadam se da je itatelj prihvatio
da bi nam biologija mogla pomoi u razumijevanju sebe i svoje
organizacije te da ima niz zanimljivih spoznaja koje otvaraju nove
prostore za unapreenje drutva.
Osnovno to bi se moglo zamjeriti Jacobu i Monodu jest to
to ne uoavaju harmoniju ovjeka i prirode, kauzaliteta i
finaliteta te u ras-koraku daju prednost djelotvornim pred
finalnim uzrocima.
Miljenja sam da bi razumijevanje slobode kod njih
pridonijelo novom uzletu u biolokim istraivanjima i ovdje se
negdje kriju hrvat-ske komparativne prednosti u strategiji
biotehnolokih istraivanja.
Ukoliko smo u stanju ponuditi nove ideje na svjetskom
tritu znanstvenog kapitala, imat emo ravnopravan pristup
informacijama i preko toga tehnologijama. Ovakav pristup
minimizirao bi opasnost od proizvodnje biolokih monstruma jer
vjerojatno postoji, uz kauzalitet, i igra finaliteta. Pitanja oko
ovce Dolly, oko niza varijacija na tu temu ne pratimo dovoljno
sustavno, a nekmoli da pruimo znanstveni doprinos. Dok nam
glavna opsesija bude nogomet, a ne sloboda stvaranja, nema
nam istinskog gospodarskog blagoslova.
Sloboda, zar ne, nije samo igra sluajnosti i
nunosti? Ako smo to shvatili, krenimo u projekte
biotehnologije, a ako nismo, priekajmo daljnja
posredovanja u ovoj knjizi. Na zatvaranju krugova
krugova u bioosferi najvie nam moe pomoi I.
Prigogine. Zato?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 49 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Novi savez
Prigogine i Stengers djelom Novi savez40 daju konane
argumente za sintezu biologije i drutva. Znanost je pokuaj
komunikacije s pri-rodom u kom se postupno izluuju pitanja i
odgovori. Klasina znanost tretira ovjeka kao stranca u svijetu
i ne prihvaa dijalog s prirodom. Ona se postavila nasuprot
prirodi s pretpostavkom da je iza sloenosti vjeni i poznatljivi
svijet kojim upravlja mali broj jednostavnih i vjenih
zakonitosti.41 U suvremenoj znanosti naputena je ambicija da
se cjelina procesa svede na mali broj zakona. Vie nas ne
zanimaju stabilne si-tuacije i postojanost, nego razvojnost,
krize, nestalnost.
Molekularna biologija otkrila je univerzalnost genetskog
koda. Kla-sini pristup opisao je povratne procese, a domet je
najnovijih rezultata da nepovrativost u prirodi igra stvaralaku
ulogu jer omoguuje pro-cese spontane organizacije. Ovim je
definirana bit novog saveza jer ovjek i priroda mogu razviti
spontanu slobodnu organizaciju. Je li to samo naa elja ili to
zaista ima svoje utemeljenje u prirodi? Za Pri-gogina je
nepovratnost izvor reda, tvorac organizacije.
Mogli bismo postaviti kao hipotezu da je ponavljanje
rezultat kauzaliteta, a nepovratnost finaliteta; prvo je zatvoreni,
a drugo otvoreni sustav; prvo je mehanicizam, drugo
dijalektika. Po A. Koyreu, New-tonova je paradigma
nadomjestila na svijet kvaliteta svijetom kvan-titeta, gdje
nema mjesta za ivo, za ovjeka.42
Oima teorije njih razdvaja ponor, a u naoj terminologiji to
je raspon tehnike i humanistike inteligencije, u biti prirode i
ljudskog bia, tehnike i ovjeka.
Prigogine i Stengers pitaju se zato je homogeno stanje
Prigogine Stengers, Novi Savez. Globus, Zagreb, 1982.
ibidem, str. 9.
42
Tu su po mom miljenju ontoloki korijeni Pax Brittanice, a hoe li Pax Americana biti u duhu
osnivaa SAD-a ili ne, jo se ne zna. Ako se Amerikanci oslobode kolonijalnog mentaliteta iji su
protagonisti profesori Kissinger i Brezinski, imaju ansu stvarati globalni poredak po Platonovim
kategorijama dobra, istine i lijepog. Ako im tehnoloka, ekonomska i vojna mo ne pomuti mozak,
bit e prva imperijalna sila koja je samu sebe pobijedila. Prelazak iz alopoiesisa u autopoiesis
stoga je izazov za ameriku znanost, a velika ansa za Hrvatsku.
40
41
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 50 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nestabilno i zbog ega se ono diferencira? Hegel, vidjet emo

to malo kasnije, uoava da su razdoblja sree prazne stranice u
povijesti ovjeanstva. Autori dodaju jo jednu generalizaciju
koja slijedi iz klasine znanosti, a recimo Forrester je razvija u
projektu na MIT-u: formalizacija dinamike jest da se otkrije
dobar skup varijabla koji moe definirati sustav da opis bude
maksimalno jednostavan i ekonomian te da se naelo odranja
energije moe iskazati u punoj jasnoi. Autori grupiraju mislioce
u sljedee kategorije: postoje dualisti koji materiju i duh
prihvaaju kao ravno-pravne, i dvije vrste monista jedni duh
postavljaju u materiju, a drugi materiji nalaze mjesto u duhu.
Dananja fizika otkriva razliitost i meuovisnost izmeu
entiteta i relacija, a njihov je zakljuak: potrebno je stati na
kraj vladavini ap-strakcije koja dovodi do okotavanja
objekta pred subjektom.43 Pitajmo se vrijedi li i obrat? Novi
savez poinje se uspostavljati. iva stanica arite je
neprestane metabolike aktivnosti s tisuu istovremenih kemijskih reakcija, koje transformiraju materiju kojom se stanica
hrani, sintetiziraju njezine sastojke i odbacuju nekorisne
proizvode. Ta je kemijska aktivnost visoko organizirana te
bioloka aktivnost objedinjuje red i aktivnost, a u kemijskim je
procesima klju za razliku ponaanja kristala i stanice.
Linearna termodinamika ne omoguuje da se prevlada jaz
Carnota i Darwina, tendencije neorganizaciji i nastajanja samoorganiziranih prirodnih oblika. Analiza permutacije navodi nas
da je vjerojatnost samoorganizacije gotovo jednaka nuli.
to bi na ovo rekao Monod?44
Benardove stanice prvi su tip razbacane strukture, gdje
disipa-tivnou materije i energije nastaje red. 45 Prigogine je
otvorio taj proces. Tko e biti tehnolog? Imamo li mi priliku u
agroindustrijskim kom-pleksima materijalizirati spoznaje o
nastajanju reda iz kaosa materije i energije? U ravnotei i blizu
ravnotee termodinamiki zakoni imaju opu vrijednost, a
ibidem, str. 105.
Koliko naih mislitelja nije ni na razini Monoda?
45
Dok je Einstein otkrio relacije materije i energije, izveo sam 1975. godine da je neminovno nai
takve veze energije i informacija. Najbolji studenti smatrali su da je to dijalektika floskula.
43
44
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 51 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ponaanje sustava daleko od ravnotee ovisi o naj-manjim

detaljima mehanizma kemijskih preobrazbi.
Dok su nelinearne reakcije rijetke u anorganskom svijetu,
moleku-larna biologija otkrila je da su one pravilo u ivim
sustavima. Logistika krivulja dovoljno je univerzalna simulacija
prirodnih procesa. Dihoto-miju mutacija selekcija jo prikriva
duboko neznanje.
Kako se prelazi iz jedne organizacije u drugu? Dok
nema teorije (samo)organizacije, moemo govoriti samo
napamet. Nije li divno za metodologiju drutvenih znanosti
stimulirati istraivanje organizacije ivog i da se tako dobije
inspiracija za svoj samorazvitak? Najvee su nam greke u
organizaciji, a mi ni ne razmiljamo da nam nedostaje znanja
kako teorijskog (algoritmi), tako i praktinog (baze podataka).
Autori Novog saveza navode kako je knjiga J. Monoda
Sluajnost i nunost saetak situacije u kojoj se nala biologija.
Tako zakoni materije omo-guuju da se razumije ne ivot, nego
smrt, ne organizacija, nego kaos i propadanje. Po miljenju
autora na je problem da spoznamo kako se uskladiuju i
razdjeljuju materija, energija i informacije.
Dalje se autori pitaju: to zajedniko mogu imati slobodan
pad i samoorganizacija materije? Danas znamo da je ivot
mogu jer se odrava daleko od ravnotee. Dok je u XIX.
stoljeu ocean dijelio di-namiku i termodinamiku, danas je
ostala rjeica, a most jo nije sagra-en. Bez koherentnosti u
miljenju
nema
nam
ni
sklada
u
djelovanju.
Samoorganiziranjem
znanstvenih
disciplina
mogue
je
nadvladati po-djelu rada, i mi smo u biti na poetku
znanstvenotehnike revolucije. Ovdje Republika Hrvatska ima
priliku. Imamo u MZT-u, u bazama podataka sve nae projekte,
ali nas premalo tei njihovoj sintezi. Pri-gogine je otkrio kako je
Planckov cilj bio da konstruira kinetiki model nepovratne
evolucije.46 Zakljuuje da je termodinamika neponovljivih
procesa otkrila kako tijekovi koji udaljavaju od ravnotee mogu
uzro-kovati procese samoorganizacije. Poznavanje prirodnih
zakonitosti te-melj je materijalne proizvodnje u naem drutvu.
elimo li razviti slo-bodnu demokratsku zajednicu, ne bismo
trebali vie ignorirati slobodu koja je ve zamrznuta u prirodi.
46
ibidem, str. 216.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 52 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ukoliko oslobodimo te uspavane snage, mogli bismo biti

bogato nagraeni.
Treba li ekati zlatnu ribicu da nam ispuni elje, ili
je zametak zlatne ribice u najboljim svjetskim i domaim
znalcima. Tko zna za stotinjak imena koje ovdje
analiziram, tko barata s pedesetak poj-mova koji se
ovdje istrauju i povezuju? Zato smo siromani!
Zakon odranja organizacije

D. Mali47 nastavio je tamo gdje je Prigogine stao. Za njega
je organizacija, uz masu i energiju, bit univerzuma.
Kombinirajui zakone termodinamike i partizanske vatre,
doao je do mjerila ponavljanja (organizacije) i neponovljivosti
(neorganizacije) u interakciji sustava i okoline. On povezuje
drugo
naelo
termodinamike
sa
zakonom
odr-anja
organizacije. Iz takvih istraivanja izvodi kako rezerve entropije
u ivom sustavu ugroavaju ivot sustavu. Tako pretjerane
rezerve masti rezerve su entropije u ovjeku i drugim putem,
objelodanjena su me-dicinska istraivanja o pretilosti
(pretjeranoj teini). Na takav se nain mogu tretirati i
nesuvremene zalihe u poduzeima. Bit je problema u interakciji
sustav-okolina kojom se dogaaju odreene promjene, transformacije i, uope, razmjena. Ne radi se samo o razmjeni mase
i energije, nego i miljenja, ili ak nekog nepoznatog oblika
kretanja. Navedimo neke njegove postulate: organizacija uvijek
mora ii s nie razine na viu razinu. 48 Nizbrdica je stalan porast
entropije, a uzbrdica je stalan porast organizacije; meu njima
vlada termodinamiki zakon te se toplina iri na hladno tijelo.
Po njemu je zakon odranja organizacije
Oa(k) + Nt(k) = konstanta,
to
47
48
znai
da
je
zbroj
realizirane
neodreenosti
Mali, D. Informacija, organizacija i entropija, Poslovna politika. 1978. str.38.

ibidem, str. 55.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 53 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(organizacije) i nerealizirane neodreenosti (neorganizacije) na

nekoj razini organizacije (k) konstantno. Potencijalna je
organizacija odnos tekue (Nt) i ma-ksimalne neodreenosti
(Nm).
Apsolutna je organizacija: Oa = Nm Nt49
Na pitanje kako se nadvladava neizbjena entropija, Mali
daje
odgovor:
samoobnavljanjem
jer
se
ostarjele
bjelanevinaste strukture zamjenjuju mladim, sposobnim za
ivot. U toj borbi ogroman znaaj ima slobodna energija. Tu je
bitno razlikovati stupanj povratnosti (rever-zibilnosti) i
nepovratnosti (ireverzibilnosti), a njihov je zbroj jednak jedinici. Organizacija je razvijenija to je vii stupanj povratnosti,
a naj-bolja je mjera preko produktivnosti, odnosno potrebnog
vremena da se izvede odreeni rad. Uinkovitost organizacije,
prema Maliu, ovisi o raznovrsnosti neke strukture te to je
bolje realizirana veza meu elementima strukture. Nije li i tu
opravdanje to smo krenuli od bio-logije i, uope, prirodnih
znanosti. Iz informacijskog naboja moe se izvesti je li netko ili
neto subjekt ili objekt. To slijedi iz razlike infor-macijskog izlaza
i ulaza, gdje je u prvom sluaju izlaz vei od ulaza, a u drugom
je obratno.
U birokratskoj organizaciji imamo inverziju. Tako za
porast 200% treba nam 10 godina uz 7,5% stope rasta, a to je
mogue,
po
Maliu,
3
puta
bre
uz
poveanje
samoorganiziranosti.Tu imamo teorijske osnove za Hrvatsku od
100 milijardi dolara za 5-10 godina.
Na kraju ukratko pogledajmo uenje H. Maturane, 50 ovjeka
koji je otkrio naela autopoiesisa istraujui vid abe. Stvarno ima
mnogo ljepote u tome kako nas slijepce u Platonovoj peini Bog
ui svojim naelima. Najblii mu je u tom stvaralakom pothvatu
bio F. Varela, ali on je ostao na abljoj perspektivi. Varela, naime,
ne vjeruje da je u ovjeku i drutvu mo-gu autopoiesis, a na to
mogu samo rei da je zasluio ostati u alopoiesisu ako mu je to
izbor. Uistinu, nita nema ljepeg to nam je Bog dao od slobode.
Tko se nje boji, neka ivi u animalnim odnosima fight or flight.
Von Foerster i Antomonov doli su do matematikih relacija za poveanje razine organizacije, no
tu su jo potrebni veliki napori. Koliko mogu pratiti znanstvena istraivanja u toj domeni, nema za
sada pomaka.
50
Maturana, H., Varela, F. (1980) Autopoiesis and Cognition.
49
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 54 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ja vjerujem u igru win-win u radu i ljubavi, u

sinergiju koju zahvaljujui autopoiesisu moemo sami
stvarati.
Sustav je autonoman ako su ukljueni odnosi koji ga
karakteri-ziraju kao jedinstvenost, jedino tim sustavom, a ne
ostalim sustavima. Tako definirana autonomija moe se
sagledati kao sredinja karakte-ristika ivueg sustava (living
system).
Autopoiesis kao self-production jedinstvo je mrea
produkcije od komponenata koje51 svojim meuaktivnostima
generiraju i realizi-raju mreu, koja proizvodi njih 52 te
konstituiraju u prostoru u kojem egzistiraju granice te mree
kao komponente koje sudjeluju u realizaciji mree. Takav
sustav nazivamo autopoietski.
Autopoietski sustav definiran je kao jedinstven kroz odnose
oblika (odnosi odnosa), ne kroz odnose energetskih ili
materijalnih transfor-macija. Jasno, i u materijalnim i
energetskim tijekovima moemo imati autopoiesis, ali su nae
vladajue paradigme jo previe alopoietine da bismo
boanskim oima gledali prirodne procese. Jo e trebati
vremena da nauimo u prirodi vidjeti krugove i krugove
krugova.53 Kad to po-nemo shvaati, zapoet e istinski savez
ovjeka i prirode.
Nakon analize prirodnih znanosti vrijedi prijei u drugu
krajnost. Tomu je najblia filozofija.
51
52
53
ibidem, str. 1.
ibidem, str. 1.
Nadam se da e krugovi krugova biti jasniji nakon iitavanja filozofije!
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 55 -
2.
FILOZOFIJA I
AUTOPOIETINA
ORGANIZACIJA
Je li zbilja umna ili bezumna?
Pokuat u u istraivanju krenuti od dvaju najvie
osporavanih velikana Hegela i Marxa inspiriran odnosom
Platona (top-down) i Aristotela (bottom-up), koje je Raphael
ovjekovjeio u Sikstinskoj kapeli. Prikazom i sueljavanjem
ponuenih postavki predviam razvijanje o-ptimalne putanje
autopoietine samoorganizacije. Najvanije je pri tome imati u
vidu kako itatelj u sebi treba istovremeno razvijati percepciju
idealiteta (npr. viziju) i realiteta (tko sam ja, tko smo mi, kakvo
je postojee stanje). Iz tih dvaju polova sam e se po sebi
samootkrivati strujni krug po naelu najmanjeg napora. 54
Za Hegela je zbiljsko umno, a umno zbiljsko (definirajmo to
na ljestvici 1-10 kao 10); za Marxa je zbiljsko bezumno (to
bismo na naoj ljestvici oznaili sa 1). Neka se itatelj pita gdje
P. Senge u svom je bestseleru Fifth Organization ukazao kako mu je uz J. Forrestera najvie
pomogao R. Fritz, autor knjige The Path of Least Resistance, koji je otkrio autopoietinu snagu
(current tension) napetosti vizije i realiteta. Naim znanstvenicima najvie nedostaje snaga vizije.
54
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 56 -
bi on/ona ovdje sebe postavio. 55 Ako takva pitanja postavimo

mlaima i starijima, pokuajmo predvidjeti kakvi e biti
odgovori. Pretpostavka je da bi mlai trebali biti blii Marxu, a
stariji Hegelu?
Za pozitivistiki nain razmiljanja samo je jedan od njih u
pravu, a za dijalektiko poimanje, zasnovano na najnovijim
rezultatima priro-dnih znanosti, istina je u identitetu i razlici njih
dvojice, ili tih dvaju pogleda i svjetonazora. Duboko sam
uvjeren da se neshvaanjem da je zbiljsko racionalno provodila
Marxova misao da je zbiljsko bezumno te se (nesvjesno)
postiglo da je uistinu zbiljsko sve vie u skladu ne s Hegelom,
nego s Marxom.
Ameriki pozitivist K. Popper u knjizi The Enemy of Open
Society navodi Platona, Hegela i Marxa kao najvee protivnike
slobode. Iako se smatra vrhunskim logiarem, napravio je jednu
greku. O spomenutim autorima sudi na osnovi djela njihovih
sljedbenika. Moemo ga samo zapitati zato nije po toj logici
uzeo i krane? Njegov je uenik G. Soros, koji po zemljama
postkomunizma otvara drutva Open society inspiriran
socijalnim uenjem svog mentora, i to novcima koje je zaradio
finan-cijskim spekulacijama na burzama. Zanimljivo je da u
svojoj poslovnoj zbilji prepoznaje Prigoginove postulate, a sam
za sebe tvrdi kako ivi on edge of chaos.
Naalost (ili na nau sreu) nema sposobnost da bude
velemajstor i na socijalnom planu kao to je na financijskom.
Moda bi on i bio u stanju provoditi otvoreno drutvo, ali njegov
izbor suradnika kao da provodi neka tajna policija, a ne
Popperova teorija. Takoer s tajnim smo agentima daleko od
slobode pa novac koji je steen financijskim spekulacijama ne
stvara nove (ne)materijalne vrijednosti, nego reprodu-cira
(ne)mo umjesto slobode. Zanimljiva je njegova rasprava o
tetnosti kapitalistikog drutva56 i o potrebi unoenja
pravednijih postulata. Tu je ne samo ispod razine svog gurua,
nego i Wojtile, a o Hegelu i Marxu da i ne govorimo.
Stoga krenimo od Hegela i Marxa jer su najvie odredili
Tko je iznad 5, bio bi blii Hegelu, a tko je ispod 5, bio bi blii Marxu. Kad bismo proveli takvo
istraivanje, dobili bismo daleko vie marksista no hegelijanaca. Tu je lakmus za odvajanje istinskih krana od kvazivjernika.
56
http://zakon.pravos.hr/~alauc
55
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 57 -
nae doba i uoavajmo razlike meu njima, a posebno igre

njihovih sljedbenika, koje se manje-vie jo uvijek dogaaju, a
svi smo puke rtve.
Filozofija povijesti
Hegel je dostigao vrhunac u interpretiranju ljudskog
miljenja i tko eli slobodnije disati i biti u harmoniji s
drutvenim procesima, morao bi proitati Historiju filozofije.
Tko eli razviti u sebi rad pojma, mora misaono proi razvitak
filozofske misli od Talesa do Heideggera, Gada-mera i Derride, a
Hegel je tu nezaobilazan. Suvremene teorije kaosa,
kompleksnosti,
fraktala,
samoorganizacije,
autopoiesisa
neshvatljive su onima koji ne vide ve u prirodi smrznutu
inteligenciju. Kako se atomi samoorganiziraju u molekule,
molekule u makromolekule i sve tako do stanica, tkiva, organa,
organizma do eko zajednica, pokuao sam ukazati u
prethodnom poglavlju. Biosfera je, podsjetimo se, osnova za
noosferu.
Razumijevanje misaonog razvoja pomoglo je Hegelu
naslutiti dru-tveni razvitak. To je vrhunski izveo u Filozofiji
povijesti. Ovdje su de-finirana ne samo aristotelovska pitanja
(to je svrha, koja su sredstva i forme), nego ponueni i
izvanredni odgovori.57 Na pitanje to je svrha drutvenog
razvoja, Hegel prvi u povijesti ljudskog razvoja odgovara:
SLOBODA. Na pitanje koja su sredstva, daje jo precizniji
odgovor:
Sloboda se postie beskonanim posredovanjem
htijenja i znanja.

Na tree pitanje koja je forma odgovorio je da je to drava.
Ja sam mu gotovo u svemu vjerovao, ali u tome da je drava
nuna za slobodu, bio sam uvjeren da je u zabludi. Tek me
masakr u Dalju 1991. osvijestio i konano oslobodio Marxove,
sada, nakon Dalja, vidim neutemeljene kritike Hegela. Daleko
Nisam naiao na povjesni udbenik, ni povjesniara koji razvitak izvodi iz Hegelove Filozofije
povijesti.
57
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 58 -
da mi nije poeljna Marxova misao o svjetskoj zajednici, ali

naivnost ostavljam nositeljima NGO58 politike u naoj zemlji i
svijetu, a ja sam duboko uvjeren da nam treba autopoietska
drava. Iako dr. F. Tuman vjerojatno nije imao prilike teorijski
rala-njivati ove razlike, on je vjerojatno intuitivno radio po
prirodnim i boanskim zakonima u stvaranju drave jednog
istinski povijesnog na-roda. Sve bi to moglo ii daleko bolje,
bre i jeftinije kada bi svatko od nas (bottom-up) kreativno
pridonosio stvaranju drave.59
Osnovna teza knjige Filozofija povijesti jest da je cjelokupni
razvoj napredovanje u svijesti o slobodi. U Kitaju je bio jedan
slobodan, u Antici nekolicina, a u Hegelovo i nae doba svi su
po sebi slobodni. Anaksagora je ve anticipirao: Nus vlada
svijetom.
U knjizi Fenomenologija duha Hegelov je moto: Istina je
cjelina, a ostvaruje se razvojem. 60 Preliminarna hipoteza od
koje polazim jest da nismo u stanju ovladati drutvenim
razvitkom ukoliko definiranju prob-lema ne prilazimo cjelovito i
svestrano.
Hegel istrauje razvoj samosvijesti do ega naalost jo
nisu doprli suvremeni kognitivni psiholozi.
Prigogine samo reinterpretira Isusa i Hegela kada se zalae
za novi savez. Uistinu se rijetki znanstvenici zalau za jedinstvo
svijesti i stvari, ovjeka i prirode, subjektiviteta i objektiviteta.
Novi savez nije naprosto dan, nego se ostvaruje djelovanjem.
Neposredni je poetak pouda, odnosno nezadovoljena
potreba, a ovdje je Eros jo veini neshvatljiva enigma. Pitanje
kako od Erosa doi do Agape, nije naalost dovoljno prisutno u
teoriji, ak ni u teologiji te nije sluajno koliko ima (za)bluda u
zbilji. Vie od 25 godina pokuavao sam uiti studente slobodi u
radu i ljubavi.61 itajui ovu knjigu, vidjet e se koliko je to bilo
utemeljeno u teorijskim dostignuima te gdje sam i koliko
Non Governmental Organization (NGO) za neke je vrlo human pristup, a za druge vrlo lukav
pristup protiv RH.
59
Nakon Tumanova odlaska s politike scene jo su vee anse za bottom-up pristup. Tu pose-bno
vidim snagu u nedavno osnovanoj zakladi 2020 u kojoj gotovo 100% sudionika vjeruje da u
Hrvatskoj moemo za 5-10 godina imati 3-5 puta vei GNP.
60
Hegel, Fenomenologija duha, str. 14.
61
Iitavanjem knjige vidjet e se koliko je to teorijski i metodoloki utemeljeno, a 5.000 bivih
studenata Ekonomskog fakulteta u Osijeku najbolji su mogui podskup izgradnje Lijepe nae po
zakonima autopoiesisa ako nisu zaboravili iskustva sa seminara.
58
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 59 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
grijeio.
Rad kao sprijeena ili osloboena udnja

Dok, vidjet emo kasnije, takorska psihologija ima
pretpostavku da je brzina uenja u korelaciji s brzinom
povratne sprege (a to je Skinner milijunima eksperimenata
objektivizirao i pretvorio u egipatsku mu-miju), Hegel, a i
cjelokupni duhovni razvoj, ue nas da treba odgaati povratnu
spregu. Pomiriti tu dijalektiku proturjenost brze i odgoene
povratne sprege, vjerojatno je put da se ostvari savez prirode i
ovjeka, egzistencije i esencije, subjektiviteta i objektiviteta.
Engels je za Feno-menologiju duha62 rekao da je paleontologija
duha, a dodao bih i futu-rologija ako je ne nadvladamo. Moderni
futurolozi, pa i filozofi, misle da su ispred Hegela, a sadanjost
nam naalost pokazuje kako su iza i da sve ono to ne vrijedi u
njihovim virtualnim katedrama propada. Hegel smatra da je za
samosvijest dobar predmet u kome ona nalazi sama sebe, a lo
u kome nalazi suprotnost sebe. Dobro je jednakost s objektivnom stvarnosti, a Zlo je nejednakost.63
Koliko su naa sredstva rada u skladu sa samosvijesti te
koliko su tehnologija, ekonomija, pravo i politika Dobro, a koliko
Zlo? On otkriva uzroke za to64 u duhovnom ivotinjskom carstvu
koje vlada ljudskom zajednicom jer se pojedinci i skupine
mrcvare u meusobnom nasilju.
Uvid nam dovikuje Budite za sebe to ste po sebi, ali
do Fromma gotovo da nema odjeka. Htijenje i znanje ono su
pravo to Hegel ve nasluuje u Fenomenologiji duha te da
subjekt nije slobodan dok spoznaja i djelatnost imaju izvanjski
predmet koji je stran i neprijateljski prema njemu.65
62
63
64
65
Hegel, Fenomenolgija duha, Zagreb, 1955. god.

Kad nauimo povezivati bottom-up i top-down, ova Hegelova teza postat e nam blia.
ibidem, str. 292.
ibidem, str. 351.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 60 -
Filozofija i autopoietina organizacija
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Istina je cjelina
B. Bruji u svojoj disertaciji66 izlazi s tezom da je cjelina la,
a smisaoni je opis nae situacije u tome da i Hegel ima pravo:
Istina je cjelina. Kao i kod teza zbiljsko je (bez)umno, tako i
ovdje neka itatelj odredi svoj poloaj u rasponu od 1 do 10.
Ako je blii broju 10, bolje za sve nas. Statistiki, ovdje se radi o
binomnoj razdiobi u kojoj se varijanca hoe i zna objasniti i mi
smo u stanju upravljati tehnolokim, ekonom-skim i
pravnopolitikim procesima, ili se nee i/ili ne zna objasniti, a mi
smo u manjem ili veem kaosu.67
Tad nam jedino preostane traiti Njega. Zato je Agape
bitno kao top-down pristup kad zalutamo u bottom-up pristupu
koji je prirodan i nuan, ali metodoloki nije dovoljan kao
atraktor za kaos koji e biti sve vei.
Hegel, doktor universalis - kako ga zove E. Friedell, 68
premalo plijeni nau pozornost. Osjeam se kao Sokrat pred
Heraklitom, za koga je rekao da je izvrstan mislilac jer sve to
ga je poduio, usvojio je, a to nije, vjerojatno je takoer istinito,
samo treba biti mnogo bolji pliva da se prepliva na drugu
obalu. Uistinu, Heraklitovo i Hegelovo miljenje najblie je zbilji
i tko ovlada tim repromaterijalom, vjerojatno e ga di-jalektika
ivota manje lupati po glavi, no to je pisca ovih redaka.
Za Hegela69 metoda nije nita drugo nego izgradnja
cjeline. Istina je kretanje u njoj samoj. Prethodna je
metodologija samo saznavanje vanjskog gradiva. Uvjerenje je
zadovoljeno kad je dolo do mirovanja. Nepotrebno je
konkretnom sadraju izvana nametati formalizam jer je sadraj
Bruji, B. Kritika teorija drutva Marcusea i povijesno miljenje, str. 192.
Ukoliko u cjelini koju poznajemo i u kojoj ivimo ne osjeamo i ne mislimo da je cjelina istinita,
predlaem da proirujemo tu nau cjelinu dok ne shvatimo dobrotu, istinitost i ljepotu nae nove
cjeline. Svi koji su ispod 5 na naoj zamiljenoj skali, neka proitaju Cesariev Oblak, neka meditiraju nad Raphaelovom slikom Platonove akademije u Vatikanu, neka posluaju Bacha, Mozarta
itd. Dok ne shvatimo da nam ivot moe biti pjesma, da nam drutvo moe biti umjetniko djelo,
nuno je reciklirati nau viziju i misiju.
68
Friedell, E. Kultura novog vremena. 1948., str. 201.
69
Hegel, str. 29.
66
67
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 61 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sam po sebi prelaenje u formalizam. 70 To bi za mojeg profesora

R. Legradia znailo da je oblik negacija negacije sadraja.
Hegel stavlja u odnos filozofiju i znanost.71
Smatra se da filozofija prestaje gdje znanje poinje, a ne
zna se da je, po sadraju, istinito samo ako je proizvedeno od
filozofije, a da druge znanosti bez nje ne mogu imati ivot,
istinu i duh. To je posebno vano za nau znanost jer
pretraivanja po Sviboru72 ukazuju na filozofsko siromatvo
naih najuenijih ljudi.
Ako elimo postati knowledge workers, a svi zajedno
knowledge industry and knowledge society, ne preostaje nam
no zaroniti u filozofiju. Tako emo lake doi do zajednikih
vizija (shared vision) razvitka Lijepe nae, a iz toga i do
strategije i svega to logiki slijedi. Ako je istina cjelina, onda
nai problemi imaju najmanje tehniki, ekonomski i pravni
aspekt.
Ako to stoji, onda sve nae probleme trebaju zajedno
istraivati timovi koji najmanje moraju imati te tri struke
zastupljene. Je li to tako u naim znanstvenim i strunim
radovima?
Bog i ovjek
Po Heraklitu ljudi su smrtni bogovi, a bogovi su besmrtni
ljudi.
Neposredna boja objava i zdrav razum smatraju sebe
jednako-vrijednim i dobrim nadomjeskom za duboko i bogato
kretanje kojim duh dolazi do znanja. Podsjetimo se polariteta o
zbilji kao (bez)umnoj te o cjelini kao istini iliti lai. Ne bi li sada
bilo mudro da itatelj razmilja o tome zato su nai
znanstvenici, privrednici i politiari najee igno-ranti filozofije
s jedne strane i timskog rada s druge strane. Kako to
70
71
72
ibidem, str. 34.

ibidem, str. 40.
http://www.mzt.hr/
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 62 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prevladati?
Kako povezati teologiju i zdrav razum preko filozofije?
Analitiko i empirijsko filozofiranje istinski gazi ovjenost jer
priroda je ovjenosti teiti suglasnosti s drugima. Je li u duhu
Novog saveza vidjeti neto to ni njegovi prvi protagonisti ne
vide?
Kraljevski je put ulaenja u znanost, prema Hegelu, itati
recenzije filozofskih spisa, predgovore i prve paragrafe jer su
ovdje opa naela. Taj se put moe napraviti i u kunom
ogrtau. Smijemo li to gene-ralizirati pa tako ulaziti i u
psihologiju, tehnologiju, ekonomiju i pravo? Mi moramo biti
uvjereni da je istinitost takve prirode prodrijeti kad doe
vrijeme i da se javlja kad je vrijeme dolo. Stoga se nikad ne
pojavljuje prerano i ne nalazi nezrelu publiku. Potonje treba
razlikovati od onih koji sami sebe smatraju predstavnicima.
Openito jaa duh, pojedinani detalji ine sve neznatniji dio, a
neophodni su samo radi umjetnikog uitka. Ukoliko smo pak
istinski profesionalci u metodo-logiji, tada bilo preko kojih
detalja (injenica u stvarnosti) moemo doi bottom-up
metodom do drutvenih zakonitosti, pa tako i do slobode u radu
i ljubavi (top-down) u punom smislu. Moja najsvjeija iskustva
jesu da ovjek bez Boga tee zatvara te krugove i krugove
krugova.73
Dio i cjelina, pojedinac i drutvo

Koliko shvaamo da su komunisti i faisti imali zajedniki
naziv-nik u Hegelu, bez obzira to su jedni totalitarizirali klasu,
a drugi naciju?
Bilo bi dobro kada bi znatieljniji sada uzeli u ruke
Kierkegarda jer on je ostao zatitnik subjektiviteta i pretea
egzistencijalista. Opasno je biti na strani bilo koga bez jasnih
kriterija i mjerila te meditacija i promiljanja odnosa jedinke i
Okruen sam s mnogo ateista i nevjerojatno je kako ih ivciram svojim teolokim interpretacijama. Hipoteza do koje sam doao jest da je ateistu to tee to je poteniji. To su u mom
modelu ABCD, o kojem e kasnije biti vie reeno, B tipovi koji su najblii bogumilstvu.
73
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 63 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ue i ire cjeline.
Tako metodologija drutvenih znanosti trai odgovor na
temelju onoga
to vodi
vie razvoju,
emancipaciji,
produktivnosti rada, huma-nizaciji odnosa. Miljenja sam da
emo bez daljnjih misaonih priprema u Hegelovoj kupolnoj pei
teko razviti samoorganiziranje pojedinaca u timove za potrebe
drutvenog razvitka. Vrlo je vano precizirati granice
posredovanja Hegelom. Vidjeli smo da je to jedna od znaajki u
razu-mijevanju biolokih procesa.
to o tome kae Hegel?74 Spoznavanje bez tonih granica
dometa stvara oblake zabluda umjesto nebesa Istine. Ako
sumnjamo u znanost, zato ne bismo sumnjali u nepovjerenje,
pita se Hegel diskutirajui sa skepticizmom. Iza straha od
zablude, po njemu, krije se strah od Istine. Sumnja je svjestan
uvid u neistinitost pojavnog znanja, no ne treba se predati na
osnovi autoriteta drugih, nego sve sami ispitati i slijediti vlastito
uvjerenje. Naalost, moramo konstatirati da jo nemamo obrazovne tehnologije kojom bi misaono nadvladali strah i skepsu u
do-metima ljudske spoznaje.
Koliko se kod skeptika uistinu nalazi strah od istine? Kako
nad-vladati strah od istine? Cilj je ostvaren kad znanju nije vie
potrebno uzdizati se iznad, nego gdje nalazi sebe, odnosno
gdje pojam odgovara predmetu, a predmet pojmu.
Tijek je nezaustavljiv i stoga ni na jednoj prethodnoj stanici
ne na-lazimo istinsko zadovoljenje. to je ogranieno na
prirodnu opstojnost, ne moe samo sebe iznad toga dignuti jer i
smrt nas goni preko toga. Svijest je uzdizanje iz ogranienosti.
U tatini se sve misli uvijek krivo razrijee, a umjesto sadraja
nalazimo svoje Ja, dok izbjegavamo ono openito. 75 Bilo bi
dobro kad bi netko istraio tu Hegelovu tezu na naim
znanstvenicima, politiarima i privrednicama te objasnio varijancu preko etinosti i kreativnosti.76
Hegel, Fenomenologija, str. 45.
Fenomenologija, str. 49.
76
Nedavno je M. Jug iz R. Konara iznio na skupu u organizaciji Hrvatske akademije tehnikih
znanosti i Crossa kako je potenje osnova za motivaciju, a potonje podloga za kreativnost. Bio sam
oduevljen jer sam i ja to otkrio i pitao sam ga gdje je to proitao. Nije mogao citirati, a ja sam bio
74
75
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 64 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Kad prepoznamo moral kao najvaniju kategoriju razvitka

nae drave, vrlo emo brzo ostvarivati pobjede na
gospodarskom i politi-kom podruju i Zapad nam vie nee
moi slati fakture, nego emo ih mi poeti slati njemu. To nee
biti frontalni rat kao u Bljesku i Oluji, ali e biti daleko ljepe i
uzbudljivije.77 Za to nam treba ovladati negacijom negacije.
Dijalektika negacije negacije

Za Hegela je negacija bitan moment openitog, 78 a
jedinstvo je unutranja nunost zakona. Sa samosvijesti se
stupa u rodno carstvo istine,79 a ona je izvjesna u pogledu sebe
samo ukidanjem tog drugog, to jest udnje. Modernim
rjenikom, osjeajnost se mora pretvoriti u mi-saonost.80 Za
Hegela tu proces i zavrava. Heidegger je otkrio da u taj proces
jo treba unijeti komunikaciju i djelovanje, ali on bez dubljeg
tovanja Hegelova uenja zavrava zaboravom bitka. Miljenja
sam da je najvea greka najveeg filozofa XX. stoljea to u
tretmanu osjeanja polazi od straha, preciznije tjeskobe. Na
krivim pretpostavkama nije ni mogu drukiji zavretak. U
postheidegerijanskom duhu volio bih da netko od itatelja
umjesto tjeskobe u matematiki model A. elezni-kara 81 stavi
ljubav. Bismo li tada zavrili u zaboravu bitka?
Grozno mi je kad vidim kako najpametniji propadaju, a
najgluplji se bogate. Samosvijest postie zadovoljenje u jednoj
drugoj samosvijesti. Ona mora ukinuti drugo bie da bi postala
sigurna u pogledu same sebe, a time ide ukidanju same sebe
jer je drugo ona sama. Vrhunac je te socijalne dijalektike kod
Hegela u odnosu sluge i gospodara. Taj se odnos jo uvijek
jo sretniji kako smo u naoj dravi na tragu svjetskih otkria.
77
Upravo se vodi vrlo zanimljiva bitka izmeu onih koji su fiziki branili domovinu i onih koji to
nisu preko revizije invalida. Isti se proces vodi oko privatizacije. Neka studenti koji su shvatili
model ABCD interpretiraju ta dva naoko razliita podruja i neka to protumae oni koji nisu jo
ovladali modelom!
78
Fenomenologija, str. 85.
79
ibidem, str. 99.
80
Neka itatelj meditira kako vlastiti strah, srdbu i tugu smanjiti, a radost uveati!
81
vidi http://zakon.pravos.hr/~alauc
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 65 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nastavlja jer nije ni shvaen od svojih izvritelja kao bit

duhovnog ivotinjskog carstva. Gospodar je svijest koja je za
sebe i koja je, jednom drugom svijeu, posredovana sobom.
Ona je mo nad slu-gom. Prema stvari se odnosi posredno, po
sluzi. Sluga se odnosi prema stvari negativno pa je ukida,
odnosno obrauje. Tim posredovanjem za gospodara nastupa
isto uivanje. No, to nije za svagda. Istina je sa-mostalne
svijesti ropska svijest. Kao to je gospodstvo pokazalo da je
njegova bit obrnutost onoga to hoe biti, tako ropstvo u svom
izvr-avanju postaje suprotnost onog to je neposredno. Strah
od gospodara poetak je mudrosti, a radom se dolazi sebi. 82 Mi
smo hrvatski dra-vljani do 1990. g. bili istinske sluge; i
naalost takvi poteni i pametni koje nije odgajala ulica jo
uvijek nose u sebi inerciju prolosti. U mno-gima koje poznajem
vidim zaarane Snjeguljice koje vrh drave ili ne zna, ili ne
moe probuditi. Supekove pak povijesne meditacije otkrivaju mi
krleijansko-titovski plat i pitam se kako da naa inteligencija
napokon shvati to je drava. Sve dok se to ne dogodi, bit emo
Balkan ljutili se mi, bojali se, ili bili tuni to se prema nama
tako postupa. Kad upo-znamo dublje nau prolost i kad
shvatimo da nam vie nisu nune daljnje Kalvarije, a to bez
boje pomoi nee (nasreu ili naalost?) ii, doi e istinsko
hrvatsko Uzaae.83
Eros i Agape
Rad, kako smo naznaili, moe biti Spreavana, ali i
osloboena udnja. Predmet rada ima samostalnost za onog
koji radi i tako svijest dolazi do zrelosti. 84 Koliko je feudalaca,
kapitalista, managera, umiro-vljenika rtva ove dijalektike?
Koliko e mladoj generaciji ovo biti pouka, a koliko e ih, im
To ne znai da kad ne bude straha, nee biti ni mudrosti jer smo tada odreeni finalitetom, a ne
vie kauzalitetom. Ljubav, istina i sloboda tada postaju atraktori.
83
To sam prvi put osjetio prije pada Vukovara, kad mi je mladi Jastreb, na pitanje kad e Vukovar
biti slobodan, odgovorio: Profesore za tri dana, kad budemo jedinstveni. Kad bismo ovladali
negacijom negacije, to bi ilo bolje i bre.
84
ibidem, str. 110.
82
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 66 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ugrabe prigodu, posredovati u radu drugima i predati se

uivanju nerada, nestvaranja? Koliko ih je ovdje, do sada, ve
pogrijeilo?
Znai li nam neto da ukidanjem druge samosvijesti
ukidamo sami sebe jer su drugi mi sami.85 Znam povelik broj
duboko religioznih ljudi koji to ne ive. Najvie me to boli
vezano uz Vukovarce i samo Aga-peom mogu objasniti
varijancu zbivanja oko mirne reintegracije.
Prije 15 godina anketirao sam i intervjuirao bive studente
i od tada pratim taj proces. Najslabiji nisu ni doli do prigode da
oituju svoju samosvijest, a znatan broj ne rabi ovaj zakon i
posreduje u radu bez dovoljno vlastita angamana. Kako da
proizvedemo kritinu masu stvaralakih subjektiviteta? Moj je
zakljuak da to mora krenuti iz doma, iz roditeljske ljubavi, a
znanje profesora samo je jedan katalizator na putu od Erosa do
Agape. Veina ljudi jo se vrti u zaaranom krugu Erosa i
Tanatosa (Freud) jer doputaju alopoietinoj okolini da ih razara.
Tjelesna ljubav uz stvaralaki rad najbolji je put Bogu.86
Samoorganizacija
subjektiviteta
stvaralakih
Zbog ovog rata sve je jasnije da pitanje mora glasiti:

Kako se to bolje i vie samoproizvesti u stvaralake
subjektivitete?
To
znai
kako
se:
samoodgajati,
samoobrazovati, samoorganizirati, ka-ko se razviti u
samoreferentna bia!?
U stoicizmu je podvojenost na gospodara i slugu, u
skepticizmu je podvostruenje u samom sebi. Svijest je
optereena vlastitom nesavr-enosti i oprekom. Um je
ibidem, str. 105.
D. Stani prati preko kvantitete seksualnog odnosa i kvalitetu. Prije je bio ispod 10 minuta, a
sada je malo preko toga. A trebalo bi Jedan od 11 vatrenih, kako su se kao tim nazvali
studenti generacije 1993.-1997. godine, uvjerio se kako je mogue imati lijepe noi kad je nauio
tajnu kineskih careva. 100 milijardi dolara GNP-a u Hrvatskoj bit e prije ako se spoznaju putovi
od Erosa do Agapea.
85
86
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 67 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
izvjesnost da je on sva stvarnost pa mu je po-treban poticaj.

Prazni idealizam, kao i apsolutni empirizam, (ne)potre-bne su
devijacije. Um tei u predmetnosti imati samo svijest o samom
sebi. Ako um prekopa svu utrobu stvari, nee doi do sree ako
najprije sebe ne usavri. Kad bi um znao bit stvari, traio bi je u
vlastitoj dubini, a ne u stvarima.87
Teorija autopoiesisa to jo nije artikulirala, ali je od
znanstvenih disciplina najblia Hegelovim tezama. Treba li itati
Fromma o biti i imati, ili Rusella o srei? Razlikovanjem bitnog i
nebitnog izdie se po-jam iz osjetilne razasutosti. Za Hegela 88
to treba biti, uistinu jest, a to treba biti a nije, nema istine.
Tako ponovno dolazimo do teze koja e se provlaiti knjigom da
je zbiljsko umno, a umno zbiljsko. Po njemu 89 bit je organskog u
pojmu svrhe, a kao to instinkt ivotinje trai hranu, instinkt
uma trai sam um.
Hegel definira organska svojstva: senzibilitet, iritabilitet i
repro-dukciju (podsjetimo se suvremenih biologa). Jacob i
Monod govore o svrsishodnosti, reprodukciji, iritabilnosti, a gdje
bi bili da su nastavili gdje je Hegel stao! Moramo se zapitati to
se krije iza ignoriranja Hegela u nastavnim programima
prirodnih znanosti.90 Tek u najnovije vrijeme, nakon otkria
samoorganizacije i samoreferentnosti atoma i molekula u
mikrosvijetu te svemira u makrosvijetu, Hegel se prepoznaje i
ponovno postaje aktualan.
Po njemu priroda stvari dovodi promatraku svijest do
djelatne svijesti,91 a pravi je ovjeji bitak njegovo djelo; ovdje
je individualitet zbiljski; in ukida neizrecivost mnijenja. U
izvrenom inu unitena je loa beskonanost. Na ovo se
nadovezuje Marx da bi, kao vrstan dija-lektiar, prigovorio to
Hegel vidi samo pozitivnu stranu rada, a ne i negativnu. Mogli
bismo, u ime Hegela, odgovoriti da je njegov predmet razvoj
svijesti, a ne razvoj rada. Prema tome, prirodno je to je Hegelu
87
88
89
90
91
ibidem, str. 140.

ibidem, str. 144.
ibidem, str. 148.
Uvjeren sam da nee doi do sinteze teorije evolucije i Genesisa bez Hegela i Maslowa.
ibidem, str. 169.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 68 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
rad finalitet, dok je to za Marxa kauzalitet. Hegel smatra da

razumnim ljudima nije do rijei nego do stvari, ali rijei moraju
odgovarati poj-movima. On uoava ono to najbolji biolozi
dananjice empirijski do-kazuju:92 organski je proces slobodan
sam po sebi, nije za sebe.
Sanjam o biolozima koji e doi do Nobelove nagrade
izvodei slobodu kao finalitet, kriterij i mjerilo sveukupne
evolucije. Neto se od toga ve materijalizira. 93 Kao ljubimac
dijalektike Hegel ulazi i u ljudsko srce. Zakon srca svojim
ostvarenjem prestaje biti zakonom srca. Ovdje se vidi kako on
osjeajne transformacije vidi kao logaritamske, a ne eksponencijalne procese.94 Ne znam dovoljno o Hegelovu intimnom
ivotu, ali mislim da je imao slinu trajektoriju. Kako da se
ljubavni partner samoproizvede u osobu koja e uivati u
moralnom i intelektualnom bogatstvu voljene osobe. Bez lijepih
noi nema nam lijepih dana i tu se dijalektike rada i ljubavi
isprepliu u hrvatskom pleteru. Bez prepo-znavanja tjelesne
ljubavi kao zaetka timske organizacije teko e doi do
samoorganizacije stvaralakih subjektiviteta.
Ostvarenjem se srce uplie u zbiljski poredak koji je
nadmoan i neprijateljski. Svako srce samo sebi mora spoznati
ono to je zakon. Stoga su ljudska srca, kad nema Agapea, ak
protivna neijim odlinim namjerama. Koliko je ova dijalektika
skupa i koliko smo mi rtve ignoriranja ove spoznaje? Stanje
prije rata, posebno u samom ratu, vjerojatno ima svoj korijen u
navedenom? Poznavati sebe i stvarati mostove izmeu svoje
osjeajnosti i misaonosti olakat e osobni do-prinos timu i
mrei timova. To je bitka s vlastitim egom. To je bitka za vie
potenja u svakom od lanova tima. Na takvim moralnim
zasadama stvarat e se (ne)formalne norme i pravila
autopoietine igre.
ibidem, str. 190.
Tako jedan mladi znanstvenik otkriva veze stresa i novih proteina te nestanak takve materije
kad se doivi uspjeh.
94
Uim studente kako bismo mi danas imali beinu energiju da je Tesla imao kvalitetnu
ljubavnicu. Poznato je kako je imao jak libido te kako su njegove ljubavnice bile najvjerojatnije
crne rupe i nisu znale tao ljubavi. Tako je, u skladu s Hegelom, zavrio kao usamljenik jer je vie
volio ovjeanstvo, no sebine Amerikanke.
92
93
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 69 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Moralitet i legalitet
Da Hegel dobro simulira zbilju, potvruje i sljedee
zapaanje. Tijek svijetskih procesa odnosi pobjedu nad
krjeposti. Za njega je kre-tanje individualiteta stvarnost
openito. Kad se radi sebino, ne zna se to se radi, a kad se
tvrdi da svi rade sebino, a to zagovaraju Friedman i drugi
najbolji svjetski ekonomisti, samo se tvrdi da nema svijesti o
tome to je djelovanje. Kako da ova dijalektika doe do
svakoga? Djelovanje je prenoenje iz oblika neprikazanog u
oblik prikazanog bitka. Djelovanje je postajanje duha kao
svijesti.
Suvremena znanost ve se pretvara u tehnologiju,
ekonomiju i pravo koje skupo plaamo jer ne znamo to sami
bolje proizvoditi. To je stoga jer smo daleko od Hegela, a i od
najnovijih poimanja autopoiesisa. Iz tisua naih projekata na
Sviboru, kao najkvalitetnijoj nam bazi zna-nja, mogli bismo uz
malo vie htijenja i znanja prestii, mnogo bolje no u sportu,
druge zemlje u tranziciji.
to je svijest po sebi, prema Hegelu, zna se iz djelovanja.
Djelo je stvarnost u kome je po sebi transformirano za sebe. Tek
u djelovanju svijest saznaje za svoj pojam te ukoliko je
provedeno proimanje individualiteta i predmetnosti za samu
svijest, nastao je pravi pojam o njoj. 95 Tomu je najblia
samoaktualizirana osoba, ali mi u hrvatskoj (ne)strategiji ne
znamo ni za taj pojam, a kamoli da takve osobe postoje, jo i
rade i vole iznad svega Lijepu nau. Kod takvih, barem onih
koje poznajem, najvea je greka to se ne ele ili ne znaju
samoorganizirati. Uzrok je to ne prepoznaju u osobnom
potenju temelj za legalne i legitimne projekte i akcije. Dok se
takvi, a beskrajno smo bogati po-tenim ljudima, koji kao malo
tko vole svoju domovinu, ne formiraju u timove i mree timova
nema nam 100 milijardi dolara GNP-a.
Da bi dole do te samoorganizacije, mogu se pokrenuti sile
95
ibidem, str. 225.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 70 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kau-zaliteta, ili sile finaliteta. U domovinskom ratu obje su bile

prisutnije no sada, a smisao je ovih istraivanja doi do to
bolje zajednike vizije to prije.96 Malo tko je svjestan koliko
smo mi narod bogat potenim lju-dima jer nas masovni mediji
zagauju informacijama, koje su samo djeli (bez)umne zbilje.
Novinari kao transformatori zbilje u audiovizu-alne informacije
puni su blokada izmeu osobne i tue (bez)osjeajnosti i
(ne)misaonosti.97
Metakomunikacija
Vidimo li kako je Hegel uoio da se (ne)misaonost pretvara
u (ne)djelovanje, na putu smo otkriti skrivajuu bit
samoorganiziranja. Hegel rijetko dijeli savjete, ali evo jednog: 98
svatko treba govoriti prema svom znanju i uvjerenju, a kad se
do toga doe, iezava zakon kao nunost i otvara se carstvo
slobode.99 Hegel je izmeu znanja i djelo-vanja ubacio
komunikaciju, a do te spoznaje moderni komunikolozi (P.
Novosel ovdje je izuzetak, a i F. Vreg u Sloveniji, Habermas u
Njemakoj te Kripendorf u SAD-u) jo nisu doli jer ne polaze od
slobode kao finaliteta komunikacije.
Otrimo li mozak ako razmiljamo o jednakostima i
potrebama na sljedei nain: ako je svima jednako, nije prema
potrebama, a ako je prema potrebama, nije svima jednako. Po
Kako na takvim problemima radim petnaestak godina, to sam sve sigurniji kako smo mi po
svojim negativnim manifestacijama zasluili S. Miloevia te da nam je Boji dar to smo imali
Tumana. Ako smo u harmoniji s Hegelom, to je razumljivo, a ako imamo korijene u Marxu, to
nam je vjerojatno neshvatljivo.
97
Malo tko zna kako veina novinara nema zavrene studije. Ne znaju, ili ne mogu odgaati, nego
srljaju u zbilju bez dovoljno intelektualnih posredovanja. To sam prvi put otkrio (bottom-up) 1986.
kad sam inicirao samoorganizaciju stvaralakih subjetiviteta u Osijeku. Iako sam (top-down) ve
znao kako su prerano naputali studije, nisam vjerovao u to previe dok se iskustvom nisam
uvjerio kako se ne snalaze u novonastalim situacijama. Novinari su tipini C igrai kako na
lokalnoj, tako i na globalnoj razini i to prije stvorimo autopoietine novinare, to e razvojni
procesi prije krenuti. Danas su oni kninski balvani i B tipovi meu njima istinski su Boji dar.
98
ibidem, str. 231.
99
Primijenio sam to 1971. kad su mnogi nai domoljubi, uslijed nedovoljno dijalektike u glavi,
ispali iz drutvene igre. Sada u 2000. godini zbivaju se slini procesi kao nakon Karaoreva i kad
sam u tom duhu nedavno govorio na Vinkovakoj televiziji, neki su se za mene ili sebe bojali i nisu
mogli tu no oka sklopiti.
96
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 71 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Hegelu100 plemenita je svijest u odnosu jednako, a podla u

odnosu nejednako. teta to Hegel ovdje ne odgovara na
pitanje to uvjetuje te razlike. Na putu smo otkrivanja varijance
moraliteta. Jedan imbenik koji objanjava znatan dio varijance
vjerojatno je intelektualni potencijal. To ne znai godine
kolovanja ili broj akumuliranih titula, nego zbiljsko znanje.
Silno bih elio napisati knjigu koja moe pomoi potenima da u
tri dana spoznaju svoje kom-parativne i kompetitivne prednosti
prema nepotenima. Ne vjerujem da se to moe napisati u
linearnom obliku, a vjerujem da bi se moglo kao CD. Bez
autopoietinog pristupa nema nam anse u metakomunikacijama, a to zahtijeva dijalog autora i itatelja. Sanjam o
itatelju kao suautoru.
Um i srce (korelacija pameti i potenja)

Autor je mnoge suradnike na koje ga je put nanosio, pitao
sljedee: Kakva je korelacija pameti i potenja? Mnogi vrsni
intelektualci bili su zateeni pitanjem i iskreno odgovarali da
nikad nisu razmiljali na taj nain. Razlog je vrlo jednostavan
kartezijanski nain miljenja. U tom se duhu odgajamo,
kolujemo, a dijalektika umjesto da nam je u glavi, lupa nas po
glavi. Rat u kome smo bili u znatnoj mjeri ima korijen u tome
to nismo u stanju temeljito tu relaciju proanalizirati i njezine
rezultate primijeniti.
U sredini gdje se kreem irio sam tezu da su poteni ljudi
istinski junaci, a ne ono to njihovo okruenje, od branog
druga, preko djece i ue i ire rodbine te prijatelja smatraju
budale. Stoga to se prema potenima ponaamo tako,
umjesto Uzaaa, jer BOG govori samo preko moralno
najboljih, ulazimo u duhovno ivotinjstvo carstvo gdje se po
Hegelu101 ivi u meusobnom nasilju i zbrci, postmoderno
reeno u kaosu. Teorijski je izlaz u sagledavanju pozitivne
korelacije pameti i potenja. Sada sve slobodnije tvrdim
100
101
ibidem, str. 274.

ibidem, str. 292.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 72 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
samo su poteni pametni. Kad se poteni u to uvjere, a za to

nam nee trebati jo dugo ekati, doi e do Uzaaa.102
Potenje i materijalno bogatstvo

Ponosan sam to sam prije trideset i tri godine, nakon
prvog veeg istraivanja, shvatio kako treba vie ulagati u
ljude. itajui godinu dana u SAD-u sve to mi je moglo doi
pod ruku u divnim amerikim knjinicama, sam sam se sebi, ne
znajui jo za autopoiesis, udio kako sam to mogao otkriti prije
ili paralelno s drugima u svijetu. Danas mi je tragikomino itati
domae, ali i strane tekstove na tu temu. Sretan sam to sada
mogu uzviknuti: Samo e poteni biti bogati, a nepoteni
e se ili kajati, ili zavriti kao Juda.
Kad
iz
alopoietine
preemo
u
autopoietsku
organiziranost, hete-rarhija e zamijeniti hijerarhiju. Kako kae
von Foerster: U samoorga-niziranom sustavu svaki je sudionik
takoer i manager tog sustava. 103 Uzalud uvid dovikuje svakoj
svijesti: Budite za sebe to ste po sebi.
Oboje su ista svijest, ali su po obiaju opreni. Cjelokupna
He-gelova Fenomenologija ima svrhu doi do apsolutnog
pojma. U njemu su znanje i predmet znanja isto. Borba s
oprenim jest ostvarenje uma. Uvid sebi nasuprot postavlja
predmet i dok je u tom trenutku, otuen je od sebe. Dovrenje
je da se sadraj koji je isprva predmet, spozna kao svoj
proizvod. Komu je to poznato, ve je na putu razumijevanja autopoiesisa kao konstrukcije zbilje, a takvima malo treba da to
unesu u postojee alopoietine tehnologije, ekonomiju i pravo.
Danas su jo nepoteniji bogatiji od potenijih. Uzrok je to
smo u alopoietinom svijetu koji sami nesvjesno gradimo, a kad
poteni pre-poznaju svoje komparativne i kompetitivne
prednosti pred nepoteni-ma, nee nam trebati dugo vremena
Ovo poglavlje zahtijevalo bi vie prostora. Nadam se da e se itatelj primjerima iz psihologije,
tehnologije, ekonomije i prava vraati na ovo mjesto i svojim svjedoenjem pridonijeti obogaivanju teksta.
103
Ulrich, H.i Probst, G. The Selforganization system. Verlag, 1984.
102
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 73 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
da stvari dou na svoje prirodno mjesto. Zlo mora postojati

kako bi se razvilo Dobro. To to je tijekom povijesti vjeni remi,
enigma je koja je pred razrjeenjem. Samo poteni ljudi mogu
stvarati Lijepu nau, samo oni imaju prednost kod prirode i
Stvoritelja, samo oni mogu iz Prirode i od Stvoritelja dobivati
inspiracije za kreativna rjeenja. Sve to mora biti autopoietski
zatvoreno pred glu-pima po prirodi i nepotenima po
socijalizaciji.104 To uope nije tehno-loki nemogue izvesti kad
poteni prestanu strahovati od nepotenih.
Isti ili gotovo isti ljudi u bivoj SFRJ i dananjoj RH
stvaraju alopoietina pravila igre.
Dosta su imali prigoda. Lijepa naa zahtijeva od veine da
se probudi, osposobi i ne dopusti tim moralnim i intelektualnim
patuljcima da nas plae i stavljaju u svoje sotonske okvire. U
svim naim insti-tucijama postoje poteni i nepoteni, a u
skladu s tim tko je socijalno jai, ta ustanova ima kaos ili
autopoiesis. Kad autopoiesis ojaa u institu-cijama, potenje e
se samo od sebe poeti pretvarati u stvaralatvo, a potonje u
materijalno bogatstvo.105 Tad e Hrvatska imati 100 milijardi
dolara GNP-a.
Religija i filozofija
Zanimljiv je za analizu Hegelov stav o odnosu religije i
filozo-fije.106 Vjera ima protiv prosvjete boansko pravo, a od
nje doivljava nepravdu jer je potonja izvre u svim njezinim
trenucima i ini dru-kijom no to uistinu jest. Mogli bismo to
aktualizirati odnosom religije i znanosti te zakljuiti kako je
sada stanje povoljnije i ve se dogaa kreativna sinteza. Kada
bismo znali kako da osjeanja transformiramo u miljenje te
da imamo malo sluha za ono to nam poruuje papa, odnos
Naalost, jo previe potenih ne prepoznaje svoj moralni i intelektualni kapital. On je za sada
mrtav, ali e preko molitve i stvaralakog rada postati let leptira iz teorije kaosa i proizvesti
Bljeskove, Oluje i Gromove u naoj zemlji i svijetu treeg tisuljea u globalnim razmjerima.
105
Uvjeren sam da e se preko www.foundation2020.com odigravati presudni procesi.
106
ibidem, str. 306.
104
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 74 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
vjere i prosvjete u nas bi takoer imao povoljniji tijek.107

Kako doi do vee preciznosti u formulaciji ovog problema
jer smo iz biologije saznali da se ovdje krije nuan uvjet za
savez funkcije i ustrojstva. Ukoliko naziremo autopoietina
rjeenja, tada meu auten-tinim vjernicima treba traiti
vjerouitelje. Ovako imam utisak da se ponavlja pria s
pokretom marksistikog obrazovanja. Koliko smo tada imali
glumaca, vidi se samo iz postojee perspektive, a jo uvijek
neki misle da mogu blefirati Stvoritelju, kao to su prije
politikim bogo-vima.
Takvi vjerouitelji ne znaju da se vjera najbolje vidi preko
stvara-lakih djela i ako netko nije istinski kreativan, tada je
daleko od Njega koliko god to nastojao skriti. Mi smo, djeca
boja, stvoreni na sliku i priliku Njegovu, a On je slobodan jer je
Stvoritelj.
Tko stvaralakim rjeavanjem problema ne tei slobodi,
samo je identian farizejima prije 2000 godina. Naalost, iako
dio naeg napa-enog naroda to zna, jo je previe straha u
ljudima da bismo nali snage s hrvatskim farizejima uiniti to
je Isus uinio prije 2000 godina. 108 Kad-tad to e se dogoditi, a
metodologija nam moe pomoi da projektiramo taj proces i
sve izvedemo uz to manje materijalnih i duhovnih gubitaka.
Dijalektika obrazovanja
Koliko je danas aktualna sljedea Hegelova teza? Prosvjeta
je besvjesna djelatnost istog pojma. Ako itatelja ne iritira,
dodali bismo da takva samo slui kapitalu i/ili dravi. Veina
nastavnika, a da to ni ne zna, priprema mlade ljude za sluenje
vidi: Fides et ratio, posljednju encikliku Ivana Pavla II.
Tko su osim mr. Z. Mria (Isus) spremni u postojeim poslovodnim i politikim vodeim strukturama u RH prepoznati farizeje? Bez kvalitetnijih vizija odreivat e nas kauzalitet. Zadnji izbori
za Sabor bili su prilika da se meu 4.500 kandidata preko psihosociolokog testiranja doe do
uistinu moralno i intelektualno najboljih buduih zastupnika. Sada nam je jo nada da zastupnici
postanu primjer za druge i ponu sustavno uiti o tehnolokim, ekonomskim i pravnim znanstvenim dostignuima te tako znaajno vie pridonesu kvaliteti hrvatskog zakonodavstva.
107
108
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 75 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kapitalu i/ili dravi. Mi kolom ne uimo djecu misliti i

oslobaati, nego ih pripremamo za hijerarhiju i poslunost
prema nadreenima. To radi veina nastavnika jer je tako
nauena, a da ni ne zna to radi. Kada se ovjek danas bori
protiv niske nadnice u obrazovanju, ne moe se ne sjetiti
Hegela koji kae kako je zbilja umna. Treba li vie platiti
nastavnika kada mlado bie ne oslobaa nego orobljava? No u
dijalektici istina je uvijek pro-turjena. Ima divnih nastavnika
koji se istinski trude oslobaati, a sreom ima i mladih koji se
ne daju dresirati. No, bi li ta proizvodnja stvaralakog
subjektiviteta mogla biti bolja kada prosvjeta ne bi jo uvijek
bila besvjesna alopoietina djelatnost. Na kraju svog
istraivanja Hegel iznosi sintezu cijele Fenomenologije:109
Miljenje je stvarnost ili stvarnost je miljenje. Bie i
miljenje jedno su te isto, kao i zbiljsko i racionalno.
Subjektivitet i objektivitet na kraju su pomireni.
Bez Stvoritelja interakcija ljudske zajednice i prirode,
egzistencije i esencije, humanizma i naturalizma samo je
sluajnost.
To je hipoteza koju provjeravam od 1977. godine.
Sve sam sigur-niji da se transformacija sluajnosti u
nunost te nunosti u slobodu, a to je istinski
autopoiesis, bez boje milosti ne moe dogoditi.
Naa je drava divna iva metafora tih procesa i sretan
sam to sam pripadnik naroda koji je duboko religiozan, ali koji,
naalost, nema dovoljno duhovnih pastira. U biti sve vie
spoznajem da ih ima, ali nai su mediji slabi prenositelji zbilje u
sliku, zvuk i tekst.110 Nadajmo se da e Internet autopoietizirati
taj proces. Kad u naim autopoietinim do-movima nastupi jo
bolja harmonizacija emocionalnih i intelektualnih funkcija, doi
e do spontanog stvaranja autopoietine domovine. Kad bi
naa vlada u punom smislu bila svjesna vrijednosti investiranja
u ljudski kapital, iz Sabora ili HNB-a proizaao bi dekret kako se
ibidem, str. 313.
Jedan od rijetkih kojeg su mediji prepoznali jest vl. Zlatko Sudac. Koliko itatelja u njemu
prepoznaje muenika i koliko od takvih neto poduzima u duhu Hic Rhodus, hic salta? Pretpostavljam da je on meu vrhunskim B osobama u RH.
109
110
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 76 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mini-miziraju trokovi uenja (lifelong learning). Na razlici

osobne i drutvene stope povrata vrlo bismo brzo doli do 100
milijardi dolara GNP-a. No to nee biti tako lako jer jo nismo
shvatili kako je moralni kapital najvaniji u naoj dravi.
Dijalektika moraliteta
Nakon to je obraen intelektualni razvoj, na red dolazi
moralni razvoj. Tu je Hegel krai i manje uvjerljiv, ali ipak
vrijedan panje. Prvo, morali bismo se zapitati prethodi li
moralni razvoj ili slijedi iz inte-lektualnog? Jesmo li lake
pametni ili poteni, uinkoviti ili ovjeni? Vidjeli smo da nam
znanost uope ni ne postavlja pitanja o odnosu tih dviju
kategorija, a kamoli da se ue u dijalektiku proizvodnog
procesa (to prethodi, a to slijedi). No, cjelokupna je filozofija
anticipacija zna-nosti pa si ukratko dopustimo misaono lutanje.
Podloga su za moral osjeanja, podloga za znanje jest
miljenje. Ako smo suglasni da proces ide od osjeanja preko
miljenja i govora do djelovanja, tada bi u sljedeem krugu
razvili bolja, istinitija, ljepa osjeanja, misli, govor i djela. S
druge strane svjesni smo da su osjeaji naa cjelovita reakcija
na sve to se zbiva te bi to moglo biti pitanje o odnosu jajeta i
kokoi. Linearno miljenje ne daje odgovora, ali kruno
(nonlinear) miljenje vodi hipotezi:
Ono to osjeamo trebamo misliti, to mislimo
govoriti, to govorimo initi.
Uenjem iz greaka (a za to imamo djetinjstvo i mladost,
zar ne?) razvijamo se u stvaralaki subjektivitet i sposobnost da
se hoemo i znamo autopoietski samoorganizirati. Moda bi
trebalo vie posredo-vanja u otkrivanju odnosa konativne i
kognitivne dimenzije, ali anti-cipirajmo kao hipotezu da je
moralni razvoj osnova za intelektualni razvoj.
Bez obzira to to Hegel postavlja obratno (to vjerojatno
slijedi iz njegova odnosa prema Kantu), lake je od doktora
universalisa spoznati moralitet, nego od bilo koga drugog. Po
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 77 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
njemu111 djelovanje nije nita drugo do ostvarivanje

unutranjeg moralnog cilja. Uitak je opstojnost vraena u
sebe, a blaenstvo ozbiljnost moralnog cilja. On smatra 112 da
moralni zakon treba postati prirodnim zakonom i tako bismo
zatvorili krug Prirode i duha. Tad bi otpalo djelovanje koje
postoji pod pretpo-stavkom neeg negativnog. Prigogine je, kao
to se vjerojatno sjeamo, otkrio kako se priroda
samoorganizira u stanjima koja su daleko od ravnotee. Tako i
mi poinjemo djelovati kad Zlu pogledamo u oi. Bi li bilo nae
domovine da nije bilo Martia, Miloevia, eelja itd.? Zato
nismo godinu dana od osnutka drave do poetka ratnih
ekscesa bolje iskoristili, jo mi nije u potpunosti jasno.
Ovdje je nezaobilazno napomenuti kako je moralitet
odreen drutvenoekonomskim odnosima kao kauzalitetom i
slobodom kao fi-nalitetom. Kada bismo samo znali stvarati
potene igre, kako bi li nam se pokrenula motivacija za rad u
dravi. Kada bismo znali igrati potene igre u veoj mjeri nego
to to sada inimo, tako bi porasla potranja za nama u svijetu.
Ukoliko ovaj rat, kada smo uivali simpatije cijelog
pravdoljubivog i istinoljubivog svijeta, ne budemo promatrali iz
ove perspektive, sve rtve i razaranja mogle bi biti uzaludne
kao i mnogo toga do sada u povijesti naeg naroda. Ne vrijedi li
istraivati te feno-mene i stvarati pravila igre koja e pokazati
da je pametna i potena igra najprofitabilnija? Ako budemo
ekali, iako imamo jedinstvenu prigodu u svijetu to istinski
ostvariti, prigode za obnovu i razvoj bit e sve manje.
Dosadanje greke i ogranienja u intelektualnom i moralnom
razvoju, odnosno proizvodnja mladih ljudi nenaoruanih
znanjem i po-tenjem, veliko su nam breme. Previe je roditelja
ulilo u glavu svojoj djeci: Nemoj se sine/keri muiti kao ja,
nego lijepo zavri kolu pa sjedi u kancelariji. Kada bismo
barem imali vie umjetnikih i znan-stvenih analiza onih koji
sjede po kancelarijama, da mladom svijetu pribliimo moralnu i
intelektualnu bijedu ovakvih razmiljanja. Danas je mala
vicarska jedan od financijskih sredita svijeta, a nae
111
112
ibidem, str. 332.

ibidem, str. 333.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 78 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ponaanje u bankarstvu ista je antiteza. Kad bismo krenuli od

najpotenijih bankara i na takvim temeljima razvili intelektualni
kapital, u bankama i podu-zetnikim timovima mogli bismo
prvo privui financijski kapital iseljene Hrvatske, a vremenom i
drugih koji vape za sigurnou svojih uloga. Zato se mi preko
novina i vlastitih razmiljanja vie usmjeravamo ne-gativnim
umjesto pozitivnim primjerima? Dok se potenog bude smatralo budalom, nema nam blagoslova! Kad shvatimo
psiholoke, tehno-loke, ekonomske i pravne zakonitosti, nee
se vie potene smatrati budalama. Oni su najvei kapital jedne
zajednice i koliko ih budemo uvali, toliko emo imati
bogatstva. Poteni su blagoslov Neba, a tko to ne vidi i negira,
sije bolest, siromatvo, smrt. Samo preko potenih Bog nam
govori, a to se vidi po originalnosti, stvaralatvu i slobodi.
Kafka nam nije dovoljno uvjerljiv, ili moda ni ne
znamo tko je on?
Moralitet i sloboda
Godine 1992. posjetio sam, zahvaljujui hrvatskoidovskom lo-biju, M. Friedmana.113 Bit mog dolaska bio je u
pitanju odnosa morala i slobode i im sam postavio to pitanje,
Eva se ubacila i negirala bilo kakvu vezu tih dviju kategorija.
Istina, ni u njihovim tekstovima, a ni igdje drugdje u njegovim
radovima to nije eksplicitno navedeno, ali je karizmatini
Friedman u svom stilu odgovorio: No, Rose, the mutual trust is
very important. Bio sam sretan to su moja razmiljanja potvrena te to imam podrku vodeeg svjeskog ekonomista. 114
Druga je stvar to su njegovi sljedbenici isto alopoietine
Prije no to je doao na sastanak, jer je iz nekih razloga kasnio jedan sat, slobodno sam askao
s njegovom suprugom i suradnicom jo iz studentskih dana. Meni je ostao neostvareni ideal imati
s nekim lijepe dane i noi, zajedno stvarati slobodu u radu i ljubavi na autopoietski nain. Vrlo
oprezno neke sam elemente tog svog ideala unio u razgovor s Rosmarie i kad je doao njezin
suprug, razvila se bogata i slobodna diskusija.
114
Kad me M. Zeleny s Fordham Universityja pitao gdje je to Friedman napisao, nisam mogao
pronai, ali mi je drago da se potvrdila teorija kako su kod samoaktualiziranih ljudi osjeaji i misli
bolji od napisanih djela te da su oni iva modra rijeka u kojoj se uvijek moemo lijepo osjeati i
inspirirati.
113
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 79 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
osobe te stoga IMF i World Bank djeluju u stilu i u skladu s

miljenjem njegove supruge.
Naalost, naa drava jo nema koristi od ovih razgovora,
raz-miljanja i istraivanja, ali se iskreno nadam da e uskoro
doi vrijeme novih Bljeskova i Oluja kojima e se na narod
osloboditi vlastitog mo-ralnog i intelektualnog tereta.
Hegel pri kraju Fenomenologije uoava:115 Ljudsko htijenje
i znanje jest ono pravo. Nekovalentna interakcija htijenja i
znanja vjerojatno je uvrena i potrebna je analiza povijesti da
se izvri grandiozna sinteza:
Sloboda se postie beskonanim posredovanjem htijenja
i znanja.
Zauuje kako mladi to brzo shvate, a jo vie zbunjuje
kako brzo zaborave jer ih kultura okruenja zagadi. Kolikima su
oi sijale dok su bili na seminaru i prakticirali ovu tezu, a
izlaskom iz dvorane kao da im se zbiva neto drugo. to
drugo?116 Kako mladi ne vide da je to isto? 117 No ne urimo,
posredujmo onima koji nam mogu pomoi u osposoblja-vanju
za ekonomsku uinkovitost i demokratinu politiku.
Treba ekati Marxa da otkrije zakon rada, ali zaetak je ve
kod Hegela: Tko radi, zadrava nadmo nad ivotinjskim
svijetom. Bismo li mogli preko masovnih medija, koji su nas
prije rata najvie trovali trivijalnostima, a ratom pokazali svu
svoju moralnu i intelektualnu bijedu, razaslati poruku: 118 U
slobodnom narodu svaki pojedinac zna opstojnost i ozbiljnost
kao svoju volju i in. To suvereni narodi znaju. Hoemo li i kada
mi u naoj dravi to u punoj mjeri i svjetlu demon-strirati sebi i
drugima? Moramo samo paziti da tu poruku ne prenose oni koji
je ne razumiju jer su takvi smanjili prilike da prije budemo
priznati. Uope, vrijedilo bi vidjeti koliko jo ima onih koji se
nisu kompromitirali. Umjetnost je za mene najslobodnija
ibidem, str. 351.
Naa je kultura jo alopoietska pa svi previe doputamo okolini da nas odreuje.
117
Moj bivi student osobno je bio svjedokom mojih razgovara s vukovarskim bojovnicima od 13.
10. do 18.11.1991. godine i rekao je: Profesore, isti ste bili kao na naim seminarima.
118
ibidem, str. 375.
115
116
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 80 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
djelatnost, ali Hegel ima sljedeu tezu: 119 Umjetniko je djelo

jo djelovanje otuenog du-ha. Mnogi smo optereeni
razdvojenosti u ovostranost i onostranost, a istina nije jedno ili
drugo, nego je ona upravo u tom kretanju od jednog do drugog.
Mora li Hegel imati i u sljedeem pravo: 120 Duh se nuno javlja
u vremenu tako dugo dok ne shvati svoj pojam i tada ukida
vrijeme? Nakon iskustava u SAD-u u kolskoj godini 1976/77.
uvjerio sam se u imperativ slobode u nastavi, a nakon Vukovara
1991. uvjerio sam se u primarnost moralnog kapitala nad
intelektualnim. Kao to sam od 1964. do nedavno bio usamljen
u promoviranju intelektualnog ka-pitala, tako se sada osjeam
vezano uz afirmaciju moralnog kapitala. to prije to shvati
kritina masa znanstvenika, politiara i biznismena, to emo
prije doi do 100 milijardi dolara GNP-a. Jedan Bill Gates ima
kao svi mi zajedno! Koliko u nas ima ljudi koji imaju bolje
sposobnosti, veu motivaciju, vie znanja i Bojeg blagoslova?
Uvjeren sam da su upravo tu na Balkanu 121 mogua uda vea
no to ih je proizveo B. Gates. Jedan od pretea za ovo moje
uvjerenje jest R. Legradi, ovjek koji mi je otvorio nove
horizonte kad mi je umro mentor, A. uraevi. Sreo sam dosta
njegovih bivih studenata koji cijene njegov rad. Greka je to
nisam ni ja dovoljno uinio u njegovoj reafirmaciji jer nam nema
bla-goslova ako ne potujemo svoje roditelje i nastavnike.
Legradieva interpretacija Hegelove

dijalektike
Samo ono to je lijepo ostaje sauvano, nekrivotvoreno u
povijesti, a sve ostalo (moralno i intelektualno) nosi breme
popravnog ispita. R. Legradi,122 moj prijatelj i profesor, vrsni je
poznavatelj Hegela. Po njemu Hegel je bitkom spojio teologiju i
ontologiju. Razum (verstand) dijeli svijet na bezbrojne
119
120
121
122
ibidem, str. 400.

ibidem, str. 427.
Ne asocira li rije Bal-kan na ples avla?
R. Legradi: Teorija dijalektike analize i sinteze, Osijek, 1976.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 81 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nepomirljive suprotnosti, a um (vernuft) za-htijeva totalitet.

Razum izjednaava pojavu i bit, a um gleda proces kojim je
pojava postala to jest. Ovo naglaavanje procesualnosti bitno
je jer suvremena znanost ponovno otkriva tu kategoriju ne
znajui za Hegelov rad. Hegel kritizira Kanta jer kod njega um
nema mo nad stvari po sebi i stoga kod njega prevladava
razum. Spekulativno mi-ljenje je, po Legradiu, kod Hegela
trijada: subjekt, objekt, sinteza.123 Premostio je jaz miljenja i
bitka. Ukazuje da se prvo javlja zajednica u koju je uronjen duh
pojedinca. Jezik omoguuje rad, a ovaj vlasnitvo. Jezik je
sredstvo svijesti, rad za svladavanje prirode, a vlasnitvo
sredstvo naroda za reprodukciju. Po Hegelu svijest je
determinanta, a rad determinirana strana, a po R. Legradiu
jest obratno. Jezik je ma-terijalizacija miljenja. Subjekt mora
svijet uiniti svojim vlastitim dje-lom. Maturana, osniva
suvremene teorije autopoiesisa, na tom je tragu, ali osim K.
Palmera124 malo tko u svijetu istrauje filozofske korijene
autopoiesisa.
Pravilan pojam nije neki intelektualni oblik, nego bit stvari.
Odnos izmeu biti i bia (esencije i egzistencije) jest objektivan
odnos samih stvari. Istinska spoznaja zapoinje razaranjem
svakodnevnog iskustva. Carstvo biti nije slijepa igra sila i
unato mnogobrojnostima oblika svi-jeta postoji opi zakon
negacija negacije. U Aristotelovoj logici na-alost nema
proturjenosti, a kod Hegela proturjenost nije izvanjska.
Stvaranje pojma nije proizvoljan in miljenja, nego slijedi iz
samog kretanja stvarnosti. Bitak je predikat svake stvari. Svaka
stvar jest, ali bitak nije neka stvar. Bitak je ista neodreenost,
dakle nita. Sve to jest, bivanjem postaje to nije (postojanje
werden). Legradi posebno na-glaava da treba razlikovati
kretanje od razvitka jer je posljednje ne-gacija negacije
kretanja. Bie po sebi (ansichsein), bie za drugo (ander-ssein)
dva su pojma kojima Hegel stvara bie za sebe (fursichsein).
Nedavno sam upoznao P. Bosnia Petrusa, autora antigravitacijske letjelice, koji uvodi epitezu
na Hegelovu trijadu teza, antiteza, sinteza. To mi je drago jer su tri kategorije duhovni domet, a
ovom etvrtom dolazi do materijalizacije. O njemu e jo biti rijei u kasnijim poglavljima jer je
uistinu originalni stvaratelj. Kako ivi, od ega ivi sramota je Samobora i cijele Hrvatske.
124
K. Palmer: The Ontology of Autopoiesis ( http://exo.com/~palmer/autopoiesis/websites.htm.)
123
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 82 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Egzistencija stvari nastaje preko negacije negacije. Prva je

negacija dru-gost u koju se ona obraa, a druga je negacija
utjelovljenje te druge u vlastito ja. Prva je negacija apstraktna,
a druga konkretna tj. apsolutna negacija. Unutranje su
suprotnosti
determinacija
(bestimmung)
i
svoj-stva
(beschafenheit). Svojstvo je ve ostvareno, a prvo je unutarnja
mo-gunost koja ima snagu trebanja (sollen). Subjekt treba
probiti granicu (grenze) koja se suprotstavlja u obliku drugog
bia tj. nazadne jedinke. Proces tee u dijalektikom ukidanju
(aufheben), a pozitivno se zadrava.
Razvoj je, ako se neto mijenja preko raspona kvantitete,
mjera stvari. Bitak se beskrajno kree preko biti koja je
objektivni zakon razvi-tka tj. istinska beskonanost, a loa je
beskonanost ad infinitum nizanje kvantitativnih promjena. U
formalnoj logici odvaja se oblik od sadraja, a u matematici se
vidi samo kretanje, a ne razvitak, ne bit. Proturjenost nije kraj
biti i mora biti razrijeena. Bit je razlog egzistencije. Razlog
je operativnost biti.
Bit stupa u pojavu kad je negacija negacije dovedena do
kraja. Mogunost i stvarnost nalaze se u dijalektinom odnosu,
a to zahtijeva injenini uvjet da bi se moglo djelovati,
antagonizam naprednog i nazadnog. Sluajnost, mogunost i
nunost trenuci su sveobuhvatnog procesa. Subjekt nije
slobodan dok spoznaja i djelatnost imaju izvanjski predmet koji
je stran i neprijateljski prema subjektu.
Nakon ovog kratkog saetka Legradieve knjige vjerojatno
smo spremniji ui u sr Hegelova uenja. Osobno iskustvo sa
studentima i suradnicima glede dijalektike i posebno negacije
negacije uglavnom je razoaravajue. Dok je prije 25 godina
prof. Legradi ispitivao studente, zgraavao sam se kako mu
blefiraju i kako je on popustljiv.
Osobno sam mnogo eksperimentirao strogost i blagost i na
kraju svoje profesorske karijere mogu zakljuiti kako je sve to
nebitno i u biti alopoietino. Ponovit u svoj zakljuak: bitni su
samo samoodgoj, sa-moobrazovanje i samoorganizacija.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 83 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ostalo je gubitak vremena, ener-gije, novaca i ivaca.
Autopoietina logika
Danas se naalost jo uvijek premalo cijeni Hegelov
doprinos logici. to je vie izuavam, to mi je jasnije kako je to
najbolji uvid u teoriju autopoiesisa. Ukoliko smo ubili svoju
vlastitu prirodu krivim osjeajima, mislima, rijeima i djelima,
tada nam, po mom iskustvu i saznanju, preostaje Hegelov
pristup logici da pomou top-down pristupa ispravimo sva loa
iskustva bottom-up pristupa.
Sanjam vrijeme kad e svi nai poteni i umni zemljaci
zajedno pisati teoriju autopoiesisa, a do ostvarenja sna
preostaje mi strpljivo ekati i ne odustajati od sna. ovjek bez
sna jest ovjek bez budunosti. Prioritet je u sadanjosti kao
dijalektikom jedinstvu prolosti i budu-nosti. Moramo znati
gdje su u nama ogranienja nedovoljne suradnje autopoietskih
osoba. Kako znam gdje su moje greke, moram to trpjeti dok se
pred prirodom i Gospodom ne iskupim za svoje grijehe. Podsjetimo se kako nam Priroda nikad ne oprata, a On uvijek.125
Intelektualci zakljuuju: Nec tecum vivere possum nec
sine te.126 Engels, iako nije najbolji primjer razumijevanja
dijalektike prirode, na-vodi da tko hoe teorijski saznati prirodu,
taj je mora promatrati u stalnom tijeku, a to se najlake moe
nauiti od Hegela. Po Marxu je dijalektika znanost o opim
zakonima kretanja, kako svijeta, tako i mi-ljenja. Hegel u svom
nastupu127 iznosi da izlaganje prua novu obradu filozofije
metodom koja e, nada se, biti priznata za jedinu istinitu, sa
sadrajem istovjetnu, a vlada najudnovatije nerazumijevanje
Kad god upoznam autopoietsku osobu, pomislim kako mi je Bog alje. Tko zna molitvu
Vjerovanje, zna kako sv. Duh govori preko proroka. Sve vie prepoznajem ive ljude preko kojih mi
Duh Sveti govori. Volio bih ta iskustva dijeliti i tako kristalizirati svoj teorijski i empirijski rad.
Iitavanja stotinjak autora koje u ovoj knjizi analiziram i sintetiziram za mene su u mojoj peini
(Platon) odsjaj vatre slobode.
126
Teko je ivjeti s tobom, ali i bez tebe.
127
Hegel, Nauka logike, str. 37.
125
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 84 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
da se nunost pojmova proizvoljno povezuje pa se, pod izlikom

ozbiljnosti, prepoznaje laganje sebe i publike. S druge se strane
vidi kako plitkost misli skepticizma i racionalnog kriticizma prati
astohlepnost i tatina. Zanimanju za saznanjem posveuje
svoj ogled. Kako mi je osnovna svrha u ovom radu dati
autopoietski pristup metodologiji drutvenih znanosti, to se
vrijedi jo jednom podsjetiti zato u tom zadatku treba ui u
Hegelovu dijalektiku. Po njemu jedino metoda moe ukrotiti
misao, privesti je biti stvari i u njoj drati. Iz zablude da
nedostinost istine donosi sa sobom i nemogunost objektivnog
saznanja, slijedilo je ispravnim odluivati prema osjeajima i
subjektivnom mnijenju. Na neposrednost trebaju biti
postavljene najvie potrebe duha i njome rijeene. injenica se
ima uzdii do znanog, a tekoa je u prijelazu od stvari do
saznanja, a do ega dolazimo razmiljanjem ..., jedna definicija
nalazi svoj smisao i svoj nuni dokaz samo u svom razvoju i iz
toga proizlazi kao rezultat.
Bilo bi bolje o filozofiji ne govoriti dok se robuje
jednostranosti razuma te se zna samo za ili/ili kategorije. Tada
su po Hegelu jedinka i sloboda samo iluzije.
Sokrat je otkrio odredbu cilja koju e definirati Platon, a
dovriti Aristotel, a povijesnost je da se ustanovi kojim
pojedincima pripadaju ta otkria. Temelj je znanstvenog
saznanja unutranji sadraj (ivotnost u duhu), kao to je to u
religiji obraeno osjeanje. Po njemu religija mo-e biti bez
filozofije, ali filozofija ne moe bez religije koju u sebe
mora bezuvjetno ukljuiti. Moglo bi se tako dalje rei kako
filozofija moe bez znanosti, ali znanost ne moe bez
filozofije. Pogledajmo samo eksploziju znanstvenih radova u
svijetu. Zato nema sinteze? Moj je odgovor: znanstvenici ne
znaju stvaralaki misliti ako nemaju filozofsko obrazovanje;
anse su tada za sintezom minimalne i ista sluajnost. To se
posebno odnosi na tehnologiju, ekonomiju i pravo.
Osjeanje je samo sadraj bez objektivnosti, duh je svijest
s obje-ktiviziranim sadrajem, a znanost je svijest o tom
sadraju. Religioznost koja se stee i svodi na jednu toku - srce
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 85 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
- treba imati posla sa srcem duha kako bi shvatila da duh ini

snagu srca i da ove snage nema bez renesanse samog duha.
Iza ovih izvanrednih misli ne moemo li s vie samosvijesti
staviti u odnos religiju, filozofiju i znanost te razvijati
metodologiju i preko toga emancipaciju rada i ljubavi. No,
bez urbe. Iz prirodnog neznanja obrazovanjem i vjerom u
objektivnu istinu to slijedi iz svjedoanstva duha, nastupa
renesansa duha. Iskreno se moe voljeti samo ono to se
iskreno potuje.
Ako ve ne moemo voljeti bolje od sebe, barem ih
potujmo!
Najuzvienije je objelodanjeno u religijama, filozofijama i
umjetni-kim djelima. Znanost razumije osjeanje i vjeru, ali se
samo na osnovi pojma moe suditi i budui da je znanstvena
metoda samorazvoj poj-ma, to suditi prema pojmu
manje je suditi o njemu, a vie napredovati s njim.
Upravo taj samorazvoj pojma temelj je autopoietske
metode u dru-tvenim znanostima. to je vie religioznosti i
filozofinosti prisutno u drutvenim istraivanjima, to je vea
ansa u otkrivanju drutvenih zakonitosti. Kako je to koliko
imam uvid u metodologiju drutvenih znanosti do sada bilo
premalo prisutno, to se moe zamisliti kakvoa dosadanje
etve. Razumijevanje drutvene zbilje, a posebno djelovanje na
nju od Francuske revolucije, preko Oktobarske revolucije, do
najno-vijih mjera OUN-a, IMF-a i WB-a na svjetskom planu, a
naeg Sabora, vlade i organa lokalne samouprave kod nas, to
vidljivo potvruju. Pisati o metodologiji drutvenih znanosti, a
sve to manje-vie ignorirati, u najmanju je ruku neukusno i
neozbiljno. Vratimo se, radi nae tenje ulaska u Europu i
snalaenja u procesima globalizacije, Hegelu. On e nam dati
intelektualnu ubojitost da se uspjeno nosimo s europskim i
svjetskim birokratima iako bi se u krajnjem zakljuku moglo
svima njima postaviti pitanje: gdje ste bili 1991. kad je pred
etnikim tenko-vima, a uz blagonaklonost najnemoralnijeg
dijela meunarodne zaje-dnice, padao Vukovar, a sustavno se
unitavao Dubrovnik?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 86 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Koliko u Hegela ima samosvijesti moe se zakljuiti iz

sljedeeg: Ocjene moje filozofije veinom su pokazale
malo dara za taj posao. Istinska je Hegelova teza kako
vjera tek duhovnim razvojem postaje istina. Nastavio bih u tom
stilu i rekao kako je tako bilo prije 150 godina, a sada se vjera i
filozofija najbolje okonavaju u znanstvenoj proizvodnji.
Metodologija drutvenih znanosti ovdje je prva operacija. Koliko
u nas ima ratnih junaka koji sada lutaju i ne mogu se snai, a
inspirirani borbom za slobodu nae domovine inili su uda u
obrani. Vjera u Njega i ljubav prema domu i domovini bili su za
obranu dovoljni. Kako od junaka rata proizvoditi junake
mira? Je li odgovor u metodologiji drutvenih istraivanja, kako
bismo svi zajedno htjeli i znali autopoi-etski graditi Lijepu nau.
Da bi mladog ovjeka pridobio studiranju, He-gel navodi kako je
po Aristotelu teorija ono to daje najvie sree.
Sada dolazimo na drugi pol naeg istraivanja. Dok smo
pomou biologije zaronili u dubine Prirode, sada uzlijeemo u
duhovne visine. Nadajmo se da emo nauiti uzletjeti uz pomo
najveeg mislioca dijalektiara. Drat emo se njegovih
paragrafa kako bi itatelj mogao pratiti original i pripremati se
za izvorno uivanje iitavanja. Ve je u predgovoru Hegel
odredio odnos religije i filozofije, ali ozbiljnost pri-stupa
zahtijeva da se to i oblikuje.
Pretpostavke autopoietine logike

U paragrafu 1 navodi kako je filozofija slina religiji jer obje
imaju istinu za svoj predmet, obje se bave ogranienim
stvarima (Prirodom i ljudskim duhom). Kako svijest ima
predodbe o predmetima, to se one mogu shvatiti kao
repromaterijal koji obrazovanjem treba proizvesti u pojmove.
Kolike su godine prole, a u nas jo uvijek repromaterijal
prevladava nad poluproizvodima i proizvodima. Trebamo li se
uditi to nam se nai proizvodi vraaju iz svijeta kad se nismo
dovoljno posvetili proizvodnji stvaralakog subjektiviteta koji bi
autopoiesisom doveo do vrhunske kvalitete roba i usluga.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 87 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Osjeanje je samo sadraj bez objektivnosti, duh je svijest s

objekti-viziranim sadrajem, dok je znanost samosvijest o tom
sadraju. Svi mi imamo osjeanja i duh, a metodologijom se
drutvenih znanosti od ama-tera preoblikujemo u istinske
profesionalce u radu i stvaranju slobode.
U paragrafu 2 Hegel ide u bioloki polaritet. Misaono
razmatranje predmeta jest ono po emu se ovjek razlikuje od
ivotinje; sve ljudsko uinjeno je miljenjem. Prvi su proizvodi
svijesti predodba, osjeanje, intuicija (o tome e biti vie rijei
u poglavlju o psihologiji), a to bi bili u naoj radnoj terminologiji
poluproizvodi. Predrasuda je vremena, sma-tra Hegel, to dijeli
osjeanje od miljenja, pa ih ak i suprotstavlja. Koliko je
ivotna ovakva logika, a koliki su jo i sada uskraeni u primjeni. Zato ne osiguramo da mladi ue izvorno od Aristotela,
Hegela, ili jo preciznije, zato to mladi sami ne trae?
U paragrafu 4 ponovni je povrat religiji jer se upravo u tom
ra-sponu, od ivotnih osjeanja do slobode (Svemoguega),
kree njegova Logika. Za razliku od religije, znanost bi trebala
dokazati da se istina moe saznati od same sebe.
Upravo je u tome bit metodologije znanosti. Bi li
ovdje Hegela trebalo podsjetiti to je prethodno rekao u
Fenomenologiji: Djelovanje je prelaenje misli u zbilju.
Marxova XI. teza (Do sada su filozofi tu-maili svijet ...) bez
ovakve Logike stvorila je KAOS u svim zemljama u tranziciji.
Kako to dvoje spregnuti malo koga zanima, a jo manje malo
tko to i zna. Ukoliko se u Lijepoj naoj iz egipatskog (srpskog)
ropstva ne nauimo doi u vlastitu duhovnu domovinu, rtve e
biti uzaludne. Svijet trai rjeenja na krivi nain, a naa je
ansa iz kaosa koji imamo graditi autopoietine
organizacije i dravu.
U paragrafu 5 ukazuje kako razmiljanje pretvara
osjeanja, pre-dodbe itd. u misli. Sve se, po Hegelu, ui, a
najtee to kako se osjeanja pretvaraju u pojmove. Dodao bih
da tko to nije u stanju, osuen je na odnos sluge i gospodara,
na hijerarhiju ... Sve mi je vie jasno kako se tu krije spoj prakse
i teorije. Praksa nam proizvodi osjeanja uspjeha (ra-dosti) i
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 88 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
neuspjeha (tuge, straha i srdbe).

Tko ne naui izvlaiti iz nezaobilaznih ivotnih neuspjeha
moralni i intelektualni kapital, uzalud proizvodi i ima
nekurentne zalihe repro-materijala za svoj autopoiesis. Domovi
umirovljenika mjesta su iz kojih mi ostali jo ne znamo uiti biti
bolji, mudriji, kulturniji. Minula praksa umirovljenih ljudi najbolja
je ivotna enciklopedija ukoliko imamo auto-poietinu teoriju
kao algoritme za baze podataka i znanja. Od poljo-privrede do
financija imamo umirovljenike koji bi mogli pridonijeti meti od
100 milijardi dolara GNP-a. A tantijeme neka ubiru djeca i
unuad.
U paragrafu 7 definira filozofiju kao znanje o opem,
saznanje nu-nog, saznanje zakona u beskrajnom mnotvu
sluajnoga repromaterijala; za to je percepcija unutranjih i
vanjskih zbivanja. Paragraf 8 ve ra-zmatra slobodu. Svrha je
svega prethodnog proizvodnja slobode. Stavu nihil est in
intellectu, quod non fuerit in sensu128 (paragraf 17) dodaje se
(paragraf 8) obrat nihil est in sensu, quod non fuerit in
intellectu.129 Tako se spajaju causae eficiens i causae finalis,
izvor i utok, prolost i budunost, bottom-up i top-down jer je
krug osjeanja, miljenja, govora i djelovanja operativno
zatvoren.130
U paragrafu 9 ve se nazire na problem
(samo)organizacija. Um mora biti zadovoljen oblikom,
metodom saznanja. Poeci su zna-nosti u neposrednostima
gdje su sluajne uzajamne veze opeg, pose-bnog i
pojedinanog. Procesom dolazimo do refleksije pojma gdje su
relacije jednoznano odreene meu elementima. Ovdje se
zadravaju
stari
oblici
misli,
zakona,
ali
se
bolje
samoorganiziraju. Jesmo li ve po-lako spremni stavljati u
odnos biologiju i filozofiju u interesu samoorga-niziranja?
Nita nije u intelektu to nije bilo u osjetilima.
Nita nije u osjetilima to nije bilo u intelektu.
130
U teoriji organizacije i svuda su popularni otvoreni sustavi, a malo tko shvaa vrijednost zatvorenih sustava. Svi mi, kad pritisnemo prekida i upalimo radio, TV ili kompjutor, zatvorili smo
strujni krug. Tako nam neto treba na organizacijskoj razini i to e teko ii bez autopoietskog
pristupa.
128
129
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 89 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Pokuajmo sami meditirati (kontemplirati), moliti i vizualizi-rati.

Usporeujmo ono do ega smo doli sami u svom razvoju s
onim to uoava Hegel, to drugi mislioci, to autor ove knjige.
Ako se to po-dudara, odlino, a ako ne, opet odlino jer moda
smo ak u prednosti pred svima drugima.
Paragraf 10 test je za sve nas. Predfilozofsko je miljenje
zaklju-ivanje proizvoljnim tvrdnjama, a test je za to kad je
jednako prihvatljiva i suprotna tvrdnja. Ovdje se vjeba mo
suenja, a mladost je najvie sklona toj potrebi. Ukoliko joj
pomognemo, opstat emo i razviti se, a ako budemo
indiferentni ili odmognemo, propast emo. Nalazimo se u
situaciji kada se postojei gospodar jo nije dobro uvrstio na
vlasti, a sluga jo nije spoznao snagu svog moralnog i
intelektualnog potencijala. Iskoristimo taj organizacijski zazor i
uvedimo ono to nam legitimitet osigurava. Budunost nae
zemlje nisu bezbrojne meusobno sueljene ili na neprirodan
nain udruene politike stranke, nego samoorgani-zirani
timovi s projektima razvitka proizvoda i usluga.131
Potreba je filozofije da zadovolji svoju najviu unutranjost
miljenje.
Teza je paragrafa 11 da sami sebe shvatimo (koan tko
sam ja) jer smo bez toga roblje. Um sve poduzima da razrijei
proturjenost sa sa-mim sobom.
Upravo ovdje krije se motorna snaga za hrvatski
autopoiesis jer koliko pratim teorijska zbivanja, mi bismo mogli
biti u prednosti. Kad sam 1992. godine razgovarao s N.
Luhmannom u njegovu domu, uoio sam kako nije traen u
vlastitoj domovini, ali jest u Italiji i Brazilu. 132 Ne znam to se
dalje zbiva u tim zemljama, ali sam uvjeren da je naa
domovina najblia autopoietskom razrjeenju ekonomskih i
politikih problema. Ako to shvatimo, imat emo
Potencijalni lanovi takvih timova ne znaju kako je novac samo objektivna refleksija roba i
usluga te to nam je slabija kvaliteta, produktivnost i (samo)organizacija, to e nezaobilazno biti i
manje novaca. Svi mi imamo premali uvid koliko i kako se radi u zemljama u kojima ima vie
novaca!
132
Danas u 2000. godini Luhmann je jako priznat i cijenjen u Njemakoj! Zato nije bio dok je bio
iv? Koliko smo mi Hrvati slini Nijemcima u tome? Nismo li jo gori?
131
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 90 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
komparativnu prednost u glo-balizaciji.

U paragrafu 12 polazna je toka iskustvo, neposredna i
umujua svijest. Sluajnost i nunost svijeta u proturjenosti su
s apsolutno o-pim, a nepotpuno zadovoljenim umom. Upravo
to je autopoietska sila razvoja. Upijanjem sadraja u dani oblik,
proces konvergira do mo-notonije te je vrlo vano ne dopustiti
da um bude bilo bez reproma-terijala ili s previe velikom, a
nepreraenom zalihom sirovine.
Iskustvo s mladima u radu na raunalu iva je metafora
tog procesa. Inenjer B. Makanec133 pionir je u povezivanja
slobode duha (otac mu je bio vrsni poznavalac Hegela) i
raunala kod nas. Pod mu-drom dirigentskom palicom prof. dr.
B. Teaka stvarali su se temelji nae tehnoloke strategije.
Naalost, to je sada ispod ondanje razine i duh slobode vapi za
autopoietinom organizacijom koja je bila zaeta ranih
sedamdesetih godina u Hrvatskoj.
Iskustva koja imamo izvanredna su osnova za razvijanje
stvara-lakih subjektiviteta, gdje bismo mogli uiti kako na novi
nain uvati i razvijati slobodu stvaranja podizanjem tehnike,
ekonomske i pravne znanosti u samoueim sustavima.
Povijest filozofije ukazuje da postoji samo jedna filozofija koja
se razvijala preko raznih filozofija, a posebna naela samo su
grane istog stabla. Posljednja je filozofija, po Hegelu, sinteza
svih prethodnih te tako najbogatija, najkonkretnija i najrazvijenija.134 Nerazumno je prezirati trenje jer nisu ope voe u
ivotu, ali to se u analogijama iroko primjenjuje.
Paragraf 13: povijest filozofije pokazuje razvoj miljenja, a
kada se to oslobodi povijesne grae, preostaje istinito i
slobodno miljenje. Isti-nito je konkretno ako u sebi razvija
cjelinu kao jedinstvo sluajnosti, nunosti i slobode. Dio ima
http://skola.sys.hr/. Nekada sam ja njega morao motivirati za elektronsko sveuilite, a sada
on mora mene.
134
Mislim da to vie ne vrijedi nakon Hegela. Kao to je religija Isusom dola do svoje cjelovitosti,
tako je filozofija Hegelom, a sada je na znanostima doi do tih autopoietinih ideala. Ignoriranje
teologije i filozofije u svim vrstama znanosti i u nas i u svijetu reproducira nam babilonske
situacije. Zanimljivo je kako je Hegel prepoznao Isusa kao Bogoovjeka. Koji su jo filozofi to
shvatili?
133
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 91 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
svoje opravdanje jedino kao trenutak cjeline. Naelo je prave

filozofije da sva posebna naela sadri u sebi (paragraf 14).
Cjelina je krug krugova (nobelovac Eigen otkrio je to na
bio-lokom planu u hiperciklusima) od kojih je svaki nuni
trenutak, a zajedno ine cjelinu koja se javlja i u svakom
pojedinano (paragraf 15). Znanost se treba ograniiti na
polazne toke i osnovna naela i ne gubiti se u detaljima
razvoja posebnih sluajeva. Tako npr. pravo kao znanost lei za
sada izvan apsolutne pojmovne odreenosti i ostavlja iroko
polje odreivanja te se moe shvatiti na razne naine, ali se ne
moe pouzdano i valjano definirati. Vrijedi li ova Hegelova teza
i danas? Po mom miljenju tako je jo uvijek, a razrjeenje je u
metodolokom lancu (od biologije do politike) koji se razrauje
u ovoj knjizi. to nai pravnici budu utemeljeniji u ekonomiji i
etici, otvarat e se vei prostor za legalitet i legitimitet.
Protustavljanjem mnotva pojava ukida se i nadilazi
vanjsko i sluajno, a razvija ope kao unutranji razvoj pojma
(paragraf 16). Ka-snije emo doi do filozofije prava, a Hegel
kao pravnik ne moe se ne osvrnuti na to budui da mu zbiljsko
pravo nije egzistencija slobode. Koliko je ono to danas?
Filozofija mora poeti od subjektivnih pretpostavki da bi
miljenje postalo predmet miljenja. To mora bezuvjetno
dovesti do slobodnog miljenja jer je tada samo sobom
odreeno.
Ako
elimo
anticipirati
filozofske
temelje
autopoiesisa i time metodologije drutvenih znanosti, miljenja
sam da smo na pravom tragu. Teoretiari autopoiesisa, ukoliko
nisu prirodno posebno nadareni duhom slobode, bez
posredovanja fi-lozofijom ne mogu daleko stii u anticipaciji
autopoietinosti zbilje.
Imam bezbroj iskustava kako tehnika inteligencija, a i
ekonomisti i pravnici, mijeaju mo i slobodu. Time se gube
pred kompleksnosti zbilje jer nisu osposobljeni za slobodu
miljenja. Jer, mo je voljeti sebe, a sloboda druge.
Da bismo to postigli, Hegel predlae sljedeu podjelu:
logika;
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 92 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
filozofija prirode;
filozofija duha.
Ideja se u prirodi otuila, a u duhu postoji po sebi i postaje
za sebe. Priroda se moe dalje istraivati preko fizike, kemije i
biologije, duh preko psihologije, tehnologije, ekonomije, prava i
sociologije, a kultura, preciznije umjetnost, sinteza je
materijalnog i duhovnog, konkretnog i apstraktnog, analitikog i
sintetikog. Zato mladi ne bi koristili naj-novija dostignua iz
fizike, kemije, biologije od nobelovaca te da na tim osnovama
razvijamo kvalitetniju tehnoloku politiku. Bez dobrog ra-zvoja
ljudskih resursa i tehnoloke politike nema ni dobre ekonomske
politike, a bez toga ni pravne drave ni demokracije.
Logika je potpuni oblik istine te je to najslobodnija i, po
Hegelu, najkorisnija disciplina (paragraf 19). Proizvod je
miljenja ope, apstra-ktno, a subjekt to misli jest Ja. Osjetilno
ima uzrok, osnovu neto vanjsko, a predodba ima osjetilni
sadraj, ali se on individualizira, a filozofija to mijenja u misli, a
zatim u pojam. Rezultat misli jest jezik. Ono je od osjeanja,
to je neizrecivo za Hegela, najmanje istinsko i vano. Ukoliko
nije tako, osjeaj nam to signalizira i nuna je daljnja
transformacija osjeanja u miljenje te u daljnji proces (govor i
in slo-bode rada i ljubavi).
Taj se proces razvija u beskonanost. Prouavajmo ga radi
njega samog jer ono to je savreno i slobodno, ne trai se radi
korisnosti iako je slobodno i savreno istovremeno i
najkorisnije. Slino je kod religije, gdje Isus Krist propovijeda da
se tei Carstvu bojem pa e i sve drugo doi samo po sebi.
Posebno e i pojedinano biti postignuto samo
dostignuem onog to je ope, to bivstvuje po sebi i za sebe
(paragraf 20).
Miljenje je djelotvorno kada kao proizvod sadri bitno,
unutra-nje (paragraf 21). Prvobitni sadraj (osjet, predodba,
osjeanje i intu-icija) refleksijom se transformira u istinsku
prirodu predmeta. To stvara uvjerenje da se misao slae sa
stvarnosti.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 93 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Bolesno je misliti da je saznanje samo subjektivno i

zatvoreno pred objektivnim (paragraf 22). Priroda je djelo
naeg duha, nae slobode. Nitko ne moe misliti za drugog, kao
to ne moe ni jesti, ni piti, ni disati (paragraf 23).
Kako rairiti i kako razraditi ovu tezu da postane energija
nae emancipacije? Do sada su religija, filozofija i znanost to
pokuavale ne-zavisno, ak u meusobnom negiranju. Je li dolo
vrijeme da meu njima zavlada Harmonija? Logika se poklapa s
metafizikom (znanost o stvarima shvaenim u mislima koje
izraavaju bit stvari). Uobiajilo se da misli pripadaju samo duhu,
subjektivnom, a da je neduhovno, materijalno, prirodno ono
objektivno (paragraf 24). Istinski dijalektiari ne mogu biti
idealisti ili materijalisti, nego su oboje ili nita. Razum je
miljenje koje se odnosi samo na ograniene odredbe i samo se
u njima kree. Takav je pristup samo subjektivan i u stalnoj
suprotnosti prema objektivnom.
To Hegel razvija u 3 stava (paragraf 25). Svaka filozofija i
znanost u poetku, a svakodnevno djelovanje i ivljenje, u
pravilu ive u vjero-vanju da se refleksijom saznaje istina
(dovoljno je reproducirati sadraj osjeta i donekle misli da se
reproducira predmet - paragraf 26). Takvo miljenje koje nije
svjesno protustava moe biti osnova za spekulativno
istraivanje, ali i amiti u ogranienim misaonim odredbama.
Razumsko gledanje uvijek postoji, a u filozofiji je prevladavalo
prije Kanta (pa-ragraf 27). Ovo uenje polazi od pretpostavke
da ono to jest, time to je miljeno, saznato je samo po sebi.
Takve su odredbe predikati istinitog, a nije se istraivalo jesu li
po sebi i za sebe neto istinito, ni moe li oblik suda biti oblik
istine (paragraf 28).
Takvi su predikati za sebe ogranieni sadraj i
neodgovarajui bogatstvu predodbi o prirodi, duhu itd.
Predikati nisu meusobno vezani svojim sadrajem te su
vanjski jedni prema drugima (paragraf 29). Koliko se to odnosi
na odnose koje imamo meu ljudima i ljudskim zajednicama?
Kakva e nam biti kvaliteta ivota kad logiki spojimo
predikate? A za kvalitetu ivota treba nam kvaliteta u radu (ISO
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 94 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
9000), koju ima premalo naih firmi.

Predmet je odgovarajui (Priroda, Duh) po Hegelu, ali je
repro-materijal nedoraen. No logika stremi finalitetu slobodi.
Sjetimo se da se biolozi pitaju ne postoji li finalitet logike, a da
najbolju logiku nisu ni ispitali. Tim kategorijama (Priroda, Duh,
njihov Savez) tek misao daje vrsto uporite. Sud je jo
neodgovarajui oblik za izraavanje konkre-tnog, a istinito je
konkretno i spekulativno (teza paragrafa 31). Meta-fizika je
postala dogmatizam te je od dva suprotna stava jedan uzimala
za istinit, a drugi za laan. Dogmatizam ima za
proturjenost skepti-cizam, a u biti se izraava kao ili/ili
miljenje (svijet je ili konaan, ili beskonaan).
Spekulativno miljenje sadri u sebi cjelinu, dok ih
dogmatizam rastavlja i samo dio dri istinitim (paragraf 32).
Vidjet emo u pogla-vljima koja obrauju psiholoke,
tehnoloke, ekonomske i pravne pro-bleme koliko je vano
imati u svijesti cjelinu. To e se najbolje vidjeti po
prijedlogu Vladimira Vugrina o dravi s najmanjim
porezima u svijetu.
Definiranjem ontologije zavrava jedna etapa u razvoju
Logike (pa-ragraf 33). Ona je uenje o apstraktnim odredbama
biti. Njoj je nedo-stajalo naelo za uspostavljanje i vrednovanje
mnotva odredba. Mogla se postii empirijska potpunost, ali ni
u kom sluaju nunost i istinitost odredaba po sebi i za sebe.
To je prvi dio, dok je drugi dio psihologija. U paragrafu 34
pro-matra se Duh kao stvar. Danas bismo rekli da je to tzv.
takorska psihologija, psihologija bez due. Koliki se psiholozi
dive Skinneru bez obzira to je napisao djelo Beyond Freedom
and Dignity?135 Zbilja je, uistinu, umna u danim ogranienjima.
Zato su ogranienja konstanta, a ne znamo da nas
sputavaju? Jesu li rezultat nekih psiholokih i socijalnih,
neodgovarajuih, nekovalen-tnih interakcija? Mogu li vjera i
filozofija tu pomoi? Jesu li htijenje i znanje, odnosno
nedovoljno htijenje i znanje osnovna ogranienja?
135
Bez potrebe za slobodom i dostojanstvom.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 95 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
U paragrafu 35 promatra se trei dio - kozmologija, gdje je

predmet svijet, njegova sluajnost, nunost, ogranienost,
vjeitost u prostoru i vremenu, eficijentna uzronost i
svrhovitost, Dobro i Zlo, srea i bol te ljudska sloboda. Hegel
kao da je znao za Einsteinova, Bohrova, Hei-senbergova otkria
prirodnih fenomena. Uostalom, nije li ve Heraklit shvatio kako
je Svemir vjeno iva vatra koja se mjerom pali i gasi. Pritom
najbolji svjetski fiziari polaze od Velikog praska nepoimajui
uope hipotezu da je prije toga ve bilo beskrajno mnogo istih
poetnih praskova.
Teologija koja se promatra u paragrafu 36, a razmatra
pojam Boga i njegovu mogunost, osobine, dokaz postojanja.
Empirizam je (paragraf 37) rezultat potrebe za konkretnim
sadrajem, za vrstim osloncem i, umjesto da istinito trai u
samoj misli, izvodi ga iz iskustva, iz vanjske i unutranje
sadanjosti.
Ovdje su najvei majstori lukavi Albioni, a mi, naivni
Hrvati, uz Kineze, Indijce, Arape, idove, Nijemce, Ruse i
Amerikance rtve nji-hove igre divide et impera. Kad emo
prepoznati kako njihova strategija ide svomu zasienju, a da
mi, bivi objekti njihovih metoda behavior modification
imamo ansu za slobodu. Bio sam vrlo sretan kad sam nedavno saznao kako su ih Irci ekonomski nadjaali. Mi smo
mnogo po emu slini Ircima. Sve su to igre logaritamske i
eksponencijalne fun-kcije i ako u tome vidimo pleter, 136 znamo
kako se dogaa sam proces. Ovdje nam model ABCD137
pomae od mikro do makro plana s kim se udruivati, a od koga
se uvati, prema kome biti otvoren, a prema kome biti
zatvoren. Hrvati su tijekom povijesti skupo plaali greke, ali
tekua zbivanja potvruju kako nas ekonomska i politika
dijalektika i dalje nesmiljeno udara po srcima, glavama i
depovima. Iz alopoietinih si-tuacija nema izlaza bez
Na je narod usvojio pleter, a da ni pojma nije imao o spiralnoj strukturi DNA. Meditacije nad
ABCD modelom ukazale su mi na postojanje pletera. Tako C igrai idu po zakonu opadajuih prinosa, B igrai po zakonu rastuih prinosa, a njihove sinteze na niskoj razini (D tipovi) i na visokoj
razini (A tipovi) logistike su, zmijolike krivulje koje ine pleter.
137
Model ABCD detaljnije je razraen na stranici 311.
136
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 96 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
autopoietinog miljenja. Ovo vrijeme nakon pada HDZ-a vrlo je

plodno za verifikaciju domoljublja. Polako e ne-stajati s
drutvene scene Hrvatiglumci, a svijet e se zauditi kad na
scenu stupe autopoietini Hrvati. Perfidni Albion ni ne zna to
ga eka na okuci u procesima globalizacije. Ne zna da ne zna, a
mi ne znamo da znamo.138
U paragrafu 38 detaljnije se istrauje empirizam za koji su
ene velemajstori jer uzdiu sadraj koji slijedi iz percepcije i
osjeanja te intuicije do univerzalnosti. Moto mu je ovdje
napustiti traganje za praznim apstrakcijama i shvatiti
neposrednu datost ovjeka i prirode, a to je jednim dijelom
ispravno. Nedostatak je empirizma to polazi samo od
percepcije, a prije svega slui se analizom. Pretpostavke od
kojih polazi smatra utvrenima. Tako je za empirizam materija
neto apso-lutno objektivno iako je materija neto apstraktno i
ne moe se per-cipirati. Tek autopoietini pristup biolokim
istraivanjima
potvruje
Hegelovu
ispravnu
metodu
zakljuivanja.
U cjelini je empirizam uenje neslobode budui da se
sloboda sastoji u nepostojanju drugog prema nama. Stoga je
britansko (vidi Enciklopedia Britannica)139 poimanje ljubavi,
sree, morala i slobode prekratko. Hegel neprimjetno s
eficijentnih i finalnih causa prelazi na causae materialis i
formalis. Postoje materija i oblik prvo je indivi-dualizirano, a
drugo je ope. Skepticizam Huma uzima intuiciju za osnovu i
opovrgava ope s tog stajalita (paragraf 39).
U paragrafu 40 vraamo se negaciji empirizma. Za kritiku
filo-zofiju iskustvo je jedino tlo za saznanje, ali ne donosi istinu,
nego je samo fenomenoloka spoznaja. Uz osjetilni materijal
dolaze i opi odnosi kao a priori atribut miljenja (Kant). Na
osnovi prethodnog dolazi do subje-ktivnosti i objektivnosti, ali
oboje pada u subjektivnost jer ostaje jedino stvar po sebi. Svi
misle ( u Hegelovo doba, a i danas) da su pretekli Kanta i da su
daleko, ali biti daleko za Hegela ima dva smisla - daleko
138
139
Iskustva pobunjenih Srba mogla bi biti pouna

http://www.eb.com/ Sanjam o autopoietinoj Enciklopediji Croatici. Tu nam je na dohvat, ali
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 97 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
naprijed i daleko nazad (paragraf 41), a posljednje je naalost

vjerojatnije.
Prigoginov je savez ve ovdje bio na pomolu, ali Hegel za
razliku od drugih zna zato ustupa subjektivitet. Osjea li
itatelj kako ide proces i metoda razvoja pojma?
U paragrafu 42 polazi se od teorijske moi saznanja, od
trans-cendentalnog jedinstva samosvijesti a priori, koje
mnotvo sadraja u-zima u sebe i dovodi u identinost, u
prvobitnu autopoietinu vezu. Rezultat su kategorije. Fichte je
ukazao da se misaone odredbe imaju izvesti u svojoj nunosti.
Ako logika zahtijeva da se daju dokazi i ako eli uiti
dokazivanje, mora prije svega biti sposobna izvesti vlastiti
sadraj i da se tako shvati njegova nunost. Kantova je filozofija
su-bjektivni idealizam jer je graa sadraja rezultat poimanja, a
oblik rezultat miljenja.
Percepcija se (paragraf 43) uzdie do objektivnosti preko
empi-rijskih kategorija. Pojmovi su stoga prazni jer imaju
primjenu samo u iskustvu.
Po Hegelu je ( paragraf 44) takvo saznanje nemono
saznati stvari po sebi.
U paragrafu 45 pojavljuje se Kant. Um kao mo
bezuvjetnog is-trauje iskustveno saznanje. Kant je prvi
povukao razliku razuma i uma jer prvo ima za predmet
izuavanja ono to je ogranieno i uvjetovano, a drugo
bezgranino i bezuvjetno. No Kant se zaustavio na trebati (sollen). Po njemu stvari koje znamo samo su fenomeni za nas, a
posebitost (Ansich) za nas ostaje nedostina.
Hegel, kako smo ve vidjeli u Fenomenologiji, ima daha ii
dalje u poimanju pojma, u razvijanju miljenja kao temelja
metodologije. Kako se malo napajamo na izvoru iste i zdrave
vode! Saznati predmet jest odrediti sadraj, a to zahtijeva otkriti
uzajamnu unutarnju vezu i s dru-gim predmetima. Samo se tako
dolazi do stvari po sebi (paragraf 46), a ovdje se skriva i korijen
autopoietinog pristupa metodologiji u znanosti. Kako povezivati
biologiju, filozofiju i pravo? Kako povezivati psihologiju,
tehnologiju i ekonomiju? A kako od ovih dvaju trokuta uiniti
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 98 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
esterokut?
Ako to dobije snagu Davidove zvijezde, evo nam osnova za
Enciklopediju Croaticu.
U paragrafu 48 Hegel daje razrjeenje Kantovih antinomija.
Um u svom istraivanju upada u antinomije, a razrjeenje nije u
predmetu po sebi i za sebe, nego u umu koji saznaje. Autor je u
svojim istraivanjima naiao na niz znanstvenika koji su se diili
da im je rodoslovlje I. Kant. Da i ne govorimo o onima koji nisu
ni doli do njega. Ako osjeamo da nam treba autopoietini
pristup, moramo se znati odvojiti od te pupane vrpce. Kako
doi do teorije autopoiesisa bez Hegela? Kantove su antinomije, uistinu, kninski balvani za nau metodologiju:
Svijet je prostorno i vremenski ogranien, ili ne.
Materija je djeljiva u beskonanost, ili ne.
Sloboda ili nunost.
Svijet ima svoj uzrok, ili nema.
Bolje je imati i Kanta za duhovnog pretka nego nikoga, to
nije naalost rijetkost kod znanstvenika ne samo kod nas, nego
i na lano bljetavom Zapadu.
Za Hegela (paragraf 49) uz duu i svijet, trei je predmet
uma Stvoritelj. Postoje (paragraf 50) dva puta od bia
miljenju (bottom-up), ili obratno (top-down). Uzdizanje
miljenja nad osjetilnim, uzlaenje iz krajnjog u beskrajno, taj
prijelaz i skok jest miljenje.
Paragraf 51: put je od miljenja do bia ideal koji treba
ostvariti. To je ontoloki dokaz postojanja Stvoritelja. Kao to se
u empirijskom unaprijed ne nalazi ope, tako se i u opem
unaprijed ne nalazi bie. Krajni je rezultat u tome da se
postojanje razlikuje od pojma, egzistencija od esencije, pojava
od biti. Vidjet emo da je kod Marxa ideal obratan. To znai ne
od miljenja biu, nego od bia miljenju. Je li u pravu Hegel ili
Marx? Nisu li, ako smo ovladali autopoiesisom i dijalektikom
metodom, obojica? Samo posredovanjem od bia miljenju (to je
znanstveni pristup od manje razvijenog razvijenijem) i Hegelom
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 99 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(kao
povratnom
informa-cijom)
razvijamo
stvaralaki
subjektivitet, samoorganizaciju takvih i auto-poiesis kao odgovor
na kaos. Miljenje po sebi jest neodreeno jedinstvo, ali i
djelatnost toga neodreenog jedinstva. To je autopoietski proces
na mentalnom planu i ukoliko stvorimo Enciklopediju Croaticu,
mogli bi-smo doi do autopoiesisa na socijalnom podruju (vidi
paragraf 52). Case study s CD-om 5 do 12 sa studentima 4.
godine Ekonomskog fakulteta u kolskoj godini 1996/97. iva je
metafora buduih uspona i padova te odlina predigra za
Hrvatsku sa 100 milijardi dolara GNP-a.
Paragraf 53: praktini je um, ne razum kao kod empirijske
svijesti, mislea volja (znanje o putu zadovoljenja interesa). On
otkriva i diktira objektivne zakone slobode, tj. to, kako, kada, s
kim, s im, gdje, koliko, komu, poto, zato treba initi, to je
dunost, odnosno nunost.
Paragraf 54: praktini um postavlja kao opu odredbu
dobro koje postoji u svijetu i ima objektivnost (npr. Kantov
kategoriki impera-tiv).140 Prije Kanta srea je bio cilj koji si
ovjek postavlja (eudemoni-zam), a ovdje je ono sluajno
uzdignuto do naela volje i djelatnosti. 141 ovjek je slobodan
ako se ponaa u svojoj djelatnosti prema svojoj volji. Ljepota
umjetnosti ve nas upuuje na stvarnost ideala. Postavljanjem
teze u Praktinom umu, da je dobro sadraj volje, da se dunost
vri radi same dunosti, po Hegelu se nije daleko pomaklo. Ima
li pravo? U umjetnosti i organskom svijetu (paragraf 55) ope
se ne moe izvesti, ali se ideal stvarnosti moe naslutiti. U
ivom biu (paragraf 57) cilj je imanentna odredba i svi dijelovi
tijela jedni su drugima sredstvo i cilj.
Paragraf 60: dok Kant samo formalno postavlja tezu da
miljenje samo sebe odreuje, Fichte je ovo pokuao izvesti
postavljajui Ja kao polaznu toku. Hegel preko svega toga
preciznije definira misaoni proces (paragraf 62): pojmiti
izvjestan predmet ne znai nita drugo, nego ga shvatiti
Schiller je u Razbojnicima, a posebno u Sublime otiao u poimanju moraliteta jo dalje.
Imao sam prijatelja ( Z.F.) koji je stavljao akcent na sreu, dok sam ja na slobodu. Nismo bili
dobra sinteza i to se raspalo pred naletima okruenja.
140
141
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 100 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
u obliku uvjetnog i posrednog. 142 Saznanje je napre-dovanje

serijom uvjetnih uvjeta. Ti linkovi stvaraju hipertekst. Metabolizam, tehnologija, gospodarstvo, pravni propisi sve su slabije
inter-pretacije rada pojma, ali se ovdje kao vjena nada
pojavljuje umjetnost. Filozofskim promiljanjem dolazi se do
vizija i misija a toga najvie ne-dostaje naim ekonomskim i
politikim monicima. U slobodi stvaranja razvit emo moralni,
intelektualni i socijalni kapital.
Zanimljivo je pogledati koje su se struke (fiziari, kemiari,
biolozi, psiholozi, tehnolozi, ekonomisti, pravnici i filozofi)
najbolje samoorga-nizirale. Tko je najblii autopoiesisu?
Paragraf 66: tako je neposredno znanje rezultat posrednog
znanja. Analogno, rekli bismo da je tako i u vjetinama. U
pozadini vrsnog glumca, znanstvenika, sveenika, politiara,
privrednika, sportaa, rad-nika, lei ogroman broj pokuaja i
pogreaka posredovanja koja povrni promatra ne moe ni
zamisliti. To je latentni sadraj ovog paragrafa.
Paragraf 67: neposredno saznanje dolazi u svijest
obrazovanjem, razvojem, odgojem.
Paragraf 70: ideja jedino posredstvom bia i bie jedino
posred-stvom ideje postoji kao istina. Svatko posredstvom
drugog postaje i-stina. Za ilustraciju informatiki pismenima
ovdje se moemo podsjetiti na hardware i software, kao
ilustraciju interakcije materije i duha, bia i ideje.
Paragraf 74: izvjestan sadraj moe se saznati kao istinit
samo kao jedinstvo posrednosti i neposrednosti. Sada smo ve
vjerojatno svladali kategoriju posredovanja na kojoj Hegel gradi
proces razvoja pojma, a ja metodologiju drutvenih znanosti.
Paragraf 79: logika ima 3 strane razumsku, dijalektiku i
speku-lativnu. Prva je isto razumska, druga je negativno
umstvena, a trea pozitivno umstvena. Sve su trenuci svega
stvarnog i logikog. Bi li epiteza bila Lijepa naa kao
autopoiesis?
Ovo je ontoloka osnova izrade hiperteksta i to dobro funkcionira u prirodnim znanostima.
Zato to nije tako u drutvenim znanostima? Hoe li ova knjiga biti napredak?
142
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 101 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Paragraf 80: razumsko miljenje ostaje pri vrstoj

odreenosti i razlikovanju od svega drugog. Tko eli stvoriti
veliko, mora se znati ograniiti, a tko hoe sve, taj u stvari nee
nita i ne uini nita. Koliko kod nas ima razumskog miljenja
koje e nam ograniavati razvoj uin-kovitog i demokratskog
drutva? Bez poznavanja autopoietine teorije nije mogu
potpuni odgovor. Sada je on teorijski i metodoloki gotovo
trivijalan. Kako da i praktino to postane ljepe i privlanije od
sporta i umjetnosti?
Trenutni je odgovor transferom iskustva iz sporta i
umjetnosti u ekonomiju i politiku. Nedavno sam upoznao
Zvjezdanu Ladika143 kao najdivniji ivi primjer autopoiesisa u
stvarnosti. Na sportskom planu to bi mogao biti eljko Mataja,
jedan od osnivaa Zaklade 2020!144
Kako unijeti dijalektiku govori paragraf 81. Dijalektiki je
trenutak ukidanje ogranienih odredba i prelaenje u suprotne
odredbe, priroda je svega ogranienog da samo sebe ukine i
nadie. ivot kao takav u sebi nosi zametak smrti, krajno sebi
samom proturjei i time sebe ukida i nadilazi. Platon u
dijalozima pokazuje ogranienost razumskih odre-daba. Kae se
da svaka stvar ide svom kraju. Dijalektici, kao opoj sili, nita ne
moe odoljeti; meteoroloki je proces prirodna manifestacija dijalektike. Svako stanje i djelovanje, kad se dovede do svoje
krajnosti, pretvara se u suprotnost.
U politikom ivotu krajnosti anarhije i despotizma
uzajamno se izazivaju. Tko mnogo lisii, u svoju se zamku
hvata. Emocionalni je ivot takoer primjer dijalektike. Tko ne
prati svoje radosti i alosti, stra-hove i srdbe i ne
prepoznaje dijalektiku, uistinu uzalud osjea i samo ga
gomilanje greaka vodi u zaborav bitka jer nee
upoznati put od Erosa do Agape. Sinteza razumskog i
dijalektikog dana je u paragrafu 82. Spekulativno otkriva
afirmativno u dijalektikom. Ovdje nije for-malno jedinstvo,
nego jedinstvo suprotnosti.
Z. Ladika imala je divnog oca i nastavnike te prenijela tisuama ljubav i slobodu radom s
dramskim grupama mladih.
144
Trenutne afere u nogometnim klubovima ansa su za autopoietiniji nogomet.
143
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 102 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Starevi i Strossmayer ostali su u suprotnosti jer ostali im

ze-mljaci nisu znali njihov pravac transformirati u trokut. Koliko
smo uznapredovali u stotinu godina? Tko su danas njihove ive
metafore?145
Paragraf 83: logika se dijeli na znanost o biu, biti i pojmu.
Proces je od neposrednosti, preko refleksije i posredovanja u
zasebnost, do povratka u sebe, pojam po sebi i za sebe.
Znanost o biu (kvaliteta, kvantiteta i

mjera)
Paragraf 85: bie u sebi sadri tri stupnja - kvalitetu,
kvantitetu i mjeru. Kvaliteta je identina s biem i neto
prestaje biti ako izgubi svoju kvalitetu. Kvantiteta je vanjsko
biu, a mjera je jedinstvo, oboje kvali-tativna kvantiteta. Iz toga
se razvija bit. Koliko naa svakodnevna logika tako prilazi
problemima? Prvo definirati kvalitetu pa kvantitetu i tada doi
do mjere, modernim rjenikom do optimalnosti. Mi u praksi najee preskaemo kvalitetu kako znamo i izgubimo se u
kvantiteti (tona, metara, kuna, funkcija, podreenih itd.), a da o
mjeri ni ne razmiljamo. A ako nemamo dijalektike u glavi, ona
e nas lupati po glavi. Svi emo zajedno podnositi
neproizvodnost i nezaposlenost. Manje je vano tko je kriv.
Krenimo u obnovi nae domovine od kvalitete rada i odnosa pa
emo lako rjeavati probleme nezaposlenosti, proizvodnosti i
meuso-bnih odnosa. Dok ne shvatimo da prvenstveno
moramo proizvoditi sa-mi sebe boljima (to je autopoiesis) jer
smo mi sami najvea ogranienja, nema prigode za razvoj
ekonomski uinkovitog i politiki demokrat-skog drutva. Tko
ne vidi da moe znatno bolje, nije vrijedan ui u prve redove
borbe. Vidjeli smo da su ovakva osjeanja samo sirovina. Treba
dobro promisliti to initi, s kim, kako itd. pa stoga nastavimo
To sam 1992. prepoznao u Tumanu i Supeku. U treem pokuaju Bog e pomoi da se spoje
umjetnost, znanost i politika. Budimo strpljivi u posredovanjima. to smo jai u vizijama, to emo
lake izdrati praktike blokade jer e misao nai put do ina, kao to voda pronalazi put od
izvora do ua. Roen sam na Trebinjici i nije mi teko ponirati
145
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 103 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
otriti nae umove u (h)rvanju s Hegelom.

Paragraf 86: bie je ista neposrednost, a poetak ne moe
biti nita posredno.
Paragraf 87: isto je bie ista apstrakcija i time nebie.
Paragraf 88: istina je bia i nebia u jedinstvu oba, to je
postajanje, isti nemir. To je Heraklitovo sve tee. Postajanje je
po sebi i za sebe siromana odredba. ivot je npr. postajanje.
Paragraf 91: bie je po sebi (Ansichsein) bie u odnosu s
neim drugim.
Paragraf 95: prelazi li neto u drugo, prelazi ono jedino
sobom samim; to je prava beskonanost. to se promijenilo,
drugo je drugoga. Tako se uspostavlja bie za sebe, kao
negacija negacije (sursichsein). Istina krajnog je idealnost.
Svaka je prava filozofija stoga idealistika.
Paragraf 96: bie za sebe jest neposrednost, u sebi ne
sadri ni-kakvih razlika i iz sebe iskljuuje svaku drugost.
Priroda su i duh kao realnost i idealnost. Duh je pravi i istinski
ako u sebi sadri prirodu kao neto nadieno (aufgehoben).
Zanimljivo je kako F. orluki u knjizi Kamo ide ovjee
otkriva isti odnos Enkidua i Gilgamea. Enkidu su nai prirodni
nagoni, a Gilgame, Buda, Isus uzori su dijalektikog ovladavanja prirodom.146
Od paragrafa 84 do 96 imamo raspon ovjeka po sebi i
ovjeka za sebe. To oito nije dovoljno, ali bi naa andragogija
(N. Pastuovi)147 morala razmisliti to joj je initi. ivot nam
stalno prua prigodu, a mi je proputamo. Kako biolozi kau,
smrt je gomila greaka.
Paragraf 97: otklon bivstvujuih jedinica dovodi do toga da
se one meusobno iskljuuju.
eljno ekam kako emo uskoro jednom disertacijom poeti ponovno otkrivati sv. Franju. To bi
mogla biti jedna etapa naeg sveukupnog autopoiesisa. I. Vrki, rijetko autopoietina osoba, pred
odlazak je s funkcije na HTV-u shvatio kako bi se sav program mogao protkati u svrhu stvaranja
Hrvatske kao samoueeg sustava. S Galiem su nam se smanjile anse za top-down pristup, ali
poveale za bottom-up pristup u (samo)tvorbi Hrvatske od 100 milijardi dolara GNP-a.
147
Prof. dr. N. Pastuovi na najboljem je tragu autopoietine andragogije.
146
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 104 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Paragraf 98: mnotvo postoji, ali je jedno kao i drugo.

Otklon je isto tako atrakcija. Kvalitativna se odredljivost u
kvantiteti nadilazi. Kant je materiju smatrao kao jedinstvo
atrakcije i repulzije. Prelazak kvalitete u kvantitetu ne nalazi se
u obinoj svijesti. Prvo smo imali bie i kao rezultat postojanje,
iju smo istinu spoznali u promjeni, a to se javlja kao
kvantiteta.
Paragraf 99: kvantiteta je isto bie u kome je odreenost
ukinuta i nadiena, ili postavljena neodreeno. Tako promjene
ne dovode do promjene kvalitete, a ako do toga doe, gubi se
kvaliteta. Tuna bi bila sudbina naeg saznanja kad bismo se
morali odrei moralnosti, prava, slobode, stoga to se ne mogu
izmjeriti.
Paragraf 100: kvantiteta jest kontinuitet, a odreenost
jednim jest odmjerena veliina. Ve je nekoliko puta spomenuta
vizija Hrvatske sa 100 milijardi dolara GNP-a. U ovom kontekstu
treba naglasiti da to nije puki kvantitet, nego samo iva
metafora da itatelj osjeti kvalitativne pretpostavke do kojih
mora doi u srcima i glavama graana RH. Bez sinergije na
razini domovine mirovine i plae mogu nam biti 2 puta vee za
5-10 godina, ali uz htijenja i znanja u timskoj organizaciji na
razini Hrvatske kao multinacionalne kompanije to bi moglo biti
35 puta vie. Treba ovladati s 1020 pojmova i 1020 autora. U
knjizi se nudi pet do deset puta vie jer bi u autopoietinom
smislu knjigu trebalo dizajnirati za svakog pojedinca po mjeri
njegova/njezina srca i uma. To bi umjesto 400 bilo 100.200
stranica koje autor i itatelj moraju zajedno stvoriti. Tko e biti
suautor model?
Paragraf 101: koliina je ograniena i odreena kvantiteta.
Paragraf 102: koliina ima svoju potpunu odreenost u
broju. Kako je jedinica njegov element, ima kvalitativne
trenutke, posebni broj kao odraz nekontinuiranosti i jedinstvo
kao odraz kontinuiteta. Broj je sinteza brojnosti i jedinstva.
Kvaliteta brojeva odreuje da postoje tri operacije: zbrajanje,
mnoenje i potenciranje i uz te tri pozitivne, i tri negativne
operacije.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 105 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Upoznajui se s autopoietskim bilanciranjem V. Vugrina,

itatelj bi mogao u njegovim kontima od 0 do 9 provjeriti
Hegelovo poimanje brojeva. Kako je to mogue? Vugrin je
prirodno poao od zbilje duhu i sada e svaki poduzetnik u
naoj zemlji, ukoliko se njegov pristup u-svoji, proizvoditi vei
viak vrijednosti. Tako e se novac bolje, bre i vie pretvarati
putem autopoietine proizvodnje u viak vrijednosti i uveani
novac. Ta dijalektika stvaranja bogatstva ide po zakonima miljenja koje je otkrio Hegel, materijalizirao Vugrin bolje no i
jedan ivui ekonomist ne itajui nikad Hegelovu logiku.
Podsjetimo se kako netko moe imati izvrsnu probavu, a da
nita ne zna o metabolizmu, kako netko moe izvrsno misliti, a
da nita ne zna o Hegelovoj logici. Ipak, predloio bih da i dalje
prijateljujemo s najveim misliocem jer sam uvjeren da bi
Vugrin bolje i bre doao do autopoietinog rauno-vodstva da
je vie poznavao Hegela, a da bi drugi knjigovoe bolje i bre to
prihvatili da su malo vie iitavali njegovu logiku.148
Paragraf 103: stupanj je odreenost koliine.
Paragraf 106: kvalitativna i kvantitativna odredba jo su
uvijek izvanjske. Kvantiteta je u biti mjera.
Paragraf 107: mjera je kvalitativna koliina za koju je
vezana izvjesna kvaliteta. Kod Grka je to Nemezis, a
prekoraenje bogatstva, moi, radosti, slobode vodi propasti.
Nesavreniji organski oblici pre-vie su neodreeni u mjeri, a
kako smo vidjeli kod biologa, time su i manje slobodni. Kada
bismo barem znali koristiti to genetsko iskustvo koje svi nosimo
u sebi. Hegel bi rekao da jo nismo dovoljno posre-dovali. Je li
nam mjera od 100 milijardi dolara dobro postavljena. Treba li
nam vie ili manje?
Kada smo kod mjere, formalist moe zapaziti kako Hegel
svuda kategorije razdvaja u tri (vidjeti sadraj Nauke logike),
dok to kod mjere ne ini. To me je zaintrigiralo i doao sam do
saznanja da to nije htio forsirati jer je osjetio da mu ovdje neto
Jedan mi je dragi ovjek rekao, kad sam ga pokuao motivirati za Vugrinov pristup prirodnom
raunovodstvu, da mu to nalikuje na vlak bez tranica i da se on boji u tome voziti, a kamoli
upravljati lokomotivom. Taj duh slobode okrznuo je neke znanstvenike raunovodstva, neke
studente, a imam nadu da e Helena i eljko biti prvi pravi autopoietini raunovoe u nas.
148
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 106 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nedostaje, kao to bi to bilo u Mendeljejevim tablicama. Ovdje

se vidi njegov intelektualni moral. Danas, zahvaljujui razvitku
matematikostatistikog aparata, na putu smo otkriti mentalnu
planetu u Hegelovu zvijeu.
Koji to element definira mjeru? Ve smo najavili da je istina
cjelina, odnosno da je istina varijanca. To znai da u traenju
mjere treba analizirati to objanjava razlike i ako smo teorijski
i metodoloki is-pravno uinili, u stanju smo se pribliiti
pronalaenju mjere.
Mjera
je
optimalnost,
a
do
toga
dolazimo
multivarijantnim ana-lizama (bottom-up) s jedne strane, i
spekulativnim metodama (top-down) s druge strane. Ti se
rezultati moraju usuglaavati. To znai kombinirati testiranje i
anketiranje, gdje se prvim istrauje objektivnost, a drugim
subjektivnost. Primjenom MONESA149 u politikim i ekonomskim
insti-tucijama moemo iz alopoietinih ulaziti u autopoietina
rjeenja. Ukoli-ko se ono to ovjek misli o svom zdravlju,
prehrani, odijevanju, sta-novanju, radu, ljubavi poklapa s onim
to objektivnije analize pronau, vea je vjerojatnost da
subjektivnost i objektivnost mogu biti u har-moniji, da postoji
mjera. Ukoliko tu postoji raskorak, nuna su mnoga
posredovanja da se doe do mjere.
U paragrafu 108 Hegel detaljnije analizira mjeru:
postojanje je poveanje ili smanjenje, a da mjera ne bude
ukinuta.
Paragraf 111: kada kvaliteta i kvantiteta prelaze jedno u
drugo, dobivamo bit. U mjeri ona ve postoji, a proces se
sastoji u tome da se postavi i ostvari to je ve po sebi. Obina
svijest zapaa kvalitetu, kvantitetu i mjeru, a dijalektika je
prijelaz jedne kategorije u drugu. Mogli bismo zakljuiti: sve je
odnos. U biu je odnos samo refleksija, a u biti osnovna
odredba. Braja, varadinski psihijatar, najdalje je kod nas
otiao u razvijanju kategorije odnosa.150
O MONESAMA je uilo 5 tisua studenata i okiran sam kako slabo i malo to primjenjuju u
svakodnevnoj praksi. Uistinu nije rjeenje obrazovanje, nego samoobrazovanje.
150
Opa psihodinamika samoupravnog ponaanja, Rukovoenje kao odnos do najnovijih djela o
149
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 107 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Konvergencija je Hegelu neosporna jer umni dolaze do

odnosa kao biti pojava i procesa. U biu je sve neposredno, a u
biti je sve relativno. Za taj prijelaz nuno je poznavanje
statistikih parametara, posebno srednje vrijednosti, varijance i
korelacije. Istina je cjelina to se moe statistikim rjenikom
izraziti kao istina je varijanca. Kada znamo obja-sniti razlike u
nekoj statistikoj distribuciji, tj. objasniti varijancu, mi moemo
tvrditi da neku pojavu poznajemo.
Bez znanja to objanjava varijacije prije nalikujemo
diletantima nego znanstvenicima, privrednicima ili politiarima.
Koliko naih pro-fesionalaca zna objasniti varijancu pojava
kojima se bavi? Kod inenjera to je kvaliteta proizvoda i
produktivnost, kod ekonomista profitabilnost, ekonominost i
rentabilnost, kod pravnika moralnost i pravednost. Ne znamo li
tu mjeru kojom emo biti dostojni ekonomski i politiki monijima objasniti i na nju djelovati preko utjecajnih imbenika,
uzalud nam i teorija autopoiesisa.
Metodologija drutvenih znanosti utemeljena je na
osobnom isku-stvu, na poznavanju filozofije i primjeni
matematike statistike u kon-kretnim problemima. Autopoiesis
je u stvaralakom povezivanju rele-vantnih kategorija i
neprestanim iteracijama, dok se ne stvore dobra, istinita i
lijepa rjeenja i materijaliziraju u stvarnosti.151
Znanost o biti
stvarnost)
(egzistencija,
pojava
Paragraf 114: bit nesavreno vezuje neposrednost i

posrednost, negaciju samog sebe i odnos prema drugom
posredovanje. Umjesto bia i nebia ovdje se javljaju pozitivno i
negativno prvo je odraz identinosti, a drugo razlike.
eneagramima.
151
Realno smo jo daleko od autopoietine metodologije u naih znanstvenika, ali bi barem
inenjeri i ekonomisti trebali objanjavanjem varijance kvaliteta i profitabilnosti pokazati dubinu
razumijevanja. Kad 10-20% naih inenjera i ekonomista bude znalo objasniti 80-90% varijance
zavisne varijable u njihovoj domeni, za 12 godine doi emo do 100 milijardi dolara.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 108 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Paragraf 115: bit se priinja u sebi, ona je odnos prema

samom sebi, ali ne neposredni, nego reflektirani odnos, kao
identinost sa samim sobom.
Paragraf 116: bit je takoer odbijanje od sebe samog te
sadri razliku.
Paragraf 117: raznoliki su elementi neodreeni prema
svojim ra-zlikama, a usporeivanje je nezaobilazno neto
vanjsko, ali ne i unu-tranje.
Paragraf 118: jednakost je identinost stvari koje nisu iste,
a je-dnakost je odnos nejednakih. Prijelaz od raznolikosti na
protustavku slijedi iz potrebe razvoja, negacije negacije. Nuno
je da se kod iden-tinosti utvrdi razlika i obratno, a esto se
dogaa da se jedno zaboravi na raun drugog.152
Paragraf 119: razlika po sebi jest bitna razlika, tj. pozitivno
i ne-gativno; to je protustavljanje, ne neim drugim, nego
vlastitim drugim. Negativno je za sebe razlika, a pozitivno to je
samim sobom identino. Stav iskljuenja treeg (to slijedi iz
apstraktnog razuma) treba zami-jeniti stavom sve je
protustavljeno. Ono to pokree svijet jest protu-rjenost, ali se
na tome ne moe ostati. Sjetimo se kako po Hegelu ovjek
stvara kad negativnom pogleda u oi. Ovdje je smisao
egzistencije Martia i kninskih balvana te Oluje kao odgovora.
Danas jo imamo tajkune i oekujmo nove kreativnije reakcije
na tu elementarnu nepogodu u odnosu na ono to radi trenutna
vlast.
Tako smo doli do pokretake snage razvoja, causae
eficiens. Razlika u materijalnom standardu, zatim razlika u
sigurnosti, kvaliteti ivota (biti, a ne samo imati) moe nas
pokrenuti. No, istinski motiv ne dolazi iz izvanjskih
razlika, nego iz unutranje i zajedniki stvorene vizije. Iz
razlike mogueg i ostvarenog (vizija zbilja) dolazi najbolji poticaj za autopoietini razvitak.
Kod tisua studenata pokuao sam to razviti koritenjem korelacija korelacije, gdje se lijepo
moe uiti igra slinosti i razlika meu varijablama i statistikim jedinicama. Ponovit u jedino
je pravo rjeenje samoobrazovanje. Bez prave potrebe za uenjem nema nam 100 milijardi dolara.
Srea je da su samouei sustavi modni hit, srea je da imamo Internet koji rjeava tehnike i
financijske prepreke i samo je na naoj motivaciji hoemo li uiti.
152
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 109 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Paragraf 120: pozitivno je ono razliito koje za sebe jest, a

isto-vremeno je neodreeno u odnosu prema drugom
(negativnijem). Nega-tivno je samosvojno, negativno za sebe
samo (i pozitivno), a pozitivno ima u drugome. Oba su po sebi
isto. Oba su za sebe isto jer je svako ukidanje i nadilaenje
drugog i samog sebe. Za sada ne moemo od Hegela naslutiti
zato se negativno u drutvu bolje samoorganizira. U
pitanju je igra kauzaliteta bez finaliteta.
Paragraf 121: razlog je jedinstvo identinosti i razlike,
refleksija u sebi i drugom. Ovdje je bit postavljena kao cjelina.
Leibnitz stavlja causae efficientes i causae finalis jedne prema
drugim i istie zahtjev da se ne ostaje na prvom, nego da se
uzdignemo do drugog. Tako su svjetlost, toplina, vlaga causa
efficiens, a rast biljaka causa finalis. Najnovija istraivanja oko
autopoiesisa ukazuju kako je Leibnitz bio i na tragu
autopoietinoj ekonomiji, ali je u svijetu i Njemakoj proces iao
alopoietino. Zahvaljujui modernoj informatikoj tehnologiji
lake dolazimo do autopoietinih rjeenja, a prije toga samo su
genijalni umovi to nazirali. Tako 204. (vukovarska) brigada
moe postati iva metafora ovog paragrafa. Suprostavili su se
htijenjem i znanjem daleko nadmonijem i tehniki
opremljenijem
neprijatelju.
Ve
9
godina
ue
se
samoorganizirati to su imali gotovo savreno u 3 mjeseca
obrane. Tad ih je kauzalitet motivirao, a sada ga nema. Finalitet
naalost nije jak, a nadajmo se da e se izroditi nakon prvog
ustrojavanja. Kad bi samo prepoznali svoje identinosti i razlike
i harmonizirali ih, Vukovar bi po latentnoj ljepoti nadvisio
Dubrovnik.153
Paragraf 122: bit je pojava i posredovanje u sebi, a
nadilaenje toga jest egzistencija.
Paragraf 123: egzistencija je, neposredno, jedinstvo
refleksije u sebi i u drugom. To je mnotvo egzistirajuih stvari
Pater Ivan, mr. A. Tot, Fred, Ljilja Toth itd. B su tipovi koji se nisu meusobno prepoznali za
razvijanje bottom-up pristupa, a ni njihovi zapovjednici (Merep, Dedakovi i Borkovi) ne rade
dovoljno na razvijanju top-down. No svaki od vukovarskih boraca jo je uvijek iva rana i gotovo je
svetogre bilo to im zamjeriti. to smo mi uinili? Bez preslikavanja uinjenog u dobiveno po
naelima autopoiesisa jo emo ekati 9 godina.
153
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 110 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
koje se reflektiraju u sebi i u drugima. Egzistencija po Hegelu

proizlazi iz razloga.
Paragraf 125: stvar je cjelina u kojoj se sintetiziraju
razlog i egzistencija. Konkretna je stvar odreena refleksijom
u drugom, ra-zlikama u sebi. To ini svojstva stvari. Imanje je
npr. odnos prema stvari. Imati zamjenjuje biti. Tako se subjekt
pretvara u objekt, a psihoanalitiar Fromm u cijelom svom
opusu analizira patologiju te transformacije. Uz dijalektiku sluge
i gospodara imamo sada, zahvaljujui Hegelu, dijale-ktiku imati
i biti. Koliko nas je u tim hamletovskim dilemama? Koliko je u
nama jak razumski nain miljenja sa svojim alopoietinim
ili/ili?
Paragraf 127: materija je neodreena refleksija u drugom,
ona je postojea stvarnost i od ega se stvar sastoji. Stvar je
izvanjska veza materije.
Paragraf 128: materija je indiferentna prema odreenosti.
Dok je stvar po sebi apstraktna, materija je isto, ali bivstvuje za
drugo, a prije svega za oblik.
Paragraf 129: stvar se dijeli na materiju i oblik. Oni su
po sebi isto, a jedinstvo i razlika toga definira odnos materije i
oblika. Vidimo kako Hegel majstorski upravlja Aristotelovim
kategorijama causa, a neto slabije zakonom koji je on sam
otkrio. Isto tako ni Aristotel nije toliko vjet u koritenju alata
koji je izmislio, nego to kasniji majstori bolje koriste.
U literaturi se ne moe nai da netko bolje od R. Legradia
upravlja negacijom negacije i gotovo nitko nije dao tako mnogo
dijalektikih definicija kao on. Nadam se da e doi vrijeme
kada e se mladi preko Interneta poeti zanimati za negaciju
negacije, a tada e osjeka kola dobiti na znaaju. Za razliku
od umjetnika i teologa, kod filozofa i znanstvenika oni koji
nadolaze,
nadopunjuju
prethodnike.
Kad
ovlada-mo
autopoietinom logikom, hoemo li prije biti pjesnici ili sveci!?
Je li mogue i jedno i drugo?
Paragraf 130: stvar je bitna egzistencija koja samu sebe u
sebi ukida i nadilazi; iz toga slijedi pojava fenomen.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 111 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Paragraf 131: bivstvo se mora pojavljivati. Kao refleksija u

sebi jest materija, a kao refleksija u drugom jest oblik. Pojava
samu sebe ukida i nadilazi. Bivstvo nije iza, ili s one strane
pojave, nego je bivstvo to egzistira. Pojava je egzistencija
postavljena u proturjenosti. Pojava je istina bia i bogatija
odredba, nego bie koje ne sadri trenutke refleksije u sebi i
drugom. Bie je bezodnosno. Pojava nema oslonca u sebi, a vii
je pojam stvarnost. Nakon ovog paragrafa moemo suptilnije
diferen-cirati materiju i oblik, a to je zapoelo s paragrafom
128. Tako smo spremniji na razvijanje odnosa s ljudima i
predmetima, umjesto pod-odnosa, to je za sada vjerojatnije.
Ogranienja su u nama, u naem senzibilitetu, posebno
vizualnom i auditivnom, a u intimnom smislu i taktilnom.
Ukoliko tu imamo dobru bazu podataka, razvijmo algo-ritme
za preradu ulaznih informacija kako bismo imali to bolji sklad s
pozitivnim u okruenju. Sjetimo se kako Hegel kae da nema
sree u ispraznom individualitetu. Volimo li uope sebe? Ako
smo tu u dile-mama, proitajmo Fromma, Hayesa, Golema i
druge strunjake te nji-hove analize emocionalnih devijacija.
Bilo bi divno ako je itatelj na-slutio da je intelektualna kvaliteta
i najboljih znanstvenika ispod He-gelova poimanja. Sve to
podsjea i na odnos religije i filozofije jer bez povezanosti tih
uvida i saznanja nema istinskih plodova. Zato smo mi jo
uvijek u starim paradigmama nepovezanosti pojava i
procesa?
Bit je paragrafa 132 da se pojavno razvija beskrajnim
posredova-njem materije oblikom. S koliko znanja i motivacije
mi oblikujemo sebe, tko nam u tome pomae, a tko odmae,
daleko je od onih koji umiljaju kako stvaraju politiku
tehnolokog, ekonomskog i sveukupnog razvitka.
Paragraf 133: odnos pojave sa samom sobom jest oblik,
to dalje znai sadraj, a u razvijenoj fazi zakon pojave. Kada
oblik nije refle-ktiran, javlja se negativnost u pojavi,
nesamosvojnost i promjenjivost. Kao to nema bezoblinog
sadraja, tako nema i besadrajnog oblika. Kod istinskih
umjetnikih djela sadraj i oblik potpuno su identini. U
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 112 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
umjetnosti, kao i na svim drugim poljima, snaga i istina

poivaju na tome da je sadraj identian obliku. U
metodologiji drutvenih zna-nosti to ostaje ideal. Ukoliko smo
profesionalci, tada metodom sami sebe (proizvoa i potroa)
pretvaramo u sve slobodnije subjekte. Ukoliko timski stvaramo
sadraj i oblik, ponavljanja bi nas trebala voditi u blaeno
stanje.154
Paragraf 135: neposredni odnos jest odnos cjeline i
dijelova, a ovdje je sadraj cjelina koja se sastoji od dijelova koji
su u suprotnostima. Dijelovi su razliiti i nezavisni i samo
ukoliko su u pravoj vezi, ine cjelinu. Sveukupnost je suprotnost
i cjelina je negacija (negacije) dijelova. Odnos je jedinstvo veze
sa sobom i veze s drugim. Sve to postoji stoji u odnosu i ovdje
moramo traiti korijen autopoiesisa. Na prosjeni ita-telj
tiska, sluatelj radija i gledatelj televizije stalno je zasipan
stvarnim negativnostima, bez mogunosti da shvati veze,
uzroke i mogua rje-enja. Zahvaljujui tomu to ima izvrstan
metabolizam, prerauje tu hranu, ali se polako ipak truje
negativnostima jer se malo tko osposobio za kreativni i
autopoietini odgovor na kaos. Koliko znamo o zagae-nosti
informacijama? Zato vrhunski intelektualci nemaju TV-prijamnik, ili ga ne gledaju? Koliko uimo na greakama? Posebno je
iritantno sluati sluganske interpretacije iako je ovaj rat
pridonio moralnom i in-telektualnom jaanju sluatelja. Bitno je
to e sve vie i vie biti kon-kurencije jer e monopol
neminovno slabiti. Kvaliteta e pobjeivati. Zato su
sposobniji sentimentalniji prema nesposobnijima, a
posljednji brutalniji prema prethodnima? Ne zaboravimo
da ukoliko ne znamo rad pojma, nemamo velike prilike izvriti
obrat u pojmu rada. Emocije se brzo isprazne, kao u
pogrenom ljubavnom odnosu. Opasna je teza da nema istinske
ljubavi za rad i drugog ovjeka. To ire osobe slijepe u srcu.
Studenti se mogu podsjetiti rada na seminarima i trenutaka kad su to doivljavali. No, uvijek je
odlazak iz tog virtualnog autopoietinog svijeta u (ne)zbiljski svijet izazivao okove, a djeje radosti
i osmjehe zamijenio je stres. Kod nekih profesora vanija je beznaajna sitnica iz njegova predmeta od svih drugih predmeta zajedno. Kako prepoznati crvene i zelene semafore? Kad davati gas,
a kada pritiskati konicu? Zato nas odgojni i obrazovni sustav nije osposobio za kreativni odnos
prema tekoama koje donosi ivot?
154
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 113 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Paragraf 136: negativni odnos prema sebi (uslijed odnosa

prema drugom) rezultira silom i tenjom da se to oituje. To
vodi ukidanju i nadilaenju. Sadraj tog procesa jo nije
identian obliku jer cilj nije po sebi i za sebe odreen. Tako je
sila slijepa u svom djelovanju i ovdje se javlja razlika izmeu
apstraktnog oitovanja sile i svrsishodne djela-tnosti.
Nesaznatljivost sile slijedi iz nesaznatljivosti
odnosa. Upoznajui zakon, postajemo svjesni onog to je prije
toga izgledalo sluajno. Bez dijalektike teko je iz sluajnih
pojava spoznavati igru nunosti, a jo tee, ali ljepe nunou
dolaziti do slobode.155
Paragraf 137: sila kao cjelina ima u sebi negativni odnos
prema sebi, ona samu sebe odbija i oituje. Tako se ukidaju i
nadilaze razli-itosti dviju strana koje su dane u odnosu. Istina
sile jest odnos.
Paragraf 139: vanjskom i unutranjem pripada isti sadraj;
pojava ne pokazuje nita to nije u bivstvu i u bivstvu ne postoji
nita to se nije oitovalo. Otkuda onda, moemo se pitati, teza
da je put do pakla poploan dobrim namjerama. Odgovor bi
bio premalo posredovanja izmeu srca, glave i ruku, posebno
premalo umnog rada. Ovdje su tragian primjer u proteklom
sustavu bili inovatori. Zauuje kako smo mi nereflektirano
forsirali inventivan rad, a u biti pustili da se naj-kreativniji dio
drutva pee na vatri vlastitih nedostataka.156 Da je proli
sustav znao potivati jedinku i stvaralaku snagu pojedinca,
nikad ne bi otiao u ropotarnicu prolosti. Sustav koji se branio
vojskom i tajnom policijom, morao je proi kako je proao.
Greka je znanosti i umjetnosti to to nisu dovoljno reflektirali
neukom puku. Nema profita bez ula-ganja, a najrentabilnije
je ulaganje u vlastiti emocionalni i intelektu-alni
Ni u kojem sluaju slobode kao spoznate nunosti, nego kao negacije negacije nunosti.
Poznajem dosta izumitelja i uope inventivnih ljudi. Veina je njih samo radi malih greaka u
tekim psihikim ili financijskim stanjima. Zato? to je Stvoritelj nekom dao vei talent, od njega
vie i potrauje! Mnogi moji vrhunski suradnici takvo tumaenje odbijaju, a ja sam nemoan.
Molite se, dragi itaoe, za takve nae graane da im On oprosti oholost, umiljenost, egocentrinost pa da njihovi talenti zablistaju u boanskom ozraju na korist svima nama. Tako e Croatia
postati KREACIJA, a nadajmo se da vie nikad nee biti kreatura.
155
156
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 114 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razvitak. To mora dovesti do oblikovanja u djelu. Naalost, nai

pedagozi jo nisu uli u taj proces. Ako teorija ne anticipira
praksu, praksa otvara prostor (ratom i drugim oblicima) teoriji.
Objasnimo si ova razaranja, objasnimo si ova masakriranja,
objasnimo si sve tete koje smo pretrpjeli! Gomila osobnih i
zajednikih greaka u odnosima (po-sebno odnos sposobnijih i
nesposobnijih,
potenijih
i
nepotenijih,
kul-turnijih
i
nekulturnijih), morala je rezultirati zbiljom kakvu imamo. Rat
samo mijenja oblik. Umjesto fizikog nadolazi nam tehnoloki,
eko-nomski (privatizacija), politiki. Bitno je da se to vie naih
junaka rata samotransformira u junake mira. Najbolji su se
meu njima,157 u punom smislu, stvaralaki igrali i ovaj rad ima
svrhu biti katalizator za civi-lizacijski prihvatljivije oblike i
odnose igranja i ratovanja.
Paragraf 140: Hegel je od svih filozofa najblii
autopoietinoj teoriji. Malo je filozofa s tim upoznato, a s druge
strane malo pozna-vatelja teorije autopoiesisa poznaje
filozofiju, a posebno Hegelov opus. Stoga svi oni malo mogu u
sljedeem citatu prepoznati samoostvarenje: Unutranje i
vanjsko s jedne su strane u odnosu identinosti, a s druge
strane u odnosu razlike. Prvo je rezultat kad su oboje trenutak
istog oblika, a drugo kad se definira samo jedno od dvoga.
Kakav je ovjek izvana, tj. svojim ponaanjem, takav je i u
unutra-njosti. Ako je netko moralan samo u svojim
shvaanjima i namjerama, njegova je unutranjost isto tako
uplja i prazna kao i ponaanje. to ovjek ini, to i jest, a
laljivoj tatini treba suprotstaviti izreku: po njihovim ete ih
plodovima poznati. Kod ocjene neijih velikih djela tvrdi se da
su ta djela samo po manifestnom takva, ali da su nastala iz
tatine ili slinih odvratnih stvari. Kad itatelj shvati to je
psiholoka projekcija, razumjet e kako prethodna reenica
slijedi iz zavisti infe-riornijih.
Ovdje se treba sjetiti i Goethea, da u odnosu prema
izvanrednim sposobnostima i rezultatima drugih nema drugog
U obrani Bogdanovaca crvenkape i zelenkape za tri su se dana osposobili za borbu s tenkovima
i naprosto se igrali.
157
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 115 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sredstva za spas, do ljubavi. Stoga volimo bolje od sebe.

ovjek nije nita drugo do niz svojih osobnih djela. Psihologija
je u doba Hegela bila sitniavo sjeckanje ovjeka. Umjesto da
za predmet svojih razmatranja uzme ono to je bitno i ope,
uzimala je posebno ili sluajno. Naalost, ni danas nije mnogo
bolje stanje nego u ono doba. Danas postoje sinteze fizike i
kemije, kemije i biologije, ali ne tehnologije i ekonomije,
ekonomije i prava, a o drugim humanistikim i drutvenim
disciplinama i njihovim interakcijama, bolje da i ne govorimo.
Veliki su ljudi uinili to su htjeli, i htjeli to su
uinili.158
Komentarima ne bi bilo kraja, ali zastanimo kod Goetheove
teze o nezaobilaznosti voljenja boljih od sebe. To bez daljnjeg
vrijedi, ali koliko sposobnih stradava na tom putu, a mi im ne
pomaemo i esto nismo ni svjesni kolike smo prepreke u
moralnom i intelektualnom razvitku bo-ljih, ali samozatajnih
zbog sljepoe vlastitog srca. Ovdje postoje razlike roditelja,
nastavnika i rukovoditelja, ali u svim trima ulogama grijeimo
vie no to smo svjesni.
Kako izai iz ivotinjskog carstva u kome vlada zakon
gomile preko zakona konformizma? Kako da svaki ovjek bude
profesionalac u svom poslu? Do sada smo imali prethistoriju, a
da bismo projektirali i izveli razvitak, moramo biti daleko jai,
bolji, istinitiji i ljepi u obliko-vanju naih djela. Spojiti
autopoietski htijenje i djelovanje izgleda mi gotovo nemogue
bez posredovanja Hegelovom Logikom.
Paragraf 141: manifestiranjem sila prelazi u egzistenciju i
iezava posredovanjem u sebi samom u neposrednost gdje su
unutranje i vanjsko identino. To je, po Hegelu, stvarnost.
Koliki to ive, a ni ne znaju da ive, dok ne izgube! Pomae li
nam svijest o prethodno ree-nom kako bismo to bolje
posredovali unutranje i vanjsko, subjektivno i objektivno?
Paragraf 142: stvarnost je jedinstvo bivstva i
Dok se u to ne uvjerimo, a povijest ne uimo na taj nain, dijalektika zbilje lupat e nas po
depu, srcu i glavi. Mladi moraju uiti u kolama od najboljih u nacionalnoj i svjetskoj povijesti,
fizici, kemiji, knjievnosti, itd. te tako malo po malo dobivati povjerenje u vlastite potencijale.
158
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 116 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
egzistencije, odno-sno unutranjeg i vanjskog koje je postalo

neposredno. U tom je duhu i jezik kada ne priznajemo za
stvarnog pjesnika ili politiara da ne zna stvoriti neto lijepo i
racionalno.
Paragraf 143: stvarnost sadri odredbe i njihovu razliku
koja je osnova za razvoj. to je netko manje obrazovan, to
manje poznaje veze odreenih pojava i skloniji je gubljenju u
svakakvim praznim mogu-nostima. Umni i praktini ljudi ne
doputaju da im se nametne to je mogue, nego se dre
stvarnosti, a to ne mora biti samo ono to ne-posredno postoji.
Zanima li nas kako proizvesti takve ljude, ili kako stvoriti uvjete
da se ljudi samotransformiraju? Sustav koji je iza nas imao je
zahtjeve uzeti ovjeka kao objekt, a sada se otvara prostor
ovjeku kao subjektu. Priroda sama proizvodi, ali to je divlje
voe, povre, cvijee i ivotinje. Ako usporeujemo bosanske i
vicarske ume vidimo li razlike? Ima li to analogiju s
Bosancima i vicarcima? Kako naturalizam spregnuti s
humanizmom? Gdje je mjera?
Paragraf 145: mogunost i sluajnost trenuci su stvarnosti i
obra-zuju vanjtinu onog to je stvarno. Prvo je samo
unutranje u stvarnosti, a drugo samo izvanjsko. Svladati
sluajnost opi je zadatak saznanja, a analogno ne moe
ostati ni na sluajnom htijenju. Ovdje su znai u igri statistika
(bottom-up) i matematika (top-down). U Hegelovo doba to
dvoje nije bilo tako razvijeno, a nije se moglo ni sanjati o
matematikoj sta-tistici. Kako je njegov um mogao anticipirati
tu igru sluajnosti, nunosti i slobode.
itajui Prigogina, moj je um bio pripremljen, zahvaljujui
Hegelu, da nastavim gdje sam vidio da se Newton 20. stoljea
mui. Kako se moglo vidjeti u prethodnom poglavlju, on se igra
atomima, moleku-lama, ali kad doe u psihosocijalnu sferu, ne
vidi isto ono to je tako lijepo otkrio na elementarnijoj razini.159
Ve desetak godina vrtim tu priu i polako se prestajem uditi to me studenti i kolege nee, ili
ne mogu razumjeti. Kako razlikovati formalnu slobodu (sloboda izbora) i pravu slobodu gdje sadraj i oblik nisu u proturjenosti ? U tom smo pravcu kreirali MONESU kao idejni projekt kasnije
kao kompjutorski know-how, a na kraju i kao poduzee. Glavni je protagonist gotovo bukvalno
zavrio u zatvoru. Tako je najbolje shvatio Platona.
159
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 117 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Na kraju ovog paragrafa Hegel definira da je jezik

materijalizacija miljenja. Vidjet emo kasnije da nam je
osnovni zadatak u razvijanju stvaralakog subjektivizma
kvalitetnijom
metodologijom
istraivanja
te
dobrom
procesiranju informacija od potreba do zadovoljenja potreba.
Suvremena dostignua znanstvene revolucije omoguuju savez
ovjeka i prirode, a Lijepa naa ima priliku razviti i savez
ovjeka i ovjeka. U proteklom ratu proizveli smo plakat
Croatian Cross gdje je osnovna poruka dola iz Vukovara od
Branka Borkovia, mladog Jastreba. Kad sam ga u jednom
nonom intervjuu za Radio Osijek i Glas Slavonije pitao kada e
Vukowar biti slobodan, odgovorio je: Profesore, za tri dana kad
budemo jedinstveni. Dok ne budemo voljeli bolje od sebe,
nee biti veih pomaka jer preko takvih govori
Svemogui. Moemo mi beskonano moliti i bivati na
crkvenim liturgijama, ali je sve to uzalud jer ne pomaemo
boljima preko kojih Sveti duh svakodnevno djeluje, kao to to
izvodi mr. Zdravko Mri u svojoj knjizi Isus.
Paragraf 146: sluajnost je mogunost neposrednog
postojanja i mogunost da to bude nadvladano, tj. mogunost
neeg drugog. Stvar-nost je nadilaenje svoje neposrednosti i
posredovanje same sebe sa-mom sobom. To znai stvarnost je
potencijalno autopoietina. U mojoj interpretaciji to treba biti
dobro, istinito i lijepo da bismo imali puni autopoiesis.
Paragraf 147: kretanje vanjskog u unutranje i obratno jest
djela-tnost, a nunost je razvijena stvarnost gdje se meusobno
razmjenjuju unutranje i vanjsko. Nunost je jedinstvo
mogunosti i stvarnosti. Nu-nost je slijepa jer cilj nije za sebe
dan. Pojam je istina nunosti, pro-vienje je primjer za to. Po
miljenju starih neto to jest, i treba biti. Ako je tako, nema ni
neslobode, ni patnje, ali ni utjehe jer se subjektivnost jo nije
uzdigla do svog beskrajnog znaenja. No, ne moemo se ne
diviti mirnoj rezignaciji starih koja je dostojnija od modernog
raspoloenja, koje na egoistiki nain ostvaruje subjektivne
ciljeve. Svatko je svoje sree kova, a to po Hegelu znai
da svatko sebe sije i sebe anje. To je u biti autopoiesis.
Kriviti druge i okolnosti stav je roba. Tko sebe osudi, ne misli
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 118 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
vie da mu je nepravda uinjena te ne ini naopako i nespretne

postupke. Tako se manje gubi harmonija due i mir duha te
uspostavlja emocionalna i intelektualna stabilnost. Ne moe se
ne naglasiti kako je stav roba ne optuivati sebe za svoj
poloaj, a stav je slobodnog ovjeka uzroke traiti u sebi. Koliko
bi mukih ovinista i emancipiranih ena to prestalo biti kada bi
shvatili da uzroke za svoju impotenciju i frigidnost trae u sebi?
Koliko bi radnih ljudi postajalo kvalitetnije u radu i odno-sima
kada bi shvatili da je osobni poloaj odreen najvie osobnim
znanjem i htijenjem?
Paragraf 148: uvjet je neto pasivno i kao materijal za
stvar ulazi u sadraj stvari. Stvar je neto pretpostavljeno i
neto unutranje i mogue, a primjenom uvjeta dobiva svoju
egzistenciju. Djelatnost je pokret kojim se uvjeti prevode u
stvari. Ukoliko su uvjet, stvar i djelatnost nezavisni, ovaj
je proces izvanjska nunost alopoiesis. Koliko nas ivi, a
da nema o tome refleksiju? Tijek materijala, energije,
informacija, miljenja drugih o nama, sve se to na kraju zbraja
da ivimo u carstvu nunosti, a samo poneki pojedinci sanjaju o
carstvu slobode. Autopoiesisa nema u ljudskoj zajednici bez
jae potrebe za slobodom. Istraivanja dr. M. Drenovca 160
otkrivaju nam kako je sloboda bila prvi motiv u naih rat-nika.
To je proizalo iz stanja far from equilibrium koje se naalost
ne vidi dovoljno u postojeoj ekonomskoj, pravnoj i politikoj
sferi. Pri-mjenom metodologije drutvenih znanosti proces
stvaranja slobode pre-ko slobode stvaranja poprimit e
autopoietski tijek. Kad se to shvati, bit e lake vizualizirati
Hrvatsku sa 100 milijardi dolara GNP-a.
Paragraf 149: za Hegela je nunost sadrajno bogata bit. U
spoznaji nunosti nalazi se temelj potencijalne slobode, no
mnogi krivo shvaaju Hegela kad misle da definira slobodu kao
spoznajnu nunost. To je Spinozina interpretacija, a Hegel je
otiao dalje jer je za njega sloboda negacija negacije
nunosti. To je veliki korak u poimanju slobode jer nije
Dr. M. Drenovac autor je CRD serije kojom smo u stanju za pola sata dobiti stotinjak psihofizikih varijabli o kandidatu. Uslijed zavisti i gluposti okoline taj e se instrument prije proiriti
po SAD-u, no po Lijepoj naoj.
160
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 119 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dovoljno spoznati nunost da bi se bilo slobodno. Treba otkriti

prostor u nunosti gdje konstante mogu postati varijable.
Nakon spo-znaje i uvida mogua je harmonizacija.
Paragraf 150: nuno u sebi ima apsolutni odnos to je
proces razvijeniji. To je odnos supstancijalnosti i sluajnosti, a
rezultira ne-gativnou. Moramo se zapitati kakve nas sve
negativnosti ekaju u ostvarivanju razvoja, a tko nema mate,
neka ita Castanedu ili proui indijsku filozofiju. Sukob Sikha i
Hindusa, idova i Palestinaca, pro-testanata i katolika u
Sjevernoj Irskoj Platonove su sjenke (moda Srba, Bonjaka i
Hrvata?) jer vladaju novac i gruba sila.
Nai procesi privatizacije, a slino je svuda u zemljama
tranzicije, refleksija su dosadanjih ekonomskih i politikih
procesa. Vjerojatno se dogaaju kao igra sluajnosti i
supstancijalnosti, a teko je znati koliko ima negativnosti.
alosno je kako se ne vidi trag bivih samoupravljaa i kako je
to slino kao i kod bratstva i jedinstva. Prazne krilatice kao
rezultat alopoietinog pristupa. Nadajmo se kako je ipak kod
kritine mase bivih samoupravljaa ostalo tragova svijesti
kako bi se zapoeo autopoietini proces samotransformacija u
dioniare. Time bi supstan-cijalnost imala svoju kontinuiranost,
a sluajnost bi oko toga igrala svoju armantnu igru boljih ili
loijih rjeenja. Je li ista sluajnost to se gotovo ne uju bivi
samoupravljai? Grozno je kako gubimo ogromni socijalni
kapital jer ne znamo ili ne elimo znati kako bi se samoupravljai (samo)transformirali u dioniare. Koliko ste o tome
do sada razmiljali i itali?
Nezaobilazno je proizvesti to vie kadrova koji znaju da
nikakva sila izvana ne moe osigurati opstanak, a posebno
razvoj. Izlaz je u samoorganizaciji onih koji zagovaraju
supstancijalnost i na njoj grade projekte i programe. Bez
kvalitetne teorije i metodologije proces ide loe, kako svi
moemo svjedoiti. Uz poznavanje drevne filozofije i suvremenih znanstvenih sinteza bit emo sve blie autopoietskim, a
ne kao do sada, alopoietinim rjeenjima.
Paragraf 151: supstancija je cjelina sluajnosti prema
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 120 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kojima je apsolutno negativna djelatnost oblika i mo nunosti,

gdje se sadraj pretvara u oblik i obratno. Supstancija je bitna
faza u razvoju ideje, a otkriva je kao naelo Spinoza.
Paragraf 152: prvi oblik nunosti jest uzroni odnos. Koliko
smo spremni za causa sui (samo sebi uzrok), a to je temelj
autopoiesisa?
U toj Spinozinoj kategoriji vjerojatno se nalazi podloga za
su-vremeni pojam samoreferentnost.161
Godel, Cantor te najnovija istraivanja u tom smislu mogla
bi teiti autopoiesisu kao konceptu i kontekstu nadvladavanja
nunosti polazei od samoreferentnosti kao moralnog i
intelektualnog ishodita.
Paragraf 153: supstancija je uzrok ukoliko se pri prolazu
kroz sluajnost reflektira sama u sebe kao izvorna stvar. Tako
nastaje causa sui. Beskrajni je niz uzroka i beskrajni niz
posljedica. Ne znam koliko je Prigogine duboko izuavao
Hegela, ali su njegova otkria samoorga-niziranja mrtve
materije u uvjetima far from equilibrium iva metafora
dijalektikih procesa. Metabolizam, razvoj ovjeka, radnih
organizacija, drutvenih institucija, manifestacija su causa sui i
autopoietskih procesa.
Paragraf 154: posljedica se razlikuje od uzroka; ona je
postavlje-nost. Ovdje supstancija nije aktivna, nije ni negacija,
nego pasivna re-lacija. Uzronost meutim prelazi u uzajamni
odnos. Trebala se razviti kibernetika pa da se preko pojma
povratne sprege to Hegelovo naziranje znanstveno dokae i
precizira. Vidjet e se kako je sve to prisutno u dijalektici
ljudskih odnosa, a najvie u zakonu o recipronom ponaanju.162
Paragraf 155: odredbe koje su u meusobnom djelovanju a
razliite su po sebi, prema Hegelu jesu isto. To se iz
aristotelovske logike ne moe sagledati. Da nema suvremenih
http://zakon.pravos.hr/~alauc. Nisam naiao da se samoreferentnost izvodi iz samoodgoja,
samoobrazovanja i samoorganizacije. Taj je pojam vie prisutan u prirodnim, no u drutvenim
znanostima! Zato?
162
Legradi-Lauc, Dijalektika teorija i praksa drutva, str. 338.-342.
161
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 121 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
znanstvenih otkria u fizici i biologiji u tom pravcu, sve bi ovo

bilo manje uvjerljivo. Vrijedi li isto za dvije osobe (tvrtke, nacije)
u sukobu?
Paragraf 158: istina nunosti vodi slobodi. Samosvojna
bia u me-usobnom su odbijanju, ali su pri tome identina sa
sobom i samo sa sobom su u kretanju. Znai li to ili ne da su to
i s drugima? Sada smo pripremljeni (ukoliko itamo i original)
upiti Pojam.
Paragraf 159: pojam je istina bia i biti. Razvio se iz bia
kao iz svog razloga. To je hod prema savrenom iz
nesavrenog. Bie je ne-posredno jedinstvo sa sobom, a pojam
je slobodno posredovanje sa sobom. Prijelaz od nunosti
slobodi, od stvarnosti pojmu po Hegelu je najtei.
Oslobaanje je kao osjet ljubav, kao uivanje srea,
a kao cjelina slobodan duh. Jedina stvarna sloboda jest
pojam za sebe. Promatrali smo bie i bit u dijalektikom razvoju
i utvrdili da se sami sobom nadilaze i ukidaju u pojmu. Doli
smo do ljubavi, sree, slobode, ali samo teorijski. Kada bi to bilo
dovoljno, ukinulo bi se vrijeme, prostor, a mi bismo bili u
ljubavi, srei i slobodi. Tko to ne eli, nije zreo biti ljudsko bie.
Koliko nas ima koji si to uskraujemo? Navest emo samo
jednog koji je bez posredovanja Hegela htio spojiti Marxa i
Freuda. To je W. Reich.
Ostavio nam je u naslijee divnu teoriju, ali je svojim
ivotom platio otkria. Tko se umorio od Hegela, neka proita
Reichovu knjigu Analiza karaktera, a tko je jo nestrpljiviji,
knjigu njegova uenika A. Lovena Bioenergetika.163 Bez
kvalitetnih vizija u kojima e biti nadvla-dane nae greke iz
ranijih razdoblja, nema nam istinske sree i slobode. U
cjelovitoj naoj povijesti najljepe mi svijetli Dubrovaka
republika. Sanjam kako da cijela naa domovina bude ono to
je taj grad, res publika, bio do ulaska generala Marmonta. Znali
su se hegelijanski odnositi s Vatikanom, Venecijom, Beom,
Istanbulom, a da nisu ni uli, ni znali mnogo o dijalektici. Laici
Meni je Reich pomogao svojim uenjem i ivotom da budem slobodniji te vidim nau zemlju kao
postkapitalistiku, postnacionalistiku i postsocijalistiku dravu.
163
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 122 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
misle da je formula uspjeha u diplo-matskom lukavstvu. To je

samo povrno. Uvjeren sam da je bit u poruci koja je uklesana u
Sponzi:
Ne brinite kako Vam mjerimo Vau robu jer kako mi
mjerimo Vama, tako On mjeri nas. Ne vai li to kao temelj
hrvatskom ISO 9000 u ekonomiji i politici?
Znanost o subjektivnom, objektivnom

i apsolutnom pojmu
Paragraf 160: pojam je ono to je odreeno po sebi i za
sebe.
Paragraf 161: napredovanje pojma nije vie prelaenje ni
refleksija, nego razvoj gdje je razlika istovremenost i
identinost dijelova meu-sobno i s cjelinom.
Paragraf 162: znanost o pojmu dijeli se na formalnu
(subjektivnu), objektivnu i jedinstvo subjektivnog i objektivnog
apsolutnu ideju. Pojmovni su oblici ivi duh stvarnog i u
stvarnom je istinito samo ono to ima pojmovni oblik. Istina
ovih oblika prije Hegela nije bila promo-trena i istraena, kao ni
njihova meusobna veza. Koliko su prirodne i drutvene
znanosti daleko od pojmovnog miljenja? Prigogine je optimist.
Savezom ovjeka i prirode, subjektiviteta i
objektiviteta
mogli
bismo
kreirati
autopoietinu
samoorganizaciju. No moda je u pravu i Dostojevski.
Veliki inkvizitor uvjerio bi moda itatelja da se povue iz
samo-organiziranja jer bi mogao proi kao Isus sa idovima.
Vidi li netko Prigogina i Dostojevskog kao binomnu razdiobu?
Vidi li se varijanca? Vidi li netko koje varijable objanjavaju
varijancu? Uvjeren sam kako vrlo malo ljudi zna logiku
pretvarati u brojke, a bez toga je alopoiesis jai od
autopoiesisa. Vugrin mi je zanimljiv jer brojke pretvara u logiku.
Paragraf 163: pojam sadri trenutke opeg, posebnog i
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 123 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
pojedina-nog. Pojedinano je proizalo iz opeg kao negativna

identinost sa-mim sobom. Vrlo je vano ne mijeati zajedniko
i ope. Tek kran-stvom, po Hegelu, nastupa ope i ovjek koji
je u svojoj openitosti priznat kao ovjek koji je opost. Rob
nema Ja, nego mu je gospodar njegov Ja. Rousseau ukazuje na
pravu openitost u Drutvenom ugovoru, kad kae da zakoni
moraju proizlaziti iz ope volje (la volonte generale), a nije im
potrebna volja svih (la volonte de tous). U procesima globalizacije imat e komparativnu i kompetitivnu prednost tko to
bude znao primjeniti. Pojam je istinski prvo, a stvari su ono to
biva djela-tnou pojma koji je slobodna stvaralaka djelatnost i
komu nije potre-bna nikakva graa izvana da se autopoietski
ostvari. Kako ve naslu-ujemo, Hegel e nam pomoi u
samoorganizaciji autopoietine orga-nizacije, a vrijedi se pitati
kakav izlaz nudi filozofija nakon njega? Ono to je Hegel rekao o
protivnicima Kanta, moemo analogno rei o pro-tivnicima
Hegela. Oni mogu biti daleko ispred, ali su vjerojatno daleko
iza. Hic Rhodus, hic salta!
Paragraf 164: budui da je u pojmu postavljena identinost
nje-govih trenutaka, svaki pojam moe biti shvaen samo
iz drugih i s njima. Nakon to je Hegel, a nadajmo se i svi mi,
upio pojam, dolazi na sud kao sljedeu kategoriju. On ne uri,
nego nakon bogatog posredo-vanja zatvara krug. To je u biti
krug krugova, a to su grafiki modeli autopoietine
organizacije. Kako se iz prethodnog vidi, sve zajedno moglo bi
biti model autopoietskog pristupa logici.
Paragraf 165: elementi posjeduju razlike i identinost, a to
dovodi do suda kao posebnosti pojma. Suenje je odreivanje
pojma. Inter-akcijom pojmova proces dobiva ubrzanje i
subjektivno i objektivno, bie i bitak, egzistencijalno i
esencijalno konvergiraju.
Paragraf 166: sud je pojam u posebnosti, kao odnos koji
razlikuje trenutke koji su identini samim sobom, ali ne
meusobno. Na nje-makom jeziku sud etimoloki izraava
jedinstvo i razlikovanje pojma. Npr. pojedinano je ope,
subjekt je predikat, a to su sudovi koji prije Hegela nisu nigdje
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 124 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
iskazani. Spona jest, proizlazi iz prirode pojma. Sud je, prema

tome, prva prava posebnost pojma.
Pojam je ono to u samim stvarima prebiva i
pojmom su one ono to su. Pojam nije neto to bi bilo bez
procesa, nego je neto aktivno, tj. ono to se samo od sebe
stvara (prepoznaje li se u tome autopoietinost kod Hegela?) i
razlikuje.
Paragraf 167: sve su stvari na izvjestan nain sud, tj. svaka
po-jedinana u sebi nosi ope, a to pojedinano i ope
istovremeno je razliito i identino. Napravi li se mali izlet u
Hegelovu filozofiju prava, to se konkretno moe vidjeti u igri
opih, posebnih i pojedinanih in-teresa, gdje prve zastupa
monarh, druge birokracija, a tree puanstvo. Birokracija se
ukida kad se pojedinani interes izjednai s opim. To znai da
je socijalistiki samoupravlja osjeao, mislio i radio za poduzee kao ravnatelj, ne bi nam se dogodio kaos u proizvodnji,
koji je nastao iz raskoraka pojedinanih i opih interesa.
Suvremena infor-matika tehnologija olakava te procese
konvergiranja pojedinanih i opih interesa, a uspjeh u tome
U postojeim bilancama u RH nema ljudskog kapitala. Kad je
tako, ne bi se trebali uditi to nema profita i to smo daleko od
100 milijardi dolara GNP-a.
Paragraf 168: stajalite suda jest konanost.
Paragraf 169: u sudu pojedinano je ope, subjekt je
konkretan, a predikat apstraktan, opi. Subjekt ima odreenost
u predikatu, a sam za sebe prazna je rije.
Paragraf 170: subjekt je negativan u odnosu prema sebi i
predikat u njemu nalazi svoju grau za negaciju negacije.
Paragraf 171: sam sud nije nita drugo do odreeni pojam.
Budui da je pojam idejno jedinstvo bia i biti, njegov sudom
postignuti razvoj mora reproducirati oba prethodna stupnja.
Paragraf 172: neposredni sud jest sud postojanja. U
obinom se ivotu smatraju sinonimima tonost i istinitost. Prvo
je samo formalno slaganje, a drugo je bitno jer autopoietski
povezuje predmet s pojmom. U neposrednom se sudu subjekt i
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 125 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
predikat dodiruju u jednoj toki preko rijei jest. Ovdje se jo

meusobno ne poklapaju subjekt i predikat. Tek u pojmovnom
sudu predikat je dua subjekta te je kao tijelo duhom u
potpunosti odreen. Koliko sada bolje razumijemo staro grko
iskustvo: Mens sana in corpore sano?
Kako objasniti studij medicine i sveukupno zdravstvo u
kojem jo vladaju kartezijanske paradigme alopoietine
interpretacije organa i cjelokupnog organizma! 164 Kada emo
poeti bolje povezivati psihike i fizioloke funkcije? Ne nalazi
li se iza gotovo svake bolesti prvo neka bolest duha? Ne
vrijedi li da ministarstvo zdravstva sufinancira uenje
autopoietine logike jer bi tada bilo manje trokova za lijekove i
ope-racije, a vjerojatno i manje bolovanja ako bismo nauili
bolje misliti! Jo kad bismo nauili osjeaje pretvarati u misli, a
ove u rijei i djela, tro-kovi bi se lijeenja vjerojatno poeli
smanjivati. A. tampar udario je temelje elementarnoj
preventivi, a njegovi uenici mogli bi unoenjem autopoietine
logike kod lijenika i pacijenata nae zdravstvo podii na
nesluenu razinu. Jasno, ovdje se krije velika opasnost od
alopoietinih rjeenja ako se brza u odluke bez dovoljno
teorijskih i empirijskih pri-prema i posredovanja.
Paragraf 174: refleksivni sud, za razliku od kvalitativnog,
ima predikat da se subjekt pokazuje vezan uz neto drugo.
Obino umovanje kree se u ovakvom suenju.
Paragraf 177: sud nunosti kao identinost sadraja u
njegovoj razliitosti moe biti kategoriki, hipotetini i
disjunktivan. Prvi (npr. zlato je metal, rua je biljka)
neposredni je sud nunosti. Kako su metali ili biljke i druge
stvari, a ne samo zlato ili rua, prelazi se na viu razinu
postojanja (analogno odnosu supstancijalnosti i uzronosti).
Daljnji ra-zvoj vodi do disjunktivnog suda (A je ili B ili C ili D), tj.
rod je cjelina svojih vrsta i cjelina vrsta jest rod.
Paragraf 178: sud pojma ima cjelinu sadraja u istom
U jednoj naoj bolnici na najvioj se razini spoznaje kako se nema dovoljno znanja iz biokemije, a tu su korijeni za kvalitetnije dijagnoze i terapije. Kako nam malo treba da razvijamo
samouee sustave!
164
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 126 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
obliku. Dok ne razvijemo zajednike vizije 165 kako da zdravlje,

sreu, materijalno i duhovno bogatstvo te slobodu tako isto
oblikujemo, nee biti u nas vie tih kvaliteta, no to je sada.
Paragraf 180: pojam je ispunjenje praznog jest. Ako se
subjekt i predikat razlikuju, on je njihovo jedinstvo zakljuak.
Paragraf 181: zakljuak je jedinstvo pojma i suda.
Paragraf 182: neposredni zakljuak ima pojmovne odredbe
koje su u izvanjskom odnosu. Um ima mo zakljuivanja.
Sloboda kao razumski pojam u protustavu je s nunosti, a kao
umni pojam sloboda sadri u sebi nunost kao prevladanu, kao
negaciju negativnog. Bit je dijalektike i autopoietine logike da
umom nadvladamo u sebi razum koji smo prirodom dobili.
Samoodgojem,
samoobrazovanjem,
a posebno
samoorganizacijom razum se transformira u um. Ono to
me mui jest kako da mladi ljudi postanu to prije umni.
Vjerojatno e biti slobodniji iitavanjem Hegela, a hoe li biti
sretniji, zavisi o tome mogu li sebe nai u drugoj samo-svijesti.
Paragraf 183: neposredni zakljuak jest zakljuak
postojanja ili kvalitativan zakljuak. Subjekt (terminus minor) i
predikat (terminus maior) imaju i druge odredbe, a to u ovoj
fazi procesa nije bitno. Ranije se zakljuak smatrao kao
apsolutno pravilo saznanja i odreena je tvrdnja vaila kao
ispravna samo kad je pomou zakljuka bila izve-dena. Hegel
nas sve tjei da, kao to za dobru probavu nije potrebno
poznavati medicinu, tako za izvlaenje dobrih zakljuaka ne
treba po-znavati logiku. Aristotelovim figurama nema se dodati
nita bitno. Usprkos Hegelu, ipak bismo dodali kako nas je
upravo nauio u pret-hodnim paragrafima da je sirovina za
miljenje u osjeanjima. To daje vitalnost miljenju jer bez
motivacije da gledamo negativnom u oi, nema istinskih
ivotnih odluka. Miljenje se tako bez negativnosti me-haniki
reproducira, a ovdje se negdje jo uvijek dogaaju i sadanje
aplikacije umjetnom inteligencijom. U najnovije vrijeme neki
Za samouee sustave najvanije je definirati zajednike vizije (shared vision) i odrati napetost prema realitetu (current tension). Tako e se razlika od postojeih 20 na 100 milijardi kod
nas prijei u kraem razdoblju no bilo gdje u svijetu (with less more).
165
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 127 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
strunjaci trae rjeenja u autopoietinoj teoriji, ali mi se ini da

nemaju strpljenja posredovati Heraklitom, Sokratom, Platonom,
Leibnizom, Hegelom.166
Paragraf 184: formalno zakljuivanje nemono je u
utvrivanju istine. Upravo u osjeajnosti treba traiti bit
procesa. Kako emo nae osjeaje, potrebe, interese pretvoriti
u rijei i djela zavisi o kvaliteti logikog aparata, o algoritmima
za transformaciju potreba, interesa, osjeaja u misli i rijei, i na
kraju u djela.
Paragraf 185: prema pojmu zakljuka istinito je odnos
razliitih elemenata, premisa (propositio maior i minor) preko
neeg srednjeg (medius terminus). To se moe ponavljati u
beskraj oko svake stvari, a bit je u traenju optimalnih
trajektorija. Dosadanja saznanja iz fizike, kemije, biologije
najbolja su ilustracija uspjenih traganja, a polako se to poinje
dogaati u psihologiji, ekonomiji, pravu, a nadajmo se da e
svega toga biti sve vie i u politici. U umjetnosti je to dovedeno
do savrenstva, a ja to posebno osjeam u djelima barokne
glazbe.
Paragraf 187: Aristotel s pravom priznaje samo tri figure
zakljuka (povezivanje pojedinanog, posebnog i opeg). Do
Hegela su te figure pogreno smatrane kao formalizam iako
imaju duboki smisao koji po-iva na nunosti da svaki trenutak
postaje cjelina i posredniki razlog.
Paragraf 188: kako su svi elementi zauzimali sva mjesta,
to se razlika nadila, zakljuak ima kvantitativni ili matematiki
karakter. to se ne moe matematiki izraziti, ili barem
statistiki tumaenjem vari-jance, nema veu znanstvenu
vrijednost. Svako znanstveno otkrie ima oblik neke jednadbe
te je zakljuak niza promatranja, mjerenja i upita.
Jednom e mladi ljudi uz multimedijalnu podrku sami od
sebe otkrivati sve to su do sada uspijevali samo moralni i
intelektualni velikani. Uvjeren sam u boansko podrijetlo
ovjeka (Imago Viva Dei) i pitam se koliko e nam jo trebati da
Velika je prilika za sve nas rad A. eleznikara, koji matematiki interpretira Heideggera i koji
me u zadnje vrijeme ohrabruje da se i ja okuam u tom pravcu.
166
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 128 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
autopoietina logika ue u nae kole. Kad mladi um dobije

zadatak otkrivati fizikalne, kemijske i bioloke zakone, nakon
to dobije vane informacije, uvjeren sam da emo nadvladati
Hegela. Sve do tada on je ispred nas i mi ga moemo samo
ignorirati, ismijavati, omalovaavati. Do istinskih zakljuaka neemo stii postojeom logikom kolovanja i uenja. Da bi se
ove hipoteze objelodanile, treba nam kritina masa uitelja,
nastavnika, profesora koji e mladima ponuditi uenje kao igru.
Suvremena informatika tehno-logija nevjerojatno e nam
olakati zadatke, ali proces ulaganja mora ii autopoietski, a ne
alopoietski. To je domena gdje Hrvatska moe doi do
kompetitivne prednosti u procesima globalizacije.
Paragraf 189:
pravilnim posredovanjem dobivamo
refleksivni za-kljuak. To se materijalizira sada u svakom istinski
znanstvenom i umjetnikom djelu.
Paragraf 190: prethodno se zakljuivanje preko srednjeg
termina zasniva na indukciji koja nije nikad potpuna pa se rabi
analogija. Ona se mora potivati i s njom se dolo do vrlo
vanih rezultata.
Paragraf 191: zakljuak nunosti ima kao srednji termin
neto to je ope, kao to refleksivni zakljuak ima neto
pojedinano.
Paragraf 192: svaki se trenutak pokazao kao cjelina
trenutaka te su tako trenuci identini. Negacija njihovih razlika
(i njihova posredovanja) ini bie za sebe. Preko idealnosti
trenutaka zakljuivanje bitno sadri negaciju odreenosti preko
koje se razvilo. Takvim posredovanjem su-bjekt se vie ne spaja
s neim drugim, nego s nadienim drugim, tj. sa samim sobom.
Teoretiari Autopoiesisa i samoorganizacije imaju
velikih problema jer ne poznaju Hegela. U to sam se osobno
uvjerio 1992. tijekom razgo-vora s Luhmannom i Zelenyjem, a
1998. u kontaktima s K. Palmerom. Imamo niz dobrih
poznavatelja njegove filozofije i pitanje je tko e za-roniti u nae
probleme i u njima negacijama negacija dolaziti do rjeenja.
Za Hegela je subjektivni pojam koji u sebi sadri sud i
zakljuak, dijalektiki rezultat bia i bivstva. No, to nije isprazna
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 129 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
subjektivnost, nego dijalektiki proces koji razbija svoj okvir i

uzdie se do objekti-vnosti. Na tom je Marx mogao izgraditi
dijalektiku i kritiku drutva, Engels zapoeti (krivo) dijalektiku
prirode, Lenjin pokrenuti revoluciju, a rezultat koji imamo jest
kaos u tim zemljama. Zato? Marksistiki mislitelji duboko ne
razumiju filozofiju, a jo manje religiju. Mi sreom imamo
radove I. Supeka koji se hrabro nosio s totalitarnim idejama
crnih i crvenih.
Zadatak je metodologije drutvenih znanosti razvijati
stvaralaki
subjektivitet
koji
e
proizvoditi
humanu
objektivnost, a to bi kao po-vratna ili sprega unaprijed
pojaavalo kvalitetu emancipacije pojedinca, obitelji, tima i
mree timova. To se prilino dobro dogaalo u domovin-skom
ratu. Ne znam to su razlozi da se ta iskustva ne koriste kao
osnova nae strategije.
Paragraf 193: realiziranje je pojma u sebe vraena cjelina.
Ona se postie ukidanjem posredovanja to jest ukidanjem
objekta. On u sebi sadri razliku. Subjekt s jedne strane i objekt
s druge, isto su.167 Isto je tono da su razliiti. Kako su oba
izraza tona i netona, nemjerodavni su za izraavanje pravog
odnosa. Tako po sebi negacijom prelazi u za sebe. Dokazi
Descartesa, Spinoze bazirani su na filozofiji nepo-srednog
znanja, tj. samo po sebi. Jednostrane odredbe postaju prave tek
u jedinstvu u koje prelaze. Nije sluajno to se dosadanje
znanstvene
paradigme
uruavaju.
Nastajale
su
na
neposrednom znanju, a sve vie novih otkria, i time odnosa,
zahtijeva poznavanje dijalektike, sveu-kupnog proimanja
entiteta i njihovih relacija. To je nemogue bez autopoietskog
pristupa.
Paragraf 194: objekt je bie u kome su se razlike ukinule i
nadile. Takva identinost vodi bivstvovanju po sebi gdje je
objekt razluen u mnoge razlike od kojih je svaka za sebe
cjelina. Tako je objekt apsolutna proturjenost potpune
samosvojnosti raznolikosti. Stvoritelj kao apso-lutni objekt nije
neprijateljska sila subjektivnosti jer ga ona sadri kao bitni
167
Ova reenica moe zbunjivati itatelja dok ne prijee iz razumne u umstvenu sferu
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 130 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
trenutak u samom sebi. Usvojiti Ga kao bitno naelo naeg Ja

znai osloboditi se od neposredne subjektivnosti i protustava s
objektivnosti. To je tek pravo osloboenje, a ja sam tu, kao i
mnogi oko mene, vrlo mnogo lutao. U religiji, filozofiji i znanosti
miljenjem se ta negativnost i neuspjeh nadvladava. Bez tih
objektivnih neuspjeha i bez sportskog duha u kojem sam
odgojen da iz neuspjeha uim kao i iz uspjeha, ne bi se mogla
izroditi autopoietina teorija. Objektivnost se odreuje fizi-kom,
kemijom i biologijom (po Hegelu mehanizmom, kemizmom i
svrhovitosti ). U fizici objekt je neposredni i neodreeni objekt.
Razlike su neodreene, a veze su izvanjske. Trebalo je ekati na
Heisenberga da bi se i u fizici otkrila dijalektika. U kemiji je
objekt bitno izdiferenciran, i to i meusobne veze odreuju
kvalitetu. Tek najnovija istraivanja otkrivaju kako se i na toj
razini dogaa dijalektika. Sjetimo se kako su kisik i vodik
shvatili kako im je u dijalektikom jedinstvu bolje no u
odvojenosti. U biologiji je, po Hegelu, jedinstvo fizike i kemije,
gdje je iz prvog uzeta zatvorena cjelovitost, a iz drugog naelo
razlikovanja.
O-stvarivanje
svrhovitosti
tek
se
ovdje
manifestira, i to je ono to danas zahvaljujui Monodu, Jacobu i
drugima vodi k razumijevanju ivog. Bez autopoietine logike
koju su naslutili Maturana i Varela, bez dubljeg poniranja u
svijet prirode, priroda svijeta, pa i Eros ostat e enigma. Mislim
da je i Agapea tee shvatiti bez razumijevanja prirode, a ovjek
je sprega vidljivog i nevidljivog, materijalnog i duhovnog.
Moderna e fizika, a s vremenom i kemija i biologija, sve
vie prepoznavati samoreferentnost u fenomenima koje
otkrivaju. Gotovo bi se moglo zakljuiti kako je danas vie
slobode u prirodnim, no u dru-tvenim znanostima. Upravo je
tuno
gledati
nae
znanstvenike
kako
se
odriu
samoupravljanja i isto srljaju u crnu rupu kapitalistike prostitucije. Uistinu je poturica gori od turina, no sve je to nuna
igra pojma kako bi istinski moralni i intelektualni potencijal
dobio na vri-jednosti. Ako smo sustavno proli ovo poglavlje o
autopoietinoj logici, vjerojatno smo blii sprezi prirode i Boga.
Ako smo pri tome isto-vremeno itali lo prijevod Hegelove
dijalektike i sami u sebi reflektirali putem samoreferencije
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 131 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
procese i strukture osjeaja i misli logikim kate-gorijama,

imamo priliku reinterpretirati svoju osobnu, obiteljsku, nacionalnu povijest te injenice vidjeti u novom, to sigurno mora biti,
ljepem i istinitijem svjetlu.168 Siguran sam kako je zbilja umnija
no to u naj-ljepem snu moemo sanjati, kako je On sve divno
smislio za nas kao Njegove potencijalne suradnike, ali mi, oholi
kao Lucifer ili straljivi kao zeevi, ne vidimo u svoj svojoj
punini priliku koja nam se stalno nudi.
Podsjetimo se, slobodan ovjek za svoj poloaj optuuje
sebe, a rob druge. Ako za sve svoje greke, a to mogu biti i
vrlo potene, pametne i lijepe ideje i djela, ne vidimo to su
proizvele u alopoietinoj okolini, nema nam prilike graditi
autopoietinu organizaciju. Nikakva meto-dologija drutvenih
znanosti nije mogua bez autopoietine hermena-utike, a
temelj je Logika.
Samo dijalektikom logike mogue je zahvatiti dijalektiku
zbilje, ui u varijance i kovarijance putem korelacija i korelacija
korelacija. To sam provjerio na tisuama studenata i
jednostavno ne mogu shvatiti zato to to su nauili na
seminarskom radu iz sociologije ne primjenjuju u diplomskim i
kasnijim radovima. Svaki je ovjek vrlo blizu autopoiesisu, ali
ga alopoietina sredina lako zavede. Da smo samoreferentniji,
to nam se ne bi dogaalo ...
Nakon to smo tako naznaili zatvaranje kruga prirodnih
znanosti i otvorili horizont prema ovjeku (psihologiji) i drutvu
(ekonomiji i pravu), izaimo u susret najkontroverznijem
mislitelju, K. Marxu, koji je vjerojatno najplemenitijim
namjerama uinio preko svojih sljedbenika najvie zla u ovom
stoljeu. Otkuda takav raskorak izmeu planova i ostvarenja,
izmeu komunistikog raja kao vizije i zbilje Gulaga, i svega to
su Lenjin, Staljin i drugi proizveli. Gdje je tu autopoiesis? to je
nedostajalo tomu projektu? Bez temeljite analize greaka nema
Danas je prevelik broj nezaposlenih, umirovljenih i neplaenih radnika u RH. Treba li im ovo
to piem? Treba li im izuavanje Hegela? Mislim da je to nuno, ali moram iskreno priznati da
nisam siguran. Moda netko moe i bez Biblije, netko moe i bez filozofije, ali tad nas ekaju vei
napori kroz psihologiju, tehnologiju, ekonomiju i pravo. Bez Hegela, po mom miljenju, nema nam
dobrih vizija i misija (vision and mission), a bez toga nema ni nune strategije! A tad smo
preputeni vjetrometini dogaaja, ukratko kaosu koji e biti sve vei i vei.
168
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 132 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nam pri-gode osloboditi se mentalnih sklopova koji jo uvijek

kao mora pritiu svijest ljudi. Je li nam trebao toliki alopoiesis?
Za savjesnijeg itatelja bilo bi dobro vratiti se na Platona i
istraiti odnos Aristotela prema njemu. Uvjeren sam kako se
Marx postavio prema Hegelu slino kao njihovi pralikovi u
Antici. Takvi odnosi u osnovi su pododnosi i kad se javljaju kod
najboljih umova, to nam je oekivati kod drugih. No nisam u
svojim izuavanjima naiao na bri-ljantnije pa ne preostaje nam
no zadovoljiti se ponuenim.
Zbilja je (bez)umna
Neki Marxovi interpretatori
Po Lefebvru (Misao postala svijetom, str. 59), Marxov opus
ima dva dijela: predznanstveni (humanizam) i znanstveni. Ovo
je daleko i od Prigogina. Lefebvre izvrsno uoava da nitko ne
izlae svoj ivot radi pojma vika vrijednosti, nego za slobodu.
Marx i Hegel su, po Lefebvru, u stalnoj (dis)kontinuiranosti. Dok
kod Hegela pobjeuje logika, kod Marxa pobjeuje dijalektika.
Lefebvre smatra da je po Marxu nedvoj-beno da znanje mijenja
svijet, a stotinu godina kasnije to je potvreno u najboljim
tvrtkama i zemljama, ali bez Marxove interpretacije.
Nije problem u znanju, nego u podjeli rada, gdje neka
znanja (te-hnika, ekonomska i pravna) prevladavaju, a neka su
jo runo pae (psihologija i sociologija). Samo njihovim
povezivanjem dobivamo oru-e za oslobaanje, a razdvajanjem
dobivamo antagonistike polaritete, gdje su u krajnjoj liniji
tehnika i humanistika inteligencija koji su go-tovo antipodi.
Lefebvre je svjestan169 kako Marx eli spojiti antiku ideju sree
s modernom idejom slobode u ovjeku istovremeno osjeajnom
i umnom, dakle potpunom. Ovdje je veliina francuskog
humanista to nam pomae da doemo do biti humanistikog
aspekta Marxa. teta je to Lefebvre ostaje na humanistikim
169
ibidem, str. 229.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 133 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
stajalitima te se ni ne trudi ui u svijet ekonomije, bez ega

nema istinskog razvoja osjeajnosti i misao-nosti, pa time ni
djelatnosti.
Lijepe rijei, misli i osjeaji moraju se potvrivati i u
prljavoj ekonomiji.170 Ta tehnikoekonomska nepismenost nije
krasila Marxa, a naalost krasi mnoge nae ekonomiste i u
ovom postmarksistikom razdoblju. 171 Marxovo uenje treba
demistificirati i svrha je ovog po-glavlja ui dublje u njegovo
uenje kako bi se dekodirala prolost. To je posebno vano jer
su te paradigme prisutne (ne)svjesno u nizu ljudi, bili oni
apologeti nadvladanog, ili kritiari. Ne nalazim dovoljno ljudi
koji su sposobni za sinteze, a bez toga, alili mi ili bili sretni to
vie nema tog sustava, gubimo prilike za potpunije poimanje
naih razvojnih potencijala.
T. Vere172 otkriva nam zanimljive detalje Marxova
prometejskog duha. Marx u predgovoru disertacije 1841. g.
iznosi: Ja mrzim sve bogove, a to ispovijeda i filozofija sama.
To je lozinka protiv svih ne-beskih i zemaljskih bogova, koji
ljudsku samosvijest ne priznaju kao vrhovno boanstvo. To se
kasnije pretvorilo u kritiku svih politikih i ekonomskih
boanstava ovog svijeta. Kranstvo se, po Marxu, opet
rastvorilo u idovstvo173 jer je novac postao glavni pokreta
drutvenog ivota krana. Povijesno iskustvo pokazuje nam da
je ateizam pogre-no, da ne kaemo sudbonosno, usmjerio
marksizam na borbu protiv Stvoritelja i religijskih zajednica, a
odvratio od borbe za slobodu ovjeka od zemaljskih bogova koji
svijetom i dalje vladaju. Koliko su za to zasluni zemaljski
bogovi, a koliko njihov zastupnik pali aneo?
Digitalna ekonomija otvara istinske prostore stvaranju jer eliminira tehnika, ekonomska i
pravna ogranienja.
171
Posebno je tuno promatrati profesore ekonomije koji su prije desetak godina znali samo za
Marxov Kapital, a sada s jednakim arom tumae samo Samuelsonovu ekonomiju. elio bih da
takvi prije mirovine, radi vlastite savjesti, dijalektiki pomire to dvoje (Marxa i Samuelsona) u
dioniarskoj ekonomiji.
172
Kulturni radnik, 1983/2 str. 13-25.
173
Autor ovih redaka misli da je Stari zavjet jo uvijek jai, no Novi je zavjet u naim mentalnim
sklopovima.
170
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 134 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ameriki marksist P. Sweezy174 jo dublje ulazi u bit

marksizma. Po njemu povijest revolucija 20. stoljea razotkrila
je do sada nesluenu anomaliju, tj. tendenciju revolucionarnih
vodstava da se, prihvativi marksizam, preobraze u vladajue
elite odvojene i nadreene masama koje su se zapravo borile u
bitkama revolucije. Tragikomina je po-sljedica te anomalije
potpuno diskreditiranje marksizma u oima masa.
Kada su Trockom naveli analogiju komunista koji su osvojili
vlast s iskustvima Francuske revolucije, izveo je zakljuak kako
je komunistima mjesto ponovno uz ugnjetavane mase.175 Kako
su pretenzije ovog rada unijeti teoriju autopoiesisa u
metodologiju drutvenih znanosti, nuno je znanstveno
objasniti propadanje socijalistikih sustava, a to nije
mogue
bez
dubljeg
analiziranja
rada
glavnog
projektanta.
Po E. Agazziju176 objektivistika verzija Marxova opusa
pretvorila se u zbilju, ali je ostvarila dirigirano drutvo koje nije
u skladu s Marxovom koncepcijom emancipacije ovjeka.
Druga, subjektivistika verzija nije uspjela nai puteve
pretvoriti se u tehnologiju odluivanja i preobraziti drutvenu
praksu. Nemoralno bi bilo, a to je tako danas, optuivati Marxa
to nije predvidio takav razvoj dogaaja. Nastojat u pokazati
kako je Marx moralno i intelektualno superioran svojim kritiarima, s tim da ne dolazi u obzir nikakav povratak na ono to
smo proli. Ovdje je veliki logiar K. Popper napravio pogreku
u zaklju-ivanju identificirajui vou i sljedbenike, kreatora i
realizatore.177
Iz mojih prethodnih istraivanja slijedi da je tu najvei
problem u kratkom spoju izmeu zbilje i revolucionara (zbilja je
bezumna i treba je mijenjati) jer nema dovoljno razumijevanja
racionalnosti zbilje. A sve dok ne shvaamo pozitivnosti (uz
pomo Hegela), opasno je unositi promjene. Nedovoljno znanje
o procesima koje unitavamo i onima koje hoemo izgraditi
174
175
176
177
Kulturni radnik, 1983/4 str. 67-78.

Bahro, Alternativa, str. 15.
Kulturni radnik, 1983/5 str. 88.
Popper, K. Enemies of the Open Societies.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 135 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mora se vratiti kao bumerang.178

Ovdje je najee nerazumijevanje kategorije finaliteta
(slobode) te sredstava (ovjeka i tehnike), a da o
organizacijskim oblicima i ne go-vorimo. Ukoliko postoje
karizmatske linosti, proces se privremeno razvija (sklad
osjeanja, miljenja, govora i djelovanja), ali im na mjesto
takvih linosti doe birokracija, nastupa praznina.179
Marx i Hegel
Kako je cilj razviti metodologiju drutvenih znanosti
ugraivanjem autopoiesisa, to u nastojati sa to manje
posredovanja doi do po-trebnih zakljuaka. Marx kritizira
Hegela to logiku stvari preokree u stvari logike, ali mi
moemo biti sretni to imamo oboje. Imati samo jedno od tog
dvoga nije dovoljno, pokazuje nam praksa. Koliko mi je poznato,
samo je Platon pokuao svoju filozofiju materijalizirati i poznato je kako je proao. Hegel je bio iznad toga jer je bio
dubokouman, dok je Marx, mislei da je umniji od Hegela, samo
pokazao neminovnost reproduciranja Platonovih zabluda.
Kako bi bilo divno da je netko omoguio Marxu realizirati
svoju utopiju prije smrti! Koliko bi ljudskih sudbina bilo
spaeno? Ako postoji On, zato je to dopustio!? Treba li ostaviti
ove socioloke spekulacije za studente prava i sociologije? No,
za razliku od antike prie u kojoj je samo pojedinac stradao,
ovdje su stradale cijele obitelji i narodi, a da nema, koliko
znam, prave analize te psihosocioloke bolesti marksizma. Mi
smo sve vie bogati memoarskom graom i imamo dovoljno
ivih svjedoka te moemo istraiti dosadanji drutveni razvitak
ukoliko elimo ovladati metodologijom drutvenih znanosti. Ono
to je sada prisutno kako na domaoj, tako i na meunarodnoj
sceni, ispod razine je Hegelove misaonosti, kako s logike, tako
i s matematike strane. Kako se ve moe naslutiti, bitno je
Neka itatelj intervjuira nekog mjerodavnog marksista i provjeri to je posljednje nauio od
Hegela. to je nauio od ivota? Kada bi sada bila ponovno 1945. ili 1990., to bi uinio ? Itd.
179
Svjedoci smo u nas razdoblja nakon Tita i Tumana.
178
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 136 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
poi od prirodnog, od osjeanja i potreba. To se ne osjea

dovoljno i pokazuje nam kako smo jo uvijek u kar-tezijanskim
paradigmama iako nas je sve drutvena praksa temeljito
demantirala.
S druge strane najnovija znanstvena otkria (Prigogine,
Kauffman itd.) otvaraju nam mogunosti novih paradigma, gdje
emo linearnost zamijeniti nelinearnou, nepovezanost pojava
prepoznavanjem uzaja-mnih tajnih veza, a reverzibilnost
ireverzibilnou. Po Paiu180 korijen i bit ovjeka nije miljenje,
nego potreba; nije saznanje, nego interes. Djelovanje je proces
i odnos u kome potreba i interes dolaze na vidjelo, oslobaaju
se, bivaju zadovoljeni.
Marx je, a mi bivi marksisti i antimarksisti daleko slabije,
iz Hegelove Fenomenologije shvatio bit rada, raanje ovjeka
kao proces, opredmeivanje kao raspredmeivanje i kao
ukidanje tog liavanja. Prema svakom bi humanistu ovjeka
trebalo gledati kao rezultat nje-gova vlastitog rada. 181 Rad je
uistinu vjeita prirodna nuda, posrednik u razmjeni materija
izmeu ovjeka i prirode, u cilju (samo)proizvodnje ljudskog
ivota.182
Rad je, primarno, proces izmeu ovjeka i prirode,
proces u kome ovjek svoju razmjenu materije s prirodom
svojim osobnim djelovanjem posreduje, ureuje, kontrolira.
Prema prirodi on istupa kao prirodna sila. On pokree prirodne
snage svog tijela, ruke, noge, glavu i ake da bi prirodnu grau
prilagodio obliku upotrebljivom za svoj osobni ivot. ovjek nije
samo prirodno bie, nego je duhovno, prirodno bie; tj. sam za
sebe samog, bivstvujue bie. On(a) je autopoietino bie koje
kao takvo mora sebe potvrivati i oitovati kako u svom biu,
tako i u svom znanju.183
I. Pai vrstan je metar u analiziranju slinosti i razlika
180
181
182
183
Pai, I. Miljenje/djelovanje. Bg., 1979. str. 71.

Marx, Rani radovi, str. 266.
Marx. Kapital. Kultura, Bg., 1947. str. 10.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 137 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Hegela i Marxa.184 Ako je to to ste proitali, dragi itatelju,

dovoljno, bacite knjigu i krenite u dekodiranje vlastite prakse i
greaka prema ljudima koji su bili bolji od Vas. 185 Preko njih je
Svemogui govorio, a naa zavist prema njima bio je na izgon
iz raja. Tko jo ne osjea u sebi moralnu snagu suoavanja sa
samim sobom, neka me prati u ovoj mojoj Kalvariji koju sam,
nadam se, zavrio ovim radom.
Po Paiu186 i Marxu, prisvajanjem potpunih proizvodnih
snaga po-mou ujedinjenih jedinki, prestaje privatno vlasnitvo.
Marxu je vrijeme prostor razvitka ovjeka pa je nadolazak (ne
u smislu Heideggerova nagovora bitka) vremena, u kom
filozofija stupa u dodir i uzajamno djelovanje sa zbiljskim
svijetom, miljen kao nadolazak bivstovanja koje trai
sudjelovanje miljenja u oslobaanju svega povijesno
oslobodivog radi oslobaanja prostora razvoja ovjeka.
Bit je djelovanja po Hegelu: Isprva djelovanje postoji kao
pred-met kako on jo pripada svijesti kao svrha, prema tome
oprean zbilji. Drugi trenutak kretanje je svrhe prema posve
formalnoj zbiljnosti, dakle predstava samog prijelaza ili
sredstvo. Trei je trenutak na kraju pred-met kad on nije vie
svrha ... Za Marxa je bit djelovanja: Jednostavni trenuci
procesa rada su: svrsi primjerena djelatnost ili sam rad, njezin
predmet i njezino sredstvo. Odgovorom na pitanje to je svrha,
moe se vidjeti koliko su ti stavovi bliski.
Tako po Paiu187 u Fenomenologiji duha postoji tri trenutka:
svrha, kretanje svrhe kao predstava prijelaza u sredstvo, i
Nije uope sluajno to me razumio kada smo stvarali virtualne strategije u Centru za strategijska istraivanja MORH-a. Nekim fah idiotima nita nije jasno izvan njihove struke pa ovo piem s ciljem prevladavanja kninskih balvana meu strukama jer se ovdje krije podmuklija bolest
od meunacionalnih sukoba. Bez duhovnih oluja ne znam kakve su nam anse za novo tisuljee.
Drim da je tajna bila i jest u neprepoznavanju morala kao kategorije koja je razrjeenje svih
naih ekonomskih i politikih problema. Neshvatljivo je kako je to jednostavno. No, ne brzajmo s
hipotezama i zakljucima.
185
Svatko je od nas iva knjiga i mi imamo u iskustvu bogatu knjinicu koju slabo rabimo. Bolji od
nas (moralno, intelektualno, komunikacijski itd.) svjetionici su nam na naem putu u vjenost i
koliko ih potujemo i volimo, toliko emo biti blii Njemu. Najbolji je izraz potovanja i ljubavi to
primjenjivati u ivotu.
186
187
184
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 138 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
predmet (kako je on izvan djelujueg, ili za njega kao drugo).

Kod Marxa su svrsi primjerena djelatnost njezino sredstvo i
njezin predmet. Ispod formalne bliskosti bitna je razlika
Marxov obrat prema proizvodnji ivota. Polazna o-snova Marxa
po Paiu njegov je kategoriki imperativ preokrenuti sve
odnose u kojima je ovjek ponieno, podjarmljeno, naputeno i
pre-zreno bie. Na svom razvojnom putu humanizam je,
naalost,
izgubio
svoju
prvobitnu
neposrednost.
Bez
transformacija osjeanja u miljenje, a uslijed nedovoljno
refleksije, razvija se formalistiki proces koji ubija sadraj.
Ukoliko smo svjesniji tog procesa te uistinu mislimo ono
to o-sjeamo i o tome govorimo i dogovaramo se, moemo
kao vjerojatnu hipotezu zamisliti ostvarenje sree i slobode.
Tada neemo izdati svoje osjeaje, svoju prirodu. Ukratko
uzmimo kao hipotezu da je Hegel vidio zbilju kao umnu, a Marx
kao bezumnu. Prvo je iz top-down perspektive, a drugo iz
bottom-up kuta gledanja. Cijela ova knjiga nastoji preko stotinjak autora (autor index) i kategorija (subject index) to
razrijeiti. Uvjeren sam kako se to dogaalo izmeu Platona i
Aristotela, a esto se dogaa unutar svakog od nas, izmeu
mukarca i ene188 itd.
Revolucionarni alopoietini pokuaji

to se Marx vie udubljivao u politike borbe i ekonomske
pro-turjenosti graanskog drutva, to je jasnije spoznavao
kako uope nije rije o tome da se izmudruje model novog
drutva, nego da se otkrije i podri stvarni pokret koji
razrjeava postojee stanje. Za Marxa, Engelsa i Lenjina
komunizam je primarno ukidanje kapitalistikog privatnog
vlasnitva. Pod tim nisu podrazumijevali pretvaranje drave u
opeg kapitalista, nego proces pozitivnog prisvajanja radom
steenog dru-tvenog bogatstva od slobodno udruenih
proizvoaa.189 Je li to a-ktualno u naoj zemlji? Vidjeli smo da
188
189
Jesu li ee ene ili mukarci zastupnici bottom-up pristupa?

Bahro. Alternativa. Globus, Zagreb, str. 21.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 139 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ve u biologiji lee ogromni potencijali, od kojih je do sada

priroda iskoristila samo manji dio. Tre-bamo otkriti to je to to
je pozitivno i potpomoi, kao vrsni uzgajatelji, da se
potencijalno pozitivno razvije. Zato? Ovdje se kriju
autopoietske zakonitosti. Kako to nije bilo jasno Marxu, a da o
marksistima i ne govorimo, proces ozbiljenja poeo je poprimati
sadraj u skladu s tezom da je put do pakla poploan dobrim
namjerama.
Stoga svi mi u zemljama tranzicije najvie trebamo raditi
na svom osobnom razvoju jer ovdje su nam najvee anse, ali i
najvea ograni-enja za sada. Moramo se zapitati zato nam je
to najtee, a nita nije humanije, produktivnije, rentabilnije?
Sada, nakon propasti totalitarnih reima, vidi se razgovijetno
kako je Marx podcijenio nae unutranje otpore i kako je mislio
da su najvea ogranienja izvan nas u ekonomiji i politici, kao
otuenim silama ovjekove moi. Njegov su svijet upravo sruili
oni u ije je ime razvijao svoj projekt. Zanimljiv je ovdje primjer
R. Owena koji je negdje u rasponu Platona i Marxa. Njegov je
projekt ivio dok je on bio prisutan. Njegovom smru i to se
raspalo.
Zanima me kako otkriti drutvene zakone koji dre jednu
ideju primamljivom i ostvarljivom. Ako dekodiramo vizije koje
e okupiti kvalitetne ljude s visokim htijenjem i znanjem, imali
bismo nepresuni autopoietski izvor razvoja, pa i tehnologiju, a
ne samo teoriju razvoja. Danas se vodi nepotrebna bitka
izmeu organizma i okruenja. Mogli smo naslutiti iz biologije
kako je Priroda izlaz pronala u samoorga-nizaciji slobodnijih
sustava. Moemo li taj proces izvoditi ne kao dre-sirana
prirodna sila, nego kao osloboene jedinke koje su timski samoorganizirane?190
Marx ne eli idilinu oskudicu koju treba osiguravati
egalitarnim despotizmom, nego bogatstvo kao fond za
svestrani razvitak svih la-nova drutva. A kapital ne juri za
veom uporabnom vrijednosti, on juri za vikom vrijednosti
Kad bi samo to shvatili nai najbolji umovi, vrlo bismo brzo doli do zajednike vizije Hrvatske
sa 100 milijardi dolara GNP-a!
190
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 140 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
preko prometne vrijednosti. Kakav je odnos upo-rabne i

prometne vrijednosti, potrebe i saznanja, interesa i informacije?
Znanost se nedovoljno o tome pita, a gotovo se uope ne
pita kako izvesti transformacije osjeanja u miljenje, miljenja
u
djelovanje,
upo-rabne
vrijednosti
u
prometnu.
Nerazumijevanje prometne vrijednosti vratio nam se kao
bumerang.
Ima li svrhe ovdje umovati koliko je samoorganizacija
moralno i intelektualno inferiornijih (vojske, policije, politiara i
kvaziprivred-nika) odredila sudbinu izbjeglica, prognanih,
ranjenih i mrtvih?
Od koga naplatiti zablude? Podsjetimo se teze da slobodan
ovjek za svoj poloaj optuuje sebe, a rob druge.
Hoe li to prihvatiti Baranjci, Vukovarci, bosanski Hrvati i
stotine, i tisue gubitnika?
Marxovo poimanje ekonomije

Marx je pokazao da e kapitalist, uz kaznu bankrotom i uz
ogra-nienje vlastitog uitka, umnoavati svoj kapital da bi
mogao opstati u konkurenciji. 191 Opet nas eka svijet
konkurencije jer se ini da ljudska priroda nema jo unutarnji
samopogon, koji e je izbacivati iz lane ravnotee (far from
equilibrium) te je za sada razvoj jedino mogu po zakonima
biolokog svijeta (survival of the fittest). Zakoni duha, ljubavi i
uzajamnog uvaavanja ostaju samo nedostini ideali u
relacijama tvrtka, opina, nacija, drava. Marx pie da se
zahvaljujui strogosti kapitala, kojom su prole uzastopne
generacije, razvila opa radinost kao opi posjed novih
generacija. Moramo uoiti da u takvim drutvima marksizam
nije nikad ni uspio jer su imali snane individualnosti kao
barijeru. Marksizam je bio plodan samo tamo gdje su bili
Zemlje u tranziciji jedno su vrijeme bile zatiene od ovog zakona opstanka uinkovitijih, ali se
to sada vraa i plaa daleko skuplje. Zato ne potujemo zakon kapitala, koji trai svoju stopu
povrata. O tome naa ekonomska znanost uti, a nai ekonomisti ne osjeaju odgovornost
191
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 141 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
moralno i intelektualno bijedni i materijalno siromani. Takvi su

uvjeti u velikom dijelu svijeta te kao to se prije dva tisuljea
kranstvo irilo na slinoj humanoj podlozi, sada je pred nama
drugo ponavljanje. Jesmo li u meuvremenu neto nauili iz
drutvenih znanosti? Ideologije eksplo-atiranih ire se, naalost
ili ne, samo kod onih koji nee i/ili ne znaju raditi i koji su u tom
pokretu prepoznali da bi mogli dobiti vie po-zivanjem na
krilatice o slobodi, jednakosti i/ili bratstvu, uope poli-tikim
(top-down), a ne ekonomskim putem (bottom-up).
Budui da je rad izraz neposredne nude, potrebna je duga
ka-pitalistika prisila da nastane tip proizvoaa i poduzetnika,
da se stvori ljudska proizvodna snaga koja omoguuje
komunizam bogatstva. Gra-ansko je drutvo sebi moglo
dopustiti svoja politika dostignua upra-vo stoga to je radna
disciplina bila ekonomski iznuena.192 Hegelovim rjenikom
ovdje djeluju sile kauzaliteta, ali ne i sile finaliteta, zakoni
nunosti, ali ne i zakoni slobode.
Jesmo li u stanju povezati dostignua tehnoloke revolucije
s Marxovim poimanjem revolucije, ukratko optimizaciju i
emancipaciju?
J. Vanek s Cornell Universityja poruio nam je u Borbi
prije Apo-kalipse kako nam samoupravljanje vrijedi vie od
tisuu olimpijada. Koliki su ga shvatili? Danas Zagrebaka
banka plaa amerike stru-njake za ESOP (Employment Stock
Ownership Plan), kao da smo po-etnici u ideji samouprave. 193
socijalnu memoriju sa-moupravne ekonomije.
Marx je istaknuo tri glavne injenice kapitalistike
proizvodnje:
koncentracija sredstava za proizvodnju;
organizacija rada i povezivanje s prirodnim znanostima;
Bahro, str. 22.
Pokuavao sam s dr. Ribiiem, dr. Tomcem, mr. Arloviem, dr. Cifriem i nekim drugima inicirati kako da se bivi samoupravljai (samo)transformiraju u budue dioniare. Zato ne koristimo na socijalni kapital u tranziciji?
192
193
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 142 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
uspostavljanje svjetskog trita.

Sve se to da svesti na podrutvljenje proizvodnih snaga. Po
Bah-rou,194 jednom od najboljih interpretatora Marxa,
proizvodnost revo-lucionarne diktature moe se mjeriti samo
prema stvaranju modernih proizvodnih snaga, a to u prvom
redu ne pretpostavlja odreenu te-hniku, nego ovjeka koji je
motiviran i struan. Naa ekonomska teorija i ekonomska
politika to jo nisu shvatile! Da o bivoj jugoslavenskoj i ne
zborimo. Najnovija svjetska dostignua u ekonomskoj teoriji na
tom su tragu, ali je jo uvijek svuda u svijetu praksa ispred
ekonomske teorije. Znanstvenici mogu samo protumaiti
pojave i procese a posteriori, ali prognoze utemeljene na
uoenim zakonitostima jo nema na ovoj pla-neti. Varam li se?
Jesmo li mi nastavnici spremni osloboditi prostor i vrijeme
da se mlada generacija samoostvaruje ili emo ih pripremati na
reverzibilni nain? Hoe li nam ova vojnopolitika situacija
(Dayton) pomoi stvoriti ireverzibilni proces? Je li mlada
generacija spremna suoiti se s od-govornosti da sama sebe
razvija, ili e izabrati liniju manjeg otpora, kao to je to
najee radila do sada (uz manji ili vei blagoslov roditelja,
nastavnika i najire zajednice)? Kako ugraditi potranju za
povratnim informacijama i dati infrastrukturu za kreativno
dekodiranje zbilje? Ne urimo s odgovorima. Na jedno nas
ogranienje upozorava Bahro:195 u Marxovo vrijeme psihologija
nije dostigla stupanj razvitka; nedostajalo je objasniti Freudovo
prevratniko djelo kako je nemogue da otuena klasa
neposrednih proizvoaa sama postane vladajua klasa i
hegemo-nija u drutvu. Vidjet emo u daljnjem tekstu kako su
to izveli Fromm i Reich te kakve su nae mogunosti na osnovi
modernih psiholokih istraivanja. Marx je izvrsno uoio bit
ljudske prirode, potrebu za ra-dom, ljubavi i slobodom, ali je
previe vremena i energije utroio na ekonomske i politike
probleme, a nedovoljno na psiholoke, pravne, socioloke i
kulturne.
194
195
Bahro, Alternativa, str. 24.

Bahro, str. 169.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 143 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
On nije takoer predvidio da e opoj emancipaciji

ovjeka, u svjetskim razmjerima, stati na put gordijski vorovi
birokracije i ne-ravnomjernog razvoja. Marx je napravio analizu
birokracije koja jo nije nadmaena. U zbilji je prepoznao taj
konano pronaeni politiki oblik za socijalnu emancipaciju i
opisao to u prvom nacrtu Graanskog rata u Francuskoj.
Ukazao je (u povodu na Comtea) da radnici nemaju nita s
obavljaima hijerarhije u svim oblicima ljudske djelatnosti, ak i
na podruju znanosti. Tek najnovija znanstvena saznanja te
uporaba ra-unala i modema daju za pravo njegovoj
anticipaciji. Takav je pristup imao ve u disertaciji i dosljedno
ga se, koliko znam, drao do smrti. Znao je to je mo, ali je
vie cijenio slobodu. Homo homini deus est, prekretnica je
ljudske povijesti.196 Svijest se moe uobraziti da je ona neto
drugo nego svijest o postojeoj praksi, da moe stvarno neto
predstavljati, a da ne predstavlja nita stvarno od tog trenutka,
svijest se moe emancipirati od svijeta i stvarati istu teoriju,
a pri tome ne stvara samo to nego i djelatnu svijest po mjeri
vlastite osamostaljeno-sti.197 To je spoznaja bez koje ne
moemo graditi stvaralaku subje-ktivnost i autopoietinu
organizaciju, a postojee metodologije drutve-nih znanosti i u
nas, ali i u svijetu to ne dostiu.
suptilni psi-holoki proces transformiranja osjeanja, miljenja,
govora i djelovanja, tehnoloki i ekonomski autopoietsku
organizaciju, transformacije upo-rabne u prometnu vrijednost i
pravno povezivanje moraliteta, legaliteta i legitimiteta.
Marx je u kontinuiranosti s Hegelom o metodinom
jedinstvu lo-gikog i povijesnog, to mu je osnova da historijske
tendencije odmah neosporivim arom ad finitum demonstrira,
budui da se povijesno mora ispuniti ono to se logiki ini
ispunjenim. Psihosociolokim rjenikom ono to se hoe i zna,
M. Oroli, Kulturni radnik, 1983/5 str. 129. Nedavno sam u Sarajevu sreo Marka i njegova
bliskog suradnika Josipa Pejakovia kako zajedniki proizvode novo, bolje Sarajevo. Zato,
Gospode, nema vie takvih ljudi? Kako povezati Josipa i Marka s Ivanom avarom, kardinalom
Puljiem, dr. Topiem iz Napretka? Nemaju anse bosanski Hrvati imati svoj ekonomski i pravnopolitiki prostor u BiH bez samoorganizacije stvaralakih subjektiviteta.
197
Marx - Njemaka ideologija
196
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 144 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mora
doivjeti
materijalizaciju
autopoietskom
(samo)organizacijom.
Po miljenju Bahroa198 pri tome mu promaknu kvalitativno
po-grene ocjene (npr. zrelost proizvodnih snaga za pobjedniki
proleterski prevrat ili, s druge strane, sposobnost irenja
kapitalistikih proizvodnih odnosa uope). On, a o marksistima
da i ne govorimo, nije sagledao svu dubinu ljudske sebinosti,
nepotenja, neznanja, mitske svijesti,199 u-ope, svega onoga
to je sastavni dio naeg moralnog, intelektualnog i kulturnog
repertoara. Imamo li uz teoriju motivacije, znanja i interakcije
zaokruenu cjelinu, itatelj e dobiti odgovor koji bi nam trebao
pomoi uiti iz greaka i samoostvariti se po stopi koja bi bila
to bolja i bra.200 Mi Marxovoj teoriji inimo medvjeu uslugu
kada ne izvlaimo re-vizionistike zakljuke iz produktivosti
kasnog kapitalizma.201
Ovdje je posebno vrijedno panje to vladajua klasa u
sebe prima najznaajnije ljude klase nad kojom vlada. Zato
marksizam nije bio pri-vlaniji za humanistiku i tehniku
inteligenciju? Jesu li komunisti bili zavidni prema vrhunskim
stvarateljima te uslijed najprostijeg jala izgu-bili racionalno i
humano najosjeajnije i najmisaonije kadrove? Moe li se
prognozirati hoe li se ovaj moralni i intelektualni kapital
upropa-stiti!? Tu je posebno zanimljivo promatrati kako lijeve
partije u visokora-zvijenim zemljama nisu u stanju ponuditi
uinkovitija i humanija rje-enja od konzervativnijih partija. Bi li
najbolji umovi odbili suraivati na pokretu emancipacije rada i
ovjeka? Problem oito nije u tome, nego to nemamo kritine
mase samoorganiziranih stvaratelja i dovoljno kvali-tetne
projekte, i uope pravila igre koja e biti moralno i intelektualno
provokativna. Da ne bismo problem gledali samo sa strane
okruenja, pitajmo se istovremeno zato nema stvaralakih
subjektiviteta koji bi neto samoorganizirali? Potranja je za
Bahro, str. 37.
Pai, I. Slobodna Dalmacija. 1990.-1992.
200
5.000 studenata Ekonomskog fakulteta u Osijeku tu ima komparativnu i kompetitivnu prednost o kojoj ni ne sanja za ostvarenje 100 milijardi dolara GNP-a u RH.
201
Bahro, str. 37.
198
199
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 145 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razvojem u svijetu ogromna, a ponuda gotovo beznaajna. 202

No ovi nam problemi darove donose ...
Jesu li Marx i Sotona bili suradnici?

Bahro203 smatra da su se Marx i Lenjin, uz subjektivne,
obmanuli i objektivnim proturjenostima. To je posve neto
drugo od nategnute neiskrenosti kojom je odisala atmosfera
prije pada tih reima. Nije mi namjera ovdje dublje izvoditi nisu
li htjeli, ili nisu znali. Po protestant-skom pastoru
Wurmbrandu,204 Marx se indoktrinirao u visokoj tajnoj crkvi
Sotone.205 Tako se u poemi Blijeda djevojka ispovijeda:
Tako sam izgubio nebo,
to dobro znam.
Moja dua jednom vjerna Bogu
obiljeena je za pakao.
Jo ga bolje oslikava sljedea pjesma:206
Prezirno u baciti svoju rukavicu
u lice svijeta
i gledati kako se rui
ovaj gigantski pigmejac
a njegov pad
nee pogasiti mojega ara.
Zatim u kao neki pobjedniki bog
poi nasumce
kroz ruevinu svijeta
i, davajui svojim rijeima snagu djela,
osjetit u se jednak Stvoritelju.
Na oprez nas navodi i pismo koje mu je uputila supruga
1844.: Vae posljednje pastirsko pismo, veliki sveenie i
Ponekad smatram da je obratno te imamo dovoljnu ponudu, ali nema istinske potranje. Bez
istraivanja preostaje nam lutanje.
203
Bahro, str. 167.
204
Wurmbrand, R. Marx i avo. Laus, Split, 1991.
205
ibidem, str. 15.
206
ibidem, str. 26.
202
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 146 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
biskupe dua, vra-tilo je ponovno mir i spokojstvo Vaoj bijednoj

ovici. Jo nas vie za-panjuje kako ga sin Edgar 207 oslovljava
1854.: Dragi moj avle!!!
Mazzini,208 koji ga je dobro poznavao, izjavljuje: Ima
razarateljski duh i njegovo srce vie naginje na mrnju nego na
ljubav prema lju-dima.
Zanimljiv je i jedan njegov epigram o Hegelu:209
Zato to sam otkrio najvie,
i zato to sam naao najdublje,
meditiranjem,
velik sam kao Bog;
poput Njega, odijevam se tamom.210
Iako lutam kao i svaki intelektualac, pretpostavljam da je
Marxova najvea pogreka bila to nije htio biti Imago Viva Dei.
Ostaje nam istraiti je li bio Faust? U nedoumici izmeu
naivnosti i skepticizma svjesno se izjanjavam naivcem iako
nesvjesno iz mene stalno izvire skeptik.211
Marx i radnika klasa

Nemam namjeru pisati o diktaturi proletarijata. Diktatura
proleta-rijata najobinije je silovanje s prirodne strane gledita,
a ista sotonska igra s transcendentalne strane. U
metodolokom smislu to je alopoi-etino rjeenje, kratki spoj
izmeu zbilje i uma uslijed nedovoljno po-sredovanja
psihologijom, tehnologijom, ekonomijom i pravom, a da o
biologiji i filozofiji i ne govorimo.
Marx je zakljuio da u socijalistikom poretku rad mora
ibidem, str. 38.
ibidem, str. 45.
209
ibidem, str. 17-18.
210
Osobno sam osjetio slast oholosti, ali sam, sreom, i doivio prazninu i samou koja je nezaobilazni pratilac te sotonske mane pa razumijem Marxa. Maslow mi je pomogao otkriti neto
vanije od moi, tatine i narcisoidnosti.
211
Kad mu potpuno oprostim to me zaveo u jednom razdoblju ivota, moda u ugasiti taj skepticizam!
207
208
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 147 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
pruati toliko drai kao danas sveanosti i kazalini komadi. On

nije nigdje ekspicitno definirao slobodu i samoorganizaciju, no
tko je ovdje ve dovoljno razumio bit, prepoznat e korijenje
ovog pristupa u sljedeem citatu:
Osloboenje radnike klase mora biti djelo same radnike
kla-se.212 Ako smo barem donekle ovladali teorijom
autopoiesisa, ne mo-emo ne priznati Marxu da je u
elementima bio pretea, da je, uz alo-poietinost, davao i
autopoietina rjeenja. to e pobijediti, zavisi vie o
interpretatoru no o scenaristu.
Ne smijemo zaboraviti kako se naa radnika klasa lako
odrekla samoupravljanja. Zato? Inauguralni kompleks 213 moe
to samo djelo-mino objasniti. Dobro je da nije izdala
kranstvo. Oboje moe biti ideologija i ideologija. To znai da
oboje (kranstvo i samoupra-vljanje) u svojoj najdubljoj biti
tee slobodi, ali otuenje i devijacije ne-zaobilazne su za sve
koji nemaju jaku viziju idealiteta i spoznaju rea-liteta.214
Pri tome tradicija i rad svih mrtvih generacija pritiskuje kao
mora mozak i srce ivih. 215 Tragove mladalakog bunta
nalazimo i u Kapitalu III: Zadrune tvornice pruaju dokaz da je
kapitalist postao suvian kao funkcionar u proizvodnji. Tu
nestaje antagonistiki karakter nadzornog rada jer upravitelja
plaaju radnici umjesto da on prema njima zastupa kapital. Ovo
nam pokazuje kako Marx spaja rad pojma i pojam rada, logiku i
zbilju, teoriju i praksu, donoenje odluka i provoenje odluka i
izvodi sinteze koje nadilaze jo uvijek na prostor i vrijeme.
Tako Habermas,216 jedan od boljih znalaca zbilje, smatra da kod
Marxa pre-vladava instrumentalistiko, dok on vidi rjeenje
ekonomskih i politi-kih problema u komunikativnom
djelovanju. Milan Kangrga217 dao mu je odlian odgovor kako je
bitno razumjeti pojam prakse i znanost o ovjeku.
212
213
214
215
216
217
Marx. Preambula privremenih pravila Internacionale, 1864.

Dovoljno je dugo Gordana Bosanac na to ukazivala.
U spoznaji realiteta i predodbi vizije krije se tajna ostvarenja 100 milijardi dolara GNP-a u RH.
Marx. Osamnaest brumer L. Bonaparte, 1852.
Habermas, J. Saznanje i interes. Nolit, Beograd, 1975.
Kulturni radnik, 1983/4, str. 79-102.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 148 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Po Marxu218 prirodna e znanost sebi podrediti znanost o

ovjeku, kao to e znanost o ovjeku podrediti sebi prirodnu
znanost te da Marx poznaje samo jednu znanost, znanost
povijesti (Njemaka ideologija). Jesu li tu elementi radnikih
rjeenja danas? Bi li nam nezaposlenost bila manja da nai
gospodarstvenici, ekonomisti i politiari znaju vie o tome?
Kod nas je, na svoj nain, najimpresivnija i najtraginija
osoba akademik Ivan Supek. Po osnovnom obrazovanju fiziar,
uenik Hei-senberga, jedan od autora savjetovanja u Topuskom
1944.
g.,
pisac
niza
umjetnikih
djela,
osniva
Interuniverzitetskog centra u Dubrovniku, da bi i sada u
minulom ratu bio inicijator kreativnog odgovora na kaos kojim
nas je okupator pokuavao unititi. On je u Povijesnim
meditacijama dao moralnu i intelektualnu sintezu svog razvitka
i nakon Starevia i Strossmayera, krajem XX stoljea imali smo
njega i Tumana u slinom odnosu. Je li tu bila mogua sinteza?
Iako mnogi misle ne, ja mislim da, ukoliko ovladamo
dijalektikom i metodologijom drutvenih znanosti.219
Nuno je ponovno rei kako ovim radom pokuavam
povezati sada otuene discipline i probleme. Bez
samoorganizacije ljudi u tom smislu nema ni obnove, ni razvoja
nae drave. U autopoiesisu vidim ivu metaforu i nadam se da
e ovaj materijal biti poticaj za akciju stvaranja Hrvatske od
100 milijardi dolara GNP-a.
Subjektivitet i objektivitet latentno

postmoderne zajednice
Habermas220 priznaje da Marx prvi razvija pojam krize
sustava. Iako je Habermas manje vjet u interpretaciji Hegela,
to nije sluajno, uoava kako se prema njemu 221 konflikt moe
Naalost to ne mogu dokazati jer je jedan sugovornik ve na Mirogoju, a drugi mi je rekao
nedavno na Plitvicama da jo najmanje 5 godina misli stvarati. Dovoljno da Supekov moralni
kapital suprostavljanja Paveliu, Titu i Tumanu dovedemo do Nobelove nagrade za mir.
220
Habermas, J. Problem legitimacije u kasnom kapitalizmu. Naprijed, 1982., str. 10.
221
ibidem, str. 39.
218
219
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 149 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
pojmiti kao pojavni oblik logike proturjenosti. Po Habermasu

dubinske (interesne) strukture nisu logike strukture i
komunikativni odnosi zasnovani su na prag-matici vie no na
logici. Dok sudionici nisu svjesni inkompatibilnosti zahtjeva i
intencija, konflikt je latentan. Da ne bude nesporazuma, Habermas je sam ovdje prekratko shvatio procese logike i zbilje, a
bez spoznaja kauzaliteta i finaliteta komunikacijama nedostaje
polaritet.
Bloch222 nas podsjea kako Marx naziva buduu
adekvatnost su-bjekta i objekta, naturaliziranje ovjeka i
humaniziranje prirode. Da je to iznad suvremene znanosti, ne
treba nam govoriti, ali Monod, Jacob, Prigogine, Kauffman
streme u tom pravcu. Novi se savez ipak kuje bez obzira to
proces razvitka ima mnogo lutanja i zastajkivanja.
Kako izgraditi most izmeu tehnike i humanistike
inteligencije? Markus uoava da je prijelaz s Grundrisse na
Kapital prijelaz s utopijskog na realistinije razumijevanje
sadanjice i njenih tendencija. U Grundrisse tei se otkrivanju
pozitivnih motivacija za radikalnu promjenu u smislu
transcendetiranja kapitalizma, ukidanju podjele na fiziki i umni
rad, potrebno i slobodno vrijeme itd. Je li to jo aktualno? 223 Ako
ne ra-zumijemo distinkciju kapitalizma i postkapitalizma, to
nam je duhovni imperativ.224
Marksistiki projekt kao teorija drutvene revolucije elio je
po-kazati da svjesna i kolektivna ljudska djelatnost moe
radikalno izmi-jeniti sadanje uvjete. Tijek povijesti to je
rasprio kao iluziju. No, si-tuacija nas podsjea na odnos
reformacije i reakcije katolianstva. Za oekivanje je da Istona
Europa reagira neim slinim projektu I. Loyole, da se obrani od
ofenzivnog protestantskog duha modernog kapitalizma. ini mi
se da bi kreativan odgovor bio koncept postmoderne, gdje
bi se najbolje iz kapitalizma i socijalizma moglo
Subjekt-objekt (objanjenja uz Hegelovu filozofiju), Zagreb, str. 98.
Sanjam kako u Hrvatskoj raditi 6 sati, a 2 sata uiti. Bi li tada lake doli do 100 milijardi
dolara?
224
Kapitalizam se zasniva na velikom udjelu sirovina, energije i nekvalificiranog rada u cijeni kotanja, a postkapitalizam u malom udjelu navedenih stavki, a u velikom udjelu moralnog, intelektualnog i socijalnog kapitala u stvaranju vika vrijednosti.
222
223
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 150 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
spregnuti u duhu postmo-dernih umjetnika i znanstvenika.

Teorija povezuje patnju i tenju, realnost, potrebu i cilj.
Plu-ralitet emancipatorskih teorija nije alosna empirijska
injenica, nego preduvjet emancipacije ukoliko doe do dijaloga
razliitih stajalita. Problem je kad se razlue physis i nomos.
Pozitivizam to smatra kao pseudo problem jer to treba ne
moe biti izvedeno iz jest. Norme su iracionalne odluke
(analogno to Aristotel ne vidi iz svog okru-enja rad kao
zajedniki nazivnik razlika u vrijednosti u radnom vre-menu), a
opravdanje normi besmislen je postupak. Racionalnost se odnosi samo na saznanje injenica, tj. na izbor sredstava za
dane ciljeve. S druge je strane konstantni memento da se iz
stvarnih oblika razvije istinska stvarnost kao njezino Trebanje i
konani cilj.
Autopoietska djelatnost mogua je jedino ako je mogue
nai vezu izmeu injenica i norma, sredstava i ciljeva. Ako
ljudi u saznanju po-treba i ogranienja svoje ivotne situacije
artikulacijom i dijalogom sami odrede ciljeve i putove, tada je
drutveni ivot racionalan, prirodan, uinkovit i human
ukratko autopoietian.
U tom smislu kritika teorija osigurava izvjestan odgovor, a
puni je samo u projektu radikalne drutvene reorganizacije. Ne
mogu ne dodati uz pretpostavku proizvodnje
stvaralakih subjektiviteta i njihove autopoietske
samoorganizacije. Bez toga neminovni su faizmi, totalitarizmi, separatizmi i svi mogui oblici devijacija.
Kako izai iz XX. stoljea?

U ovom uvoenju u razumijevanje prolosti ne smijemo
zaobii ni E. Morina.225 On nastavlja tradicije ilegalnog rata, a
teta je to je kao i mnogi drugi Francuzi prije njega prekratak u
razumijevanju dijalektike. Hoe li spoznaje do kojih sam doao
istraujui drutvene znanosti kod nas i u svijetu uiniti neki
225
Morina, E. Kako izai iz XX. stoljea. Zagreb, 1983.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 151 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
pomak u svijesti prema Goetheovoj tezi: Ne preostaje nam

nita drugo no voljeti bolje od sebe. Dopunio bih taj
aksiom jednom hipotezom. Svemogui govori preko najboljih.
Ukoliko ne znamo itati te duhovne znakove, molimo se u
crkvama ili u samoi da nam On da snage da priznamo boljima
da su bolji. Ako to uinimo, izali smo iz hegelijanskog
duhovnog ivotinjskog carstva koji nas dri u alopoiesisu.
superiorniji mogu povui kako tehnoloki, tako i ekonomski i
politiki razvitak.
Oni su istinski subjekti drutvenog razvitka, a mi koji smo
slabijih intelektualnih osobina, nezaobilazno smo objekti tog
procesa objedinja-vanja duhovnog i materijalnog.
Nae Ministarstvo znanosti i tehnologije u procjepu je
alopoieti-nosti i autopoietinosti. SVIBOR je prozirna baza
naih htijenja i znanja, ali kao i dosta drugih izvora jo uvijek
mrtvi kapital nae drave. Tko smo mi Hrvati?226
Vratimo se francuskom sociologu koji izvrsno uoava 227 da
za Marxa buroaska sloboda nije bila pretjerana, nego
nedovoljna. No Mo-rin se previe bavi manifestnim ne
uoavajui latentno, a toga nema bez iitavanja Hegela.
Adorno je napisao u Negativnoj dijalektici da je je-dinka
sposobna za miljenje kakvo je potrebno revoluciji samo onda
ako je izgnanik iz ope prakse. Bilo bi zanimljivo misaono
fokusirati kakav bi bio tijek da je Marx u prolom, a Bahro u
ovom stoljeu postao priznat te da su imali mogunosti
ostvariti svoje ideje. Najvjerojatnije bi shvatili koliko ima buke u
sustavu te da mnogo toga treba preciznije definirati, a s druge
strane prepustiti heuristikim metodama. Gdje god se to radi,
ostaje problem ciljeva, kriterija, mjerila, utjecajnih imbenika,
baze po-dataka, algoritama, saznanja zakonitosti i traenja
slobode kao nad-vladavanja nunosti. Vidjet emo da nam
najvei dio varijance mogu objasniti Hegel i Marx, a suvremena
Bez vie samosvijesti o osobnom i nacionalnom identitetu nema kreativnih vizija, nema strategije i nema pravih rjeenja za postojee ekonomske i politike potekoe. Najnoviji natjeaji MZTa otvaraju perspektive, ali jo ne vidim prostor povezivanja top-down i bottom-up pristupa.
227
Morina, E. Kako izai iz XX. stoljea. Zagreb, str. 181.
226
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 152 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
operacijska istraivanja ni ne po-miljaju u tom smjeru traiti

izlaz iz krize u koju su zapala nakon Drugog svjetskog rata.
Mi nismo ni svjesni koliko nezadovoljni Eros vlada svijetom,
ne samo u svijetu biznisa i politike, nego i u znanosti. Ipak se
pitam kako spregnuti Eros i Agape jer tada emo pomiriti duh i
tijelo, Stvoritelja i prirodu u nezasitnoj igri dobra, istine i
ljepote.
Ukoliko je postmoderna ita novo dala drutvenoj znanosti,
onda je to naputanje individualnog pristupa i traenje rjeenja
timskim radom. Platon i Aristotel u Starom dobu te Hegel i Marx
u Novom, pro-maaji su, puke predigre jer samo timovi nose
prave kreacije i prava ozbiljenja.
Prenaglaavanje bilo koje jedinke, kao i podcjenjivanje s
druge strane, do sada je bila prevelika zabluda i nadam se da
emo svi to prije nai mjeru.
Kauzalitet i finalitet
Nakon to smo dobili orijentaciju u domaim i svjetskim
struja-njima, uimo dublje u tijekove (samo)stvaranja svjesni
da nas ekaju opasnosti hrave beskonanosti. Malo je tko
razmiljao da bi prikaz Marxa trebao ii od Kapitala prema
Ekonomsko-filozofskim rukopisima (Ranim radovima), a to je u
biti jedini znanstveni put. Dok nam izu-avanje politike
ekonomije treba pomoi u spoznajama kauzaliteta, izuavanje
Grundrissea (Temelji slobode) pomae nam u razumijevanju
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 153 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
finaliteta. Iako ima istine u poslovici da onaj tko nije socijalist u

mla-dosti, nema srca, a tko nije kapitalist u zrelosti, nema
pameti, polazim od toga da to dvoje (osjeanja i miljenje)
treba praktinim djelovanjem usklaeno razvijati. 228 Ostajemo
na razini otuenja ako samo repro-duciramo to imamo, pa bilo
to da je to. Pitajmo se to je lake ostvariti kapitalizam ili
socijalizam, uinkovitost ili humanost?
Ako nas prvo eka hrvanje s prirodom posredovanjem
radom, vje-rojatno emo lake nakon toga ui u meusobne
odnose ne reprodu-cirajui homo homini lupus est, nego homo
homini deus est. Misaono eksperimentirajmo. Za to nam ne
treba oprema od milijardu dolara. Dovoljne su knjige Hegela i
Marxa229 te njihovih manje ili vie uspjelih komentatora. Vidjet
emo da je i kasnije manje vaan kapital (u zna-nosti, privredi i
politici) te da je Njego u pravu da boj ne bije svjetlo oruje
nego srce (i um, dodali bismo) u junaka. Uostalom, i protekli
rat u naoj zemlji to je pokazao. A toga u sirovom obliku imamo
napretek, a kao kvalitetno finalizirani proizvod u ogromnom
manjku. U razumije-vanju proizvodnje krenimo od materijalnog
aspekta jer je to razumljivije i daleko lake od proizvodnje
stvaralakog subjektiviteta. Uinimo to kako ne bismo dali za
pravo ciniku B. Shawu da onaj koji zna, radi, a onaj koji ne zna,
ui druge.
Marxova kritika politike ekonomije

Marx je kritikom dotadanje politike ekonomije razotkrio
Samo je Svevinji i nekolicina prijatelja na osjekom sveuilitu znalo za ta moja razmiljanja
prije desetak godina. Proglaavanjem mene kao neprijatelja socijalistikog samoupravljanja s tugom sam i ogorenjem zaustavio taj rad i sada mogu samo postavljati hipoteze u stilu to bi bilo
da je bilo. Ne umiljam si da sam bio utjecajan, a samo u trenucima frustracije elio sam imati
mo koju daju ekonomske i politike sile. Kako je moj smisao ivota primarno u znanstvenim
istraivanjima, sekundarno u nastavnom radu prenoenja znanstvenih dostignua studentima, to
gotovo nema vremena za aplikacije. Kad mi studenti prigovaraju kako imam dobre ideje, ali nisam
uspio nita od toga ostvariti, doe mi da ih upitam jesu li oni glupi i/ili nepoteni. S vremenom
sam ipak shvatio da me vjerojatno to i Svemogui pita pa sam krenuo nesvjesno u avanture
ostvarenja vlastitih zamisli. Sreom, On me sauvao od veih stresova za ovih dvadeset godina
pokuaja poznanstvljenja nae proizvodnje ivota i rada.
229
Komu su antipatini Hegel i Marx, preporuujem Platona i Aristotela.
228
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 154 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
djelo-vanje zakona vrijednosti te u manje jasnom obliku nego

Newton otkrio sile koje odreuju kauzalitet i finalitet u drutvu.
Iza kauzaliteta krije se zakon rada, odnosno zakon vrijednosti, a
iza finaliteta nalazi se eman-cipacija rada i ovjeka.
Racionalizacijama
rada
i
humanizacijom
odnosa
mi
ostvarujemo causa sui. Ovdje je manje vano kakvi su drugi, a
vie kakvi smo mi bili. Iz usporedbe razlika u prostoru i
vremenu izvlaimo povratne informacije putem MONESA230
kako se samoorganizirati.
Papir se prema navedenom jednako odnosi kao i prema
svemu to je prethodilo i to slijedi, a ovaj odnos gotovo da
vlada i izmeu Marxa i njegovih itatelja. Biolozi bi rekli da je to
odnos organskog i anorgan-skog, a kada dublje proniknu, da to
slijedi iz stupnja samoorganizacije. Moe li papir shvatiti slova,
slova rijei, rijei reenice, fizika kemiju, kemija biologiju,
biologija psihologiju? Kada bi se to moglo, rijeili bismo
probleme umjetne inteligencije (AI).
Smijeno je, ako nije alosno, to se kod nas i u svijetu jo
ne shvaa ta igra kauzaliteta i finaliteta te kako je klju u
samoreferenciji. To je matematiki naslutio Godel i tako
nadvladao Russellov i Whiteheadov pristup matematici, a ja u
svemu tome vidim pobjedu Platona nad Aristotelom, Hegela i
Leibniza nad britanskom empiristikom filozofi-jom. alostan
sam to timski ne mogu, sada i ovdje, vie pisati o samoreferenciji kao kljuu autopoietske samoorganizacije i osnove
za meto-dologiju drutvenih znanosti. Tko u tome vidi
dijalektiku hrvatskog pletera i/ili grba, duboko i daleko vidi, a
tko ne, neka bude strpljiv u posredovanjima koja slijede.
Umjetnici
(Goethe)
kau
ljubavlju,
znanstvenici
(Habermas) kau komunikacijom, a jo uvijek gotovo nitko,
unato Internetu, osim Hegela i Marxa, ne vidi neminovnost i
jednog i drugog.231
One koji ne ele dublje ui u metodologiju MONESE preko knjige Dijalektika teorija i praksa
drutva, upozoravam na narodne poslovice (zrno po zrno - pogaa, cigla po cigla - palaa). Tko ne
cijeni narodnu mudrost, moe preko groupware doi do uvida u timski rad i optimalizacije u odluivanju.
231
Na Internetu se moe nai stotine ljudi koji streme povezivanju znanosti i umjetnosti, ali svi ti
jo nemaju snage probiti vladajue paradigme u znanosti.
230
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 155 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Jedan od rijetko dobrih poznavatelja Marxa kao uzrok

navodi uki-danje samodjelatnosti u materijalnoj proizvodnji.
Dragievi232 uoava da su sve vie doli do izraaja: loa
organizacija rada, spor tehniki napredak, nezainteresiranost
proizvoaa, neiskoritenost kapaciteta, nizak ivotni standard,
politike investicije, nepaljiv odnos prema dru-tvenoj imovini,
birokratske tendencije, egoizam i karijerizam, bijeg od
odgovornosti, spor porast proizvodnosti rada, pokornost
graana i nji-hovih organizacija odlukama manjine, nerazvijen
politiki ivot, osiro-maen i uniformiran duhovni ivot itd.
Sve je to kumuliralo ratom kao jedinim prirodnim
razrjeenjem u nedostatku suoavanja sa zakonima kauzaliteta
i finaliteta.233 Dodao bih navedenom popisu samo jo dvoje:
niska razina znanja i nekorektni me-usobni odnosi.
Dragievi234 je na pravom putu jer je svjestan da nam je
glavna svrha razvitak ljudskih snaga.
Za Marxa235 proces je rada svrsishodna djelatnost radi
izraivanja uporabnih vrijednosti, opi uvjet za razmjenu
materije (energija i infor-macije) izmeu ovjeka i prirode
svojstven svim oblicima ljudskog drutva. Iz te spoznaje
Legradi je razvio cijelu strukturu drutvene organizacije (rad,
proizvodnja, drutvenoekonomski odnosi, moral, pra-vo,
politika, znanost i umjetnost) da bi malo tko do dananjeg dana
to prepoznao kao vrhunski hrvatski domet u drutvenim
znanostima.236
Nevjerojatno koliko je ljudska ambicija jaa od ljudske
pameti, a da i ne govorimo o potenju. Jednostavno je teta to
jo nemamo tehno-logiju kojom emo se, a da to ne moramo
skupo plaati, kroz ivot osposobiti
za
samoodgoj,
samoobrazovanje i samoorganizaciju. Nadam se da e projekt
Dragievi, Hrestomatija politike ekonomije, Zagreb, kolska knjiga, str. 13.
Buduim istraivaima predstoji objanjene varijance minulog rata. Koliko smo ga sami proizveli prethodnim ponaanjem, a koliko nam je nametnut izvana? Skloniji sam traenju uzroka u
nama samima, a manjim dijelom traenju uzroka u uoj i iroj okolini.
234
ibidem, str. 63.
235
Marx, Kapital I, str. 140
236
Susretao sam dosta ekonomista i pravnika, koji su od Legradia dobili dublji uvid u dijalektiku
zbilje i zbilju dijalektike, ali svi mi ostajemo dunici, ja ponajvie.
232
233
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 156 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Global Autopoietic University to omoguiti.237

Nadam se da e uskoro doi vrijeme kad e moji bivi
studenti dekodirati moj zavjet znanosti i da emo, nakon to
smo proli skupu kolu ivota, a posebno rata, nai snage za
pomirenje i sinergetski rad.
Bitno je razlikovati apstraktni i konkretni rad jer emo tako
razu-mjeti prometnu i uporabnu vrijednost (value and worth).
Kao utroak radne snage u (psiho)fiziolokom smislu stvara se
vrijednost kao ap-straktni ljudski rad, a s druge je strane
utroak u nekom naroitom svrsishodnom obliku te kao koristan
rad proizvodi uporabnu vrijednost. Pri tome je kompliciraniji rad
samo multipliciran jednostavan rad, samo je vea koliina
jednostavnog rada.238
Hegel je nauio Marxa, ali ne nae ekonomiste, da razlikuje
kva-litete i kvantitete pa tako uporabna vrijednost odraava
Iz toga sam nedavno izveo Digitalnu hrvatsku enciklopediju, gdje mi je elja da svatko moe
kvalitetno i brzo doi do informacija, koje e pretvoriti u novostvorenu vrijednost od 100 milijardi
dolara godinje. elim ovom knjigom dati teorijske temelje za takav projekt. Time elim pokazati
da je najpraktinija dobra teorija.
238
Na sreu, sada je M. Jovii i izraunala multiplikatore prema kvalifikacijama rada, no rat je
onemoguio objavljivanje i raspravu o tom vanom otkriu. Na tom se temelji osjeka ekonomska
kola o znaajno veoj stopi drutvenog, u odnosu na osobnu stopu povrata. Prije dvadeset godina
to sam polemizirao s nobelovcem Schultzom, kojega nai epigoni citiraju, a ni ne znaju koliko je
bio u zabludi. Najalosniji sam bio kad sam na Harvardu to raspravljao s G. Homansom, iji sam
socioloki rad izuzetno cijenio. Kad sam mu iznosio rezultate svojih istraivanja, on me doveo do
prozora i pitao to mislim da je po kvalifikaciji ovjek koji je radio na benzinskoj crpki. Rekao sam
da ne znam, a on me informirao da je to doktor znanosti. Ukazivao sam kako upravo trite nije
dobar regulator marginalne stope drutvenog povrata, no ovjek koji je divno otkrivao socijalnu
prirodu ovjeka, vjerovao je vie u trite, no u sebe, mene i Njega. Kad sam kasnije na Cornellu
itao kako je Hegela koristio da se naveer uspava, a da je s puno mrnje ratovao s Nijemcima radi
Hegela koga nije bio u stanju razumjeti, shvatio sam uzaludnost mojih daljnjih pokuaja ra-sprave
s ovjekom koji je iznikao iz Skinnerove kabanice, a svi oni iz engleske empiristike fi-lozofije. A
kad se netko od mojih zemljaka takvima divi, a pojma nema o Krianiu, Marku Anto-niju de
Dominisu, Bokoviu, Kotruljeviu, Stareviu i Strossmayeru, a da o ivim velikanima
Supeku, Boieviu, Vugrinu, Rudanu i drugima ne govorim, preostaje da se osjeam jadno kao u
vrijeme kad sam gledao kako studenti varaju i blefiraju na ispitu prof. Legradia. Ukratko, bez
morala i potovanja vlastitih roditelja i predaka, kako fizikih, tako i duhovnih, bez saznanja o
vlastitim fizikim i duhovnim korijenima, preostaje nam i dalje biti duhovno i materijalno kolonija
te da nas svijet i dalje tretira kao primitivne balkance. A tako nam malo treba da budemo na
razini vrhunskih moralnih, intelektualnih, tehnolokih, ekonomskih, politikih i umjetnikih dostignua svijeta! Pogledajmo samo nae stranice na WEB-u pa se sami uvjerimo kako se nemamo
ega stidjeti pred razvijenima u svijetu.
237
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 157 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razliite kvali-tete, a prometna vrijednost razliite kvantitete.

Vrijednost je odreena koliinom drutveno potrebnog radnog
vremena. Vrijednost se svake robe prema svakoj drugoj robi
odnosi kao radno vrijeme za proizvodnju jedne robe prema
radnom vremenu za proizvodnju druge robe. Marx utvruje
zakon po kome vrijednost roba stoji u upravnoj razmjeri prema
radnom vremenu utroenom pri njihovoj proizvodnji, a u
obrnutoj ra-zmjeri prema proizvodnoj snazi primijenjenog rada.
Pri tome je cijena novani izraz vrijednosti. Rad postaje
vrijednost kad doe u vrsto stanje, kad dobije materijalni
oblik. Tu je neophodno razlikovati prirodnu cijenu (vrijednost) i
trinu cijenu koja samo osci-lira oko srednje vrijednosti. Koliko
je od tada prolo vremena, a mi smo jo daleko od toga da
proizvedene robe prikazujemo po utroenom ra-dnom
vremenu?
to kapitalizam skriva informacije, razumljivo je s aspekta
konku-rencije, a to je socijalizam to skrivao, razumljivo je
samo s aspekta ko-alicije nepotenih i razvojno nesposobnih. 239
Uvjeti slobode se, po Bahrou, ne mogu izraavati dolarima.
Mi-slim, a nadam se da i svaki uman ovjek tako misli, da nema
potrebe podcjenjivati zakon produktivnosti te da je vrlo
vjerojatno da je sloboda vjerojatnija gdje je vea produktivnost.
No, koliko god Bahro brza u pretpostavkama, izvrstan je u
zakljucima. ivi rad treba prestrukturi-rati, a akumulaciju
usmjeriti u korist uvjeta za razvitak ljudske subje-ktivnosti.
Prava je ekonomija u utedi radnog vremena kako bi radno
vrijeme bilo to manje, a to vie preostalo za vlastiti i cjeloviti
razvitak. Sada se nad ovim spoznajama moe samo plakati jer
jo neko vrijeme nee biti prilike za primjene. Vojnopolicijski
kompleks, koji je represijom drao SFRJ, SSSR i SR, raspao se
Pred izbore 1990. nemuto sam na to ukazivao, a daleko sustavnije nakon 10 godina, ali se
pokazalo da mi jo nismo (samo)uee drutvo te moramo i dalje plaati cijenu to su moralno i
intelektualno inferiorniji zaposjeli mjesta odluivanja u Saboru. Duboko sam uvjeren u to da je
javnost prihvatila moju inicijativu oko testiranja kandidata za Sabor, da bismo imali danas u
2000. godini kvalitetnije odluivanje. Nakon nekoliko mjeseci praenja rada Sabora i Vlade predlaem da to prije uvedemo obvezno sustavno obrazovanje iz psihologije, tehnologije, ekonomije i
prava. Mi ne znamo ni svoje, ni tue potencijale pa se ili podcjenjujemo, ili precjenjujemo. Knjigom elim itatelju pribliiti vrhunske svjetske i domae autore i kljune kategorije kako bismo svi
zajedno to prije uli u Hrvatsku kao samoueu zajednicu.
239
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 158 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
iskoristivi zloupotrebe do krajnjih moguih granica. No, pred

praskozorje je najtamnije.240 Jedan od rijetkih koji jo uvijek
shvaa Marxovu vrijednost u ovim vremenima jest slo-venski
postmoderni mislilac iek. On na Lacanovskim temeljima psihoanalitiki destruira kapitalizam i ponovno otkriva svjetskoj
javnosti aktualnost Marxove kritike politike ekonomije. Svaki
na nezaposleni i slabo plaeni radnik to skupo plaa na
vlastitoj koi, a na nama znan-stvenicima je to objasniti te
preko predloenih mjera sanirati. Kao to je HDZ trebao biti
blie Hegelu, tako se SDP ne bi trebao stidjeti Marxa. Preko
MZT-a241 znanstvenici bi kao pretee postmoderne Hrvatske
krea-tivno povezivali dravotvornost (operativna zatvorenost) i
globalizaciju (kognitivna otvorenost).
Kapital i rad
Po Bahrou socijalistiko planiranje moralo bi poi od ivog
rada, tj. od bilance radnog vremena, a ne najprije od
materijalnih imbenika pro-izvodnje. Tako izvodi funkciju cilja
(repetitio est mater studiorum) kao maksimiziranje vremena za
razvitak, za produktivno prisvajanje (i pro-izvoenje) kulture.
Pogledajmo sada Marxovu podjelu na ivi i minuli rad. To e
nam vjerojatno pomoi objasniti varijancu drutveno potrebnog rada i cijene kao manifestacije ove latentne funkcije. Po
Marxu242 kapital je minuli rad koji prevladava nad ivim radom.
Takav rad usli-jed bolje samoorganizacije vlasnika kapitala je
bolje samoorganiziran i istupa kao suprotnost prema ivom
radu. Slino tome i religiozno mi-ljenje dominira nad
neposrednim ili znanstvenim miljenjem, a starije znanstvene
paradigme nad novim, boljim. Zato je veoma vano da to vie
graana Hrvatske ovlada najnovijim znanstvenim spoznajama,
a posebno u tehnologiji, ekonomiji i pravu. Mi imamo meu
Hrvatska je 1990. bila meu najperspektivnijim zemljama u tranziciji. Sada imamo ponovno
ansu zauzeti visoko mjesto ako krenemo, obogaeni i grekama u ovih deset godina, od podizanja
produktivnosti rada.
241
Ministarstvo znanosti i tehnologije do sada je bilo runo pae, a sada ima priliku postati labud.
242
Marx, Temelji slobode, Zagreb, 1974., str. 11.
240
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 159 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zaposlenima dovoljno inenjera, ekonomista i pravnika, ali se

pitajmo koliko njih i koliko vremena ui ono to bi nas moglo
dovesti do 100 milijardi dolara GNP-a. Tu ima napretek kninskih
balvana, koji nas dre na 20 milijardi dolara GNP-a. Diktatura
proletarijata mnoge je ranila, vladavina HDZ-a to je produbila, a
estorka e dovesti do toke bifurkacije:
usmrtiti intelektualni potencijal ili
ozdraviti i podii moralni i intelektualni potencijal.
Capital Employs Labour jer razmjenom rada i kapitala vea
masa (vidjet emo kasnije zato) po zakonu gravitacije privlai
manju masu. Marx nam kae kako kapital postaje udovite kad
mu se pripoji radna snaga. Stotinu godina od tog otkria proces
ide u tom pravcu preko multinacionalnih kompanija, a mi jo
nismo razradili tehnologiju eman-cipacije. Ne elimo li, ili ne
znamo? A kad bismo samo proitali zadnje dijelove Kapitala I,243
vidjeli bismo da nam je Marx dao i odgovor kako poeti skidati
maglenu koprenu s tog procesa. Protekli se rad primje-njuje u
potpunosti, a u procesu proizvodnje troi samo djelomino pa je
gotovo ravan besplatnoj slubi ukoliko ivi rad njime
zagospodari. Kao i s prirodnim silama - ako ih poznajemo
(svjetlost, elektricitet, gravitacija, magnetizam itd.), mogu nam
pomoi u emancipaciji, a ako ih ne po-znajemo, mogu nas
unititi. Trebali bismo cijelu Hrvatsku gledati kao virtuelnu
multinacionalnu kompaniju u kojoj polazimo od prirodnih
bogatstava slavonske ravnice, preko Gorskog kotara do
jadranskih ljepota. Danas su nam umjetnici i znanstvenici
gotovo balast, ili u najbolju ruku mrtvi kapital, a upravo pomou
njih moemo doi do pet puta veih mirovina, plaa i vrijednosti
dionica.
Zato do sada nismo koristili taj ogromni prirodni i tehniki
po-tencijal? Koliko taj na kapital moe pridonijeti da
proizvedemo novo-stvorene vrijednosti kad bismo bili
motiviraniji, struniji i (samo)orga-niziraniji?
Je li sada nemogue kada imamo razruenu privredu? to
243
Marx, Kapital I, str. 520-540.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 160 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
je ne-dostajalo u prethodnom ureenju da se razvijamo? Iako

ne alim za pro-lim sustavom, dunost mi je da dublje
proniknem u genezu njegova uruavanja.244
Ovdje u samo skicirati odgovor. Preko modela ABCD u
svakoj sredini mora se izvesti diferencijacija po tome to tko
daje i uzima iz sustava. Ukratko, rad kao os X i plaa kao os Y
koordinatni su sustav gdje svaki pojedinac tijekom dana, tjedna
i mjeseca oscilira i gravitira nekoj od tih toaka:
A) osobe koje iznadprosjeno doprinose i dobivaju tomu
treba teiti;
B) osobe koje vie daju, a manje uzimaju; to je second
best;
C) kao najgore mogue stanje, ali esto najprivlanije
osobe koje malo daju, a mnogo uzimaju;
D) osobe koje malo daju i dobivaju.
U prolom sustavu od 1945. do 1952. veina je bila u B
skupini, od 1952. do 1965. veina je bila u A skupini, od 1965.
do 1980. veina je bila u C skupini (to je bio pokus svjetskih
razmjera koji je Tito vrhunski vodio i obmanuo sve, pa
vjerojatno i sebe), da bismo nakon njegove smrti poeli padati
u D skupinu i na kraju ratom ponitili gotovo sve pozitivno to
je bilo. Iz takve gotovo nulte toke RH kree preko B skupine
(samo su tajkuni u A, ili ee u C skupini) te e vjerojatno za tri
do pet godina doi u A skupinu ako drutvene znanosti
prepoznaju svoj boanski potencijal koji u sebi nose. Tad bismo
mogli dostii 100 mi-lijardi dolara GNP-a.
Nakon to smo ovladali osnovnim politikoekonomskim
katego-rijama, uimo u proces proizvodnje i pokuajmo
sinergetski skidati maglenu koprenu koja se nadvila nad
transformacijama novca u robu (NR) te robe u novac (RN).
Ideal imamo ve u biologiji. Iz tog prirodnog procesa
proizvodnje sami smo sebe istjerali te je svaka naa stanica i
Strah me da naa drava ne ponovi te greke. Na prilinom broju znanstvenih skupova to sam
govorio, ali sam osjetio da sam neshvaen. Je li sada dolo vrijeme za uzlet, za uzaae?
244
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 161 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
organ savreniji pro-izvoa od nas, kao tzv. neke cjeline. Pa,

divimo se i dalje raunalima i plaajmo i dalje ogromne svote
novaca kad ne znamo potovati vlastito srce i um! Zbilja je
uistinu racionalna. Ono to ne vrijedi, propada. Pa, ukoliko ne
znamo, unaprijed ekajmo to e biti s naim ivim i minulim
radom.245
Neki se razumiju u ljudski imbenik, neki u tehniki, neki u
eko-nomski, neki u pravni, dok neki misle da se razumiju u
politiki im-benik. A tko se razumije u cjelinu? Koliko je
poznato, nitko. Kao da nitko nije uo za Hegelov slogan: Istina
je cjelina. Nitko je od nas ne moe sam ostvariti, ali timskim
radom bit emo blii cjelovitom rje-avanju problema.
Osueni smo, kao brodolomci na puini, na meusobno
pomaga-nje, a proizvodimo odnose, mnogo ee nego drugi u
svijetu, homo homini lupus est. Hoemo li razumijevanjem
procesa proizvodnje ovla-dati i meusobnim odnosima. Ukoliko
su nam hipoteze dobro izvedene, moemo anticipirati da je
vea vjerojatnost da emo imati demokratsku zajednicu ako
imamo uinkovitu ekonomiju. A temelj je za ekonomiju u
procesu proizvodnje ljudi koja odreuje raspodjelu, razmjenu i
po-tronju.
K teoriji autopoietine proizvodnje

Krenut u namjerno s Marxom246 koji je najbolje sintetizirao
sa-znanja:
U drutvenoj proizvodnji svog ivota ljudi stupaju u
odreene, nune odnose, nezavisne od njihove volje, odnose
proizvodnje koji odgovaraju odreenom stupnju razvitka
njihovih materijalnih proizvo-dnih snaga. Cjelokupnost tih
odnosa proizvodnje ini ekonomsku stru-kturu drutva, realnu
osnovu na kojoj se die pravna i politika nad-gradnja i kojoj
odgovaraju odreeni oblici drutvene svijesti. Nain proizvodnje
Kompjutori, Internet i uope tehnoloki razvoj ima puni smisao ako prethodi ulaganje u ljude,
ako se razvija motivacija, strunost, timski pristup kreiranju i provoenju rjeenja u ivot.
246
Marx, Predgovoru kritike politike ekonomije, Zagreb, Kultura, 1949., str. 10.
245
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 162 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
materijalnog ivota uvjetuje proces socijalnog, politikog i

duhovnog ivota uope. Ne odreuje svijest ljudi njihovo bie,
ve, obrnuto, njihovo drutveno bie odreuje njihovu svijest.
Na odree-nom stupnju svog razvitka dolaze materijalne
proizvodne snage drutva u proturjeje s postojeim odnosima
proizvodnje ili, to je samo pravni izraz za to, s odnosima
vlasnitva unutar kojih su se dotada kretale. Iz oblika razvijanja
proizvodnih snaga ti se odnosi pretvaraju u njihove okove. Tada
nastupa epoha socijalne revolucije.
Kao to neki individuum ne ocjenjujemo to je prema
onome to on u sebi misli da jest, tako ni o ovakvoj prevratnoj
epohi ne moemo stvarati sud iz njezine svijesti, ve, naprotiv,
moramo tu svijest obja-njavati iz proturjenosti materijalnog
ivota, iz postojeeg sukoba me-u drutvenim proizvodnim
snagama i odnosima proizvodnje.
Nikada neka drutvena formacija ne propada prije no to
budu razvijene sve proizvodne snage za koje je ona dovoljno
prostrana. Stoga ovjeanstvo postavlja sebi uvijek samo one
zadatke koje moe rijeiti jer kad tonije promatramo, uvijek
emo nai da se sam zadatak raa samo tamo gdje materijalni
uvjeti za njegovo rjeenje nego postoje, ili se bar nalaze u
procesu svog nastajanja. U velikim obrisima mogu se azijatski,
antiki, feudalni i moderni buroaski nain proizvodnje oznaiti
kao progresivne epohe ekonomske drutvene formacije.
Buroaski odnosi proizvodnje posljednji su antagonistiki oblik
drutvenog procesa pro-izvodnje, ne antagonistiki u smislu
individualnog antagonizma, nego antagonizma koji potjee iz
drutvenih uvjeta individuuma, ali u isti mah proizvodne snage
koje se razvijaju u krilu buroaskog drutva stvaraju materijalne
uvjete za rjeenje tog antagonizma. Stoga se tom drutvenom
formacijom zavrava prethistorija ljudskog drutva.
Koliko je ljudi ovaj tekst papagajski citiralo, a sada se stidi i
poti-skuje ga? Vrijeme je da nakon bolnih iskustava privatizacije i
pauperiza-cije iz kauzaliteta krenemo prema finalitetu i to
autopoietino poveemo.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 163 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Psihosocijalni aspekt proizvodnje

Stotine, tisue autora citiralo je i uilo napamet ove misli, a
sada se toga stide i hitro ue Samuelsona. Nije mi namjera
istraivati te znan-stvene licemjere, nego ukazati da Marx moe
izvrsno posluiti svojim razmiljanjem kao antiteza Hegelu u
obnovi i razvitku Istone Europe. Interakcijom tih dvaju mislioca
zahvaena je zbilja u potpunosti: Zbiljsko je (bez)umno. Samo
ni jedan nije u potpunosti u pravu, nego svatko od nas u svakoj
situaciji mora objasniti varijancu pojave, prepoznati kon-stante i
varijable i iz kvalitetne dijagnoze doi do kvalitetne terapije.
Zato nismo bolje istraili te zakonitosti proizvodnje i
razvijali materijalne uvjete za znanstvenu opu proizvodnju?
Vjerojatno nema greke u navedenom citatu, ali moramo
mnogo preciznije odrediti to su ti materijalni uvjeti koji
odreuju postojei nain proizvodnje. Ovdje, ukoliko raspletemo
korijenje, doi emo do formule za projektiranje ra-zvoja koja se
nee zasnivati na antagonistikim, nego harmoninim
polaritetima. Prekratak je bio nain razmiljanja da e
planiranje ra-zrijeiti trite kao sredite sueljavanja interesa.
Vidjet emo kasnije kako su teorije kaosa i kompleksnosti
anticipirale zbiljske procese i dale hipoteze kako bismo se nosili
s brzim promjenama koje nosi infor-matika tehnologija. Kao
to je parni stroj prije nekoliko stoljea pomeo plemstvo, tako
e sada raunalo oistiti svu pauinu koju je neofeuda-lizam
(dravni i samoupravni socijalizam) stvorio.
Mislim da je prvi materijalni uvjet razumijevanje potreba.
ovjek je ponieno, podjarmljeno, naputeno i prezreno bie. U
buroaskom dru-tvu general i bankar (politika i ekonomija)
imaju veliku ulogu, a ovjek kao ovjek, naprotiv, samo vrlo
bijednu. Tako je i s ljudskim radom247 pa Marx trai kako da
se nadvlada to nemogue stanje. Uz to to radnik hoe
promjenu (koliko smo istraili, hoe li je i u kom pravcu?) on je
mora znati izvesti. U tom je smislu sav Marxov opus iznijeti
argumente kako buroaski nain proizvodnje nije vjeni. Veliki
dijalektiar, uz hti-jenje i znanje, sagledava i trei imbenik organizaciju,
tj.
meusobno
odnoenje
u
tehnikom,
247
Marx, Kapital I, str. 11.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 164 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ekonomskom i pravnopolitikom smislu. U prvom analizira

manufakturu, podjelu rada, krupnu industriju. Djelo-vanje
veeg broja radnika u isto vrijeme i na istom prostoru, radi proizvodnje iste vrste robe pod naredbom istog kapitalista, polazna
je toka kapitalistike proizvodnje.248
Kooperacija je osnovni oblik kapitalistike proizvodnje iako
iz-gleda kao poseban. To je oblik rada mnogo njih u istom
procesu ili povezanim procesima usporedo po jednom planu. Pri
tome se kratkoa radnog roka nadoknauje masom rada i
poveava proizvodnu snagu rada. Kako radnik ne ulazi u proces
kao drutvena proizvodna snaga, nego kao pojedinac, kapital
ga koristi kao prirodnu proizvodnu snagu. U manufakturi zanat
je rastavljen na posebne operacije, a cjelokupni me-hanizam
proizvodnje ima za organe ljude koji obavljaju razne djelomine funkcije. Tu zanat ostaje osnova.
Rad kao cjelina s aspekta ope podjele dijeli se na
poljoprivredu, industriju i usluge, unutar svake te djelatnosti
postoje posebne vrste, a unutar svake radionice imamo
pojedinanu podjelu rada. U razdoblju manufakture imamo
despotizam unutar proizvodnje i anarhiju u cjelini. Na toj su se
razini duhovne mogunosti procesa proizvodnje suprot-stavile
radnicima, i sila su koja nad njima gospodari. Kako izvriti
hegelijanski obrat od sluge u gospodara? 249 Hoe li nam u tom
pre-okretu pomoi teorija autopoiesisa?
Tehniki aspekt proizvodnje

Sljedea razina koju Marx250 analizira, u cilju ovladavanja
proizvo-dnjom, jest krupna industrija. On uoava kako se stroj
sastoji od triju dijelova:
pogonskog stroja,
transmisijskog mehanizma i
radnog dijela.
ibidem, str. 270.
Kad rad postane prva potreba (to e itatelju postati jasnije preko teorije A. Maslowa u poglavlju Psihologija ), to e biti samorazumljivo.
250
ibidem, str. 315-330.
248
249
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 165 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Po njemu industrijska revolucija polazi upravo od treeg,

od stroja alatljike. Ovdje u neto izmijenjenom obliku opet
imamo alat kojim je radio zanatlija ili manufakturni radnik,
samo to to vie nisu alati ovjeka, nego stroja. Stroj alatljika
vri iste operacije koje je prije vrio radnik, a koji je nesavreno
sredstvo za proizvodnju. Ovdje Marx ponovno otkriva
kooperaciju koju je uoio kod manufakture, ali sad kao
kombinaciju strojnih dijelova. Tako se dolazi do automata kao
najsavrenijeg strojnog naina rada. Tako mainerija dobiva
materijalnu egzistenciju gdje se ljudska snaga zamjenjuje
prirodnim snagama, a iskustvo prirodnim znanostima. Dok je u
manufakturi drutveni proces rada sasvim subjektivan, u
krupnoj je industriji sasvim objektivan. Tako se sluajnost
pretvara u tehniku nunost.
Sve je ovo jo uvijek aktualno iako je politiki sustav koji se
na tom gradio propao. Dobro je to je propao, ali je loe to
idemo u negaciju, umjesto u negaciju negacije. Odlaskom
u samo jednu negaciju mi u biti stvaramo uvjete za renesansu
marksizma, za obnovu jedne sablasti pro-losti koja samo eka
nae daljnje nepotenje i glupost pa da svom si-linom opet
zavlada ovim prostorima.
Koliko god se mi zaklinjali da nema povratka na staro, ak
se i duh NDH nepotrebno obnavlja. Vrlo je malo u nas ljudi koji
su svjesni da su u nas i kapitalizam, i nacionalizam, i
socijalizam drutveno nadvladani.
Najbolji
u
svijetu
idu
postindustrijskom
drutvu,
postmodernoj kulturi rada i ivota, a mi, uslijed moralne i
intelektualne inferiornosti, vraamo se u prolost. D. Gorupi
nas je prije desetak godina sve upozoravao da idemo u
budunost okrenuti joj stranjicom. Tako je naalost jo uvijek.
Da bismo rezonirali s Hegelovom logikom, samo se pitajmo
gdje je tu sloboda? To se Marx uistinu i pita, a pitamo li se to mi
inenjeri, ekonomisti, pravnici i ostali potencijalni nositelji
razvoja? Ne razmilja-jui o slobodi, nunost se neminovno
namee i reproducira. Tako sre-dstvo za rad, u bivoj
samoupravnoj socijalistikoj zemlji, istupa prema radniku kao
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 166 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kapital, kao minuli rad koji gospodari ivim radom i isisava ga

kao pijavica i ak istjeruje s posla. A to obavljaju bivi ravnatelji
koji su prije deset ili dvadeset godina nastupali u ime Marxa, a
sada u ime vlasnika.
Kada e se na ovjek upitati: Tko sam ja? U starom sam
sustavu nasluivao licemjerje, sada sebinost nastupa bez
maske, a gdje smo tu mi koji ne prihvaamo alopoietine igre?
Marx uoava kako je trebalo vremena da radnik naui
razlikovati stroj od njegove kapitalistike primjene te da svoju
strategiju obrane usmjeri protiv drutvenog oblika njegova
iskoritavanja. Socijalizam je pokuao samo smanjiti stupanj te
eksploatacije, ali je izumio novi oblik: horizontalnu
eksploataciju.251 Jesmo li to spoznali? Podsjetimo se u-vara.
On se nije brinuo za intelektualnu elitu. Htio je podii mase!
One su ga nosile, ali i odbacile. Umjesto jedne visoko moralne
intelektualne elite, mi sada na elitnim poloajima imamo
mediokritete. Bez kvali-tetnije proizvodnje stvaralakih
subjektiviteta i bez njihove kvalitetne samoorganizacije, mi
emo i dalje plaati kamate za tua nepotenja i gluposti.
Na je samoupravni sustav prvi u svijetu generirao da
nepoteniji i nestruniji vratar, spremaica, inenjer, ekonomist
ili pravnik iskori-tavaju one koji su istih formalnih kvalifikacija,
ali boljih u moralnom i intelektualnom smislu. U tim su mojim
istraivanjima korijeni otkria ABCD modela. Ako su ljudi uslijed
istih formalnih kriterija primali iste plae, a njihov rad i rezultati
bili su nebo i zemlja, neminovno se do-gaala podjela gdje su
jedni postajali budale, a drugi vampiri, gdje su jedni sve vie
radili, a drugi sve manje. To je uruilo sustav jer je ne-pravda
prela granice.252
Otkrio sam taj fenomen, ali malo je bilo interesa u okolini da naemo antibiotik za tu bolest.
Kad temeljito uemo u ABCD model, shvatit emo korijene raspada socijalizma. Kako se poloaj na osi X nije reflektirao na osi Y, nestajalo je pozitivne korelacije proizvodnje i raspodjele,
nestajalo je sinergije koja iz toga proizlazi. Raspodjela prema radu te bratstvo i jedinstvo dvije su
najvee obmane jugoslavenske ideologije. C igrai u ekonomskoj i politikoj sferi, a tu nitko nije
bio svetac, uzrok su raspada druge Jugoslavije. Ista je logika procesa u svim zemljama gdje nije
bilo privatnog vlasnitva, trita i konkurencije ideja i rada. Srljanje u kooperaciju dovelo nas je do
nevienih konflikata. Sada moramo ivjeti u nehumanoj konkurenciji gdje su donedavno ca-revali
tajkuni. Predvidio sam kako e brzo doi do detajkunizacije. Iz krajnosti kojima prolazimo doi
251
252
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 167 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Manufaktura je radnika pretvorila u nakazu, podjela na

fiziki i duhovni rad vodi patologiji, stroj je osloboen od
organske granice koju ima alat, a strojni sustav ne oslobaa
ovjeka od rada, nego od sadraja te do krajnosti zamara
ivani sustav i plijeni slobodnu tjelesnu i duho-vnu djelatnost.
To je napisano u prolom stoljeu. Biblija je prije gotovo dva
tisuljea otvorila jo dublje prostore slobode stvaranja! To je
izneseno u Evanelju pod naslovom Hvalospjev ljubavi.253
Kad bih ljudske i aneoske
jezike govorio,
a ljubavi ne bih imao,
bio bih mjed to jei,
ili cimbalo to zvei.
Kad bih imao dar proricanja
i znao sve tajne
i sve znanje:
kad bih imao puninu vjere,
tako da bih brda premjetao,
a ljubavi ne bih imao,
bio bih nita.
Kad bih na hranu siromasima
razazdao sve svoje imanje,
kad bih tijelo svoje predao
da se saee,
a ljubavi ne bih imao
nita mi koristilo ne bi.
Ljubav je strpljiva,
ljubav je dobrostiva:
ljubav ne zavidi,
ne hvasta se,
ne oholi se.
emo do rjeenja koja e nas zadovoljavati. Da bi to postalo jasnije, treba nam posredovanja
psihologijom, tehnologijom, ekonomijom i pravom. Ako se to ne dogodi, prijeti nam vakuum pa bi
se drumovi mogli poeljeti Turaka ! Trenutna natezanja oko lanih vojnih invalida varijacije su
na istu temu. Umjesto da se B branitelji bore sa C igraima meu njima, Pani manipulacijom C
branitelja proizvodi svoju smjenu.
253
1. Korinanima, 13:1-12
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 168 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Nije nepristojna, ne trai svoje,

ne razdrauje se,
zaboravlja i prata zlo;
ne raduje se nepravdi,
a raduje se istini.
Sve ispriava, sve vjeruje,
svemu se nada, sve podnosi.
Ljubav nigda ne prestaje.
Prorotva? Ona e ieznuti!
Jezici? Oni e umuknuti!
Znanje? Ono e nestati.
Jer, nesavreno je nae znanje,
i nesavreno nae proricanje.
Kad doe to je savreno,
ieznut e to je nesavreno.
Kad sam bio dijete,
govorio sam kao dijete,
mislio kao dijete,
sudio kao dijete.
Kad sam postao zreo ovjek,
odbacio sam to je djetinje.
Sad vidim u ogledalu, nejasno,
a onda emo licem u lice.
Sad nesavreno poznajem,
a onda u savreno poznati
kao to sam spoznat.
Zato tako sporo uimo? Je li Sotona uistinu jo uvijek
toliko jak te preko straha, lijenosti i zavisti truje naa srca i
glave?
Ekonomski aspekt proizvodnje

Nakon to smo preliminarno ovladali tehnikim aspektom
proiz-vodnje, prelazimo na ekonomski, proizvodnju vika
vrijednosti, profita, proirenu reprodukciju i promet kapitala te
akumulaciju. Iskustvo po-kazuje, a predstoji i teorijski dokaz, da
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 169 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
se ekonomska znanja najbolje svladaju ako se razumije tehniki

aspekt proizvodnje. Tako nije sluajno da su studenti ekonomije
koji su prethodno zavrili tehniku kolu u odreenoj prednosti
jer imaju bolje i dublje poznavanje proizvodnog procesa. 254
Razliite tehnike informacije preslikavaju se u novane veliine i tako dobivamo mogunost ekonomske racionalizacije.
Velika je greka to ekonomska teorija ne sagledava te prirodne
procese i samo iznadprosjeno motivirani i struni u stanju su
zatvoriti krug izmeu tehnikih i ekonomskih znanosti.
Ve je Aristotel uoio da je novani oblik razvijeniji oblik
vrije-dnosti. No, na pitanje to je jednako, identino izmeu 5
postelja i kue Aristotel tvrdi da tako neto doista ne moe
postojati. Politiki ekonomisti od Smitha, Ricarda, Marxa,
Marshalla, Keynesa do Samu-elsona i Friedmana tu su tajnu
odgonetnuli. Zajednika supstanca za razmjenu x metara
platna s y unci zlata mogua je jer su proizvod ljudskog rada, a
koliina ove nataloene supstance odreuje razmjere njihove
razmjene.
Pogledajmo kako to Marx255 izvorno izvodi u uvodnom
dijelu Kapitala I: Vrijednost robe predouje ljudski rad, utroak
ljudskog rada uope. (...) Razliite razmjere, u kojima su
razliite vrste rada svedene na jednostavan rad kao na svoju
jedinicu mjere, utvruju se drutvenim procesom iza lea
proizvoaa. (...) Kao to je u vrijednostima kaputa i platna
apstrahirana razlika njihovih uporabnih vrijednosti, tako je i u
radovima koji se u tim vrijednostima pokazuju apstrahirana
razlika nji-hovih korisnih oblika, krojenja i tkanja. Kao to su
uporabne vrijednosti kaputa i platna jedinstva svrsishodnih
proizvodnih djelatnosti na tka-nini i prei, a vrijednosti kaputa i
platna, naprotiv, samo smjese jedno-rodnog rada, tako isto i
radovi sadrani u tim vrijednostima ne vae uslijed svog
proizvodnog odnosa prema tkanini i prei, nego samo kao
To mi je nedavno potvrdio i P. Sikavica s kojim ve nekoliko godina pokuavam pokrenuti
procese primjene teorije organizacije i metodologije znanstvenog rada u organiziranju nae drave.
Na toj konkretnosti moe se lake preslikavati skup ekonomskih znanja, to se u krajnoj liniji
svodi samo na prihode i rashode.
255
ibidem, str. 11.
254
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 170 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
utroak radne snage. Krojenje i tkanje elementi su stvaranja

uporabnih vrijednosti kaputa i platna ba zato to su razliite
kvalitete; a sup-stancijom vrijednosti kaputa i vrijednosti platna
jesu samo ukoliko oba imaju, kad izuzmemo im te kvalitete,
jednaku kvalitetu, kvalitetu ljudskog rada koji je rezultanta
htijenja (srca) i znanja (glave), potreba i miljenja.
Otkuda ta razlika u veliini njihovih vrijednosti? Otuda to
10 arina platna sadri pola manje rada nego kaput. Dok
promjena u pro-izvodnoj snazi rada poveava plodnost rada, a
time i masu uporabnih vrijednosti, istovremeno se smanjuje
veliina vrijednosti poveane cje-lokupne mase ako se skrati
radno vrijeme potrebno za njezino pro-izvoenje. Isto tako i
obratno.
Svaki rad kao utroak radne snage, kao apstraktni rad
stvara vri-jednost, a kao konkretni, korisni rad proizvodi
uporabnu vrijednost. Suvremena ekonomska misao unato sve
sofisticiranijem softwareu nije otila dalje od toga. Britanski
empirizam nikad to nije shvatio, pa ni sve to je ilo top-down.
Bez Hegela ili apstraktnog miljenja te bez top-down pristupa,
zemlje u tranziciji nepotrebno se vraaju u rani kapitalizam.
Kad bi to bio suvremeni protestantski visokorazvijeni
kapitalizam, ne bih ja mario za Marxa jer nisam gotovo uope
mario dok je bio do-minantna ideologija. 256 No, bolje ga je i
sada oivjeti kao vampira da malo vie plai nae vlasnike kad
to nisu u stanju vlada, financijska policija i javno mnijenje.
Kapitalistika proizvodnja u biti je proizvodnja vika
vrijednosti. Proizvodan je samo onaj radnik koji slui
oploivanju kapitala. Nita ne mijenja u biti je li to u tvornici
znanja ili kobasica.257 Mi u naoj do-movini moramo teiti da to
budu tvornice znanja jer je tu vea profi-tabilnost.
Marx prvi u svijetu razlikuje apsolutni i relativni viak
vrijednosti. Prvi rezultira iz produavanja radnog dana, a drugi
Sjeam se 1960. kad smo se moj brati S. Selak i ja zakleli na trebinjskom mostu kako emo
ruiti Einsteina i Marxa. On je doktorirao fiziku i izvrsno izvodi samoorganiziranje univerzuma, ali
naa je znanost i teologija gluha i slijepa na to. A Marx je sruen i bez mene.
257
256
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 171 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
iz revolucioniranja tehnikog procesa rada. Kako je rad

potinjen kapitalu? To sutinsko pitanje (i odgovor) ne nalazi se
ni u svjetskim ni domaim udbe-nicima. 258 Na deset stranica
Marx misaono varira parametre duine radnog dana,
intenzivnost rada i proizvodnu snagu rada. Ukoliko su moja
prethodna iznoenja utemeljena, zapitajmo se i misaono
varirajmo motivaciju za rad (x1), znanje (x2), meusobne
odnose (x3), tehniku opremljenost rada (x4) i novac (x5)
te analizirajmo proizvodnju rela-tivnog vika vrijednosti.259
Samimo jo jednom:
Drutveno i potrebno radno vrijeme jest ono koje se trai
da bi se uz postojee drutveno normalne uvjete proizvodnje i
uz prosjeni drutveni stupanj umjenosti i intenzivnosti rada
izradila bilo koja u-porabna vrijednost; uvoenjem parnog
razboja bilo je dovoljno upola manje rada nego ranije da se
dana koliina pree pretvori u tkaninu; engleskom runom
tkau treba isto vremena kao i ranije, samo to sada rezultat
njegova individualnog radnog vremena predstavlja tek polovicu drutvenog radnog sata pa je pao stoga na polovicu svoje
radne vrijednosti.
Implikacije prikazanih Marxovih teza za

autopoietinu organizaciju
Jesmo li suglasni da je vrijedna proizvodnja inenjera,
ekonomista i pravnika, trenutno najvanija proizvodnja? Kakav
je odnos studenata i profesora prema zbilji (kvaliteta rada,
rokovi, cijene, privatizacija, za-poslenost, produktivnost,
moralitet, legalitet, legitimitet)? Tu se svi mo-ramo nai, a
diferencijacija po drugim kriterijima moe nas odvesti u jo vei
ibidem, str. 451-461
Desetljeima sam propitivao studente o ovih pet imbenika namjerno mijenjajui poetni rang.
Vrlo je malo na poetku prepoznavalo optimalni redoslijed, a na kraju godine i ispitu stanje je bilo
neto bolje. O utjecaju na zbiljska zbivanja nema smisla govoriti dok kritina masa profesora ne
bude na istim takvim frekvencijama. Tu se krije formula dolaska do 100 milijardi dolara GNP-a.
258
259
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 172 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kaos. Prouimo druge mislioce da vidimo to vide znaajno u

ra-zumijevanju materijalnog naina proizvodnje.
Henri Lefebvre260 navodi da Marxu treba priznati otkrie o
ten-dencijskom opadanju prosjenog profita, odnosno vika
vrijednosti pre-ma konstantnom i varijabilnom kapitalu. Marx
prvi definira prosjeni drutveni rad, prosjenu produktivnost,
prosjeni organski sastav kapi-tala, prosjenu normu profita, a
mi mu ne smijemo zamjeriti to ne uoava varijancu tih pojava.
Pa ni Friedman ni Samuelson, a da o domaim znanstvenicima i
ne govorimo, ne objanjavaju varijancu tih kategorija.
Marx261 navodi kako je masa novca proporcionalna zbroju
robnih cijena, a inverzna broju optjecaja te da nacija nikad ne
napreduje bolje nego kad bogatstvo prelazi brzo iz ruke u ruku.
Danas, u eri kompju-toriziranog bankarstva, kad svaka
transakcija nema tehnikih ograni-enja za procesiranje
raunalom, mi nismo shvatili potencijal nazivnika i muimo se
likvidnou i solventnou. Bez uranjanja u proizvodni pro-ces,
bez dobre organizacije protoka materijala, energije, a posebno
in-formacija moemo se samo, kao skolastici u srednjem vijeku,
svaati o broju anela na vrhu igle.
Cjelokupna naa drava eka da drutvena znanost porodi
razvi-tak, a ona nam je zaarana. Tko e biti princ koji e u
malim ljudima, a posebno dragovoljcima domovinskog rata,
probuditi volju za stvara-njem. Jedan mudri umirovljeni
ekonomist predlae uvoenje trokovne kamate na vlastiti
kapital i oekuje udo. O tome sam prvi put uo 1976. na
Cornell Universityju od J. Vaneka. Nedavno sam preko HTV-a
vidio na Pantovaku niz ekonomista koji su bili autori
dohodovne
ekonomije
koja
je
pokopala
perspektive
samoupravljanja u nas.
260
261
Lefebvre H., Misao postala svijetom, Zagreb, 1981., str. 48.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 173 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Stopa povrata iz ulaganja u ljudski

i tehniki kapital
Oni nisu gotovo nita znali o stopi povrata. Ovaj e naslov
zbuniti bive marksistike ekonomiste. Kako ni sam nisam do
1976. godine znao dovoljno o neoklasinoj ekonomiji, to nisam
ni mogao top-down ana-lizom prepoznati u Marxovu Kapitalu.
On262 iznosi vrlo vrijedan stav, da sredstva za proizvodnju nikad
ne ustupaju vie vrijednosti nego to sama gube unitavanjem
vlastite uporabne vrijednosti. On ak ismijava Ricarda koji nije
shvatio da je sredstvo rada u procesu cjelovito anga-irano, a u
stvaranju vrijednosti samo djelomino. Kasnije 263 jo jednom
iznosi kako sredstva rada ne mogu dodati vie vrijednosti nego
to sama imaju nezavisno od procesa rada. Marx 264 je u
daljnjem tekstu jo jasniji. Stroj ne stvara novu vrijednost, pa ni
kamatu.
Ovdje sam namjerno pratio razvoj jedne tehnoekonomske
relacije jer nam je dogmatska interpretacija dohotka u svima
zemljama socija-lizma nanijela veliko zlo.
Tu se negdje i krije uzrok propasti socijalizma u Istonoj
Europi. Nepoznavanje stope povrata iz ulaganja u ljudski i
tehniki
imbenik
te
neprepoznavanje
horizontalne
eksploatacije dovelo je do kaosa u soci-jalistikoj
ekonomiji. Tako je top-down pristup pao, a bottom-up razvijenih zemalja jo se odrava. Tko zna kako se dogaa bubble
economy ili casino economy, zna da isto prije ili kasnije eka
i kapitalistiku ekonomiju. I njih eka njihov Berlinski zid. No on
e biti bolniji za cijelo ovjeanstvo. Ne znam jesmo li blizu
Apokalipse, ali se nadam da je u pravu F. Tippler koji zagovara
kolektivno uskrsnue. Dubljim ulaskom u ljudski, tehniki,
ekonomski i pravni aspekt otvaraju se perspektive za osobni,
organizacijski, ekonomski i kulturni razvitak. Tu je odgovor koji
sve dublje i ire razraujem ve 35 godina i koji mi se prije
262
263
264
ibidem, str. 159.

ibidem, str. 160.
ibidem, 332.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 174 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kratkog vremena fokusirao u brojci od 100 milijardi dolara GNPa u RH za 5-10 godina. Nedavno sam imao sreu sudjelovati u
osnivanju Zaklade 2020, gdje sam naiao na pedesetak ljudi
koji dijele tu moju viziju. Je li sazrelo vrijeme? Moemo li do
2005. g. doi do 50 milijardi dolara?
Izvori kaosa u zemljama socijalizma

U biti kaos nije nastao radi dogmatizma marksista, nego se
interes
organskog
sastava
kapitala
znao
bolje
samoorganizirati nego interes zastupnika ivog rada.
alosno je kako bivi marksistiki ekonomisti nisu dekodirali
ovu igru, nego su naalost preli u funkciju sluenja interesu
minulog rada. Koliko znam nitko se ne pita ni kod nas, ni u
svijetu koja je stopa povrata iz ulaganja u ivi (ljude) i minuli
rad (osnovna sredstva) te kako doi do optimalnih rjeenja.
Srea da svijet puno ne mari za sve to i step by step ipak ide
u optimalnom pravcu. To znai da e biti sve vie ulaganja u
ljudski kapital, a u tehniki samo toliko da se lopata zamijeni
raunalom. Stroj ne proizvodi vrijednost, rekao je Marx, a
poslije toga bio je prljavi balkanski interes za isko-ritavanjem u
duhu ope zavisti.
Moramo se pitati zato oni koji su se borili za realnu cijenu
kapi-tala, nisu Marxa bolje iitavali. Dohodai su ih pobijedili u
samou-pravnom socijalizmu budui da su se inferiorniji bolje
samoorganzirali. Moemo se mi opravdavati da je najvie kriv
Kora, doajen te kole, ali ne smijemo zaboraviti nau grenu
prolost. No, svako zlo ima svoje dobro. Iako smo izgubili dobrih
45 godina razvoja jer nismo kolektive i pojedince razlikovali po
stupnju prelijevanja neradnog dohotka u oso-bne dohotke, oni
koji su izdrali, izvanredan su nam mrtvi kapital. Bez
distinkcija nema autopoiesisa,265 a u drutvu e se to pokrenuti
kad poteni i naivni ljudi shvate da su objekti tajnih sluba.
Ovdje su mi najogavniji mali sitni biri koji za malo novca
obavljaju najprljaviji posao na svijetu. Igra tajnih sluba vrhunac
265
Na to me 1992. upozorio N. Luhmann, a posebno na Spencer Borwna, koji je to egzaktno izveo.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 175 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
je alopoietine tehnologije i jo nema na vidiku antibiotika za tu

bolest. Od afere Dubrovake banke postaje nam sve
transparentnije kako je naa obavjetajna zajednica duboko
infiltrirana u financijske tijekove. Duboko sam uvjeren kako e
nam model ABCD pomoi da se rijeimo karcinoma kad
znanost odgo-vori na pitanja o stopama povrata u ljudski i
tehniki kapital. Defi-nitivno e se tajna policija eliminirati iz
novanih transakcija kad de-centraliziramo i privatiziramo nae
gospodarstvo. Ve je 1990. godine V. Vugrin izveo takav model i
ve 10 godina bezuspjeno nastoji znan-stvenike i politiare
uvjeriti u logiku prirodnog bilanciranja. Neshva-tljivo mi je
ignoriranje naih politiara i znanstvenika. Od 1997. svjedok
sam toga i, kako e se vidjeti u kasnijem tekstu, tu nam se kriju
rjeenja za nae probleme.
Sinteza ekonomskog opusa

Promatrajui prvu knjigu, vidimo kako je Marx, polazei od
robe, preao na novac kao opu robu (negaciju negacije), od
novca na kapital i viak vrijednosti, od apsolutnog vika
vrijednosti na relativni viak vri-jednosti te od procesa
kapitalistike proizvodnje procesu kapitalistike reprodukcije u
cjelini, tj. proizvodnji, raspodjeli, razmjeni i potronji.
U drugoj knjizi ulazi dublje u prometni proces kapitala.
Ovdje utvruje da je sitna robna privreda polazna toka (RNR).
Ovdje R. Le-gradi izvrsno uoava kod Marxa kako je
specifinost kapitalistikog prometa to radna snaga cirkulira
kao roba. Iz toga je doajen Osjeke kole izveo kako je to
ogranienje kapitalizma, koje ovaj nije u stanju nadvladati te da
je prostor samoupravljanja da se radnik ponaa po zakonu
krupne robne privrede (NRN). Kao i Marx, moe i on rei: dixi et
salvavi anima meam. Sada, nakon to je radnika klasa ostala
bez formalnog prava (stvarno ga nikad i nije imala to su
pokazala istra-ivanja niza sociologa), predstoji sindikalna
borba.266 Mudar vlasnik i manager na Zapadu brzo shvaa da
266
Strahovito mi je krivo to Sindikat znanosti ne zauzima kreativniji odnos u ovoj konstelaciji
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 176 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mu je rentabilnije poi od radnika koji se ponaa po formuli

NRN, no od radnika koji je u najamnom odnosu i ponaa se po
formuli RNR. Dioniarska ekonomija u svijetu ve to koristi.
Nadajmo se da e i bivi samoupravljai biti sve bolji
dioniari.267 No, da bi bili, mora se znati zakone razvoja, stope
povrata, imbenike produktivnosti te knjiiti po prirodnom
raunovodstvu.
Marx je, za razliku od Smitha i Ricarda, shvatio da kapital
nije samo sredstvo za proizvodnju, stvar, nego drutveni
proizvodni odnos. Dok je kod kapitalistikih teoretiara promet
kapitala u biti promet stvari, kod Marxa je u pozadini klasni
odnos. Tako kapital ima as oblik novca kojim se kupuju
imbenici proizvodnje, as oblik samih im-benika proizvodnje,
a as oblik roba kao rezultat procesa. U analizi te dijalektike
otkriva se kako kapitalistika proizvodnja vika vrijednosti
dovodi do podjele na konstantni i varijabilni kapital, a analiza
prometa dovodi do fiksnog i obrtnog kapitala.
U treoj knjizi razvija sve pojavne oblike kao to su profit i
profitna stopa, prosjeni profit i cijena proizvodnje,
poduzetnika dobit, kamate i renta. Tu otkriva opadanje
profitne stope kao posljedice akumulacije. Uz taj zakon
opadajuih prinosa, suvremena tehnoloka i psiholoka dostignua otkrivaju nam zakon rastuih prinosa. Nae e se
gospodarstvo prije ili kasnije upravo na tom zasnivati. Marx je
izvrsno doao do poj-ma vika vrijednosti razlikovanjem
postojanog i promjenjivog kapitala.
On uoava kako su:
naturalna,
novana i
kreditna privreda
tri oblika kretanja proizvodnje. On stavlja neprestano u
odnos vrijednost rada i proizvodnost,268 svjestan da bi se iz toga
borbe rada i kapitala. Najgore mi je kad se predlae trajk sveuilinih profesora, a jo mi je gore
kad se naizgled pokae kako je ve takva prijetnja bila korisna u pregovorima s Vladom. Iz te
sindikalne perspektive mi neemo nikad doi do 100 milijardi ako se ne dogodi udo.
267
U tom smislu najdalje je otiao V. Vugrin. Kako ga slubena znanost i politika uspjeno ignorira, to emo jo ekati da se pretvorimo u istinske dioniare u izgradnji Lijepe nae.
268
Marx, Kapital III, str. 668.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 177 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mogao nad-vladavati zakon vrijednosti. To ukazuje kako bi

kapital bio proizvodniji smanjivanjem prometa k nuli budui da
je vrijeme obrta jednako zbroju vremena proizvodnje i vremenu
prometa.
Nije li S. Shingo, koji vjerojatno nije uo za Marxa, na tom
putu? Marx uoava bitnu razliku kapitalizma protiv koga se bori,
i komuni-zma za koji se bori: u prvom se drutveni razum
oituje post festum, a u drugom unaprijed. 269 U Kapitalu III Marx
dolazi270 do sinteze kako se viak vrijednosti robe rastvara u tri
dijela:
najamninu,
profit i
rentu.
Po njemu271 bez razumijevanja zakona vrijednosti nema
razumi-jevanja ekonomskog mehanizma kapitalizma. Ve je
prije izvrio u tom pravcu diferencijaciju na trampu, sitnu (RNR)
i krupnu (NRN) robnu privredu. Po njemu zakon vrijednosti
traje od pet do sedam tisua godina i u tom razdoblju ljudi su
sve manje vremena troili da se cjenkaju kako bi istjerali punu
naknadu za radno vrijeme. Vidjet emo kasnije po kojem se to
zakonu uilo, a naalost jo nije nauilo ovladati razmjenom
radnog vremena.272
Marx navodi kako konkurencija poiva na razlikovanju
vrijednosti i cijene kotanja te na mogunosti da se roba proda
ispod vrijednosti, ali uz profit.273
Kako minimizirati cijenu kotanja kljuno je, ali premalo
prisutno ekonomsko pitanje. Tko zna koliko se u nas utroi
materijala, energije, rada? Zato u bescjenje prodajemo svoju
kou na svjetskoj trnici?
ibidem, str. 781.
ibidem, str. 762-796.
271
ibidem, str. 962.
272
Dok nisam ovladao Vugrinovim prirodnim raunovodstvom, strategiju sam zasnivao na LET
sustavu koji je razvio njemaki ekonomist Giesell. Tu se najdalje u primjeni otilo u Itaci, sredini
koja je udomila Cornell University.
273
ibidem, str. 985.
269
270
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 178 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Marx274 nas podsjea kako su profit i viak vrijednosti

isto, ali da profitna stopa i stopa vika vrijednosti to
nisu. Profitna se stopa prema stopi vika vrijednosti odnosi kao
cjelokupni kapital prema promje-njivom. U njegovo doba
statistika je utjela o odnosu postojanog i pro-mjenjivog
kapitala, a koliko je sada drukije? itatelj je primijetio da sam
u analizi sugerirao misaono manipuliranje s imbenicima:
znanje, motivacija i meusobni odnosi. Marx 275 smatra da se
sredstva za pro-izvodnju utroe najbolje uz obrazovanje i
disciplinu. Ima i rjeenje gdje se zalae za opi rad, odnosno
znanstveni rad koji je vrlo vrijedno ra-zlikovati od zajednikog
rada (u duhu Rousseaua: la volonte general i la volonte de
tout).276 Najvee su mu zlo uinili njegovi sljedbenici i moje je
osobno iskustvo da se u tom duhu podsjetimo Kanta: Boe,
uvaj me od prijatelja jer se od neprijatelja znam i sam
uvati.
Ne znam je li on sklopio tajni savez s Luciferom u
faustovskom duhu.277 Marx je bio u debelim zabludama, kao to
je i svatko od nas. Ogromne su mu greke prema Bakunjinu i
Prudonu i nemam prostora i vremena sve to analizirati.
Najvanije je to je davao prednost ovjeku pred
strojem i kapitalom. Razvitak znanosti to nam potvruje. On
je krenuo od humanistikih naela i doao do saznanja o
otuenim silama kapitala koje vladaju nad ovjekom. Kao to je
A. Smith zapoeo teo-rijom morala i zavrio ekonomskom
teorijom, a nikad to dvoje nije spojio, Marx je krenuo iz srca i
slino kao Smith zavrio u misaonim labirintima, a da nikad nije
svoje stvaralatvo operativno zatvorio po-vrativi se u svoju
mladost pod svoju starost. ini se da svatko mora imati tri, a ne
dvije faze.
ibidem, str. 992.
ibidem, str. 1019.
276
Imam osjeaj kako je malo marksista iitalo Marxa do kraja i potencijal koji je on otvarao.
Uvjeren sam da je neophodno objektivno vrednovati pozitivne i negativne strane a to, koliko znam,
do sada nije napravljeno.
277
Znam, a to sam nastojao u ovom dijelu knjige i pokazati, da je bio na tragu objanjavanja varijance uinkovitosti i da je u ljudskom moralu, znanju i solidarnosti prepoznavao pokretae razvitka.
274
275
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 179 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Anatomija
i
fiziologija
metabolizma
drutvenog
emu mi vie naom praksom teimo? Moemo li doi do

opeg bez veeg misaonog angairanja? Moemo li rei da
zakon vrijednosti upravlja cijenama roba, ili smo odustali od
traenja ekonomskog zakona koji silom teom od naih
dravljana proizvodi ponovno sluge? Gdje je granica (Hegel)
kapitalistike proizvodnje? Zar ne vidimo kako svrha i pobuda
dolaze u proturjeje s metodama koje guraju na proizvodnju
kao samocilj (causa sui). U kapitalistikoj proizvodnji 278 banke
unita-vaju industrijski kapital, a ta banda, po Marxu i po
meni, nita ne zna o proizvodnji i nema veze s njom. Zato? Jer
ne znaju distinkciju NRN i NN! Ima li u tom pogledu neto novo
u naem svijetu? Vanek me dobro pripremio sa znanstvene
strane, ali je naalost bio u pravu s pragma-tine. Ukratko,
Marx je definitivno bio u pravu kad je bankare nazvao
bandom. Javnost279 se treba pripremiti za svestranu analizu
kadrov-skih promjena u naim i svjetskim bankama. Sada
imamo priliku neto uiniti zahvaljujui informatikoj tehnologiji
i mrei koja nudi vie slo-bode u odluivanju. Neke prilike
imamo i u spoznajama do kojih je doao Gissell koga je i Keynes
cijenio, ije ideje polako, ali sigurno osvajaju svijet. Da bismo se
osposobili za projekte i timsku samoorga-nizaciju, treba nam jo
dosta posredovanja teoretski nadienima, ali praktiki
nenadvladanim zabludama.
Ve Marx uoava kako kreditni sustav nastoji ukinuti
granicu koja je i granica materijalnog bogatstva, ali uvijek
nanovo razbija glavu o tu granicu. Zato?
U biti bankovni sustav pokazuje da novac nije nita drugo
Marx, Kapital III, str. 1336.
Dok javnost ne prepozna moralne elemente iza bankarskih transakcija, nema nam anse za
razbijanje financijskih monopola. Ponavljam, novac je inverzna slika robe, puko ogledalo od kojeg
smo napravili feti jer ne razumijemo knjini novac. Nije problem u novcu, nego u idejama i
timovima s vizijama potencijalnog profita. Bitno je objasniti varijancu profita, kamate, a najbolje je
objanjenje snagom moralnog i intelektualnog kapitala. Jaka motivacija i strunost osigurat e
veliki profit timovima koji vode projekte. Zato nema kvalitetnih projekata? Zato nema pravih
timova? Zato nema vie znanja? Zato nema vee motivacije? Je li zato to nema novca?
278
279
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 180 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
do izraz drutvenog karaktera rada, inverzna refleksija robnog

tijeka, a time su (novcem i robom) obuhvaene sve tajne
drutvenog
procesa
proizvo-dnje.
Dok
se
to
dvoje
raunovodstveno ne razdvoji i ne spoji na auto-poietski nain, a
V. Vugrin na tom je tragu, oekuje nas reproduciranje prolosti.
Nakon to sam prikazao, nadam se, tehniki i ekonomski
aspekt Marxova djela, preostao mi je humanistiki aspekt.
Ponovno naglaa-vam: ne mislim mrtvog Marxa ponovno
oivljavati, ali bez objektivne analize njegove teorije i metode
ne znam kolike su nam prilike za postkomunistiku zajednicu.
Previe je ljudi odraslo s paradigmama koje je on inicirao. Neke
su, kako se vidi, opstale, a neke su otile u ropotarnicu
prolosti.
Marx nam se u praksi jo dobrano osveuje jer ono to je
dobro kod njega, nismo jo shvatili, a ono to je loe, ne znamo
nadvladati. Tako emo i dalje ivjeti u iluzijama kako smo
nadvladali marksizam, kao to smo bili u zabludi da smo
nadvladali kapitalizam ili nacionalizam, a oni nam se kao
bumerang vraaju jer osjeajno i misaono to nismo
kvalitetno preradili. Ovaj i ovakav rad nije dovoljan, ali ovaj i
ovakav rad nuan je da svi zajedno zaponemo proces
restrukturiranja i repro-cesiranja nae povijesti i naih zabluda.
Pogledajmo to Lefebvre otkriva iz Marxove oporuke. 280 On
je na-slutio, potkraj svog ivota, da tijek dogaaja silom prilika
nee ii kako ga je on zamislio. Sam je svjedok skretanja prvih
predstavnika radnike klase:
Da, cijelog ivota mislio sam, govorio i pisao, kao da
sudbina ljudske vrste ovisi o mojim rijeima i spisima. Mislio
sam: potreban sam ja i moje djelo, i mogue koje ono ne
opisuje nego stvara. Moda e jednog dana netko zakljuiti da
je moja ambicija besmislena stoga to e zaboraviti to je
misao, odvanost, rizik. Onaj koji svijetu ne dodaje neto to ga
mijenja, taj ne misli; taj se samo zadovoljava razliitim razmatranjima koja ga ne izlau neprilikama. Rekao sam dua ...
Taj dah dolazi izdaleka. On je lebdio nad osnivaima religija ,
280
Lefebvre, str. 214.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 181 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dotaknuo je filozofije, a postao je politikim. Bio je prije mojih

spisa ... trai i poziva vas, ljude budunosti. Ako ne uspije, to e
biti samo privremeno. Ta dua je uvjerenje, uvijek, izmeu
razoaranja i nade da e ono to je pobijedilo nestati, sutra,
zajedno sa svojim razlozima. Svoju teoriju po-vjeravam
vremenima koja su nad vaim glavama, vi smijeni pobjednici.
Ja neu biti kriv ako bude velikih nesrea, ujete li.
Moramo se pitati je li Marx nevin? Analiza s tehnikog i
eko-nomskog aspekta nije otkrila neloginosti, no predstoji nam
pravna, psiholoka i socioloka analiza.
Humanistika analiza marksolokog opusa

Razvojem znanosti rad u neposrednom obliku prestaje biti
izvor bogatstva, radno vrijeme prestaje i mora prestati biti
njegova mjera, pa i razmjenska vrijednost mjera uporabne
vrijednosti. U tom se preobraaju kao kamen temeljac
proizvodnje i bogatstva ne pojavljuje ni neposredan rad, ni
vrijeme koje on radi, nego prisvajanje njegove vlastite, ope
pro-izvodne snage, jednom rijei razvitak drutvenog
individuuma.281
U naoj terminologiji samoproizvodnja, autopoietina
organizacija osnova je bogaenja i predlaem nastaviti traiti
puteve sinergije. Kada gledamo odnos Marxa i njegovih
sljedbenika i shvatimo domete, kako emocionalne tako i
intelektualne, ne moemo ne zakljuiti kako je bitno da se
stvaralaki subjektiviteti samoorganiziraju. Vidjelo se na mikro
razini kako proteion raspoznaje i preko stereospecifike
reakcije vri izbor partnera. Za razliku od prirode u kojoj je to
zadano, nama je ta mogunost samo dana. Transformacijama
osjeanja, miljenja, govora i djelovanja te uenja na vlastitim i
tuim grekama stvaralaki emo razvijati sami sebe i druge te
nae odnose.
Znanost ve na molekularnoj razini otkriva kako slijepa
281
ME, Dela, tom 19, Beograd., 1979., str. 73.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 182 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
priroda u danim uvjetima poinje percipirati okolinu, a koji smo

obdareni vrhunskim osjetilima i oruem za mikro, mezo i makro
svijet, jo smo uvijek na razini mrtve prirode. U tom su smislu i
dalje nuni ratovi, konflikti i natjecanja kako bismo iz sila
kauzaliteta uli elegantno u sile finaliteta koje nas s ljubavlju
oekuju. Eros je ovdje jedan od najljepih putova Njemu.
Moemo li od Marxa u tom smislu uiti? Za njega je bogat
ovjek komu je potreban totalitet oitovanja ivota i gdje
vlastito ostvarenje postoji kao unutranja nunost. Rekao bih da
se tu krije sloboda.282 Pravo je bogatstvo razvijena proizvodna
snaga svih indivi-duuma. Tada vie mjera bogatstva nije radno
vrijeme, nego slobodno vrijeme.283 U tom pravcu razmilja i P.
Vranicki koji smatra da je sa-moupravljanje taj put. Pod tim ne
misli, jasno, ono to se u praksi zbivalo i to sada slobodno
moemo dekodirati kao vojnopolicijske manipulacije. 284 Duboko
se nadam kako idemo ireverzibilno u drutveni sustav
postindustrijskog drutva i postmoderne kulture pa time u postkapitalizam, postnacionalizam i postsocijalizam.
H. Burger285 smatra kako je razrada humanizma Marxov
ivotni zadatak. Time on objedinjuje materijalizam i idealizam i
nalazi rjeenje za pomirenje humanizma i naturalizma te zna da
zna kako je to rjeenje. Tako tek prije petnaestak godina
otkrivam u Kapitalu286 kako pomou anketa otkriva da nisu
movare izvor smrtnosti djece od malarije, nego to su majke
zanemarile djecu radom izvan kue. Tvorniari koriste majinski
instinkt pa zapoljavaju udane ene jer se vie napreu kako bi
mogle osigurati namirnice svojoj djeci. Otkriva kako su neka
istra-ivanja pokazala da su kapitalisti razvili smicalice i
zapoljavali za uitelje ljude koji gotovo nisu znali itati. Ne
mogu ne dodati kako smo u uvjetima SFRJ, ne teei istinski
ostvariti njegove zamisli, proizvodili nastavne kadrove koji u
Temelji slobode, str. 297.
284
Ne mogu ne rei kako su me napadali isti ljudi, prije u ime SKJ-u, a kasnije u ime HDZ-a, a
koji ni danas uslijed svoje vlastite razvojne nesposobnosti ne shvaaju kako su im anse sve
manje i manje.
285
Kulturni radnik, 1983/2, str. 1-13
286
Marx, Kapital I, str. 340-344
282
283
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 183 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nizu sluajeva nisu bili dorasli pomoi razvoju slobodne i

stvaralake osobe. Emisija diploma bila je daleko opasnija
od emisije Narodne banke SFRJ, a pitam koliko ima nade
da bude bolje.287
Koliko mi je loginiji Stari zavjet od Novog zavjeta! A
rjeenje je ini se upravo u asimetriji. Na takvoj je logici nastalo
ivo iz neivog, i vjerojatno e sveto iz grenog. Nevjerojatno je
kako je irenje kapita-listike proizvodnje po naoj dravi, po
metodama prvobitne akumu-lacije, kod mladih stvorilo tenju
da to prije dobiju diplomu bez obzira na kvalitetu svog znanja i
rada. Gotovo u svakom ovjeku krije se mali tajkun i kad bi svi
ti imali mogunosti, uvjeren sam da bi bili gori od postojeih.
Srea je da je jedan broj tajkuna pritvoren jer e to imati
pozitivni odjek na percepciju mladih da uenjem i radom dolaze
do novca.
Moram se vraati Marxu jer je i on bio naivan i vie
vjerovao u ljudsku prirodu. On je, najkrae reeno, smatrao da
e promjenom ekonomskih uvjeta izbiti aneoska strana ljudske
prirode, a nije htio vjerovati kako je upravo sotonska strana u
ovjeku barem jednako jaka. Daj ovjeku novce i/ili vlast, i
izgubit e, najvjerojatnije, prijatelja.288 Ako je netko
pametan i poten, ne treba mu ef, a ako je glup i
nepoten, nema svrhe nad njim efovati. On Vas se boji
ili Vam zavidi, a nikomu normalnomu to ne treba.
Uistinu ne znam zato to malo tko shvaa!
U cijeloj igri mlada generacija nije, kao to sam prije
Nedavno sam bio na skupu najboljih naih pedagoga koji su na Pedagokom fakultetu u
Osijeku raspravljali o vrijednosti obrazovanja. Bilo je zanimljivih referata i diskusija, ali ostao sam
okiran kako se nitko nije pitao o ekonomskoj vrijednosti obrazovanja. A bez ukljuivanja te
dimenzije profesori i nastavnici i dalje e imati niske plae i jo nii status. Iako ti znanstvenici i
dalje imaju niska primanja, ni ne sjete me se najvjerojatnije pitati ima li rjeenja. A sustav koji ne
bude imao izvrsno obrazovanje, nema priliku u XXI. stoljeu i neminovno e biti kolonija multinacionalnih kompanija i globalnih strategija. Srea naa to se roditelji barem brinu za kvalitetu
obrazovanja svoje djece pa su eto krenule i prve privatne kole.
288
To sam kao hipotezu ve oblikovao 1965. godine kad sam se godinu dana muio i obilazio u
OLT-u sve mogue da dovedem do Radnikog savjeta saznanja do kojih sam doao za mjesec dana
rada i istraivanja krajem 1964. godine. Svi ti ljudi, koji su mi lukavstvom uma pruali otpor godinu dana, kad sam postao vlast, inili su sve to sam poelio. Pobjegao sam u JNA i nakon
temeljitih razmiljanja odluio ne biti nikada nikomu ef.
287
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 184 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mislio, rtveni jarac. Sve vie mi postaje jasno da su mladi (uz

profesore i roditelje koji ne smiju bjeati od odgovornosti) vee
ogranienje nego to moemo pretpostaviti. No, oni su proizvod
ovog vremena i prostora, od roditelja koji premalo (ili previe:
Nemoj se ti sine/keri muiti ) suosjeaju i znaju o razvoju,
preko nastavnika koji daleko manje osjeaju, a neto vi-e
znaju, do rukovoditelja koji ni ne suosjeaju, niti dovoljno znaju
kako pomoi razvoju mlade osobe. A zato bi i pomogao, kad
taj mladi jedva eka zauzeti dobro mjesto i ne zna to je
ljepota odgaanja, odricanja i iekivanja jer za to ni u spolnom
ivotu, a kamoli radu nije pripremljen.
Tako se dogaa proces po kome smo svi manji ili vei
sukrivci i sada smo suoeni sa okom budunosti (Toffler) i
ulaskom u Europu. No, vratimo se Marxu po kome sada vie
pljuju njegovi sljedbenici od njegovih dojueranjih klasnih
protivnika.289 On uoava kao zakonitost da to je vea
suprotnost izmeu radnika i vlasnika sredstava za pro-izvodnju,
to je vea uloga starjeinskog kadra. Maksimum je u robovskom sustavu. U autopoietinoj terminologiji rekli bismo to je
vei raskorak pojedinanih i opih interesa, to je vea diktatura
posebnih interesa. Humanizam treba pridonijeti slobodi, ali i
sloboda humani-zmu.290 Prije dvadesetak godina shvatio sam
da nastavnici moraju su-raivati s roditeljima u proizvodnji
stvaralakih subjektiviteta. Ako je znanje jedina fontana ljubavi
i slobode, roditelj i profesor samo zajed-niki mogu proizvesti
sinergiju kod mladog ovjeka i razviti moralni i intelektualni
potencijal. Spontano sam, ne znajui to sve dovoljno, upoznavao roditelje mojih najboljih studenata i dolazio do
zakljuka da e sve biti daleko bolje kad moji studenti postanu
roditelji. Ono to sam prije 36 godina uoio, a sada mi se sve
vie uvruje kao zakljuak, jest da su sadanji studenti ispod
motivacijske razine na kojoj su bili njihovi roditelji moji bivi
studenti. Dosadanje spoznaje vode me zakljuku kako je
promjena drutvenog sustava dovela do opasnih poremeaja.
Jesam li u pravu?
289
290
Katolika crkva i Soros sada su zastupnici radnike klase.

Podsjeam na svoj razgovor s M. Friedmanom ...
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 185 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Odnos mukarca i ene

Stoga je vrlo vaan za razvijanje kreativnih vizija odnos
mukarca i ene. Ve je citat iz Evanelja ukazao na ljubav kao
bit i smisao ivota. Ta je tema premalo prisutna na kreativan
nain u naem obrazovnom sustavu. Mi u pristupu polazimo od
kognitivnih
funkcija,
a
ne
shva-amo
primarnost
emocionalnomotivacijskih imbenika. To je po Marxu
najprirodniji odnos ovjeka i ovjeka, i u tom se odnosu
pokazuje koliko je drugi ovjek postao potreba.291
Marx smatra da kada ovjek u sebe povrati apstraktnog
graanina i kao individualno bie postane generiko bie, kada
svoje individualne snage (stvaralaki subjektivitet) organizira
kao drutvene snage (samo-organizira se barem u timu), tada
e ovjekova emancipacija biti do-vrena. Ovdje bi se spojila
srea kao osjeaj sa slobodom kao inom.
Za sada to imamo povremeno i u dozama koje su ispod
praga svijesti. Pitajmo se kako da teorija zahvati ovjeka, da
mu postane po-treba. Ona je to u stanju ako ukazuje ad
hominem, tada postaje i ra-dikalna, zahvaa stvar u korijenu. A
korijen za ovjeka jest ovjek sam. Iz tog korijenja moe se
izvesti i rad, i proizvodnja, i ekonomija, i mo-ralitet, i legalitet, i
politika, i ideologija, i umjetnost, na kraju cjelokupni ivot.
Za to je potrebna jedinstvena znanost o ovjeku u
kome su po-mirene proturjenosti prirode i ovjeka,
povijesti i logike. Dok se to ne ostvari, djelatnik e na posao
ii pljaljivo, kao netko tko je na trite iznio vlastitu kou pa jo
jedino moe oekivati tavionicu. Bitno je da se iz straha ne
razvije srdba, nego tuga, a iz toga se razmiljanjem dolazi
zajedniki do rjeenja koja donose radost. Na nam jezik tako
lijepo to govori, ali ljudi ne ele posredovati radom do
materijalnog i duhovnog bogatstva, nego bi preicom.
Sve me vodilo da doem do zakljuka kako nije rjeenje u
odgoju nego u samoodgoju, nije u obrazovanju, nego u
samoobrazovanju,
nije
u
organiziranju,
nego
u
291
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 186 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
samoorganiziranju.292 Ukoliko tim procesom ovla-davamo, sve

e biti vea vjerojatnost da emo nadvladati probleme obnove i
razvoja. Marx uoava da je korijen humanosti i u tehnikoj
osnovici rada te to je ona slabija, to je i rad nehumaniji. 293 Po
njemu rad lije ulje u svjetiljku ivota, a miljenje pali plamen.
Moramo se zapitati otkuda tako slaba kvaliteta rada, tako slaba
produktivnost u zemljama koje su se zaklinjale u Marxovo
uenje? Volio bih kad bi itatelj sam mogao otkriti uzrok, a
ukoliko to ne ide lako, predstoji nam daljnje zajedniko
putovanje.
Ulaganje u ovjeka
Znanstveno i umjetniko obrazovanje tehnologija su za
samopro-izvodnju stvaralakih subjektiviteta, a sve to
proturjei srcu i umu, tre-ba biti nadvladano preko negacije
negativnosti. Tada bi umjetnost bila proizvodna snaga zajedno
sa znanosti. To je, nezavisno od Marxa, po-stavio kod nas J. J.
Strossmayer, a i niz drugih mislilaca. Otkuda ra-skorak spoznaja
i ostvarenja? Zavrimo postmarksistiki opus Tezama o
Feuerbachu.
U prvoj tezi kritizira dotadanji materijalizam (slobodno to
mo-emo ekstrapolirati do dananjih dana) jer ne shvaa samu
ljudsku djelatnost kao predmetnu djelatnost. U autopoietinom
prijevodu rekli bismo da znanstveni materijalizam ne zna to su
rad i ljubav. U drugoj tezi razmatra problem istinitosti ljudskog
miljenja, to je po njemu skolastiko pitanje jer to se misli,
treba rei i uiniti. ovjek u praksi dokazuje istinitost svog
miljenja. U treoj tezi razmatra problem ljudi kao proizvoda
okolnosti i odgoja, a smatra da ba ljudi mijenjaju okol-nosti i
da sam odgajatelj mora biti odgajan. Jedinstvo je toga revolucionarna praksa. U etvrtoj tezi Marx se zalae za istraivanje
Cijela ova knjiga stremi tomu kako to ostvariti. Razvijmo viziju (finalitet), percipirajmo realitet i
imat emo dva dijalektika pola. Struja ivota pokrenut e se kad razlika potencijala realiteta i
vizije bude jaka kod kritine mase ljudi. To e nas voditi prema 100 milijardi dolara GNP-a.
293
292
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 187 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
protu-rjenosti svjetske osnovice. Negiranje tih negativnosti

(zemaljske obitelji) bit je naih problema. U petoj tezi Marx
osjetilnost izvodi kao praktinu osjetilnu djelatnost. U estoj tezi
ukazuje kako je ljudska bit u sveu-kupnosti drutvenih odnosa.
U sedmoj tezi izvodi religiju kao drutveni proizvod. U osmoj da
sve misterije imaju korijen i racionalno rjeenje u ljudskoj
praksi. Deveta teza ukazuje da je domet kontemplativnog materijalizma prekratak jer ne shvaa osjetilnost kao praktinu
djelatnost. Po desetoj tezi materijalizam se bavi graanskim
drutvom, a trebao bi podrutvovljenim ovjeanstvom. Iz
svega prethodnog izvodi sintezu u jedanaestoj tezi da su filozofi
svijet samo razliito tumaili, a the point is that it must be
changed (a on se treba izmjeniti), to mu pie i na gro-bu.
Marx misli da je tako raskrstio s filozofijom i uao u svijet
znanosti.
Raskorak onoga to je otkrio, zamislio i to je do sada
uinjeno, opreka je koja izaziva sve one koji imaju vrue srce,
hladan razum i iste ruke da osmisle svoj ivot. Ruenje
istonoeuropskih sustava nije rue-nje Marxa, ono je ruenje
ljudskog nepotenja i gluposti. Kao to Platon nije kriv za
neuspjeh svog projekta, tako ni Marx nije kriv za nepotene i
nerazumne interpretacije objektivnih zakonitosti. On je primjer
visokog moralnog i intelektualnog naboja, a njegove slabosti po
meni slijede iz nepriznavanja Boga. Pretpostavljam da mu je
inspiracija dolazila iz mo-ralnih dubina te dovela do vrhunskih
znanstvenih spoznaja. Ta su ga otkria zabljesnula i u njemu
proizvela Lucifersku oholost, a bez skro-mnosti i priznavanja
nebeskog Oca rezultati mogu biti samo kratko-roni. Uvjeren
sam da bi Marx pravio uda kao Isus i postao svetac da se htio
moliti Bogu. Moja su istraivanja s iznadprosjeno potenim
ate-istima i agnosticima pokazala da su veliki muenici. Budui
da su poteni, dobivaju od Boga energiju i inspiraciju, ali takvi
nemaju punu radost stvaranja i ivljenja pa im uvijek neto
pobrka vizije, rjeenja i kvalitet rada i ljubavi. Oekujem da se
ova knjiga pretvori u digitalnu enciklopediju u kojoj e svatko
sam ili u suradnji s kim eli proizvoditi hipertekst. Tad u
ponuditi i svoje svjedoenje, a nadam se da e bo-gatstvo
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 188 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
naih greaka pomoi mlaima da bolje, bre i jeftinije otkrivaju

slobodu u radu i ljubavi.
Marx i interpretatori
Politiari od Lenjina, preko Staljina, Tita i drugih bili su
Inter-pretatori. Naalost, Marx nije bio Shakespeare, ili Bach,
ili Mocart pa je tragedija koju su u njegovo ime proizveli
raznorazni makijavelistiki tipovi prekrila divne i gotovo
neprevladane misli i spoznaje o sprezanju uinkovitosti i
humanosti. Nisam i ne mislim ovdje prepriavati ono to je
vrijeme pregazilo o diktaturi proletarijata, demokratskom
centralizmu i sline totalitarne ideje. Svatko osobno to je
sijao, to i anje. To na-alost nije previe oito, ali se s
veom vjerojatnou odnosi na dulje ivotno razdoblje
ili na ire ljudske zajednice. Ono to se ovdje mora
naglasiti, slinost je u svim zemljama u tranziciji. Tajna se
policija vrlo vjeto (samo)transformirala u politiare ili
biznismene. To sam otkrio ve kod smjenjivanja A. Rankovia.
Ulina i dravna mafija (beogradska arija najbolja je iva
metafora) svuda u svijetu manje ili vie surauju. Oni znaju
povezivati bottom-up i top-down i bez teorije samoorganizacije
i autopoiesisa. Zemlje u tranziciji stoga su znanstveni
Eldorado. Na-dam se da e psiholozi, sociolozi, antropolozi i
drugi znanstvenici u-skoro dekodirati ta ponaanja i predloiti
antibiotike koji e minimizirati drutvene bolesti.
Isus, Hegel i Marx

Uzmimo sljedea tri citata iz triju naoko kontradiktorna
izvora:
sv. Ivan:294 Bog je ljubav (LJ), njome smo u istini (I), a
potonjom u slobodi (S).
294
Novi zavjet, Hegelova Filozofija povijesti i Marxov opus izvori su ove tablice.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 189 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Hegel:
Sloboda
(S)
se
postie
beskonanim
posredovanjem htijenja (H) i znanja (Z).
Marx: Proletarijat je srce (Sr), a filozofija um (U)
revolucije, (S) sloboda.
Dobili smo tablicu 3 x 3 koja nam moe mnogo toga rei.
Lj I S
H Z S
Sr U S
Definirajui tablicu kao matricu prijelaznih vjerojatnosti, 295
mogu se analizirati slinosti i razlike religije, filozofije i znanosti.
Na poetku te spoznaje mislio sam kako je prvi redak u toj
matrici samo idealistika interpretacija ljudske prirode te da je
neminovna druga za genijalne ljude, a trea za sve ostale. Tu
sam vie vjerovao u bottom-up pristup, a sada nakon
dvadesetak godina istraivanja, sve sam vie uvjeren da nam je
imperativ upravo prvi redak (top-down) te da je i on mogu.
Vjerujemo li u sebe i u svoj moralni, intelektualni i djelatni
po-tencijal? Vjerujemo li u takav potencijal u drugih s kojima
ivimo i radimo? Ukoliko smo blie uvjerenju, spremni smo ii u
konstrukciju zbilje,296 a ukoliko smo blie pukom vjerovanju,
neophodno je ui kon-kretnije u tijekove psihologije i
tehnologije. Dok nas biologija i filozofija odreuju u mikrosvijetu
i makrosvemirskim relacijama, psihologija i tehnologija to ine
u dimenzijama ljudskih osjetila i, uope, prakse. Mo-ramo
Ruski matematiar Markov otkrio je prijelazne vjerojatnosti. U navedenoj tablici moemo gledati u svakom retku koja je vjerojatnost za pojedinu kategoriju. Tako npr. u prvom retku dominira
u vjerskim tekstovima ljubav, u drugom retku u filozofskim tekstovima dominira znanje, a u
znanstvenim i pragmatinim aktivnostima dominira stvarno ponaanje (trei redak, trei stupac).
Smisao je ove tablice kako potenciranjem ove matrice dolazimo do povezivanja tih triju dominantnih pojmova iz svakog retka (ljubav, znanje, in) i ulazimo u tzv. stacionarno stanje. Tada 33%
ukupnog vremena razvijamo osjeajnost - ljubav, 33% misaonost - znanje i 33% vremena ostvarujemo to u ivotu. Ako premalo ulaemo u razvitak osjeajnosti i misaonosti, s mnogo vie truda
ukupni e rezultat biti u slabijim uincima.
296
Berger sagledava kako konstruiramo socijalnu zbilju koja nas negira. Poenta je ove knjige kako
je konstruirati tako da nas afirmira!
295
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 190 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
shvatiti da ulaganjem u vlastiti razvoj moemo izbjei da nas

ekonomija i politika zarobe u okvire iz kojih malo tko uspije nai
uinkovit i human izlaz. Mislim da nije sluajno to je cijeli svijet
mogao gledati obraun s Drakulom u Rumunjskoj 1989. Mali
Drakule snivaju u svima nama, ali samo e uz nau svestranu
pomo moi svoje snove i oivotvoriti ih na raun nae slobode
i stvaralatva. Na kraju pogle-dajmo sliku Raphaela u
Sikstinskoj kapeli i preko nje prepoznajmo u sebi i drugima
Platone (bottom-up) i Aristotele (top-down).
Slika 2. Raphael Platon i Aristotel
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 191 -
3.
PSIHOLOGIJA I
AUTOPOIESIS
Nakon to smo prepoznali bioloke (bottom-up) i filozofske
(top-down) domete autopoiesisa, moglo bi se rei da smo
odredili ovjekov potencijal te smo pripremljeni dublje
proniknuti u zakonitosti ponaanja ljudi. Jesmo li shvatili koliko
nam slobode prua bioloka struktura? Jesmo li blie Bogu
razumijevanjem duhovnih procesa i struktura? Bog i iva
priroda dublje su povezani no to biolozi, filozofi, pa i teolozi
mogu i zamisliti. Paradigma autopoiesisa otvara taj prostor
stvaranja slobode. Upravo je ovjek most preko kojeg se duh i
materija povezuju u ivu cjelinu. Kako je Hegel naslutio, duh
prodire preko biljnog i ivotinjskog svijeta, ali na nedovoljno
slobodan nain. Svatko od nas jednim je dijelom biljka i/ili
ivotinja, a bit ovjeka jest u slobodi koju vje-rojatno ni aneli
nemaju iako imaju sile kojima mogu unititi ovjeka. O toj sam
slobodi nesvjesno sanjao kad sam upisivao psihologiju, a dobio
sam za uzvrat carstvo nunosti. Njime sam proao 297 zatien
Bojom milou, a da do danas nisam dovoljno svjestan ni
zahvalan za to. Zakonitosti ljudske prirode promatrat u
prvenstveno pomou teorija R. Plutchika, koji ponaanje vie
Nadam se skoroj diskusiji o studiju autopoietine psihologije. Zadnji je primjer nedovoljna
podrka kolega psihologa projektu psihotestiranja kandidata za Sabor. Imali smo divnu ansu od
4.500 kandidata otkriti motive, sposobnosti, znanja i u krajnoj liniji pomoi svakomu da sagleda
svoje i tue domete. Uvjeren sam da bi kvaliteta odluivanja bila danas bolja u Saboru. Uvjeren
sam da bismo tada imali i bolju Vladu i lake ostvarili 100 milijardi dolara GNP-a. Sentimentalnost
prema manje sposobnima i strah od sposobnijih, pa i brutalnost prema takvima skupo plaamo.
297
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 192 -
Psihologija i autopoiesis
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
istrauje i tumai s prirodnog stajalita, A. Maslowa, koji otkriva

boanske potencijale u svim ljudima, W. Reicha, koji objanjava
uvstenu kugu te S. Coveya, koji nastoji teorijska sa-znanja
oblikovati za praktinu primjenu. Ovo poglavlje nema pretenzije
poduavati psihologiju, nego ukazati na ljude i ideje koje
otvaraju pro-store autopoiesisa.
Teorija emocija
R. Plutchik298 razradio je model s osam primarnih
emocionalnih dimenzija: prema njegovoj evolutivnoj teoriji
zaeci ovih dimenzija po-stoje ve kod amebe i sve boljom
diferencijacijom i integracijom razvijaju se kod ovjeka ljubav i
tjeskoba. To bi znailo da i emocije moraju imati neku ulogu u
opstanku bia. Plutchik izvodi funkciju emocija iz za-dovoljenja
potreba jer svaka ivotinja mora nai hranu, izbjei povredu i
razmnoavati se (podsjetimo se da Jacob kae da je cilj
bakterije na-praviti dvije bakterije). Svako bie mora uzimati
hranu, pie i zrak, a izbacivati otpatke. Svaki stvor mora
razlikovati druga bia iji objekt moe biti, ili koja su objekt
njegovih potreba. Svatko mora razlikovati potencijalnog
protivnika za razmnoavanje od potencijalnog partnera (ne
zbiva li se to i meu ljudima)? Bie mora interpretirati
informacije iz okruenja, u smislu pozitivnog ili negativnog
uinka.
Plutchik kae da to preciznije moemo definirati okolinu,
vea je mogunost prognoze i prilagoavanja na novonastalo
stanje. On je uoio da postoji snaan odnos osjeajnosti i
misaonosti koji je u velikoj mjeri zanemaren u modernoj
psihologiji. Danas se jo uvijek prouavaju po-jedini fenomeni
bez dovoljno razumijevanja odnosa meu njima. Vrije-dno je
pogledati model koji razvija Plutchik, u kome su sadrane navedene primarne dimenzije.
Imao sam sreu desetak godina rabiti njegov instrument i osobno ga nakon toga upoznati kad
sam bio na postdoktorskoj specijalizaciji u SAD-u. Tad nisam bio svjestan koliko ga je Bog
pripremao za kreaciju teorije i testa jer se kao fiziar prije toga bavio teorijom svjetlosti i boja.
Uistinu su divne anse kako nam Na otac otvara nebo stvaranja, a da mi ni ne pomislimo otkuda
nam darovi i talenti. Iako je R. Plutchik zadrti evolucionist, preko njega nam Bog vie govori no
preko mnogih kreacionista. Postmoderna otvara nam takve mogunosti interpretacije, a to je teren
gdje se rue stare paradigme (Kuhn) znanosti i otvara prostor Novom dobu.
298
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 193 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeavanjem EPI testa (Emotional Profile Index), u kojem

preko 62 pi-tanja izabiremo jedno od ponuenih dvaju ponaanja,
dobivamo svoj emo-cionalni profil s osam osnovnih dimenzija:
inkorporacija, orijentacija, za-tita, deprivacija, odbacivanje,
istraivanje, destrukcija i reprodukcija (sl. 3).
Slika 3. EPI grafikon

On je sa suradnicima dokazao da njegov instrument dobro
dis-kriminira ak i ponaanje majmuna. Pouzdanost je bila vea
od 0,70. Test EPI pokazao je znaajne razlike u funkciji spola.
enke su imale vie straha, vie tuge i veu inkorporaciju, nego
mujaci koji su imali veu drutvenost i vee odbacivanje. U
ljudskoj terminologiji enke su imale vee konflikte u domeni
socijalizacije, a mujaci u domeni agre-sivnosti i pasivnosti.
Pokazalo se kako dominantni majmuni imaju veu emociju
srdbe, a posluniji straha. ovjek je izmeu prirode i Stvoritelja. Kako sam prethodno postulirao, razvojem subjektiviteta
objekti-vitet se apsolvira. Plutchik je izveo iz Darwina kako su
osjeti, percepcija, evaluacija, simboliko miljenje, komparacija
sa stanjem u kratkoronoj i dugoronoj memoriji, ukratko
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 194 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
spoznaja u funkciji emocija. Po onome to znanost za sada

samo nasluuje, vjerojatnije je da emocije prethode spoznajnim
funkcijama. Ovdje ostaje dilema to je prije, jaje ili koko.
Osjeaji su reakcija na dogaaje, ali i njihova anticipacija te
filter kojim u kognitivne mape proputamo samo ono to je u
skladu s iskustvom. Novo stvara ok i samo jake osobnosti
mogu se hvatati u kotac s kaosom okruenja i u njemu traiti
red. Osjeaji nam zatvaraju krug izmeu onog to mislimo,
govorimo i radimo i u finalitetu vode jaanju savjesti. Samo
poten ovjek moe mirno spavati jer nema straha.
Moje je iskustvo kako je EPI izvrstan instrument za odgovor
na pitanje Tko sam ja, a kao povratna informacija indikator
nadvlada-vanja negativnih emocija (strah, tuga, srdba) i
razvijanja ljubavi (in-korporacija i reprodukcija u Plutchikovu
modelu).
Plutchik smatra da je emocionalna rezonancija, a ne protok
in-formacija, izvor kohezivnosti. Postavlja se pitanje to je
izvor emocija. Na nioj filogenetskoj razini emocije su
genetski odreene, a na vioj je dominantna uloga uenja. Ono
to prethodi emocijama nije nezavisno od onog to su
posljedice. to je sustav razvijeniji, veu ulogu igra vrednovanje
primljenih informacija. U cjelini emocije su pokuaj orga-nizma
da postigne kontrolu nad okolinom.
Emocije su ultrakonzervativni oblici adaptacije to se
pokazalo u-inkovitim (kao aminokiseline, DNA i geni.)
ovjek neke probleme rjeava iz znatielje, neke iz nude
(straha), neke iz frustracije, a neke iz potrebe za odobravanjem,
dok veinu kom-binacijom navedenog. Bitna je distinkcija od
motiva koji prethode i ne zahtijevaju interakciju s
informacijama i, uope, manje su zavisni o okolini.
Ukratko, emocije su vie bioloki, dok su motivi vie
duhom de-terminirani. Prvo je svijet prirode, drugo slobode
duha, a meu njima treba razviti savez. Moja je anticipacija:
emocija je u svom idealu srea, a motivacija sloboda. U cjelini
po R. Plutchiku, emocije su kompleksni slijed reakcija na
podraaje, a ukljuuju spoznajno vrednovanje, subje-ktivne
promjene, autonomnu ivanu aktivaciju, poticaje za akciju te
ponaanje koje ima uinak na podraaje koji su emociju
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 195 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
izazvali. Kom-pleksne reakcije imaju adaptivni karakter i

svojevrsni su homeostatski proces.
Tu je igra alopoiesisa i autopoiesisa. Ukoliko okolina
definira emocije, tada je u pitanju prvo, a ako se interpretacija
dogaa iz nas samih i ne doputamo da nas okolina odreuje u
igri, autopoietino je ponaanje. Kad hrvatski graanin shvati
da svojom interpretacijom o-dreuje svoju i nau sudbinu, bit
emo blie pet puta veim plaama. Kada dopusti da vijesti u
masovnim medijima njime manipuliraju, smanjuje si (i nama
ostalima) anse emancipacije. Tu je najbolniji igrokaz s
braniteljima koji su u domovinskom ratu znali braniti slobodu, a
sada djeluju izgubljeno. A tako im malo treba!
Teorija potreba
Nakon to smo malo vie uli u svijet emocija, vrijeme je
da odemo (analogno prelasku s biologije na filozofiju) u svijet
motivacije i da pri-kaem rezultate istraivanja do kojih je
doao A. Maslow, po mojem miljenju najvei genij meu
psiholozima, koji je na tragu autopoiesisa. On je uspio, to se
naalost jo ne sagledava dovoljno, povezati prirodno i
boansko u ovjeku i odrediti osnovne zakone razvoja ljudske
priro-de.299 Naalost, vrlo mali broj psihologa, sociologa i drugih
znanstve-nika u drutvenoj domeni afirmira ovu teoriju. Vidjet
emo kasnije i zato. Prije Maslowa psiholokim nebom
dominirale su dvije teorije bi-heviorizam i psihoanaliza.
Prema objema teorijama ovjek je bio mi-norno bie,
nepotpuno za cjelovit i slobodan ivot.300
Do sada su idovi dali Mojsija (glava), koji je ukazao na misaonost - Isusa (srce), koji je otkrio
osjeajnost - Marxa (trbuh), koji je otkrio materijalne potrebe - Freuda (seksualni organi), koji je
otkrio seksualne potrebe te Einsteina koji je zakljuio kako je sve to samo relativno. Na sreu,
doao je sljedei Maslow, koji je negirao prethodne negativnosti te sve potrebe harmonizirao u
skladu s boanskom nakanom imago viva Dei.
300
Neka se itatelj pita zato je veina psihologa i javnosti (politiara, biznismena, novinara) jo
uvijek zadojena takvom alopoietinom psihologijom. ansa nam je to prije razviti Hrvatsku u
samoueu zajednicu u kojoj e subjekti biti razvojno sposobni, a objekti razvojno nesposobni. Mi
smo na 20 umjesto 100 milijardi dolara jer su kognitivne mape i emocionalnomotivacijska struktura naih politiara, znanstvenika i gospodarstvenika alopoietine.
299
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 196 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Pogledajmo zahtjeve koje je Maslow postavio psihologiji i

pitajmo se koliko naa psihologija to ostvaruje:
Psihologija treba biti vie humanistika. Rije ljubav u
njegovo se vrijeme nije mogla nai u psiholokim knjigama.
Prevladavale su i-njenice i tehnike koje su sluile interesima
psihologa, a ne drutvu kao cjelini. Psihologija se, po njemu,
treba baviti prouavanjem filozofije, znanosti, etike, a ne
fizikom XIX. stoljea. Mnogi se zadovoljavaju pro-uavajui
djelie ljudskog bia, a zaboravljaju da je cilj pruiti objedinjenu cjelinu bia.301 O tome treba uiti od filozofa i teologa, ali
i seljaka.
Psiholozi trebaju biti hrabriji, a ne samo paljivi pri
izbjegavanju pogreaka. Psihologija treba vie biti usmjerena
na probleme, a manje na sredstva i metode. Ona mora biti vie
pozitivna, a manje negativna. Mislim da se previe bavi, jo i
sada 30 godina od pojave Maslovljeve teorije, slabostima i
bolestima, a premalo vrlinama, mogunostima. Re-kao bih
svojom paradigmom da smo previe sentimentalni prema
ne-sposobnima, a previe brutalni prema sposobnima.
Lijeenje treba izai iz kabineta i zdravstvenih ustanova i
obuhvatiti sva podruja ivota te potaknuti izrastanje. Bit je u
poticanju samoostvarenja, a posebno sa-moostvarenja u
obrazovanju.
Akademska
je
psihologija,
po
Maslowu,
previe
zapadnjaka, a premalo se koriste iskustva Istoka.
Samopromatranje treba vratiti u psi-hologiju. Psihologija
treba prouavati ciljeve i sredstva koja vode ci-ljevima.
Zato ovjek ivi? to ini ivot vrijednim? Kada vie znamo o
samoostvarenju, trebamo se pozabaviti kulturom koja to potie.
Sloboda stvaranja i stvaranje slobode pokazat e kako
psihologija moe pomoi, ne samo na individualnom planu,
nego i u poboljanju drutva.302
A. Maslow, kao svaki stvaralaki subjektivitet, imao je
Istina je cjelina (Hegel).
Ne znam mnogo psihologa koji su dorasli proizvodnji od 100 milijardi dolara. Navest u neke za
koje sam siguran da daju doprinos i pomau mi da se za to zalaem. U prvom redu to je dr. M.
Drenovac, autor CRD serije kojom bismo vrlo brzo imali dijagnostiku. Druga je Jasenka BaiSavanovi, iji je rad u Plivi konkretna demonstracija snage psiholoke teorije i metodologije. Trei
je mr. S. Ozimec, kojeg svojim radom na teoriji stvaralatva i praktiki s Arhimedovcima u Varadinu premalo prepoznaje naa javnost.
301
302
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 197 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ogromne potekoe u kreiranju i provoenju teorije, a ja bih

rekao da su ga optuivali i onemoguavali ljudi koji su bolovali
od uvstvene kuge. Drugo je obrazloenje u zakonu relativne
deprivacije, ija je rtva i u nas svaki istinski stvaratelj. On
iznosi kako se teorija potvrdila na klinikom i socijalnom
podruju, ali ne i u laboratorijskim uvjetima jer u njima
nedostaju ivotne okolnosti cjeline.
Akademska, pak, psihologija to ne smatra dovoljno
znanstvenim i uslijed misaone ukoenosti odbacuju se
dragocjena saznanja o ovjeku i potencijalima koje svatko u
sebi nosi.303 Strogost je miljenja nuna, ali sloboda je miljenja
vrednija.
Teza je Maslowa da su potrebe bit ljudi, a smisao se
ljudskog ivota nikada nee razumjeti ako se ne uzmu u obzir
najvia oekivanja. Po njemu e znanstvenik koji je pomalo i
umjetnik biti bolji u svojoj struci od kolege koji nije pomalo i
umjetnik. Znanstvenik, a takoer umjetnik, politiar,
mehaniar, slubenik bit e bolji u svom radu ako je sretan,
siguran, zdrav, nego ako je nesretan, nesiguran i bolestan.
Maslow otro kritizira pretjeranu orijentiranost na
metode i sredstva, a zanemarivanje problema, svrha,
ciljeva.304 Tako izvodi zakljuak da usredotoenost na metodu
omoguuje da na rukovodea mjesta u zna-nosti dolaze
tehniari i ljudi aparata, a ne oni koji postavljaju pitanja i
rjeavaju probleme.305 Ovo vrijedi zapamtiti i to prije ugraditi u
nau personalnu politiku ako elimo s 20 skoiti na 100 milijardi
dolara. Nai ekonomisti, a posebno bankari, ni ne sanjaju kakvi
se potencijali kriju i otvaraju ulaganjem u ljude.306
Pretjerana usmjerenost na metode stvara hijerarhiju i
razdvaja discipline. Maslow uoava negativnosti raspodjele
Kako sam formalno to sve proao, to si uzimam za pravo biti kritian prema kolegama koji daju
prednost obliku pred sadrajem, metodi pred kreativnom hipotezom. Ortodoksni psiholozi, zovem
ih zastupnicima takorske psihologije, nisu ni svjesni koliko svojim paradigmama oteavaju sveukupni razvitak, a posebno osobni.
304
Zato je ova knjiga pisana kao antiteza postojeim udbenicima? Hoemo li doi do sinteze?
305
Maslow, A. Motivacija i linost. Beograd, 1968., str. 73.
306
Neki od mojih najboljih studenata postali su vrsni bankari, ali ak ni kod vlastite djece ne
ulau koliko treba, a nekmoli u druge. Zato? Ja se takoer osjeam za to odgovoran. Zato?
303
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 198 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
rada i smatra da bi se to moglo nadvladati usredotoenosti na

probleme. Vidjet emo da su potpuno nezavisno od njegovih
zapaanja operativna istraivanja tako zapoela, ali im je
nestalo nude (Drugi svjetski rat), tijek se vratio u neku
bioloku ravnoteu gdje kauzalitet pobjeuje finalitet, sredstva
svrhu.
Duhu je ostalo da eka novu priliku za uzlet. Neslueni
tehnoloki razvoj u biotehnologiji i informatikoj tehnologiji
otvara nam prostor. Bojim se da kao drava padnemo na ispitu,
a mogli bismo na raz-meima Kine i SAD-a, Rusije i Indije biti
neto daleko vie no to je Dubrovaka Republika bila u svojim
svjetlim trenucima.
Najnovija, a i najvea svjetska financijska kriza ansa je za
krea-tivne psihologe, pedagoge, sveenike, psihijatre i uope
strunjake za ljudski imbenik. Dok se ljudi budu vrtili oko
novca i robe, nema nam anse za autopoietino drutvo. Kad
se novac i roba ponu okretati oko kreativnih ljudi,
zapoet e autopoietini razvitak.
Miljenja sam kako je stanje u naoj zemlji, posebno nakon
do-movinskog rata, prilika za ponovni uzlet ljudskog duha.
Uvjeren sam da bi mnogi kod nas i u svijetu prihvatili izazov,
kako iz emocionalnih, tako i intelektualnih razloga, i sudjelovali
u rjeavanju problema. No, mi nismo u stanju definirati
precizno probleme, a kamoli projektne zada-tke, a da i ne
govorimo o razradi metodologije istraivanja i provoenja
rjeenja u ivot. Posluajmo Maslowa:
Tradicija u znanosti moe biti opasan blagoslov.
Odanost pred-stavlja pogibeljnu opasnost.307
Napredak je proizvod suradnje i bez toga ogranieni
pojedinci ne mogu uiniti vrijedna otkria. Kako nema suradnje,
treba ekati da se pojavi rat, kriza ili karizmatska linost kojoj
pomo nije potrebna. Tako se jedino ortodoksna znanost moe
nesmetano razvijati pa je u pravu Kuhn sa svojim opisom
znanstvenih revolucija.
Po Maslowu, tehniar je ovjek koji sve razumije u svom
poslu osim krajnje svrhe, ili osoba koja izbjegava male greke, a
307
ibidem, str. 75.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 199 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
istovremeno juri velikoj zabludi. Maslow, koji vjerojatno kao i

veina Amerikanaca nikad nisu itali njemaku idealistiku
filozofiju, ipak na novi nain razvija dijalektiku cjeline jer je
nuan uvjet za to savjesno prii rjea-vanju problema.
Njegova je prva postavka da je jedinka organizirana
cjelina. Pe-njemo li se uz filogenetsku ljestvicu, uoavamo sve
veu zavisnost po-naanja o kulturi. U tom duhu pokuao je
izvriti integraciju prethodnih teorija Wertheimera, Deweya,
Jamesa, Goldsteina, Freuda, Fromma, Reicha, Junga. To nije
samo puka integracija, nego istinski nova kvali-teta,
autopoietska sinteza.
A. Maslow tumai cjelokupno ponaanje zadovoljavanjem
potreba koje, iako djeluju istovremeno, mogu se analizirati
prema vremenskom slijedu i hijerarhiji. To su fizioloke potrebe,
sigurnost, drutvenost, presti i samoaktualizacija.
Prvo se javljaju fizioloki nagoni koje nam odreuje nae
bioloko naslijee radi zadovoljenja homeostaze. Te su potrebe
monije od dru-gih i ukoliko su nezadovoljene, ovjek e prvo
njih zadovoljiti. Osoba kojoj nedostaje hrana, sigurnost, drutvo
ili potovanje najvie e osje-ati nedostatak hrane. Sve
funkcije i organi tijela usmjereni su zadovo-ljenju te potrebe, a
to znai osjeti, zapaanja, memorija, inteligencija, znanja, a sve
to nije u funkciji zadovoljenja te potrebe, potisnuto je. Maslow
se dalje pita to je sa eljama ovjeka kad je eludac
neprestano pun.
Tako dolazi i do njegova otkria: odmah se pojave druge
vie potrebe i one prevladavaju organizmom umjesto fiziolokih
potreba. Kada se one zadovolje, nastupaju nove jo vie ljudske
potrebe itd., a orga-nizirane su u hijerarhiji relativne jakosti
(slika 4.).
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 200 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 4. Grafikon potreba

elja koja je zadovoljena, nije vie elja. Samo
nezadovoljene
potrebe
prevladavaju
organizmom
i
(samo)organiziraju njegovo pona-anje. Osobe koje u prolosti
nisu bile uskraene u duhovnim i ma-terijalnim dobrima, bolje
su pripremljene na ivotne frustracije od osoba koje su bile u
prolosti uskraene. Kada su fizioloke potrebe relativno
zadovoljene, javlja se potreba sigurnosti, to u biti znai kako
trajno zadovoljiti fizioloke potrebe. Maslow zapaa da se ta
potreba najbolje moe prepoznati kod male djece jer ona ne
prikrivaju istinsko stanje kao odrasli. Zakljuuje da je djetetu
potreban
organizirani
svijet,
a
ne
ne-organiziran
i
nestrukturiran. I ne samo djeca, nego i odrasli vole sigu-ran,
sreen, predvidljiv, zakonit i organiziran svijet na koji se mogu
osloniti i u kojem se ne dogaaju opasne i nesvladive stvari.
A svijet e, naalost ili nasreu, sve manje biti takav. U
zadovo-ljenju te potrebe obitelj igra veliku ulogu. Maslow
upozoruje kako ne-urotine osobe, uslijed potrebe za sigurnosti,
tragaju za zatitnikom, rekao bih vrstom rukom. Do
domovinskog rata nisam bio svjestan ko-liko je straha u naih
sunarodnjaka, a najvie me iznenadila hrabrost i kreativnost
mladih ljudi u obrani domovine.308
308
Hipoteza koju istraujem jest da iza straha stoji Sotona, iza hrabrosti Bog. Kako ojaati Bo-
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 201 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Vratimo li se na teren emocija, ovdje se radi o emociji

straha povezanoj s dimenzijom istraivanja, to je u biti
tjeskoba najopasnija bolest dananjice. Radi nje Heidegger
zavrava sa zaboravom bitka, a mi?... Ono ime se tjeskobni
osjeaj nadvladava jest ljubav, a do nje se dolazi znanjem i
stvaralakim radom, a privremeni je lijek u dru-tvenosti.
Nadvladavnje druge potrebe ostvaruje se treom
potrebom. Ma-slow ukazuje kako mi podcjenjujemo vrijednost
susjedstva, svoje dru-ine, suradnika na poslu. Ovdje bih uinio
manju korekciju u njegovoj teoriji. Iako je Maslow kratak u
tumaenju tree potrebe, mislim da je nekorektno stavljati
ljubav na relativno nisku treu razinu. Ljubav je najuzvienija
emocija koju ovjek ima i nema toga to je iznad nje.
Nikakav presti i samoostvarenje nisu iznad ljubavi, nego su to
sve bolje ili loije predigre ljubavi. Na treoj se razini, prema
mojim istraiva-njima, javlja potreba za drutvenosti, za
pripadanjem skupini (domu, domovini, klasi, profesiji, politikoj
stranci itd.). Ovdje motiv nije ljubav, nego drutvenost, potreba
da se bude pripadnik skupine. Ako je i to ljubav, onda je to
njezin prizemni oblik: kupovanje, razmjena i ukratko
alopoietina ljubav kao sredstvo jaanja sigurnosti, a ne kao
tenja slo-bodi. Ta trea potreba samo je jedna etapa u
samorazvoju ovjeka i mi-ljenja sam kako je greka Maslowa
to je stavio ljubav na treu razinu hijerarhije umanjila prilike za
irenje i razvoj ove, inae izvanredne, teorije.309
Nakon to se, donekle, i trea potreba zadovolji, razvija se
kao dominantna potreba za potovanjem, dodao bih za
prestiem. Kad smo osigurali jednakost s drugima, elimo
uvrstiti osobni identitet i razli-kovati se od drugih biti. Kako?
Postati bolji od prosjeka i zadobiti po-tovanje i priznatost od
strane drugih. Znamo da u biolokom svijetu postoji borba za
opstanak i da se najbolje prilagoeni razvijaju dalje. Ja mora
stei samopouzdanje u suoavanju sa svijetom pred samim
anski utjecaj na hrvatske graane? Pomae li nam molitva? Koliko molitva objanjava varijancu
straha? Kakv je utjecaj savjesti i potenja?
309
To sam prvi put uoio 1976. u SAD-u kao Fulbrightov stipendist, kad su studenti upozorili
kako im drukije tumaim Maslowa no njihovi profesori.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 202 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sobom, ali i od strane drugih. Prednost je te potrebe to dovodi

do razlikovanja sebe pred sobom i pred drugima, ali tu postoji
velika opasnost od sa-mozavaravanja i laskanja, ili suprotnosti
podcjenjivanja od strane dru-gih, ili, to je najopasnije,
samopodcjenjivanja. Tu su izvori ljudske te-nje slavi, vlasti,
moi, priznanjima, dostojanstvu, uvaavanju i ovdje je Maslow
ugradio Adlerovu ili Nietzscheovu tenju za moi. Frustracija u
ovoj potrebi vodi stvaranju osjeaja manje vrijednosti,
bespomonosti.310
U potrebi za isticanjem krije se klica razvoja, ali i unitenja
jer je tom teorijom znanstveno razraena podloga za Hegelovo
duhovno i-votinjsko carstvo. To znai da djeluju zakoni
biologije, ali se unosi i bo-ansko. Rekli bismo kauzalitet i
finalitet ovdje igraju svoju predigru.
U praksi ekonomije i politike, koje svoju energiju crpu iz
ove po-trebe, premalo o tome ima refleksije pa otuda i mnogo
propusta. Ovdje se jo radi i ivi iz pukog kauzaliteta, iz
nunosti da bi se imalo novaca, moi, slave, priznanja, a sve je
to rezultat nedovoljne emocionalnosti i misaonosti, uope
ivotnosti i duhovnosti jer se ovjek po sebi nije su-oio s
ovjekom za sebe. Ta nereflektiranost (zato se radi i kako se
radi) dovela nas je do trenutne situacije kaosa, kada nitko
nikoga ne potuje i ne priznaje. Ovo je potreba koja pokree
suvremeno gospodarstvo, a na bi zadatak trebao biti da
naemo put za nadvladavanje ovakve alopo-ietske motivacije.
Nie smo potrebe zadovoljavali i dosadanjim ele-mentarnim
razvojem koji nije dovoljno imao refleksije o zakonitostima
etvrte potrebe. Otvorili smo i prije demokratskih izbora, a i
poslije, i iz tenje za razvojem, prostor za slobodu svih, proces
ije posljedice ne samo da nismo shvatili, nego smo ih u velikoj
mjeri kao malo tko u svijetu vrhunski zloupotrebljavali. U
kasnijem dijelu (ekonomskom i pravnom) vratit emo se na
korijenje koje se upravo krije u frustriranosti ljudi etvrtom
potrebom.
Svaki pojedinac tei opstanku i razvoju i u tom smislu
gotovo ne bira sredstva da to ostvari. Tako od svake osobe
itatelj, promatrajui ponaenje zastupnika u Saboru, moe zakljuiti kolike pokree etvrta
potreba. Dok u Sabor ne dou ljudi koji su odreeni petom potrebom, nema nam skoka na 100
milijardi dolara, nema nam 5 puta veih plaa.
310
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 203 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
preko svake tvrtke i opine, do cijele republike teilo se

prestiu, a uslijed nerazumijevanja zakonitosti procesa i
kriterija za razlikovanje311 gotovo smo doivjeli potpuni kaos.
Integracije (od pojedinaca preko tvrtka do irih zajednica)
obavljale su se parcijalno prema kratkoronim interesima. 312
Nerazu-mijevanje ovih sila dovelo je do regresije na niu razinu
zadovoljenja potreba jer smo ignorirali prirodne i boanske
zakonitosti.
Gdje je izlaz iz ovog stanja koje je neto novo u razvoju
ovjeka i njegove zajednice? Maslow kae da sve prethodne
potrebe mogu biti zadovoljene, a osoba je nemirna ako ne radi
ono za to je sposobna. Tako se glazbenik mora baviti glazbom,
slikar slikanjem, pisac pisanjem. Vai li to i u znanosti, politici i
biznisu?
to ovjek moe biti, to mora biti.
To
je
(peta)
potreba
samoostvarenja
ili
samoaktualizacije. ovjek mora biti vjeran onomu to u sebi
nosi i aktualizirati ono to potencijalno jest. Kod nekoga je to
biti dobra majka, kod nekog dobar sporta, a kod nekog
umjetnik, znanstvenik, politiar ili privrednik, poljoprivrednik ili
policajac.
Maslow misli da kad ne bi bilo sputavajuih snaga (a
psihologija, pedagogija, tehnologija, ekonomija i politika
zagauju proces), svako bi ljudsko bie oitovalo svoj poseban
tip stvaralatva. Opaanja zdravih ljudi manje slijede iz elja,
To znai uslijed nemoralnosti, lakomosti i gramzivosti. U ovom poglavlju nastojim interpretirati
umnost te i takve zbilje.
312
Gdje je bila vea vjerojatnost integriranja, odnosno samoorganiziranja u SFRJ? Zato su se
upravo kosovski Srbi najbolje samoorganizirali u SFRJ? Ako smo shvatili Prigogina i far from
equlibrium kao uvjet samoorganizacije, blii smo razumijevanju alopoietinih rjeenja koje su vodile i izbacile Miloevia na povrinu. Uzalud je D. Pavlovi bolje poznavao Shinga i sile finaliteta.
Kauzalitet je bio jai od finaliteta. Osobno sam skupo platio pokuaje samoorganiziranja razvojno
sposobnijih 1987., ali sam poeo otkrivati Boga i snagu molitve. Do nedavno sam smatrao da moj
kolski kolega nije dao rezultate istraivanja S. Dolancu, a nedavno me zapitao je li u tome to je
dao bio korijen mojih politikih kalvarija. Nitko od nas ne zna gdje su bugovi koje proizvodi ako
nema transparentnosti i feedbacka. Ostajemo u alopoiesisu. Kad se hrvatska obavjetajna zajednica povee s MZT-om, bit emo blii autopoiesisu. Tu su manji problem agenti tajne policije.
Najvei je problem kako ljubav prema domovini naih znanstvenika pretoiti preko timske organizacije u jaanje ekonomske i politike slobode graana RH.
311
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 204 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
predrasuda, enja i takvi opaaju istinu lo-ginije i uope

uspjenije. Imaju nevino oko. Samoostvareni ljudi vide
stvarnost jasnije i tolerantniji su na nedostatke i odstupanja.
Prihvaaju lake nego drugi ljudi posrnua, grijehe i zla ljudske
prirode kao da su svojstva prirode. ovjek se ne ali da je voda
mokra, kamenje tvrdo, a drvee zeleno, ali to nije pomirenost
sa sudbinom. Istraivanja koja je proveo Maslow pokazuju da
samoostvareni uivaju u prirodnim pro-cesima (jedenje, spolni
in) bez kajanja, stida, a to ih posebno razlikuje od neurotika.
Kod njih nema licemjernosti, pretvaranja da se ostavi utisak.
Kod tih ljudi spontan je proces osjeanja i misli, i tu je
autopoiesis na djelu.
On naglauje potrebu za istinom (znanje i razumijevanje) i
potrebu za lijepim, a ja bih dodao i potrebu za dobrim (humani i
demokratski odnosi), to je u cjelini definicija samoostvarene
osobe. Proces se dogaa radom i ljubavi k sve viim
stupnjevima slobode. To je u biti beskonaan proces, ali i
postojei rad i ljubav ve su dovoljna garancija da je ovjek
stupio u carstvo slobode. Bitna je razlika pred prethodnim
potrebama to u prve etiri potrebe dolazi do zasienja prije ili
kasnije, dok na petoj razini pravog zasienja nema. Postoji
samo razvoj i uspon.313 Razu-mljivo da ima padova, ali oni su
samo povratna sprega i predah da se shvati uzrok greke i
spremi za novi uzlet. Na toj razini rad predstavlja istinski uitak
i ovdje se tek stvaraju uvjeti za istinsko shvaanje kako je
imperativ da rad i ljubav budu prva potreba. Nerazumijevanje i
krive interpretacije neminovno su vodile u totalitaristiko
drutvo, analogno teokratskoj dravi kada je religija bila
dominantna ideologija.
Ta je potreba ono na to moe, ali i mora nadoi svatko
kad shvati sebe, svoje istinsko Ja i zapone rad na vlastitom
Sve sam vie uvjeren u postulat Imago Viva Dei, tj. da smo roeni na sliku i priliku Boju. U
kontekstu Maslowljeve teorije znai da je svaki ovjek bogo-ovjek, sustvaralac i da dok to ne
postane, nije u autopoiesisu. To ne znai da mora potovati institucije Crkve, ali znai da se u
dubini svoje due mora moliti Bogu kad god ima potekoe na tom putu i zahvaljivati kad god
osjea da slobodno radi i voli. Hipoteza do koje sam nedavno doao, jer sam previe okruen
iznadprosjeno potenim ateistima, jest da oni koji se ne mole i ne zahvaljuju Bogu imaju
iznadprosjene potekoe (financijske, zdravstvene, seksualne) u svojem ivotu. To ne bi znailo da
je Bog prema njima nepravedan, nego da ih jednako ljubi, ali i vie trai od njih. Poznato je kako
koija vie tjera boljeg konja. Na ispitima sam vie proputao C igrae, a vie optereivao B
igrae. Radi li tako i Bog?
313
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 205 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razvoju. Stoga je vrlo vano pitanje tko sam ja? Razoaran

sam kako je malo studenata pri-premljeno za to pitanje, kako
dom i kola premalo pridonose razvitku. Ogranienja su
prvenstveno u vlastitim emocijama, saznanjima, isku-stvima.
to god se dogaa izvan linosti, predstavlja samo izvor repromaterijala za osobni razvoj. Rat koji je iza nas dobra je
ilustracija. Neki su reagirali strahom i bjeali, neki su srljali na
protivnika i ne-potrebno ga izazivali, a neki su padali u
rezignaciju.
Od
kolijevke
potreba
do
groba
iz
perspektive
Analiziramo li dijalektiku potreba, vidjet emo da osobni

razvoj svakog od nas prolazi faze koje je Maslow opisao.
Roenjem kod nas prevladava prva potreba, organskim rastom
i uenjem dolazimo do spoznaja da na metabolizam i opstanak
zavisi o roditeljima, posebno majci. Tada dominantna postaje
potreba sigurnosti. Primanjem dovoljno ljubavi jaa nam
osobna sigurnost i sve se vie otvaramo prema irem okruenju
pa je rano djetinjstvo sve do adolescencije pod dominacijom
potrebe drutvenosti. Tada mama i tata, djed i baka nisu vie
toliko vani kao djeaci i djevojice iz susjedstva. Razvojem,
fizikim, emoci-onalnim i misaonim, sve vie jaamo (sport,
znanje, umjetnost) i poi-njemo se okretati osobama oko nas i s
njima se usporeivati. Postajemo osjetljiviji na razlike u
materijalnim, duhovnim i drugim postignuima jer nama
dominira etvrta potreba za prestiem.314
Ukoliko
bismo
imali
sustav
samoproizvodnje
(autopoiesis) stva-ralakog subjektiviteta, mladi bi se ljudi
prije poeli osposobljavati u samoostvarenju i to bi postajalo
dominantna potreba zavretkom ko-lovanja. Kako to ni ne
postavljamo kao problem, najbolji ostaju na e-tvrtoj razini, a
ivot ih prije ili kasnije unitava jer to nije u skladu sa zakonima
314
Tu su najvee prepreke ostvarenju 100 milijardi dolara.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 206 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
finaliteta (slobode, uinkovitosti, humanosti). Kod sve veeg

broja nastupa duhovna smrt i razdoblje koje ostaje do fizike
smrti mo-emo slobodno nazvati ivotarenjem. Samo manji broj
ljudi dostie petu potrebu i njih prepoznajemo kao zdrave,
zadovoljne, integrirane osobe koje oko sebe ire pozitivno
duhovno ozraje.315 Uvjeren sam da u RH, kao i drugim
zemljama, postoji 10% samoostvarenih osoba. Oni lake
prodiru na scenu gdje nema ekonomskih i politikih monopola.
Kako smo mi izrastali u sustavu s vie slobode (zahvaljujui
sustavu samo-upravljanja) od drugih zemalja u tranziciji te
imamo bogato socijalno iskustvo uspjeha i pogreaka, ne vidim
vea ogranienja da to iskori-stimo u kreaciji hrvatske vizije od
100 milijarde dolara.
Dana 13. 6. 2000. godine iznenada je umro V. Kocijan,
dugogodinji direktor tvornice Bratstva u Zagrebu. Upoznao
sam ga kad me prijatelj Z. Fijan zamolio da mu recenziram
knjigu Zaarani krug birokracije. On mi je trebao biti jedan od
glavnih suradnika da lanove Kineske am-basade uvjerim u
nunost bolje suradnje. Oni bi uei na naim grekama bolje,
bre i jeftinije od nas proli u procesima tranzicije i
globalizacije. Prije smrti recenzirao sam mu knjigu Ubojstvo u
tvor-nikom krugu, gdje je znanstveno i umjetniki opisao
jedan istinit do-gaaj. okiran njegovom smru tvrdim da smo
svi mi suodgovorni za njegovu preranu smrt. Posebno njegovi
bivi drugovi iz SDP-a u koje je ulagao prevelike nade ne
shvaajui koliko je malo njih nauilo za ovih 10 godina ono to
je on znao daleko prije. Ovdje nije nevin ni doktor M. Vedri do
kojeg smo zajedno doli dok je bio predsjednik Komore da nam
pomogne u restrukturiranju Bratstva. On je bio samoostvarena
osoba, a takvi nestaju pred naim oima umor(e)ni naim
sebinostima i glupostima. Njegova kerka kae mi da su mu
drugovi iz SDP-a priredili lijep pogreb. To govori kako su imali
srca za njegov trud i angaman. Uvjeren sam da dr. Z. Tomac i
mr. M. Arlovi ni pomislili nisu jesu li i koliko pridonijeli preranoj
Kocijanovoj smrti ignorirajui ansu koju im je Bog dao da vie i
jae podre ideje i inicijative svog partijskog druga. Oni su
tipini B igrai u politici i najblii autopoi-etinoj politici RH.
itatelju je vjerojatno jasno da se osjeam odgovorniji od
315
Koliko nam godina treba da kritina masa ljudi u RH bude na 5. potrebi?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 207 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Vedria, Tomca i Arlovia zajedno, i zazivam Boga da mi oprosti

to mu nisam posvetio vie vremena i podrke u radu i ivotu.
Tjei me to je ivot vjean i da na osobni alopoiesis ustupa
pred autopoiesisom.
Generacije sam studenata, koji su to i htjeli, upuivao u
dom u-mirovljenika u Osijeku koji prilino autopoietino vodi M.
eo. Ve sam dosta vremena uvjeren kako su starci i starice
nae najbolje knjinice prema Bogu, nepisane Enciklopedije
Croatice. Kad uspijemo njihova is-kustva i saznanja pretoiti u
hipertekst, mladi e na putu od Erosa do Agape imati manje
potekoa s Tanatosom.
Nedavno sam imao predavanje za lijenike Zaraznog
odjela Kli-nike bolnice Osijek, gdje sam pokuao inicirati
izuavanje morbiditeta i mortaliteta na pozitivnim iskustvima
koje je utemeljio dr. A. Mero. elja mi je da Klinika bolnica
postane prva samouea ustanova u RH jer su kao i kod V.
Kocijana zdravstveni radnici nesvjesno sudionici i svjedoci
pobjede smrti nad ivotom. Iako V. Kocijan nije bio praktiki
vjernik, u dubini sam due siguran da mu je divno u rajskim
prostorima. Trebamo li se mi, stoga to je njemu bolje no nama,
osjeati zasluni? Premda jedan od najboljih poznavatelja
hermeneutike, Gadamer, smatra da je svaka interpretacija
kriva, miljenja sam da nam je ona nuna za stvaranje
autopoiesisa u nama.
Teorija potreba kao hermeneutiki alat

Smisao je ivljenja stvaranje uvijek novoga koje e negirati
ne-gativnosti postojeeg. Ukoliko to ne inimo, netko e to
drugi initi, a mi emo, prije ili kasnije, brutalnije ili suptilnije
prestati biti. Protekli je rat lekcija jer plaamo za sve greke u
dosadanjem radu. Daleko od toga da je svatko osobno zasluio
to je proivio (smrt najdragocjenijih, ranja-vanje, gubitak
imovine itd.). Znanost nema pretenzija pruiti kompletan
odgovor na pitanja koja nas mue, ali iz teolokih spoznaja i
znan-stvenog kuta dolazi se do slinih zakljuaka. to smo
sijali, to anjemo. Moe netko tvrditi da je sijao dobro, a anje
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 208 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zlo i vjerojatno ima takvih sluajeva, ali da nas je dovoljno sijalo

poteno i pametno, ne bismo imali kaos316 koji nam nitko drugi
nije stvorio. Optuivati protivnika za ne-dae koje smo proli,
svodi nas na nii moralni i intelektualni domet no to objektivno
zasluujemo. Ne smijemo pristati na status rtve, ni iz
boanske, ni iz psihosocioloke perspektive.
Upravo nam Maslow pomae (uz Plutchika) da ovo to smo
pro-lazili kreativno dekodiramo. Kolega iz osnovne i srednje
kole Z. Ma-roevi priznaje sada koliko je bio ohol dok je bio
sportska zvijezda bive SFRJ-e. Moda mi je mogao biti most do
S. Dolanca koji je neznalaki drmao Jugoslavijom. Obojica smo
bogatiji za jo jedno iskustvo. Kako je i on bosanski bogumil, to
moda postanemo primjer samoorganiziranog razreda koji e
postati leptir u duhu teorije kaosa o nelinearnim proce-sima.
Kad mi kao glasai budemo procjenjivali kandidate za
politike funkcije iz perspektive analizirane teorije, poveavat
e se anse da doemo do 100 milijardi dolara GNP-a. No ne
treba ii tako daleko. Svatko od nas primarno treba sebe
proizvoditi u samoostvarenu osobu. To je primarni zadatak
svakog ovjeka. Sljedei je djelovati na svoje najblie u domu i
na poslu. Osjeao sam se ponosnim kad mi je stariji sin na
pitanje domaina na sveuilitu u Mainzu to mu je hobi,
odgo-vorio da mu je rad hobi. Profesor me pogledao i nije
mogao shvatiti zato sam bio sretan. On nije znao da sam htio
radom s mladima do-kazati kako Maslow nije u pravu kad
smatra da samo stariji ljudi mogu biti na 5. potrebi.
U viziji koju sam nedavno razvio o Hrvatskoj sa 100
milijardi dolara uz kolege pitao sam i svoje bive studente. Kad
oko ove knjige razvijemo hipertekst, itatelj e preko Interneta
moi sluati i itati nji-hove poruke. U mojim najboljim bivim
studentima vidim moralnu, intelektualnu i socijalnu snagu kao
katalizatorima timova i projekata, koji e nas dovesti do 100
milijardi dolara GNP-a.
Neki moji uvaeni kolege smatraju da nikad neemo doi
do 100 milijardi, a neki raunaju 10% stopu rasta kao na
Malo tko shvaa osobnu odgovornost. Prilian je broj ljudi poteno osjeao i pametno razmiljao, ali to je ostalo duboko skriveno u njima. Smisao je ove knjige, izmeu ostalog, da barem
naknadno svjedoimo. Tako e poteniji i pametniji postupno poeti prepoznavati jedni druge,
uzajamno se ohrabrivati i postajat emo autopoietska zajednica.
316
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 209 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
maksimum i tako izvode da e nam trebati preko 14 godina. Pri

tome zaboravljaju po-tencijal koji nosi teorija potreba i da
gotovo svatko od nas moe doi do 5. potrebe. Ako nas sa
sadanjih 10% nepriznatih i alopoietino orga-niziranih doemo
do 20-30% autopoietino samoorganiziranih, to e se ostvariti
za 5-10 godina. Moji najbolji studenti smatraju da je mogue i
ispod 5 godina i ako im Hrvatska prui ansu, to bi se moglo i
ostvariti. Za sve nas zajedno vrijedi da moramo u sebi
suzbiti oholost ako smo bolji i zavist ako smo slabiji.
Oboje slijedi iz 4. potrebe, a poznato je i kranima da su to
smrtni grijesi. Neshvatljivo mi je da sada nije bilo dovoljno ni
teolokih ni znanstvenih radova kako minimizirati oholost i
zavist, a o traganju za sintezom vjere i znanosti da i ne
govorimo. Ako se u postojeim psiholokim znanstvenim
dosezima u nas prepoznaju autopoietine zakonitosti, otvara
nam se bilanca s glavnicom od 1.000 milijardi dolara. Vjerujem
da je to na nebu zapisano (top-down), a kad nai ljudi budu
molili317 meditirajui to, kako, s kim itd. raditi, proces kreacije i
materijalizacije dogaat e se (bottom-up) u skladu s
najnovijim dostignuima s MIT-a.318
Hermeneutika autopoiesisa u Hrvatskoj treba potvrditi da
smo mi svi stvoreni na sliku i priliku Boju. Postojee kognitivne
mape naih znanstvenika, politiara i gospodarstvenika jedno
e vrijeme biti vie konica no gas u razvijanju
autopoietinih procesa u RH. Koliko se brzo razvijemo u
samouei sustav, toliko e se mentalni procesi naih
ekonomskih i politikih lidera bolje i bre reprocesirati i
restrukturirati u skladu sa zakonima autopoiesisa.
Najvanije je doi do kvalitetne vizije, po F. Sengeu
shared vi-sion, ljudi u Vladi, Saboru, upanijama i svim
ostalim jedinicama od-luivanja. Svi smo mi previe optereeni
stvarnosti duhovnog i mate-rijalnog siromatva te gotovo to
kako na nebu tako i na zemlji
P. Senge je u Fifth Discipline i u najnovijoj knjizi to utemeljio na idovskom iskustvu kabale jer
ga je inspirirao R. Fritz. Ne vidim razloga da mi Novim zavjetom ne pokaemo komparativnu i
kompetitivnu prednost pred Starim zavjetom. To emo, nadam se, dokazati i odnosom prema
Srbima i tako pokazati duhovnu, moralnu, intelektualnu i financijsku superiornost nad Izraelom.
317
318
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 210 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
smatramo normalnim stanjem. Nismo gotovo uope svjesni

da postojee stanje nije normalno, nije u skladu s
prirodnim i Bojim zakonima, a da u nama i oko nas ima niz
znakova koji nas usmjeravaju na put ljubavi i slobode.
Teorija potreba iz povijesne perspektive

Prijeimo sada u razmatranju potreba s osobnog razvoja
na dru-tveni razvoj.319 Do prve ontoloke revolucije (roenja i
uskrsnua Isusa Krista) jednakosti pred Bogom kod veine
stanovnika nae planete do-minirala je prva potreba.
Materijalni i duhovni razvoj omoguio je da se ljudi izjednae
pred vjenosti. To je stvorilo novu kvalitetu u zadovo-ljenju
potreba u srednjem vijeku. Vjerojatno nije sluajno Hegel uoio
dijalektiku sluge i gospodara upravo u lenskom odnosu gdje
nastupa drutvenoekonomska razmjena: slabiji daju zemlju u
leno jaima, a ovi im za uzvrat garantiraju sigurnost. Atavizam
je toga kod nas bio sa-moupravlja koji je davao svoj glas
tehnokratu ili ee politokratu, a oni njemu, kao odgovarajuu
razmjenu, otpatke sa samoupravne trpeze. Tuno je danas
gledati bive samoupravljae. Velika je teta to se
samoupravljanju prilazilo ideoloki. O tome nisam gotovo nita
znao 1962. kad sam poeo pripremati diplomski rad. Iako sam
do
1964.
uvidio
psiholoke
teorijske
temelje
za
samoupravljanje, malo je koga to zanimalo do 1990. ak i sada
u 2000. godini malo tko shvaa kako je na moralni,
intelektualni i socijalni kapital iskustvo koje smo stekli u
razdoblju samoupravljanja. Srea je to sada HDZ zastupa ideju
lokalne samouprave iako je eks 10 godina bio najei
oponent te ideje. Ako kritina masa politiara, znanstvenika i
gospodarstvenika istinski shvati samoupravljanje, mi emo
lake doi do 100 milijardi dolara GNP-a.
Druga ontoloka revolucija jednakost pred zakonom
omoguuje skok na novu elektronsku ljusku, u nadvladavanje
lenskih odnosa u kojima smo bili vezani uz zemlju. Sada
Nai sociolozi koji bi to trebali obaviti nemaju svoje utemeljenje u psihologiji, tehnologiji, ekonomiji i pravu i nezaobilazno stvaraju kratke spojeve. Ipak, radi humanistike orijentacije kojoj tee u
svojoj struci, lijepo je gledati sociologe u Vladi. Skok s osobnog na drutveni razvitak zahtijeva dublje poznavanje organizacijskog i ekonomskog razvitka o emu je u kasnijim poglavljima vie reeno.
319
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 211 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
moemo slobodno prodavati ra-dnu snagu i brzo se uiti

udruivati u sindikate kako bismo bolje zado-voljavali svoje
potrebe. No, proletarijat se slabije organizira od kapitala.
Zato? Malo tko pria o stopi povrata jer se ne zna glavnica tj.
eko-nomska vrijednost rada, a nema ni vlasnitva kao
materijalnog temelja (bottom-up). Uslijed slabe teorije razvila
se kriva koncepcija privatizacije i radnici proleteri trebaju
Isusa ili Marxa. Reproducira se tako sitni robni proizvoa
zadovoljavanjem tree potrebe za druenjem.
Moderna radnika klasa u visoko razvijenim zemljama ne
usvaja dovoljno pokli komunistikog manifesta (proleteri svih
zemalja ujedi-nite se) i profesionalne, nacionalne i druge
barijere ostaju nepremostive. Potreba prestia ostaje privilegija
poduzetnika Schumpeterova tipa, a radniku jedino ostaje prilika
svoj presti zadovoljiti potronjom. Kako je ona odreena
proizvodnjom i poloajem u proizvodnji, cijeli je proces obavijen
maglenom koprenom pa caruje imati umjesto biti.
ovjean-stvo ui brzinom320 manjom od takora u
labirintu jer je procesiranje informacija nejasno. Ne znaju
se ciljevi, putevi, sredstva, oblici. Rijetke sredine, i jo rjei
pojedinci, prakticiraju samoostvarenje.
Jugoslavija je pokuala vie nego druge zemlje ostvariti
osloboe-nje rada, ali su ogromne potekoe u boljevikoj
organizaciji vlasti, uz dominaciju tradicionalne egalitarne
svijesti (upanov) u ponaanju lju-di, to onemoguile.
Sloboda je bila na pomolu (stvaralaki rad i raspodjela
prema radu), no gravitacijske sile prolosti (sindrom
egalitarizma uslijed ope zavisti, nedovoljna obrazovanost) i
okruenje Zapada (dominacija eko-nomije nad politikom) i
Istoka (dominacija politike nad ekonomijom), Sjevera (oholost
bogatih) i Juga (zavist siromanih) nisu doputale uz-let. 321 Time
Upravo je u brzini uenja (S krivulje) tajna prelaska s 20 na 100 milijardi dolara.
Iako sam od 1977. zastupao model kojim smo mogli ideju nestvrstanosti transformirati u kreativnu globalizaciju top-down metodom, sada nam jedino preostaje bottom-up pristup. Sve ulizice
oko Tita i Tumana dospjele su gdje im je mjesto, a mi emo morati oko buduih karizmatskih
linosti kreirati autopoietinija pravila igre. U tom pravcu najradije bih prepriao kako je to rijeio
P. Bosni Petrus, ali je to jo bolnija pria. Ukratko, taj genijalni stvaratelj mora izraivati drve320
321
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 212 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
to svatko ima mogunost za afirmaciju uslijed neorganiziranog programa i procesa proizvodnje, kako unutar tvrtka, a
jo vie izmeu, a posebno izmeu privrede i neprivrede,
dovelo je do tzv. anomije, posebno nakon Titove i Tumanove
smrti.
Tako dobivamo paradoks koji nas eka da ga detaljnije
istraimo i objasnimo, ali sada ga zahvaljujui Maslowu
moemo anticipirati. U-koliko smo svi imali prilike za
zadovoljenje etvrte potrebe, a takvu legitimnu priliku uistinu
nije imalo ni jedno drugo drutvo u svijetu, zato to nismo
iskoristili za razvoj? Ljudska priroda, ili jo preciznije biologija i
prirodni zakoni, ne daju se tako lako nadmudriti. Moramo ih
mnogo bolje poznavati i samo na toj osnovici, koristei te
spoznaje, mo-emo graditi proces razvoja koristei pozitivne, a
potujui negativne povratne sprege. U biologiji smo vidjeli da
se ivo razvilo zahvaljujui samoorganizaciji na molekularnoj
razini (Prigogine).
Ukoliko generaliziramo interakciju nekovalentnih veza
(Monod) i razradimo stereospecifine reakcije, imamo
mogunost za znatno veu samoproizvodnju stvaralakog
subjektiviteta. Ne poznavajui ni bio-loke zakone, ni filozofske
domete, ni psiholoke prilike, uli smo u de-mokratske
promjene kao slon u staklarsku trgovinu i proizveli stanje kakvo
smo proizveli. Sjetimo se Marxa zbiljsko je bezumno.
Hoe-mo li se sloiti da ima ljudi iji je moralni, intelektualni i
kulturni domet takav da nam ni ne moe biti bolje nego to jest.
S druge strane, postoje ljudi iji je domet takav da je u pravu
Hegel zbiljsko je umno.
Postoje ljudi divnih moralnih, intelektualnih i uope
duhovnih kvaliteta te moemo zakljuiti da nismo zasluili
stanje kakvo jest. Ve-ina je naroda u kategoriji D, a glasa za C
igrae i istovremeno ismijava B igrae. Takvi ljudi nisu ni svjesni
kako preko C igru vodi Sotona, a preko B ivi Bog. Zato barem
istinski krani to ne vide?
Razlika izmeu tih dvaju polova (bezumno umno; C B)
re-zultat je procesa u kome nismo znali u svakodnevici
ne figurice (Spinoza je brusio staklo, to je bilo jo tee) i prodavati po turistikim destinacijama,
dok niz naih intelektualnih parazita ivi na raun drave. Gospodo iz Sabora i Vlade, molim Vas
to prije prouite Petrusove prijedloge preko Interneta! Oni su put k 100 milijardi dolara GNP-a.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 213 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prepoznavati tko je na petoj, a tko na etvrtoj razini. A bez

razlikovanja integracije su bile takve da su se mnogi povlaili iz
interakcije nekovalentnih veza, a ostajao je prostor samo za
kovalentne veze, to je blie anorganskom svijetu, u naim
metaforama kapitalistikoetatistikoj inaici. Uzmemo li projekt
koji je pao (samoupravljanje) kao ribu koja je izala iz mora,
oito da moramo znati to ribi sve treba da bi opstala na kopnu
i po-letjela zrakom. Njezin san ili finalitet nije bez osnove, ali
moramo vidjeti pravila igre i kriterije selekcije odluka u drutvu.
Najgore je to nismo imali kriterija. To stanje odgovara prolosti
pa se budunost povlaila. Nije sluajna naa usmjerenost na
prolost. Nisu u pitanju samo pro-slave NOB-a prije, a sada
vjerske i nacionalne manifestacije. Sve to go-vori o dubokoj
regresiji jer nismo u stanju sagledati potencijale budu-nosti i
moramo se vraati u prolost da bismo izdrali stres zbilje i
stvarnosti te ok od budunosti (Toffler.)
Perspektive koje prua suvremena tehnologija, ekonomija i
pravo ogromne su. Samo, tko e to sve povezati? Mislim da
vrijedi iitavati i nastojati primijeniti Maslowa jer on vjeruje u
potencijal ovjeka. On zna da ovjek voli probleme jer mu oni
darove nose. On zna da su samo-ostvarene osobe u stanju
rijeiti probleme koje imamo, a da za to ne ele ni materijalna
ni moralna priznanja. Nagrada je rjeenje samog pro-blema,
samoreferentnost, jer je sloboda korijen i plod. Tu je causa
sui stvaralakog subjektiviteta. Ako ga imamo, angairajmo se,
a ako ga nemamo, proizvedimo se u tom pravcu. To je najtei,
ali najljepi za-datak. No, nije dovoljno proizvesti se (iako o
tome premalo znamo), nego treba stvarati uvjete za
samoorganiziranje. Kad nismo znali pre-vladati manji kaos,
sada se moramo izvlaiti iz veeg kaosa. Malo tko je svjestan
svojih unutarnjih mogunosti i veina nas se podcjenjuje u
dometima jer nismo autopoietino drutvo. Ovdje je trenutno
posebna ansa HTV i transformacija iz alopoietine u
autopoietinu televiziju.
Tko bi to mogao biti, tko bi ga mogao uiti, to uiti, kako,
gdje, s kim, ime, poto, koliko, kada, pitanja su koja jo
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 214 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nemaju odgovore.322 Slaemo li se s Maslowom da zdravog

ovjeka motivira prvenstveno potreba za razvojem i
samoostvarenjem vlastitog potencijala? Maslow ak ide
dalje pa kae da, ukoliko to nije tako, onda je to nezdrav ovjek,
bez sumnje bolestan, samo jo ne znamo nedostaje li mu sol,
kalcij, eljezo ili neki drugi mineral. Ako bismo htjeli ostati vjerni
tradiciji biologa, dodao bih da vjerojatno nije u pitanju neki
element, nego interakcija elemenata, tj. organizirajui
imbenik. A za organizaciju je Alfa i Omega u kriterijima. to je
pozitivno i hranjivo, a to negativno i otrovno u okolini, tj.
materiji, energiji i informacijama koje nas zaplju-skuju?
Maslow je prvi koji spaja biologiju i filozofiju, prirodno i
bo-ansko u nama. On smatra neprirodnim odvajanje
instinktivnih impulsa od racionalnosti. Za njega, kao to je
zastarjelo pitanje tko treba biti gazda u dobrom braku mu ili
ena, analogno smatra neumjesnim pitanje treba li sluati srce
ili glavu. U zdravoj linosti i u zdravom drutvu nema
antagonizma, nego vlada harmonija. Sumnja u razvojni
potencijal ovjeka izvor je niza neprilika u koje dolaze pojedinci
i za-jednice, a u velikoj mjeri i naa ekonomska i politika kriza
slijedi iz nerazumijevanja tih saznanja te nedostatka potrebe za
harmonizacijom.
Kako optuivati privrednike i politiare, kada su i mnogi
znan-stvenici skeptici u pogledu Maslowljeve teorije. Sjetimo se
mnogima mrskih Marxa i Engelsa (Komunistiki manifest) kako
je slobodan razvitak svakoga uvjet za slobodan razvitak svih.
Ovdje pojedinac razvija cjelinu, a cjelina pojedinca, to je u biti
autopoietino. U ime toga podignuta je Oktobarska revolucija,
ali je vrlo brzo Lenjin shvatio da je sloboda pre-dragocjena i da
mora biti pod kontrolom. Staljin je u tom smislu bio samo bolji
tehnolog i organizator, no nita novo nije dao. To se kao bumerang vratilo i lukavou se kreira koncepcija ije posljedice
osjeamo u svim zemljama tranzicije. U ime cjeline rtvovani su
pojedinci. Indi-vidua nije imala pravo na autonomiju, nego je
podreena kolektivi-tetu.323 Naivni su oni koji misle da e
Radi toga sam 1994. inicirao prvu meunarodnu telekonferenciju o globalnom elektronskom
sveuilitu na autopoietskim temeljima. No ni sada, nakon est godina nismo jo zreli za autopoietski pristup kvalitetnijem, brem i jeftinijem samoobrazovanju.
323
To se najbolje vidjelo u pristupu odgoju, gdje je po Bronfebrenovim saznanjima majka imala u
SSSR-u slabiji utjecaj u djejem odgoju od predstavnika drave.
322
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 215 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
tranzicija proi bezbolno.

Previe je unitenih ljudi, nezrelih individua koje nemaju
korijen u svom radu, nego u uhoenju moralno i intelektualno
superiornijih. U socijalizmu je previe ljudi nauilo ivjeti na tui
raun. Bi rada kojim su proli u razvijenim kapitalistikim
sredinama moraju proi radnici socijalistikih zemalja. Kad bi se
radnika klasa oslonila na svoju inte-ligenciju a ne partijsku
strukturu bolje i lake bi se emancipirala. Da je inteligencija u
socijalistikim zemljama vie vodila rauna o radnikoj klasi, ne
bi sada bila u punom smislu proletarijat, tj. najeksploatiraniji
dio drutva. Kako se vidi, svatko ispata zbog svojih greaka.
Koliki je dio nae inteligencije i radnike klase to barem sada
spreman priznati?
Teorija potreba po Maslowu pomae nam tako sagledati
procese u irim okvirima, a na samoostvarenim ljudima lei
odgovornost svoja iskustva nesebino prenositi na okolinu. to
bude u nas vie ljudi na 5. potrebi, to e cilj od 100 milijardi biti
jednostavnije ostvariti. elja mi je doi do itatelja koji su na 5.
potrebi i ohrabriti ih za javno djelovanje, 324 a posebno doi do
onih kojima vrlo malo treba da se samoostvare. Ovo vidim u
politikim zatvorenicima i braniteljima, umirovljenicima, mladima i u bezbroj drugih to je najmanje 5-10% populacije
latentne snage za sveukupni razvitak.
Mi smo proli kao narod Kalvariju i u prvoj i drugoj
Jugoslaviji, takoer za vrijeme NDH i za ovih 10 godina
vladavine HDZ-a. Postojea estorka ne nudi mi ni moralne, ni
druge garancije da e nam biti zna-ajno bolje. Duboko sam
uvjeren kako e uskoro politike stranke otii u ropotarnicu
prolosti. Previe su birokratski organizirane i ne okupljaju
moralnu i intelektualnu elitu. Mi se u Hrvatskoj moramo
samoorga-nizirati oko karizmatskih linosti koje su na 5.
potrebi. Na iskustvima s Paveliem, Titom i Tumanom ne
smijemo si ubudue dopustiti da se oko njih strukturira
vojnopolicijski sustav i ljudi na niim razinama po-treba.
Podsjetimo se Titovih generala, a nije mnogo bolja situacija i s
324
Ljudi na 5. ili blizu 5. potrebe moraju biti nositelji projekta Hrvatska sa 100 milijardi dolara.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 216 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Tumanovim generalima i dounicima. Svi se zajedno to prije

moramo nauiti stvarati timove koji e raditi na projektima
razvoja. Inicijative koje su pokrenute u zadnjih nekoliko mjeseci
dobar su znak. Svi mo-ramo dobiti uvid u ono to se ponudilo
Teorija autopoietske linosti kao

osnove autopoietskog drutva
Naelno znamo gotovo sve, samo se s postojeim
znanjima ne znamo samoproizvoditi u stvaralaki subjektivitet.
Dosadanji pokuaji prije dovode do razvoja prepotentne, nego
impotentne linosti, no na-dam se da Maslow nije u pravu kad
misli da samo starije osobe mogu postii samoostvarenje. Mi se
premalo trudimo nai formulu kako da mladi to to prije
postignu i ne budu robovi etvrte potrebe (prestia), to
najee sada jesu.
Maslow je uvjeren da prirodne potrebe ovjeka tee
osloboenju, a da je potrebno napustiti nadzor, disciplinu,
sputavanje. Vlastitoj prirodi treba se diviti, a ne u njoj
vidjeti grijeh, nju treba gajiti i razvijati, a ne vezivati u
luake koulje. Tako Maslow direktno nastavlja gdje je Darwin stao i ivotinjsko u ovjeku spree prema boanskom
(imago viva Dei). Pored opstanka postulira i vrijednost
razvijanja,
izrastanja
osobe
k
punoj
ovjenosti,
samoostvarenju
svojih
potencijala,
ostvarenju
sree,
spokojstva, smirenosti i vrhunskih transcendentalnih doivljaja.
Mir i razvoj postulati su koje moramo znati autopoietski
organizirati. To nam nije dano jer bismo tada bili na razini
ivotinje, nego nam je sve to za-dano. U tom smislu liavanje
nije patogeno; ugroavanje jest.325 Ovdje Maslow izvanredno
uoava kako ugroavanje samog ivota nekad ne unitava tako
kao podsmjehivanje, namjerno zanemarivanje, iznevjera-vanje
prijatelja, djece, roditelja, suradnika, prakticiranje nepravde.
Pone-kad to moe, istina i ojaati jedinku, no vea je
vjerojatnost da je uni-tava. To se zainje u roditeljskom domu,
gdje roditeljsko podinjavanje djetetu proizvodi razmaenog
325
Maslow, str. 157.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 217 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
psihopata. Hipoteza koju vrijedi analizi-rati jest da su mnogi

mafijai rtve majmunske majinske ljubavi. To je proces
irih razmjera u naim sredinama jer to bi bilo drugo kad roditelj savjetuje djetetu da upie kolu kojom e manje raditi. Ne
stvara li to C tip ponaanja? Ne vodi li to stvaranju vampira koji
nisu spremni sami biti izvor svog bogatstva nego u radu drugih
vide svoju ansu. To to drutvo nije osiguralo da generacija
roditelja ne osjeti sreu i slobodu u radu, ne moe opravdati
odgovornost nastavnog kadra koje esto nije primjer odanosti
poslu i potrebe za radom. Rat je tu skinuo maske i svi sada
imamo priliku za autopoietski proces jer se vidjelo kakvi smo.
A ljepeg posla od obrazovanja mladih uistinu nema. Tu se
spajaju rad i ljubav i daju sinergistiki uinak. Teorija koju
Maslow razvija po-mae pojednostaviti i objediniti znanja, ali
koliko se moe vidjeti, pe-dagozi, psiholozi, sociolozi, da o
pravnicima i drugim disciplinama i ne govorimo, daleko su od
prepoznavanja problema, a da i ne govorimo o rjeavanju
problema (nezaposlenosti i stagnacije, proizvodnje bez kvalitete i roka itd.). Uzalud sve promjene na planu ekonomije i
politike ako ovjek uistinu ne postane subjekt. To su donedavno
jedino priali ideo-lozi SKJ-u i HDZ-a, ali bilo bi vrijedno vidjeti
koliko su sada ti isti uvjerljivi sebi, ali i drugima. Izgubili su mo
i sada je prilika na kojoj se vrlo pouno mogu uiti novi monici.
Da se to ne dogaa, nama ne bi bilo tuno, nego komino. Jo
e neko vrijeme biti tzv inter-regnum i ako ovo vrijeme ne
iskoristimo za kreiranje novih pravila igre na ekonomskom i
politikom planu, dogodit e nam se prolost.
Tu je izvrsno zapaanje D. Gorupia kako nam puca lanac
izmeu ideologije i znanosti i nastaje kratki spoj ideologije s
pravom to stvara jaz prema zbilji. Marx bi rekao zbilja je
bezumna, a Hegel da je umna. Koliko nam nedostaje da
razumijemo tko je i kada u zabludi, a koliko tek da autopoietski
djelujemo? Nema promjene na bolje, razvoja bez temeljitog
poznavanja onog to je ljudski duh ve otkrio. Marx nema pravo
kad kae da nas prole generacije kao mora pritiu. Bez potovanja prema otkriima naih predaka nepotrebno
ponavljamo greke koje ne bismo ponavljali da kulturna
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 218 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dostignua ugraujemo u vlastitu osobnost. Sanjam o koli u

kojoj bi sve to su veliki ljudi tijekom stoljea stvorili, mladi ljudi
ponovno u elektronskom sveuilitu otkrivali i u-sporeivali
tako svoju genijalnost s najumnijim ljudima u povijesti. Uz
multimedijalne mogunosti ovdje se ostvaruje prilika da
razvijamo autopoietsko obrazovanje i bacimo u ropotarnicu
prolosti sadanje u-bijanje kreativnosti mladih po kolama.
Ukoliko znamo osnovnu silu razvoja od kauzaliteta do finaliteta,
imamo priliku objediniti sve one koji kao enzimi mogu pomoi
kako bismo zapoeli izrastati u samoostvarene ljude. Tvrdim iz
dosadanjih istraivanja da je Maslow izvrsna podloga, nuna,
ali ne i dovoljna. Uz teoriju potreba trebat e nam jo
prodiranja u teoriju znanja. Maslow navodi da se svaki posao
moe stvaralaki raditi. U tom smislu i obuari, drvodjelje,
inovnici mogu biti kreativni. Nadasve, moe se i stvaralaki
gledati, kao to to djeca ine. Samoo-stvarene osobe manje su
sputane, stegnute, manje ograniene, i ukra-tko, ljudskije.
U meusobnim odnosima prijatelji se meusobno grevitije
dre, imaju vee zahtjeve, stalna uvjeravanja, a to
samoostvarenim ljudima nije potrebno. Ukratko, samoostvareni
su ljudi mnogo slobodniji od o-stalih, a sjetimo li se biologije,
mogli bismo zakljuiti da su kompleksniji i samoorganiziraniji
unutar sebe. Istraivanja su pokazala da su manje ovisni o
prirodnoj i drutvenoj okolini. Takvi ljudi sauvaju spokojstvo u
situacijama koje bi druge nagnalo na samoubojstvo. Takve
osobe u svakom novom zalasku sunca uivaju kao i u
prethodnim, a cvijet im moe oduzimati dah iako su prije toga
vidjeli tisue cvjetova. Maslow navodi da je samoostvarena
osoba zadivljena ljepotom branog druga i nakon trideset
godina braka, a svakodnevni rad izaziva uzbuenje,
ustreptalost i ekstazu. Takvi e se ljudi radije odrei spolnog
ivota ako ga ne prati ljubav i naklonost.
Posebno su zanimljiva spolna iskustva samoostvarenih
ljudi jer gotovo prelaze u mistiku. Otvaraju se bezgranini
vidici, osjeaju ogro-mnu ekstazu, gube ogranienja prostora i
vremena te ih sve to pre-obraava i osnauje za ivot. Tu se
spajaju Eros i Agape. Obini ljudi skloni su branog druga,
roditelje, djecu, prijatelje vie voljeti i cijeniti nakon njihove
smrti, nego kad su pored njih. Ukoliko bismo nauili cijeniti
svoje blagodati kao to to ine samoostvareni ljudi, mogli
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 219 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
bismo biti svjesni svoje sree. Samoostvareni ljudi imaju malo

prijatelja, ali njih duboko vole. Oni privlae druge te imaju
potovatelje, sljedbenike i o-boavatelje, no oni tomu ne tee,
nego naprotiv, nastoje to izbjegavati. Tako se mogu ponaati
prijateljski prema svakome, bez obzira na vjeru, klasu, rasu,
naciju, obrazovanje, spol i dob. Spremni su bilo od koga uiti i
svjesni su koliko malo znaju u odnosu na ono to bi se moglo
znati. Iskreno potuju svakog tko je majstor svog zanata.
Samoostvareni ljudi jasno razlikuju ciljeve od sredstava, a
sami su usmjereni na ciljeve. Svi ispitanici Maslowa imali su
neobian smisao za humor. Obvezna osobina autopoietinih
osoba jest stvaralatvo, a ono podsjea na naivno i univerzalno
stvaralatvo nerazmaene djece. Po Maslowu to je svojstvo svih
ljudi, samo to ga veina gubi socijalizaci-jom. Maslow je
analizirao i nedostatke samoostvarenih ljudi. Uoio je da mogu
biti neoekivano okrutni, brzo preale smrt bliskih ljudi pa izgledaju bezduni. Dogaa se da se takvi oene iz saaljenja,
previe podnose neurotike, gnjavatore, doputaju podlacima da
im se nametnu, itd.
U cjelini Maslow zakljuuje da nema savrenih ljudi. Veina
ljudi rezultat su procesa mehanikog uenja, to slijedi iz tenje
statiki na-strojenih ljudi da zamrznu svijet u privremenu
nepokretnost jer se ne mogu snai u svijetu koji se neprestano
mijenja.326 Vidjet emo to kasnije detaljnije u radovima A.
Tofflera koji izvrsno opisuje stanje, ali nedo-voljno vidi da je ve
Maslow ne samo sagledao bit toga, nego i ukazao na put
rjeavanja. Ukratko, razvijajmo stvaralaki subjektivitet,
autopoi-etine linosti, razvijajmo ono emu ovjek prirodno
tei biti, ono to potencijalno jesmo. Organizirajmo obrazovni
proces i proces rada, pro-ces donoenja i provoenja odluka na
autopoietski nain, a za to su nam neophodni ljudi na petoj
potrebi. Oni se ne nude, nego se njih mora pozvati. Vano je
tko ih poziva, zato i kako se to izvodi. Ovdje su bitni svi detalji
i ukoliko nemamo misaoni pregled situacije, proces odlazi u
alopoiesis. Moje je osobno iskustvo s tim ljudima da e se
uvijek oda-zvati kad osjete da je ono to se nudi poteno i
326
ibidem, str. 250.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 220 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
pametno, a im u to nisu sigurni, spremnost na suradnju opada.

Maslow lijepo kae da je miljenje prilika da prekinemo s
naim navikama.327 Legradi bi rekao da je miljenje negacija
negativnosti pamenja. Jacob bi rekao gdje su nam kriteriji to
treba negirati. Znamo li ih? Moemo li rei da treba sve negirati
to ograniava stvaranje slobode i slobodu stvaranja? Nije li to
zakon ve u biolokom svijetu? Zato ne bi bio bolje osvijeten
u psihosociolokom? Stoga to jo uvijek nije, a praksa
nezaposlenosti i stagnacije te ovog svetog i/ili suludog rata u to
nas uvjeravaju, trebat emo prijei tehnologiju, ekonomiju da
bismo preko politike ponovno doli do znanosti o ovjeku, no
ovaj put u Isusovom smislu rijei. 328 Maslow, borac za
stvaralatvo, unosi zani-mljivo zapaanje u tom smislu. Uoava
da je znanstvenik iskljuivo za-nesen apstrahiranjem te da je
ovdje komparativna prednost umjetnika to prilazi onom dijelu
svijeta koji je zanemaren kod intelektualaca. O-vdje bi Legradi
rekao da je umjetnost negacija negacije znanosti, a po meni
lijepo je kristalizacija dobra i istine, morala i znanosti.
Tako se u samoostvarenju sintetiziraju Dobro, Istina i
Ljepota, to malo tko zna uoiti, demonstrirati i razvijati iako
nam je vrlo blisko. Kad to budemo znali sami iz sebe proizvoditi,
ulazit emo u autopoietian svijet. Nekom je lake krenuti od
prvog, nekom od drugog, a nekom od treeg kriterija, netko ima
ve razvijene dvije od ove tri vrijednosti, ali vrlo malo ljudi ima
sve tri kategorije kao svoju svjesnu tenju. Ni obitelj, ni kola, a o
irem drutvu da i ne govorim, ne sagledavaju kakvi se
sinergetski uinci mogu oekivati iz sprezanja dobra, istine i
ljepote. Ma-slow neprimjetno s osjeanja i miljenja prelazi na
jezik, komunikaciju kao uvjet za interakciju s okruenjem, u
svrhu proirenja slobode stvaranja.
U tom smislu329 navodi etnju jednog profesora i njegove
supruge umjetnice. Vidjevi divan cvijet, on je zapita kako mu
je ime, a ona mu odgovori: to ima od imena. Kad sazna
njegovo ime, zadovoljan si i ne trudi se vie uivati u cvijetu.
Koliko se mukaraca ponaa kao navedeni profesor, a koliko
ena kao navedena umjetnica? Tako osta-vljamo jaz osjeanja i
ibidem, str. 258.
U tom je smislu vrlo izazovan projekt Z. Mria kojim su proli potencijalni postdiplomci
Sveuilita u Osijeku.
329
ibidem, str. 262.
327
328
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 221 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
miljenja kod jednih te miljenja i govora kod drugih. Postoji li

mogunost da osjeanja transformiramo u miljenje, miljenje u
govor, a govor u in? Vidjeli smo kako samoostvarenim ljudima
malo nedostaje da to imaju. Moemo li to svi razvijati? Korisno
je upozorenje koje navodi Maslow:
Sotona i pjesnik etaju se Petom Avenijom u New Yorku i
u-gledaju ovjeka koji iz atmosfere uzima djeli ive Istine.
Pjesnik upita Sotonu: Vidi li ti ovo? Zar te ne brine da te to
moe unititi? Sotona odgovori: Ne brinem se. To je lijepa iva
istina, no ovjek e je prvo imenovati, zatim e je organizirati, a
do tada e to ve biti mrtvo. Kad bi to preivjelo, unitilo bi me.
Ovako se ne brinem.
Tako vidimo kako komunikacija zaostaje za zbiljom.
Kompjutorai bi rekli da smo u off line modu te da trebamo
uspostaviti on line vezu. Na prilinom broju podruja oni su to
i uspjeli i mi to takoer moramo uiniti. Brzo transformiranje
zbilje u komunikaciju uvjet je autopoietine organizacije. Sada
smo na pragu mogunosti obraunski sustav tvrtke i cijele
drave uiniti autopoietinim!
Ako to ne uspijemo, upetljavat e se i dalje Sotona, rekao bi
pjesnik. Ne smijemo dopustiti da osjeanja umru, da ih misao i
govor unite. Kako ojaati pozitivna osjeanja? Premalo se
psihologa i pedagoga pita takva pitanja. elimo li uistinu biti
kovai svoje sree, ini se da nam nema druge nego osjeanja
pretvarati u misli, a njih u govor jer je autopoiesis znati glasno
misliti. No moda glasno, ali pogreno mislimo!? Za to je izlaz u
otvaranju petlja uenja i znanja. Vrlo je vano razlikovati motivaciju prosjenih i samoostvarenih ljudi. Kod prvih nastupa
motivacija uslijed pomanjkanja, uslijed kauzaliteta, dok je kod
drugih u prirodnom rastu unutarnjeg pozitivnog, u tenji
finalitetu, kao to biljka tei suncu. Ovdje Maslow uoava
slinosti taoistikog i umjetnikog doivljaja.330
Umjetnik po Maslowu ne promatra stvarnost iz tenje za
djelo-vanjem, on je gleda zbog nje same, iz istog zadovoljstva
i ni iz ega drugog. To je sloboda. Tako bismo doli do
Marcuseove tenje este-tizacije zbilje, drutva kao umjetnikog
djela, a ivota kao pjesme. Mar-cuse je samo pogrijeio to je
330
ibidem, str. 269.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 222 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
humanost vidio kao negaciju uinkovitosti (umjesto kao

negaciju negacije uinkovitosti), to je cjelinu vidio kao la, a ne
i istinu, to je u mladima vidio revolucionarni subjekt, a bez mudrosti starih neminovna je bila 1968. krv na sveuilitu
Berkeley. No, za sada smo svi jo u kratkim spojevima i
prekratkim posredovanjima.
Iz toga nam slijedi jo mnogo posredovanja radom,
proizvodnjom, ekonomijom, pravom, politikom da bismo uli
glas muza. Pogledajmo zakljuak do koga je doao Maslow
analizirajui samoostvarene ljude.331 To je sretno, spontano,
nemotivirano proizvoenje oitovanjem oso-bne prirode,
doputanje dogaanja stvarima, a ne inzistiranje kako bi
se stvari dogaale. ivot samoostvarene osobe slian je
mirisu cvijea i slatkoi voa. Dodao bih da mi daleko vie
volimo cvijee i voe, no takve ljude. Ukratko, ljudi na petoj
potrebi vie su autopoietini, tj. o-dreeni sobom, dok su ljudi
na niim razinama vie alopoietini, tj. odreeni neim
izvanjskim.
Goethe nam je ve davno poruio: Ne preostaje nam nita
drugo, do da ih volimo. Moemo li ga posluati? Bismo li tako
mogli
poveati
kvalitetu
i
kvantitetu
autopoietine
organiziranosti drutva? Koliko bi nas poelo stvarati kad bismo
naili na podrku, odobravanje, toplu rije, a ne na ljubomoru,
zavist, jal, glupost, otpor? Da smo samoo-stvareni, ne bismo
toliko zavisili o okolini jer moramo znati da nas i roditelji i
nastavnici, a da o rukovoditeljima i ne govorimo, dre pod
kontrolom iz vlastite sebinosti.
Nismo li, ipak, sami krivi za stanje u kome se nalazimo? U
naim je rukama zvidaljka i svatko od nas sudi svojim
ponaanjem u igri koju igramo. Pljeemo li, sviramo li kada
nam suradnici postignu zgoditak ili to ak interpretiramo kao
autogol zbog svoje sebinosti. Sjetimo se samo M. Dedakovia i
to je proao 1991. godine? Ljepota je ovog vremena da se
procesi ubrzavaju i svi emo imati prilike odigrati niz uloga.
Trenirajmo kako se ne bismo osramotili kad nas redatelji
pozovu na scenu!
Koliko smo svjesni u sebi i oko sebe saznanja do kojih je
doao Maslow:332 bolesno je sve to osujeuje ili zapreuje
331
332
ibidem, str. 274.

ibidem, str. 300.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 223 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
bivstvujuu prirodu ovjeka. To je ve naslutio Aristotel, ali se

do Maslowa ipak nije do-voljno znalo o pravoj prirodi ovjeka.
Najblie je tim saznanjima Ma-slowa kazivanje Isusa apostolima
kako e praviti i vea uda, ali moraju vjerovati. Knjiga Z.
Mria Isus divan je putokaz i sve vie vidim po-seban izazov za
visokomoralne bive ateiste. Kako ivim s mnogo ta-kvih koji
nisu imali iskustvo vjere, a ponaaju se vrlo moralno, uoio sam
jednu zakonitost. Svemogui najbolje govori preko
potenih, ugla-vnom samo takvima, koliko sam uoio, otvara
svjetlo i uglavnom poteni dobivaju kreativne ideje.
Maslow s pravom konstatira da nismo vie u fazi
konstatirati ka-kav ovjek jest, nego moemo vidjeti kakav
moe postati. A to nam je sada najvanije. Kako da kao drava
proizvedemo to vie autopoi-etinih linosti, tj. visoko
motiviranih, visokostrunih, spremnih za timsku samoorganizaciju
i demokratsku autopoietsku zajednicu?333 To e rezul-tirati
kvalitetnim proizvodima koji e biti visoko akumulativni i koji e
nas afirmirati (Made in Croatia owing to Self-creation).
Posebno je vano razumjeti mo. Maslow navodi da ukoliko
bismo neurotiaru koji tei moi dali svu mo za kojom ezne,
ne bi bio nita manje neurotian, niti bi se zasitio u potrebi za
moi. Jedino je rjeenje da borac za mo shvati da je sloboda
bolja, istinitija i ljepa od moi. Maslow potvruje da je ljubav
osnovna potreba za razvoj ljudi i da postoji korelacija izmeu
djetinjstva punog ljubavi i zdravlja, a samo-ostvarenja u zreloj
dobi. Maslow kae da su ovjekove potrebe za lju-bavi,
filozofijom, ljepotom slabane i nejake; one apuu, a ne
viu.334 Nii oblici ivota nisu nikad u nedoumici to ele, a to
ne ele te da bismo izali iz krize, moramo mnogo promijeniti u
naoj strategiji.
Nije nam dovoljna negativna dijagnoza da smo u izboru
pametnog i poslunog birali poslunog. U svakoj situaciji
trebamo otkrivati po-tencijalne stvaratelje, razvijati ih,
potpomagati, voljeti. To najbolje zna-mo dok su u osnovnoj
Je li dovoljno dati ovjeku zadatak, motivirati ga, obuiti ga i pustiti da radi? Je li to autopoiesis?
334
ibidem, str. 306.
333
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 224 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
koli, slabije kad su u srednjoj, jo manje kad su na fakultetu, a

dobivamo amneziju kad doemo u praksu. Nije li to zbog toga
to nas, kao djeca, uope ne ugroavaju u naem samoljublju,
kao srednjokolci vie, a kao zreli mukarci i ene mogu biti
negacija nas samih.335 to je greka u stvarateljima, a to u
prosjenima? Ni jedni nisu nevini. Premalo je istraeno uenje
srca336, a socijalna psihologija pre-vie se bavi istraivanjem
moi.
Ako smo suglasni s veim dijelom navedenih razmiljanja,
ako smo prepoznali sebe u opisivanju 5. potrebe, ako smo do
sada doivjeli na dublji nain ljubav i slobodu, ako vjerujemo da
smo mentalno jednaki ljudima u najrazvijenijim sredinama,
mogli bismo zakljuiti da imamo motivaciju za 3-5 puta vea
primanja.
Karakter
izmeu
autopoiesisa
alopoiesisa
Nakon to sam prikazao jednog od najkreativnijih

psihologa (Ma-slow), vrijedno je prikazati dostignua drugog
velikana koji je jo manje priznat i poznat, a otkriva je
uvstvene kuge. W. Reich337 u Analizi karaktera dao je u
velikoj mjeri sintezu svojih istraivanja. Zbog svojih otkria
imao je ogromnih potekoa u osobnom ivotu. No, svojim
pregalatvom popunio je jo jednu prazninu u razvitku
ovjeanstva i, nadajmo se, dao doprinos koji e nam koristiti
za autopoietini pristup samoorganiziranju stvaralakih
subjektiviteta.
Prema Reichu karakter se oblikuje pod utjecajem opasnosti
iz iz-vanjskog svijeta i zahtjeva libida. Prilagodba je
autoplastika i alopla-stika (ovdje organizam mijenja okolinu,
dok kod prve mijenja sebe.) 338 Ego je oklop koji titi libido od
okoline. Karakter je odreeno ponaanje (hod, izraz lica,
dranje, nain govora itd.). Da bi izbjegao tjeskobu, ovjek
mora ograniiti nagone, a zastojem libida poveava se drugi
Zato je teko priznati da je netko bolji od nas?
ibidem, str. 310.
337
Reich W., Analiza karaktera, Zagreb, 1982.
338
ibidem, str. 145.
335
336
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 225 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
oblik tjeskobe.
Histerini karakter ima nametljivo spolno ponaanje.
Pokreti su meki, nasuprot prisilnom koji je suzdrljiv. Njega se
moe brzo uvjeriti, ali e ga novo brzo razuvjeriti jer je
sugestivan. Fiksacija je nastupila u genitalnom stadiju uslijed
incestne vezanosti. On je preoptereen ne-istroenom spolnom
napetosti. to je vea tjeskoba, nunija su spolna oitovanja.339
Prisilni karakter ima sitniavi smisao za red, cjepidlaki
razmilja, tedljivost mu prelazi u krtost, ima strast za
skupljanje stvari, ima osjeaj krivnje, neodluan je i
nepovjerljiv, mlak u ljubavi i mrnji, pa i afektivno zakoen.
Falino je narcistiki samouvjeren, drzak, energian, agresija se
manje izraava govorom, a vie inom. Najei je meu
vojnicima, inenjerima. Erektivna potencija, za razliku od
orgastike, vrlo je dobro razvijena. Ego je duboko povezan s
falusom, a nastupio je nakon analnog, a prije genitalnog
razdoblja.340
Mazohistiki karakter ima netaktino i nezgrapno
ponaanje u odnosu s ljudima. Mazohistiko samokanjavanje
nije izvrenje priboja-vane kazne, nego izvrenje blae,
zamjenske kazne. Ima pretjeran za-htjev za ljubavi, a temelji se
na strahu djeteta da ne bude ostavljeno. Za Reicha 341 rad je
pretvaranje libidnog energetskog procesa, a poremeaji
sposobnosti za rad povezani su s poremeajima seksualne
ekonomije.
Prva psihoanalika gledita temelje se na sukobu nagona i
vanj-skog svijeta, a na to se ne moe, po Reichu, odgovoriti
psihologijski, nego ekonomskom i drutvenom analizom.342
Analiza ima za cilj nesvjesno uiniti svjesnim,343 a
vjerojatno o-vdje rad igra najkorisniju ulogu. Tu se potvruje
Legradieva teza da je rad negacija negativnosti ovjeka i ta je
spoznaja temelj za razvijanje stvaralakog subjektiviteta. Tu se
339
340
341
342
343
ibidem,
ibidem,
ibidem,
ibidem,
ibidem,
str.
str.
str.
str.
str.
175.
187.
235.
247.
250.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 226 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prirodno i duhovno radom (teorijskim i praktinim) najbolje

sjedinjuju. Reich stavlja u odnos osjeaje i mi-ljenje: um moe
djelovati u suglasju s afektima i obratno. 344 Um moe djelovati
prema svijetu i od svijeta.
Reich otkriva gdje je uzrok za stvaranje raskoraka
osjeanja i dje-lovanja.345 Budui se u ranoj dobi ne mogu
izraziti ni izgovoriti osjeaji i elje, a roditelji i odgajatelji rijetko
su sposobni naslutiti to se zbiva u djetetu, proces se gasi.
Kako da roditelji i nastavnici prime tu poruku i pomognu da se
most od prirode do duha ojaa? Bez toga nema auto-poiesisa
samoproizvodnje stvaralakog subjektiviteta. Reich uoava da
je veina ljudi nadarena daleko veim kvalitetama od onog to
provode u ivot, a to je posljedica unitavajue seksualne
ekonomije.346 Ukloniti proturjeje Erosa i Tanatosa preko
Agape jedan je od najvanijih zada-taka. Vjerojatno e se tada
ponovno uspostaviti proizvodnost na bo-anskim osnovama.
Postoji niz primjera neprirodnog ponaanja: nametljiv
smijeh,
sna-no
rukovanje,
mlitava
ljubaznost,
tato
pokazivanje znanja, kruto osta-janje uz odreene ciljeve,
planove, gledita, nametljiva skromnost u dranju, hvalisavost
u pitanjima spolnosti, neizbirljivo udvaranje, izra-zito
dostojanstveno vladanje, patetian nain govora, oholo ili zatitniko ponaanje, lano prijateljstvo, don juanizam, stidljivost
itd. ... Po Reichu najstrasniji policajac, najotmjeniji akademik,
nedostina da-ma, posluan inovnik iahureni su karakteri
s najjednostavnijim tenjama, tjeskobama i nepotrebno je
potovanje prema ovim karakter-nim maskama.
Razlika ivog spolnog ritma i sraunatog seksepila,
prirodnog i uobraenog dostojanstva, iskrene i hinjene
stidljivosti, vegetativnog mi-inog ritma i njihanja bokova ili
irenja ramena, vjernosti iz potrebe i straha ili savjesti; razlika
je priroene autopoietine psihike strukture i ukoene
zastarjele alopoietine psihike strukture; izmeu ivog ivota i
pustog alopoietinog nadomjestka.
Pitajmo se s Reichom koliko mnogo energije eka priliku
oitovati se ako uspijemo osloboditi ljudsku strukturu
zamjenskih funkcija i o-bnoviti autopoietian, neposredan
344
345
346
ibidem, str. 263.

ibidem, str. 275.
Plotnitsky A., http://www.jhu.edu/
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 227 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
odnos prirode i drutva. O tome ue-nik joge, pa ni tradicionalni

kranin, ne znaju nita. Zamjenska funkcija samo je izraz
kompromisa izmeu elje da se ivi i drutveno uvje-tovanog
straha od takvog ivota. Po Reichu je rjeenje u radu i ljubavi, a
surogati su posljedica drutvene organizacije. On uoava da je
u prirodi bio skok od neorganskog do organskog i od organskog
do psihikog. Nakon pedeset godina moemo potvrditi kako je i
ovdje Reich antici-pirao relacije, a na nama je da istraimo
samo detalje. Reicha mui i odnos znanosti i politike, 347 pri
emu smatra da e jednog dana znanosti poi za rukom biti
politika, a politici biti znanstvena. Takva sprega znanosti i
politike bila bi pravi autopoiesis.
Zamislimo sastanke naeg Sabora i Vlade koji se zasnivaju
na istraivanjima kao posrednicima suprostavljenih interesa. Bi
li tada bilo vie harmonije? Zato nam treba ovoliko konflikata i
nadmetanja u toliko podruja? Koliko se iza toga skriva
emocionalno nezrelih linosti koje svoje osobne probleme
duboko skrivaju, a sve nas zagauju (a da najvjerojatnije toga
nisu ni svjesni) odlukama koje nas nikad nee dovesti do 100
milijardi dolara GNP-a.
Kako ljude, koji tako olako diu ruke u Saboru, a da prije
toga ne zahtijevaju od podnosioca znanstveno utemeljene
prijedloge, zapoeti trenirati za Hrvatsku od 100 milijardi
dolara? Nai su se novinari pre-vie bavili traevima i
pronalazili slabe toke u ljudima, umjesto da su traili ono
dobro u njima i pojaavali kod njih i drugih tenju k 5. potrebi,
tenju autopoietinom ponaanju. Jesu li mogue promjene u
kratko vrijeme kojima e svi javni radnici javno iskazati tko su
po kvaliteti rada superiorniji?
Kad ponemo one koji su bolji isticati, priznavati, potovati
pa i voljeti, profunkcionirat e model ABCD u svom punom
sjaju. Tada e budale, borci i bogumili ulaziti u A, a C igrai
moi e birati izmeu vie kvalitetnog rada i padanja u D gdje
su po svojim rezultatima zasluili biti. Pri tom nee nita
smetati to to nije bilo tako do sada. Mi samo moemo postati
347
Reich, W. Analiza karaktera. str. 303.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 228 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prva autopoietina drava, gdje se tranformacije ulaza u izlaz

dogaaju u skladu s prirodnim i Bojim zakonima.
uvstvena kuga
Hrvatski graani, a ni rijetki poznavatelji Reichova uenja,
nisu svjesni koliko su osjeaji ljudi korijen naih ekonomskih i
politikih problema. Malo tko u teoriji i praksi u nas i u svijetu
zastupa afirmaciju osjeanja. Nisam naao metodologiju koja
polazi od te varijable kao jedne od temeljnih. Kao to u
zdravstvenoj dijagnostici najvie pozor-nosti posveujemo
prehrani, a premalo disanju, tako u drutvenoj pro-blematici
zanemarujemo ljudsku osjeajnost. Zato je 2000 godina stara
poruka sv. Pavla Korinanima toliko zanemarena u nas i u
svijetu? Reich je meu prvima u drutvenim znanostima to
shvatio. Po njemu uvstva moraju proi kroz sva tkiva. Ako to
ide bez smetnja, postoji pozitivni stav o ivotu. 348 Kada se
ovjeku potiskuju samoregulatorni mehanizmi od roenja,
razvija se uvstvena kuga. U ljudsko drutvo ona se uvukla
zbog masovnog potiskivanja genitalne sposobnosti. Shizofrenija i karcinom biopatije i po njemu su posljedica
uvstvene kuge.
Proirio bih to i u svakoj bolesti prvo traio korijen u
ljudskom srcu. Prije petnaestak godina uspio sam privoljeti dr.
K. atipovi da krenemo u istraivanja korelacije emocija i
kardiovaskularnih bolesti. Danas je ona jedna od najcitiranijih u
svijetu u toj domeni. Velika je teta to se u Klinikoj bolnici
Osijek to ne iri i na drugim odjelima. Kad lijenici (top-down)
pou od emocionalnog stanja pacijenta, morbiditet i mortalitet
u nas poet e se smanjivati. Kad mi korisnici zdravstvenih
usluga (bottom-up) to shvatimo i prihvatimo, brzina uenja o
uzrocima i rjeenjima naih tegoba poveat e nam kakvou
ivljenja.
Epidemijske su provale katolika inkvizicija, faizam,
kapitalizam, boljevizam. im se u razgovorima dotaknemo
korijena uvstvene kuge, posljedica je tjeskoba ili ljutnja. Sve
mi je ea hipoteza da su strah, tuga i srdba izaslanici
348
ibidem, str. 329.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 229 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Sotone. Kad god okolina u nama izazove te osjeaje, prisjetimo

se da Bog plae, a Sotona uiva. Nema nam sree i slobode bez
Boje pomoi, a posebno molitve kao najbolje terapije
istjerivanja straha, tuge i srdbe iz nas. Neshvatljivo mi je to
katoliki lijenici nisu otvoreniji za takva istraivanja, a naa
medicinska znanost nije ni svjesna kolika bi nam bila
komparativna i kompetetivna prednost kad bismo istraivali
povezanost molitve s morbiditetom i mortalitetom.
Pohlepa za novcem, podmukla lukavost mogu se lijeiti. Bit
je to se radnja i opravdanje radnje nikada ne podudaraju jer je
na djelu alopoi-esis. Kod zdrave, autopoietine jedinke motiv,
radnja i cilj ine jedinstvo i nita tu nije skriveno. Zdrava i
autopoietina je osoba sretna ako dobije uvid u svoje motive, a
bolesnika od uvstvene kuge obuzima bijes ili strah. Uzrok je u
blokadi prelaenja (spolne) energije. Ona je aktivna u
misticizmu,349 gladi za vlau, moralizmu, politikantstvu,
familizmu,
sa-distikim
metodama
odgoja,
ogovaranju,
kriminalu, pornografiji, bogae-nju, rasnoj mrnji.350 Kugom
pogoeno miljenje nije dostupno dokazi-ma. Kod genitalnog su
karaktera motivi i ciljevi racionalni, u neurotskog motivi su lieni
afekta, a kod bolesnika s uvstvenom kugom motivi akcije
hinjeni su i ne poklapaju se sa stvarnim motivom. Takva osoba
razvija zavist zdruenu s mrnjom. Ona mrzi rad i teit e raditi
manje od drugih, ali je jak zahtjev da se bude radni voa. 351
Motiv nije ljubav, nego e za vladanjem i posjedovanjem. Tako
Reich zakljuuje da je borba protiv uvstvene kuge
drutveno neophodna jer ta bolest uzrokuje vie tete
nego 10.000 topova. Nema nam 100 milijardi dolara u
Hrvatskoj s toliko straha, tuge i srdbe. Sve strategije razvitka
Hrvatske padaju u vodu ako ne pou od tih premisa i hipoteza.
Zanimljivo je kako to otkrie jo nije nalo svoju
konkretizaciju ni u svijetu, a ni kod nas. Mislim da ni
kapitalistiko, ni socijalistiko, ni na-cionalistiko drutvo
nemaju priliku za koritenje te spoznaje, ali da postmoderno
349
350
351
jedino kod istinskih mistika nema uvstvene kuge, ali glumci mistici tu se otkrivaju
ibidem, str. 433.
ibidem, str. 441.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 230 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
drutvo to ima. Hrvatska se nepotrebno koprca izmeu tih triju

psihosociolokih patologija jer nismo samouee drutvo. Kad
bismo nauili iz nae bogate, ali ponajvie bolne prolosti to su
uzroci naih ekonomskih i politikih tegoba, vrlo bismo brzo
imali 3-5 puta vei materijalni standard. Ekonomski output ima
primarni input u ljudskom srcu. Ekonomija ima svoje porijeklo u
psihologiji. Jasno, to nije linearni odnos jer se po autopoietinim
zakonima krug mora zatvoriti. Hrvatski graani imaju sada
ansu istinski graditi sebe, svoj dom, a najbolji i cjelokupnu
domovinu dok su na vlasti Mesi i Raan. Ako B igrai u svakoj
sredini to ne shvate i ne uzmu proces pod svoju kontrolu, imat
emo i dalje moralno, ekonomsko i kulturno siromatvo. Reich
je sintezom Marxa (otueni rad) i Freuda (otuena ljubav) to
otkrio i platio preveliku cijenu. A plaamo je i svi mi jer smo to
slabo shvatili.
Bioenergetika
izmeu
autopoiesisa
alopoiesisa
Jedan od najboljih uenika W. Reicha jest A. Loven ija je

knjiga352 izvrstan nastavak jednog dijela prethodnih otkria.
ovjek je izdao svoje tijelo i svi osobni problemi proistjeu iz
toga, a vjerojatno i drutveni problemi imaju isti korijen.
Rezultat je njegova istraivanja353 da stra-hom od povreivanja
naeg srca pravimo mnogo ozbiljnije povrede nego to bi nam
uinila izvorna patnja. Nauimo od Pascala (Misli) tr-pjeti.
Njegovo je miljenje da je energija ukljuena u sve procese
ivota osjeanje, miljenje, komunikaciju, kretanje. Ona se
stjee sagorije-vanjem hrane. Obina vatra gasi se kad
ponestane goriva, a ivi je organizam autopoietina vatra.
ivot je zatvoreni krug naih osjeaja, misli, rijei i djela.
Kako se dogaa autopoiesis, gdje su pozitivne, a gdje
negativne petlje, jo se ne zna. Mi ne znamo kako gorjeti, a ne
sagorjeti, osim preko osobne in-tuicije. Dok se impulzivna
osoba nastoji to prije osloboditi energije, kompulzivna to
obavlja kruto strukturiranim sklopom. U tim proce-sima 354
352
353
354
Loven, A. Bioenergetika. Beograd, 1984.

ibidem, str. 35.
ibidem, str. 39.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 231 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
depresivna osoba izvodi samo polovicu pokreta nedepresivnih

osoba.
Loven izvrsno uoava da naa kultura nije usklaena s
vrije-dnostima i ritmom ivog tijela, nego s tehnikom i
materijalnom pro-duktivnosti.355 On smatra356 da svaka
senzibilnija osoba zna koliko je energije potrebno da se zatiti
od tempa modernog ivota. Krv nosi energetski naboj i Eros. Uz
krv, limfa nosi energetski naboj. Njegova je teza: 357 ako ste vi
vae tijelo, a vae tijelo vi, onda tijelo izraava to jest.
Lovena takoer mue problemi osjeanja i djelovanja.
Nedostatak jedinstva oznauje da glava, srce i genitalni
organi, od-nosno osjeanje, miljenje i spolnost nisu integrirani,
a uspostavljanjem jedinstva prekida se u nama promiskuitetno,
preciznije alopoietino po-naanje. Ova saznanja amerikog
lijenika ohrabruju nas u moguno-stima irenja autopoiesisa u
Hrvatskoj. To znai ono to osjeamo mo-ramo misliti, to
mislimo govoriti, a to govorimo raditi. Bez ljubavi prema
samom sebi, svojim blinjima, prirodi i univerzumu osoba je
hla-dna, nehumana.358 Loven zapaa da u naoj kulturi ljudi
pate od ne-dostatka tjelesnog kontakta. Naalost neki
terapeuti, ne znajui dublje interakciju osjeanja, miljenja i
djelovanja, terapijom prave kratke spo-jeve sugeriranjem
pacijentima da se miluju, dodiruju, a to nema korijena u
istinskim emocijama i eljama.
Loven dolazi istraivanjima do originalnih otkria. U
bioenergetici zna se da stopala govore o osobi kao i glava.
Noge su pokretno korijenje i energetski kontakt s podlogom.
Kada ovjek hoda bosonog po vlanoj travi ili vruem pijesku,
moe osjetiti da mu noge postaju energetski nabijene i ive.
Majka koja je iupana iz korijenja, ne moe osigurati djetetu
osjeanje sigurnosti ili uzemljenosti. Ukoliko postoji kronina
na-petost, gubi se autopoietina svijest i ne opaa se osjeaj.
itatelj koji apercipira Hrvatsku sa 100 milijardi, neka pogleda grafikon alopoietine i autopoietine ekonomije u poglavlju o Osjekoj koli. Zato proces ide jo uvijek krivo?
356
ibidem, str. 42.
357
ibidem, str. 45.
358
ibidem, str. 74.
355
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 232 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Po njemu prekidanje komunikacije izmeu srca i svijeta vodi

sranom udaru. Lju-bav je preduvjet za potpunu ekstazu, a
spolni in izraz ljubavi. Loven zakljuuje da obrane zatvaraju
ovjeka, a konani je rezultat da je ovjek zatvorenik svoje
obrambene strukture. Za Lovena zdravlje je stanje re-lativne
ravnotee i izvjesne koliine vika energije za reprodukciju i razvoj. Nedovoljno isputanje energije stvara anksioznost. Niska
razina energije stvara kronini umor.
Po njegovim istraivanjima359 veina ljudi ivi u strahu da
bude
potpuno
iva.
Tenja
zadovoljstvu,
frustracija,
anksioznost, obrana, jest opa shema koja objanjava gotovo
sve probleme alopoietine linosti.
Bol nastupa kad energija impulsa naie na prepreku i
stvara pri-tisak. Ako je impuls potisnut, ne osjea se bol, ali ni
zadovoljstvo. Kada je osoba zadovoljna, oi sjaje, koa je topla,
ponaanje ima lakou i ivahnost, a dranje ima mekou i
gracioznost.
Loven smatra da postoji pet tipova karaktera:
shizoidni;
oralni;
psihopatski;
mazohistiki;
rigidni.
Kod prvog prevladava odbacivanje, kod drugog liavanje
(de-privacija), kod treeg agresija, kod etvrtog strah, kod
petog kontrola (istraivanje). Velika je teta to Loven, kao i
veina drugih istraivaa, ne vidi rad kao osnovu za razvoj i
nadvladavanje psihikih devijacija. Kao da mu Reich nije bio
mentor.
Pokuaj autopoietine sinteze

Bilo bi autopoietino da itatelj stavi u odnos Plutchika i
Maslowa, zatim Lovena i Maslowa, i tako redom razliite dijade
psihologa. Nakon toga da krene s trijadama i zavri sa svima do
359
ibidem, str. 114.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 233 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sada prikazanima.360 to vei bude uzorak, to e vie prodirati u

svijest autopoiesis i itatelj e sve bolje i vie ulaziti u
harmoniju s jednom autopoietinijom psihologijom.
Upravo interakcija ljudi koji imaju moralne i intelektualne
kva-litete (samo)proizvodi sinergijom neto novo slobodu
stvaranja i stvaranje slobode.
Ukoliko je frustrirana prva potreba, javlja se shizoidna
tendencija, ukoliko je zakoena druga potreba, javlja se oralna
struktura, odnosno mazohistiko ponaanje; ukoliko je trea
potreba blokirana, plodno je tlo psihopatskom ponaanju, a
ukoliko etvrta potreba nije zadovoljena, imat emo rigidni
karakter.
Ovo nije originalni Loven, nego njegova modifikacija
sintezom ra-dova Plutchika, Maslowa, Reicha i Lovena. Kad
bismo proveli sintezu svih kreativnih znanstvenika, imali bismo
model za autopoiesis, model za samotvorbu sretne,
samoostvarene i slobodne linosti.
Ova je knjiga posveena takvima koji to ele od sebe
proizvesti te roditeljima, nastavnicima i rukovoditeljima kako ne
bi bar svojim po-grenim odlukama i aktivnostima umanjivali
prilike svima koji o njima materijalno i/ili emocionalno zavise.
Testirajmo sami
software
sebe
uz
autopoietini
Kada ovjek nema devijacije? Jedino ako je samoostvaren,

odnosno ako je na petoj potrebi! Cijelo ovo istraivanje ima
cilj potaknuti i-tatelja da trai svoj osobni put k petoj
potrebi samoostvarenju. Pri tome moramo biti svjesni
Oni koji dijele viziju Hrvatske sa 100 milijardi, trebaju spajati prvo dvije od ponuenih 6
znanstvenih disciplina, zatim tri, etiri i pet. Tko autopoietino spoji svih 6 kategorija, bit e kralj
David. Mislim da nije sluajno to mi Hrvati nastavljamo gdje su idovi nepotrebno stali. U dr. S.
Langu, dr. D. Salamonu, dr. J. Kleinu vidim rijetke primjerke potencijalnih sinteza Starog i Novog
zavjeta.
360
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 234 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
opasnosti od promaaja. Ukoliko je sve ovo to piem neto

izvanjsko u emu se itatelj nije u stanju prepoznati, tada nije
na djelu autopoiesis. Ovdje se mora dogaati kreativna
interakcija izmeu osobnog iskustva i teorijskih dostignua
itatelja i autora, a uko-liko osobni motivi i emocije nisu
prepoznati, predstoji nam reprocesi-ranje i restrukturiranje.
U tom bih pravcu sugerirao testiranje preko EPI-ja,361 koji
pogaa istinu o nama ukoliko smo iskreni i kooperativni 6090%. Tim sam instrumentom testirao tisue i tisue ljudi, a
nakon to sam s mlaim sinom napravio elektronsku verziju,
ponovno sam provjerio njegovu valjanost na tisuama ljudi.
Kada si svatko sam interpretira emocionalni i motivacijski
aspekt, a tu su korijeni svim naim problemima, predstoji nam
ui u kognitivni svijet uenja, pamenja, miljenja i stvaranja.
Pod-sjetimo se kako se polazi od modela slobodne linosti u
kojoj se dogaa proces (samo)transformacija osjeanja u misli,
ovih u rijei i sve to na kraju u plodove djela. Jasno, u ovisnosti
o rezultatima to se autopoietski reflektira na novi krug osjeaja
i time poinje novo i bolje ponavljanje u spiralnom procesu
oslobaanja rada i ljubavi. U sluaju krivih trans-formacija,
spiralni proces vodi u bolest, nesreu i kao gomila greaka u
smrt. Podsjetimo se kako je rat otac sviju stvari. Ako shvatimo
da nam je Bog majka, bit emo zreli za miljenje, uenje i
stvaralaki rad. Neshva-tljiv mi je bio cinizam u tretiranju
stvaralakog rada u razdoblju vlada-vine SKJ. Jo mi je bio
bolniji odnos prema stvarateljima u doba HDZ-a. Mnogi su
talenti krivom politikom uniteni. Ne znam kakva nas sve
neugodna
iskustva
ekaju
s
postnacionalistima
i
postsocijalistima. Ako bi nai politiari shvatili svoju i
svenarodnu prolost kao odlinu bazu podataka i poeli uiti,
ne bismo imali problema koji nas nezaobilazno ekaju u
tranziciji i globalizaciji. Sjeam se kako me okirao i ugodno
iznenadio 1976. godine J. Carter, kad je javno preko televizije
uio o ekonomskim kategorijama. Bilo mi je grozno to je uio
od loeg pro-fesora, a da obojica, a ni javnost koju sam testirao
na Cornellu, to nisu znali. Ovo moje otkrie bit e jasnije nakon
iitane ekonomije.
to je Carter imao divno srce, zasluna je njegova majka, a
361
Software se moe skinuti s http://zakon.pravos.hr/~alauc
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 235 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
to nije imao prodorniji um, veliku odgovornost snosi njegov

otac. Svi mi u Hrvatskoj imamo bolju osjeajnost no misaonost.
Kad bude vea ljubav izmeu majke i oca, bit e bolja i vea
osjeajnost kod djece. Kad izmeu roditelja i djece bude vie
ljubavi, a domovi umirovljenika iva su me-tafora nae zbilje,
cilj od 100 milijardi dolara bolje emo, lake i bre ostvariti.
Analizirani autori u ovom poglavlju solidna su osnova da
zaponemo graditi sebe i da krenemo od vlastitog srca. Kad
shvatimo da smo mi sami sebi najvei protivnici, dobit emo
prvu i najteu bitku na putu za lijepe noi i lijepe dane.
Teorija uenja i miljenja

Ruska kola
Je li sluajno to se upravo u Rusiji rodila prva znanstvena
teorija uenja i miljenja? U modelu globalizacije koju razvijam
uz Kinu, Indiju i SAD to je zemlja koja nas u Hrvatskoj najvie
odreuje. Iako su Kriani, Strossmayer, Krlea i drugi
stvaralaki subjektiviteti u majici Rusiji gledali uzor, nitko jo
nije autopoietini zatvorio te relacije. Ne znam dovoljno o
moralnim i intelektualnim potencijalima jer nam me-diji vie
piu o korupciji i uope negativnostima, a da nisu uope svjesni
kako dijalektiki neminovno mora postojati i suprotan pol. Rusi
imaju silne potencijale u matematici, fizici, kemiji i biologiji i ne
treba mnogo vremena da se u doba digitalne tehnologije i
ekonomije to transformira u nevienom viku vrijednosti. Ono
malo to preko Interneta nalazim iz teorije samoorganizacije,
sekundarne kibernetike, govori mi da im se korijenje nije
sasuilo te da su intelektualni divovi iz njihove prolosti posijali
dosta kvalitetnog sjemena.
Razumijevanje razvitka miljenja eksperimentalnim putem
zapo-elo je I. Pavlovim i njegovim otkriima uvjetnog refleksa.
On je slu-ajno (Pasteur nas podsjea da sluaj eka samo
pripremljene umove) otkrio kako pas reagira slinom na zvuk
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 236 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zvona, gdje je slina prirodna reakcija gladnog psa na meso.

Zvuk je zvona uvjetni novi podraaj koji se ponavljanjem u
prostor-vremenu u kombinaciji s mesom poinje ja-vljati kao
surogat za meso.
U ekonomiji je tako novac postao znak za rad, bogatstvo,
mo. No, ta veza koja je nastala izmeu prirodnog i
neprirodnog podraaja nije ula u DNA, nego je rezultat
osobne prakse i iskustva i kulturna tvorevina. Nema
emocionalnog mosta izmeu iskustva vrste i iskustva je-dinke
koja uvijek na sreu i/ili na alost kree iz poetka. Gomila tih
iskustava reflektira se u kulturi jednog naroda i civilizacije, ali
su jo nepoznati putevi uenja i stjecanja znanja, stavova,
svjetonazora. Jacob bi rekao da je uzrok to ne znamo kriterije.
Uglavnom, kultura je prekompleksna kategorija i, po
mojem mi-ljenju, treba izdrati prolazak kroz sve analizirane
znanstvene disci-pline da bismo mogli aktivno suraivati u
autopoietinom pristupu izgradnji institucija.
Do sada sam pokuao prikazati itatelju kako je smisao
auto-poiesisa u poimanju slobode. Bakterija je slobodnija od
svojih dijelova i to nastoji sauvati reprodukcijom. Svaka iva
struktura to je kom-pleksnija, to je slobodnija i sila finaliteta po
mom miljenju vjerojatno postoji u evoluciji prirode. Zakoni
metabolizma sve vie to potvruju, ali mi smo jo daleko da
napravimo most izmeu metabolizma i slo-bode. Pavlov bi
rekao da je to domena uvjetnih, a ne bezuvjetnih re-fleksa iako
je pred kraj ivota anticipirao refleks slobode. Nije mi po-znato
zato ruska kola to otkrie Pavlova nije razradila. Ruski humanisti i disidenti svojim su ivotom to iskazali, a cijeli je
problem kako kreativnije iskazati potrebu za slobodom.
Ogromni su gubici u drutvu koje ne vodi rauna o svojim
stvarateljima. B igrai u Rusiji imaju teu sudbinu no u nas.
Je li sluajno to su u isto vrijeme stvarali Majakovski,
Einzenstajn i niz drugih umjetnika, a da se revolucionarni zanos
slobode polako ra-zbijao o zakone Staljinova poimanja zbilje.
Rekli bismo da je tada stvoren uvjetni refleks znanstvenog i
umjetnikog stvaranja jer je slo-boda uvjet za istinitost duha.362
Naalost kreativniji boljevici (Trocki, Zinovjev, Kamenjev, Buharin) nisu bili bolje samoorganizirani. Nisu znali uvati i razvijati slobodu koju su dobili na dar Oktobarskom revolucijom, tom
prvom prilikom da svi budemo jednaki pred radom. Finalitet je ustuknuo pred kauzalitetom koji je
Staljin kao pronicljivija duhovna ivotinja bre shvatio. Alopoiesis je jo jednom pobijedio auto362
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 237 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Staljin
je
poeo
organizirati
manje
pametne
i
revolucionarne, ali vie poslune i odane kadrove i priroda je
pobijedila duh. Umjesto da se zakoni prirode prilagode
zakonima duha slobode, humanistiki je pri-stup bio nemoan
pred problemima gladi (prva potreba) i sigurnosti te pred
organizacijskim naelom strukturiranja drutva koje se s danim
htijenjem, znanjem i interakcijama moglo samo tako
strukturirati bez Boje pomoi. Po nekima ne samo da se
Svemoguega ignoriralo, nego se ilo direktno protiv Njega.363
Ruska kola polazi od percepcije, a zanemaruje motoriku
koju naglaava amerika kola. Mi jo nemamo teoriju i
metodologiju kako bismo vidjeli jesu li Rusi osjeajniji od
Amerikanaca, a potonji prag-matiniji. Nije sluajno dr. M.
Drenovac na ruskim temeljima razvio CRD seriju kojoj nema
premca u svijetu. Nedavno su ga posjetila dva amerika
znanstvenika od kojih je jedan tvrdio kako oni imaju tako neto
kao CRD, a drugi kako nemaju. Tko je bio u pravu? Uvjeren sam
kako bismo preko poznavanja teorije i metodologije koju je on
razvio, mnogo bolje, bre i lake rijeili nae psiholopke,
tehnoloke, ekono-mske i pravno politike probleme i pribliili
se 100 milijardi dolara.
Amerika kola
Kako minimizirati strah, srdbu, tugu, a poveati radost
stvaranja? Kako u tim uvjetima ostvariti petu potrebu kod
dovoljno velikog broja, teorija se nije ni pitala. Pokazalo se da tu
postoji drugi vid uenja koji su nekoliko desetljea kasnije otkrili
ameriki psiholozi. Watson, Tolman, zavrno sa Skinnerom,
istrauju u suprotnom pravcu od Pavlova. Ne zanima ih toliko
prijamni, koliko reaktivni aparat. Ne mogu se ne za-pitati, slijedi
li taj interes iz druge kulture koja slobodu ne trai na strani
inputa (Hegel bi rekao da je sloboda uvjet za istinitost duha),
nego na strani reakcije stvarnog ponaanja (sloboda se postie
poiesis, iluzija stvarnost. Sotona moe biti zadovoljan
363
Ne znam dovoljno o tome da bih sudio, a zadnji primjer sa susreta Ivana Pavla i Castra govori
nam svima da nije sve crno kako bi neki to htjeli vidjeti.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 238 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
beskonanim po-sredovanjem htijenja i znanja). Ukratko,

milijunima eksperimenata Ski-nner razvija do savrenstva
takorsku psihologiju. Dresura ivotinje sada je znanstveno
obraena. Ukoliko se goluba, takora, ovjeka to prije i to vie
nagradi za reakciju koju je uinio, to je vea vjerojatnost
pamenja i ponovne proizvodnje takvog ponaanja.
Amerikanci su nauili od Pavlova o uvjetnim refleksima i na
tom temelju otili korak dalje. Poduzetniki duh (Schumpeter)
trai puteve da opstane, da se razvije, da ostvari mo u
ekonomiji i/ili politici. Emocije i potrebe prisutne su, a taj nemir
trai zadovoljenje. Postavlja se pitanje to initi da se tijelo i
duh zadovolje. Odgovor je pragmatizma (W. James) i njegova
sljedbenika biheviorizma (J. Watson) nauiti rea-girati da se
ostvari uinak. Razvija se filozofija rjeavanja problema
(problem solving) koju posebno razvija H. Simon (ekonomist i
psiho-log) te umjetna inteligencija zahvaljujui razvitku
kompjutora. No sve to ima svoje utemeljenje u empiristikoj
filozofiji po kojoj je ovjek tabula rasa, a ne bie na sliku i priliku
Boju.
Pokuajima i pogrekama ivotinja i ovjek ue po istim
zakonima, tj. to ima uinak. to vodi izlasku iz labirinta, pamti
se, nenagraena se reakcija zaboravlja (trials and errors). Cijeli
je misaoni napor u tome da se to bre dobije povratna sprega
koja je reakcija u nizu, ona koja vodi cilju i da se ta sekvenca
ponaanja uvrsti u naviku. Tako se na kraju raa teorija
modificiranja ponaanja (behavior modification) po kojoj se
prave divni pokusi (Homans, Hamblin), ali i monstruozni
zakljuci i manipulacije, posebno u rukama podmuklih Albiona.
Skinner kao rodo-naelnik tog pokreta, ohrabren bezbrojnim
argumentima uglavnom na ivotinjama, pie knjigu na kraju
svoje akademske karijere.364 Kako u ideologiji Harvarda
dominira Darwin ili Hegelovo ivotinjsko carstvo, razumljivo je
to autor razvija i zakljuuje kako ovjek nema potrebe ni za
slobodom, ni za dostojanstvom.365
Beyond Freedom and Dignity
Nisam mogao, itajui tu knjigu 1976., ne nazvati Skinnera. Na moje pitanje Is the freedom
the best reinforcer, dobio sam odgovor Yes, in the closed room. Nije imalo smisla dalje diskutirati sa starim ovjekom ija je interpretacija slobode misaono prekratka. Budui da sam kao
student psihologije bio zadivljen tom teorijom, a ivotno i filozofski nepismen pa mi je samo ao
svih onih koji prolaze kroz ivot i ostanu na animalnoj interpretaciji ljudske prirode. Osobno sam
364
365
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 239 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Finaliteta nema, a sile kauzaliteta mogu se kombinirati

ukoliko nema kriterija kako tko eli. Bitna je brza povratna
informacija za su-bjekt kako bi se potaklo ponaanje koje je
funkcionalno. Neosporno je da ovjek kao prirodno bie znatan
dio svog repertoara stjee i reproducira po zakonima klasinog i
instrumentalnog uenja, no to se ne smije u-opiti. Zatvaranje
kruga bez dovoljno bogatog posredovanja, nemino-vno vodi u
siromanije zakljuke. Prikazane interpretacije iva su metafora Platonove peine u kojoj vidimo samo sjenke odsjaja vatre
slobode. Hrvatski psiholozi, koliko znam, previe su orijentirani
imitaciji Zapada. Uzrok je u zanemarivanju vlastite osobnosti,
posebno osjeanja.366
Na prostor je istinsko raskrije Rusije i SAD-a, a posebno
Istona Hrvatska. Osjeanima nedostaje dubrovakog duha
kako bismo doli do sprezanja Moskve i Washingtona. B. pani
i I. Vrki, a i u drugi lanovi tima za mirnu reintegraciju tu su in
vivo demonstrirali na moralni i intelektualni potencijal. Ne
znam jo koliko su oni ti koji ne znaju da znaju, a koliko smo mi
drugi da ne znamo da ne znamo.
Posebno je tu zanimljiv J. Klein koji je nakon Podunavlja
dobio ansu u BiH, ali bez odgovarajueg tima nepotrebno luta
bosanskom mahalom. Uvjeren sam da moramo preko UN-a
cijelom svijetu prodati tehnologiju proizvodnje mira. Neto smo
napravili to do sada od postanka UN-a nije nigdje nitko
napravio, a mi se i dalje ponaamo kao da nismo bili u
autopoiesisu. Da su u tome sudjelovali M. Drenovac, S. Ozimec
i niz drugih najboljih hrvatskih psihologa rezultati bi bili jo
bolji. Imali bismo proizvod za kojim postoji potranja u cijelom
svijetu. Nedavno sam sudjelovao u osnivanju VIMIO (Vukovarski
institut za mirovna istraivanja i obrazovanje). Koliko znam, M.
mit u duhu Osjeke kole kreator je te ustanove. Nedavno je
dao ostavku i povukao se. Upravo sam doao sa seminara za
mlade novinare u Iloku, koji su motivirani uiti. Ukoliko to
svjedok tragedija koje prolaze i koje drugima stvaraju. Iskljuivo priznavanje prirodnih, a ignoriranje bojih zakona (vrijedi i obrat, ali o tom-potom) vrlo je opasno za svaku ljudsku zajednicu.
366
Sve sam vie uvjeren kako nas Bog ui voljeti bolje od sebe, a oholost i zavist nai su najopasniji kninski balvani. Kad novinari zaponu dekodirati te procese, zapoet e organizacijsko
uenje (learning organization), a rezultat e biti 3-5 puta vee plae i mirovine za 5-10 godina.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 240 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
uistinu ostvare, u Istonoj Hrvatskoj mogli bismo ui u

autopoiesis.
Europska inaica autopoiesisa

Europski politiari nemaju kognitivnu mapu koja iitava
izvore miljenja i uenja na autopoietini nain. Bez vizija kako
bi moglo biti, bez uvida u postojee stanje mi se i u prostorima
misaonosti kreemo u nepotrebnim labirintima. Zakon totalne
indukcije, tj. ono to vrijedi u n sluajeva vrijedi i u n +1
sluaju, nema znanstveno utemeljenje. Ukoliko je n +1 sluaj
razvijeniji fenomen (a to se bez poznavanja svrhe, cilja, kriterija
ne zna), tada je vjerojatnost usvajanja totalne in-dukcije manje
opravdana. Stoga nam nasuprot Skinneru ostaje kao branitelj
boanskog u misaonosti ovjeka Hegelova filozofija s jedne
strane te europski protagonisti V. Frankl s empirijske strane te
Piagetov strukturalizam i procesualnost s teorijske strane.
Prije ukazivanja na otkria V. Frankla, oca logoterapije,
vrijedno je prikazati rad J. Piageta koji desetljeima istrauje
puteve saznanja i blii je dijalektici od amerikih biheviorista i
ruskih refleksologa. Kako emo vidjeti, ipak je udaljen od
Hegela i kranskog poimanja ljudske pri-rode. 367 Za njega
struktura je sustav koji izraava zakone i svojstva cjeline.
Geneza ide od nestabilnijih k stabilnijim strukturama.
On uoava da je368 prva faza u psihologiji a la Lamarck
gene-tizam bez strukture. To je npr. asocijacionizam Spencera,
Tainea, Ribota, a jo i danas prevladava u amerikim teorijama
uenja. Sljedea je faza strukturalizam bez geneze to
zastupaju Huserll i Kofka. Piaget je e-trdeset godina izuavao
psihologiju djeteta te je doao do sinteze geneze i strukture. Za
njega svaka geneza polazi od neke strukture i dospijeva do
neke strukture. Na poetnoj je toki369 jednostavna struktura,
na zavrnoj mnogo sloenija, a proces je geneza.370
Piaget, J. Poreklo saznanja. Beograd, 1983.
ibidem, str. 9-10.
369
ibidem, str. 15.
370
Tu igru procesa i struktura provlaim kroz cijeli ivot, pa i ovu knjigu. Stalno sam sebe reprocesiram i restrukturiram, a sreom (je li sreom ili od Bojeg blagoslova?) tako se dogaa sve u
tehnologiji, ekonomiji i pravu. Kad nai inenjeri, ekonomisti i pravnici to naue, odblokirat e se
mentalni sklopovi i mi emo stvarati Hrvatsku po zakonima autopoiesisa.
367
368
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 241 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Istraujui puteve saznanja, namee mu se problem

odnosa logike i matematike, kvalitete i kvantitete, kako bi
rekao Hegel. Po Piagetu, Poincare i Brower smatraju da su cijeli
brojevi nesvodivi na logike strukture, a Russell i Frege izvode
ih iz strukture klasa i logikih relacija. Njegova istraivanja
pokazuju da su vjerojatno drugi u pravu u smislu broja kao
proizvoda logikih operacija. Piaget je blizu dijalektike logike
(str. 35) jer priroda pokusnog istraivanja neminovno vodi
naputanju formalne logike. No njegov zahtjev ide bottom-up
logikom bez pozna-vanja top-down pristupa jer se ne sagledava
interakcija njegove znanosti s filozofijom pa ni nema
autopoietinog kruga.
Ima li smisla unositi daljni kaos zahtijevajui tu jo i
teoloki pri-stup? Dva su elementa istovremeno jednaka meu
sobom, a i razliita. Zaista je nerazumljivo kako nam je Hegel
blizak, a opet dalek. Po Piagetu371 suvremena amerika
istraivanja (Krech, Portman, Bruner, Ittelson i Cantril) daju za
potvrdu postavke Helmholtza koji je naslutio da se u opaanju u
biti radi o kvazizakljuivanju. Tako se informacije nikada ne
registriraju u istom vidu, nego u kombinaciji sa umovima te
treba odluivati s rizikom ve pri percipiranju.
Time se potvruje da je nae miljenje slino matematikoj
statistici i da je put za razumijevanje kvalitete i kvantitete, to
je osnova za pro-nalaenje mjere optimuma, u svladavanju
matematike statistike.372
No, jo smo daleko od toga da od miljenja po sebi
doemo do miljenja za sebe. Kauzalitet pobjeuje finalitet,
diplomirana
nesposo-bnost
stvaralaki
subjektivitet.
Nasluujemo li polako da je samoorga-niziranje slobodnijih,
radinijih, humanijih put da proces okrenemo u korist ovjeka, a
protiv otuenih ekonomskih i politikih sredita moi?
Piagetova373 istraivanja nisu potvrdila postavku o predlogici i
struktu-rama a priori jer su uenje i iskustvo nuni.
ibidem, str. 38.
Pionir ovog pristupa kod nas je A. uraevi koji je svoje suradnike uio statistiki misliti i tu je
negdje zajedniki nazivnik ljudi koji su razliitog obrazovanja (inenjeri, ekonomisti), a slinog
procesiranja informacija. Njegovi su se uenici sastajali desetak godina, ali proces njihova samoorganiziranja ide takorskom brzinom, posebno poslije smrti Z. Fijana; V. Brgan naa je ansa.
373
ibidem, str. 45.
371
372
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 242 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Za razliku od empirizma, teorija koju razvija izvodi

zakljuak da je saznanje nespojivo s pasivnim odnosom, nego
se objekt saznaje samo ukoliko subjekt djeluje na njega. Ovdje
moemo otkrivati neke pretpo-stavke za autopoietino
razvijanje subjektiviteta kao osnove samoorga-nizacije.
Tu Piagetu vjerojatno nedostaje veza emocija, potreba i
miljenja jer nije dovoljna samo relacija opaanja i logike.
Korijen logike treba traiti u srcu.374 Piaget nam je blizu to
barem smatra da je psihogeneza neshvatljiva bez organskih
korijena. On nam je blizak i po zapaanju kako su Lamarckove
postavke nenaruene, a kritizira ga jer mu je ne-dostajalo da
sagleda initelja organizacije, a ne samo sklop asocijacija.
Ovdje jo vlada kartezijanski duh dualizma, ali ne duha i tijela,
nego unutar duha samo osjeanja i miljenja.
Hoe li netko preuzeti rizik i spojiti ovjekovo srce s
mozgom, a da za to ne doivi inkvizicijski sud posjednika
uvstvene kuge jer su to uvari mumificiranog znanja koje
prenose novim generacijama? Sreom da su se u zadnjim
godinama javili psiholozi s tezom o emocionalnoj inteligenciji
pa se sada moe lake disati. 375 No, malo je koji psiholog i
pedagog tako blizu dijalektici ivota kao Piaget. Pita se376 zato
se vie uvaava duh stalne kolekcije shema, nego proizvodnja
na osnovi stal-nog autopoiesisa (u njegovoj terminologiji
autokonstrukcije). Rijetki su meu nama psiholozi koji se
baziraju na Piagetu, Vygotskom i slinim autopoitekim
psiholozima.
Vapaj za smislom
Moda nam ovdje moe pomoi Frankl koga primarno
zanima logika srca pa rezonanciju nalazi i kod Pascala: Le coer
a ses raisons que la raison ne connait point. 377 Je li daleko od
istine kada uoava da danas ljudi imaju dovoljno od ega
ivjeti, ali ne znaju za to ivjeti. Nije li kriza smisla naa
Preko ljubavi smo u istini Sv. Ivan
Golem, Emocionalna inteligencija
376
Piaget, J. Strukturalizam. Beograd, 1978., str. 118.
377
Mogu li zakoni uma spoznati i shvatiti zakone srca? Ovo nije prijevod, nego pitanje izvedeno iz
citata.
374
375
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 243 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
najvea kriza?
Frankl sintetizira svoje uenje knjigom 378 koju je ponio u
kon-centracioni logor i radi koje je ostao iv. Zato? Paracelsus
je, prema Franklu,379 rekao da bolesti potjeu iz kraljevstva
prirode, a ozdravljenje dolazi iz kraljevstva duha.380 A. Camus
jednom je rekao:381 Doista po-stoji samo jedan filozofski
problem ... Suditi o tome ima li ili nema smisla ivjeti. Kako
smo ve vidjeli, dananje drutvo udovoljava sva-koj potrebi
osim jednoj: potrebi za smislom.
Tehnologija nas je liila potrebe da rabimo nae
sposobnosti o-dravanja u ivotu. Ako 15% radne snage
uporabom tehnologije moe osigurati potrebe itave populacije,
javlja se problem nevanosti. Istra-ivanja su pokazala da je
narkomanija ea u studenata koji ne vide svrhu ivota.
Njegovo je zapaanje da tranje za sreom upravo prijei sreu.
To je najvidljivije u traenju zadovoljstva u spolnosti, a
posljedica su spolne neuroze. to mukarac vie eli pokazati
svoju potenciju, to je vjerojatniji neuspjeh, a to ena vie eli
doivjeti orgazam, to je vea vjerojatnost frigidnosti. Prava
suprotnost aktivnosti nije pasivnost, nego mo recepcije, tj. vita
activa i vita contemplativa. Treba znati odgajati, reprocesirati i
restrukturirati osjeaje. Ljubav je time po Franklu382
samotranscendencija.
Spolnost je samo fiziki izraz metaseksualnog. ovjek koji
nije u stanju voljeti, neizbjeno zavrava u promiskuitetu. Tu se
ovjek ne o-bazire na jedinstvenost svog partnera i to
onemoguuje istinski ljubavni odnos. Kvaliteta se ne moe
nadomjestiti kvantitetom. Frankl nas upo-zorava da se sloboda
moe degenerirati u svojevoljnost ukoliko nema odgovornosti.
Na kraju neto za osobe koje ele razvijati stvaralaki
Frankl, V. Neujan vapaj za smislom. Zagreb, 1981.
ibidem, str. 20.
380
Moja je teza da i bolesti dolaze iz bolesti duha, preciznije srca. Kad bih mogao voljeti Boga kao
to on mene voli, ne bih uope nikad bio bolestan. Jedna moja prijateljica (Vesna Crnkovi) upravo
je na tom putu. Htio sam joj pomoi, a preko nje me Bog divno ui. Nadam se da e i druge po
Hrvatskoj kad objavi svoja svjedoenja.
381
Camus, A. Mit o Sizifu. Zagreb, 1971., str. 11.
382
Frankl, V. Neujan vapaj za smislom. str. 75.
378
379
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 244 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
subjektivitet:383
Kao zdravo oko koje samo sebe ne vidi, ovjek
najbolje ispu-njava samoga sebe kada zaboravlja i ne
misli na sebe, kad se jedno-stavno daje.
Moe li se tako definirati autopoiesis? Zaboravljajui sebe,
postaje osjeajniji, a dajui sebe, kreativniji. Volja za smisao
gotovo je najjaa sila koja vlada ovjekom. Optimalna
motivacija u sportu (i ivotu) zahtijeva da se svaki pojedinac
natjee ponajprije sa samim sobom (samorefe-rentnost), a
nikako s drugima i to je spoznaja koju vrijedi dublje istraiti te
to prije poeti prakticirati. Kad bismo samo u tome uspjeli,
imali bismo vrlo brzo visoke stope rasta, visoku kvalitetu
proizvoda i usluga i velike plae.
ovjek sam sebi stvara vlastitu stvarnost, stvara
sebe. TO JE AUTOPOIESIS. To postaje ne roenjem, nego
smru.384 Teko da uope slutimo kako je smrt dobro smiljena,
to sve znai i koliko krije iza sebe... Moe li to pomoi onima
koji su izgubili najdrae? Ovdje je vrijedno spomenuti knjigu V.
Krmpoti Brdo iznad oblaka. Komu sam god preporuio tu
knjigu, naao je dublji smisao. Nekima su ve ro-ditelji ubili
volju za samoostvarenjem, nekima su nastavnici, a
nekima su ili e rukovoditelji i suradnici. Zaponimo s
proizvodnjom samih sebe u snane subjekte koji se nee bojati
dijaloga sa sobom i s bilo kim. Sve je to predigra da brusimo
miljenje kako bismo napokon poeli kvalitetnije proizvoditi za
svjetsko trite jer za sada nam se roba vraa ili uope ni ne
ode uslijed niske kvalitete.
Autopoietina linost prema S. Coveyu

Coveyjev test autopoietinosti
Covey je najvie na tragu autopoiesisu jer naglaava
slobodu, samosvijest, savjest i stvaralaku matu. U sljedeem
testu itatelj moe sam sebe testirati u tim kategorijama i
zapoeti sa sustavnim razvijanjem tih kategorija.
383
384
ibidem, str. 85.

ibidem, str. 108.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 245 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ako skupite 0-7 bodova, imate samo pasivnu darovitost,

ako 8-12 , ve ste aktivno daroviti, a ako ste izmeu 13 i 16
imate visoko razvijenu darovitost. Svaki odgovor bodujte od 0
4 (0 ako nikada to ne oitujete, 2 ako ponekad, 3 ako je esto, a
4 ako je to uvijek u Vama prisutno).
Samosvijest
Mogu li se odvojiti od svojih misli ili osjeaja te ih
ispitati i promijeniti?
Jesam li svjestan svojih osnovnih paradigma i uinka
koje ima moje ponaanje i rezultate koje postiem u
ivotu?
Jesam li svjestan razlike izmeu svojeg biolokog,
genealo-kog, psiholokog, sociolokog naslijea i svojih
vlastitih du-bokih unutarnjih misli?
Kada odgovor drugih ljudi dovodi u pitanje nain na koji
ja vidim sebe, jesam li u stanju procijeniti tu povratnu
spregu nasuprot dubokog osobnog samopoznavanja i
nauiti iz toga?
Savjest
Osjetim li ponekad unutarnje poticanje da bih trebao
uiniti neto ili ne bih trebao uiniti neto to sam na
putu uiniti?
Osjeam li razliku izmeu drutvene savjesti, onoga
to je drutvo odredilo da cijenim i svoje vlastite
unutarnje smjernice?
Osjeam li u sebi istinitost naela istinskog sjevera
kao to su potenje i pouzdanost?
Vidim li uzor u ljudskom iskustvu vei od drutva u
kojem ivim koji potvruje bitnost naela?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 246 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slobodna volja
Jesam li u stanju dati i odrati obeanje prema sebi
jednako kao i prema drugima?
Imam li sposobnosti djelovati u svojim osobnim i
unutarnjim imperativima ak i kad to znai plivati
uzvodno?
Jesam li razvio sposobnost postaviti i postii znaajne
ciljeve u svom ivotu?
Mogu li podrediti svoje raspoloenje prema svojim
obvezama?
Stvaralaka mata
Mislim li unaprijed?
Vizualiziram li svoj ivot izvan trenutne stvarnosti?
Rabim li vizualizaciju da pomognem reafirmiranju i
ostvari-vanju svojih ciljeva?
Traim li nove, kreativne naine da rijeim probleme u
raznim situacijama i cijenim li razliite stavove drugih?
Postojanje savjesti jedna je od najire potvrenih
koncepcija u psi-holokoj, sociolokoj, religijskoj i filozofskoj
literaturi u najnovije vrije-me. S. Freud rekao je da je savjest
uglavnom proizvod naeg ranijeg ivota i kulture. C. Jung
priznao je drutvenu savjest, ali je takoer go-vorio o
kolektivnoj nesvjesnosti koja prodire u sam duh svih mukaraca i ena. Unato klasicima i suvremenim autorima, veina
nas ivi i radi u okolinama koje ne njeguju razvoj savjesti. 385 Da
bismo uli jasno savjest, esto se od nas zahtijeva da budemo
mirni.386 Mi smo pre-plavljeni aktivnostima, bukom,
drutvenim i kulturnim uvjetovanjima, porukama medija i
izopaenim paradigmama koje otupljuju nau sen-zibilnost
prema tom tihom unutarnjem glasu koji bi nas nauio prirodnim (Eros) i boanskim (Agape) principima. Ako ostanemo i
traimo duboko otvorenim srcem, moemo dirnuti u taj
Zato? to itatelj kvalitetnije odgovori na to pitanje i to vie bude takvih, prije emo doi do
100 milijardi dolara.
386
Be still, and know I am God.
385
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 247 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
unutarnji izvor mu-drosti koji nam je Bog pripremio. 387

Ova je vrsta poniznosti koju doivljujemo kada dolazimo do
spoznaje da naela upravljaju, da postoji nezavisna sveopa
istinitost izvan nas koju savjest potvrdi ako mi razvijamo dar
savjesti.
Nije dovoljno samo sluati savjest, moramo i odgovoriti.
Kada ne uspijemo djelovati u harmoniji s naim unutarnjim
glasom, poinjemo graditi zid oko savjesti koji blokira
senzitivnost i receptivnost. Kao to je C. S. Lewis, koji je najblii
autopoietinom
sprezanju
Erosa
i
Agape,
primijetio:
Nepokornost prema savjesti ini savjest slijepom.
Njegujte slobodnu volju tako da dajete i odrite
obeanja. Najbolji nain da ojaamo nau slobodnu volju jest
da damo i odrimo obeanja. Kad god radimo, inimo pologe u
naem osobnom raunu integriteta. To je jedino i pravo istinsko
bogaenje. Vano je poeti s malim. Odrite obeanje ak i ako
to znai da morate uiniti neto to ne volite. Budite sigurni da
ne prekrite tu obvezu i dana obeanja odrite. Ne riskirajte
pravei uzmak od osobnog rauna integriteta. Potajno i strpljivo
gradite odnos obeanja i izvravanja dok va osjeaj asti i
dostojanstva ne postane vei od vaeg trenutnog raspoloenja.
Paljivo razmislite o punoj stvarnosti u kojoj se nalazite i na
osnovi tog paljivog razmiljanja recite: Ja u to uiniti. I tada,
bez obzira na sve uinite. Malo po malo, vaa e se vjera u
sebe poveavati. I ako su stvari kojima ste se posvetili naelno
usmjerene, vi postupno postajete malo vie na-elno usmjereni.
Odrite obeanje samom sebi jer je to autopoiesis i va vlastiti
integritet krenut e od prirode Stvoritelju.388
Jedan je pametan ovjek primijetio: Najvee bitke koje
vodimo u tihim su komorama naih dua. Trebamo se zapitati:
Jesam li voljan biti osoba potpunog integriteta? Jesam li voljan
ispriati se kada po-grijeim, bezuvjetno voljeti kao sv. Franjo?
Ako niste imali priliku duboko razmisliti o naelima i potrebama
Kad bi mladi znali, kad bi stari mogli! Sanjam o mladima u Hrvatskoj koji e biti mudriji od
svojih roditelja i predaka. Sanjam o studentima koji e biti roditelji svojim roditeljima. Ima li to
veze s autopoiesisom?
388
Moja supruga daleko manje o tome teorijski zna, a daleko je bolja u praksi. Zato?
387
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 248 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
u vlastitom ivotu, u osnovi se koristite naelima hitnosti,

umjesto da se okrenete naelu bitnosti i vrijednosti. Najvrednije
je definirati osobnu misiju utemeljenu na na-elima koja je u
skladu s vaim potrebama; razviti svoje kapacitete; uskladiti
svoj ivot s naelima koja upravljaju kvalitetom ivota. Na jo
vioj razini ovaj proces omoguuje vam da transformirate vau
osobnu misiju u stvarni ivot. Ova misija omoguuje vam da
ivite puni ivot i da postavite osnovne stvari na prvo mjesto u
ravnotei na nain za-snovan na prirodnim i boanskim
naelima.
Korak prvi: poveite se s vaom vizijom i misijom.
Kad se budete (samo)organizirali,389 prvi je korak povezivanje s
onim to je najznaajnije u vaem ivotu. Sadraj daje znaenje.
Razmotrite iru sliku onog do ega vam je stalo, to trenutke u
vaem ivotu ini znaajnim. Klju ovog povezivanja u jasnoj je
viziji do koje se dolazi odgovorima na pitanja:
to je najvanije? to vaem ivotu daje znaenje? to
elite biti i initi u vaem ivotu? Na ova pitanja mnogi ljudi
odgovore daju po-mou osobne vjere ili izjave o misiji. Takve
izjave prikazuju to elite biti i to elite raditi u ivotu i
postavljaju temelje za autopoiesis. Snaga je vizije nevjerojatna.
Istraivanja pokazuju da djeca koja gledaju u bu-dunost i imaju
uzore, postiu bolji uspjeh u koli i kompletnije izlaze na kraj s
izazovima ivota.390 Timovi i organizacije sa snanim osjeajem
misije, prema Coveyu, znaajno nadmauju one bez snage
vizije. Prema nizozemskom sociologu Fredu Polaku, primarni
imbenik koji utjee na uspjeh civilizacija jest kolektivna vizija
koju ljudi imaju o svojoj bu-dunosti. Vizija je najbolja
manifestacija kreativne imaginacije i primarni motivator
ljudskih postupaka. Ona se sastoji u sposobnosti da se vidi i s
druge strane nae sadanje stvarnosti, da se stvori, izumi ono
to jo ne postoji i da postanemo ono to jo nismo. Daje nam
sposobnost da ivimo izvan nae imaginacije umjesto izvan
naeg pamenja.391
To znai povezali Vae osjeaje (B), misli (A), rijei (C) i djela (H). Tako ete imati Bacha u sebi!
Neka itatelj intervjuira uspjene osobe u svojoj sredini. Uvjeren sam da su takvi vrlo rano
stvorili svoju viziju i misiju. ivot je stoga takvima pjesma. Mogu li to svi?
391
Nekreativna interpretacija osobne i zajednike prolosti rezultat je slabog procesiranja i
strukturiranja. elja mi je sudjelovati u stvaranju autopoietine hermeneutike gdje e se sav na
obiteljski i nacionalni balast pretvoriti u prvorazredni moralni i intelektualni kapital. Tu ima mje389
390
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 249 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Vizije koje transformiraju i transcendentiraju kad

govorimo o strasti vizije, zapravo govore o dubokoj,
neprekidnoj energiji koja o-buhvaa vienje temeljeno na
naelima, potrebama, talentu i seu do kronosa ili ak i do
kairosa. One zadiru u sr, i pitanjima tko i to smo zapravo mi
saznajemo na osobni, obiteljski, hrvatski, europski i svjetski
identitet. One se hrane na ostvarenju naeg jedinstvenog
doprinosa naoj obiteljskoj, nacionalnoj i svjetskoj batini. Vizija
razjanjava svrhu i smisao naeg ivota, ona daje smjer i
omoguuje da ostvarujemo i vie od naih mogunosti. Zovemo
je strau stoga to vizija moe postati tako moan motivator
autopoietinog razvitka. Ona je tako ukorijenjena i integrirana u
svaki aspekt naeg postojanja da zapravo postaje snaan
poticaj svakoj odluci koju donosimo. Ljubav prema domovini
napajala je nae robijae, nae ratnike i ona e sada jo bolja,
istinitija i ljepa mo-tivirati nae znanstvenike, poduzetnike i
politiare da stvorimo Hrvat-sku sa 100 milijardi dolara.392
Pozitivna je vizija unutarnja vatra, eksplozija unutarnje
sinergije koja se dogaa kada se dostigne kritina masa u
integraciji pete Ma-slowljeve potrebe. Ona je energija koja
pretvara ivot u avanturu, du-boko gorue da! koje nam daje
snagu da kaemo ne! s mirom i po-uzdanjem manje vanim
stvarima u ivotu. Strast nas moe osnaiti da doslovno
prevladamo strah, sumnje, obeshrabrenja i mnoge druge stvari
koje nas spreavaju u postignuima i doprinosima.
Uzmimo na primjer Gandhija koji je doao iz okruja koje
ka-rakterizira plahost, neimatina, ljubomora, strah, i
nesigurnost. On u osnovi nije ni elio biti s ljudima; elio je biti
sam. Nije volio raditi odvjetniki posao sve dok nije pronaao
zadovoljstvo u iznalaenju od-nosa izmeu suprotstavljenih
strana kako nitko ne bi ispao gubitnik. No kada je uvidio
sta i za Bleiburg i za Jasenovac. Neto sam tu pokuao s J. Peariem, a trebao bih i s njegovim
oponentom Bulatoviem.
392
Pitajte, dragi itatelji, ekonomiste oko Vas to objanjava varijancu produktivnost i visine plaa
i GNP-a. Ako ne znaju, a iz odluka koje donose to se vidi, pouite ih o moralnom i intelektualnom
kapitalu. Ve nam je Samuelson poruio da nemamo to izgubiti ako se udruimo osim vlastitog
neznanja. Za mene je on vei cinik od B. Shawa jer nas njegove knjige premalo ue o moralnom i
intelektualnom kapitalu kao najvanijim imbenicima GNP per capita.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 250 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nepravdu koja se nanosi Indijcima, u njegovoj glavi i srcu rodila

se vizija. Iz te vizije proizala je ideja o stvaranju jedne pokusne
zajednice arama u kojoj bi ljudi bolje mogli ivjeti po bojim
naelima. Uvidio je da moe pomoi Indijcima u transformaciji
svog podreenog poloaja u odnosu prema britanskim
gospodarima kako bi afirmirali svoj osjeaj vrijednosti. Kako se
sve vie usredotoio na svoju viziju, tako su slabosti njegove
osobnosti sve vie nestajale. Njegova vizija i cilj dovele su do
rasta i razvoja njegove osobnosti. Htio je voljeti ljude, sluiti im
i biti s njima. Njegova najvea elja bila je pomoi u spaavanju nacije. Kao rezultat, bacio je podmuklog Albiona na
koljena i oslobodio tri stotine milijuna ljudi.
Pred kraj svog ivota rekao je: Tvrdim da nisam nita
drugo
do
prosjean
ovjek
s
ispodprosjenim
sposobnostima. Uope ne sum-njam da bi svaki ovjek
ili ena mogli postii isto to i ja kad bi uloili isti napor
i imali istu nadu i vjeru. Snaga transcedentalne vizije vea
je od snage pisanja scenarija koja se nalazi duboko u ljudskoj
pri-rodi i koja je podinjava i preplavljuje, sve dok se cijela
osobnost ne dokae ostvarenjem te vizije. Strast podijeljene
vizije omoguuje ljudima da prevladaju beznaajne, negativne
interakcije koje oduzimaju toliko vremena i napora i iscrpljuju
kvalitetu ivljenja.393 Vizija je temeljna sila finaliteta koja potie
sve ostalo u naem ivotu. ovjek bez ideala mrtav je ovjek i
ja sam se kroz ivot uvjerio da dok smo ivi, to nosimo u sebi.394
Covey nas ui kako da to njegujemo i razvijamo. On kae:
Kako ivimo, volimo i uimo s veim smislom ivota,
poinjemo shvaati da je moda najvanije naslijee koje
ostavljamo upravo vizija. to naa djeca i drugi vide o sebi i o
njihovoj budunosti, ima dubok utjecaj na kva-litetu ivljenja
svih nas. Shvatili smo da je uzajamno povjerenje temelj za
uinkovitu zajedniku sinergiju.
O tome se premalo u nas zna. To premalo istraujemo, a bez zajednike vizije nema nam 100
milijardi dolara u Hrvatskoj za 5-10 godina. Najbitnije je stvoriti kritinu masu ljudi koji u to
vjeruju. Moja je elja da to budu moji bivi studenti. Hoe li ih biti 5, 50, 500 ili svih 5.000, ne
znam! Ako oni to prenesu na svoju obitelj, rodbinu, prijatelje i suradnike, proces e se kretati po
zakonu rastuih prinosa. Kad obitelji i timovi postanu samouei sustavi, proces e postati ireverzibilan i Hrvatska moe uistinu uskrsnuti. To sanjam od Uskrsa 1992. kada sam s nekolicinom bivih studenata promovirao Croatian Cross u duhu poruke mladog Jastreba i starog S.
Shinga.
394
Koji je hrvatski pjesnik rekao da poinjemo umirati kad ponemo sumnjati u svoje ideale?
393
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 251 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Covey otkriva da fokusiranje na naela poinje povezivati

nae razliite funkcije koje vie nisu alopoietine i ne razdvajaju
nae ivote. Sve one postaju avenije aplikacija za univerzalna
naela. To postaje uzbudljiv izazov na koliko se naina moe
primijeniti isto naelo u ra-zliitim arenama naih ivota.
Funkcija je vizije sinergetska i jednosta-vno je nevjerojatno kako
pomae u rjeavanju problema. Naelo pro-aktivnosti,
prihvaanje osobne odgovornosti za vlastiti ivot psiholoka je
osnovica autopoiesisa. Empatija tenja za suosjeanjem i
razumijeva-njem stvara istu vrstu povjerenja i ovlatenja na
podrujima posla kao i na prijateljstvima, obiteljima i
organizacijama javnih djelatnosti. Pomou proaktivnosti i
empatije iz alopoiesisa ulazimo u autopoiesis. Ova sinergija omoguuje nam da sagledamo nae funkcije kao
instrumente za stvaranje sree i slobode, za stvaranje lijepih
noi i lijepih dana diljem Lijepe nae. Uspjeh ili neuspjeh, u bilo
kojoj funkciji, doprinosi kvaliteti svake druge funkcije i ivota
kao cjeline.395
Vitalni imbenik bilo u kojem odabiru, koji se odnosi
na ravnoteu u naim ivotima, duboka je povezanost s
naim unutarnjim glasom savjesti. Umjesto da budemo
voeni zadatkom, nas sotonski mami hitnost.
Dobro uinjeno postavljanje vizije i cilja najvanija je
operacija. Koristimo nau kreativnu matu da vizualiziramo, da
usvojimo mo-gunosti iznad naeg direktnog iskustva. Nau
slobodnu volju koristimo da nadvladamo ogranienja i
okolnosti. Kada postavimo cilj, kaimo: Mogu predvidjeti neto
od onoga to jest i biram to za usmjerenje svojih napora
stvaranju. Rabimo nau matu da zadrimo cilj u mozgu i nau
slobodnu volju da platimo cijenu za postizanje toga. Mo je tih
dvaju zaduenja fenomenalna i ovdje je snaga za autopoietski
proces svjesne promjene. Ali, to je po Coveyu samo mali dio
Naa je znanost rascjepkana, na rad je rascjepkan, a sve se to moe zatvoriti u krugove
krugova! Za mene su psihologija, tehnologija i ekonomija jedan trokut, biologija, filozofija i pravo
drugi trokut, zajedno su Davidova zvijezda; s uvodom i pogovorom su osmerokut, s autopoietinim itateljem su deveterokut. To sam pokuao s T. Ivaniem, A. Vrane, J. Boieviem, M.
Bubleom, bratom, suprugom, sinovima, nizom drugih ija imena samo Bog zna. Nedavno sam,
zahvaljujui D. Mihajloviu krenuo putem koji e sve te i to harmonizirati
395
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 252 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nama dostupne moi. Ono to esto nedostaje u svakodnevnoj

praksi jest snaga drugih dvaju resursa koje nam je On dao:
savjest - duboka veza ciljeva s misijom, potrebama,
naelima, ukratko naa osjeajnost;
samosvijest - tona i precizna procjena naeg fizikog
i intele-ktualnog kapaciteta, najkrae naa misaonost.
Ta dva podruja (savjest i samosvijest, osjeajnost i
misaonost) na su osobni integritet i identitet. Pogledajmo
poblie ta dva zaduenja kako bismo vidjeli kako mogu
poboljati nae postavljanje i postizanje smislenih ciljeva.
Savjest je mona jer stvara odnos izmeu misije i naela
(idealitet) i prua vodstvo i orijentaciju u trenucima odluka u
stvarnosti (realitet). Trenutak kada postavimo cilj, trenutak
svjesne odluke da usmjerimo nae vrijeme i energiju, trenutak
je izbora. Ciljevi koji su povezani s naim unutarnjim ivotom u
najdubljoj su sprezi s prirodom (Eros) i bogom (Agape) pa time
imaju elemente strasti i, s druge strane, naela duhovnosti.
Nahranjeni su iznutra vatrom i bazirani na zakonima bo-jeg
stvaranja. Samo to dvoje autopoietski spregnuto stvara
kvalitetu ivota. Jedan od najboljih naina, po Coveyu, za
pristup toj snazi jest da postavimo tri vitalna pitanja: to?
Zato? Kako?
to elim postii? to je doprinos koji elim dati? to je kraj
koji imam na umu? Polazna osnova to usredotouje se na rast
i doprinos.
Prema Coveyu od svih dobrih stvari koje smo u stanju
uiniti, mi izabiremo najbolju moguu, s najboljim razlogom i
planiramo to uiniti na najbolji nain.
Ali situacija se moe promijeniti. Mi se, takoer, moemo
promi-jeniti. Mi moramo u potpunosti prihvatiti promjene u
naim procesima i strukturama i izvan nas, na njih kreativno
reagirati. Samosvijest nas o-vlauje da pitamo: Doputam li
dobromu da preuzme mjesto najbo-ljeg? Najbolje pri tome
mora biti cilj koji smo postavili. Najbolje to moe biti u
neoekivanoj prilici, u novom saznanju, u novom rjeenju
stvorenom
produbljenim
razumijevanjem
autopoietskih
zakonitosti u nama i oko nas. Ako se takva promjena
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 253 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prvenstveno zasniva na hitnosti, raspoloenju ili egoizmu, to

nas odvodi od najboljeg. Ako se promjena zasniva na zadatku,
savjesti i naelima, to nas vodi prema najboljem. Imati
savjesnost, razluiti izmeu dobrog i boljeg, i ponaati se u
skladu sa zadatkom, savjesti i naelima, najznaajniji je polog
naoj autopoi-etinosti.
Cilj zasnovan na naelu ukljuuje sva tri: ispravna stvar
(to), uz pravi razlog (zato), na pravi nain (kako). Ako imamo i
najbolji mogui tko, samo e se od sebe kada i gdje procesirati
i strukturirati. U knjizi navodim stotinjak najboljih osoba i
pojmova koji su mene vodili u stvaranju vizije Lijepe nae. 396
Ponovimo autopoietsko postavljanje ciljeva zasniva se na
etiri Coveyeva naela:
snagu naela;
preko kreativne mate zamiljamo mogunost i prema
tome kreativne naine za ostvarivanje toga;
preko samosvijesti postavljamo ciljeve na stvarnoj
osnovi i uzimamo u obzir promjene pomou novih
saznanja i iskustava;
preko slobodne volje odabiremo svrhu i inimo to;
napravimo u potpunosti ono to smo sami sebi i
drugima rekli.
David Meyers istaknuo je u svojoj knjizi397 kako su oni koji
imaju jasniju sliku i orijentacije u ivotu, sretniji, radosniji,
zadovoljniji, ko-risniji ljudi. On istie da su neki oblici religijske
vjere karakteristike sretnijih ljudi. Religijska svijest, ini se,
stvara autopoietina rjeenja. Ali Meyers takoer navodi da su
Kad se moji tko i to spoje sa stotinama drugih stvaralakih subjektiviteta (author index) i s
njihovim najvanijim kategorijama (subject index), imat emo Digitalnu Enciklopediju Croaticu
(DEC). I. Supek nedavno mi je na Plitvicama rekao da e ivjeti i stvarati najmanje jo 5 godina i
elja mi je da doivi raanje najbolje enciklopedije na svijetu. Njegova umjetnika, znanstvena i
politika djela ive su metafore hrvatskog i svjetskog autopoiesisa. Ako mu Nobelov komitet ne da
nagradu od milijun dolara za ivotni opus i mirotvorstvo koje je prometejski stvarao borei se s
hrvatskim i svjetskim diktatorima, oprostit emo im jer ne znaju da ne znaju. Vie e me boljeti
ako se mi ne samoorganiziramo ili se slabo, kao do sada, samoorganiziramo u promicanju i realizaciji te ideje.
397
Meyers, D. Potraga sree.
396
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 254 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mnogi ljudi koji nisu smatrali sebe re-ligijskim ljudima, ostvarili

isto.
Po meni, Bog voli potene, voli one koji autopoietino
povezuju ono to osjeaju s onim to misle, govore i rade.
Produbljenjem akti-vnosti u duhovnoj dimenziji meditacijom,
molitvom, osnovnim religij-skim aktivnostima, nesebinim
uslugama, prouavanjem misaone i vjer-ske literature, otvara
se autopoietina mogunost pravilnog shvaanja ivota, rada i
ljubavi.
Ako nemamo snage suprotstaviti se sami sebi, a to je
vrhunski autopoiesis, tada se sukobljavamo s drugima te na
bolniji nain uimo to je alopoietino, a to je autopoietino.
Tada razmiljamo o tome to emo dobiti ili izgubiti. Postajemo
krivo okrenuti prema sebi jer ne vi-dimo boansku cjelinu
obitelji ili tima i skinerijanskim se metodama uimo
samozadovoljavati. Nameemo svoje motive i ciljeve drugima.
Vidimo snagu i slabosti drugih u odnosu na nas te nastojimo
smanjiti njihovu snagu upravljanja nama, a pokuavamo nau
poveati. Tajkuni novinari i politiari398 kristalizacije su takvog
alopoiesisa.
Tako imamo obitelji, ljude u poduzeima koji se meusobno
o-krivljuju, optuuju, varaju i lau. Tada, umjesto putanje od
Erosa do Agape, u igru ulazi Thanatos te preko bolesti i
siromatva
pridonosi
brem
ili
sporijem
raspadanju
alopoietinih struktura. Sve se, ako ima-mo prilino dobru
predodbu o hrvatskoj stvarnosti, zbiva jer ne i-vimo u skladu
sa svojim unutarnjim glasom. Veina nas je uhvaena u krivim
osjeanjima i razmiljanjima.
Problem se za alopoietine nalazi negdje vani i netko
izvana treba doi i rijeiti ga. Mi moemo napadati prvu i drugu
Jugoslaviju, HDZ, postojee politiare i tajkune, ali nema nam
tako sree i slobode.
Odravaj srce marljivo jer je tu bit ivota, Coveyjeva
je poruka za prelazak iz alopoiesisa u autopoiesis.
I jedni i drugi, kako im raste mo (financijska i politika), zaboravljaju da su samo obini ljudi
koji su stjecajem okolnosti doli do poloaja koji im omoguuje manipulaciju onih od kojih su postavljeni, ili kojima su se nametnuli. To je klasini alopoiesis. Autopoietino bi bilo kad bi dotini,
umjesto da vladaju, suraivali na principima samoorganizacije s tim istim ljudima.
398
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 255 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rezultat ivljenja po savjesti

Ljudi koji ne ive i ne rade po savjesti, prave lane isprike
u nedefiniranim situacijama zadovoljavajui neiskreno druge,
ili, oprav-davajui se zauzetou, provode sebinu alopoietsku
igru.399 Takvi su ispunjeni zadovoljstvom koje ide po zakonu
opadajuih prinosa (loga-ritamska krivulja). Oni ne gube
vrijeme borei se sa sobom dok ih neka ivotna nedaa dobro
ne protrese. Optuujui i okrivljavajui druge ljude i okolnosti,
moemo sami sebe zavaravati neko vrijeme. Kad-tad shvatit
emo da toku referencije moramo otkriti u sebi, u svom srcu, u
svom umu, u postavljanju samom sebi pitanja: Tko sam ja?
Tada e zapoeti autopoiesis, tada e poeti igra po
eksponencijalnoj krivulji, tada e ivot i rad poeti biti pjesma,
a nae drutvo umjetniko djelo.
Jedan od najboljih naina da razvijemo potenje jest uenje
pove-zivanja svega to nam se dogaa sa savjesti. Ovo je
autopoietski proces nastajanja autopoietske linosti, neto to
moe svatko pokuati. to nas bude vie, to budemo bolje i
ljepe samoorganizirani, to emo u krae vrijeme doi do cilja.
Moe li nam Covey pomoi da poveamo zaposlenost,
smanjimo sivu ekonomiju, poveamo kvalitetu proizvoda i
usluga, skratimo cikluse proizvodnje i ubrzamo financijske
tokove? To je ciklus uenja i ivljenja u duhu kaizena, japanske
rijei za duh ne-prekidnog napredovanja, a u svezi je s
najnovijim znanstvenim sazna-njima (zero defect, just in time,
team empowerment). Taj ciklus proli su sveci i svi veliki ljudi u
povijesti ovjeanstva i sada, pred tree ti-suljee, svi imamo
priliku prakticirati ga. Ono slijedi Senekin savjet Dok god ivi,
ui kako ivjeti. Uenjem stvaramo sami sebe. Uenjem
stjeemo sposobnosti uiniti neto to prije toga nismo mogli.
Uenjem produbljujemo nae mogunosti stvaranja da budemo
dio generativnog procesa ivota. Svijet u kojem ivimo
ostavtina je onih koji su bili prije nas. Odluke koje inimo na
su doprinos stvaranju nove, bolje, istinitije i ljepe batine.
injenica je da smo bolji zajedno, nego kad smo sami.
Poniznost dolazi kada shvatimo da ni jedan ovjek nije otok,
399
U alopoietinim rjeenjima uzroci su to imamo 20 umjesto 100 milijardi dolara.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 256 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
da nitko pojedinano nema sve talente, sve ideje, sav kapacitet

za izvrenje za-dataka cjeline. Bitna je za kvalitetu ivota
sposobnost za timski rad, uzajamno uenje i uzajamnu pomo.
Osim osobnog potenja, nai naj-vei problemi i na najvei
potencijal za utjecanje na kvalitetu ivota nalaze se u
meusobnim odnosima od obiteljskih i timskih, preko nacionalnih do internacionalnih. Ako elimo imati kvalitetan i brz
razvitak nae drave i ui u stvarnost koja je istinski
autopoietina, sinergetska i kreativna, tada naputamo sigurno
sklonite i ulazimo u podruje rizika.
Moramo poeti vjebati vjeru u naela. Tu nikad nismo
sigurni to e se dogoditi. ivot tada postaje prava avantura.
Nismo sigurni to se nalazi u sljedeem zavoju. Ne znamo kako
e druge osobe odgovoriti. U riziku smo, i stoga je potrebno
toliko hrabrosti, posebno ako nismo na petoj razini po Maslowu.
Moramo izai iz svog sigurnog sklonita, izvan svog prolog
iskustva i paradigma. Ako nam je dobro u postojeem
alopoietinom drutvu, ne inimo nita. abokreina e tada
uiniti svoje. Nismo li mi u Hrvatskoj, koji smo osjetili svjetske
mogunosti, dovoljno dugo ivjeli u abokreini? Posebno to
osjeam u svojoj radnoj i ivotnoj sredini. Dok sam bio mlai,
bio sam iva revolucija. Htio sam mijenjati druge. Kako sam
postajao stariji, to sam se vie prilagodio i postajao strpljiviji.
Povratak Bogu ponovno me ini revolucionarnim, samo sada
znam da su moji kninski balvani u slabom disanju, prehrani,
odijevanju, meditiranju, molitvi, radu i odnosima. Otkako
vjerujem da je ivot vjean, ne brzam kao prije. Covey mi je
pomogao da to teorijski ute-meljim. Traim bitno, a sve mi je
manje vano to je hitno. Kad budemo spremni oistiti pauine
izmeu srca i glave, kad budemo spremni oistiti kninske
balvane izmeu nas i najdraih i po poslu najbliih oko nas, bit
emo daleko spremniji krenuti u tehnologiju, ekonomiju i pravo.
Tad e nam se otvoriti nebo koje nam nude teorija i
metodologija autopoiesisa.
Saetak
autopoietinog
psihologiji
pristupa
Do sada smo, nadam se, prepoznali bioloka i filozofska

ogra-nienja i potencijale. Posebno bih ponovno podsjetio na
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 257 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Plutchika i Maslowa, za mene najvee psihologe. Vraajte se,

dragi itatelju, na te autore, traite od izdavaa da prevode ta
dva autora jer oni su temelj autopoietine linosti. Danas
imamo previe psihologa koji su izrasli iz takorske
psihologije. Na kraju samo kratki savjet: pogledajte neku
knjigu iz psihologije i ako Vam ne moe pomoi u radu, ljubavi i
ra-zvijanju Vaeg stvaralatva i slobode, ne gubite vrijeme.
Najvanije je to vie postajati svjestan svojih emocija i motiva.
Emocije su u svom idealu srea, a motivacija sloboda. Sve
kognitivno to se nalazi izmeu toga, treba nam za to da
budemo sretni i slobodni. Percepcija, uenje, pamenje,
miljenje, bitne su funkcije, ali e one dobiti smisao samo ako
znamo igre kauzaliteta i finaliteta. Maslow je uspio povezati
prirodno i boansko u ovjeku i odrediti zakone razvoja ljudske
prirode. Za razliku od njega ja vjerujem da ve mladi mogu doi
na petu potrebu. Svi smo mi ve kao djeca na petoj potrebi, ali
nas okolina (roditelji, nastavnici i poslodavci) blokira u
samorealizaciji. Tu je ogroman prostor za sinteze ljubavi
roditelja i znanja profesora u svrhu razvoja nae studentske
populacije, ali su tu i opasna minska polja. Upravo to
pokuavam nadvladati koritenjem Interneta kako bi ispit
postao transparentan i dogaao se i pred roditeljima. U
dilemama sam, jer nam studenti na ekonomskim a i drugim
fakultetima premalo ue,400 dovesti ili ne HTV. Tu se kriju
korijeni nae budue propasti. Mladi ne vide vezu znanja i
ekonomskog i drutvenog uspjeha. To je proizveo socijalizam, a
kumovi su bili marksisti neradnici. Sve sam vie uvjeren kako
je Marxu samo nedostajala vjera u Boga. Da smo barem mi u
Hrvatskoj spojili Isusa i Marxa, kranstvo i marksizam, ne
bismo bili na 20 milijardi dolara.
Danas u slubenoj psihologiji nismo u stanju definirati
prave pro-bleme, a kamoli projektne zadatke, da i ne govorimo
o razradi organi-zacije istraivanja i provoenja rjeenja u ivot.
Podsjetimo se, tehniar je ovjek koji izbjegava male greke, a
istovremeno juri velikoj zabludi. Samo nezadovoljene potrebe
dominiraju organizmom i organiziraju nje-govo ponaanje.
Fizioloke potrebe, sigurnost, drutvenost, ljubav kao sredstvo,
Prije sam detaljnije i vie istraivao koliko studenti ue i otkrio sam da je to oko 2 sata u prosjeku. Ne smijem napisati koliko je sada! Je li vie ili manje od 2 sata dnevno?
400
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 258 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
a ne kao svrha; presti, pokretai su veine ljudi, pa i psihologa koji ne ive svoju struku, nego imitiraju ivot. Ovdje se
kriju klice naih blokada u razvoju, ali shvatimo da su nam
kninski balvani donijeli ljepu slobodu no to smo mogli i sanjati
prije Oluje. Da smo u vojnim uspjesima prepoznali Boji prst, ne
bi bilo ubijanja staraca i paljenja srpskih domova i pljake.
Bojim se dana kad e nam Bog preko hrvat-skih Srba vratiti
njihov Bleiburg 1995., kao to je njima, po miljenju Darka
Mihajlovia, vratio za 18. 11. 1991. To ne mogu znanstveno
obja-sniti, ali kad Hrvati i Srbi naue ivjeti Novi zavjet, Balkan
e postati iva metafora raja na zemlji. To e biti vee udo od
100 milijardi dolara GNP-a, ali sam duboko uvjeren da je primjer
sprege realnog i idealnog, zbiljskog i umnog.
to ovjek moe biti, to mora biti. Kognitivni su
kapaciteti samo u funkciji zadovoljenja potreba, poveanja
emocionalnih prihoda (radosti) i smanjenja rashoda (straha,
tuge i srdbe). Na petoj razini rad pred-stavlja istinski uitak i
ovdje se tek stvaraju uvjeti za istinsko shvaanje kako je
imperativ da rad bude prva potreba. Ta je potreba ono na to
moe, ali i mora nadoi svatko kad shvati sebe, svoje istinske
potrebe i zapone rad na vlastitom razvoju. Stoga je vano
pitanje Tko sam ja? Osobni razvoj svakog od nas prolazi faze
koje je Maslow opisao. Zbi-ljsko je (bez)umno u ovisnosti jesmo
li na petoj ili nioj potrebi. Stres zbilje i vraanje u prolost
neminovne su reverzibilne operacije dok ne spojimo Eros i
Agape, kauzalitet i finalitet. Svi zbiljski problemi uistinu nam
darove nose. Samoreferentnost je osnova autopoietine
psihologije. Danas je malo tko svjestan svojih unutarnjih
mogunosti i veina nas se podcjenjuje u moralnim i
intelektualnim
dometima.
Zdravog
ovjeka
motivira
prvenstveno potreba za razvojem i samoostvarenjem vlastitog
potencijala! Tko e bolje i prije shvatiti da su graani Hrvatske
moralni i intelektualni kapital? Je li graani (bottom-up pristup)
ili Vlada i eko-nomisti (top-down pristup)? Hoe li obje strane
slabo i sporo, ili odlino i brzo? Tu je bit strategije razvitka
Hrvatske.
Sumnja u razvojni potencijal ovjeka izvor je niza neprilika
u koje dolaze pojedinci i zajednice, a u velikoj mjeri i naa
ekonomska i po-litika kriza slijedi iz nerazumijevanja
psihosociolokih saznanja. Samo-ostvarene osobe manje su
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 259 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sputane, stegnute, manje ograniene i ukratko ljudskije.

Samoostvareni ljudi vide stvarnost jasnije i tolerantniji su na
nedostatke i odstupanja. Kod tih ljudi spontan je proces
osjeanja i misli. Veliki broj ljudi, prema Maslowu, ne donose
sami odluke, nego za njih odluuju prodavai, roditelji, agitatori,
televizija, novine, rukovoditelji i politiari. Takvi su pijuni, a
Maslow smatra da drutvo treba graditi sa samoostvarenim
ljudima. Moemo li zakljuiti da treba sve negirati to
ograniava stvaranje slobode i slobodu stvaranja. Nije li
to zakon ve u biolokom svijetu? Zato ne bi bio daleko vie i
bolje osvijeten u psi-holokom svijetu?
Ne smijemo dopustiti da osjeanja umru, da ih misao i
govor uni-te. Goethe nam je poruio: Ne preostaje nam nita
drugo, do voljeti bolje od sebe. 401 Koliki bi kod nas poeli
stvarati kad bi naili na po-drku, odobravanje, toplu rije, a ne
na ljubomoru, zavist, jal, glupost, otpor? Da smo
samoostvareni, ne bismo toliko zavisili o okolini jer moramo
znati da nas i roditelji i nastavnici, a da o rukovoditeljima i ne
govorimo, dre pod kontrolom iz vlastite sebinosti i neznanja.
Kako da, kao drava, proizvedemo to vie stvaralakih
subjektiviteta, tj. visoko motiviranih, visokostrunih, spremnih
za timsku organizaciju i demo-kratsku zajednicu? Trebamo
otkrivati potencijalne stvaratelje, razvijati ih, potpomagati,
voljeti. To najbolje znamo dok su u osnovnoj koli, slabije kad su
u srednjoj, jo manje kad su na fakultetu, a dobivamo amneziju
kad talenti dou u praksu. Takvi pak nisu u stanju zatvoriti se
pred alopoietinom okolinom jer ih nitko na to nije pripremio.
to je greka u stvarateljima, a to u prosjenima? Ni jedni
nisu nevini. Premalo je istraeno uenje srca. Kako da
subjektivitet (duh) nadvlada objektivitet (materiju) jer e inae
ekonomske sile (kapital) i politike (drava, policija) uguiti
demokratska pravila igre. ovjek je, za Reicha, prije svega
objekt svojih potreba i drutvene organizacije, a istovremeno
to dobiva onaj koji voli bolje od sebe? to dobiva onaj koji je voljen jer je bolji? U postojeoj
alopoietinoj stvarnosti ovdje nema operativne zatvorenosti. Nemamo kruni, nego linearni odnos.
Zahvaljui povratnoj sprezi jaa se dijamantni odnos u organizaciji umjesto postojee grafitne
organizacije. U tehnolokom, ekonomskom i pravnom dijelu imat emo vie primjera, gdje su bolji
neto kreirali, ali bez podrke u okolini svi smo platili daleko vie no to smo morali.
401
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 260 -
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
subjekt procesa. Ljubav, rad i znanje izvori su naeg ivota i

trebaju upravljati njime, moto je W. Reicha, kako u teoriji, tako i
osobnoj praksi. Reich otkriva gdje je uzrok za stvaranje
raskoraka o-sjeanja i djelovanja. Kako se u ranoj dobi ne mogu
izraziti ni izgovoriti osjeaji i elje, a roditelji i odgajatelji rijetko
su sposobni naslutiti to se zbiva u djetetu, proces se
stvaralake slobode gasi. Razlika izmeu pri-roenog psihikog
ustrojstva i ukoene zastarjele psihike strukture, ra-zlika je
ivog ivota i pustog nadomjestka. Reicha mui i odnos
znanosti i politike, gdje smatra da e jednog dana znanosti poi
za rukom da bude politika, a politici da bude znanstvena.402
Mi smo, po Lovenu, izdali nae tijelo i svi osobni problemi
pro-istjeu iz toga, a vjerujem da i drutveni takoer imaju isti
korijen. ivi je organizam autopoietina vatra i kako se to
dogaa, jo se ne zna (gorjeti, a ne sagorjeti). Naa kultura nije
usklaena s vrijednostima i ritmom ivog tijela, nego s
alopoietinim
tehnikim
pomagalima
i
ma-terijalnom
produktivnosti. Po njemu, prekidanje komunikacije izmeu srca
i svijeta vodi sranom udaru. Treba nam kreativna interakcija
iz-meu osobnog iskustva i teorijskih dostignua,403 a ukoliko
osobni mo-tivi i emocije nisu prepoznati, predstoji nam
reprocesiranje i restruktu-riranje.
Najdalje u sintezi psiholokih dostignua u duhu
autopoietine teorije otiao je S. Covey. Njegovih sedam navika
nije sluajno bestseler u SAD-u, a i drugdje u svijetu. Sretan
sam to je to kod nas prevedeno, a jo sam vie sretan to se
to poelo iriti po Slavoniji i Baranji vie no po drugim regijama.
Ako su mi pretpostavke tone, to bi mogla biti kom-parativna
prednost u razvoju regije koja je platila najveu cijenu u domovinskom ratu.
Nadam se kako e CRD serija M. Drenovca postati
instrument kojim e nai politiari i gospodarstvenici sagledati
svoje prednosti i ne-dostatke. Takoer se nadam da e izbor
suradnika biti zasnivan na re-zultatima CRD serije. to bude
vie graana Hrvatske testirano, to vie svatko upozna svoj
Skupina je Osjeana 1971. tako neto zapoela, ali se sve razbilo o hridi zbilje. Nakon 30 godina lutanja izmrcvareni pokuat emo ponovno uz Boju pomo. Treba li ponoviti da smo tada
(1971.) bili oholi i nesvjesni? Tko nas je inspirirao! Tada sam kao papagaj priao: Da je Isus bio
znao matematiku, ne bi ga objesili. Od tada sam do 1987. nauio i diferencijalne jednadbe, ali
me C igrai nisu objesili jer me, to sam sada sve sigurniji, Bog sauvao. Autopoiesisom otkrivam
svu umnost zbilje i svu bezumnost moje i nae prakse.
403
Posebno autopoietina hermeneutika i heuristika.
402
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 261 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
psihofiziki potencijal i povjeruje u njegov razvitak, to emo

bolje, bre i lake doi do 100 milijardi dolara, odnosno 3-5
puta veih primanja. Ukoliko budemo zazivali Boju pomo,
cijeli e proces ii jo bolje. Svjestan sam da vrlo mali broj
politiara, znanstvenika i gospodarstvenika uvia autopoietinu
povezanost biologije, filozofije i psihologije, ukratko Boga i
prirodnih zakonitosti.
Ovdje sam otvoren za naivnost i skepsu, a daljnja
istraivanja i svjedoenja kao ivi tekst nastavit e ovo to sada
i ovdje iniciram. Spreman sam priznati da sam glup ako se
moje hipoteze pokau ne-utemeljene. Volio bih samo
skepticima, koji sumnjaju u relacije Boga i prirode, poruiti da
mi je drae biti glup no nepoten, a to su svi oni koji imaju
drugi tip greke. Kako sam okruen nevjerojatnom koncentracijom takvih i kako su takvi savjesniji od mene u radu i
odnosima, to se neprestano pitam zato se oni toliko mue.
Sve sam sigurniji kako su ateisti i agnostici koji savjesno
rade i ive istinski muenici, a kada bi uz svoj bottom-up rabili i
top-down pristup, tada bi najvjerojatnije uskrsnuli. Ratko
Bundalo i niz slinih, koje sam tijekom svojih istraivanja
upoznao, ive su metafore buduih hrvatskih graana.
Hrvatskoj treba autopoietina psihologija. Iz nje e se razvijati
bolja tehnologija, bolja ekonomija i bolje pravo. Kako je to
sada?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 262 -
4.
TEHNOLOGIJA I
(SAMO)
ORGANIZACIJA
Uvod
Vrlo esto srljamo u tehnologiju, ekonomiju, politiku, a da
ekonomske i politike sile, znai neto izvan nas, izvan nae
boanske prirode (to je alopoietino), odreuju vie nego to
bismo to eljeli. Svi smo mi naprosto, uslijed kaotinosti u nama
i meu nama, premala masa za tehnoloku silu koja nas tjera
na sve veu kvalitetu i produktivnost rada.
Suvremene znanstvene discipline u velikoj su mjeri
determinirane preddijalektikim (Descartes) i postdijalektikim
(Comte) pristupom te se osjea nedostatak dijalektike, ope
povezanosti i proturjenosti pojava i procesa. Tehnologija u tom
pravcu nije izuzetak. Relativno je kasno nastala kao znanstvena
disciplina, a uzrok je u nedovoljnoj razvijenosti rada sve
donedavno. Kada je ovjek krenuo u svemir, kada je postao
osnovno ogranienje u radnom procesu, otvorilo se ogromno
podruje istraivanja: odnos ovjeka i sredstva rada. Upravo
ovdje osnovno je ogranienje u razvitku proizvodnih snaga, u
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 263 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razvitku drutva. Na o-snovi autopoietine teorije sagledava se

odnos ovjeka i ovjeka, o-vjeka i prirode, a uspostavlja i
razvija samo radom i ljubavi. Samo-djelovanjem pomou rada
mogue je djelovati i razvijati proizvodnju, ekonomiju, moral,
pravo, politiku, vjeru, znanost i umjetnost te drutvo u cjelini
kao ozbiljenja dobra, istine i lijepog.
Sluei se Aristotelovim kategorijama moglo bi se rei kako
je pokreta razvitka rad, materijalna causa proizvodne su snage,
drutvena je organizacija formalna causa, a svrha je razvitka
sloboda. Operacio-nalizirati slobodu gotovo je kao definirati
Svemoguega. Vjerojatno je maksimiziranje uinkovitosti rada,
humanosti odnosa i minimiziranje za-gaenja okoline u korelaciji
s razvojem slobode.404
U zadnje vrijeme na ta tri E (etika, efektivnost i ekologija)
dodajem i etvrtu dimenziju estetiku jer se u lijepome krije
krajnji kriterij naeg stvaranja. Neto treba reciklirati,
reprocesirati, restrukturirati dok ne po-stane Lijepo. To e
nekomu izgledati suvie utopijski, ali e vrijeme, prije ili kasnije,
potvrditi ovaj zadnji kriterij. ivot nam uistinu mora postati
pjesma, a cijelo nae drutvo umjetniko djelo, dani i noi
moraju nam postati lijepi. Proces dodavanja kriterija nema kraja.
Sve mi postaje jasnije kako bi sljedei kriterij trebao biti
ekumenizam. Reprocesiranjem i re-strukturiranjem prethodnog u
skladu s nepokretnim pokretaem mi e-mo biti u sve boljoj
harmoniji sa sobom, prirodom i s Bogom. Upravo na naim
prostorima izvrsna je ansa pronalaenja sinteza. To ponekad,
ponegdje i ponekomu izgleda nemogue, ali se nadam kako e
nas sve vie u ovom vremenu i prostoru dolaziti do zajednikih
vizija u skladu s prikazanih pet kriterija.
Svima nam je najvanije maksimizirati uinkovitost, a
istraivanja su mi pokazala da je / varijance dohotka po radniku
rezultat razvijenosti proizvodnih snaga, preciznije strunosti
radnika i tehnike opremljeno-sti rada. Te zakonitosti vae za
tvrtke, opine, regije i drave svijeta.405
Do toga sam doao u disertaciji 1975. godine, godinu dana istraivao u SAD-u (1976./77.) i sada, nakon dvadeset godina, to ne smatram nadienim.
405
Legradi-Lauc, Dijalektika teorija i praksa drutva. Osijek, 1977., str. 389-425.
404
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 264 -
Tehnologija i (samo)organizacija
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Drutvenim razvitkom rad je sve vie posredovan te danas

ula-zimo u mikrostrukturu atoma i molekula i stvaramo
nanotehnologiju. Sve veim diferenciranjem i iz toga izvedenim
integriranjem, imamo sve bogatije i obilnije plodove, a mogli
bismo s postojeim saznanjima biti jo racionalniji i humaniji
kada bismo dublje prouili sam proces rada.
Povijest tehnologije
Nitko ne zna jesmo li izgnani iz raja, ili smo nastajali
istom e-volucijom. Tehnikom povezivanja top-down i bottomup pristupa to vie nije nerjeiva proturjenost nego ansa za
kreativnije spoznaje i djela. Sve sam sigurniji da smo podijeljeni
na mistike i one koji poznatim znanstvenim metodama
otkrivaju autopoiesis (dobro, istinito i lijepo). Rijetko sam
susretao istinske znanstvenike, a jo manje istinske mistike, a
najmanje one koji trae boansku sintezu. Krenimo bottom-up.
Rabei i razvijajui ruku kamenom i toljagom, ovjek je
postajao gospodar prirode. Uz ruku zajednikim radom sve se
vie razvijao govor bez koga je nemogue zamisliti daljnji
razvitak rada. Trei bitni fenomen jest koritenje vatre. U
iskopinama kod Pekinga, gdje su ljudi ivjeli vjerojatno prije
500.000 godina, naene su debele naslage pepela. Stoljeima
su ljudi traili zgarita dok nisu nauili da kvrgavi panj gori
danima, a kad se otkloni pepeo, opet plane plamen koji
poboljava kva-litetu gomolja i mesa za prehranu te poveava
sigurnost u spilji. Istra-ivanja pokazuju da se plamen nije
uskraivao ni neprijateljskim ple-menima. Tako su toljaga,
vatra i govor prva trijada rada, a to trojstvo materije,
energije i informacija sveto je trojstvo razvoja rada. Sljedee je
otkrie luk, taj najvaniji lovaki pribor za koji je poticaj bilo
elastino mlado drvo ili nategnuta ivotinjska tetiva. Lov je
zahtijevao sve otrije i iljatije kamenje i strijele. Iz te
interakcije vjerojatno se razvila prva iskra kao proizvod trenja
kamena o kamen ili drveta o drvo. Iz toga se razvila prva
builica, gdje dva ovjeka pomiu gudalo amo-tamo i okreu
ka-meno svrdlo. Ono bui rupu u drvetu, kamenu, kosti, a tomu
pomae sitni pijesak i voda. Razvija se s vremenom sluajnim
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 265 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
uenjem uporaba raznoraznih posuda. Prve su bile, vjerojatno,

od rogoza ili kore drveta premazane ilovaom. Neke su sluajno
pale u vatru, a nakon toga su postale vre i umjesto mekane
ilovae nastala je kamenasta tvar.
Rad pojma bio je slab, ali to nije smetalo da pojam rada
rezultira u sve racionalnijem ivljenju. Posuda je vjerojatno
postala model i za stva-ranje nastambe. Prvo je sklonite spilja,
ali kako to nomad ne moe uvijek nai, poinju se graditi
sklonita, zemunice i brvnare, a kasnije i sojenice. Najstarija
sklonita sastavljena su od zemlje i granja. Prvo su to prirodna
udubljenja, kasnije se ukopavaju u zemlju, a stjecanjem iskustva
grade se i nad zemljom. To je proces lutanja ako gledamo iz
ablje perspektive.
Prvi je odnos ovjeka i prirode lovom, a prvo orue stupica.
Na-elo automata i bacanja novia na istom je prirodnom
zakonu (kori-tenje sile tee) kao i prvobitna stupica. Teina
dinosaurusa ili mamuta privlaila je lovce jer je osiguravala
meso za due razdoblje. Ni kia strelica ne bi ubila ta udovita
da nije bilo kreativnog uma. Prije 20.000 godina ljudi su na
stazama za pojilita napravili duboke rupe i pokrili ih granjem i
zemljom. Tako je ivotinjska priroda bila svladana lukav-stvom
uma. Kasnije su nastale teinske stupice, a jo kasnije stupice
izraene na naelu torzije.
Lovac u izboru neizvjesnosti i sigurnosti sve se vie
pretvara u pastira. Nauio je da ne ubija ivotinje, nego da ih
hrani i pusti razmno-avati. Tako mu je dui boravak na jednom
mjestu omoguio shvatiti jo jednu zakonitost sluajno
prosuta sjemenka ili gomolj donosi plod i pored nastambe pa se
ne mora lutati beskrajno u potrazi za biljnom hranom. Tako se
lovac polako pretvara u ratara i stoara. Pri tome najvjerojatnije nije bio svjestan da je izgubio neke stupnjeve
slobode koje je kao lovac imao. S vremenom se, ini se,
priviknuo ivjeti bez slobode, ali se u mitovima i priama
ipak podsjeao na ta zlatna vremena. Ratar i stoar, a s
vremenom i svi drugi tehnolozi, u sebi uglavnom ubijaju potrebu za slobodom jer nisu dovoljno u kontaktu s izvornom
prirodom koja jednostavno vapi za slobodom.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 266 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Najnovija nam tehnoloka dostignua, ini se, omoguuju

to za-tvaranje kruga s prvobitnim lovcem koji se znao nositi s
optimalnom entropijom.
Kota je otkrie koje nema uzora u prirodi i time je otkrie
svih vremena. Prvi je put upotrebljen prije 5.000 godina u
Mezopotamiji. Kota smanjuje trenje izmeu tereta i tla na
minimum. Vjerojatno je tom otkriu prethodilo stavljanje debla
pod teke terete i guranje prema cilju. Interakcijom kotaa i
ploe lonar je tako za kratko vrijeme oblikovao posudu.
Igra kotaa i krunice geometrijska je metafora
autopoiesisa. Tako je samoreferentnost sredite krunice, a kad
savjest shvatimo kao isho-dite naeg identiteta (kruga),
promjer e nam se poeti poveavati. Ako manji polumjer
prizna vei, poinje samoorganizacija i intergracija na
osnovama autopoietine tehnologije. Stvarajmo krugove
krugova unu-tar materijalnih entiteta, ali i meu nama.
To je put autopoiesisa.
Vano je spomenuti u ovoj interpretaciji jo jedno otkrie
kori-tenje metala. Vjerojatno je neki predak ozidao svoje
ognjite bakrenom rudom i zapazio kako se topi i curi. Uz
otkrie kositra nastao je spoj bronce, to je nadmailo
dotadanji kameni alat, kako po otrini, tako i po izdrljivosti.
Ne bi se smjelo pretpostaviti da se ovjek prethistorije samo
materijalno odnosio. Kultura je po definiciji materijalni i duhovni
odnos prema svemu to jest. Kromanjonac je prije 40.000
godina na svojim freskama nacrtao bizona, a Picasso priznaje
da nije u stanju tako vjerno to nacrtati kao taj primitivac iliti
naivac. Svaki muzej pun je ilustracija kako je ovjek imao
potrebu za lijepim. Posebno je zanimljivo analizirati rituale. Na
je predak smatrao da ako svlada nacrtanu ivo-tinju, svladao je
i ivu. On je vidio tu povezanost, a kako nije znao to je uenje,
predodba, u interpretaciji je alopoietino spajao elemente.
Svi mi iz boanske perspektive nismo ni svjesni koliko smo
alo-poietini ili praznovjerni. Nije li taj Kromanjonac izveo prve
iteracije kibernetske simulacije? Vrhunac tehnologije boje je
stvaranje. To je isti autopoiesis.
Moramo znati da je proces uenja iao po zakonima koje su
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 267 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
otkrili ameriki bihevioristi (sluajna nagrada, brza povratna

sprega, pona-vljanje) te da je ponuena interpretacija blia
Darwinu nego Hegelu. Moramo se pitati postoji li neka relacija
izmeu naputanja lova i izgona iz raja. ovjek je s vremenom
shvatio (zanimljivo bi to bilo detaljnije istraiti) da mu i drugi
ovjek moe posluiti kao sredstvo za bolje zadovoljavanje
potreba.
Na minimumu nije bilo socijalnog raslojavanja, a kad se
imalo malo vie dobara (kolika je to koliina?), nastupila je nova
kvaliteta u odnosima. Razlikovanje je omoguilo novu kvalitetu
jer se oslobodio intelektualni rad koji je omoguio dublje
spoznavanje prirodnih, a ka-snije i drutvenih zakonitosti. Je li
za to zasluan prvi eksploatator?
Robovlasniki sustav ograniuje daljnji razvitak i
motivacijski, o-snova je progresa u kmetu koji od svog rada ima
vie koristi od roba. Postupno se iz radne rente razvija
naturalna, da bi na kraju feudalnog razdoblja prevladavala
novana. U gradovima se time sve vie razvijaju zanati i
trgovina. Rad i proizvodnja u srednjovjekovnim gradovima ima
vie elemenata autopoiesisa od onog to imamo danas.
Proizvodnja za poznatog kupca, individualizacija u radu i
odnosima, visoka kvaliteta i gotovo umjetnika izrada, san su
postmoderne, postindustrijske proiz-vodnje. Temelj se ve
nalazi u tom tradicionalnom nainu proizvodnje, a sva
tehnologija moderne puko je otuenje preko masovnosti
kvantitete svega, a zaborava bitka kvalitete.
U postmodernom drutvu, u postindustrijskoj proizvodnji,
zahva-ljujui informatikoj tehnologiji, imamo priliku zatvoriti
krug na auto-poietian nain. Hoe li to biti lake ako ne
znamo, ili ako znamo nau povijest tehnologije? Svi oni koji
danas pruaju otpor tehnikom pro-gresu u ime naela
realiteta, izgubili su pamenje. Sve to nam treba, ve smo
imali i nosimo kao socijalno iskustvo u sebi ili suradnicima. To
samo treba osvjeiti (refreshing) i tehnoloki je dio
postmoderne ovdje. No, ne brzajmo cilju, a da nismo dovoljno
posredovali lutanjima naih predaka. Samo potovanjem
njihova znoja imamo priliku za uzlet, za eksponencijalni rast, a
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 268 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ignoriranjem tog minulog rada ivi e na rad biti i dalje puko i

jadno otuenje. Mi nismo ni svjesni koliko smo duni, u
raunovodstvenom smislu rijei, onima koji su nam dali
postojeu infrastrukturu. Ukoliko uzmemo vie no to dajemo,
sotoniziramo bu-dunost naoj djeci i potomcima, a siguran
sam da nam ni Svemogui, ni oni, jer su duhovno ivi, to nee
dopustiti. Mi to samo moemo vir-tualno poeljeti, pomisliti, ali
Gaia e sve ozbiljnije namjere dobrano uzvratiti i onemoguiti
nas.
Stoga se sve vie postavlja pitanje sinkronizacije rada
mnogih ljudi. Ovdje su ontoloke pretpostavke za izum sata. Po
nekima je sat savrenstvo emu sve tei. Prvi su satovi bili na
vodu i pijesak, a 1370. godine H. von Wyck napravio je
moderan sat. To je ljude, dotad us-mjerene na vjenost,
usmjerilo na svakidanji ivot. Nemajui dovoljno dijalektike u
glavi, mnogi su sada zaboravili na vjenost. Umjesto orijentacije na bitno (kvalitetu) dola je usmjerenost na hitno
(kvantitetu) jer se Moderni bog povukao pred ovjekom. U
postmodernom drutvu vrijednosti e doi na svoje mjesto, kao
to je bilo u tradicionalnom drutvu, obogaene recikliranim
grekama bezbone moderne.
Industrijska revolucija zaeta je kad je J. Watt izolirao
cilindar od kondenzatora i izumio centrifugalni automatski
regulator dovoda pare. To je prototip kibernetskog modela.
Isprva se parni stroj rabio za pumpanje vode jer je kretanje bilo
samo naprijed-nazad. Kad je Foulton osposobio stroj za kruno
kretanje, razvitak je industrije bio omoguen. Prethodno su u
Europu dola tri kineska pronalaska: puani prah, kompas i
papir. Arapi donose jednostavniji brojevni sustav, a Gutenberg
1445. tiska prve knjige. Sve to zajedno, zahvaljujui
kranskom duhu, dovodi do nove tehnoloke kvalitete. Vie
nije materijal i njegova obrada ono to je dominantno. Energija
kao input preuzima primat, a mi smo svjedoci kako se taj
stoljetni val upravo zavrava.
Zaposleni u INI nisu ni svjesni, iako su donedavno drmali
ak i politiki naom zemljom, kako su tehnoloki amortizirani.
Vea je teta to zaposleni u HT-u nisu svjesni svojih
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 269 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
komparativnih prednosti, a posebno se to odnosi na Internet.

Nadajmo se da e pozitivno u nje-makoj i hrvatskoj
informatikoj tehnologiji dovesti do sinergije i mo-dela, koji e
ulaziti u svaku poru proizvodnje i olakavati prijelaz iz
industrijskog u postindustrijsko drutvo.
Suvremena tehnoloka dostignua

Sada je mogue izvriti rekapitulaciju rada na vioj razini.
To su, kako smo vidjeli, u prvoj iteraciji bili toljaga, vatra i
govor. U novoj iteraciji umjesto toljage imamo bogato
posredovanje nizom strojeva i alata. Vatra je transformirana u
parni stroj kao svoju ivu metaforu, a pismena komunikacija
razvila je misaonost. Sat je najbolja metafora i sinteza
materijalnog, energetskog i informacijskog posredovanja u moderni prototip industrijske revolucije. Nakon toga slijedi
vladavina informacija.
U transportu iz svega slijedi pojava eljeznice i parnih
brodova. Umjesto runog razboja razvija se stroj za predenje. J.
Kay izumio je letei unak, Hargreaves pretvara predilicu u
stroj, Arkwright unosi vodeni pogon, a Crampton sintetizira
prethodne izume, to omoguuje razvoj tekstilne industrije. U
metalurgiji je dugo dominirao bat, klin i mijeh, a Bessemerovim
otkriem (1885. g.) i izgradnjom Siemens-Mar-tinove pei
(1864. g.) zapoinje moderna metalurka era.
U graevinarstvu osim kamena, zemlje i drveta nema
novog ma-terijala do primjene armiranog betona (Monijer 1877.
g.). Taj materijal omoguuje novu kvalitetu i za sada mu nema
premca. Na osnovi otkria Volte (1800. g.), Faradeya (1831. g.)
i Simensa, konstruiraju se generatori istosmjerne struje. Tek
istraivanjem naeg Nikole Tesle nastupa era izmjenine struje.
Teorijske Maxwellove analize omoguuju razvoj ele-ktrotehnike,
to daje novu kvalitetu razvoju rada. Na osnovi Lavoi-serovih
teorija istraivanja nastupila je jasnoa o elementima,
spojevima i kemijskim reakcijama. Lomonosov je razvio
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 270 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
fizikalnu kemiju, a Men-deljev otkrio strukturu kemijskih

elemenata. Liebigova otkria uloge gnojiva u ratarskoj
proizvodnji dovela su do proizvodnje superfosfata. Perkins
otkriva sintetske boje (1856. g.), Nobel (1862. g.) nitroglicerin
pa kemija postaje osnova za najpropulzivniju industrijsku granu.
Ljudsko oko ulazi sve dublje u mikro i makro svijet. Holandski
brusa stakla Lewenhock konstruira instrumente koji
poveavaju predmet 250 puta. Tako i biologija dobiva snanu
infrasrukturu za spoznaju o stanicama, protoplazmi, jezgri,
kromosomima itd. Galileo (1609. g.) konstruira da-lekozor i
otkriva Jupiterove satelite, Saturnov prsten i pjege na suncu.
Kepler i Newton usavrili su ga i svemir je postao objekt
sustavnog praenja i istraivanja.
Sve vee ralanjivanje rada, kako na teorijskom, tako i na
pra-ktinom planu zahtijeva odreena objedinjavanja. Tako
razvoj fizike i kemije dovodi do fizikalne kemije. Zanate i
manufakture zamijenila je industrijska proizvodnja. Radnici su
isprva na to reagirali unitavanjem strojeva (ludisti). Tek kasnije
shvatili su kako im opasnost ne prijeti od strojeva nego od ljudivlasnika. Danas smo svjedoci kako ih se ui u-pravo obratno,
kako e ih privatno vlasnitvo odvesti u raj (M. Fried-man).
Priati i pisati o tome, a ne znati kolika je stopa povrata iz ulaganja u fiziki i ljudski kapital, vrlo je opasna rabota.
Lopovluk je gotovo nemogue tada izbjei, a rjeenje je dublje
shvatiti koji se po-tencijal krije u stroju, tehnici i tehnologiji.
Prije razumijevanja psiho-sociolokog dijela zbilje, moramo se
pitati o izvorima ekonomske vri-jednosti.
Prvi smisleniji odgovor daju merkantilisti, a u proizvodnji
vide samo preduvjet stvaranja novca. Petty ukazuje na ispravan
put, a A. Smith (1723.-1790. g.) prvi u radu vidi izvor
bogatstva, to Ricardo (1772.-1823. g.) jo detaljnije ostvaruje.
U prethodnom razdoblju teorija (top-down) zaostaje za praksom
(bottom-up), a sada joj se postupno stavlja uz bok da bi s
vremenom, posebno pojavom Interneta, izbila u prvi plan.
Vrijedno je istaknuti djelo R. Owena. Dobio je etiketu utopista, a
da se malo tko pokuao udubiti u bit njegova djela. On je
napravio, u biti, u drutvenoj stvarnosti najgrandiozniji
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 271 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
drutveni eksperiment i ostvario drutvenu zajednicu kakve ni

danas gotovo nema. No, za cje-lokupnu praksu to je jo samo
sluajnost. Jajace koje je kreirao ivi u svakom slobodoumnom
ovjeku i samo je pitanje vremena kad e se autopoietine
tvrtke raati kao to se raaju pilii. Koliko znam, takvih
tehnolokih inkubatora jo nema u svijetu, a elja mi je da
upravo takav bude u Osijeku.406
Malo koga zanima kako radnik ivi, kako zadovoljava svoje
o-snovne potrebe jer je osnovna borba za profit. Strojevi
proizvode strojeve. Vrhunac je toga pojava Taylora iji radnikobjekt Smith, radei po uputama, umjesto 12,5 tona utovaruje
47 tona. Metodologija koju je primijenio ni danas nije
dostignuta, a kamoli nadmaena. On sustavno varira svaki
imbenik i pronalazi optimum. Tako varira veliinu lopate,
teinu materijala, udaljenost, luk zamaha, a kao rezultat
umjesto 400 do 600 radnika posao obavlja 140 radnika.
Umjesto 16 tona prebacuju 59 tona, a umjesto 1,15 dolara
zarauju 1,88 dolara. Prosjeni troak pada sa 0,72 na 0,033,
to pokazuje da se profit ne dijeli pravedno. Neko-rektno je
optuivati Taylora jer je teorijski i praktiki dao zaista ogroman
doprinos organizacijskoj teoriji.
Drugi je veliki organizator J. Ford. S njim zapoinje
masovna pro-izvodnja. On je za razliku od Taylora usmjeren na
cjelinu proizvodnje. Umjesto mikro, razvija makro analizu
povezujui naela energije, to-nosti, kontinuiteta, brzine i
ponavljanja. Metodoloki se planira pro-izvodni proces,
repromaterijal se uruuje izvritelju, a operacije se, u
Taylorovom stilu, diferenciraju do detalja. Gilbreth otkriva
terblige optimalne pokrete, a Smithovo se poimanje podjele
rada (na modelu igle) razvija u gotovo svakom industrijskom
proizvodu.
Prednosti podjele rada dolaenjem u diferencijaciji do
krajnosti poinju blijedjeti, a nedostaci izbijati u prvi plan.
Otuenost iz Marxova doba djeja je igrarija prema otuenosti
Chaplinova radnika.
Ukoliko ne bude ilo kreiranje autopoietinog tehnolokog centra legalnim strukturama, krenut emo virtualnim putevima
406
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 272 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Vlasnici osjeaju da im inenjeri vie ne mogu pruiti novu

kva-litetu pa u igru ulaze psiholozi i sociolozi. Na poetku, u
duhu karizme, javlja se A. Mayo. Varirajui na Taylorovu naelu
nezavisne varijable (temperatura, buka, svjetlost, boje), opazio
je kako produktivnost raste bez obzira pogoravaju li se uvjeti
rada ili poboljavaju. Tako se otkriva ljudski imbenik. Panja
prema radnicima vraa se po zakonu reci-prociteta uveanom
proizvodnjom.
Informatizacija drutva
Pogledajmo spoznaje XX. stoljea i vidjet emo da fizika i
kemija suvereno dominiraju tehnolokim promjenama, a u
stopu ih prati bio-logija. Tehnoloki su vrh informatika
tehnologija i biotehnologija. O-stale znanosti jo predstavljaju
runo pae iz Andersenove bajke. Sve dublje prodiranje u
strukturu materije (Rutheford, Bohr, Schrieffer itd.) dovelo je do
spoznaje veza strukture i svojstava koja omoguuju svje-tlosna
vlakna, nove materijale od keramike te polimera to zamjenjuju
klasine sirovine pomou kvalitetnijih svojstava i manjih
trokova.
Einsteinovom formulom E = mc2 uspostavljen je most
izmeu ma-terije i energije. Sada se zna da u gramu materije
ima energije kao u milijun tona ugljena i pitanje je samo kada
e to prestati biti samo puka teorija. Atomske elektrane,
brodovi na atomski pogon vie nisu utopija. Elektricitet, raritet
19. stoljea, ve je domain u svakom stanu, a in-dustrija se
bez toga ne moe ni zamisliti. Prouavanje zvunih valova
dovelo je do primjene ultrazvuka. Istraivanje svjetlosti dovelo
je do otkria lasera, a irenje elektromagnetnih valova do
telekomunikacija (telefon, radio, televizija, elektronska pota do
suvremenih baza po-dataka s kojima se komunicira putem
svjetlovoda na kontinentalnim udaljenostima). Tako cijeli svijet
postaje globalno selo, vjerojano oaza u svemirskoj pustinji.
Najvei proizvod XX. stoljea jest kompjutor. Isprva s
elektronskim cijevima, kasnije s tranzistorima, a u najnovije
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 273 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
vrijeme s visokointe-griranim krugovima. Isprva je kompjutor

sluio za numeriku obradu informacija, a sada sve vie i za
nenumeriku. Uz tekst i sliku digi-talizira se i zvuk pa je
multimedijalni
pristup
infrastruktura
novog
na-ina
multimedijalnog uenja. Ni kemija ne zaostaje, naprotiv, ovdje
su otkria jo ira i dublja. Najblii je istini jedan ameriki
biznismen koji ali to sada ne zapoinje karijeru u kemijskoj
industriji jer su ogromni intelektualni i ekonomski izazovi u
transformaciji otkria u profitabilne proizvode. Sve je zapoelo
koritenjem ugljena i nafte, a nastavilo se prouavanjem
enzima i katalizatora.
Tekstilna i obuarska industrija ve koriste raunala u
dizajniranju i proizvodnji. Industrija graevinskih materijala i
graevinska industrija pruaju prilike za sve kvalitetniji smjetaj
i stanovanje. Transportna sredstva po zemlji, vodi i zraku sve
bolje zadovoljavaju ovjekove po-trebe. U poljoprivredi
mehanizacija, novi hibridi, kemizacija i uope agrotehnika
omoguuju sve vee prinose. Vrhunac je u Eastinovu ot-kriu
direktnog uzimanja duika iz zraka za biljku. Zahvaljujui otkriima molekularne biologije i ulaska u ustrojstvo DNA i RNA sve
se bolje shvaaju zakoni ivota i uistinu otvara prostor za
autopoietinu organizaciju.
Na osnovi svih prethodnih tehnikih disciplina javlja se
nova znanstvena disciplina ija tenja nije ralaniti i odvesti u
minucioznu analizu, nego upravo suprotno, izdiferenciranu
znanost sjediniti. To je kibernetika, etimoloka tenja da se
kormilari upravlja, a prvi je autor N. Wiener. U prirodi je sve
svemu cilj i sredstvo, a ovjek je stvorio umjetne proizvode (od
artificial design do artificial inteligence i artificial life, a A.
eleznikar iz Ljubljane ak razvija koncept umjetne svijesti
artificial consciousness) u svrhu uinkovitijeg zadovoljenja
svojih potreba.
No, to se nije uspijelo postii uslijed ogromnog
organizacijskog jaza izmeu sve veih tehnolokih
mogunosti i sve veeg relativnog zaostajanja u ekonomskom,
pravnom i psihosociolokom smislu. Pre-ciznije, nezavisni
odnosi u procesu rada i razmjene stvaraju entropiju potronje
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 274 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
jer su slabe povratne sprege koje bi taj proces trebale regulirati. Wattov regulator prolaska pare model je kibernetskih
elja u tehnologiji, ekonomiji i pravu, ali uenje, i individualno i
kolektivno, tako je sporo i neuinkovito da se sve ee
razmilja to vie ovjeka udaljiti iz procesa proizvodnje putem
automatizacije i robotizacije. U zadnjih desetak godina shvatilo
se, prvo na MIT-u, a sada gotovo na svim visokorazvijenim
tehnolokim sreditima u svijetu, kako treba razvijati
cjelokupnu organizaciju kao samouei sustav. Naa bi komparativna prednost mogla biti u tome to jo malo tko vidi da je
ne-ophodno razvijati autopoietski sustav koji implicitno u sebi
sadri i organizacijsko uenje, ali i ne samo to. Time 3-5 puta
vee mirovine i plae uope ne bi bile problem. Zaista je
neshvatljivo kako nai vodei ljudi u gospodarstvu i politici ne
sagledavaju ogromne tehnoloke po-tencijale koji su nam da
dohvat ruke. Jesu li vie krivi proizvoai ili potroai?
Osnova za ostvarenje sekundarnog kibernetskog pristupa
koji je najblii autopoiesisu, simulacija je eljenog procesa.
Ovdje se najbolje simuliraju fizikalne zakonitosti (energetski
tijekovi, mikroelektronski tijekovi, meteoroloki proces), slabije
kemijski, jo slabije bioloki (model virusa), a najslabije
ekonomski, psiholoki i drutveni procesi. Najnoviji hit u
tehnolokim sintezama izvodi Kevin Kelly 407 jer je najdalje
otiao u autopoietinom poimanju tehnologije. On u svojoj knjizi
Out of Control iz 1994. zastupa naelo bottom-up kontrole,
otkriva stalne neravnotee, trai rastue prinose. Evoluciju time
interpretira kao sustavno upravljanje grekama.
Po njemu, priroda ne zna matematiku, fiziku ili kemiju,
nego bio-logiku, a mi iz toga moemo nauiti stvarati po istim
naelima. To e dovesti do umreene ekonomije i veih profita.
Ako je Svevinji znao to radi, a mi smo nositelji boanske biti,
tada su i nai proizvodi konti-nuiranost prvog pokretaa. Znai
trojstvo: Bog ovjek stroj.
Bog je klonirao sebe u ovjeku, a ovjek sebe u stroju. Ako
tomu prilazimo alopoietski, imamo suvremenu tehnologiju sa
407
http://www.hotwired.com/staff/kevin.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 275 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
svim manama koje dobro znamo.

Ako pak polazimo od autopoietskih naela, moemo
nadvladati prostor, vrijeme, gravitaciju i biti istinski
sustvaratelji po bojem planu. Upravljanje kompleksnim
pojavama nemogue je bez dubljeg ulaenja u bit stvaranja,
budui da e strojevi sve vie biti utemeljeni u biologici, a ona
je isti autopoiesis. Sve to se sada nalazi u kaosu, eka svoj
trenutak za samostvaranje, samoorganizaciju.
Pokuajmo rekapitulirati cjelokupni razvitak rada. Trojstvo
mate-rijalnog, energetskog i informacijskog odnosa ostaje i
dalje nepovrediv sadraj i oblik rada. No, razlike su u procesu
razvoja ogromne. Sve vee posredovanje ovjeka i prirode
umetanjem prvo pomagala, a sve vie kompleksnih
automatiziranih procesa, plai one koji ne razlikuju sred-stvo od
cilja. Zahvaljujui otkriima fizike, kemije i biologije, materijali,
energije i informacije koji ulaze u proces rada izvanredno su se
proirili. Moemo zakljuiti da je tehnologija obrade materijala
bila najvee og-ranienje u ljudskoj povijesti pa nije sluajno to
cijela razdoblja nazi-vamo po materijalima koji su bili
dominantno u uporabi. Sada je najvee ogranienje tehnologija
obrade energije i mi smo ivi svjedoci uspona, ali i pada OPEC-a
kao simbola energetske moi. Ve se osjea da e najvee
ogranienje u daljnjem razvoju biti tehnologija obrade informacija. Zanimljivo je gledati odnos mlade i stare generacije
prema mikrokompjutorima kao metafori dubljih tehnolokih,
ekonomskih i drutvenih odnosa. Ljubav roditelja prema djeci
najbolje se iskazuje nabavkom te alatke, a izvrsno je to i sama
djeca intuitivno osjeaju potrebu za tim najboljim tehnolokim
pomagalom.
Sukob energetike i informatike

Pogledajmo kako je ova zbivanja pratio J. Servan
Schreiber.408 Vidjet emo kako neki ljudi uoavaju zakonitosti
408
Schreiber, J. Svjetski izazov. Globus, Zagreb, 1981.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 276 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zbilje, reagiraju na to prema svojim emocionalnim i

intelektualnim
mogunostima,
a
okolina
bez
samoorganizacije moralno i intelektualno superiornih dovodi
da se svi zajedno ponaamo kao pokusni takor u labirintu.
Uostalom, pod-sjetimo se to se dogaalo, a ove hipoteze
moemo jo testirati jer su gotovo svi akteri ivi. Treba samo
okrenuti telefonski broj i testirati hi-potezu: Znamo li to
hoemo?
Vratimo se istraivanjima Schreibera. Nakon Gadafijevih
poteza protiv Hammera i dominacije financijskih centara moi
Giscard Destain saziva konferenciju zapadnih zemalja, OPEC-a i
ZUR-a,409 i za 10 dana dolazi do neuspjeha jer su razvijeni htjeli
(osim Francuske) odvojeno razgovarati o energiji i sirovinama.
Sebinost kao obino biva kanjena, a najvie trpe najmanje
krivi. No, ta izbacivanja iz ravnotee vode novim oblicima
samoorganiziranja pa se tako zlo pretvara u dobro. Posljednje
nas uvijek uspava i razmazi te je bez kvalitetnih vizija nuda
kauzaliteta nadoknada za nae nerazumijevanje finaliteta.
Teleologija jo nije po-kazala svoju komparativnu prednost.
Vrijedno bi bilo kad bi nai stu-denti budui vodei
gospodarstvenici i politiari, istraivali ta zbi-vanja. Da smo bili
informirani, da smo razumjeli te procese, ne bismo u naftnoj
krizi proli tako loe. Gdje bismo bili danas da smo htjeli i znali
u tim trenucima igrati te igre. Utjecaj prethodne Jugoslavije bio
je do-voljno jak na oba dijalektika polariteta, sjever (bogate) i
jug (siromane) te istok (socijaliste) i zapad (kapitaliste).
No, nae nerazumijevanje tehnolokih zakonitosti stavilo
nas je na rep dogaaja. Danas naa drava, kao najsnanija
ekonomska i politika tvorevina na ovom podruju, malo ui iz
minulih promaaja. Imamo i MZT, ali gdje je to u odnosu na
japanski MITI. Nakon dvije godine ne-uspjeh je doao za dva
dana. OPEC je uao u savez sa ZUR-om i davao 3,5% BNP-u, ali
se brzo uvjerio u beskraj 3 milijarde proletera. Ideologija se
razbila o psiholoka, tehnoloka, ekonomska i politika
ogranienja.
409
ZUR - Zemlje u razvoju
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 277 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Bi li znanja koja ovdje razvijamo pomogla da se tadanji

problemi uinkovitije i humanije rijee? 410 Vidi li itatelj ovdje
letove leptira iz te-orije kaosa? Tko ne zna itati slabe signale,
nije profesionalac nego samo amater.
Je li uzrok za zanemarivanje tih prognoza u uvstvenoj kugi
bi-rokracije koja je itala izvjetaje Paleya i Huberta. Moramo se
pitati zato se ne ponire u osjeanja i miljenja onih koji koe
razvitak. Nije u pitanju glupost, nego nepotenje, a posljedice
su tih sitnica kasnija zbivanja energetska kriza.
Teko je tvrditi, ali eksperimentirajmo misaonom
simulacijom, da su ostali podrali inicijativu Francuske u
pregovaranju, bi li tijek bio isti. Ima li ovjek priliku za slobodu?
Moda je sloboda samo utopija? Jedan moj poznanik vratar
ispjevao je 1971. sljedei stih: Nee biti rata, ali e biti borba
za ljubav, da nee ostati kamena na kamenu.
Pogledajmo kako je iao proces vlasnitva nad naftom u
Iranu.411 U doba Mosadika omjer zemlje i kompanija bio je
30:70, formiranjem OPEC-a 50:50, a nakon libijskog poteza
Godine 1978. sastali su se McNamara i Brandt u Washingtonu te Jamani i kolega iz Kuvajta,
Ali kalifa Al Sabab (koji je studirao u Silicijskoj dolini i kreirao industriju budunosti). Brzo su
saeli privredna i politika kretanja. Paralelno s tim W. Simon trai audijenciju kod kralja Fejsala,
uslijed straha od plivanja petrodolara jer je ta masa vea od ukupne monetarne mase SAD-a. Dok
su na konferenciji za tisak oekivali odgovore o novoj cijeni barela, Jamani je rekao: Nafta i vrijeme na naoj su strani ... Pribliava se trenutak kad se vie neemo uputati ni u kakve ugovore
o energiji, a jo manje o naim novanim zalihama, a da se prije toga ne prihvati sustav koji e
omoguiti transfer tehnologije prema zemljama u razvoju... Ako elite naftu, morate omoguiti
razvoj i dati tehnologiju bez ikakvih ogranienja. Prava cijena nafte transfer je tehnologije.
U duhu toga, Avni al Ani (42) izjavljuje: Spojit emo sva trita sirovina u jedno da bismo stali na
kraj pljaki zbog koje dolazi do nepravde i nesree. Raspolaemo snagom nafte. Ona je 1930.
pokrivala 10%, a tada 50% energetskih potreba. Godine 1914. potroeno je 6 milijuna tona, 1960.
300 milijuna tona, 1975. 500 milijuna tona. Danas se preradom dobiva 80.000 proizvoda od
nafte. U 10 godina cijene su poskoile s 2 $ na 32 $ po barelu, a oekivali su da e do 1985. biti
opet udvostrueno. Ministar energetike J. Schlesinger na to je tvrdio: Jedino pravo rjeenje bilo bi
da se sva naa postrojenja zamijene na potpuno promijenjenoj tehnolokoj i energetskoj bazi.
Cijena je u SAD-u 10$, a u Arabiji 1$. Raun za naftu u SAD-u promjenama je cijena s 42
milijarde $ porastao na 80 milijardi $, i dok oni zavise 45% , SR Njemaka i Japan zavise 80%.
Najsnanija europska banka, Bundesbank, 1980. ulae obveznicu od milijardu maraka u banku
Saudijske Arabije. Je li netko prognozirao tijek dogaaja? Schreiber otkriva (str. 51) da je 1950.
Paley objavio izvjetaj u kojem prognozira da e 1970. SAD izgubiti energetsku nezavisnost, a
1960. K. Hubert ne dobiva veu pozornost za isti zakljuak.
411
ibidem, str. 56.
410
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 278 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
70:30, da bi nakon kratkog vremena bio ak 95:5. To nije mala

revolucija. A OPEC je to elio postii i za druge sirovine.
Shvaamo li sada malo bolje korijene Pustinjske oluje?
Sirovine, energija i informacije sveto su trojstvo svake tehnologije, samo je pitanje organizacije tih entiteta, a to zavisi o
strategiji. Imamo li mi to u naoj zemlji? U MZT-u, u bazi SVIBOR
imamo elemente za to, ali vrlo mali broj ljudi ima vizije kako bi se
mogli snai u kaosu informacija.412
Rimski klub, u doba pisanja Schrieberove knjige, smatra
da cije-na mora biti 60$ da bi bila odgovarajua zamjenskim
izvorima
energije.
Aktivna
igra
visokorazvijenih,
u
meuvremenu je spustila cijenu na 10-15 $.413
Bi li se odnos Arapa i Izraela razvijao kao to jest da se
bolje razumio proces emocionalnih, intelektualnih (zakon farme
S. Coveya) i tehnolokih transformacija? Uz to treba dublje
poznavati strategiju pax Britannica versus pax Americana da bi
se shvatilo komu nije stalo do mira na Bliskom Istoku. No
primjera nikad dosta. Brzezinski je postigao da se uvede
embargo na transfer naftne tehnologije SSSR-u, koji umjesto do
25 km mogu buiti samo 5 km, a to je zaostajanje od 25
godina!? Dok SAD-u treba 5 mjeseci, njima treba 5 godina za
iskopavanje bu-otine.
Ameriki embargo odveo je SSSR u manevre prema
Zaljevu i vojnu prisutnost u Afganistanu. Bi li razvoj dogaaja
iao tim tijekom da Rusi nisu pobili poljske asnike za vrijeme
Drugog svjetskog rata (odakle je emigrirala porodica
Brzezinskog)? Duh krvne osvete? Bez dubljih is-traivanja
biolokih, emocionalnih, intelektualnih i tehnolokih zakoni-tosti
Pokuavam svoje najbolje studente uvjeriti kako bi vrijedilo analizirati te nae znanstvene baze.
ini se da je u meni jo previe alopoiesisa pa pravih rezultata jo nema.
413
Jamani kao emisar Fejsala, za vrijeme pripreme rata Egipta, ide u SAD i daje naslutiti mogunost embarga, a to nitko tamo ne shvaa osim J. Atkinsa te memorandum ne dolazi do Nixona.
Izrael, iako zna da e biti napadnut, po zahtjevu Kissingera ne smije reagirati. Nakon poetka rata
OPEC objavljuje embargo. Tada stupa na scenu Kissinger koji razvija Metternichovu strategiju: za
svakog suigraa po jednu istinu. Tako krajem 1974. g. 50% izvoza oruja ide u Iran. Fejsal malo
kasno uoava igru SAD-a i hladno doekuje Kissingera koji podrava aha da podie cijenu kojom
bi kupovao oruje i nakon 8 godina te vladavine pogorani su odnosi Zapada s Arapima, a cijeli
svijet ne uspijeva plaati raune za to.
412
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 279 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nemamo anse, nego perpetuiranje sadanjosti!?414

L. Iaccoca (predsjednik Cryslera i autor Mustanga) uoava
japanski model, gdje zajedniki planiraju drava i privreda.
Treba li se uditi to njegovi memoari imaju ogroman uspjeh.
Stvaralaki subjektivitet ne da se ekonomskim i politikim
silama. Nekoliko mjeseci nakon dolaska Homeinija i u Saudijskoj
Arabiji dolazi do slinog pokuaja, u jesen 1979. Gledano izvana
misli se da su problemi OPEC-a rijeeni za-hvaljujui prihodima
od nafte, a stvarnost je sasvim drukija. Kljuno je pitanje
razvoj. Od 1970. do 1978. viak prihoda OPEC-a otopio se
uslijed reciklae, inflacije. K. Schiller te je zemlje savjetovao da
ne idu putem Irana, nego da se industrijaliziraju, a u to ih je
uvjerio radnom spo-sobnosti, potenjem i osobnim armom. On
je zasluan, uz Jamanija, za umjerenost u razvoju Zaljeva.
Pogledajmo malo dublje to o sebi misle mudriji Arapi. 415
eik Hisam Nazer: Ljudi vjeruju da smo mi u Saudijskoj Arabiji
bogati. Ali to nismo u pravom smislu rijei. Prodajemo naftu
koja se ne obnavlja. I to e nam preostati? Jedino bogatstvo
jest mo stvaranja.Treba nam razvoj. A treba nam mnogo
prije nego to nafta izgubi svoju mo. Najvaniji razlog tekoa
u transferu tehnologije jest nerazvijenost u obrazovanju. Isti
zakljuuje da je sljedei plan razvoja usredotoen na podizanje
ljudskog kapitala jer toga najvie nedostaje. Graevinari svijeta
otimaju se oko ugovora za nekoliko milijarda $ kao da je bitna
zgrada, a vani su programi. Jesu li to proitali nai rektori,
ambasadori, kreatori ekonomije i politike? Moramo li prvo sami
sebi napraviti bolje obrazovne programe? Jesu li to procesi
proizvodnje stvaralakih su-bjektiviteta? Zato to ne inimo? Ne
znamo li, ili neemo?
Arapi416 uoavaju da nemaju nijedan ozbiljan
ulaganju koji bi omoguio da se prihodi uloe na
nain. Njih mui kako naftu pretvoriti u razvoj?
Brandt i mali broj bivih privrednika i politiara
414
415
416
prijedlog o
stvaralaki
McNamara,
shvatili su
Poinje li itatelj razlikovati autopoietinu i alopoietinu metodologiju rada?

ibidem, str. 102.
ibidem, str. 103.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 280 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
probleme odnosa Sjevera i Juga. Tako 1972. McNamara u

Kopenhagenu izjavljuje:417 Nema nikakvih mate-rijalnih
zapreka razumnom, umjerenom, progresivnom rjeavanju problema razvoja. Zapreke su samo u duhovima ljudi. Sve su to
jo uvijek mnogima u nas nepoznate injenice. Mogli bismo se
upitati kako bi se proces promjena cijena nafte dogaao da je
ve tada bio razvijen Internet. Upravo je sada u tijeku jo jedan
naftni udar i cijena barela i dalje plee izmeu 10 i 30$ jer
energetika i informatika nisu u harmoniji.
Japanska proizvodna filozofija

Pogledajmo kako o tehnolokim problemima misli jedan od
naj-utjecajnijih japanskih ljudi, Toshiwa Doka, iji se autoritet
temelji na tome to svijet sagledava u cjelini, a to ne ostaje
apstraktno, nego se potvruje na djelima. Sluaju ga 35 godina
jer nije izgubio ni jednu bitku koju je zapoeo. Njegova je
poruka sljedea:418 Mi moramo postati pioniri tehnolokog
napretka koji e se proiriti na cijeli svijet. Ne samo
znanstvenom snagom Japana, kapacitetom 300.000 naih
istraivaa koji trae novo polje rada, nego u organskoj simbiozi
sa svim razvijenim419 zemljama bez izuzetka. Potrebno je
tehnoloki opremiti kapacitete svi-jeta bez obzira na granice.
Sredstva su ovdje. Sad ih samo valja pri-mijeniti. Za sve nas cilj
je jednostavan: stvarati, iriti i organizirati te-hnoloku mo
koja e podii svijet. On je uoio da se japanski divovi ne
mogu vie slijepo usredotoiti na vlastiti rast i osvajanje trita.
Moraju se organski integrirati sa svijetom. On zna da je to
informacija po-mou koje se mora razvijati.
Schreiber nam otkriva formulu uspjeha Japana i na
primjeru Ishi-kawajamija koji 1950. zapoinje razvijati
brodogradnju i nakon 10 go-dina 8/10 brodova izlazi iz japanskih
brodogradilita. Godine 1958. u Japanu se osniva tvrtka
417
418
419
ibidem, str. 145.

ibidem, str. 171.
Je li i s nerazvijenim zemljama ili bez njih?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 281 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ishikawajami do Brazila, i danas je to najzna-ajnija kompanija

u Los Angelesu. Doko inicira takvu tvrtku u Sin-gapuru.
Izjavljuje novinarima u New Yorku krajem 1960. godine: Mi
nemamo nikakva prirodna bogatstva, nikakve vojne moi.
Imamo samo jedan resurs: pronalazaku sposobnost naih
mozgova. Ona nema gra-nica. Valja je razvijati. Valja je
odgajati, vjebati, opremiti. Ta sposo-bnost, silom stvari, postat
e u bliskoj budunosti najdragocjenije zaje-dniko dobro,
najstvaralakije bogatstvo ovjeanstva. Nije li to to on pie
autopoiesis? Doko uskoro iz brodogradnje prelazi u Toshibu.
Japan i bez legitimnih osnova razvija ono to je najbitnije,
stvaralaki subje-ktivitet.
Vidjeli smo da je OPEC htio povezati zemlje u razvoju pa je
o-dustao; sada to pokuava Japan i vjerojatno nee uspjeti jer
mu metoda nije dovoljno humana. Nai su radnici radili u nizu
zemalja u razvoju bez dovoljno refleksije to sve treba uiniti da
se samoorganiziramo. Uostalom, to moramo prvo mnogo bolje
uiniti u samoj zemlji, ali ne smijemo oklijevati u tome nigdje
gdje radimo.
Ima niz naih ljudi u visokorazvijenim zemljama koji rade
na odgovornim mjestima i unapreuju tehnoloki razvoj. Znamo
li ih mi organizirati, ili se oni trebaju u tom pravcu
samoorganizirati? Koliko bismo dobili znanja kada bismo to
znali staviti u funkciju naeg te-hnolokog razvoja! No, prije
toga moramo angairati vlastite resurse i kad to iscrpimo u
znatno veoj mjeri, ovi bi se procesi mogli razvijati. A za to nam
treba jo posredovanja. Ukoliko ne treba, zato ne radimo u
tom pravcu pametnije i potenije? Dosta je koristan dogaaj za
case study o kome nas upoznaje Schreiber: 420 Godine 1976.
policija je upala u skroman stan traei vilu predsjednika Doka.
Ne postoji nikakva Do-kova vila, odgovori mu ena. Ja sam
gospoa Doko. Mi ovdje sta-nujemo. On je vlakom u 6:30 otiao
da stigne u ured. Tada je navrio osamdeset godina, a policijski
izvjetaj preuzele su novine objavivi javnosti velianstvenu
sliku o utljivom, skromnom i strogom ovjeku na vrhuncu
420
ibidem, str. 175.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 282 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
njegove moi.
Japan je, za razliku od Jugoslavije, na okove 1970., 1973. i
1979. reagirao ubrzanim racionalizacijama i inovacijama. Mi
smo, u pretho-dnoj dravi, bili previe pod zatitom sustava kao
da smo emocionalno i intelektualno nedozreli, a takav se
mentalitet jeftino plaa na svjetskoj ekonomskoj i politikoj
sceni. Mora li nam biti jo gore da se probude nai
potencijali?421
Moda nam za ilustraciju izlaska iz tehnoloke krize moe
biti primjer savjet Nippona koji se usredotouje na kamere,
nekoliko dana nakon kapitulacije 1945. Kako se ponaaju nai
veliki kolektivi? ekaju da im drava rijei probleme. Jesmo li
navedeno dovoljno izuili pa stvorili temelje i poeli otkrivati
meu vlastitim kadrovima one koji su u stanju podii
tehnoloku razinu. Koliko je naih direktora i lanova nadzornih
i upravnih odbora tehnoloki pismeno i ukoliko jesu, to ih
ograniuje ako znaju za CAD/CAM, CANBAN, COPIX, OPTIM-u,
MRPS, ASUP i druge teorije i metode iz arsenala dostignua
znanstve-notehnike revolucije? U zadnje se vrijeme upozorava
odgovorne kako bi mogli odgovarati za svoje propuste. Bilo bi
bolje kad bi umjesto prijetnji i politiari i gospodarstvenici
poeli sustavno uiti. Tu je naa ogromna ansa koju za sada
malo tko vidi: Hrvatska kao samouea drava, kao samouei
globalni holding od slavonskih ravnica do Ja-drana. Od koga to
moemo najbolje nauiti?
Dr. improvement
Najdublje je u tehnoloku bit stvaranja uao Shigeo
Shingo.422
Ako nema snanog finaliteta, preostaje jedino kauzalitet, a to znai da nam uistinu mora biti
jo gore.
422
Imao sam sreu biti s njim i dva dana razgovarati upravo u vrijeme kad sam otkriven kao neprijatelj samoupravnog socijalizma. Strahovito mi je pomogao jer dok su me prijatelji izdavali,
globalno selo poelo mi se otvarati. Od 1977. nisam previe mario za jugoslavensko okruenje jer
sam dobro prouio stanje u OUN-u, WB-u i MMF-u. Znao sam, kao to to znam i danas, da nam
nita posebno dobro ne moe doi od tih vrhunskih licemjera koji svijetu priaju o slobodi, ljud421
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 283 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Pogledajmo detaljnije u emu je doprinos S. Shinga,

najveeg znanstvenika, da ne kaem i mistika u domeni
organizacije proizvodnje. Shingovo zalaganje za filozofiju
inovatorske promjene konvencionalnih proizvodnih sustava,
razlog je to su ga u Americi nazivali Dr. Im-provement. Lj.
Milovi,423 u suradnji sa S. Shingom, otiao je najdalje u
razumijevanju japanske proizvodne filozofije. Po njemu osnove
raci-onalizacije zasnivaju se na modelu po kome rad
oplouje kapital i stvara novu robnu vrijednost:
R(rad) x K(kapital) = V(robna vrijednost)
Kapital se ovdje tretira kao ekonomska vrijednost koju
treba o-ploditi kako bi se stvorila nova (uporabna) vrijednost,
tj. (robna) vri-jednost V.
vrijednost i u interakciji s kapitalom viak vrijednosti.
Zalaui se za inovatorske promjene konvencionalnih
proizvod-nih sustava, Shigeo Shingo uspostavlja svojevrstan
mehanizam
Nove
proizvodne
filozofije
kojim
se
racionalizacijom rada i kapitala uspo-stavlja dinamika
interaktivna veza izmeu trita i proizvodnje.
U tekstu koji slijedi objasnit u etiri osnove Nove
(Shingove) proizvodne filozofije, a to su:
Proizvodnja bez zaliha i SMED metoda;
Proizvodnja bez defekta i totalna kontrola kvalitete;
Just In Time proizvodnja i kanban sustav;
Poslovanje bez gubitaka i netrokovno naelo.
bila autopoi-etina proizvodnja kakva postoji u biolokom
svijetu i u svakoj naoj zdravoj stanici u tijelu. Iz prethodnog i
teksta koji slijedi vjerojatno nam je jasno, ili e postati
skim pravima, a do juer su njihovi preci vodili imperijalistiku politiku i kolonizirali veliki dio
planete. Sada to obavljaju perfidnije monetarnom politikom i stand-by aranmanima.
423
Lj. Milovi pokuao je u niz tvrtka u SFRJ, a i kasnije u RH primijeniti to je nauio od Shinga,
ali se sve manje-vie razbilo o hridi nae gluposti i nepotenja.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 284 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razumljivo zato sada imamo alopoietinu orga-nizaciju

proizvodnje.
Shingovo uenje i stvarni rezultati koje je postigao u Toyoti
mogu nam pomoi da za kratko vrijeme ovladamo osnovnim
pojmovima za autopoietinu organizaciju proizvodnje.
Proizvodnja bez zaliha i SMED-metoda

Trite je stalno izbacivanje iz ravnotee uslijed
tehnolokog na-pretka i konkurencije. To zahtijeva stalno
promjenjivi asortiman i serije svedene na jednokomandni tijek.
U novoj japanskoj proizvodnoj filo-zofiji odgovor je uvoenje
SMED metode.
SMED
metoda
omoguuje
skraivanje
pripremnozavrnog vre-mena na jednoznamenkastu
veliinu (SMED = Single digit Minute Exchange of Die), to u
prijevodu znai: promjena alata za jednozna-menkastu veliinu
vremena.
Pripremnozavrno
vrijeme
svedeno
na
jednoznamenkastu veliinu nema bitnog utjecaja na optimalnu
veliinu serije te je nepotrebno stvarati zalihe i ovisiti o velikim
serijama. To je saznanje kopernikanski prevrat u poimanju rada.
Jo je vea revolucija proizvodnja bez defekata totalnom
kontrolom kvalitete. Norman Bodek, predsjednik Productivity,
Inc. u Cambridgeu (SAD), ovako je amerikim itateljima
preporuio Shingovu knjigu Nulta kontrola kvaliteta: Toliko
mnogo nas smatra da je prednost japanskih kompanija nad
evropskim i amerikim njihova nia cijena rada, ali kad krenete
od injenice da kvaliteta nosi 20-30% od prodajne cijene,
tada vidite enormnu vrijednost uenja g. Shinga. Vea je
kvaliteta ono to vam daje stvarnu internacionalnu
konkurentsku sposobnost. Vjerujem da je ova knjiga veliki dar
g. Shigeo Shinga amerikoj proizvodnji i tre-bala bi nam
utedjeti, doslovce, milijarde dolara u narednim godinama.
Kvaliteta je najbolji nain da se povea proizvodnost. Zapravo,
ii u i dalje i kazati da je kvaliteta bitna za preivljavanje.
Nedavno sam uo od velikog amerikog proizvoaa
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 285 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
automobila da njegova kompanija ima preko 2.000 suradnika.

Njegov je cilj sma-njenje tog broja na 200. Vjerujem da e 200
preivjelih biti samo oni koji mogu dati stalno veu kvalitetu uz
stalno manju cijenu. Za nas je najbri nain poboljanja
kvalitete i snienja cijene da paljivo prouimo uenje g. Shigea
Shinga. Znam da je mnogim itateljima teko pojmiti ideju
nultog defekta.
Mnogi smo naueni da nita nije savreno i da su greke
inhe-rentne, neizbjene i stoga prihvatljiv dio proizvodnog
procesa. To me podsjea na priu o proizvodnji padobrana za
vrijeme Drugog svjetskog rata. Kako je pilotima bilo mogue
kazati da je uee greke u pa-dobranima koje su nosili 3%?
Problem je konano rijeen postignuta je nulta greka
traenjem da ih sami oni koji su ih proizvodili testiraju
povremenim skakanjem iz aviona.
G. Shingo od svih vas trai da postanete inenjeri
poboljanja. On ne trai od vas da iskaete iz aviona, ali trai
od vas da odbacite ideju da su defekti normalni dio proizvodnje.
Ohrabruje vas da itate i nauite da, kao to on kae defekti =
0, jest apsolutno mogue. Svi smo mi prije Shinga na
tehnikim fakultetima uili o statistikoj kontroli kvalitete. On je
tu napravio revoluciju koja se premalo i presporo iri po naoj
dravi.
Da bi se stvorio cjelovitiji pristup kontroli kvalitete, moramo
jasnije uoavati kako se u okviru tehnolokog dijela procesa
proizvodnje, od-nosno procesom rada na radnim mjestima, ne
samo izradom/monta-om, nego i osiguranjem kvalitete, oblikuje
nova uporabna vrijednost. To je jedini doprinos u prinosu (P = Q
x C). Poveati uporabnu vrijednost, odnosno korisnost proizvoda,
osnovni je cilj i osiguranja kvalitete, a ostali netehnoloki dio
procesa
proizvodnje
(transport,
skladitenje i za-stoj)
predstavljaju ist gubitak. Dobitak i gubitak ine rezultat rada.
Ako u opisane odnose ukljuimo i imbenik vrijeme, onda
se uspostavlja relacija produktivnosti rada prema Lj.
Miloviu:
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 286 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
P (p r od u ktiv n ost r ad a) =
r ez u lta t r a d a
__________________
v r ijem e
Rezultat je rada doprinos koji se izraava kao nova

uporabna vrijednost, odnosno poveana korisnost proizvoda.
Znai, (nova uporabna vrijednost) jest:
d op r in os
P = _____________ =
v r ijem e
n o v a u p o tr eb n a v r ijed n o st
_________________________
v r ijem e
Klasino poimanje produktivnosti rada prije Shinga

tumailo se tako da treba to vie proizvoda proizvesti u to
krae vrijeme. Mi sada moemo uoiti svu defektnost tog
pristupa nakon to smo razjasnili da se ne radi o to veoj
koliini proizvoda, nego o to veoj korisnosti proizvoda (novoj
uporabnoj vrijednosti). Tako shvaen doprinos uka-zuje na
vanost kvalitete proizvoda i fundiranost naela racionalizacije:
stvaranje to vee koliine nove uporabne vrijednosti u to
kraem vremenskom razdoblju. Tako postavljeno naelo ne
znai to vie pro-izvoda, nego potrebna koliina proizvoda
kojoj racionalizacijom izvo-enja i kontrole poveavamo
korisnost.
Znai, proizvoditi ako treba i malo, ali kvalitetno. To malo
podra-zumijeva koliko trite trai, a kvalitetno smo u
mogunosti proizvesti jer imamo vremena posvetiti se kvaliteti,
a znamo da je to najbitnije.
Kakva je osnovna zamisao sustava nulte kontrole kvalitete
koji je stvorio Shigeo Shingo? Greke se javljaju u samom
procesu, a cilj kontrole sastoji se samo u pronalaenju greke.
Neovisno o sposobnosti kontrolora, oni nita ne mogu uiniti po
pitanju izvora greke. In-formacija o defektu mora se
trenutano prenositi nazad do izvritelja gdje se greka i
pojavljuje, kako bi se poduzele mjere da se sprijei njezino
ponavljanje. Kontrola koja se vri s namjerom da se pronau
dijelovi s grekom da bi se nakon toga odbacili jest isto to i
konstatacija da je netko preminuo.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 287 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Informativna kontrola koja ide za tim da se pronau

dijelovi s grekama, a zatim da se prui informacija o tome,
moe nalikovati na lijeniki pregled pri kome se postavlja
dijagnoza i propisuje terapija.
to se informacija o nekoj greci bre vrati na izvorite
greke, to e se uinkovitije moi poduzeti mjere za otklanjanje
uzronika greke. To je, kako smo vidjeli, Skinner dokazao
tisuama eksperimenata, ali ta logika jo nije dola do
organizatora proizvodnje. Na alost, u veini poduzea kontrola
se iskljuivo promatra kao sredstvo za pronalaenje dijelova s
grekom, tj. kao ista kontrola greaka izdavanje osmrtnica.
Bit racionalizacije, kada je u pitanju kontrola kvalitete,
izraava se u njezinoj svrsi. Nije svrsishodno dovesti do
perfekcije pronalaenje greke, nego usmjeriti snage na
spreavanje pojave greke.
Osnovno je naelo: ne kontroliraj da bi pronaao greku,
nego da greku ispravi i sprijei njezino ponavljanje!
Put od kontrole na osnovi uzoraka do stopostotne kontrole
Shingo opisuje ovako: Stopostotna kontrola zahtijeva toliko
mnogo vremena i rada da se u veini sluajeva ne moe
sprovesti. Rjeenje je stoga naeno u kontroli, na osnovi uzoraka
koja se zasniva na statistikim metodama.
Meutim, kontrola na osnovi uzoraka racionalizira samo
rad an-gairan na kontroli, a cilj je da se osigura kvaliteta. To je
izraeno u sljedeem zahtjevu: Ni jedan artikl ne smije biti s
grekom! Kupac kupuje samo jedan jedini, npr. TV-prijamnik iz
nae proizvodnje od milijun proizvedenih. Ako je taj jedan s
grekom, kupac nikad vie nee imati povjerenja u nae
proizvode.
Pretpostavka za uspostavljanje nulte kontrole kvalitete
(ZQC) u-voenje je informativne kontrole koja ima tri svoja
osnovna oblika:
neposredna kontrola,
samokontrola,
kontrola na izvoru.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 288 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Neposredna se kontrola moe sprovesti tako da izvritelj

sam obavlja kontrolu ili se kontrola obavlja od strane sljedeeg
izvritelja.
Samokontrola zasniva se na detektorima koji pronalaze
defekt prije nego to do njega doe.
Kontrola na izvoru osigurava da se greka sprijei
nadgledanjem onih initelja koji mogu prouzrokovati greke.
Kontrola na izvoru i Poka Yoka ureaji dva su osnovna
initelja nulte kontrole kvalitete. Po Shingu postoje dvije vrste
zaboravljanja. Prva predstavlja jednostavno zaboravljanje
neega. Budui da ljudska bia nisu savrena, onda je u nekim
prilikama neto neizbjeno za-boraviti. Drugi tip zaboravljanja
ukljuuje zaboravljanje da je neto zaboravljeno. Ukoliko
radnik neto zaboravi, stroj e signalizirati tu injenicu i tako
osigurati prevenciju protiv nastanka defekta.
Uzroci defekata lee u pogrekama, a defekti su rezultat
previ-anja tih pogreaka. Iz toga slijedi da pogreke nee
prijei u defekte ukoliko se pogreke pronau i odstrane
unaprijed. Na ovoj fundamen-talnoj pretpostavci Shingo je
zasnovao izvornu kontrolu i u smislu stvarnih tehnika ustanovio
odreeni broj sustava (metoda i tehnika) koji su se pokazali kao
izuzetno uspjeni.
Upravljanje se u prolosti obavljalo u velikim ciklusima,
odnosno u slijedu:
Dolazi do pogreke (uzrok),
Dolazi do defekta kao rezultat toga,
Ova informacija vraa se povratnom spregom,
Poduzima se odgovarajua korektivna akcija.
Kod izvorne kontrole meutim kontrola ili upravljanje
izvode se u malim ciklusima:
Nastaje greka koja predstavlja uzrok,
Povratna sprega reagira u fazi nastanka greke prije
nego to greka preraste u defekt,
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 289 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Poduzima se odgovarajui korektivni postupak.

Nulta defektnost postie se stoga to se pogreke ne
pretvaraju u defekte, a ciklusi upravljanja izuzetno se brzo
smjenjuju primjenom kontrole na izvoru greke.
Da bi se osiguralo prihvaanje sustava totalne kontrole
kvalitete, Shingo je uveo na razini proizvodne vrpce timove za
kontrolu kvalitete. Ovi timovi postali su toliko uinkoviti i
popularni da su se vrlo brzo proirili u najboljim tvrtkama u
svijetu.
Trei je Shingov doprinos Just In Time proizvodnja i kanban
su-stav. Ovaj trei segment mehanizma nove proizvodne
filozofije pred-stavlja njezin upravljaki aspekt kojim se
ispunjava zahtjev trita za kratkim, odnosno ugovorenim
rokovima.
Da bi uspostavio Just In Time (JIT) proizvodnju, Shingo
uvodi kan-ban kartice. Bitna je odrednica JIT naela: Tono Na
Vrijeme, ni prije ni poslije, nego vremenski dobro
planirano. Pri tome se mora uzeti u o-bzir da ovo naelo ima i
ekonomsku dimenziju jer predstavlja tenju da se smanji
gubitak vikom proizvodnje izraen kao vremenski viak.
To znai da svaki proces treba opskrbiti pravim
elementima, u pravoj koliini i u tonom vremenu.
Naelo Just In Time izraava zahtjev da se neto proizvede
tono na vrijeme, ni prije, ni poslije. Meutim, ovo se naelo ne
smije svesti na krajnji rezultat, on djeluje mnogo ire te
zahtijeva skraenje vremena izrade pojedinih sastavnih dijelova
proizvodnje, sinkroniziranje procesa rada na radnim mjestima
koja su na liniji, sinkroniziranje faze pro-izvodnog procesa
(tehnologija, kontrola, transport i skladitenje) i dr.
Just In Time proizvodnja podrazumijeva:
Vremenski plan radi sinkronizacije vremena;
Plan optereenja radi balansiranja kapaciteta.
Shingo, da bi postavio proizvodnju po zahtjevima
naruitelja, razmatra odnos dvaju osnovnih parametara
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 290 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
predplaniranja:
vrijeme otpreme (TO),
vrijeme ciklusa (TC).
Vrijeme otpreme (TO) vrijeme je izmeu narudbe i
otpreme, a vrijeme ciklusa (TC) vrijeme je od poetka
proizvodnje do zavrnog proizvoda (serije).
Ako je vrijeme za otpremu koje zahtijeva naruitelj due od
vre-mena ciklusa proizvodnje (TO > TC), proizvodi se prema
narudbi. Ako se meutim zahtijeva due vremena za
proizvodnju od elje naruitelja da eka (TO < TC), postavlja se
meuskladite na neko pogodno mjesto u proizvodnji kako bi
ostatak vremena proizvodnje bio krai od vre-mena otpreme
(TC < TO).
Da bi se jedan automobil otpremio za deset dana poslije
narudbe s bilo kojeg kraja Japana, postupak je sljedei:
Istog dana kada prometna funkcija Toyota Motor Salesa
dobije narudbu, prosljeuje ju do proizvoaa Toyota
Motorsa
Raunalom Toyota Motors alje nalog pogonu u kome se
obavlja montaa automobila
U roku od dva dana traeni automobil naputa pogon
Za transport je predvieno 6 dana, a ostatak od 2 dana
pred-stavlja rezervno vrijeme
Za standardne tipove automobila Toyota Motor Sales ima
skladite na tritu kako bi se osigurala direktna isporuka, a
skladite se po-punjava prema potrebi.
Toyota automobil moe se proizvesti za dva dana. Radi
toga se karoserija i tei dijelovi proizvedu ranije na osnovi
prognoze. Ono to se obavlja tijekom dva dana jest lakiranje i
montaa po zahtjevu naruitelja. Stoga se moraju prethodno,
na osnovi istraivanja trita, posjedovati podaci o tipovima i
inaicama koje e se vjerojatno prodavati. Toyota Motor Sales
dva puta godinje ispituje razvoj potranje na tritu. Ovo se
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 291 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
radi intervjuiranjem 60.000 osoba. Pored toga, obavlja se

posebno istra-ivanje 5-6 puta godinje.
Kljuni je pojam u Toyota sustavu proizvodnja bez
skladita koja podrazumijeva Just In Time, niske trokove, nula
greke itd. Ali kada je u pitanju planiranje, moraju se rijeiti dva
problema:
Vremenski plan: Kada e se operacija raditi? Hoe li
se ope-racija zavriti na vrijeme?
Plan optereenja: Je li mogue izvriti operaciju?
Postoji li ka-pacitet?
Plan proizvodnje mora se praviti za vie razdoblja razliitih
po duini (godinji, polugodinji, tromjeseni, mjeseni, tjedni,
dnevni i po smjenama). To je ono to inae ini svako poduzee.
Meutim, da bi se ostvarila proizvodnja bez skladita,
potrebna su dva preduvjeta:
fleksibilnost planova,
ekstremno kratka protona vremena da bi se onda
postavio i odgovarajui plan proizvodnje.
Fleksibilnost planova
Godinji, polugodinji i tromjeseni planovi ne provode se
dire-ktno u smislu izdavanja naloga za proizvodnju. Ovi su
planovi vie prethodna informacija sudionicima u proizvodnji o
nalozima koji se mogu oekivati, dok je stvarni nalog za
proizvodnju u obliku detaljnog plana koji se daje zavrnoj
montai. ak je i detaljan plan predmet neprekidne popravke u
zavisnosti od pristizanja narudaba. Tako po-stiemo zavrnu
montau koja nije pod utjecajem plana proizvodnje, nego je
direktno voena nalozima kupaca. Osiguranje materijala za
zavrnu montau obavlja se po sustavu supermarketa,
odnosno, im doe do pranjenja sanduka s nekim dijelovima
na liniji montae, alje se nalog za nadopunu isporuitelju ili u
proizvodnju.
To je sustav koji sie (vue) (polu)proizvode iz prethodnih
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 292 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
faza proizvodnje, suprotno sustavu zasnovanom na zalihama

koji gura pro-izvode. U kombinaciji s vrlo malim serijama i
ekstremno kratkim pro-tonim vremenima ovo predstavlja
sustav koji je fleksibilan i trenutno reagira na promjene
potranje.
Kratka protona vremena

Za proizvodnju po narudbi najvanije je uspostaviti
proizvo-dnju u malim serijama i osigurati kratka protona
vremena.
Da bi se to postiglo, preporuuje se sljedee:
razliiti procesi balansiraju se i sinkroniziraju u cilju
izbje-gavanja skladita izmeu procesa;
jednokomandnim tijekom odstranjuje se skladite zbog
veliine narudbe;
ovo zahtijeva postavljanje boljih proizvodnih tijekova
(layout) i transportne ureaje;
organiziraju se manje koliine po nalogu (SMED).
Bitna je odrednica kanban sustava da je to sredstvo
da se po-stigne Just In Time. Kada se susreo s ovom
metodom, Shingo ju je usporedio s primjerom iz eljeznice, gdje
je praksa bila da strojovoa ostavlja skretniaru ploicu s
rupom koju je on stavljao na skretnicu kako bi signalizirao na
kom je kolosijeku vlak. Time je bilo osigurano da samo jedan
vlak u odreeno vrijeme prometuje dotinim kolosijekom.
Kanban sustav funkcionira na slian nain: samo se jedna
narudba u jednom trenutku moe nai u proizvodnji. Odnosno,
nakon to je u proizvodnji utvrena tendencija da se proizvodi
iznad potrebnih ko-liina, koriste se kanban kartice, slino kao
to eljezniari postavljaju ploicu s rupom. Znai, nakon to
smo procijenili potranju i na toj osnovi postavili plan kao
okviran, utvrdili smo takt i postavili balans, sada kontroliramo
proizvodne tijekove koji se uz pomo kanban sustava usklauju
sa stvarnim potrebama. Stvarne potrebe za proizvodni sustav
utvruju se u zavrnoj fazi proizvodnje u montai koja potrauje
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 293 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
po-luproizvode od proizvodnih faza koje prethode. U sluaju

odstupanja obujma proizvodnje, sustav se prilagoava
promjenom broja kanbana, a kontrola izvrenja plana isto je
vizualna, odnosno, lako je uoljivo svako odstupanje.
Lars O. Sodal, profesor na Tehnikom fakultetu u
Geteborgu u vedskoj, proveo je detaljna usporedna
istraivanja u razliitim zem-ljama i tvornicama i zakljuio da se
uinkovitost na materijalnoupra-vljakom podruju nije
poboljala tijekom posljednjih dvadeset godina (od 1960. do
1980.). Toyota Motor Company u ovom predstavlja svijetli
izuzetak. Tijekom desetogodinjeg razdoblja (od 1970. do
1980.) Toyotin robni kapital imao je prosjenu brzinu obrta veu
od 50 puta godinje, to je dostignue gotovo neshvatljivo za
nas.
Stoga
vedski
profesor
svesrdno
preporuuje
menaderima na Zapadu, a posebno vedskim, da paljivo
proue i izvuku korist iz japanskog iskustva: Postoje mnogi
razlozi da industrije u vedskoj i u ostalom dijelu Skandinavije
paljivo proue i izvuku korist iz japanskog iskustva. Posebno
stoga to Shingo prezentira proizvodnu filozofiju koja se zasniva
na proizvodnji u malim serijama! Odavno smo uvidjeli da u
konkurenciji s industrijom u velikim industrijskim
zemljama ne moemo iskoristiti ekonomske prednosti
koje pripadaju proizvodnji u velikim serijama. Meutim, u
Toyoti su razvili filozofiju i metode prema kojima je
proizvodnja u malim serijama ne samo usporediva, nego
ekonomski nadmona u odnosu na proizvodnju u velikim
serija-ma. Ako bi se postigla brzina obrta na razini najboljih
japanskih tvor-nica, bilo bi mogue osloboditi znaajnu koliinu
kapitala.
Shingo, najvei stvaralaki subjektivitet u domeni
organizacije pro-izvodnje, postavlja i etvrti postulat:
netrokovno naelo.
Utvrdio je da se sve prethodno moe svesti na sljedee:
netrokovno naelo;
naelo Just In Time te na njihovu kombinaciju kao tree,
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 294 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
izve-deno naelo:
proizvodnja (poslovanje) bez gubitaka
Prema tome, kad se uvodi SMED sustav ili ZQC, nije cilj
samo smanjenje pripremnozavrnog vremena, odnosno
postotka defektnih proizvoda. Istodobno se eli, uz poveanje
produktivnosti i kvalitete proizvoda, sniziti trokove. Isto tako,
JIT proizvodnja, kao to je ve istaknuto, sinkronizacijom
vremena i balansiranjem kapaciteta znaajno utjee na veliinu
angairanih sredstava.
Shingo kae: Prilikom izrade kalkulacije esto se na
cijenu gleda kao na funkciju trokova; primjenjuje se tzv.
trokovno naelo:
Trokovi + Dobit = Prodajna cijena
Pretpostavimo da se proizvodi ne mogu prodati, bilo zbog
ne-dovoljno uinkovite prodaje ili nezanimljivog proizvoda.
Drugi nain koji on zagovara jest netrokovno naelo: na
cijenu gledati kao na neto to se utvruje od strane trita
(kupca). Tada je:
Prodajna cijena + Trokovi = Dobit
Naalost, jo uvijek veina kod nas primjenjuje trokovna
naela i tada zakljuuje ovako:
Cijena nafte otila je gore, prema tome moramo
poveati cijenu elektrine energije.
PDV je 22%, moramo poveati cijenu.
Zarade su poveane, moraju se poveati cijene.
Poveavati je cijene lako, ali nas to ostavlja u alopoiesisu.
Ako se, suprotno ovome, cijena promatra kao konstanta
utvrena od strane utjecajnih initelja, trita, interes e se
usredotoiti na trokove. Ovo je autopoietski nain razmiljanja.
Jedini nain da se osigura dobit jest smanjenje trokova, a ovo
se moe postii konzekventnim eliminiranjem svih vrsta
rasipanja. Na to ukazuju i gornje dvije jednadbe. Iako su
matematiki gledano one istovjetne, po logici stvari one se
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 295 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
meusobno bitno razlikuju.

Prva ukazuje da je ekonomski neprihvatljivo zidanje cijena:
Trokovi + Dobit => Prodajna cijena.
Druga savjetuje da ako elite uspostaviti temeljno
zasnovano go-spodarstvo, morate dobit (kao doprinos)
ostvarivati po logici:
Prodajna cijena + Trokovi => Dobit.
To je nain razmiljanja u Toyoti: rukovodstvo je aktivno
anga-irano u svakodnevnom poboljanju stanja (snienju
trokova). Kada je u pitanju snienje cijena putnikih
automobila, tada je Toyota ve u ra-nom razdoblju bila vodea
u svijetu proizvoaa automobila.
Ovo utjee i na konkurentsku sposobnost poduzea, to
podra-zumijeva aktivno upotrebljavanje netrokovnog naela
kojim se sma-njuju razni oblici rasipanja.
Sada nam postaje i jasnije zato se Shingo zalae da se
cijena (C) promatra kao konstanta utvrena od strane
utjecajnih initelja, trita.
Tako e se panja (interes) usredotoiti na trokove
(T), a dobit (D) se osigurava smanjenjem trokova (T).
Alopoietino, neradno i parazitsko ponaanje jest ivot
na tui raun. To slijedi iz trokovnog naela, dok je
netrokovno naelo osnova autopoiesisa.
U cjelini vie (angairanog) kapitala, vei trokovi i vie
utroenog rada vode u:
nisku ekonominost;
nisku produktivnost;
nisku rentabilnost.
Svi ovi zahtjevi svode se na dva osnovna:
gubitak je sve to ne stvara novu (uporabnu) vrijednost
i
gubitak je sve to nije u skladu sa zahtjevima trita.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 296 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Prva
skupina
gubitaka
podrazumijeva
eliminiranje
aktivnosti u proizvodnji i poslovanju koje ne stvaraju novu
(uporabnu) vrijednost, dok druga upuuje na razvoj proizvodnje
prema zahtjevima trita.424
Eliminiranje svih oblika rasipanja Shingo opisuje kao nain
cije-enja vode iz suhog runika, ili, kae on: Kada elimo
osuiti barut, tada nije dovoljno odstraniti vlagu s povrine
zrnaca baruta. Mora se odstraniti i vlaga koja se zadrala u
kristalima zrnaca baruta. Primi-jenjeno na industriju to znai
da nije dovoljno eliminirati samo oi-gledna rasipanja, nego
primijeniti kritiku analizu za eliminiranje i onih rasipanja koja
se obino smatraju kao normalna. Ovo je sve razvijeni svijet
znao prije 10-20 godina, a mi danas nismo uli dovoljno ni u
ISO sustav kvalitete, a kamoli da se usmjeravamo na svoenje
greaka na nulu i organizacije procesa proizvodnje u pravi as,
ni prerano, ni pre-kasno. Tu su nam anse da za 5-10 godina
poveamo 3-5 puta plae.
Reakcije razvijenih na japansku

proizvodnu filozofiju
Vratimo se Schreiberu koji nas hrani repromaterijalom koji
mo-ramo znati preraditi za potrebe izgradnje autopoietine
organizacije. U-poznaje nas kako se u SR Njemakoj 1980. u
automobilskoj industriji shvatilo da treba ulagati u razvoj 10
milijardi DEM do 1984. za ele-ktronsko preureenje tvornice, a
Privredna komora SR Njemake za-kljuuje: Ako elimo 1985.
biti konkurentni Japancima, nije problem u poveanju obujma i
zapoljavanja, koliko u tome da racionaliziramo proizvodnju na
osnovi elektronike. Razmislimo to se sada zbiva u naim
privrednim komorama u 1998. Koliko je naa komora autopoietini prostor za razvitak naeg gospodarstva, uvoenja novih
tehno-logija i ekonomskih razmiljanja.425
Bitno je uoiti razliku u tome kako inenjer vidi trite kao ogranienje, a kako ekonomist koji
ne vidi ljudske i tehnike potencijale, a velia funkciju trita.
425
Sretan sam to ondje radi dr. B. Lokin koji je u nas najvie na tragu autopoietinom poimanju
424
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 297 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Schreiber uoava kako su se Italija i Engleska odustale

same boriti, nego su se udruile s Japanom. Saudijska Arabija
potpisuje ugovore s Japanom o izgradnji najjae petrokemijske
tvornice u svijetu, a OPEC kreira mreu investicijskih banaka.
U naoj dravi odnosimo se prema znanosti, a o
inteligenciji da i ne govorimo, kao prema zadnjoj rupi na
svirali. Manje me iritira kako se prema nama odnosi okruenje.
Vie me brine to sami nismo svjesni svoje vrijednosti jer nismo
autopoietini. Kao da svi imamo Pigmalionov efekt.426
Kako da kod nas javnost ima snagu kojom e pravda i
istina biti jae od zavisti i intelektualnih mediokriteta? to sve
treba uiniti teko je za sada rei, ali bez vie razine etike,
znanja i autopoietske samoorga-nizacije znanstvenika, nemamo
anse da nam javnost ima snagu sudske porote!? 427 Je li zbilja
umna ili bezumna? Vratimo se Gierschu koji je miljenja da se
Japanu ne sugerira smanjenje opsega izvoza kako bi se
uspostavila svjetska ravnotea, nego upravo suprotno, da se
tehnoloki razvoj intenzivira i da iz akumulacije investiraju u
iroki program za cijeli svijet. Giersch smatra da otroumnost i
volja nekolicine usmjerene istom cilju moe ispraviti tijek stvari.
Kako se vidi, on je izrastao u stvaralaki subjektivitet. Honda je
svim radnicima omoguila da utjeu na proces kvalitete
(quality control circles) te svaki radnik ima bijelo dugme kojim
moe zaustaviti proces rada. Podsjetimo se kako je to sve
krenulo iz Toyote, gdje je Shigeo Shingo udario temelje novoj
japanskoj proizvodnoj filozofiji. Moramo rei da su Japanci o
teoriji kontrole kvalitete uili od Amerikanaca i bio je to ok za
Amerikance koji su ili u Japan izuavati kontrolu kvalitete kad
gospodarstva (Potraga za slobodom), ali je otuno kako njegovi prijedlozi nailaze na muk u naoj
znanstvenoj javnosti, a da o ekonomskoj politici i ne govorimo!? U najnovije vrijeme javlja se nada.
426
Ono smo to o nama drugi misle. To znai da nas odreuje okolina, umjesto obratno, da mi
utjeemo na okolinu. Iz boanske perspektive nismo moda vie ni zasluili jer na narod ne osjeti
mnogo koristi od nas.
427
Proizvodnja javnog mnijenja polako kod nas jaa. Kad bismo bolje i bre uili rabiti medije, to bi
ubrzalo pobjedu potenih nad nepotenima, obrazovanijih nad neobrazovanijima itd. Danas jo
uvijek imamo priliku, posebno na televiziji, vidjeti kako su neki politiari uvjereni u svoje stavove
jer se gotovo nitko, osim politikih protivnika, ne suprostavlja nemoralnosti ili nemisaonosti njihovih prosudba. Bitno je da nas sve vie postaje svjesno da smo samouee drutvo.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 298 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
su vidjeli da je teorijske podloge dao njihov zemljak Deming.

Nismo samo mi ti koji ne znamo cijeniti svoju pamet.
ini se da je zna cijeniti samo onaj koga tjeraju sile
kauzaliteta (Japan nema sirovine pa mora koristiti inteligenciju)
te se moramo pitati ima li smisla boriti se za afirmaciju sila
finaliteta. Na sreu na razvoj nas sada tjeraju, nakon rata, i sile
kauzaliteta. Schreiber nas sustavno ospo-sobljava kako bismo
shvatili formulu japanskog uspjeha.428
Dolo je vrijeme da ne moemo dobiti nita jedni protiv
drugih, ni jedni na tetu drugih. Svi moramo platiti cijenu prije
nego zajedno ube-remo dobrobit. Prije 15 godina prognozirao
sam: Ako to ne nauimo iz finaliteta korigirati (razvijati ljude i
tehnologiju), preostat e ekonomske sile, ako ni one ne uspiju,
doi e politike, a ako ni one ne uspiju, doi e vojne. Moram
rei iz sadanje perspektive da sam osjeao opasnost vojne
diktature iako nita nisam konkretnije znao o planovima
generala Mamule i slinih mu. Psihosocioloka imaginacija,
intuicija i steeno is-kustvo pridonijele su simuliranju zbilje.
Sada sam sve to obogatio spo-znajama iz prirodnih znanosti,
posebno molekularne biologije s jedne strane, a teolokim
iskustvima s druge strane. Imao sam prije problema spajajui
tehnologiju, ekonomiju i psihosociologiju, a sada sve to proirujem
biologijom,
filozofijom
i
pravom.
Umjesto
429
pojednostavljivanja, uvodim kompleksnost.
U tom pravcu
ide cjelokupna znanost, a Santa Fe institut postao je
postmoderni MIT. Naalost je tako, ali ipak sada s vie
optimizma ulazim u nove dijaloge.
Japan ubrzano ide automatizaciji. Za one koji strahuju da
Shreiber, str. 225. U Mitsubishiju zapoinju istonjakom poukom: jedan je ovjek naao 3
zlatnika i obradovao se, a priao mu je drugi tvrdei da je to on izgubio. Dugo su diskutirali i
uvjeravali jedan drugog u svoje pravo. Odjednom su promijenili tijek i jedan drugog poeli
uvjeravati da drugi ima pravo na te zlatnike i to se tako nastavilo u beskraj. Na kraju, iznemogli,
odlue potraiti savjet od treeg. Sudac je uzeo 3 zlatnika s argumentom da su se odrekli
vlasnitva, a nakon nekog vremena vrati se i svakom da po dva zlatnika s argumentom da je
dodao i on jedan zlatnik jer je shvatio kako ovjek gubi kad se uporno dri unaprijed stvorenog
miljenja umjesto da pokua shvatiti drugoga.
429
Teorija kompleksnosti sve se vie iri, posebno na Santa Feu (http:/www.santafe.edu/) u
Kaliforniji.
428
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 299 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
to vodi u nezaposlenost, pogledajmo to misle strunjaci tvrtke

Nippon. Oni sma-traju da bi se 5 milijardi ljudi moglo zaposliti
na podruju softwarea, a da i tada ne bi bilo dovoljno ljudi.
Stoga je Toyota u pravu to gradi tvornicu bez radnika.
Najnoviji podaci iz razvijene Europe i SAD-a to i dalje
potvruju. Strunjaka za software nikad nee biti dovoljno.
Preciznije reeno uvijek e trebati ljudi s vrhunskim
tehnolokim znanjima i tko ne eli imati straha od
nezaposlenosti, neka se prihvati sustavnog uenja.
Dok se drugdje proizvodi 10 vozila po radnom mjestu,
ondje se proizvodi 65. Tako u Japanu ima 47.000 robota, u SR
Njemakoj 6.000, SAD-u 3.200, vedskoj 600, Francuskoj 300,
Velikoj Britaniji 180. Sve je u Toyoti zapoelo akcijom da se ne
smiju ostaviti nezaposlenima inenjeri zrakoplovstva. Premalo
je kadrova koji su jaki pred okom budunosti, pred treim
valom. Schreiber430 nam otkriva da se informatizaciji ne
opiru mase, nego drutvena hijerarhija.431 Sjetimo se
Hegela: neslo-bodan ovjek optuuje druge, a slobodan ovjek
sebe.
Pokuao sam sa slijedom kadrova, od srednjokolske razine
do sveuilinih profesora i ljudi svjetske reputacije, suradnju na
samoorga-niziranju. Propali su divni ljudi i tvrtke koje su mogle
konkurirati na svjetskoj razini jer nije bilo dovoljno motivacije i
znanja za samoorga-nizaciju najsposobnijih.432 Naalost imamo
vrlo malo ljudi koji su na petoj potrebi i ovdje nas eka jo
mnogo posla da vrhunski tehniki strunjaci samoorganizirano
razvijaju informatizaciju. Ogranienje nije tehnoloko, nego
ekonomsko i psihosocioloko neznanje. Mi moramo znati da
samo povezivanjem najboljih kadrova iz svih sredina moemo
razviti
strategiju
tehnolokog
razvoja
nae
drave.
Informatizacija oslobaa vrijeme za stvaralatvo i ovdje ne
moemo ne ekstrapolirati Marxa.
On je uoio da mlin na vodu definira feudalno, a mlin na
ibidem, str. 263.
Moja istraivanja kazuju da nije u tome problem, nego u nesposobnosti tehnike inteligencije za
samoorganiziranje i autopoiesis.
432
Vidjet e se kasnije tko je to onemoguio.
430
431
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 300 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
paru ka-pitalistiko drutvo. Bismo li mogli dodati da mlin na

kompjutor daje mogunost da se razvije postindustrijsko
drutvo. Bez informatizacije to e ii kako i ide s prevelikim
utrokom materijala i energije i premalim prostorom za
vrednovanje ivog rada, posebno potenja i znanja.
No, dok doemo do ekonomskih problema, treba nam jo
dosta posredovanja tehnologijom. U Japanu se uoava
stagniranje i opasnost od toga za razvoj, a bit je izlaza u
stvaranju uvjeta pogodnih za stva-ralatvo, razvoj osobnih
sposobnosti i meusobno povezivanje visokog kolstva,
industrije i drave, tj. svih institucija. ovjeku je, najzad, na
dohvat jedini nepresuni izvor: informacija, saznanje. Takav rad
daje najbolje uinke. Schreiber nas upoznaje 433 da industrije
koje razvijaju visoku tehnologiju, imaju dva puta bri porast
produktivnosti, tri puta bri porast proizvodnje i manji porast
cijena svojih proizvoda.
Tako zakljuuje kako je razvoj prije svega mentalni
proces. Za-poinje stanjem duha, a uspjeh neke akcije moe
se procijeniti po razini svijesti i odgovornosti. 434 Mora se rei
kako svjetska sredita moi jo nisu dostignula ovakav nain
razmiljanja iako je ve prolo dva de-setljea. Mene manje
brine to to nije tako u cijelom svijetu, a vie to to nije tako
kod nas. Inspirirani njegovim radom skupina znanstvenika 435
predloila je, na razini slavonsko-baranjske regije, povezivanje
politike, znanosti i privrede. Nakon 15 godina mogu samo
potvrditi teze koje je iznio S. Schreiber. Ne samo u Hrvatskoj,
nego gotovo svuda po svijetu razvojno nesposobni prepreka su
koritenju tehnolokih potencijala. Iz dosadanjih istraivanja
moemo zakljuivati o potencijalnim uzrocima, ali nema
potrebe uriti dok ne zaokruimo tehnologijom, ekonomijom i
pravom alopoietinost zbilje. U autopoieis emo ui kad
nadvladamo podjelu rada te timskim radom inenjera,
ekonomista i pravnika te ostalih stvaratelja umreimo projekte.
Uz postojee interese, htijenje i znanje udo je to imamo i 20
milijardi dolara GNP-a. S podizanjem tih i drugih relevantnih
433
434
435
ibidem, str. 290.

ibidem, str. 298.
Fijan, Lauc, idara, Kralik, Muac, Martini, Sekuli, Horvat
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 301 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
varijabli svakom e sudioniku postati jasno kako nam cilj od

100 milijardi dolara za 5-10 godina nije puka utopija. Preli smo
do sada vie od polovice relevantne problematike i svatko zainteresiran moe u sebi i oko sebe otkrivati sve to pomae i
odmae kvaliteti i brzini tranzicijskih procesa. U plejadi
stvaralakih subjekti-viteta, koji su nam pomogli da kreativnije
dekodiramo globalnu zbilju, Schreiber nam se nametnuo
izborom analiziranih problema i pokuajem samoorganizacije
igraa na globalnoj sceni. Na nacionalnoj je razini u-nato
snanoj podrci francuske politike zakazao. Vrijedilo bi prodiskutirati gdje su u njemu bile mentalne blokade jer neki nai
prota-gonisti strategije informatizacije polaze od slinih
paradigmi i vjerojatno e slino zavriti. Polemike koje se preko
Interneta i medija javljaju, to in vivo otkrivaju. Po meni uzrok
je u alopoietinom umjesto auto-poietinom pristupu.
Tri tehnoloka vala

U Treem valu, knjizi koja je jo blia teoriji autopoiesisa,
A. Toffler436 opisuje umiruu industrijsku civilizaciju pomou
kategorija tehnosfera, sociosfera, infosfera, sfera vlasti,
biosfera i psihosfera. Prvom valu bile su potrebne tisue godina
da se iscrpi, drugom 300 godina, a trei e pogoditi i ve
pogaa svakog od nas.
Prvi je zapoeo 8.000 g. pr. n. e., drugi izmeu 1650. i
1750., trei e nas sve zahvatiti, a dobro je to bolje i to prije
shvatiti zakonitosti. Po Toffleru437 postoji skriveni poredak koji se
moe otkriti im diferenci-ramo drugi i trei val. Osnovno je
politiko pitanje tko oblikuje novo, a ne tko ima kontrolu nad
posljednjim danima industrijskog drutva.
Prvi val crpe energiju iz ivih
ivotinje te prirode sunca, vode,
Francuske revolucije Europa je rabila
milijuna volova. Drugi val ne ivi od
436
437
akumulatora ovjeka i
vjetra, zemlje. U doba
14 milijuna konja i 24
prirodnih kamata, nego
Toffler, A. Trei talas. Beograd.

ibidem, str. 34.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 302 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
jedui prirodni kapital (ugljen, plin, nafta), to je ubrzalo

ekonomski rast, ali ugrozilo opstanak. U drutvu prvog vala
dobra su se izraivala na zanatski nain, a prodavala preko
malih trgovaca. Drugi je val uz masovnu proizvodnju razvio
distribuciju preko eljeznica, cesta i voda te trgovine na veliko.
Trei val kombinira ove pristupe pa moji studenti luduju za
multilevel marketingom, gdje je najbolje iz oba vala ujedinjeno.
Novoj tehnosferi trebala je i prikladna sociosfera. Umjesto
zdru-ene porodice u Indiji, zadruge na Balkanu, iri se ua
porodica, a kolovanje ranije poinje i due traje. Svrha je od
omladine stvoriti sa-vitljivu i discipliniranu radnu vojsku za
industrijsku tehnologiju. Go-dine 1901. javlja se prva
korporacija (United States Steel) s 1 milijardom $, a ve 1919.
ima pola tuceta ovih nemani. Tako ua porodica, kola i
korporacija postaju institucije koje odreuju drugi val i kroz njih
prolazi veina ljudi u Japanu, Rusiji, Velikoj Britaniji, SAD-u,
Hrvatskoj itd. Iz tih triju ustanova dalje se razvijaju ostale
institucije razvijajui podjelu rada, hijerarhiju i bezlinost. U
glazbi je to prijelaz s komorne na sim-fonijske oblike, gdje
gigantske koncertne dvorane zamjenjuju male sa-lone
prelaskom s aristokratske na demokratsku kulturu. Sve to
zahtijeva i novu komunikaciju. Stari Perzijanci podizali su kule
dozivaonice i tako prenosili poruke snanim glasovima. Rimljani
su imali razgranatu slu-bu cursus publicus. U Europi je od
1305. do XIX. stoljea kua Taksis imala pony ekspres slubu i
1628. imala je 20.000 zaposlenih. Drugi je val izumio potu i
1837. bilo je 90 milijuna poiljka, a 1960. g. 10 milijarda
poiljaka.
Fedex u SAD-u ve je proizvod treeg vala, a i mi ve
imamo isporuke u tom duhu. Razvijaju se sredstva javnog
informiranja, od novina, radija, televizije i filma i sva utiskuju
istovjetne poruke u mili-june mozgova. Tako je tehnosfera
proizvodila i raspodjeljivala bogat-stvo, sociosfera odreivala
uloge u sustavu, a infosfera proizvodila i ra-spodjeljivala
informacije.
Toffler izvrsno uoava da je drugi val razdvojio dvije
polutke i-vota: proizvodnju i potronju. U prvom valu samo
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 303 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
je mali dio zavisio o tritu i novane transakcije bile su samo

ukras u svijetu naturalne pri-vrede. Taj je prvi val u biti prva
iteracija autopoietske proizvodnje. U-koliko uistinu elimo
kvalitetnije ivjeti i raditi, to moramo znati jer se iz drugog vala
ne moe mnogo nauiti. On je samo puka kvantifikacija, a
uslijed neznanja dizajnera esto se izgubila kvaliteta. Po
Toffleru eko-nomska politika odreena je odnosom proizvoaa
i potroaa. Bolesna zaokupljenost novcem nije odraz
kapitalizma ili socijalizma, nego in-dustrijalizma. To moe
osigurati samo kvalitetni razvoj. Zapadni za-stupnik koji trpa u
dep nezakonitu proviziju, nije mnogo drukiji od sovjetskog
urednika koji od pisaca prima mito ili od vodoinstalatera koji
trai bocu votke da bi uinio ono za to je plaen. Ova
iskvarenost rezultat je rastavljanja proizvodnje i potronje.
Umjesto rodbinske, ple-menske ili feudalne pripadnosti nastupili
su ugovorni odnosi. Mnogi jo imaju iluziju kako je 1989.
kapitalizam pobijedio socijalizam, a ne znaju da su oba sustava
povijesno otpisana jer su predstavnici drugog vala
industrijalizacije. Oba e progutati trei val i informatizacija
koju je nazreo Schreiber, a mnogo dublje i svestranije razradio
Toffler.
Raskol tih dviju uloga (proizvoaa kao disciplinirane i
uzdra-vane osobe te potroaa kao hedonista) stvorio je
dvostruku linost. Mukarac je na sebe preuzeo povijesno
savreniji oblik rada, a eni je ostao nazadniji oblik. On kao da
je zakoraio u budunost, a ona kao da je ostala u prolosti!?
Borba spolova u biti je sukob dvaju naina rada, raskol
proizvodnje i potronje. Bio cilj profit ili ne, bila sredstva
privatna ili dravna, bilo trite slobodno ili plansko, bila
retorika kapitalistika ili socijalistika, razlike nije bilo. Razvija
se tako industrijski duh standardizacije (mjera, novac, cijena).
Sljedee je naelo specijalizacija. Produktivnost raste
podjelom rada. A. Smith to ilustrira proizvodnjom igala. Ovdje je
radnik mogao proizvesti najvie 20, a podjelom na 18 operacija
500 igala po radniku, pa i vie. Ve 1908. nije bilo dovoljno 18,
nego 8.000 operacija za pro-izvod (Ford). To se iri i u
obrazovanju pa obrazovanje proizvodi na-stavnik, a uenik ga
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 304 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
troi. Nadam se, a volio bih kad bi to bila i vizija itatelja, kako
e ubrzo u nas samoobrazovanje zamijeniti obrazovanje jer je
posljednje alopoietino. Isto tako, danas lijenik proizvodi
uslugu, a zanemareno je bolesnikovo staranje o sebi, to je vie
u skladu s au-topoiesisom. Veliki standardizatori i specijalizatori
tako su ili ruku pod ruku i doveli nas do ruba prirodne,
ekonomske i socijalne katastrofe.
Tree je naelo sinkronizacije te se tako sve obitelji diu
u isto vrijeme, jedu u isto vrijeme, putuju do radnog mjesta,
spavaju, pa ak se i manje-vie vole u isto vrijeme. Sljedee je
naelo koncentracije te malo kompanija proizvodi veliki
postotak roba. Naelo se maksimizacije vi-soko vrednuje
(najvii neboder, najvea brana), a vrhunac je svakida-nja
pjesma u Matsushita Electric u Japanu:
Dajmo sve od sebe da proizvodnju
unapredimo i da ljudima u svijetu bez kraja
i konca nau robu otpremamo
kao voda to iz kladenca iklja.
Rasti, o industrijo, rasti, rasti
O harmonijo i iskrenosti
O Matsushita Electric.
Ono to smo postigli na razini domovine 1991., moramo
postii na razini svakog doma i tvrtke, no to e zahtijevati drugi
pristup vlasnitva od ovog alopoietinog koji nam se jo uvijek
nudi.
Drugi je val centralizaciju razvio do prave umjetnosti. Sva
su ta naela slijedila iz raskola proizvoaa i potroaa te
jaanjem trita. Elite svih drutava drugog vala morat e se ili
prilagoditi informatikoj tehnologiji, ili nestati. Dok je seljak,
digavi pogled s njive, na horizontu ugledao dvorac ili crkveni
toranj i znao tko upravlja, u drugom je valu vlast anonimna. To
su oni. Na vlast nisu doli ni vlasnici, ni radnici, nego
integratori, a mo je poivala na kontroli integracijskih procesa.
Bivi sekretar za financije SAD-a izjavio je Toffleru: Nije
svojina ono to je bitno, nego kontrola. Kao glavni direktor
ja ba to imam. Idue nedjelje imamo sastanak akcionara, a ja
raspolaem s 97% glasova. Osobno posjedujem samo mali dio
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 305 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
akcija. Meni je vana kontrola. Imati kontrolu nad ovom krupnom

ivotinjom i koristiti je na konstruktivan nain, to je ono to ja
elim, a ne da pravim neke gluposti koje bi drugi eljeli da
pravim. Trocki je 1930. napisao: Mogue je da sredstva za
proizvodnju pripadaju dravi, ali ona pripadaju birokraciji. Sve
su stranke suglasne u tome da izgrade i odre industrijsku
civilizaciju, a mogu se sporiti o drugim pitanjima. Dok se na
rijeima obvezno izja-njavaju za demokraciju i pravinost, ti
Nixoni, Carteri, Regani, Bushevi, Clintoni, Tacherove, iskari i
Ohire industrijskog svijeta na dunost dolaze realizirajui jedva
togod vie od uinkovitog rukovoenja.438
Tehniari vlasti prisvojili su sredstva za integraciju
ekonomske i politike vlasti. Ono to su radili lanovi KPJ-u u
jednom sustavu, od-vjetnici i drugi ugledni poslovni ljudi ine u
drugom sustavu, tj. prenose poruke. Buntovnici i reformatori
neprestano su juriali na zidine vlasti s ciljem da izgrade
drutvo pravinosti, jednakosti i slobode. Konani is-hod uvijek
je bio isti. Industrijalizam i demokracija bili su nespojivi.
Birokrati su do sada uvijek pobjeivali stvaratelje.
U najrazvijenim drutvima umjesto hijerarhije javlja se u
najnovije vrijeme adhokratski odnos, gdje rukovoditelji postaju
sve zavisniji od informacija koje dolaze odozdo. Gotovo da su
politiki sustavi svih drutava drugog vala izgraeni na istoj
prikrivenoj shemi. Newton je zakljuio da je itav svemir
gigantski satni mehanizam s preciznom mehanikom
pravilnosti. La Metrie je tvrdio da je i ovjek stroj, a A. Smith da
je privreda sustav po mnogo emu slian stroju. Lenjin je
govorio da je drava stroj koju kapitalisti koriste kako bi
ugnjetavali radnike. Glasovi su atomi mehanizma, skupljaju ih
stranke kao cjevo-vodi sustava, a narodna volja rezultanta je
snaga stranaka i osnovno gorivo vladine mainerije.
Predstavnika vlada napredak je u odnosu na prethodne
sustave vlasti, ali je narod nikad nije kontrolirao, ma koliko
naprezali matu i definirali pojave. Elite su u biti stvorile mo,
dok demokratski sustav radi periodino kod izbora. Uinkovitost
Ne znam koliko se kod nas zna, ali glavni Clintonov protivnik u kongresu, Gingri i njegova
stranka, oboavaju Tofflera.
438
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 306 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
je tako daleko iznad humanosti pa autopoiesis ne moe biti na

djelu. Dok su se radnici borili i ginuli za svoja prava, njihovi
protivnici su se integrirali u cijelom svijetu. Stotinu godina
nakon krilatica o proleterima udruuju se na globalnom planu
kapitalisti jer ih tjera sila kapitala. Do finaliteta jo nitko nije
doao jer su interesi i informacije jo uvijek alopoietski
strukturirani.
iri se tako jaz predstavnika i predstavljenih. Ve se Voltaire
alio kako putujui Europom mora mijenjati zakone esto kao i
konje. Bez po-litike integracije nemogua je i privredna
integracija. Industrijska drava nije mogla opstati ukoliko ne bi u
novani sustav uvukla i ostali svijet.
Drugi je val relativno sitnu pljaku pretvorio u krupan
posao. Dok je Ricardo razvijao teoriju meunarodne podjele
rada koja bi obogatila svakog, u stvarnosti su pregovarali
prepredeni ameriki ili europski trgovci, dok je na drugoj strani
bio mjesni plemi ili poglavica. Narod je jedva zakoraio u
novani sustav pa su agenti prodorne i mehaniki naprednije
civilizacije koji su bili spremni posluiti se bajunetama i
mitraljezima bili u prednosti, jer su na drugoj strani oruje bila
koplja i strijele. Imperijalna vlast utvrdila bi cijene za sirovine i
onemoguila konkurenciju. Kolonijalne sile pokorenom su
narodu alopoietini uku-cavale duboko osjeanje psiholoke
inferiornosti, to je i danas prepreka privrednom i drutvenom
razvitku. Tako se dijalektika sluge i gospo-dara oskvrnula
nemoralnim operacijama pa kaos neminovno vodi u toku
bifurkacije:
(a) samoorganizirati se ili
(b) propasti.
Jasno da e prvo uspjeti lake ako se prilazi po zakonima
auto-poiesisa. Bez takvog e pristupa ljudi slabijih moralnih i
intelektualnih kvaliteta samoorganizaciju obaviti bolje i bre.
Tko pita za pravednost i istinu kad je interes i profit u igri. No
tehnoloka infrastruktura sada omoguuje prozirnost, monolog
prelazi u dijalog, monopol u konkuren-ciju, mo u slobodu pa
sve
postaje
kompleksnije.
Tako
ipak
autopoi-etina
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 307 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
samoorganizacija ima teoretsku prednost pred mafijakom

samo-organizacijom, no za sada jo nema dovoljno
posredovanja za posti-gnue pravih ciljeva i izbor pravih
sredstava. Stoga se ponovno vratimo Toffleru.
Prije pobjede drugog vala vrijeme se izraavalo: toliko da
po-muze kravu, na Madagaskaru vremenska je jedinica
kuhanje rie, a trenutak je prenje skakavca. Englezi su
govorili toliko da se oita Oena, ili ovozemaljskije dok lupi
dlanom o dlan. U drugom valu pobijedilo je linearno vrijeme. U
pogledu prostora veina ljudi prije je najdalje putovala 15 milja,
a drugi val zahtijevao je da se sve prostorno koordinira kako bi
drutvo funkcioniralo. Tako linearno miljenje po-staje kulturna
konstanta. Tek se u treem valu otvara prostor za ne-linearno
miljenje kakvo vlada u prirodi i vjerojatno nebeskim sferama.
Tofflerovo je zapaanje da ovjek u dodiru s tehnikom i
organi-zacijama izgleda kao kepec. Ljudski je vijek bio kratak
prije drugog vala. U pogledu zdravlja, hrane, pismenosti, pa i
ljudskog dostojanstva sto-tine milijuna ljudi danas podnose
neopisive patnje. Ipak, uinili bismo svima lou uslugu ako
bismo izmiljali neku krivotvorenu romantinu prolost u hitnji
da osudimo sadanjost. Povratak na jo jadniju prolost, nije
put za budunost. Toffler izvrsno uoava da svaka skupina strunjaka inzistira na znaaju njezinih uzroka, a ostale iskljuuje. U
pro-padanju gradova strunjak za stambena pitanja vidi
prenaseljenost, stru-njak za promet nedostatak masovnog
prijevoza, strunjak za socijalnu zatitu nedostatak sredstava,
strunjak za kriminal nedostatak poli-cijskih patrola, ekonomist
visoke poreze itd. J. Forrester s MIT-a otiao je najdalje u
razumijevanju urbanog razvoja.
Nitko nije u stanju drati u pameti vie relacija i time
rijeiti problem. Rjeenje se na sreu sve vie vidi u timskom
radu. On e vjerojatno biti konstanta treeg vala i naa je srea
to imamo sportsku tradiciju te nam preko nje mladost ui
barem neto o timskoj organi-zaciji. Moje je iskustvo da je sport
izvrsna predigra za autopoietinu organizaciju i ne bismo tu
komparativnu prednost trebali baciti na smetlite.
Brani par Toffler ima jo jedno izvrsno iskustvo za
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 308 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razvijanje stvaralakog subjektiviteta: Na svim putovanjima

oko zemaljske kugle, umjesto da jurimo u katedrale i lokale, mi
smo se starali da vidimo kako ljudi rade jer nam nita drugo
vie ne govori o njihovoj kulturi. Dok je u drugom valu
proizvodnja bila kartezijanska (dijelovi i montaa), u treem je
valu cjelovita, ne mogu ne rei hegelijanska. Nekad su satovi
imali stotine dijelova, a sada je to kompaktni proizvod.
Analogno, TV Panasonic ima upola manje dijelova. Krajnji su cilj
dobra u potpunosti izraena po mjeri pod sve veim nadzorom
potroaa.439
Ne mogu ne podsjetiti itatelja kako zapadnim turistima,
putujui na daleki istok, stjuardese uzimaju mjeru i kad stignu
na odredite eka ih gotova odjea. to nama nedostaje da
tako neto radimo?
Porast kancelarijske armije posljednji je nalet drugog vala.
Tako
rukovoditelj
80%
vremena
utroi
na
150-300
informacijskih transakcija dnevno. Jedno poslovno pismo stoji
ak i do 18$. Dok radnik ima o-premu u vrijednosti od 25.000$,
u kancelariji je vrijednost 500-1.000$. Produktivnost je za 10
godina porasla 4%. Produktivnost raunala po-rasla je 10.000
puta, a cijene su nie 100.000 puta. Ishod e biti potres u
svijetu rijei. Od 1963. do 1973. Japan je imao najveu stopu
ulaganja u novu tehnologiju, a Britanija, od 7 razvijenih
zemalja, najmanju. Zato? Istovremeno je Japan imao najvei
porast zaposlenosti, a Britanija naj-vei gubitak radnih mjesta.
Je li ta relacija sluajna?440
Tehniki ravnatelj jedne tvrtke smatra da se 10-25%
poslova moe raditi postojeom tehnologijom kod kue, njegov
ef misli da bi to mogla biti /, a tijekom 5 godina daleko vie. U
Hewlet Packardu u Colorado Springsu tehnika inteligencija to
bi mogla u 50-75% sluajeva. Iako je to Toffler pisao prije
petnaestak godina, kao i u slijedu drugih opaanja, pokazao se
Za sada na svakom ozbiljnijem proizvodu stoji deklaracija s tekstom Podlono promjenama bez
prethodne najave. Kad e potroa zadobiti potpuniju kontrolu? Ako kaemo nikad, zapi-tajmo se
zato je stvarnost toliko jaa od vizije!
440
Hrvatska akademija tehnikih znanosti muku mui s pokrivanjem trokova za vrlo vane
aktivnosti za kreiranje strategije razvitka nae drave
439
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 309 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dobrim prorokom. On tada nije znao za world wide web (WWW)

jer tada Tom Bern Lee jo to nije ni sanjao kreirati. Danas je to
stvarnost i stoga treba ozbiljno iitavati Tofflera jer je vrlo blizu
auto-poietine organizacije. Svjetska elektronska bankarska
mrea povezuje Hongkong, Manilu, Singapur s New Yorkom. Ta
mrea stvara balon nedravne valute. Godine 1975. bilo je 180
milijarda eurodolara, tj. izvan SAD-a, 1978. taj je broj narastao
na 400 milijarda, a tekue su procjene na 1.000 milijarda $.
asopis Euromoney istie: Vremenske se razlike mogu koristiti
kao konkurentsko preimustvo. Javlja se novi funkcio-nar,
direktor za meunarodne gotovinske transakcije, tragajui za
najniim
kamatnim
stopama,
najpovoljnijim
valutnim
transakcijama i najbrim obrtom. Neke tvrtke vie zarauju
financijskim manipula-cijama nego samom proizvodnjom.
Autopoiesis e nastupiti kad bude-mo znali balansirati novac
i robu, viak vrijednosti i ulaganje u razvoj.
Pred sloenom i novom situacijom mnogi su rukovoditelji
zateeni. Nedostaju im intelektualna sredstva za organizaciju
rada iz treeg vala. Ameriko udruenje raunovoa navodi
bibliografiju
250
studija
o
ne-financijskim
mjerilima
uinkovitosti i uinkovitosti drutvenih progra-ma. T. Gamling s
univerziteta Birmingham u knjizi Societal Accounting trai
radikalno preformulirano raunovodstvo gdje bi bila sinteza ekonomije i sociologije. Profesor Visoke kole za organizaciju
rada u Delfima u Holandiji navodi nunost preorijentacije s
ekonomske pro-izvodnje na orijentaciju sveope dobrobiti
prelaskom s funkcionalne specijalizacije na interdisciplinaran
pristup. Po njemu, kriteriji su odnos prema potroaima,
sindikatima, akcionarima, ekolokim organizacija-ma i prema
vlastitoj organizaciji rada. Kao to je korporacija zamijenila
feudalni dvorac, sada se to mijenja za novi oblik gdje e se
spojiti ekonomski i socijalni ciljevi.
Kad shvatimo da viak vrijednosti uloen u razvoj moe biti
po-krie za ope drutvene potrebe (znanost, obrazovanje,
kultura, vojska, policija, umirovljenici, sport itd.), roba se vie
nee vrtjeti oko novca, poduzetnici oko bankara, nego e usko
grlo postati kreativni ljudi. Na-dam se da e se ovaj san u naoj
domovini to prije ostvariti. Kad se stvori kritina masa
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 310 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sanjara skok s 20 na 100 postat e nam pri-hvatljiviji.

Toffler smatra kako nijedno ljudsko eljade ne bi smjelo
pristati na pravilo da radi od 9 do 17 h. Ritmovi treeg vala
proistjeu
iz
dubokih
psihosociolokih,
tehnolokih
i
ekonomskih sila. U 20 se godina u ra-unalima od
mikrosekunde dolo do nanosekunde, to je sabijanje 2.000 sati
na 5 minuta. Mi jo imamo ansu posluati Tofflerov savjet i
radno vrijeme prilagoditi ritmu doma i potrebama djece.
Danas je sinkronizacija strojeva dostigla takva razinu da je
i ritam najsposobnijih ljudi smijeno spor pa se tehnologija ne
razvija spregom ovjeka i stroja, nego njihovim odvajanjem.
Potrebni su nam rukovodi-telji koji su spremni djelovati na
neformalan nain, a i na hijerarhijski, tj. fleksibilno u rasponu
od gotovo autonomnih modula do stroge hije-rarhije. Mreu
nitko ne koordinira nego je ovdje samokoordinacija. Po Toffleru
trite je druga rije za mreu razmjene. Trite nije ni kapitalistiko ni socijalistiko, nego se javlja gdje god je jaz
potroaa i pro-izvoaa. Direktori razvijenog svijeta sve vie
gunaju uslijed slabljenja protestantske etike i ale se kako
samo jo Japanci marljivo rade, a japanski direktori kazuju:
Jedino Junokoreanci rade marljivo. Naj-novija kriza u Koreji i
drugim azijskim tigrovima, uslijed financijskih manipulacija
Sorosa, govori nam kako su i ovdje C igrai izrasli kao gljive
poslije kie.
Svi ti ljudi koji nisu marljivi na poslu, vrlo su marljivi izvan
radnog vremena. Kanalizira li se proces u proizvopotronju?
Mnogi ekonomisti zakljuuju kako konvencionalna ekonomska
misao nije u skladu sa stvarnosti koja se brzo mijenja. Da bi
ekonomija ponovno dola u vezu sa stvarnosti, ekonomisti
treeg vala morat e razviti nove modele, mjerila, indekse i
nove polazne postavke. V. Fuks iz Nacionalnog ureda za
ekonomska istraivanja sredinom ezdesetih godina izjavio je:
Po-troaevo znanje, iskustvo, potenje i motivacija utjeu na
produkti-vnost usluga. Toffler se divi Prigoginu koji daje
zadivljujuu sintezu o redu i kaosu, a pita se upravlja li nama
sluajnost ili nunost. On je koristan jer nam pomae sagledati
tehnoloku osnovu slobode. Uoava da biolozi ukazuju kako je
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 311 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ivot organizacija. Zalae se za elektronski dom gdje bi se uilo,

radilo, voljelo. Kad je to pisao, to mi je bila gotovo utopija. Sada
nakon petnaest godina to je uistinu stvarnost u brojnim
domovima. Ovdje je i naa prilika jer imamo svjetlovode po
cijeloj dravi, ali su te vrhunske ceste puste ili po njima idu
beskorisne infor-macije hakera i seksualnih manijaka. Ukratko,
proces nam ide alopoi-etino, a tako nam malo treba da bismo
napravili kopernikanski pre-okret i krenuli autopoietino.
Jedan ameriki senator povjerio je Toffleru kako osjea
nemo da ita korisno uini. Sjetimo se Frankla. Propada mu
obiteljski ivot, ritam rada je izbezumljen, beskrajne
konferencije i neprestani pritisak. Sura-dnik predsjednika SAD-a
kae kako se i najmoniji ovjek osjea ne-monim. Istraivanje
o tome tko upravlja Washingtonom pokazalo je da nitko ne
upravlja. iri se vakuum vlasti crna rupa.
Iluzija je da e se stanje promijeniti ako se promijeni osoba
na vrhu. Toffler smatra da ukoliko bismo imali na vlasti svece,
genije i junake, i dalje bismo bili u krizi uslijed politike
tehnologije drugog vala. Uvjeren sam kako je u pravu. Previe
prebrzo donesenih krivih odluka o preve-likom broju problema
govori nam o nekompetentnosti politiara. Jedan se savjetnik
predsjednika SAD-a povjerio Toffleru: Svi mi bolujemo od
oka budunosti. Na kraju Toffler zakljuuje da smo na
nadnacional-nom planu primitivni kao na nacionalnom prije 300
godina. Kako se iz ovog dijela vidi, Toffler je izvrsno
sistematizirao tehnoloki razvoj, malo manje ekonomski i
drutveni, a najmanje psihosocioloki. No, kao rije-tko tko dao
je zaokruenu autopoietsku sliku.
Traiti od njega da dublje porine u biologiju i psihu i da se
vie uzdigne u filozofske visine, bilo bi nekorektno. Od njega se
moglo mnogo nauiti i on se uz Hegela, Prigogina, Maslowa,
Coveya, Shinga ubraja u autore koji ine temelj za
autopoietinu samoorganizaciju i proizvodnju stvaralakog
subjektiviteta.
Kad itatelj stavi u odnos svoje lanove obitelji, suradnike i
sebe s ovim velikanima, ne smije se u njemu stvoriti osjeaj
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 312 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
inferiornosti. Svi se mi moemo razviti u stvaratelje u svom

radu i ivotu. Tu je najvanije da to vie meditiramo o igri
ciljeva i sredstava. Trei je val u svima nama. Ne zavisimo vie
toliko o tehnologiji, ekonomiji i pravu. Kad nas to vie postane
svjesno da smo mi sami sebi najvei protivnici, nastupit e
kvantni skok i mi emo s 20 doi na 100 milijardi dolara. Nai
po-jedinani pokuaji samo uz velike napore mogu stvoriti
promjene, a ukoliko sinkroniziramo vizije i procjene realiteta,
sve e se to dogaati bolje, istinitije i ljepe. Dostignua
informatike tehnologije tako su nam ansa za prelazak iz
alopoietinog rada i ivota u autopoietinost. U-koliko u sebi i
oko sebe zaponemo spajati psiholoka i tehnoloka sa-znanja,
ivot e dovesti do spajanja biosfere i noosfere.
Informatika i autopoiesis
Vidjelo se kako je tehnoloki proces preao do sada dvije
faze obradu materijala i energije, a sada se ulazi u
informatiku eru. Ovdje su mnogi pred okom jer ne shvaaju
procese iji su sudionici. Ve bi se moglo zakljuiti da je sve to
se zbiva rezultat logike i matematike, a dublje, kvalitete i
kvantitete. Poremeaji nastaju kad se ne razumiju ti procesi,
preciznije kad se ne zna mjera. Ovdje se, kako se moglo vidjeti,
ve i Hegel namuio i ostavio otvorenim jer jedino ovdje nije
otkrio trijadu. Dao sam naslutiti kako matematika statistika
pomae u od-govorima, no jo e trebati dosta posredovanja
fuzzy skupovima kako bi se shvatila logika procesa. Godine
1900. D. F. Hilbert441 uputio je tri pitanja matematiarima: je li
matematika potpuna, je li konzistentna i je li odluiva?
K. Godel 1929. odgovorio je na prva dva pitanja
kodiranjem ma-tematikih pravila i formula brojevima. Reklo bi
se da se posluio uni-verzalnim jezikom prirode i zakljuio da
uvijek postoje dodatni kodni brojevi, tj. tvrdnje koje se ne mogu
izvesti iz onih to ve postoje. Smijemo li zakljuiti kako se iz
matematike ne moe izvesti logika, ali da obrat vrijedi!?
441
Laurie, P. Kompjutor u kui. str. 162.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 313 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Najvea je korist to je utvrdio da je svako matematiko

pravilo ujedno i broj te je to fundamentalno naelo informatike.
Uz tu soft-versku postavku bila je neophodna i hardverska, a
nju je izveo A. Turing. Tvrdio je da stroj moe biti tisuu puta
gluplji od ovjeka, ali ako se dri istih pravila, svaki e teorem
rijeiti. Napravio je prototip s dugom papirnom trakom, a
mehanika se glava kretala u oba smjera i itala, pisala i brisala
simbole. Prema njima mijenjalo se stanje stroja. U modernom
kompjutorskom rjeniku reklo bi se da se resetiralo flag
registre. Takav bi stroj radio dok ne dokae teorem i to je bila
alkemijska faza informatike. Turingova je besmrtna zasluga to
je stvorio prvi stroj koji se sluio logikom. Iz toga je
izvedeno da se svaka pojava i proces moe pokazati kao slijed
simbola. Von Foerster je, u duhu beke kole, svjetska pretea
u poimanju autopoietinih strojeva. Koliko znam kod nas
nema nikog tko na tome radi. Vidimo li ovdje vezu prirode i
duha, genetskog koda i informatike?
Miljenja sam kako nam se logika osveuje to je
preskaemo u elji da ukinemo prostor i vrijeme. Ovaj proces
ide prirodnom evolu-cijom, a to se najbolje moe vidjeti
razvijanjem programiranja.
Prvi kompjutorski jezik bio je strojni, to je bilo vrlo
neugodno i teko te ostavljalo duboke tragove na ljudima koji
su se tim bavili. No, radei u strojnom kodu, programeri su brzo
primijetili da stalno pona-vljaju neke krae dijelove. Pala im je
na pamet zamisao da naprave ono to se danas zove
potprogram i makronaredba. S vremenom se slijed funkcija
pretvarao u signale (a la uvjetni refleksi Pavlova). Repertoar se
poeo eksponencijalnom brzinom poveavati: assembler,
fortran, algol, cobol, basic, pascal, C++, lisp, logo, danas
objektno programiranje i tomu nema kraja.
Podsjetimo se zaetaka tehnologije i upitajmo se vidimo li
slinosti i razlike. Nije li sve jedan cjeloviti proces s
longitudinalnim i trans-verzalnim, uglavnom nedovoljno
poznatim trajektorijama.442
442
Usporedi li se to s projektom ljudskog genoma na kome radi tisue znanstvenika, mi bismo
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 314 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Gdje je kraj diferencijaciji i kako izvesti integraciju? Zakon

vrijed-nosti tjera nas traiti rjeenja koja e nam pomoi biti
produktivniji, konkurentniji, profitabilniji, moniji. Kao i u prirodi
u kojoj naizgled vlada mo, a u biti je to samo sjenka slobode, u
tehnologiji i ekonomiji reproducira se ista igra. Postoje moni
kao IBM, Microsoft, ali i slobodni. Linux je prilika za one koji ne
prihvaaju monopole.
Detaljnije u prikazati dva sluaja Apple i Sinclair kako
bih ilu-strirao autopoietinost versus alopoietinost. S. Vozniak i
S. Jobs u ve klasinoj prii 1977. u garai prave meu prvima
osobno raunalo. O-vdje je tandem, gdje S. Vozniak igra ulogu
procesora, a S. Jobs inter-facea s okolinom. Vozniak, koji nema
o tome refleksiju, kreira genijalno, pametno i poteno, znai
autopoietino rjeenje u koje svaki korisnik moe imati uvid.
Nema crnih kutija i nerazumljivog. Zahvaljujui u-pravo tomu,
po mom miljenju, Apple uspijeva. Da je Vozniak znao da je
ovdje klju uspjeha, da je imao refleksiju svojeg stvaranja, gdje
bi bio kraj? O tom fenomenalnom prometejskom naporu vrijedi
dublje promi-ljati i posredovati pa se vratimo S. Jobsu. Vrlo
brzo on iz amaterizma prelazi u profesionalni odnos, a rezultat
je toga odlazak S. Vozniaka i zatvoreni kompjutori Lisa i
Macintos. Nije profesionalno otvoriti sustav i dati mogunost
konkurenciji da te krade! Iako se ne shvaaju za-konitosti
slobode u suvremenoj ekonomiji, ona je uvijek na djelu. teta je
za sve nas to M. Friedman nema pravog nasljednika u daljnjem
ra-zraivanju odnosa slobode i ekonomije.
Kompjutor je izvrstan katalizator za savez ovjeka i
prirode. Na-sljednik S. Jobsa, koji ipak nije tada bio dovoljno
vrstan profesionalac, mijenja igru. Amater u kompjutorima, ali
profesionalac u marketingu, vodi novu igru. Otvaranje prema
kupcu. No, to jo nije puna svijest o razvoju slobode ljudi i
njihovih zajednica. Ipak Aplle II jo je dugo bio visoko na
ljestvici prodanih raunala. Zato?
Moj odgovor nije u tome to ima bogati software, nego to
preko Enciklopedije Croatice versus Enciklopedije Britannice mogli inicirati autopoietini pristup
treem tisuljeu.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 315 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
igra potenu igru prema kupcu. Ima nepotenih ljudi koji

provaljuju i kradu tue ideje, no kao to i inae broj gangstera
ne prelazi nekoliko po-stotaka, i u tom podruju ljudi nastoje
poteno raditi svoj posao. U tome e koristiti ono to im
pomae uinkovitije i humanije obaviti svoj posao.
U nas je paralelno postojala slina dilema oko Partnera u
Iskra Delti.443 Vjerujem da emo mi u kreiranju informatikih
rjeenja u naoj zemlji to prije shvatiti to je sloboda. 444 Od
razumijevanja te kategorije u velikoj mjeri zavisi kako e
informatizacija ii u naoj sredini.
No prije nego do toga doemo, analizirajmo rad Sinclaira u
Velikoj Britaniji. Bilo je divno promatrati kako taj siuni ovjek
ulazi u bitku s divom kao to je IBM. Tehniki on je kao
pojedinac bio jednak gomili ve birokratiziranih strunjaka u
velikom sustavu. No razumijevanje prirodnih zakonitosti samo
je nuan, ali ne i dovoljan uvjet. Sinclair nije bio genij u
ekonomiji i politici, a njegovi suradnici u tim dimenzijama reu
mu krila.
Mnogi nai stvaratelji imaju slina iskustva uslijed
neznanja iz ekonomije, prava i psihosociologije. Kako ve
nasluujemo, rjeenje je u timskom radu jer malo tko ima sva
potrebna znanja za uspjeno krei-ranje i ostvarenje projekta.
Onaj koji eli pokrasti inovatora, nije po intelektualnom
dometu dorastao kreatoru i mora kaskati iza stvaratelja.
Neshvatljiv je u biti strah stvaratelja od krae? Daleko da tu
nema rizika, ali bi u cjelini saldo bio mnogo bolji kada bi se
stvaratelji znali samoorganizirati. Vozniak i Sinclair svjetski su
poznati, a slijed takvih ima i kod nas. Naalost, o tome kako da
se pametni i poteni ljudi samoorganiziraju, jo ne znamo
dovoljno pa pokuajmo dalje istraivati slobodu stvaranja i
stvaranje slobode.
Osoba koja je bila protiv otvaranja Partnera, kad smo Fijan i ja 1981. pokuavali na primjeru
Applea ukazati na nunost otvorenije igre, kasnije je odigrala vrlo prljavu igru u unitavanju Iskra
Delte. Vidjet e se kasnije koje su teorijske osnove, a itatelj s bogatim iskustvom iz prakse ili
dobrom intuicijom moe to ve anticipirati.
444
Volio bih da to bude pomou Spina u Osijeku, gdje brani par Matejai ima anse u tom
pravcu.
443
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 316 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Teorija autopoiesisa u materijalnoj

proizvodnji
Informatika je za to najprikladnije podruje pa nastavimo u
tom pravcu. Bit je u procesu proizvodnje i ovdje se kriju
ogromne rezerve za razvitak. A. uraevi prije tri desetljea,
zahvaljujui sredstvima fonda za znanost, s manjim je brojem
znanstvenika zapoeo na originalan nain razvijanje teorije
proizvodnje. Po njemu445 sva nuna zbivanja u jednom
poduzeu procesi su poduzea. Od tehnolokih operacija,
kao osnovnih dijelova procesa, dolazi postupno do
procesa poduzea. Vidljivo je kako dodatkom nekih operacija
ili djelatnosti jedan proces postupno prelazi u sloeniji i vieg
reda.
Kad bismo ili na procese vieg reda od poduzea (npr.
privredne grane), a nau zemlju treba gledati kao buduu
snanu multinacio-nalnu kompaniju, morali bismo i kod
procesa poduzea unijeti zastoje. Oni su jedna od najvanijih
pojava i u pravilu tetni za racionalno poslovanje, ali su ipak
neizbjeni. Optimalno voditi proces esto znai uspjeno
svladati zastoje na svim mjestima. Pod njima se podrazumijeva
svaki prekid koji nije predvien ili u irem smislu svaki prekid
bez obzira na uzrok (rad u jednoj smjeni, odmor itd.). Zastoji
bezuvjetno produuju ciklus proizvodnje.
Inenjeri se, po uraeviu, razvijaju u tri pravca: razvoj
pro-izvoda, razvoj procesa te odravanja proizvoda, tj. za
funkcionalnost,
tehnologinost
i
eksploatabilnost.
Konstrukcija je tehnologina kada se sa to manje materijala,
opreme, operacija i radnika dolazi do proizvoda koji se
jednostavno, paralelno moe sastavljati, normalno rastavljati i
ponovno sastavljati. Iz nacrta i sastavnice vidi se broj dijelova i
broj pozicija. Dijelovi se klasificiraju prema namjeni na osnovne,
dodatne, pomone i dijelove za spajanje.446
445
446
uraevi, A. Procesi u poduzeu. FSB, Zagreb, str. 39.

ibidem, str. 14.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 317 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Prvi osiguravaju funkciju (kinematsku, elektrinu, optiku

itd.). Drugi slue za poboljanje funkcionalnosti, a trei za
voenje, dranje, pokrivanje, povezivanje i slino, dok su etvrti
standardizirani (vijci, zakovice itd.). Ekonominost se vidi iz
omjera pomonih i spojnih di-jelova prema osnovnim, a
tehnologinost je bolja to su manji prethodni koeficijenti. Vrlo
je korisno imati razdiobu po osvojenosti pozicija i sklopova: npr.
novi dijelovi, osvojeni, standardni, standardni za spa-janje,
kupljeni nestandardni i kupljeni standardni dijelovi. Iz toga bi se
izvlaili koeficijenti standardizacije, osvojenosti proizvodnje, a
bilo bi doputeno ugraivati nove dijelove samo kad se to moe
temeljito argumentirati. Podsjetimo se kako je potreban slijed
sati za projektiranje tehnolokog procesa, konstrukciju alata,
izradu alata te kako su to trokovi pa sve promjene unose kaos,
to je vjerojatnije no bolja kva-liteta.
Daljnja je klasifikacija prema geometrijskoj slinosti pa
tehnolokoj. Prikladna je informacija o teini materijala prije i
nakon obrade, a ima slijed proizvoda gdje je slabo iskoritenje
materijala. Znamo li zakon razdiobe, u stanju smo objektivno
izraunati cijenu sklopa od n-ele-menata kao zbroj kotanja i
elemenata izmjereno proporcijom karta i-tog elementa.
Organizacija zavisi o poznavanju redoslijeda, a to se sa-gledava
iz sheme sastavljanja. Na osnovi geometrijske slinosti izvodi
se grupna konstrukcija, a iz tehnoloke slinosti grupna
tehnologija. Tako je mogua sljedea klasifikacija: osovine,
tuljci, diskovi, ekscentri, kri-evi, poluge, ploe, klinovi, kutnici,
kuita, ozubljeni dijelovi, puevi, vijci, matice, sitni dijelovi i
ostalo. Osovine se dalje dijele na uplje i pune, stepenaste i
glatke, a dalje prema krutosti te bi diferenciranjem doli do
skupine za koju bi bio jedinstven tehnoloki proces. Ovdje se iz
skupine bira predstavnik koji je sloen i sadri sve
karakteristike dije-lova skupine, a kod izrade konkretnih
dijelova izostavljaju se odreene operacije. Takva skupina
obuhvaa 20-30 pozicija.447
Prije rata naa je delegacija boravila u Japanu i domaini su bili spremni pokazati im sva dostignua svoje tehnologije. Kada su nai zemljaci doli do faze montae, radnici su upravo imali
stanku. Tako nai strunjaci nisu imali prilike vidjeti black box japanskog uspjeha. Jedan promu447
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 318 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ovdje je moj genijalni profesor predloio programirati

korelaciju elemenata u montai. Imao sam sreu na svom
razvojnom putu susretati visoko intelektualne i moralne ljude.
Oni su me oplemenjivali i (ne)-svjesno pomagali. Zato i tko
spreava samoorganiziranje visoko mo-ralnih i intelektualno
razvijenih ljudi. Svatko je od takvih sam sebi dovoljan u smislu
opstanka, ali tvrtke i ire asocijacije strahovito gube to nisu u
stanju osigurati infrastrukturu za sinergiju ljudi najslinijih
Svemoguemu. Uoio sam kako se i velike greke kod C tipova
toleri-raju jer im je zajedniki interes jai od toga. Kod B tipova
samo-organizacija propada i zbog najmanjih greaka, bilo
moralnih, bilo in-telektualnih.
Malo tko percipira nepravdu koju (samo)proizvode C igrai
prema B osobama. Mislim da je rjeenje, kad ve nije jak
zajedniki interes i probitak, da se uzajamnim odnosom B
igraa razvija zajednika vizija (shared vision). Tako bi umjesto
slabog kauzaliteta koji je oigledan, jak finalitet postao izvor
energije. Kad bi jo D igrai shvatili to bi dobili, kad bi voljeli ili
barem potovali B igrae, sinergija B tipova bila bi jo bolja.
Naalost, D igrai previe se dive i istovremeno zavide C
igraima i tako dragocjeni socijalni kapital isparava i izgara bez
stvaranja nove (ne)materijalne vrijednosti.
Pravi je itatelj uistinu suautor u autopoietinom
iitavanju.
Nismo ni svjesni koliko si naruavanjem pravednosti
umanjujemo anse za razvitak. udi me to B igrai ne vide
zrnca istine u Marxovu nauku kad se treba boriti protiv
nepravde, jo me vie udi kad ne vide u Isusu kad se trebaju
miriti s nepravdom i strpljivo je podnositi, a najvie me udi to
urniji Balkanac vratio se nakon kratkog vremena natrag (otiao je u toalet) i vidio da je stanka
prestala im su Hrvati otili. Japanci su vjeti uzeti od drugih, ali se i zatvoriti pred drugima kad
pokau sline namjere. To je djelomina autopoietinost jer treba znati biti otvoren i zatvoren
prema okolini, a kriteriji moraju biti kao i nezavisne varijable (bio)logiki i moralni. Pred nemoralnima koji hoe vie uzeti no dati treba se zatvoriti, ali pred B igraima treba ostati otvoren. Kad
je nae zemlje list izaao iz toaleta, radnici su vrijedno montirali sklopove. Nastala je preneraenost i on se morao ispriati to je pokuao pijunirati. Ne znam trebamo li pijunirati kada
imamo ve 30 godina pohranjenu teoriju u disertaciji A. uraevia koja kao jaje eka svoju koku
da bi se ponovno izlegla. Bit je u izvrsnom poznavanju matematike statistike i time u interakciji
razdioba elemenata koje treba sklapati.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 319 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sve to ne znaju gledati kao zeleni (Marx) i crveni (Isus) semafor.

Svatko ima u sebi gas i konicu, ali u alopoietinom dru-tvu
vozimo se kao da nema semafora. Nijedna institucija nema
auto-poietina pravila za tehnologiju razvitka.
Vratimo se na uraevia koji je definirao teorem po kome
je odreeni sklop definiran lancem dimenzija i aritmetikim
sredinama. Kako shema sklopa i lanac dimenzija ne utjeu na
veliinu standardne devijacije te rasipanja oko dosjeda u danim
uvjetima, to rezultat zavisi iskljuivo o zbroju varijance
elemenata i koeficijentu korelacije koja je kod sluajnog
sklapanja najgora mogua blizu nule. Teorijski je mogue,
posebno u eri informatizacije kada se sve moe precizno mjeriti
i programirati, dobiti dosjed sklopa s maksimalnom i
minimalnom varijancom, a to je odreeno koeficijentom
korelacije. U prvom je sluaju +1, a u drugom -1. Ovdje je
uraevi u svojoj disertaciji povezao logiku i matematiku i
otkrio mjeru za savrenost kvalitete s aspekta doputenih
odstupanja.
Vrlo je vjerojatno da imamo jo takvih ljudi koji mogu
pridonijeti kvaliteti fizikalnih, kemijskih i biolokih aspekata
proizvodnje, ali te se ideje najee ne ostvaruju jer se
stvaratelji nisu uspjeli samoorgani-zirati. No, rijetki to
pokuavaju pa emo ukratko preko njih prikazati razvoj
proizvoda, procesa i organizacije.
Razvoj proizvoda
A. Kosteli,448 naalost takoer ve pokojnik, pokazao je da
je pionir na tom podruju kod nas. Za razvoj proizvoda prvo se
definira osnovni i sekundarni proces u proizvodu, a zatim
algoritmi oblikovanja dijelova i sprezanja elemenata i sklopova
u cjelinu proizvoda. Kori-tenjem baze podataka o strukturama,
funkcijama i algoritmima trans-formacije na osnovi kriterija
optimalizacije dolazi se do CAD-a, a te su teorijske osnove dane
prije jednog desetljea. U meuvremenu smo imali priliku
pratiti svijet i biti na razini najrazvijenijih, ali nismo re-agirali na
448
Kriteriji optimalizacije oblika proizvoda, Strojarstvo, (1975).
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 320 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
rezultate ovog i slinih istraivanja i usmjerili financiranje na to

podruje. Kako je to uglavnom bila osobna praksa pojedinaca,
gdje je usput ovdje bilo svakojakih osobnih slabosti
(nesporazumi, zavist-/nepravda, familijarnost/osveta), mi smo
bez dobre organizacije ostali gotovo gdje smo i bili, ili ak
znaajno zaostali.
U izboru kriterija na svjetskoj smo razini (razina
fundamentalne znanosti), ali u razradi i perfekciji svih nunih
detalja u ogromnom smo zaostatku. Ipak, prouimo kriterije i uz
dobru organizaciju imamo priliku biti konkurentniji.
Polazimo od roka trajanja proizvoda i ovdje su, po
Kosteliu, etiri faze: kreiranje, proizvodnja, eksploatacija i
regeneracija ili unitenje. To se sve dogaa u trinim uvjetima
te stoga izvodi sljedee kriterije:
funkcionalnost,
tehnologinost,
eksploatabilnost,
trinost,
regenerativnost ili unitivost.
Pod prvim podrazumijeva da se neto iz prirodnog oblika
prepravi u neto u funkciji zadovoljenja ovjekovih potreba,
posredno ili nepo-sredno. To moe biti samo tvar ili energija
koje uz pomo informacija jednoznano definira. Ovdje se
dogaa proces autopoietskog uravno-teavanja ulaza i izlaza
preko nekih funkcija i struktura, a tetne ne-ravnotee koje se
ne mogu otkloniti nastoje se minimizirati. Sljedei je kriterij
tehnologinost, prilagoavanje svojstvima proizvoda. Ovdje je
osnovni problem vrijeme transformacije ulaza u izlaz, odnosno
trokovi te transformacije. Zadatak je oblikovanja kreirati
proizvod sa to manje utroenog materijala i energije. Kako je
konstruktor specijalist za fun-kciju, to se ne smije negirati u
timskom radu specijalistika kompeten-tnost u domeni utjecaja
tehnologije na kvalitetu i produktivnost. Ovdje raste utjecaj
ljudskog imbenika, ali se to naalost u teoriji, a da o praksi i ne
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 321 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
govorim, strahovito zanemaruje.

No, kad nemamo dijalektike u glavi, ona nas nemilosrdno
lupa po glavi i poduava da se timskim radom moemo
pribliiti, pa i nad-vladati najrazvijenije. Trei je kriterij
eksploatabilnost, gdje se govori o stupnju prilagoenosti
proizvoda zadovoljenju potrebe. I ovdje se mogu definirati
imbenici i odrediti mjere za optimalizaciju u oblikovanju proizvoda. Najvanije je odrediti pouzdanost (vrijeme funkcije
izmeu dvaju kvarova kvalitetan je indikator) i trokove
odravanja. To se jo detaljnije analizira po elementima i
njihovom funkcijskom uklapanju u cjelinu. Dalje je vaan pojam
sposobnosti povratka ureaja u eksplo-ataciju opet sa slijedom
imbenika (zastupljenost modula, montano-demontana
sposobnost, opskrbljenost rezervnim dijelovima, osposobljenost kadrova itd.). Autor dalje s tehnikih kriterija prelazi na
eko-nomski trinost koja omoguuje konkurentnost na
tritu.
Posljednji je kriterij regenerativnost/unitivost. To je
najmanje is-traeno kod nas, a i u razvijenom svijetu. Raspon je
od regeneriranja proizvoda u sirovinu, preko regeneracije
elemenata i itavih sklopova, do unitenja radi potovanja
ekolokih zahtjeva. Ta se istraivanja ra-zvijaju u novu
disciplinu tzv. tribologiju, koja otvara prostor regene-racije
materijala i uope kvalitetnije gospodarenje materijalima i energijom.
A. uraevi razvio je elemente za sintezu iz koje se vidi
da je najmanji problem kreiranje, vei proizvodnja, a najvei
eksploatacija, a s druge strane mi usmjeravamo panju,
kadrove, vrijeme, novce reci-prono ukazanoj zakonitosti.
Ukoliko bismo samo izvukli pouke iz te zakonitosti i usavravali
procese na tim spoznajama, otvarale bi se ogromne
mogunosti utede. Koliko i gdje tako radimo, to su uzroci da
se ne radi, to treba poduzeti da se tako radi, pitanja su koja
trae od-govor.449
Upravo sam se vratio sa skupa odravatelja Slavonije i Baranje (14. 04. 2000.) gdje sam pokuao jo jednom inicirati autopoietino povezivanje u svrhu kreiranja vizije Hrvatske s 3-5 puta
449
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 322 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
U pogledu organizacije prevladava individualni rad, nema

tran-sfera znanja, a niska je razina tehnike dokumentacije te je
npr. lake ponovno konstruirati neki sklop nego ga nai u arhivi.
Procjenjuje se da se 10% istraivanja ostvari u proizvodnji, dok
je to u Japanu 50%. Preko 50% inenjera radi poslove ispod
razine primjerene struci, razvojni se rad smatra suvinim i
konstruktori grade svoj status na rutinskim poslovima. Kupuju
se rjeenja koja objektivno nisu problem i oito postoji
motivacija za prioritet takve suradnje. Ako emo za to optuivati
sustav koji je propao, a zaboraviti ili ignorirati prethodnu
analizu, neemo daleko stii u ostvarenju. Treba npr. vidjeti jesu
li meu onima koji kritiziraju pro-lost oni koji su uili i stvarali,
ili oni koji su zaviu koili razvoj i stva-ratelje. Kad stvorimo
kritinu masu ljudi s transparentnim uvidom u procese zavisti,
predviam nagli skok u materijalnom bogaenju. Nai
ekonomisti ni ne sanjaju kako nam i koliko moe porasti GNP
kad bismo tu silu imali pod kontrolom. Tehnologija je prostor na
kojem se dogaa sva igra. Temelj su zakoni fizike, kemije i
biologije i tu ne bi trebalo biti problema u kontroli odvijanja
procesa. Do ubrzanog reprocesiranja i re-strukturiranja doi e
kad kritina masa dekodira tko koi, a tko razvija tehnoloke
procese.
U cijeni najvie je zastupljen materijal, zatim fiziki rad, a
najmanje znanje, tj. upravo obrnuto od valorizacije na tritu.
M. Zindovi ukazu-je kako postojea organizacija financiranja
ne razvija motivaciju, tehni-ku opremljenost, osposobljenost.
Licence nisu omoguile vlastiti razvoj, a uzroci su za takvu
orijentaciju
strah
od
neuspjeha,
nemogunost
eksperimentiranja, nije bilo brzog povrata, slab utjecaj ove
funkcije na ugovaranje poslova. Konstruktor je preputen sam
sebi. Pita se isplati li se prihvatiti odgovornost i rizik, a
najvjerojatnije ga eka sudbina starijih kolega u pogledu
moralne i materijalne stimulacije.
Od konstruktora se trai dinaminije inoviranje u pravcu
vee primjene automatike i elektronike sa to kraim
veim plaama. Hoe li doi do zajednike vizije, zavisi o Kovaiu, uljatu, Majdandiu, ali,
Hubaleku itd.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 323 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
vremenom
za
osvajanje
novih
proizvoda.
Tako
je
automatizacijom prorauna produktivnost po-veana do 3 puta,
a kod izrade dokumentacije do 6 puta. Analiza rada pokazala je
da 30% otpada na tehniko crtanje, 20% na traenje novih
rjeenja, na konstruiranje 15%, na proraune 15%, a ostalo
20%.
Razvoj procesa
Pogledajmo kakvo je stanje u domeni razvoja procesa.
Inspiriran suradnjom s A. uraeviem, B. Gornik 450 istrauje te
probleme. Po njemu, jednostavnost ili sloenost procesa zavisi
o koliini informacija potrebnih za voenje procesa. to je
manje informacija potrebno, to je proces jednostavniji. Slini
procesi sadre identine informacije. Izvo-enjem procesa
mijenjaju se neka svojstva predmeta rada. Svi se do-gaaji u
procesu klasificiraju u sljedee:
tehnoloka operacija;
kontrola;
transport;
skladitenje;
zastoj.
Prva tri oznaavaju neki rad, dok su preostala dva
posljedica ne-dovoljne sinkronizacije procesa. Dok je
skladitenje organizirano miro-vanje, drugo je sluajan dogaaj.
to je loija sinkronizacija radnih do-gaaja, to je nia razina
organiziranosti procesa proizvodnje, a time e proizvodni ciklus
biti dui. Da bi se dobio uvid u strukturu procesa, neophodan je
uvid u uestalost dogaaja te njihove meusobne veze.
Markova matrica na jednostavan nain prikazuje proces.
U Markovoj matrici u sumama redaka i stupaca vidi se
uestalost dogaaja, s tim da se u redovima vide sljedei
Homogenost procesa proizvodnje i njezin utjecaj na iskoritenje kapaciteta, meuoperacijske
zastoje i trajanje proizvodnog ciklusa, Strojarstvo, 1977., str. 5-11.
450
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 324 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dogaaji, a u stupcima prethodni dogaaji. Veze se sagledavaju

pomou svakog pojedinog elementa matrice. Proces je po
Gorniku najhomogeniji kad su veze meu elementima
najvre, a suprotnost je kad elementi uope nisu povezani. U
praksi je proces bez usmjerenog tijeka i takav je najei.
Sljedea je razvojna razina proces proizvodnje s usmjerenim
tijekom i ovdje se transporterima povezuju radna mjesta, a
predmeti se kreu preko paleta. Dok nai najbolji mislioci o
tome samo piu, u svijetu se taj zahtjev provodi ne samo
izmeu radnih mjesta, nego i izmeu radnih organizacija.
Zastoja nema. Zaliha nema.
No nas to nije previe briga. Nesposobni su bili pod
zatitom drutva. Ne samo to ih je sustav titio, nego su ga
dobro nauili (zlo)-upotrebljavati. To je alopoietina tehnologija
koju bih elio opisati ako naem dovoljno suradnika. Gdje su
sposobni? Oni ili izgaraju u nepo-srednom procesu proizvodnje,
ili istrauju procese i pokuavaju zado-voljiti svoju savjest.
Uglavnom smo daleko od autopoietine tehnologije gdje bismo
mogli imati u svjetskim rasponima ak i komparativnu
prednost.
Ovo to Gornik dalje razvija za slijed tehnikih direktora,
pred-stavlja jo uvijek utopiju. Ukoliko smo jo vie ovladali
procesom i lan-siraju se proizvodi s jednakim redoslijedom
dogaaja, postie se na-predak u homogenizaciji procesa
proizvodnje. To znai vjerojatno i veu produktivnost. Ovdje
postoje dva tipa, prvi je da nisu vremena ista i tada je nia
organiziranost te je nemogue otkloniti meuoperacijske
zastoje bez uporabe raunala.
I uz pomo kompjutora zastoje se ne moe svesti na nulu,
ali se moe 10-30% smanjiti proizvodni ciklus ako se na
kompjutoru simulira proces i trai optimalni redoslijed. Idealno
je kada pored jednakog redoslijeda imamo i jednaka trajanja
dogaaja. Naalost, autor ostaje na razini promatranja
mehanizirane proizvodnje iako se na osnovi ovih ideja moe
projektirati proces prelaska s mehanizacije na predautomatizaciju proizvodnje.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 325 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
No mlai njegov kolega nastoji negirati negativnosti svog

pretho-dnika. I. Karabai451 ve je dosta davno kod nas postavio
temelje CAM-a. Autor polazi od teze da je uslijed nesigurnosti
slijeda parametara ne-ophodan svestraniji repertoar upravljakih
znanja za voenje procesa. Pouzdanost procesa manja je od
pouzdanosti najmanje pouzdane kom-ponente te je uzaludno
poveavati pouzdanost jednog lana. Minimum je rezultat
neorganizacije procesa proizvodnje, ali se to naalost najee
isputa iz vida. Analiza je u vedskoj, prema autoru, pokazala da
se terminski plan i stvarna realizacija poklapaju u 55% sluajeva.
Osnova su za koncepciju kreiranje, upravljanje i odravanje
dato-teka radnih naloga i na osnovi datoteke radnih mjesta. Tako
se
dobiju
informacije
o
optereenju
radnih
mjesta
(preoptereenost ili neiskorite-nje), stanje radnih naloga u
svako vrijeme, to kasni, a to e biti ranije zavreno, planirano i
ostvareno vrijeme u satima i drugim vremenskim jedinicama,
kompletni status materijala i trokovi takve proizvodnje. Za
lake organiziranje procesa rabi se termin strojne skupine koja
obuhvaa resurse (ljude i opremu) koji mogu obavljati sline
poslove, operacije. To nije mogue nikada u potpunosti
sinkronizirati i tada se postavlja kriterij od 90%, a za preostalih
10% koriste se termini podskupina.
Jedno od najvanijih kategorija jest podruje prioriteta iz
ega se odreuje redoslijed lansiranja. To odreuju neposredno
ljudi koji upra-vljaju proizvodnjom, a slijedi i iz same prirode
procesa (broj dosadanjih terminiranja, veliina zazora,
vrijednost radnog naloga i resursa koji su angairani itd). Svim
time reducira se vrijeme protoka. Slino kao i u mrenoj tehnici
definira se najraniji i najkasniji poetni i zavrni termin. Uspjeh
projekta zavisi o kvaliteti ulaznih podataka. Terminira se unaprijed i unatrag. Posebno je vano ovo drugo gdje se polazi od
roka isporuke i kree povratnim redoslijedom prema prvoj
operaciji. Rezultat je da poetak izvoenja operacija padne
Primjena kompjutora u upravljanju procesom proizvodnje, Kranj, Visoka kola za organizaciju i
rad, 1977. Danas je on jo aktivan, ali radi za jednu nizozemsku tvrtku. Zato mi nismo razvili
software kao braa Ban iz Nizozemske? Naalost jo nisam od njega dobio najnovije radove te
ostaje da preko Interneta zajedno svjedoimo o Hrvatskoj sa 100 milijardi dolara.
451
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 326 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nakon, u vrijeme i prije naj-ranijeg mogueg termina. Na osnovi

uvida iz neogranienih kapaciteta vri se preraspodjela unutar
raspoloivog kapaciteta, da bi se u zavrnoj fazi odredio
redoslijed za svaku operaciju i svako radno mjesto. Taj je
pristup od najvee koristi operativnoj pripremi, zatim
tehnologiji, i na kraju rukovodstvu.
Uinci su u boljoj organiziranosti svih funkcija, smanjenju
rutin-skih poslova, smanjenu vremena protoka, smanjenju
prekovremenog rada, lakem potivanju rokova isporuke,
smanjenu neiskoritenog vre-mena, smanjenju nesporazuma i
pravovremenoj spoznaji o potrebama kapaciteta. Proizvodnja
se najee pogreno tretira, to rezultira svako-dnevnim
tekoama, a koritenjem raunala problemi se potenciraju.
Odgovor je u temeljitom rjeavanju slijeda tehnikih,
ekonomskih i po-sebno sociolokih problema.
Ve sam napisao kako je tehnika inteligencija divno
sluila i Hit-leru i Staljinu, a evo sada vidimo i kapitalu, koji je u
biti isto to i fa-izam i komunizam, samo podmuklije izvodi
svoj vampirski ples subli-minalno. Naa domovina nakon
pobjede nad mrakom Istoka ima bitku, a da uglavnom nije ni
svjesna, s bljetavilom Zapada. Plaamo im vee kamate (jer
smo se zaduili), nego oni nama za sredstva koja smo kod njih
deponirali; jeftino im prodajemo skupo steeno znanje, a oni
nama skupo prodaju njihovo lake steeno znanje. A tko nam je
kriv kad se ne znamo samoorganizirati ni oko ljudi, ni oko ideja.
Kad razvijemo zajednike vizije, kad se samoorganiziramo
u ti-move, kad shvatimo da mi stvaratelji odreujemo igru, a
birokracija slui kao Arhimedova poluga za kvantni skok s 20 na
100, kad publika u izboru izmeu birokrata i stvaralakih
subjektiviteta shvati komu treba dati podrku, u Hrvatskoj e
nastati lijepi dani i lijepe noi. Za to nam treba ui u prostor
organizacijskih procesa.
Razvoj organizacije
Poduzee je sloen autopoietini sustav s dinamikom
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 327 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
vezom ele-menata te u interakciji s okolinom. to je vie

alopoietino, to je vei utje-caj okoline na sustav, a to je vie
autopoietino, to je vea samo-referentnost. Za uinkovito
upravljanje proizvodnjom treba obraivati ogroman broj
podataka jer inae nema pravilnih odluka. U domeni
organizacije najvea je interakcija ovjeka i tehnike i prava je
teta to se u nas to jo ne vidi dovoljno.
Zahvaljujui
teorijskim
dometima
i
informatikoj
tehnologiji, ra-zvili su se razliiti softwarski paketi. Danas
imamo more rjeenja, a kako se moramo snai gotovo u kaosu
ponuda, bitno je poznavati osnovni trend. Aplikativni moduli
MRPS jesu MMPS (Manufacturing Material Planning System) koji
balansira potrebe materijala i zalihe, MPSS (Ma-ster Production
Scheduling System) kao baza za planiranje, koordi-niranje i
kontrolu materijala i proizvodnih aktivnosti te PPCS (Pro-duction
Planning and Control System) kojim se kreiraju detaljni termini
te nadgledava izvrenje. VAPS (Vendor Analysis and Control
System) dovodi u sklad administrativne poslove oko nabave i
dobavljaa (ro-kovi, kvaliteta). Osnovne su karakteristike
univerzalna primjenjivost, modularnost i nezavisnost od
hardwarea i softwarea, integriranost s bazom podataka i rad on
line i interaktivno.
Srednje veliko poduzee s 1.000 radnika ima nekoliko
stotina stro-jeva, vie tisua materijala, dijelova i sklopova te
proizvodi stotine za-vrnih proizvoda. Jedan radnik moe
izvravati slijed zadataka; jedan stroj moe vriti slijed
operacija razne kvalitete, vremena i pouzdanosti rada. Elementi
se mogu nabaviti od razliitih nabavljaa (razne cijene,
kvalitete i rokove isporuke), a mogu se kooperirati ili proizvoditi
i u samoj tvornici.
Svaki zavrni proizvod ima razne potencijalne kupce i
donosi dobit, a ima varijacije prema potrebama kupca. Sve to
odreuje broj moguih kombinacija i odreuje kompleksnost
sustava. Trebalo je doi do velike kompleksnosti da bi se otkrilo
kako uz top-down postoji i bottom-up. Filozofski reeno treba
osvijeteni kauzalitet jer malo tko od empiriara shvaa da bi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 328 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
bilo bolje kad bismo radili iz finaliteta.

Iako je samoupravljanje zapoelo u bivoj Jugoslaviji
pedesetih godina, malo tko je od poslovnih ljudi i kod nas, a
nekmoli u svijetu u tome vidio osnovno organizacijsko naelo
treeg tisuljea. Tehnoloke i ekonomske turbulencije prisilile
su managera da se, iscrpivi sve ostale resurse, okrenu
ljudskom imbeniku. Iako je ve prije Drugog svjetskog rata sve
to spoznato zahvaljujui Mayo eksperimentima, tehnoloke,
ekonomske i politike okolnosti tek su se devedesetih
autopoietino sklopile i human resource management postaje
prioritetni problem. Go-spodarski sustav sporo ui uslijed slabe
komunikacije elemenata. Tek je pojava Interneta, a posebno
intraneta otvorila prostor ubrzanog uenja. P. Senge (MIT)
autopoietino sada spaja ono to sam im ja pokuavao rei
sedamdesetih godina. Kakav je to sve ok za one koji nisu pripremljeni za ovakve kvantne skokove i koji jo uvijek ive u
nadienim paradigmama.
Samo samoorganizacijom B tipova neka poslovna sredina
ima ansu krenuti autopoietinim putem, a sve ostalo vodi u
kaos. Osobno sam sretan to sam teorijski na tragu rjeenjima
za tree tisuljee, ali sam jo vie nesretan jer ve trideset
godina moja okolina od toga nema (ne)materijalne koristi.
Uz sloenost bitna je dinamika jer se u svakom trenutku
dogaaju promjene. Svakodnevno su skladine transakcije
(ulaz, izlaz) mijenjajui stanje zaliha, odnosno vrijednosti
obrtnih sredstava. Dobavljai kasne s rokovima isporuke,
kvalitetom poluproizvoda te su nune revizije. U samom
procesu kvarovi, bolovanja, individualne razlike takoer zahtijevaju reviziju terminskog plana. Baza podataka sadri
sastavnice, definicije operacija, resursa, naloga/narudaba,
koliina zaliha, lokacija zaliha, transakcija, kalendar zbivanja.
Odreuju se meusobne veze elemenata. Tako se pozicije
vezuju sa zalihama, komponentama, ope-racijama, nalozima,
dobavljaima, lokacija s poloajima i zalihama, re-sursi s
operacijama i kapacitetom, nalozi s poloajima, koliinama, terminima, dobavljaima te poloajima.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 329 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Moda e nekomu smetati to navodim uglavnom strane

projekte. Imamo i mi izvrsnih i pozornosti vrijednih stvaratelja.
N. Majdandi npr., sa suradnicima u . akoviu, kreirao je
projekt koji je po per-formansama bio bolji od Univacove
OPTIME. Zato to nije primijenjeno unutar tog holdinga daleko
vie?452
Naa drava mogla je imati u osobi Lj. Milovia (i timova
koje bi u kratko vrijeme stvorio i obuio) organizacijski resurs
koji bi nam po-mogao u uvoenju zero defecta, just in time i
kanban proizvodnje.
I. Karabai sa suradnicima kreirao je vlastiti software koji je
imao prije rata primjenu u dijelovima R. Konara. Nije imao
snage boriti se s vjetrenjaama te sada zastupa vrsnu zapadnu
tvrtku. Lj. Milovi razvija ratio-software i radi na povezivanju
svoje i Shingove koncepcije s ame-rikom inicijativom BPR
(Bussiness Process Reengineering).
Svi navedeni modeli pridonose poboljavanju kvalitete i
produ-ktivnosti rada, ali nedostaje vee ulaganje u ljude i time
njihova vea motivacija i strunost u prelasku s drugog u trei
val, u prelasku iz industrijske u postindustrijsku epohu.
Naa zemlja tehnoloki kasni za najrazvijenijima u svijetu
jer ne prepoznaje svoje komparativne prednosti preko ljudi koje
joj je Bog podario. Z. Mri svojom je knjigom Isus duboko u
pravu, ljutio se Kaptol na to ili ne. Svatko sada i ovdje mora
svjedoiti.453
Tribologija
Na redu je eksploatacija proizvoda. Krenimo tu od pojma
Jednom mi je prilikom moj potencijalni doktorand Grbavac neto rekao to nisam stigao detaljnije istraiti. Moda bi dijalog vrsnog inenjera i vrsnog ekonomista dao rjeenje i bez vrsnog
sociologa!
453
Z. Mri knjigom Isus sugerira da se religioznost sagledava u duhu: Hic Rhodus, hic salta.
to bi Isus napravio da je na naem mjestu? Antitezu moemo nai u odgovoru velikog inkvizitora
Aljoe u Idiotu F. M. Dostojevskog. Mri i Dostojevski definirali su nam obale nae modre (Dizdar)
rijeke!
452
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 330 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
tribo-logije koja je priblino definirana prvo u Velikoj Britaniji.

Konstatira se da bi se ispravnom praksom moglo godinje
utedjeti 515,000.000 funta, a prema novijim podacima gotovo
i 1 milijarda funta. Termin potjee od grke rijei tribos, to
znai trljati, troiti, umarati. U biti se radi o zbivanjima na
povrinama predmeta koji su u meusobnom zahvatu, odnosno
u relativnom gibanju.
Uzroci neuporabivosti predmeta trojaki su: lom, korozija i
dotra-jalost. Prvo je ve dosta rijetko, a slijedi iz
neodgovarajueg izbora materijala, dimenzioniranja, manjkave
tehnologije ili neodgovarajue eksploatacije. Drugo je najee
elektrokemijski proces, uglavnom znan-stveno rijeen, ali je
primjena antikorozivne zatite dosta raznolika. Trei slijedi iz
kontinuiranog odnoenja materijala, uslijed ega dolazi do promjena dimenzije, naoko neznatne, ali presudne, i to je upravo
predmet modernih istraivanja materijala.
Tribologija prouava i trenje, to najee uzrokuje gubitke
ener-gije. Sve se manje zanemaruje je li npr. snaga na
pogonskim kotaima vozila umanjena u odnosu na nominalnu
snagu 18 ili 36%. Tako nae elektrane rade 53,5 dana samo za
pokrie gubitaka energije koja nastaje uslijed trenja. Kod nas su
prvi rad ve 1972. inicirali A. uraevi i R. Zgaga, a izradio kao
diplomski rad Mirko Cvjetianin na FSB-u u Za-grebu. Gubici su
prema tom istraivanju iznosili u 1975. godini kod nas
62,500.000.000 dinara, a slijedi iz potronje elektrine energije
i tekuih goriva na vozilima i industrijskoj opremi te trokovima
odravanja koji nastaju uslijed tribolokih gubitaka i zastoja koji
onemoguuju poten-cijalnu proizvodnju.
Dr. P. Jost, predsjednik meunarodnog tribolokog drutva,
pro-cijenio je utede 15-20%. Tribologija je sazdana od znanosti
o materi-jalima, strojarstvu, fizici i kemiji te moderne
metodologije znanstvene obrade i ekonomije. Pokazalo se da su
od svih ulaganja u privredu u tribologiji uz najmanja ulaganja
najvee dobiti.
Fijan i Zgaga454 otvorili su ulaz u jo jedno podruje
454
Analiza tribolokih gubitaka i triboloke razine proizvoda u metalopreraivakoj industriji,
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 331 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razvoja. Na-alost, ni A. uraevi, kao ni drugi navedeni, nisu

bili jai od okoline koja je pruala otpore tehnolokom razvoju.
Iscrpjele su ih nae gluposti i nepotenja. Moramo se na kraju
pitati kako da minimiziramo proiz-vodnju gluposti i nepotenja,
a maksimiziramo pameti i potenja. Ovdje je alfa i omega
tehnolokog i drugih vidova razvoja. Jesmo li u stanju prijei u
akciju, ili nam treba jo posredovanja? Vjerojatno treba.
Vrlo su za nas inspirativna saznanja (F. Richner iz Zuricha)
kako je proces razmiljanja u procesu proizvodnje induktivan, a
u odravanju deduktivan. Moramo se pitati zato upravo
odravatelji imaju najvie interesa za istraivanje ljudskog
imbenika. Kadrovi koji se bave ra-zvojem proizvoda i procesa,
a sada je to sve vie CAD/CAM te CIM kao sinteza, ne vide toliko
ulogu ovjeka, odnosno kompjutori i roboti pre-uzimaju ulogu
ovjeka. No naa je moda ansa upravo odravanje jer nam je
ovjek
vjerojatno
bogatstvo.
Pokuaji
na
skupovima
odravatelja gdje sam to pokuao plasirati, potvrdili su
nepovoljan odnos snaga stvaratelja i koniara. Treba li doi do
vee ugroenosti (kao u pro-teklom ratu) pa da se tehnika
inteligencija uvjeri u vlastite moralne i intelektualne
vrijednosti?
Mr. Kompjutor
Iz prethodnog vidjeli smo da je kompjutor parni stroj nove
etape razvoja. Kolika je to brzina moe se vidjeti iz usporedbe
da bi Boeing, da je proao za 25 godina takav razvoj, kotao
500$, obiao bi zemlju za 20 minuta i potroio bi 25 litara
goriva. Trokovi kompjutora padaju 25% godinje, a memorije
ak 40%. Brzina se za 25 godina poveala 200 puta, a
potronja energije smanjila za 10.000 puta. Danas
mikrokompjutor moe ponuditi za 500$ isto to i mainframe u
1960. i minikompjutor u 1970. Iza svega stoji zakonitost koju je
otkrio R. Moore po kome se svakih 18 mjeseci parametri
Strojarstvo (1977), str. 203-206.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 332 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
udvostruuju.
Razvoj je omoguio interakciju ovjeka i stroja te gotovo
nije po-trebno tehniko predznanje. Godine 1981. prodaja je
bila u toj domeni 2.2 milijarde $, a 1985. 6 milijarda $, danas je
samo B. Gates bogat 100 milijardi dolara (pet puta vie no 1,5
milijuna nas koji radimo u RH), a sve je zapoelo 1975. U biti
kompjutor je stroj koji prima, obrauje, sprema, manipulira i
komunicira informacije. ovjek to radi s osjea-jima, a
budunost je u autopoietinom sprezanju tih fenomena jer se
sve za sada dogaa alopoietino. Programski se razbija zadatak
u logike operacije koje se svode na binarne brojeve 0 i 1, a u
sekundi se moe uiniti na milijune operacija.
Srce je kompjutora mikroprocesor koji obavlja aritmetike i
logike funkcije i nadgledava cijeli sustav. Sljedei je dio
memorija u koju se spremaju instrukcije i podaci. Ostali ipovi
upravljaju s ulazno-izlaznim podacima i operacijama kontrole.
Informacija se unosi preko tastature ili s magnetskih medija, a
izlaz je na monitoru, ili obinom TV ekranu, ili tampau.
Modem slui za konverziju digitalnih signala preko svjet-losnih
linija i otvara mogunosti ulaska u baze znanja. Svi mikrokompjutori nisu personalni, oni mogu i upravljati strojem. Trend
je raz-voja vea veliina rijei (irina putanja podataka) i
frekvencija (ele-ktronski sat koji sinkronizira kompjutorske
operacije). Ako se rije po-veava, operacija se moe obaviti u
manje ciklusa, a ako se frekvencija poveava, to je vie ciklusa
u sekundi.
Teorija mree
Zahvaljujui razvitku Interneta, moemo shvatiti logiku
mree i dobiti ideju umreavanja. Zanimljivo je, barem ukratko,
prikazati la-nak455 gdje sam prvi put sagledao novu kvalitetu u
informatikoj
tehno-logiji.
Kasnih
ezdesetih
i
ranih
sedamdesetih godina poeo sam uiti i raditi Fortran i trebalo
mi je gotovo godinu dana da ovladam progra-miranjem. Bilo
455
Networking Futurist, lipanj, 1984., str. 9-23.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 333 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nas je mnogo za jednim raunalom i mi smo predavali preko

buenih kartica nae programe te sljedei dan (off line) dobivali
izlistanja i povratne informacije. Sinove i studente nauio sam
za tjedan dana programirati jer je Basic nudio on line uenje.
Ovdje je bio odnos jedan ovjek, jedno raunalo.
etverogodinji je unuk za nekoliko sati nauio upravljati
kompjutorom pomou mia i sada svi ve imamo mogunost
(tri generacije) komunicirati s tisuama kompjutora preko
Interneta. Sanjam o elektronskom sveuilitu gdje emo svi
moi uiti.
Rad i uenje mogu postati igra i tada imamo autopoiesis.
Igra je predigra rada i tako se najbolje pripremamo za ivot.
Nadam se da e doi vrijeme kad u u kratko vrijeme studentu
moi prenijeti zakonitosti onoga to sam desetke godina uio i
istraivao. Polako se opratam od redovnih studenata koji studij
shvaaju kao polaganje ispita i prostor za stvaranje karijere, a
ne kao studiranje problema i njihovo uspjeno rje-avanje.
Sanjam o studentima koji su ratovali za slobodu nae
drave i koji e za tri dana znati raditi zero defect i just in time
te od junaka rata postajati junaci mira. Tada emo postati
autopoietina drava u kojoj e svaki gost osjetiti dobro, istinu i
lijepo i u svoj dom, tvrtku i zemlju no-siti neto to nigdje
drugdje na svijetu ne moe za sada nai. Oni koji nemaju
novaca preko Interneta e virtualno uiti s naih sveuilita na
autopoietian nain, a virtualni e turisti uivati u ljepotama
slika i glazbe svih naih krajeva te skupljati novce da se i u ivo
uvjere kako to nije samo san, nego i java.456
Vizije nam nee doi od ministara i administracije, nego od
svakog graanina koji voli domovinu i koji svoju ciglu ugrauje
u zajedniku nam palau. Svaki na domoljub moe testirati
svoju kreativnost preko Interneta usporeujui svoja rjeenja s
drugima i nastojei da u to krae vrijeme svojim prijedlozima
Ako netko sada pokua preko Interneta uiti, teko e se sam snai. to je vrednije, zahtijeva
kreditnu karticu, a besplatnog smea ima na pretek. Drava (top-down) treba osigurati besplatan
pristup i proces e nezaobilazno tako i ii. Svatko od nas, koji smo mnogo vremena i truda utroili
tragajui za relevantnim informacijama, svoje e iskustvo (bottom-up) prenositi drugima. Imam
studenta koji je skupio 10 MB tekstova i programa, a nema vremena za finalizaciju. Ugledao se na
svog profesora! Proces e konvergirati i mi u tom mediju imamo uisitnu komparativnu prednost.
456
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 334 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ponudi to veu kvalitetu. Istraujui tije-kom ratnih i poratnih

godina kod nas i u svijetu kreacije iz raznih znanstvenih i
umjetnikih domena, shvatio sam kako bi Enciklopedia Croatica
mogla biti bolja, istinitija i ljepa od Enciklopedije Britannice. 457
Imamo Internet, moemo imati svatko svoj home page, pitajmo
se kako smanjiti entropiju ako je prevelika, ili je poveati ako je
premala. Postanimo samouee drutvo.
je tehnologija to isto, ali se dogaa samo od sebe na najbolji,
najistinitiji i najljepi mogui nain. Dok birokracija, koja je
tehnoloki nadvladana racionalizacija administracije, ne bude
prilazila problemima istim sr-cem, imat emo alopoietske
odnose i nezaobilazno alopoietsko drutvo. Relativno pismenu
birokraciju starog sustava zamijenila je nova i ukoli-ko ne
budemo htjeli gledati istini u lice, moe nam se samo ponavljati
prolost. Birokracija kao zastupnik posebnih interesa ima
smisao egzi-stencije dok se u procjepu pojedinanih i opih
interesa ne dogodi esen-cijalni pomak, dijalektiki identitet
pojedinanog i opeg.
kompleks-nou zajednice. Razvijaju se nove strukture, a mree
su prilika za nad-vladavanje birokratiziranosti. Podloga je u
tome to su mree decentra-lizirane. Odnosi su u mrei meu
jednakima a ne hijerarhijski, proce-dure su orijentirane na
ovjeka a ne samo na zadatak, strukture su poli-centrine a ne
monocentrine. Za razliku od birokratske strukture, mre-a
nalikuje na paukovu koja maksimizira fleksibilnost a minimizira
ra-njivost. Kada se neki vor i uniti, mrea ostaje, dok se kod
birokracije rui. Prognoza je da e sustavi koji budu najbolje
procesirali informacije najvjerojatnije opstati. SSSR i SFRJ pali
su jer su imali birokratsku, alo-poietinu organizaciju, a zemlje
u tranziciji pojma nemaju kako initi autopoietinu organizaciju.
No, prije ili kasnije, do toga e doi pri-rodnim bottom-up
uenjem. Naa drava ima priliku rabiti i top-down pristup te
Nee to ii lako i brzo, ali sam bio sretan kad me u tome podrao I. Supek. No s njim mi je
teko, kao i drugima sa mnom pa moram trpjeti dok nam rad ne prijee u igru, a uzajamno
muenje u zajedniko uenje.
457
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 335 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
skratiti muke tranzicije.

A. S. Grove, predsjednik Intela, smatra da oni povezuju
ljude koji imaju mo znanja s ljudima koji imaju mo poloaja, a
to pridonosi kvaliteti odluivanja. Simboli statusa ne pridonose
promociji ideja i ega-litarna atmosfera nuna je za opstanak.
Zakljuimo ukoliko Ameri-kanci razbiju zid izmeu znanja i
moi, imat e visoki poloaj u svijetu. U naoj domovini, unato
slabijem tehnolokom, ekonomskom i pra-vnopolitikom
poloaju, nemamo manje, no vee anse u autopoieti-nom
sprezanju znanja i moi. Imamo svjetlovode po cijeloj zemlji kao
gotovo nitko u svijetu. Na toj tehnikoj infrastrukturi moemo
izgraditi autopoietino sveuilite u kojem bi svatko mogao
kvalitetno i brzo uiti sve to mu treba za materijalno bogatstvo
te sreu i slobodu.
Dobar istraiva i dobar policajac mogli bi dekodirati iz
knjige i drugih izvora dijagnozu o naoj zemlji kao samoueem
sustavu i pro-pisati terapiju izljeenja od moralnih i
intelektualnih greaka.
Ne moemo se ne zapitati, to bi bilo s nama kada bismo
znali projektirati i koristiti mree? Kakva nam je perspektiva s
mreama i bez mrea? Ameriki autori uoavaju kako im mree
mogu pomoi u debi-rokratiziranju. No proces ne smije ii po
silama kauzaliteta, bez jasnih kriterija i koritenja sila finaliteta.
New Jersey Institute of Technology razvio je sustav EIES
(Elec-tronic Information Exchange System), to omoguuje
savjetovanje za 175 sudionika. Danas vie nema kvantitavnih
ogranienja i mata postaje ograniavajui imbenik. Na prvoj
eksperimentalnoj konferenciji u Hou-stonu za 7 dana veina je
uzela aktivno uee i samo nekolicina nije. U klasinom
savjetovanju voditelj reira tijek, a ovdje je 95% aktivnosti ilo
preko mree. U stotinu dana elektronskog dijaloga bilo je 2.170
ko-mentara, 12.700 privatnih poruka i finalno izvjee na 150
stranica. Kompjutorska je konferencija sustav za povezivanje
ljudi koritenjem osobnih raunala, komunikacijske tehnologije i
konferencijskog soft-warea. Za razliku od audio i video
konferencije sudionik moe uzeti ili dati poruku bilo kada, a za
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 336 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razliku od elektronske pote omoguuje skupni dijalog. Klasini

sastanak omoguuje da samo u jedno vrijeme govori jedan dok
su drugi pasivni. Bez elektronske komunikacije ver-balisti
dominiraju, a i osobe s viim statusom. Kada sam u suradnji sa
C. Riemanom iz SAD-a projektirao nau prvu telekonferenciju
(GEU), do-bro sam uvidio sve tehnike prednosti Interneta, ali i
sve nae balkanske slabosti (neznanje engleskog jezika, zavist,
strah od novog, informatika nepismenost itd.). Shvatio sam
kako nema smisla uriti u budunost, nego sve tehnike,
ekonomske i psihosocioloke parametre treba auto-poietino
projektirati. U zadnjih est godina neki su me suradnici prestigli u nekim domenama i moda moja jedina prednost bude
sagleda-vanje cjeline. Bitno je da nas to vie naui razlikovati
alopoietine od autopoietinih tehnologija.
Kompjutorske mree nisu odgovor za sve negativnosti, ali
su sa-gledane sljedee prednosti:
skraenje putovanja;
telefonskih razgovora;
stalna poveanja jednakosti participacije;
brzo prikupljanje miljenja;
brzo irenje informacija;
poboljanje kvalitete
istraivanja).
(postoji
vie
vremena
za
Za mehaniko koritenje telekonferencija dovoljno je

nekoliko sati da se naui participirati. Sada je trenutno u svijetu
najbolji Topclass, a kod nas su u primjeni najdalje otili B.
Makanec i njegovi suradnici.
Primjenom teleuenja postoji vea ansa nesporazuma
nego licem u lice, ali je telekomunikacija ipak prednost jer su
smanjeni trokovi, a to je najbitnije, otvara se prostor za
samoobrazovanje. Mi moramo to vie mladih ljudi osposobiti
za samostalno uenje. Najvie to roditelji i nastavnici mogu
uiniti jest razvijanje kod mladih potrebe za uenjem,
ovladavanje uenjem kako uiti. Ta je tehnologija najbitnija za
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 337 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
svaku nau obitelj, za svaku nau tvrtku jer tko ne bude htio i
znao uiti, nema priliku za opstanak, a o razvoju da ni ne
govorimo.
N. Mc Innis citira Lao Cea, koji nas ui da je rukovodstvo
naj-uinkovitije gdje ljudi kau da se stvari dogaaju same
po sebi pa bi se moglo zakljuiti kako je veliki kineski mudrac
zaetnik autopoietine teorije. Projektanti smatraju da je mrea
kao voka za koju prolaznik treba nauiti kako da bude jo
bogatija. Cilj je mree povezati one koji trebaju
informaciju s onima koji je imaju. To je model za slobodno
sveuilite gdje su nastavnici i studenti definirali predmete i
podruja koja nisu bila u slubenom programu, a gdje postoji
potranja. U svijetu je poelo uenje preko Interneta, a ja sam
sretan to smo i mi aktivni stvaratelji na tom planu.458
Mrea je, posebno WWW, svjetionik, bolje reeno atraktor
koji e kaos pretvarati u autopoiesis ukoliko dobro
strukturiramo i procesiramo znanja iz biologije, filozofije,
psihologije, tehnologije, ekonomije, prava itd. Mrea omoguuje
povezivanje ljudi koji znaju i koji ele znati. Na listi se navodi da
to se dobro zna, moe se uiti druge. Tako se stvara
impresivno podruje mogunosti uenja. Mjesne novine daju
informacije o mrei, a i mjesni radio.
Tako postoje seminari i konferencije koje vode ministri,
predsje-dnici banaka, domaice itd. Moe se zakljuiti kako vie
nisu tehnika ogranienja za autopoietinu organizaciju. Ona su
u srcima i glavama ljudi te financijama ako drutvo nije
dovoljno moralno i intelektualno jako i ne vidi budunost.
Kako bismo razvili novu relaciju u naoj misaonoj mapi,
Rat me 1991. natjerao, posebno bitka za Vukovar, na aktivnije ukljuivanje u mreu. Godine
1992. obilazim Njemaku i SAD i uivo vidim koliko njihovi studenti i profesori rade na mreama,
u 1993. pripremam se, da bih 1994. ponudio svjetskoj komuni projekt GEU.
U to sam svjesno uletio znajui tko me sve i koliko prati na Sveuilitu i u dravi i potvrdio sam
hipotezu otkrivenu 1992. kako je ponuda jaa od potranje. Mogu jo uvijek tvrditi kako nije problem nai najbolje znanstvenike i profesore u svijetu, ali je problem ili ogranienje nai motiviranu
kritinu masu studenata za uenje. Mi jo uvijek imamo samo rijetke i nepovezane galebove
Jonathane, a veina jo preferira siguran ivot uz obalu pred ljepotama puine i ukidanja prostora
i vremena.
Vidjeti: http://zakon.pravos.hr/~alauc/.
458
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 338 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
pogle-dajmo empirijski i teorijski to je to. J. Martin, 459 jedan od

najautori-tativnijih ljudi u informatikoj tehnologiji, navodi kako
nam treba tehno-logija koja je u harmoniji s prirodom. Ne znam
jesu li Martin i Prigogine u savezu, ali znam kako je ve
uraevi prije 25 godina razmiljao na taj nain. Ovdje je
velika ansa elektronska komunikacija koja e promi-jeniti
strukturu rada, slobodnog vremena, obrazovanja, zdravlja. Ona
trai malo energije, optike kablove, poluvodie, lasere,
mikroelektro-niku. Sateliti i optika vlakna mogu prenijeti sve
informacije i nema granica u toj tehnologiji.
Za Martina je komunikacija kutni kamen kulture. U tom
pravcu navodi kako je Napoleon rekao da je top ubio feudalni
sustav, a po njegovu e miljenju kompjutor kapitalistiki. 460
EFT (electronic funds transfer) tedi 4,38 milijarda dolara jer
ubrzava cash za barem jedan dan prema raunici Martina, 461 a
rezerve nisu samo jedan dan ni u svijetu, a da ne govorimo kod
nas. No sjetimo se prvo skratiti proces u nepo-srednoj
proizvodnji, a da bi bilo suludo brzati s kompjutorizacijom i
umreenjem banaka dok materijalna proizvodnja nije
kompjutorizirana. Ljudsko se znanje umnoava na dvostruko za
10 godina i nemogua je njegova pohrana bez kompjutorizacije.
Tako su inenjerski nacrti462 za avion teili vie kilograma nego
avion. Kako se tehnologija razvija, ci-jene padaju. Martin navodi
stanje u satelitskoj tehnologiji:
Stanica je prvo kotala 50 milijuna $, BIRD 10 milijuna $, a
sada je 0,1 milijun. Pred nama je era direktnog hvatanja
programa iz satelita. B. Gates svoju je viziju o kompjutoru za
svakim radnim stolom i u obitelji materijalizirao i postao
najbogatiji ovjek na svijetu. Sanjam da s nekog od lijepih
hrvatskih otoka upravlja svojim carstvom preko satelita uz
pomo naih mladih, potenih, pametnih i lijepih ljudi. Mogli
bismo i bez njega, preko Linuxa i besplatnog softwarea, ali uz
vee moralne, intelektualne i socijalne napore. To znai, ako se
459
460
461
462
Martin,
ibidem,
ibidem,
ibidem,
J. Telematic Society - A challenge for tomorrow. 1981., str. 3.

str. 49.
str. 18.
str. 95.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 339 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dobro organiziramo, i znanja bi se uskoro mogla beino

prenositi.
Genijalni B. Gates u tome vidi svoju ansu, a mi? Jedni od
nas imaju ideje, drugi imaju novce, ali jo nismo na pravi nain
spojili takve da imamo poduzetnike ravne B. Gatesu i
desetinama slinih u SAD-u.
Upravo je izala strategija informatizacije koju predvodi
prof. dr. V. Sria koja je izazvala burne reakcije profesionalnih
informatiara. Iako je nositelj studije upoznat s teorijom
autopoiesisa, vjerojatno nije predvidio to e se dogoditi. Poslu
se mora prii sintezom bottom-up i top-down pristupa. Velika je
teta to su se neki procesi poeli dogaati u pravcu koji ne
vodi jaanju stvaralatva. Ukoliko trea strana ne pre-uzme
inicijativu i ne pridonese stvaranje zdrave atmosfere za rad, svi
bismo mogli platiti preveliku cijenu.
Ne znam jesam li u dosadanjem izlaganju teorije i
metodologije drutvenih znanosti dovoljno ukazao na distinkciju
alopoietinih u od-nosu na autopoietina rjeenja. itatelj ne
smije oekivati kuharski re-cept. Do recepta se dolazi u
interakciji saznanja sudionika procesa stalnim reprocesiranjem i
restrukturiranjem znanja. Tu ne smije domi-nirati 4. potreba,
nego treba u sebi i suradnicima i svima drugima buditi 5.
potrebu Maslowa. Najvanije je potenje. To znai to vie dati,
a to manje uzeti. Ono se moe direktno osjetiti, ali se najbolje
materijalizira u kvaliteti stvaranja rjeenja. to je rjeenje
kreativnije, to je vjerojatno u njega utkano vie potenja i
fizikog i intelektualnog rada. Najvanije je dobro projektirati
proces. To znai prvo raditi na viziji, zatim na misiji, zatim na
definiranju ciljeva i zadataka, potom snimanju stanja, analizi i
interpretaciji dobivenih rezultata. Iz svega se toga mora stvoriti
rjeenje.
Biotehnologija i autopoiesis
Treba htjeti i znati postavljati pitanja. Ukoliko ne krenemo
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 340 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
od toga, bit emo na repu dogaaja pa bi jedine sile koje nas

guraju u razvitak bile u kauzalitetu. A po tome bismo vie
nalikovali na nie organske oblike ivota. Uz informatiku
tehnologiju, vjerojatno je veini poznato da je tehnoloki izazov
u biotehnologiji. Pogledajmo ukratko to se iza toga krije i gdje
su nam anse:463
Proizvodnja hrane, pia, farmaceutskih proizvoda i
industrijskih kemikalija pomou mikroorganizama osnova je tog
dijela znanstvene revolucije. Nedavna otkria u molekularnoj
biologiji omoguuju u in-dustriji iroku primjenu. Zaetak je u
Babilonu 6.000 g. pr. n. e. pro-izvodnjom alkohola. Umijee
fermentacije kemijska je transformacija uz pomo enzima. Ve
u XIV. stoljeu iroko je rasprostranjeno kultiviranje acid
bakterija za pravljenje octa, lactic acid bakterije za pravljenje
jogurta i sira. Tako su mikroorganizmi pomagali u proizvodnji
hrane i pia 8.000 godina, ali se nije znalo kako se to dogaa.
Praksa je prethodila teoriji.
Prvi je Anton van Leuwenhoek jednostavnim leama uoio
orga-nizme manje 1.000 puta od zrna pijeska. Do Pasteura se
smatralo (Ari-stotel je to inicirao) da se to spontano razvija iz
neive materije. Njegova je zasluga to je tijekom 20 godina
istraivanja utvrdio da svaki tip fermentacije kontrolira
specifini mikroorganizam.
Analizirajui
zato
je
francusko
pivo
inferiornije
njemakom, otkrio je ivot bez prisustva zraka. Buchner je
otkriem da enzim pretvara eer u alkohol povezao kemiju,
biologiju i biokemiju. Godine 1928. Fleming je uoio da
Penicinillium notatum ubija bakterije staphylo-coccus aureus.
Industrijsku je tehnologiju od 1941. razvio Florey, pre-avi iz
Velike Britanije u SAD. Wacksman je otkrio druge antibiotike
(streptomicin) i nastupa irenje procesa fermentacije u
industriju.
Mikroorganizmi imaju slijed prednosti pred kemijskim
reagensima koji zahtijevaju veliki input energije za hlaenje ili
Industrijska mikrobiologija Scientific American, rujan, 1981. Svi oni koji u to ne vjeruju, previe
su zagaeni stvarnosti i nemaju snage proizvesti sami u sebi Viziju.
463
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 341 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
grijanje, a izazivaju polucije. Prednost je bioloke konverzije da

je jedan enzim obino ka-talizator za jednu vrstu reakcije.
Bioloka konverzija etanola u ocat o-stvarena je u Babilonu
prije 8.000 godina. Tako se amilaza primjenjuje u pivarstvu,
pekarstvu i proizvodnji tekstila. Nedavno se razvila metoda da
se od triju enzima (alfa-amilaze, glukomilaze i glukoze izomera)
dobiva slatka materija iz kukuruzovine.
Danas ima preko 5.000 antibiotika, a stopa je otkria 300
godinje. Njih 75% dobiva se iz prokaryote, a od toga 75% iz
streptomycesa. Danas se moe proizvesti 10.000 puta vie
penicilina nego je uspio Fleming. Genetske mutacije u industriji
spore su i nedavno su razvijene tehnike (fuzija protoplastika,
amlifikacija gena i rekombinacija DNA). Danas bakterije
proizvode mnoge bjelanevine kojih nema u prirodi, npr. inzulin
i interferon. Tako su trokovi bili 2 milijuna $ za 50 mg, dok e
uskoro biti manje od dolara. Uzimanje duika umjesto iz
umjetnih gnojiva na osnovi sinergistikog uinka dolazi do
revolucije u prihrani biljaka.
Danas nije sporan tehnoloki primat biotehnologije. Ono
to iza-ziva kontroverze jesu etika i ekoloka pitanja. Kako u
znanosti jo uvijek vlada birokratski duh, a karizmatske se
osobe teko probijaju u kafkijanskim prostorima u svim
zemljama u tranziciji, to nam bez timskog pristupa nema anse
doi do autopoietinih rjeenja. Ovca Dolly u nas je izazvala
premalo polemike. Ako su dobro postavljene osnovne strukture
u knjizi, morali bismo poi od kategorije zdravlja. Bez temeljitog
poznavanja metabolikih procesa, bez sagledavanja autopoietinosti mi emo u biotehnologiju ui nepoteno i nepotrebno
glupo.
Ukoliko bismo uloili maksimalne moralne i intelektualne
napore i tu bismo kao i u strategiji informatizacije mogli doi do
rjeenja koja e nas direktno voditi s 20 na 100 milijardi dolara.
Nae dosadanje slabosti mogle bi nam postati prednosti ukoliko
kreiramo vizije, misije, ciljeve i zadatke koji su u skladu s
logikom srca (ljubav), logikom uma (istina) i zakonom slobode.
Bez svjesnosti o Bogu nezaobilazno emo u ovom pro-storu
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 342 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
uiniti pogreke jer je vjerojatnost da emo harmonizirati

biosferu i noosferu minimalna. To ne znai da u timu trebamo
teoloke farizeje.
Nai najbolji kadrovi nisu imali mogunosti razviti svoj
stvaralaki potencijal pa je jedan dio njih otiao u svijet.
Javnosti je poznato da dio njih nudi naem drutvu mogunost
transfera znanja, ali se ovdje javlja slijed prepreka psiholoke,
tehnoloke, ekonomske i socijalne prirode. I ovdje nam
nedostaje samoorganizacije pa ukoliko dovoljno istraimo
zakonitosti, morali bismo to znati primijeniti u kreiranju
autopoietine tehnoloke politike. Ovdje je od bitne vanosti
imati ljude koji nisu fach idioti, nego koji su sposobni za
interdisciplinarni rad. Uvjeren sam da je osobno potenje
vanije od vaeih znanstvenih kriterija (citiranost itd.).
Biotehnologija nas mora voditi zdravom ivotu, a pitanje je tko
od potencijalnih autora zna objasniti varijancu zdravlja,
morbiditeta, morta-liteta itd. Uz informatiku tehnologiju
biotehnologija nam je velika an-sa. Bez razmiljanja o
autopoietinim rjeenjima anse nam se smanjuju.
Svrsishodni i samosvrni rad

Ovo poglavlje zapoinjem naglaavanjem distinkcije to i
kako, pri emu se na tehniku odnosi samo posljednje. Kod nas
je B. Despot, a teko je u svijetu nai misaoniji odnos prema
tome, u svojoj disertaciji izvrila distinkciju svrsishodnog i
samosvrnog rada. Ako se podsjetimo Maslowa, to bismo
ukratko mogli definirati kao rad iz prvih etiriju po-treba prema
radu kao samoostvarenju. Tako dok je u prvom sluaju rad puko
sredstvo za zadovoljavanje ostalih potreba, u drugom sluaju
on postaje sam sebi svrha, postaje slobodan. Suvremena
tehnologija otvara prostor za slobodu i autopoiesis, ali uslijed
subjektivnih i/ili objektivnih ogranienja ea su alopoietina
rjeenja.
Ako
smo
suglasni
da
je
te-hnologija
(samo)transformacija ideje u proizvod ili uslugu, nuno je
sagledati sve potencijalne petlje koje e nakon to ih
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 343 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
autopoietski
za-tvorimo,
biti
tehnoloka
osnova
za
autopoietinu organizaciju rada. Bez distinkcija svrsishodnog
od samosvrnog rada manja je ansa da emo kreirati
autopoietinu tehnologiju.
Imamo ive primjere neprestano na Internetu za jedan i
drugi pri-stup radu. Ako smo suglasni u predloenim kriterijima
(etika, efika-snost, ekologija i estetika), svaki se tekst moe
iitavati koliko je u skladu s navedenim zavisnim varijablama.
Zatvaranjem petlje izmeu autora teksta i itatelja koji tekst ne
prima pasivno, nego ga (re)kon-struira u skladu sa svojim
potrebama i kognitivnom mapom, nastupa nova kvaliteta
samouei sustav. Devet se godina uim i sve vie uivam u
interakcijama koje Internet nudi. Sve vie dobrih tekstova, sve
vie dobre glazbe, sve vie dobrih grafikih rjeenja, njihova
sve bolja integracija u obrazovanju, zdravstvu, biznisu i politici
uvjerava me kako smo u toj tehnologiji najblii autopoiesisu.
Naa drava ovdje ima po-tencijalne komparativne prednosti
svojom povijesti, svojom kulturom, svojim prirodnim ljepotama i
talentima u svim sferama ivota.
Preko Interneta mi postajemo dio globalnog sela, 464 a naa
je prilika postati privlaan sokak za sve koji trae Dobro,
Istinu i Lijepo.
Unato Internetu moemo ostati Balkan (ples Sotone) u najpogrdnijem smislu rijei. Nalazimo
se u toki bifurkacije. Hoemo li se samoorganizirati, ili otii u kaos, na je slobodni izbor.
464
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 344 -
5.
EKONOMIJA I
AUTOPOIESIS
Uvod
to je ekonomija
Ekonomija kao znanost zahtijeva razumijevanje, s jedne
strane vizija, misija, svrha, ciljeva, a s druge strane prirodnih,
ljudskih i te-hnikih resursa te pravnih, politikih i uope
kulturnih mogunosti koje neka zemlja povijesno i geopolitiki
omoguuje. Samo dubljim anali-ziranjem raspona od biologije
do filozofije, od psihologije do tehno-logije, od etike preko
prava, politologije do sociologije, otvorit e se nebo
ekonomskih mogunosti. To je u prvom redu puna zaposlenost,
visoka kvaliteta rada i produktivnost i na takvim osnovama
ivotni standard i zadovoljstvo kakvo zasluuju svi graani.
Konkretno to znai kako ima-ti u Hrvatskoj 100 milijardi dolara
umjesto sadanjih pet puta manje mirovina i plaa. Svi mi
moramo u tu svrhu dati svoj doprinos. Svi mi moramo to bolje
i vie nauiti raditi i suraivati kako bismo to ostvarili, a brisati
iz sebe sve one osjeaje, misli, rijei i djela koja nas ometaju u
ostvarenju te vizije, misije, cilja, zadatka, aktivnosti.
Tree tisuljee otvara prostor ekonomiji ljudskih resursa.
Saznanja su psihologije i tehnologije potencijal koji e
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 345 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ekonomija 21. stoljea pre-tvoriti u visoko akumulativnu robu.

Bataille, Plotnitsky i drugi mislioci u komplementarnosti vala i
estice otkrivaju duale robe i novca, a V. Vugrin to gotovo
najbolje na svijetu zna raunovodstveno spojiti.
Autopoiesis imamo kad ono to je dobro, istinito i lijepo
spajamo, a ono to nije tako, odvajamo. On izvire iz boanske
prirode ovjeka, iz njegovih moralnih i intelektualnih kvaliteta,
iz ulaganja u moralne i intelektualne potencijale. to se iz
svega navedenog moe zakljuiti? Bilo bi dobro da itatelj
izvodi svoju sintezu i usporeuje je s onom kojoj se ovdje tei.
Ukoliko se trebamo podsjetiti, imamo dva cilja u razvijanju
drutva visoku uinkovitost i efektivnost rada te visoku
humanost i demokratinost odnosa.
Ako elimo biti teoretski utemeljeni, na to bismo trebali
dodati ekoloku, estetsku i ekumensku dimenziju, no teko je u
ekonomskoj praksi zadovoljiti i prvi od tih kriterija pa iz puke
pragmatinosti za-drimo se na prvim dvama navedenim
kriterijima.
to moemo oekivati od ekonomije kao gospodarenja?
Polazi li se od pretpostavke poznavanja zakonitosti proizvodnje,
raspodjele, raz-mjene i potronje te alopoietinih (koje treba
minimizirati) i autopoi-etinih (koje elimo maksimizirati)
pojava, nezaobilazno se treba zapitati nema li bolje definicije
ekonomije.
Sreom, Robbins je ve definirao ekonomiju kao izbor
optimalne alokacije u resurse s maksimiziranjem funkcije cilja.
To znai kako ulagati u ljudske i tehnike resurse da
output bude maksimalan. Da-nas je naalost jo uvijek
vladajua paradigma da se maksimalno ulae u trajnu imovinu,
a minimalno u ljudski imbenik pa je i alopoietini su-stav
knjienja tako postavljen. To je samo odraz industrijskog vala
kad je ovjek bio puki privjesak stroju. Pojavom PC-a, a
posebno razvitkom interneta i intraneta, tehnika prestaje biti
ogranienje u proizvodnji vika vrijednosti. Dok je u prvom valu
kao lovac ovjek bio na sliku i priliku boju, da bi radi sigurnosti
prodao slobodu pa time i svoju boansku prirodu, sada u
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 346 -
Ekonomija i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
treem valu kao dijalektikoj sintezi spaja ponovno svoju

slobodnu stvaralaku djelatnost s visoko sofisticiranom
opremom i stvara profit gotovo ex nihilo. Gdje smo tu mi?
Hoemo li i dalje biti prirepci drugima? Nemamo li bogato
iskustvo u odnosima s Beom, Budimpetom i Beogradom?
Nita nam nije bilo bolje ni kad smo bili nezavisni (1941.-1945.;
1990.-2000.). Kako stvarati ivot kao pjesmu, dravu kao
umjetniko djelo? Je li to utopija? Dosadanja istraivanja samo
su nam odkrinula prostore slobode. Da bismo poeli udisati u
sebe sreu i slobodu, a izdisati sve loe, krenimo od sebe.
Osjeka kola
Osnovno je ekonomsko pitanje kod optimalne alokacije
utvrditi koja je marginalna produktivnost ljudskog i tehnikog
imbenika i ula-gati u skladu s omjerom tih dvaju brojeva.
ikaka kola razvila je teoriju o jednakoj stopi povrata iz oba
resursa, a ja volim svojim stu-dentima postaviti pitanje vrijede
li jednako kao stol, ploa, grafoskop itd. Sva ta osnovna
sredstva nai alopoietini knjigovoe knjie sa-vjesno, a ni ne
pokuavaju, koliko znam, razmiljati kolika je njihova osobna
vrijednost te vrijednost drugih zaposlenika.
Nikad se ne bi kod nas, a ni u svijetu mogli pojaviti tajkuni
da imamo teorijski utemeljeno bilanciranje ivog rada. No
uzmimo za po-etak da je ikaka kola u pravu te da su stope
povrata jednake u oba imbenika. Tada bi u prosjenoj
investiciji trebalo jednako ulagati u oba resursa, ljude i fizika
sredstva rada. Je li to u praksi tako? Za sada malo gdje, ali je
trend u tom pravcu neosporan. Nekolicina nas na Ekonom-skom
fakultetu 25 godina nastoji ukazati na te trendove i okrenuti investicijski proces u skladu s logikom stope povrata.
Temelje osjekoj koli udario je R.
ekonomiju uio u Beu od J. Schumpetera i
postavio kao temelj svoje teorije drutva.
samo od jednog od najboljih ekono-mista
Legradi koji je
duh poduzetnitva
Legradi nije uio
ovog stoljea. Po
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 347 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
osobnom svjedoenju mnogo je nauio od Hege-la i Marxa pa je

i mene ohrabrio da ponirem u njihove misaone speku-lacije i
otkrivam tajne drutvenog razvitka.
Sretna je okolnost da je uz nas dvojicu istovremeno radio i
T. Karpati koji je svojom marljivou i dobrotom osvajao ljude i
irio u teka vremena duh marketinga i nove ekonomske teorije
utemeljene na etici, visokoj tehnologiji i kulturi. Ovdje jo vrijedi
spomenuti I. Mandia koji je bio prvi ekonomist u Hrvatskoj, koji
je irio vanost ljudskih odnosa u ekonomiji. Tu je i S. Singer
koja je svojom ambicioznosti, ra-dinosti, komunikativnosti i
sustavnim pristupom bila blizu autopoieti-nog zatvaranja
osjeke kole.465 Jo je jedna ansa bila suradnja s M. Jovii
koja je ekonometrijskim tehnikama dovela do izvrsnih kvantifikacija poetne hipoteze, no rat i sve nedae koje su se na na
fakultet sruile, onemoguile su finalizaciju teorijskih modela.
Jo vrijedi spomenuti Z. Fijana koji je od svih tehnikih
strunjaka najvie uvaio spoznaje o ljudskom imbeniku i
ugradio ih u svoje modele rjeavanja problema. Na tim smo
temeljima napravili nekoliko postdiplomskih studija, izvodili
slijed projekata u razliitim radnim organizacijama, ali rezultati
nisu nikad bili u skladu s teorijskim mo-gunostima.
Sedamdesetih godina u modelu MONESA, ne znajui za
teoriju autopoiesisa koja se ve iri u biolokoj sferi, razraivao
sam na slijedu drutvenih problema (zdravstvo, kolstvo,
kultura, gospodarstvo, poli-tika) metodologiju odluivanja.
Temelj je bio u definiranju ljudskih po-treba i problema, u
snimanju stanja anketiranjem i testiranjem, u obradi
prikupljenih podataka znanstvenim metodama (analiza
sadraja, mate-matikostatistika obrada objanjavanjem
varijance) kao osnovi za od-luivanje. Bit je u autopoiesisu koji
sam tada nesvjesno primijenio.
Svaki sudionik unosi u skup problema i rjeenja svoju
interpre-taciju, a dobiva od svih ostalih manje ili vie obraene
informacije ko-jima kreira dublji i iri uvid u probleme i rjeenja.
Najblii rjeenju bili smo kad smo okupili matematiare PMF-a, ali su glupi i sitni razlozi pobijedili da kvantifikacijama kvalitetne hipoteze transformiramo u pravi znanstveni proizvod.
465
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 348 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Neshvatljivo mi je kako se ta metodologija slabo i sporo irila

pa je na postojei nain odluivanja u ekonomskoj i politikoj
sferi ispod razine koju prua metodologija drutvenih znanosti i
naa iskustva.
Osobno sam prije 15 godina pokuao osnovati tvrtku gdje
bi se eksperimentalno potvrivala teorijska otkria. Mladi,
poteni, struni ljudi ulazili su u projekte slobodno birajui to,
kada, kako, s kim, gdje, koliko raditi da bi se stvorio viak
vrijednosti. Radom u MONESI, tako se zvala tvrtka, empirijski
sam potvrdio sve vane organizacijske varija-ble i pao na
praktinom ispitu na terenu gdje sam se osjeao najboljim
ljudskim, na ljudskom imbeniku. Bolno je bilo gledati kako mi
se suradnici, nakon poetnog entuzijazma i poleta, meusobno
svaaju.466 Paralelno je u svijetu iao ireverzibilni proces u tom
pravcu i sada imamo stanje i kod nas i u svijetu koje zahtijeva
teorijski obraun s alopoietinom ekonomijom te afirmiranje
ekonomije u kojoj e se po-miriti u nama prirodno i duhovno,
materijalno i boansko.
To se sve moe najbolje shvatiti pomou grafikona jer slika
govori vie no tisuu rijei. Imao sam sreu proi tri (ne)zavisne
teorijske disci-pline (psihologiju, strojarstvo i ekonomiju) te ex
post shvatiti kako sam teorijski zatvorio proces ulaganja i
(znanstvene) proizvodnje.
Osjeao sam se nemonim jer sam se ve 1966. zarekao da nikad nikomu neu biti rukovoditelj i taj sam zavjet sebi manje-vie uspio do sada i ostvariti. Umjesto da im budem profesor i
prijatelj, ja sam morao intervenirati i time automatski negirati teoriju i metodologiju koju sam
gradio. No, koliko god mi je bio bolan empirijski neuspjeh, to sam se time sve vie pribliavao
autopoietskom poimanju ekonomije i prava jer je malo po malo izrastao zakljuak kako nam umjesto odgoja treba samoodgoj, umjesto obrazovanja treba nam samoobrazovanje, umjesto organizacije treba nam samoorganizacija. Bilo mi je teko promatrati mlade ljude koje sam pripremao
za slobodu kako odlaze u alopoietske tvrtke te vrlo dobro i odlino funkcioniraju. Pitao sam se zar
radim za to da proizvodim prirepke kapitalu umjesto da tim divnim mladim ljudima kapital slui
za njihove lijepe noi i lijepe dane.
466
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 349 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 5. Alopoietska i autopoietska ekonomija

Legenda: isprekidana linija izraava alopoietsku ekonomiju, a
puna linija autopoietsku ekonomiju
Otkrio sam kako proces ide krivo te novac, vrijeme i
informacije idu fizikom kapitalu koji se oito milijunima
pokuaja i pogreaka na-uio tititi od gluposti i nepotenja te
trai svoju kamatu i eliminira s trita sve one koji taj
ekonomski zakon ne potuju. Ovdje su korijeni pada
socijalistikih zemalja, a i ekonomskih kriza u zemljama treeg
svijeta. Kredit se lako dobiva, ali teko vraa i tko nema
ekonomske i pravne pismenosti, plaa zasluenu cijenu za
svoje krive odluke. Kako je taj kapital bezlian, nema osobnosti,
od njega se ni ne moe oekivati da nasuprot sebi postavi silu
koja e iz njega znati izvlaiti maksimum i ubrzano ga
amortizirati te na drutvenoekonomskom planu tako reproducirati bioloke zakonitosti opstanka i razmnoavanja. U
biti, sve se to na ekonomskom planu dogaa kao i u prirodi, ali
je vjerojatno Bog zamislio da to uz ljudsku pomo ide s manje
greaka. Kako je malo tko od nas svjestan boanske prisutnosti
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 350 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
u nama i oko nas, to nismo u stanju gledati stvari iz top-down

perspektive, nego najee sve vidimo samo iz ablje
perspektive. Srea je da je Maturana ba preko oka abe otkrio
davno spoznate autopoietske zakone pa tako ni ablja
perspektiva nije bez anse za spoznavanje ex post ekonomskih
zakonitosti. alosno je kako je meni trebalo 20-30 godina da sve
to spoznam, a jo je alosnije kako sam to slabo i malo prenio
stotinama suradnika i tisuama studenata.
Ostaje mi jedino utjeha da ipak svatko sam mora platiti
cijenu za svoju slobodu i sreu te kao to svatko mora jesti, piti,
disati, osjeati, misliti sam za sebe, tako in ultima ratio i sve
ovo to slijedi, svatko mora sam sa sobom, uz pomo svojeg
iskustva, provjeriti, proraditi i izvesti vane zakljuke.467
Kako se iz grafikona vidi, proces ulaganja mora ii obratno,
tj. prvo u ljude, a onda e ti isti ljudi s veom motivacijom,
znanjem i timskom organizacijom ulaui u fiziki kapital
stvarati znaajno vei, novi ka-pital, na korist dakle sadanjem i
proteklom radu. To je tako jednosta-vno da ne moe biti
jednostavnije, ali evo prolo je vie od 25 godina od tih otkria,
a ja ne vidim neke vee koristi ni za sebe, ni za svoju okolinu.468
Poli smo469 od sljedee jednadbe razvitka:
Y = ax1 + bx2 + cx3 + dx4 + ex5 + fx6,
gdje je Y izraz cjelovitog razvitka, koeficijenti a-f ponderi su uz
ne-zavisne varijable. Pri tome je: x1 motivacija zaposlenih, x2
znanja zapo-slenih, x3 meusobni odnosi, x4 tehnika
opremljenost rada, x5 novac i x6 okolina promatranog sustava.
Ni sada ne bih imao drukiji pristup u rangiranju imbenika koji
Tako se ja osobno tjeim, ali ostajem nesretan to mi, kao fakultet, kao sveuilite, kao grad,
upanija i kao drava nismo u stanju to primijeniti i imati duhovne i materijalne koristi od toga.
468
Jo se vie lae, krade i sve ide iz goreg u jo gore. Meni je samo preostalo da sve vie vjerujem
u Stvoritelja, u molitvu i meditaciju jer se nadam da On ipak sve ima pod svojom kontrolom i da
e prije ili kasnije svima nama otvoriti oi. Volio bih da nam se to dogodi prije no drugima u svijetu te da osjeka kola da svoj moralni i intelektualni doprinos razvitku.
469
Z. Fijan, V. Horvat, P. idara, I. Muac, S. Kralik, D. Sekuli i ja pripremajui projekt o povezivanju politike, znanosti i gospodarstva doli smo do ove jednadbe 1986. godine.
467
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 351 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
objanjavaju varijancu razvitka.470

Malo paljiviji itatelj moe u ovoj jednadbi otkriti vezu s
grafi-konom alopoietinog i autopoietinog ekonomskog
procesa. Ovdje je samo ljudski imbenik razraen u tri
varijable. Naalost ta jednadba nije postala sastavni dio
strategije tvrtka u naoj zemlji i u praksi rang je gotovo obrnut
od prikazanog. To znai da je okolina najvanija varijabla koja
odreuje ponaanje sustava, zatim dolazi financijski aspekt, iza
toga tehniki, a ljudski imbenik, umjesto da bude izvor
razvitka, ostaje gotovo svuda najvei problem.
Zbog postojee (ne)strategije niska nam je motivacija,
slaba je ra-zina znanja, a o organizacijskim odnosima da i ne
govorimo. Strah, jal, mrnja, oholost, tatina, rezignacija, tako
nas odreuju jer vladaju svima nama alopoietini zakoni. Sve
dok su sile izvan nas samih jae od nas, sve dok su utjecaji
drugih na nas jai od naih vlastitih utjecaja na nas same,
moramo plaati nadnicu za te neprirodne manifestacije u koje
smo doli.
Za dublje razumijevanje nae strategije stvaranja Hrvatske
sa 100 milijardi dolara vano je razmotriti pojednostavljenu
interpretaciju o-sobne i drutvene stope povrata. Tu se vidi
kakav je odnos osobne i drutvene stope povrata od ulaganja u
obrazovanje. Svuda u svijetu, kako iz grafikona slijedi,
porastom godina kolovanja rastu osobna pri-manja, negdje
bre, negdje sporije, ali trend nije sporan. Ono to je na
teorijskom planu diskutabilno jest kakva je drutvena stopa
povrata. ikaka kola tvrdi da je taj omjer odgovarajui
plaama jer njihovi ekonomisti vjeruju u trite kao u Boga.
Za razliku od njih, osjeka kola tvrdi da je taj omjer to
vei, to je via razina obrazovanja. Ukoliko smo u pravu,
pametni autopoietini sustavi iz takve bi zakonitosti mogli
izvui veliku korist i znaajno vea sredstva ulagati u ljudski
imbenik. Iz grafikona slijedi da to se vie ulae u ljude i
Studente na poetku nastave pitam kako bi rangirali financijsku politiku (monetarni i fiskalni
sustav), tehnologiju, organizaciju (timski rad), znanje i htijenje. Malo tko zna odgovoriti u skladu s
ovom jednadbom na poetku nastave.
470
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 352 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
njihovo stjecanje znanja, to je taj sustav sve bogatiji jer

bre raste drutvena od privatne stope povrata. Sva
razlika bogatih i siromanih moe se izvesti iz razlika u razini
znanja i aplikacije toga u odluivanju.471
Slika 6. Komparacija osjeke i ikake kole osobna i

drutvena stopa povrata intelektualnog kapitala
Autopoietski pristup ulaganja u ljude prisutan je na razini
obitelji te u nekim najboljim tvrtkama, dok su gotovo svuda
dalje kompleksni labirinti izmeu rada i rezultata rada, izmeu
uloenih znanja i profita koji iz toga slijedi. Jednostavno je
neshvatljivo kako su znalci naivni i kako njihovo znanje
raznorazni mugeri vrlo vjeto pretvaraju u osobne probitke, a
najkreativnijima i najboljima ostaju samo mrvice iz bogate
To mi je bilo jasno ve 1975. kad sam na takvim tezama doktorirao. Zadovoljan sam to sam to
otkrio, ali sam nesretan to od tog otkria nemamo svi daleko vie koristi. Sve ovo to piem, prvo
sam zamislio kao oporuku, ali sam unazad nekoliko mjeseci zakljuio kako se moram vie boriti
no do sada. Uslijed toga doao je moj prijedlog da testiramo politiare prije izbora. Kad je to propalo, slijedio je prijedlog da treniramo politiare. Kad se i to izjalovilo, pokreem nove inicijative jer
sam sve sigurniji kako je to put hrvatske strategije dolaska do 3-5 puta veih mirovina i plaa.
471
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 353 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
gozbe koju trini odnosi stvaraju. Bilo mi je divno u SAD-u

promatrati profesore kako sa studentima kreu u profitabilne
projekte te u osnivanje tvrtka, a s druge strane alosno kako se
to u naoj dravi slabo i sporo dogaa.
Sve je vie svima jasno da su samo kvalitetno motivirani,
struni i samoorganizirani ljudi koristei najsuvremeniju
tehnologiju u stanju proizvoditi kvalitetne proizvode za svjetsko
trite. Iz takvog procesa automatski se stvara visoka
akumulacija koja dalje vodi visokom ma-terijalnom i
drutvenom standardu i uope kvaliteti ivljenja u duhu
Maslowa (having, loving, being). Kako toga uglavnom nemamo,
u taj socioekonomski vakuum ulaze sijai kaosa. Tako ovjek
slui samo kao sredstvo reproduciranja kapitala i drave.
Model ABCD
Zamislimo li na osi x input u obliku uloenog rada, a na osi
y output u obliku ostvarene dobivene vrijednosti, cijeli se
problem svodi na transformacije proizvodnje, raspodjele,
razmjene i potronje. To se moe pojednostavljeno klasificirati u
4 tipine kategorije:
B iznadprosjeni
vrijednost
A iznadprosjeni
vrijednost
C ispodprosjeni
vrijednost
D ispodprosjeni
vrijednost
uloeni rad i ispodprosjena dobivena

uloeni rad i iznadprosjena dobivena
uloeni rad i iznadprosjena dobivena
uloeni rad i ispodprosjena dobivena
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 354 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 7. Model ABCD

Odnosi A+D/B+C govore nam o djelovanju zakona
vrijednosti koji se dogaa unutar pojedinca te izmeu
pojedinaca i organizacija. Te-stiranja koja sam provodio sa
studentima i zaposlenima govore nam kako su percepcije tih
procesa osnova niske motivacije. Subjekt je u znaajnoj mjeri
odreen miljenjem okoline koja naalost nisko vrednuje B, a
visoko C tipove. Na tom je tragu ve bio A. Smith u svojoj teoriji
morala, ali ne znam zato mu je ta boanska iskra nestala u
sljedeoj knjizi koja je postala ekonomska biblija.
Kako rad i rezultat rada najee nisu dovoljno precizno
definirani, pozor se usmjerava na ono emu cjelokupna priroda
tei to vei u-inak sa to manje rada. Bez kriterija i mjerila,
tj. finaliteta, tako slobodno djeluje drugi zakon termodinamike,
gdje entropija postaje maksimalna uslijed tenje ka C
kategoriji.472
C igrai, firme i drave nisu ni svjesne koliko se ponaaju u skladu s drugim zakonom
termodinamike, kako su iva metafora mrtve prirode. S druge strane, B entiteti nisu gotovo uope
svjesni koliko su antiteza mrtvoj materiji svojim stvaralakim duhom, nisu uope svjesni kako su
Imago Viva Dei, nisu uope svjesni koliko im milosti Bog izlijeva i preko njih oivljuje mrtvu materiju. Oko mene, a i ja sam veliki dio svog radnog vijeka bio takav, previe je ateista, agnostika i
jednostavno ne znam to s njima. Vidim da se takvi vie mue, da su muenici, a ne znam kako iz
472
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 355 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Sprega etike i slobode o kojoj M. Friedman nije ni rije

napisao, mogla je biti osnova za nau strategiju prema
ekonomskim sreditima moi. Shvatio sam kako je
autopoietino poimanje ekonomije jo daleko od nae teorije i
prakse te e se moralni i intelektualni kapital morati to bolje i
to prije samoorganizirati.
Sve vie, posebno nakon upoznavanja s radom V. Vugrina,
ra-zmiljam kako definirati vlastitu trokovnu kamatu na
nematerijalni kapital. Ona je kljuna za opstanak i razvitak bilo
koje tvrtke, a bez uoavanja relacije vika vrijednosti i
moraliteta nema prave sinergije. Tinbergen mi je to potvrdio
prije dva desetljea kad sam otkrio prvi u svijetu koja je
marginalna produktivnost fizikog kapitala. Nije tada uope
komentirao ono to sam ja osjetio kao vredniji rezultat, a to je
koja je marginalna produktivnost intelektualnog kapitala? Jo
mi sada nije jasno koji su bili razlozi za takvu metakomunikaciju
meu nama. Sretan sam to preko otkrivanja autopoiesisa u
gospodarstvu otvaram nove prostore. Sve donedavno
vjerojatno sam svima dosadio tim svojim otkriem i borbom za
primjenu toga u naoj sredini. Sada sam doao do jo vrednije
spoznaje o moralnom kapitalu koji je jo vaniji od intelektualnog kapitala i nadam se da emo uz kvalitetne knjigovoe
spri-jeiti daljnje razaranje naeg gospodarstva ako to dvoje
spregnemo u jedno. Do vizije Hrvatske sa 100 milijardi dolara
doao sam upravo uvidom u financijsku mo moralnog kapitala.
Godine 1992. to mi je postalo teorijski jasno, a tek 2000.
godine izveo sam pet puta vee plae i mirovine kao
imperatriv. Kako sporo uim!
Sve se to moe ponovno matematiki izraziti u jednadbi
razvitka kojom je skupina osjekih znanstvenika predlagala
razvitak Slavonije i Baranje prije petnaestak godina. Imali smo
intuiciju pa smo uz ubrzani razvitak dali kao manje vjerojatan
scenarij i kosovizaciju regije. Naa-lost, tako se i zbilo jer su sile
okruenja bile jae od sila regije kao su-stava. Sada na
njih negirati to malo slovo m. Teorijski to su B tipovi na drugu potenciju, a orijentacijom na Boga
mogli bi postati B3 biti BOGUMILI, biti AMADEUSI
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 356 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zgaritima Vukovara moe se zapoeti novi ciklus jer svijet je

ovo mogao sprijeiti.473
Nakon borbe za Vukowar 1991., nakon borbe za povratak u
Vuko-var i Baranju skupom u Bizovcu 29. 4. 1992., nakon
Europlana 1994., nakon mirne reintegracije 1997., opet je nova
prilika za sve koje nisu obeshrabrili dotadanji nesporazumi i
neuspjesi. Gotovo isti ljudi,474 ojaani drugima, pokuavaju prii
problemima obnove i razvitka ne e-kajui direktive iz
metropole u skladu s autopoietinom logikom ivota. Paralelno
pripremam sa suradnicima, pismenijima to se tie Interneta,
meunarodnu telekonferenciju o elektronskom sveuilitu
nadajui se da emo to dvoje spojiti. Nema nam razvoja bez
uenja, a osobno ra-unalo uz modem idealni je alat za
samoobrazovanje i samoorgani-zaciju. Tako smo 1994. imali
predigru. Kako me ugodno iznenadio odziv vrhunskih svjetskih
strunjaka, tako me neugodno okira nespremnost naih ljudi
(profesora i studenata) za reinenjering u obrazovanju.
Sve vie shvaam kako je genijalno stvoren svijet i da
imamo slobodu stvaranja i naalost i razaranja. Mislim da
nismo ni svjesni kako je sve to u biti predigra za igre koje uvijek
predstoje. Gotovo sam siguran da je sve to radimo vrlo slino
onomu to nam se zbiva i u snu. Tek je ono tree ini se neto
pravo, ali prvo moramo nauiti sanjati, pretvarati snove u
stvarnost da bi nas dragi Bog propustio u ozbiljnije zadatke.
Shvatio sam svoju umiljenost i gotovo nepotrebno podmetanje
vlastitih ramena za tue terete.475 To ima djelominog smisla,
ali naj-dublji je moj poziv da razvijamo sami sebe. Sve je ostalo
Osobno sam telefonom i Internetom poslao slijed poruka dva mjeseca prije pada Vukovara, ali
anticipacija razvitka dogaaja bila je slaba strana kako domaim, tako i stranim alopoietinim
osobama i institucijama.
474
pok. I. tark, S. Lovrinevi, S. Cupec, . Turkalj, A. Lauc itd.
475
1992. iao sam u Ljubljanu na seminar za reiki i osoba koja me inicirala upravo mi je to rekla.
Poznato mi je kako na reiki gledaju katoliki sveenici. Zato mi Bog nije to rekao preko njih?
Nitko me ne moe uvjeriti da bilo koja religija ima monopol. Bog je pravedan i sije tamo gdje je
polje pripremljeno za sjetvu. Zato i o zakonitostima seksualnosti moramo uiti iz tantre? Zato
nemamo dovoljno katolikih sveenika koji bio nas o tome uili. Tko su katoliki seksolozi? Ovo
nije kritika katolianstva, ovo je vapaj da nauimo upravljati prirodnim procesima. U nedostatku
katolike literature i spoznaja SLOBODAN sam traiti rjeenja. Jako se veselim razgovoru s njim
na temu Eros i Agape.
473
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 357 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
manje ili vee zavaravanje. Nije loe ako svoj razvitak

provjeravamo i na tritu, ali to je sekundarni kriterij. Gdje je
najvaniji? Razmiljajmo i razgovarajmo pa emo doi do
rjeenja.
Osobna savjest, harmonija nas samih sa sobom, s
drugim ljudima s kojima ivimo i radimo te s Bogom,
parametri su do kojih sam doao u razvijanju autopoietine
ekonomije. Ne mislim pri tome da se mora ostati u subjektivnoj
sferi iako je ona najvanija. Prava i umjetna, o-vjekom
stvorena priroda, sastavni je dio naeg autopoietinog sustava i
ovdje treba traiti gdje su nam granice unutar kojih mora biti
operativna zatvorenost. Svemogui je dao ogroman prostor
naoj slobodi stvaranja, on je savreno autopoietian, a mi kao
djeca boja, stvoreni na sliku i priliku Njegovu, imamo priliku
stvarati ekonomiju po zakonima dobra, istine i ljepote. Ovdje su
ogromne komparativne prednosti nae zemlje i svih tvrtka jer
na globalnom planu toga za sada nema. Telekonferencija 1994.
pokazala mi je i nae komparativne prednosti, ali i naa ogranienja. Sadanja e akcija ii bottom-up, od studenata,476
dragovoljaca,477 novinara,478 tajkuna479 i nezaposlenih.
Studenti 4. godine financijskog smjera dobili su zadatak da ispit polau pred cjelokupnom
hrvatskom javnou preko Interneta. Vrlo su brzo prihvatili igru, ali nisu svjesni koliko s jedne
strane mogu mnogo dati i s druge strane, koliko su do sada za sve to premalo pripremljeni. O
njihovim roditeljima da i ne govorim ... elja mi je da se i drugi studenti Sveuilita u Osijeku u to
ukljue. Krenut emo od samoorganiziranih studenata okupljenih u CRKOS.
477
Ponovno sam uspostavio vezu s mladim Jastrebom. Sretan sam to podrava I. Pania te to je
organizirao susret bosanskih i vukovarskih branitelja. To su dvije koncentracije B tipova koje toga
nisu dovoljno svjesne.
478
Nedavno sam imao predavanje za mlade novinare Istone Hrvatske u Iloku, gdje su mi njihova
mladost i motivacija za uenjem dali polet. Previe sam do sada toga alopoietino inicirao, a jo ne
znam kako da autopoietino unosim motivaciju (treba nam samoodgoj) i steena znanja (treba nam
samoobrazovanje), timski rad (treba nam samoorganizacija). Usudio bih se rei da to moda ni Bog
ne zna! Formula koju nam je dao (ljubiti i neprijatelje, i nepotene i glupe), sigurno je izvrsna.
479
Razgovarao sam s majkom, suprugom i kerkom A. Novalia te jednim brojem suradnika. God.
1991. htio sam u jeku borbe za obranu Osijeka pridobiti abana, osobu koja je vodila u Tenje i
osjeke Srbe, to mi se posebno svidjelo. Nisam ni sebe, ni njega, a ni druge mogao uvjeriti u
mogu prelazak iz C u A. Hou li uspjeti s A. Novaliem? Njegova mi je majka rekla kako je
zakljuio da mu je to to je u zatvoru fakultet. Je li tako skupo morao platiti kolovanje? Uvjeren
sam da ako i on to bude, da e biti bolji guverner HNB od svih dosadanjih. Kako i zato neka
itatelj zakljui iz interakcije triju posljednjih grafikona i teorije Maslowa, Reicha, Coveya itd.
476
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 358 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Pristup
preko
autopoietinoj
ekonomiji
zapadnih ekonomista
Urednici knjige,480 prema kojima mislim graditi informiranje

ita-telja za procese samostvaranja poduzetnika, miljenja su
da postoji sta-lna potranja u svijetu za brzim ekonomskim
razvojem. Citiraju Myr-dala koji je meu prvima pozvao zemlje
u razvoju da proizvedu nove generacije ekonomista, koji bi
stvorili realistinija i relevantnija rjeenja za svoje zemlje. Sada
bismo mogli preciznije definirati da trebamo proizvoditi
stvaralake subjektivitete posebno u ekonomskoj domeni jer se
tu dogaa osnovni drutveni metabolizam. Njihova je knjiga
posebno zanimljiva jer se vidi kako su i najsposobniji svjetski
umovi lutali u ekonomskoj teoriji i u praktinom rjeavanju
problema. Iz primjera koji slijede oigledno je kako su B igrai
gotovo uvijek izigrani od C igraa i uvjeren sam da je dolo
vrijeme da slogom i kvalitetnom timskom organizacijom
konano B igrai nadvladaju C igrae i sve mogue sijae
kaosa. Ako to ostvarimo mi u Hrvatskoj, nee nam trebati ni 10
godina da doemo do 100 milijardi dolara GNP-a.
P. T. Bauer
Lord Bauer svojim je istraivanjima doao do zakljuka da
je vanjska trgovina neuinkovita za ekonomski prosperitet ZURa, a ak esto i tetna. Kapital se po njemu ne moe generirati
uslijed niskog dohotka (krug siromatva i stagnacije) te
ogranienog lokalnog trita. Kada je zapoeo svoj rad, jedino
su materijalni resursi bili tretirani s ekonomskog aspekta, a ljudi
jedino kao homogena varijabla. Kako bi bilo dobro kada bi naa
ekonomija neto mogla nauiti od ovjeka koji je roen u
susjednoj Madarskoj i do nedavno radio na London School of
Economics!
480
Meier, G. i Seers, D. Pioneers in Development. World Bank, 1987.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 359 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Mi ne samo da ne planiramo uiti od Bauera, nego ni na

vlastitim grekama. A krivi su nam bili Tito, Kardelj,
samoupravljanje, Srbi, JNA, KOS, Tuman, HDZ, tajkuni, ili netko
drugi. Podsjetimo se, slobodan ovjek za svoj poloaj uzroke
trai u sebi, a rob u drugima.
Bauer zakljuuje kako je jedina razlika u tadanjoj
neoklasinoj te-oriji, a mnogi nai bivi marksistiki ekonomisti
vrlo su se brzo prebacili iz jedne nadiene paradigme u drugu,
isto tako nadienu paradigmu koja je rezultirala iz tehnike
opremljenosti.481 Je li mogue da naa e-konomska znanost
bude na svjetskoj razini razmiljanja? Ukoliko i dalje budemo
zaostajali u rezultatima znanstvenih istraivanja, nezaobilazno
emo sami od sebe proizvoditi kolonijalni mentalitet. Svijet se
kree pre-ma globalnoj zajednici, ali lokalne igre s tim moraju
biti kompatibilne. Zahvaljujui Internetu, vie nije intelektualni i
financijski problem biti on line s najnovijim saznanjima. Uvjeren
sam kako mi imamo jednu od naj-boljih javnih baza podataka o
rezultatima znanosti (SVIBOR).482 Ukra-tko, mi se kao
znanstvenici ne znamo samoorganizirati i nitko osim nas samih
nije nam kriv to smo tretirani kao zadnja rupa na svirali.
Osobno ve nekoliko godina pokuavam s najboljim moguim
znanstvenicima uiniti neto na primjeni naih znanja na razini
drave. Treba li rei kako su neki od potencijalnih lanova tima
ak spremni ako treba i besplatno to uraditi, no svi se zajedno
nismo gotovo maknuli od poetne ideje.
Kako kreirati i provoditi ekonomiju u naoj dravi s
ekonome-trijskim modelima koji su u svijetu kreirani prije
Drugog svjetskog rata? Bauerov se skepticizam u tom pogledu
potvrdio u jugoistonoj Aziji gdje su razlike u produktivnosti
meu skupinama bile iznenaujue te se ak ljudi iste razine
obrazovanja nisu mogli tretirati isto, tj. kao ho-mogen skup.
Ne mogu ne biti maliciozan prema naim dosadanjim planerima (novi ue od starijih i sumnjam u novu kvalitetu) koji uvijek kao osnovnu nezavisnu varijablu promatraju ono to najmudriji ekonomisti svijeta smatraju zaostalou.
482
Na jednom sam skupu namjerno pitao koliko nas ima koji su svoje izvjee poslali MZT-u i
dignula je ruku treina prisutnih. Zamka je bila u sljedeem pitanju koliko je od tih italo izvjee o drugim projektima u MZT-u. Treba li rei kako se na prste jedne ruke moglo izbrojiti one koji
su tako neto uinili.
481
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 360 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Usporedba dnevne produktivnosti Kineza i Indijca bila je vie

nego dvostruka kod iste opreme i materijala.483 Slinu je
zakonitost uoio na Levantu, zapadnoj Africi, Indiji itd. Potvrdila
mu se teza kako tehnika opremljenost nije primarna
determinanta prihoda. Otkrio je tetne posljedice intervencija
vlada u ZUR-u da potisnu privatne trgo-vce i zamijene ih
dravnom organizacijom. To je dovelo do restrikcija i kod
proizvoaa i kod potroaa i neuinkovitost u trgovini.
Takozvane
reforme
utemeljene
na
mehanicistikim
paradigmama dovele su mnoge na razinu siromatva. Kako
znamo, sada se to dogodilo i naim dra-vljanima, a i drugdje u
zemljama u tranziciji.
Iz navedenih promatranja484 zakljuuje u skladu sa
suvremenim molekularnim biolozima: Rien ne vit que par le
detail.485 To je za nas izvrstan zakljuak. Proces mora biti
precizno do kraja definiran. Nismo li to vidjeli i u kompjutorskoj
tehnologiji? Treba znati debugirati, rekli bi informatiari. Uoava
kako je stjecanje politike moi postalo najvanije, a to je
razvilo napetost meu razliitim etnikim, religioznim i jezinim
skupinama pa se aktivnost iz ekonomske sfere prebacila na
politiku arenu.486 Sve vie ak i fiziki opstanak, a ne samo
ekonomija zavise o politikim odlukama. To je samo maglovito
vidio u pedesetim godina-ma, ali se vremenom u to uvjerio. Po
njemu, razlike su rezultat ogra-nienja u transferu znanja
preko nacionalnih granica. Vidjet emo moe li nam ovdje
pomoi projekt Global Autopoietic University!
Koliko emo mi biti u stanju nakon ovog rata osigurati
transfer visoke tehnologije bez samoproizvodnje kvalitetnih
ljudi
(visokomoti-viranih,
visokostrunih,
timski
samoorganiziranih)?
ibidem, str. 32.

ibidem, str. 40. Nita ne ivi bez detalja.
485
Nita to je ivo, ne ivi bez detalja! Spregnimo ta biloloka saznanja s tehnikim (S. Shingo) i
evo nam osnove za ekonomsku strategiju. Kad bismo jo dodali tomu i psiholoka (Maslow, Covey), gdje bi nam bio kraj. A kad bismo se jo obratili i Bogu, mogli bismo proizvoditi istinska
uda! Tko je u to uvjeren, neka nam se pridrui. Uvjet je samo da bude u projektu B, a ne C.
486
Bi li nam pomoglo da smo ta saznanja shvatili prije 1991.?
483
484
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 361 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
C. Clark
Colin Clark jo je jedan od pionira bottom-up istraivanja
ekonom-skih zakonitosti. Svjedoi nam svima kako je 1930.
uoio porast neza-poslenosti uslijed pada izvoza u Australiju i
Indiju. Glavni mu je pro-tivnik u tim zakljucima bio Robbin,
jedan od uitelja A. Bajta487 i nekih naih ekonomista, s tezom
da je prava reakcija na depresiju restrikcija potronje. 488 Netko
je jednom rekao da korijene postojeoj ekonomskoj praksi treba
traiti u nadienim ekonomskim teorijama. Minula razmiljanja, kao i minuli rad, pritiu postojeu praksu i kao da nam
se o-sveuju za negdanji nesklad osjeaja, misli, rijei i djela.
Bi li se moglo zakljuiti kako su nam nuna autopoietska
rjeenja gdje je to sve harmonizirano? Suvremena informatika
tehnologija stvara izvrsne a-nse za harmoniziranje tih
heidegerijanskih kategorija, ali nevjerica u najbolja dostignua
ljudskog duha neminovno nas vraa u nove izgone iz raja koji
nam je tako blizu. Grozno je itati od bivih marksistikih
ekonomista, koji su zagovarali diktaturu proletarijata, borbu za
trine odnose i privatizaciju. Kapitalistika je ekonomija od
invisible hands ve prije Drugog svjetskog rata prela u visible
hands, a sada predstoji jo vei kvantni skok globalnom
strategijom multinacionalnih kompanija. Istina je da je vano
imati informacije, ali je vanije imati ih na vrijeme, miljenje je
C. Clarka. Osnova za njegovu knjigu 489 jest teza kako ekonomija mora biti utemeljena na empirijskim promatranjima
(nije li tu u pozadini J. Lock?), a da teorija zauzima sekundarno
mjesto. Opasno je biologiji dati prednost pred filozofijom i
praksi pred teorijom. Sjetimo se da je teorija bez prakse
neplodna, a praksa bez teorije slijepa. Kao to mukarac i ena
zajedno proizvode novi ivot, tako samo u slinom ljubavnom
zanosu teorija (yang) i praksa (yin) autopoietski proizvode nove
proizvode i usluge. Ekonomski proces ide spajanju proizvoaa i
potroaa zahvaljujui Internetu bez nepotrebnih posrednika
487
488
489
voditelj Kraigherove komisije, nedavno upokojeni slovenski ekonomist.

ibidem, str. 61.
C. Clark, The Conditions of Economic Progress.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 362 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
koji kvare, poskupljuju i nepotrebno produavaju proces izmeu

proizvodnje i potronje.
Govorei suvremenim rjenikom, moramo imati aurne
baze po-dataka o tome to, tko, kada, koliko, poto, komu
prodaje (od koga kupuje).490 Postoje li takve svjetske baze
podataka? Jo su dragocjenije informacije o kvaliteti pretvorbe
novca u robu491 te preko dodane vri-jednosti i vika vrijednosti u
uveani novac na kraju jednog ciklusa. Jednostavno je
neshvatljivo kako se ova spirala loe i sporo odvija, a tako nam
malo treba da se to obavi po zakonima autopoiesisa dobro,
pametno i lijepo.
A. Hirschman
Sljedei pionir po miljenjima savjeta Svjetske banke jest
A. Hirschman. On je otkrio kako u Kolumbiji rade metodom
pokuaja i pogreaka i naelom lukavstva u akciji, a o emu
nisu ni sami bili do-voljno svjesni. Kako bi se Skinner radovao
ovom zapaanju, a i Hegelu bi bilo drago! No u cjelini, 492 u
Latinskoj Americi postali su, po njegovu miljenju, nesposobni
uiti iz vlastita iskustva i razvili kompleks ne-uspjeha
fracasomania. Koliko smo im mi slini? Otkuda ta ekonomska,
a i politika slinost! Ima li tu prste i zajedniki korijen u
katolikoj crkvi? Sve dok Irska nije nedavno pokazala kako se
potencijalna energija podinjenou u duhu Hegelova sluge i
gospodara (samo)transformira u ekonomski probitak i pobjedu
nad dojueranjim silnicima, bio sam spreman optuivati krivo
iitavanje duha Novog zavjeta (oprataj, trpi itd.). Duboko sam
uvjeren da nije bit kranskog, a posebno katolikog uenja u
mirenju sa stanjem, u priznavanju sila koje ne moemo mijenjati. Suvremena nam znanstvena dostignua omoguuju da
Jedan moj bliski suradnik poelio je otvoriti specijaliziranu firmu, ali za razliku od takvih
pokuaja u visokorazvijenim zemljama gdje birokracija pomae, ovdje je ona oekivala da joj se
pomogne. Drava preko Interneta moe sve to osigurati besplatno, ali bi naa kvazibirokracija
izgubila kajmak.
491
Bilo bi dobro analizirati tijek novca i tako shvatiti zato smo nelikvidni!
492
Meier, G. i Seers, D. Pioneers in Development. str. 93.
490
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 363 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
konstante pretvaramo u varijable, da Parmenid ustupa pred

Heraklitom, da srea i sloboda nisu puki ideali ili samo snovi.
Taj proces na sreu, i tu je mu-drost Tvorca, mora krenuti iz
vlastitog srca, iz duboke unutranjosti te kao to majka u
radosti i boli raa novo bie, tako se po potpuno istom zakonu
u svakom od nas javlja uvijek iznova mogunost novih manjih ili
veih raanja.
To se iskustvo teko prenosi, ono se mora osobno doivjeti
i ini se da je uloga bola i tuge neminovni dio scenarija. No,
najbitnije je saznati da nam saldo uvijek mora i moe biti
pozitivan, kako god to ponekad i ponekomu ne izgleda tako.
Dok teologija ne shvati da joj je ekonomija najbolja, najistinitija
i najljepa partnerica, a vai nadasve i obratno, to e ovaj na
katoliki narod prolaziti (ne)potrebne Golgote i Kalvarije. I
trebamo prolaziti kad ne znamo ili ne potujemo one, koje su
proli nai preci. Na tom kapitalu, za koji Svemogui sigurno
zna, a mi manje ili vie moemo samo nasluivati, mi moemo,
gotovo sam siguran, imati lijepu kamatu, ali moramo pronai
kod. Ugledajmo se na idove koji se tako arko bore po
svjetskim financijskim sreditima za svoje materi-jalno naslijee
iz Drugog svjetskog rata! Imaju li idovi, Britanci, Fran-cuzi,
Amerikanci i drugi dravotvorni narodi isti odnos prema svojim
rtvama? Tko je od naih ekonomista, osim moda oia u
njegovu najboljem izdanju, u stanju poslati fakture za ove
(ne)materijalne tete europskim i svjetskim ekonomskim
sreditima moi? Mi, nasuprot sve-mu tome, njima dajemo na
teko steeni kapital po daleko nioj kamati na uvanje, no to
oni nama naplauju. Koliko je naih ekonomski pi-smenih ljudi
ulo za pojam knjini novac? Koliko je naih ekonomista to
istraivalo, objavilo u referatima i knjigama i prenijelo
studentima i u svijet gospodarstva? Osobno mislim da nam
ovdje moe samo pomoi nauk dr. Ivania iz Kaptola 13. jer,
koliko sam shvatio, strah (ili moda strahopotovanje) od nekih
lanih veliina kao da dri hipnotiziranim nae ekonomske
pastire, dok tajkuni, veinom istinski vampiri, unita-vaju
hrvatsku glavnicu. Srea je, pisao sam prije 3-4 godine, da ti
tajkuni nemaju pojma iji su instrument te da e uskoro doi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 364 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
vrijeme eko-nomskih bljeskova i oluja u kojima e proi kao M.

Marti i slini mu.493 Veselim se kako e uskoro doi vrijeme da
se psihologija kao runo pae iz Andersenove bajke
(samo)transformira u labuda. No skinerijanske je paradigme
pritiu da i dalje puzi hrvatskim labirintima jer jal je nesposobnih jo uvijek naalost jai od samoorganizacije kreativnih
stvara-telja. A bez razumijevanja ljudskog imbenika u svijetu
transformacije novca u robu i obratno, sveukupna znanost i
dalje je sluavka nosite-ljima ekonomske i politike moi.
Proces se, po Hirschmanu, dogaa neopaen od sudionika.
Zakljuuje: Razvoj ne zavisi o pronalaenju o-ptimalne
kombinacije resursa, nego u angairanju resursa i sposobnosti
koje su skrivene i loe koritene.
Citira istraivanja koja su ukazala na organizacijski jaz, a to
su dalje istraivali Simon, Cyert, March, a kod nas malo tko iako
je to u svim mikro i mezo sredinama osnovni problem.
Iz bottom-up perspektive razumljivo je da nam je
ekonomija daleko od optimalne kombinacije resursa, ali iz
dubljeg razumijevanja psiho-lokih, tehnikih i ekonomskih
procesa, htjeli mi to priznati ili ne, neprestano smo u
optimumu. Ovo je uistinu najbolji mogui svijet od svih
svjetova, ali s danim uvjetima i ogranienjima.
Samo promjenom uvjeta (htijenja, znanja, timske
organizacije, tehnike razine, kamatnih stopa i visine
oporezivanja) mogue je doi u bolje stanje, a s danim
parametrima nema anse da imamo veu kva-litetu i
produktivnost rada. ak i to to se proces transformacije iz
proizvodnje u raspodjelu dogaa uz puno entropije, nije puka
sluaj-nost, nego sinteza straha, jala, oholosti, tatine, gluposti,
neznanja, mr-nje, familijarnosti, osvete i drugih manjih ili veih
greaka koje tako lijepo vidimo kod drugih, ali rijetko kod sebe.
A mijenjati moemo samo sebe i to je neto najvanije i
najhitnije.
Hoemo li razumjeti druge, hoemo li oprostiti drugima (i
Osobno ih smatram dobroudnim tumorom i bio sam sretan kad mi je jedan suradnik na
projektu rekao kako mu je jedan od tih nekoliko sati plakao i jadao se.
493
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 365 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sebi), stalna je toka bifurkacije iz koje moemo doi ili u kaos,

ili u auto-poiesis. Na kojem izlazu ee skreemo na naoj
cesti ivota? Kako sve ee uiti ekonomiju od R. Bacha. 494 Tek
sam nedavno tu zatvorio neke od krugova, a nadam se da e
prije umirovljenja sve poprimiti svoj autopoietski oblik. Svatko
tko je moralno i/ili intelektualno bolji, mora teiti da i na
kulturnoj razini to strukturira, a to se premalo zna, a jo manje
iri.
Nema nam autopoietine ekonomije bez razumijevanja tri
Plato-nove kategorije:
Dobro,
Istina,
Lijepo.
Sve dok neto nije dovedeno do ljepote, neminovni su
antagonizmi meu elementima i njihovim relacijama dobivamo
povratne
informacije
za
daljnje
rekurzije.
Samo
harmonizacijom, a tu su nam uzori tonovi u klasinoj glazbi i
boje na slikama, moemo doi do autopoietskih rje-enja kada
zapoinje boje udo samostvaranje.
N. Rosenberg pokazao je kako inovacije ne slijede rast
znanja, nego ih induciraju trajkovi i ratovi. Otkriva kako je
nastojanje nepouzdano u odsutnosti pritiska situacije. Tako je i
shvatio kako treba uiti o drugima da bismo na kraju uili
o nama samima. Moemo li zakljuiti kako nas jedino
kauzalitet mora privesti samoorganizaciji ako nas finalitet jo
ne privlai. Hirschman je autor pojma strukturalne nasuprot
Prije 23 godine bio sam optuen to sam umnoavao (ilegalno!) Galeba Jonathana Livingstona, a
nisam dugo bio svjestan koliko sam tada bio u pravu te koliko se o ekonomiji moe vie nauiti od
Jonathana no iz neivotnih, ali legalnih udbenika. Zanimljiv je bio komentar najodgovornije
osobe s kojom su smutljivci s fakulteta pokuali od svega napraviti politiki sluaj. On u knjizi
koju je iitao do kraja nije naao nita subverzivno, po miljenju svoje ene koja je tada radila na
fakultetu i vjerojatno pomogla da se skandal stia. Moja je najvea greka to nisam imao, uslijed
pritiska top-down pristupa, dovoljno vremena za moralno i intelektualno inferiorne, ali po bojoj
pravdi socijalno superiorne kolege. Tada jo nisam shvaao koliko me preko njih Svemogui uio
opratati, a da mi je On oprostio, dokaz je daljnji dotok energije i ideja koje sam kao kruh svagdanji i dalje (kao i svi drugi) dobivao.
494
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 366 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
monetarne inflacije. Po njemu495 problemi budeta (balance of

payments) nisu uz-rokovani toliko neravnoteom tednje i
investicija, koliko neuravnote-enim rastom te nakon razdoblja
obilja i razvijanja kupovnih navika, dolazi razdoblje nestaice.
Zanimljivo je promatrati nae inflacije. M. Planinc prva je
istinska rtva posttitoistikog razdoblja. B. Mikuli, kao ovjek
policijskog duha, a iz takvih se inkubatora i kod nas i u svijetu
regrutiraju ekonomski i politiki monici, proao je slino. O tim
pa-rabolama kao da nita nisu nauili Manoli i slini, a ostaje
mi misterija to je to uinio N. Valenti. Zanimljivo bi bilo
saznati koliko je on u pristupu 1993. slian onom to je
napravio A. Markovi 1989.496 Ve smo nauili da, nasuprot
Popperu, nisu opasni Platon i Marx, nego sljed-benici koji
najee predstavljaju birokratski duh. Pogledajmo kako je
jedan visoki argentinski asnik opisao svoju odanost
Hirschmanu:497 Sve to inimo primjena je vaih ideja o
neuravnoteenom rastu. Mi u Argentini ne moemo postii sve
nae ciljeve, politike, drutvene i ekonomske odjednom pa
smo odluili ii postupno. Prvo moramo o-bnoviti ekonomsku
stabilnost i stimulirati rast; tada emo traiti veu socijalnu
jednakost i tek e tada zemlja biti spremna za obnovu graanskih sloboda.
Naravno da se Hirschman osjeao kao Isus kod Velikog
inkvizitora te samo to mu nije poljubio ruku. U pismu A. G.
Franku 1959. pledira da se veliki koraci (big push) razbiju u
seriju malih koraka; gdje je pot-rebna energija, da dri zajedno
razne grane, a da se neravnotee same korigiraju. Sjeam se
kako mi je u fazi tehnolokih razrada pokojni Z. Fijan pomagao
razbijajui cjelinu problemskog pristupa na korake i kasnije na
ibidem, str. 103.
Volio bih kada bi se iz ministarskih kabineta reklo kolika je zasluga V. Vugrina za ruenje,
nadajmo se posljednje, inflacije kod nas. Prouio sam njegova pisma, kao i povelik broj od 10.000
stranica koja je uporno i sustavno slao i prethodnim monicima. Ukljuio sam se kad sam shvatio
autopoietinost njegovih saznanja oko PDV-a i nadam se da e taj genijalni ovjek konano zaslueno dobiti moralna i materijalna priznanja za svoje plemenite i mudre teze koje poklanja svom
narodu i dravi. U svom ivotu nisam naiao na veeg B igraa. Bio bih najsretniji kad bi njegova
iskustva iz RIZ-a te ukupno ekonomsko uenje postalo sastavni dio obvezne literature na naim
fakultetima, a posebno ekonomskim i pravnim.
497
ibidem, str. 104.
495
496
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 367 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
takvom postdiplomskom studiju na blokove module.498 Osnovno je umjesto kompulsivnog (push), permisivni (pull) slijed.
Imamo li dva sektora i pratimo li output, vidjet emo da se kod
neuravnote-enog rasta jedan razvija na raun drugoga
izmjenino kao antago-nistiki procesi, a rezultat nije nula nego
rast. To je slino kao jedrenje uz vjetar. Ne moraju to biti dva
sektora, nego dva cilja ekonomski i politi-ki, rast i jednakost, a
zapad esto putuje kao spomenuta jedrilica. U autopoietinoj
teoriji koju sam nesvjesno poeo konstruirati prije 22 godine to
bi bilo razvijanje uinkovitosti rada i humanosti odnosa. Tada
sam jo tomu dodao i ekoloku dimenziju, a razvoj znanosti u
svijetu na moju intuiciju dao je potvrdan odgovor. Istraujui u
SAD-u 1976/77. stotine knjiga i tisue lanaka, traio sam
reference i bio zgranut slabim feedbackom kako u pismenoj,
tako i u usmenoj komunikaciji.499
Dogmatski zagovornici dogovorne ekonomije vrlo brzo su
se transformirali u svoju dijalektiku proturjenost bez skrupula
i intele-ktualnog dostojanstva. A samo da su bili tragatelji
dobrog, istinitog i lijepog, imali bi divan kontinuitet i ne bi
morali lutati od mila do ne-draga. Osobno mi je potpuno
neshvatljivo kako se, ne samo kod nas, zagovara i prakticira
kapitalizam XIX. stoljea, a da se ne vidi kako kapitalizam ide
Nakon Zvonkova odlaska na vjene poljane pokuavam s J. Boieviem uskladiti ritam tona i
boje, no izgleda da smo obojica prestari za fleksibilne improvizacije. S druge strane obojica imamo
previe drugih suradnika, a problemi su vei i sloeniji te jedino ostaje da krenem od vrtia, gdje
se uglavnom sve bitno za ivot moe nauiti. Uz to veliko su skladite repromaterijala domovi
umirovljenika i njihova udruenja. Moja je mama cijeli ivot molila za mene. Ja sam slobodno
lutao. Sada, nakon to je na Veliki petak pala i slomila kuk, i oporavlja se kod mene, to saznajem.
Pitam se koliko nas je takvih grenika. Koliko nas ne potuje dovoljno 4. Boju zapovijed? Koliko je
moje lutanje rezultat nepriznavanja Boga i majke udovice od Bleiburga? Majka i Bog uvijek
oprataju, a koliko smo mi u stanju sebi oprostiti? Intuitivno sam to odavno znao i mnoge sam
studente proputao na ispitima jer sam osjeao koliko njihovi roditelji pate zbog njihova nerada i
neodgovornosti. Uistinu blago siromanima duhom jer njihovo je carstvo nebesko!
499
Jedva sam tada ekao vratiti se u Jugoslaviju i djelovati primjenom te eksperimentalno pokazati vrijednost svojih znanstvenih otkria. O tome to sam doivio s tadanjim SUP-om i uope
politikim strukturama, ali i kolegama, vie u literarnom dijelu koji e doi kasnije. Bit je slina
Supekovoj i svih drugih humanista koji ne mogu shvatiti neminovnost babilonske psihologije.
Struke se ponaaju gore od nacija. Antagonizmi su nezaobilazni ako ivimo u duhovnom ivotinjskom carstvu i Darwin je, htjeli mi to ili ne, autor scenarija i reije. Ovaj minuli rat pomogao je da
padnu maske s bivih komunista i znanstvenika i meni je uistinu lijepo gledati te transformacije iz
top-down u bottom-up bez sagledavanja mogueg autopoiesisa.
498
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 368 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prema samoupravnim timovima, tvrtkama i drutvu kao

cjelini. Tako mi bacamo na otpad ogroman kapital koji bi u
cijelom svijetu pomogao da se manje grijei i luta pri ulasku u
tree tisuljee. Moda ova lutanja najboljih svjetskih umova
Zapada i Istoka pridonesu samoosvjeivanju!
Demokracija e se uvrstiti kada se nakon nekoliko
teorijskih ili praktinih iteracija spozna da tako svi dobivaju.
Veina je vjerojatno suglasna da su ciljevi ekonomije puna
zapo-slenost i stabilne cijene. Streeten tako uoava 500 da nisu
resursi, nego donoenje odluka usko grlo. Kod nas osim
pokojnog Gorupia malo tko tako razmilja. Keynes je uglavnom
smatrao da su ideje vanije od in-teresa, a Marx da interesi
odreuju ideje. Vrijeme nam pokazuje kako je stalna ta igra
interesa i ideja, srca (bottom-up) i uma (top-down). U autopoietinoj terminologiji stalna je igra osjeajnosti i misaonosti,
ili za sa-da, uslijed alopoietinosti bezosjeajnosti i
nemisaonosti, Streeten smatra da su glupost i neznanje
glavne prepreke napretku, a takoer sebinost, grenost,
poudnost. U tom me smislu podsjea na Oxenstiernu koji je
napisao divan stih za mladu generaciju:
Nescis mi fili quantila ratio mundus regatur.501
Ima li uistinu tako malo uma u svjetskom
ekonomskom vrhu, ili je iznad naih spoznaja beskrajna
ljubav i mudrost koja strpljivo eka nae moralno i
intelektualno sazrijevanje.
A. Lewis
Sljedei je pionir autopoietine ekonomije sir Arthur Lewis.
Po njemu svrha je plana optimalno ulagati u resurse. Zalagao
se ve u pedesetim godinama da i ekonomija Azije bude
obogaena uvozom znanja i industrijskih proizvoda, ali se to
nije tiskalo do 1969. jer to tada kapitalu uope nije bilo u
500
501
ibidem, str. 117.

Dragi moj sine, ne zna kako malo pameti vlada svijetom.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 369 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
interesu. Ukoliko bi poljoprivredni izvoz iao bre od onog to

su potrebe industrijskog svijeta, uvjeti razmjene bili bi protiv
prvog sektora. Izraunao je da je dugorona ravnotea ukoliko
je ta stopa 85% od rasta industrijske proizvodnje zemalja
OECD-a, a to su potvrdili i drugi istraivai kasnije.502
Moramo malo zastati i pitati se zato zemlje u razvoju ne
znaju koristiti najumnije svjetske ljude i na tim temeljima
graditi strategiju. Sjetimo se savjeta Bauera kako svaki detalj
treba precizirati, a to se i u biologiji shvaa kao neminovnost.
Bez toga politika moe initi ne-vjerojatan nered, to se u
slijedu manje razvijenih zemalja na alost dogaa. Te zemlje
nemaju trgovinu u svojim rukama, a stranci povezani s bogatim
domorocima prenose profit van umjesto da ga ulau u zemlji.
Trebaju li pravne ustanove tititi viak vrijednosti? Domai se
kadrovi ne razvijaju, domaa industrija razara se uvozom, a
potroai sve vie zavise o uvoznoj robi; to remeti bilancu i
oteava otvaranje novih radnih mjesta. Koliko je Lewis danas
aktualan u naoj dravi? Za njega je teorija zavisnosti
odgovarajua za drugu polovicu XIX. stoljea, ali ne drugu
polovicu XX. stoljea. Mnogi kod nas ne znaju ni za tu teoriju, a
kako tada graditi autopoietinu ekonomiju? Ako poemo od
dobrih kriterija i valjanih utjecajnih imbenika koji objanjavaju
varijancu zavisne vari-jable, nije neminovno znati sva teorijska i
empirijska lutanja koja je svijet proao. Bogumili mogu nai
shortcut, ali ako nisu, to postaje bug ili syntax error.
Po njemu503 ovisnost negira ekonomski cilj maksimizacija
izlaza kod cijena koje su na marginalnim trokovima. Cijene
reflektiraju origi-nalnu i intervenirajuu distribuciju resursa te
se moe dobiti slijed opti-malnih Pareto rjeenja. Ukazuje kako
dolazi do dizanja plaa i gdje ne-ma osnove u produktivnosti i
ekonominosti, a nazvano je holandska bolest. Mislim da su
Jugoslaveni od ukidanja kamata na poslovni fond postali najvie
zaraeni tom bolesti, a da ni danas veina ne zna kako se ta
bolest zvala, a kamoli kako se lijei. Na to je, koliko znam, prvi
uka-zao J. Vanek, ali je jako loe proao s beogradskom
502
503
npr. Neisser
ibidem, str. 125.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 370 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dohodovnom kolom (Kora itd.), no ni zagrebaka kola ovdje

nije nevina.504
Lewis nas podsjea kako je D. Seers 505 razvio tezu da
marginalna predispozicija za uvoz prema izvozu stvara
strukturalnu inflaciju. Iz-vorno je to bilo u Latinskoj Americi, a
sada je postalo opi kanon na kojem ive multinacionalne
kompanije i svjetski kapital.506
Naa je inteligencija premalo dravnotvorna i mi smo
tijekom po-vijesti, vjerojatno uslijed jala, davali prednost
strancima i razarali nacio-nalnu samoreferentnost i time i
slobodu. Uvjeren sam kako je primarni problem u kognitivnoj
sferi jer mi ne moramo znati to je strukturna inflacija, ali
moramo znati to je strategija, vlastita proizvodnja, uvoz i
izvoz. Jedan moj bivi student507 istinski se potrudio u tom
smjeru i brzo je nauio koliko mi sami vlastitim ponaanjem
pridonosimo strukturnoj inflaciji. Kada je povezao razvojne
projekte s trajnom bilancom i ponu-dio vladi autopoietina
rjeenja, proao je kao i njegov profesor.
Koliko je u strukturnoj inflaciji bio korijen nae zaduenosti
u bivoj dravi ije glupo i nepoteno ponaanje svi sada, ne
razumije-vajui uzroke, skupo plaamo? Bi li nam pomoglo da
smo u fazi zadu-ivanja daleko vie znali no to je Seers
napisao 1962. godine? Mogli bismo odgovoriti da je lako biti
general poslije bitke. On uoava kako se stotinu godina tretiralo
da tropski predjeli imaju komparativnu pred-nost u
poljoprivrednim proizvodima, ali ne i industrijskim. Kada se iznenada poela plasirati ta roba, voe razvijenih zemalja u
panici su po-eli poduzimati mjere diskriminacije kako bi se
sauvali od toga. To je duhovna revolucija identina
Keynesovoj.
O tom je najvie znao A. iinain koji je prije mene proveo jednu godinu na sveuilitu Cornell
kod Vaneka.
505
Seers, D. A Theory of Inflation and Growth. Oxford, 1962.
506
Pokojni mi je profesor Gorupi dao ideju za razmiljanje: neki nai vodei ekonomski strunjaci
eksponenti su MMF-a.
507
Saa aki, direktor Livane, koja u svom sastavu ima i srednju kolu Gaudeamus ipak je uao
u tim ministra Crkvenca i moda ima nade. Ono to je najvrednije, sada je ponovno dobio volju za
uenjem.
504
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 371 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Lewis je za 30 godina doivio mnogo kritike jer se zalagao

da stra-ne tvrtke moraju obvezno trenirati mjesno stanovnitvo
za rukovoenje i strune poslove. Tako su ZUR dobile
povjerenje u svoju pregovaraku mo. Svjetska trgovina ne
moe neprestano rasti 10% ako proizvodnja raste 5%. Da ne
govorimo kako financijske transakcije imaju jo
vrtoglaviji rast i sve nas vode, ve u ovoj godini, u
nevienu kataklizmu ako autopoietino ne zatvorimo
tijekove robe i novca.508 Koliko je pri-rodna strana jaka kod A.
Lewisa moe se zakljuiti po tome to se 1951. mislilo u UN-u
da je apsorpcijska mo treeg svijeta 250 milijuna $ godinje, a
on to nije prihvaao jer ga je majka uila da to god mogu
razvijeni, mogu i nerazvijeni. Koliko ima ljudi kod nas ije su
majke iz nerazvijenih krajeva i koje su tako odgajale svoju
djecu? On e vjerojatno ostati mrtvi kapital zemalja u razvoju,
dok e se slijed birokrata i C tipova po raznoraznim
konferencijama i dalje zalagati za pravednije odnose Sjevera i
Juga. Zato se stvaralaki subjektiviteti ne samoorga-niziraju?
Je li ovaj pametni i poteni ovjek uope razmiljao kako se
povezati s drugim kreativnim i afirmiranim linostima i to je
najvie mogue ponuditi svoj potencijal razvijanju harmonije
Sjevera i Juga? U njemu ima krvi Sjevera i Juga. Iznosi da nema
opravdanja za nera-zvijanje drutvenih djelatnosti.
Te stvari kotaju, ali se i vraaju u veoj proizvodnosti i
srei. Moramo priznati kako je sve vie naih ekonomista na toj
razini razmi-ljanja. Pitanje je samo koliko su takvi
samoorganizirani sada i ovdje te da ovakva razmiljanja
pretau u ekonomsku politiku. Autor zna malo-brojne koji tako
razmiljaju, a protivnici su najee anonimni, ali djela-tno
uinkovitiji.509 Moemo li pretpostaviti tko je iza suprotnih teza?
Danas je financijska strana u svijetu 50 puta jaa od robne strane. Zato to ne stvara inflaciju?
Hoe li do nje doi ako se globaliziramo?
509
Prije tri godine kao gost na predavanju bio mi je ministar znanosti i tehnologije i o toj tezi
ulaganja u ljude pozitivno se izrazio i svjedoio kako nema za to podrku u vladi. S postojeim
smo ministrom znanosti prije petnaest godina pokuali krenuti u visoko sofisticirana matematika
istraivanja tih fenomena. Ostalo je samo dobro prijateljstvo. Hoe li on u vladi dobiti podrku da
tko god hoe sustavno uiti, bude financiran od HNB-a? Hoe li to on uope htjeti predloiti? Ne
stoga to u to ne vjeruje, nego to najvjerojatnije nee imati dovoljne podrke meu birokratima u
ministarstvu i vladi! to bi bilo sa svima njima kad bi se u Hrvatskoj poelo sustavno uiti o
508
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 372 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Dok u naoj dravi ne proradi elektronsko sveuilite, male su

nam anse postati samouee drutvo. Zato?
U poglavlju Znanje510 Lewis vjerojatno prvi u svijetu
smisleno po-ima vezu znanja i ekonomije. Moram rei da je ve
A. Marshall anti-cipirao te relacije, ali samo kao nusproizvod u
svojim radovima. Pitam se zato A. Lewis nije uao u masovnu
literaturu koju je inicirao G. Becker 511 1964. g.? Uzroke
vjerojatno trebamo traiti u veoj sukladnosti ikake kole i
interesa kapitala. No Lewis ne igra na kratke staze. On nam
otkriva da koja god vrijednost ekonometrijom slijedi za
mjerenje privatne stope povrata, to je prilino pogrena mjera
drutvene stope povrata. On je prije dva desetljea ukazao
kako je drutvena stopa povrata vea od osobne. To sam od
njega i Vaneka nauio. ikaka kola to ignorira i neprestano
ponavlja kako su stope povrata iste. To su inili i resavci kod
nas, a nisu imali refleksiju o neminovnosti ove razlike. Tu nam
se negdje krije ekonomska osnovica za proizvodnju
stvaralakog subjektiviteta, ali o tome naa ekonomska znanost
jo nije suvislo pro-govorila. Ja zagovaram da preko HNB-a
financiramo sve koji hoe uiti. Potroili smo milijarde kuna za
sanacije banaka. Da smo te novce uloili u ljude ne bi nam
trebale sve te sanacije, steaji, likvidacije. Mislimo da ne bi
trebalo biti problema da ekonometrijskom metodologijom testiramo ove hipoteze.512
onome o emu ja nastojim ovdje sustavno iznijeti? Jesi li, dragi itatelju, svjestan koliko si ti
istinsko ogranienje svojom pasivnosti to mi nemamo poteniju i pametniju ekonomsku politiku?
Koliko e itatelja nakon to ovo proita neto promijeniti u svojem razmiljanju? Koliko e od
takvih neto nekomu rei, a koliko e nas se samoorganizirati da to provedemo do odluke u
Saboru? Mi uistinu ivimo u najboljem moguem od svih svjetova, ali toga nismo svjesni, a
posebno nismo svjesni koliko smo mi sami najvea ogranienja to smo previe u strahu, tuzi,
srdbi, a premalo u radosti. Da sam znao to moja mama moli za mene, da sam htio bolje i vie
osjeati njezine molbe, bi li mojim prijateljima i suradnicima bilo bolje? Nisam htio i znao sluati!
Mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa!
510
Lewis, A. The Theory of Economic Growth. str. 183.
511
G. Becker, lan ikake kole, nobelovac je koji je dao najvei doprinos teoriji human capital po
kojoj nema razlike osobne i drutvene stope povrata. A. Lewis to negira, a i osjeka kola.
512
S tim sam se problemom susreo 1976. u SAD-u, a da prije toga nita o tome nisam mogao
proitati kod nas. Je li sada, nakon 20 godina, u tom pogledu stanje ita bolje? Umoran sam od
borbe i uvjeravanja okoline kako je ogromna razlika izmeu privatne i drutvene stope povrata te
kako je u interesu svakoj tvrtki, opini i iroj zajednici primijeniti to znanstveno otkrie.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 373 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ignoriranjem problema stope povrata od ulaganja u ljudske

im-benike te distinkcije privatne i drutvene stope povrata, mi
i dalje u svojoj dravi sluimo bez nade da okrenemo proces
ulaganja. Slijed istraivanja (Vanek, Jovii, Lauc, Frankovi,
Pranikar) pokazala su kako je stopa povrata od ulaganja u
fiziki kapital oko 10%. Moemo ak biti blagonakloni prema
ikakoj koli i njezinim sljedbenicima u naoj zemlji i prihvatiti
goru inaicu po nas te hipotetski zakljuiti da je stopa povrata u
ljudski imbenik priblino ista? Ukoliko je samo to tono, ne bi li
trebalo slijediti da bi alociranje trebalo biti podjednako u oba
resursa, ljudski i tehniki. U literaturi koja se bavi ovim istraivanjima nema takvih zakljuaka. Moe li u praksi tada biti ita
bolje? Kad ve drava nije svjesna to znai ulagati u ljude,
srea je to jedan dio roditelja u tom pravcu popravlja stanje te
se odriu do krajnjih granica iz ljubavi prema vlastitoj djeci. Kad
bismo tu ljubav znali si-nergijski povezati, doli bismo do istine i
time do slobode. Kako jo nemamo takvih tehnologija, to nam
predstoji daljnje traenje i jo dosta lutanja. Bit je da ekonomski
proces unato najboljim umovima ide alo-poietino, a da bi
krenuo autopoietino, treba nam vjerojatno jo po-sredovanja
meditacijom, molitvom, uenjem, dijalogom i polemikama
preko radija i HTV-a i najvie preko Interneta.513
Po
Legradiu,
ono
to
ne
znamo
razrijeiti
drutvenoekonomskim odnosima, razrjeava se moralitetom.
Autonomija morala jest ono to daje snagu da negiramo
negativnosti ekonomije. No, za sada je vjerojatnije da
ekonomski zakoni djeluje razorno i ubijaju moralitet ljudima.
Samo su rijetki jai od tih gravitacijskih sila kapitala. Kad bismo
shvatili to je glavnica, sve bi nam bilo bolje.
Stoga moramo jo dublje ui u ekonomske analize i traiti
uzroke i saznavati mogua rjeenja. Kao to istraivai miljenja
ne ulaze u osje-anje kao pretpostavku miljenja, tako
ekonomisti ne ulaze u psiholoke i tehnoloke pretpostavke
svoje znanosti. Nasluujemo da bi timski rad bio pomak u tom
smislu, da bi interdisciplinarni pristup bio korak pre-ma
Ve niz godina uvjeravam vlasnike Elektromodula da njihove kablove rabimo za kreiranje
gradskog intraneta. Zato to ne ide?
513
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 374 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ukidanju podjele rada, ali sve je to u teoriji i praksi suvie

nemuto.
Vratimo se Lewisu koji nas inspirira, a za dio toga zasluna
je i bioloka interakcija Sjevera i Juga koja tee njegovim
venama.
Po njemu,514 upotrijebimo li viak radne snage za
poveanje out-puta, postavlja se pitanje koliko za to treba
novaca. Ukoliko bi se to uloilo u poveanje materijalne
vrijednosti, ne bi dolo do inflacije, ali ako se upotrijebi za
vojsku ili slubenike, dolo bi do inflacije. Sekun-darna je
reakcija da novac koji je uao, stvara poseban dohodak za neke
skupine i ako ti ulau, imamo dodatno oblikovanje kapitala, a
ako netko troi vie, netko e manje. Zadravaju li dobitnici
dobit, zavisi o pro-stodunosti ili siromatvu onih koji gube.
Veina je debate o inflaciji po njemu, o tome druga razina
ignorirajui prvu razinu. Zajedno obje ra-zine nude etiri
mogunosti. U najboljoj kombinaciji primarno se pro-duktivno
upotrebljava uz tednju u drugoj iteraciji. On je ve 1950. g.
zastupao tu kombinaciju.
Razvoj dogaaja u praksi pokazao je da je prevladavala
najloija kombinacija (Murphyev zakon), tj. primarno rasipanje u
prvoj iteraciji i nepostojanje tednje u drugoj iteraciji. Moemo li
zakljuiti kako mu praksa daje za pravo? Je li uzrok to su se na
svjetskoj razini mnogo bolje samoorganizirali oni koji
favoriziraju najloiju kombinaciju. Za sada su uglavnom
usamljeni ljudi koji su nudili pametna i potena rje-enja. Hoe
li moja otkria o C tipovima pomoi da mi u Hrvatskoj, a elja bi
mi bila, barem i u BiH, ako ne bude ilo u svim zemljama u
tranziciji, samoorganiziramo B igrae?
Zato Lewisa drugi znanstvenici, privrednici i politiari u
svjet-skim razmjerima nisu bolje i vie razumjeli? Jesu li u
pitanju emocionalni ili intelektualni problemi? Ili su u pitanju i
neki drugi imbenici? Koliko danas ima u svijetu ljudi koji su na
duhovnoj ravni A. Lewisa, koji su moda otili i dalje, a da mi to
ne znamo. Kad bi hrvatski znanstvenici definirali najbolje
514
ibidem, str. 135.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 375 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
svjetske umove i s njima zajedno krenuli u definiranje strategije

razvitka, mi bismo za manje od 10 godina imali 3-5 puta vee
mirovine i plae. Hoemo li, kako emo, kada, mi znanstvenici
reproce-sirati i restrukturirati da bismo doli do zajednikih
vizija, misija, ciljeva i zadataka u suradnji s politiarima i
gospodarstvenicima, teko mi je sada i ovdje rei. Ako to
napravimo prije, uinci e nam doi prije.
G. Myrdall
Gunnar Myrdal sljedei je stvaralaki subjektivitet na
svjetskom planu u izgradnji autopoietine ekonomije. Pisac
Amerike dileme, Azij-ske drame i borac protiv postojeih
ekonomskih tijekova svojim ivo-tom i radom pokazao je
odanost ekonomskom razvoju i napretku. U sintezi svog rada
navodi515 kako je bio zastupnik pomoi ZUR-u,516 ali sumnja je li
u pravu pratei najnovija zbivanja. Ponovno bismo rekli kako je
put do pakla bio poploan dobrim namjerama. Podsjetimo se
dileme, je li zbilja umna ili bezumna? Rekao bih kako je u
poetku razmiljao kao Marx, a u kasnijoj, zrelijoj dobi kao
Hegel. Ako si mlad i nisi socijalist, nema srca, a ako si star i
nisi kapitalist, nema glavu.517
Mora se rei da je Myrdal ne samo bio zastupnik, nego i
veliki borac i nije sluajno njegova vedska meu rekorderima
u nesebinoj pomoi zemljama u razvoju. No, ne moramo
analizirati svjetska zbi-vanja, nego analizirajmo unutar nae
bive drave. Mi smo se u drugoj Jugoslaviji jo bolje dogovorili
kako da razvijeni pomau razvoj manje razvijenih. Razvoj
dogaaja pokazao je kako se taj proces u previe sluajeva
zloupotrebljavao i na kraju nije dao zamiljene uinke. Zato se
tako malo u tim projektima ulagalo u ljudski imbenik
(motivaciju, znanje i kulturu), a tako mnogo u tehniku
ibidem, str. 151.
ZUR - zemlje u razvoju.
517
Osobno me mui kako to oboje drati zajedno i paralelno razvijati jedrei uz vjetar ivota.
Uvjeren sam kako bi tako bolje ivjeli i vie dali drugima i dobili od drugih. No gdje se to moe
uiti? Moda na hrvatskom autopoietinom sveuilitu.
515
516
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 376 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
opremljenost? ak i u sluaju Obrovca i drugih promaaja

analize su pokazale ili e pokazati kako je upravo u
nedovoljnom ulaganju u ljudski imbenik osnovni uzrok promaaja. Ukratko, ekonomska priroda u svojim njedrima ima
mnogo ra-zraenija DNA ustrojstva koje preferiraju ulaganje u
kapital, a nedovo-ljno kvalitetno i razraeno ono to bi
omoguilo istinski razvoj. Najlake je sagraditi prostor, ali i
najskuplje. Jeftinije je, ali tee osigurati pravu opremu.
Najtee je, ali i najjeftinije razviti ljude. Cijela se ta
disciplina
sada
znanstveno
zove
Human
Resource
Developement, ve je dosta razvijena u svijetu i pokazuje
praktine uinke.
Kod nas su najbolji rezultati postignuti u Plivi, ali oni kao da
ne znaju da znaju. Umjesto da svoj know how koji im je u tom
pravcu pri-znala i World Bank prodaju i/ili poklanjaju diljem
Lijepe nae, oni lutaju nepotrebno izmeu alopoiesisa i
autopoiesisa.518 Nije tragedija u tome to se grijei jer smo
vidjeli kako i svijet grijei (vjerojatno je bilo manje zloupotreba),
nego u tome kako ne uimo dovoljno dobro i brzo iz greaka.
Novim ulaganjima vodit emo i dalje najvjerojatnije reverzibilne procese. Bismo li od Prigogina mogli nauiti da prema
samo-organizaciji vode samo ireverzibilni procesi. Zato
umjesto irenja slo-bode stvaranja koje su, gotovo vojno
nepismeni, nai mladii pokazali ve 1991., sada nakon svega
to smo proli ne iskazujemo ni u 2000. godini? Kada bismo
znali bolje ulagati u razvoj ljudskog imbenika kod nas, mogli
bismo zakljuiti kako Myrdal nije u pravu. Ovako moramo i na
njegovim iskustvima uiti. Tako je on 519 u mlaoj fazi imao stav
da je izjednaavanje u prilog onih s malim primanjima
produktivna inve-sticija za kvalitetu ljudi. Uoava 520 kako pri
kraju britanske vladavine gotovo nije bilo korupcije. U Azijskoj
Vugrin i ja otkrili smo kako je Pliva alopoietino knjiila te je time gotovo blizu gubitku, a da
potuje autopoietske zakonitosti, imala bi ve sada glavnicu 12 milijarda kuna, umjesto malo manje od 4 milijarde kuna. Ako su nai knjigovoe kriva ogledala i neto iz objektivne sfere umanjuju
(ljudski kapital), a neto preuveliavaju (fiziki kapital), neminovno je da emo prije ili kasnije imati
kaos. Cijeli svijet srlja u tom pravcu, a naa drava na raskriju Sjevera i Juga, Istoka i Zapada ima
ansu biti svjetionik za potena, mudra i lijepa rjeenja.
519
ibidem, str. 154.
520
ibidem, str. 155.
518
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 377 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dilemi upravo u pobjedi nemorala nad moralom vidi veliki

problem Indije. Sloboda je u Indiji u naoj terminologiji bila
zloupotrebljena, posebno nakon odlaska Gandhija. Je li to
prirodni ili kozmiki proces? Ako je sve to, kako se zatiti od C
tipova?
Moji socijalni pokusi s tvrtkama i sa studentima pokazuju
da se brzo shvati dijagnoza. Vrlo se brzo svatko prepozna u
koordinatama X i Y. Nema veih pogreaka ni u procjenjivanju
tuih poloaja. Ono to ostaje teorijski, a i tehnoloki problem
jest to samoorganizacija C tipova ide iz interesa i relativno
lako i brzo, a kod B tipova nastupaju razno-razne smetnje.
Trebalo je proi vie od deset godina istraivanja da po-stavim
hipotezu kako tu Sotona ima svoje prste. Jo sam uvijek daleko
od toga da to i znanstveno dokaem, posebno nakon iskustava
s nekim duhovnim licima. Pitao sam se zato Svemogui ne
pomae vie B igraima ako Sotona pomae C igraima.
No, pobjeda zahtijeva ili vie molitve, ili vie rada, ili
njihove sin-teze. Eksperimentirao sam zadnjih nekoliko godina
u tom pravcu, o-sjeam blagi napredak i preostaje mi da se
vratim tamo gdje sam bio kod pisanja disertacije. Stvoritelj je
ovjeku dao slobodu i B igrai tu su najblii poimanju biti i
smisla ivota. Ono to je ovjek dobio prirodom i kulturom,
gotovo je dovoljno da se bude sretan i slobodan. Ako C igrae
na samoorganizaciju tjera interes, onda B tipove trebaju ideje,
vizije, za-jedniki snovi. Iz tih boanskih kategorija koje su
manje-vie socijalno zakrljale, ali osobno dosta jake kod B
tipova, dolazila bi privlana sna-ga. Nju su nosili komunisti
idealisti, nacionalisti idealisti, ali su uvijek negdje pravili greke
prema sebi, drugima i Njemu i saldo je ispao slab na srednju
stazu. No vjerujem da svi minuli idealisti imaju neki transcendentalni utjecaj na nas ive ljude. Najprofinjenija ekonomija
na svije-tu jest britanska. Tko zna gdje sve oni imaju svoje
pipke. Neka izua-vanja do kojih sam doao posredstvom
Schiller instituta u Wiesbadenu 1992. i kasnije preko radova
Lyndona LaRouchea ukazuju kako su oni istinski velemajstori u
alopoietinoj ekonomiji. Ako su uistinu korijeni u Veneciji, onda
mi u naoj dravi, kao nastavljai dubrovake slobode i
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 378 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
gospodarstva, nismo bez razloga rtve od Bleiburga do

Vukovara. Za-nima me ima li netko kod nas hipotezu i istrauje
koliko je ovakav PDV podmuklo maslo Albiona, ili naa vlastita
glupost.521
Sanjam kad emo se novim financijskim bljeskovima
i olujama oistiti od naih i stranih vercera ija sam i
osobno rtva.
Nehru je esto razmiljao o povlaenju nemoan pred tim
pro-blemima i o tome je Galbraith dosta pisao. Probleme su, po
njemu, bolje razumjeli bogati i moni koji su osjeali da bi im
interesi mogli biti u-groeni, a siromani ije je interese trebalo
tititi, lako su bili obmanuti i podijeljeni. Ovdje Myrdal vri
ekonomsku diferencijaciju, a da dovoljno ne ulazi u psiholoku
analizu. Opasna je podjela na bogate i siromane, a da se ne
izvri diferencijacija na osnovi rada, proizvodnje i etike. U-koliko
bogatstvo i ekonomska mo slijede iz rada i rezultata rada, ne
bi trebalo biti problema u ekonomskom razvoju zemlje. No
ukoliko bogat-stvo slijedi iz prijevare i krae te ukoliko oni koji
manje kvalitetno rade bolje ekonomski prolaze, Myrdal bi imao
pravo.
On ne pokazuje da ulazi tako u te procese, on ne posreduje
psiho-logijom i tehnologijom, nego zakljuuje o posljedicama
bez ulaenja u pretpostavke. Inicijator pomoi ZUR-u prati taj
proces i zakljuuje kako su522 Crveni kri i druge humanitarne
organizacije uspjenije nego vla-dine agencije i trebaju se po
njegovu miljenju vie koristiti nego slu-bena pomo. Zato ne
ulazi u procese korupcije, nego misli da bi se mijenjanjem
institucija neto moglo uiniti? Ljudi stvaraju i (zlo)upotrebljavaju procese i ako uemo u bit procesiranja informacija,
u stanju smo samoregulacijom (Piaget) preko povratnih sprega
mijenjati i usavr-avati proces k autopoiesisu. Neki ljudi vie, a
Zahvaljujui radu V. Vugrina koga mi je, uvjeren sam, On poslao da popunim praznine u
autopoietinoj ekonomiji, shvatio sam kako preko MMF-a ulazimo u novu fazu rata. Protiv mraka
Istoka znali smo se samoorganizirati i sreom obraniti. Protiv visoke kamate, a to sam znao i prije
upoznavanja Vugrinova rada, nismo se jo nauili boriti, a one su opasnije od srpske mrnje.
522
ibidem, str. 162.
521
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 379 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
neki manje kradu, a ima ih i komplementarnih potenijih.523

Zato ne bismo istraili to objanjava te razlike. Tako npr.
kolika je korelacija izmeu potenja i inteligencije. Ukoliko je
velika, to pret-postavljam iz dosadanjih mojih istraivanja,
nemamo li iz toga misao vodilju za minimiziranje korupcije?
Ekonomija mora shvatiti da nije iz-vorna disciplina i da svoje
korijenje trai, ukoliko tei autopoiesisu, u psihologiji i
tehnologiji. Analiziranjem pretpostavka doli bismo do rje-enja
koja bi otvorila nove prostore. Ako to ve nije bilo mogue u kapitalizmu i etatizmu na neuoenom ljudskom imbeniku i
nerazvijenoj tehnologiji, zato mi ne bismo sada iskoristili
priliku i bre uili iz gre-aka koje smo do sada inili? Zato
brzina uenja ne bi bila vea od 10% godinje? Nae su greke
ogroman kapital ako iz njih uimo. Kad sam to rekao S. Shingu
1987. u Sarajevu (Holiday Inn), velika je veina prisu-tnih burno
negirala na ukazanu nau grenost. Zanima me jesu li sada,
nakon skupo plaene cijene svi ti Mikulievi sljedbenici, a ve
tada sam ih javno definirao kao razvojno nesposobne, spremni
mijenjati sebe u smi-slu autopoiesisa. Ako bismo objektivno
istraili zakonitosti koje se skri-vaju u iskustvima ljudi, a zbog
straha se nisu iznosila, i u raznoraznim dokumentima, imali
bismo dobre baze podataka za odluivanje. Vrijedi li poeti uiti
na grekama preko naih case studies?
Brandtova komisija predloila je masovni transfer kapitala
u ZUR iz razvijenih zemalja.524 Izvjee je prihvaeno sa
simpatijom, ali nije vodilo akciji. Tri godine kasnije dolazi novo
izvjee.525 No i taj se savjet ne prihvaa. Nakon Brandta dola
je sposobna Norveanka pa skup u Kopenhagenu te sastanak u
Riju, ali bitnih pomaka nema. Zakljuimo kako je sve manje
meunarodne kooperacije, a meuzavisnost je sve vea i nikad
nismo imali tako mnogo konferencija o tome, a tako malo inili.
Objanjenje je stagflacija, tj. borba s inflacijom i nezaposlenosti,
gdje neoklasinim pristupom jedna mjera jedno lijei, a
Nikako ne uspijevam u svojoj sredini proizvesti tezu da su poteniji pametniji iako sam sve vie
siguran kako je potenje najbolja procjena neije inteligencije.
524
Program for Survival, MIT, 1980.
525
North-South Cooperation for World recovery, MIT, 1983.
523
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 380 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
drugomu teti. Malo tko vidi put za koji se zalaem: bolje

upoznavanje s prirodnim i duhovnim potencijalima koje smo
naslijedili, njihovo razvijanje i (sa-mo)pretvaranje u materijalna
i duhovna dobra. Ve bi se moglo zaklju-iti kako danom
razinom htijenja, znanja i timske organizacije imamo upravo
materijalne i nematerijalne uinke kakve smo i objektivno zavrijedili. Samo podizanjem navedenih imbenika imamo ansu
imati i biti (Fromm) bolje i/ili vie. To je prijelaz iz organizacije
koja je alopo-ietina u samoorganizaciju koja e biti
autopoietina. to se taj proces preobrazbe bolje pripremi i
izvede, to e i uinci biti bolji, a pri tom vrijedi i obrat. Ukoliko
nas to vie razvije kreativne vizije, ukoliko nas to vie dobije
dublji uvid u stvarnost naih prirodnih, ljudskih i te-hnikih
potencijala (ne samo kapitala i/ili resursa), to e se izmeu tih
dvaju polova sve vie stvarati stvaralaka napetost koja e
sama od sebe, ako su u pravu Fritz i Senge, 526 te drugi
istraivai u toj domeni, dovesti do optimalnih trajektorija. Svi
smo mi svjedoci poetnih uinaka Bljeska i Oluje i tako je neto
mogue i na gospodarskom planu. To nee ii lako. Ima dosta
napuhanih aba, ima dosta uplaenih ljudi, ali kritina masa
stvaralakih subjektiviteta moe kao let leptira u teoriji kaosa,
zahvalju-jui nelinearnosti procesa, izazvati eksponencijalne
procese.
Vratimo se jednom od umnih, Myrdalu. Po njemu, svi su
pokuaji da se konferencijama neto rijei mali u usporedbi s
ekonomskim i po-litikim mjerama koje je on predloio.
Nije dovoljno biti poten, pametan, vrijedan, biti
Myrdal, Brandt itd. Treba mnogo vie znati i bolje se
samoorganizirati kako bi se uspjelo.
S MIT-a, kao i prethodno citirano, krenuo je devedesetih pokret learning organization. Pratei to
preko Interneta, oekivao sam 1998., kad sam tri mjeseca proveo u SAD-u, vei utjecaj tih
spoznaja, ali sam se osjeao u tom pogledu kao da sam u svojoj domovini. Mi stoga imamo ansu
jednaku kao SAD postati samouee drutvo ak bih rekao da su nae anse vee. Jasno, malo
tko e mi to vjerovati. Moja osobna iskustva za mirnu reintegraciju od 1995. do 1997. s generalima, biskupima, kolegama, prognanicima i studentima uvjeravaju me da je to mogue.
526
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 381 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
R. Prebisch
Raul Prebisch, sljedei stvaralaki subjektivitet 527 zapoeo
je 1920. karijeru kao uvjereni neoklasiar. Tu paradigmu poela
je destruirati kriza 1930., a daljnji razvoj dogaaja pridonio je
da istinski sumnja u Pareto optimum i sve ono to neoklasina
ekonomija nudi svijetu. Pitao sam se, nakon boravka u SAD-u,
trebaju li nai studenti ekonomije ipak vie znati neoklasine
ekonomske teorije te na tome graditi nau eko-nomiju.528
Prebisch, za razliku od prethodnih doajena i vizionara
globalne ekonomije, vie uoava vrijednost transfera
tehnologije te zapaa kako je irenje tehnologije na zemlje
periferije bio spor proces apsorbiranja ra-dne snage na
produktivni nain. Zato je tako bilo, ne daje nam od-govor, a
itatelj bi ovdje mogao ve i sam zakljuiti kako bi vee ulaganje u razvoj ljudskih potencijala ubrzao transfer tehnologije.
Za sada je to samo teorija, ali praksa pokazuje na primjeru
etiriju tigrova kako brzi transfer tehnologije omoguuje
ekonomsku ekspanziju. No skepti-cima, ili preciznije,
bolesnicima od uvstvene kuge (Reich) nije dovoljno to
pojedine tvrtke i manje zemlje imaju veu stopu rasta brzim
tran-sferom tehnologije, nego bi to trebala napraviti Kina ili
Indija pa da to ue u nastavne programe iz ekonomije. Ve sam
rekao kako svaki a-mater zna bit u svom poslu (pjesma, ples,
sport itd.), ali samo profe-sionalac vlada detaljima, sitnicama
koje stvaraju autopoietini ishod. Tako male promjene ostaju
nezapaene od amaterske javne svijesti i ma-sovnih medija. Ne
brine nas npr. kad se financijski kaos dogodi u Alba-niji, a vrlo
malo treba da se to isto dogodi u najmonijoj sili na svijetu.529
Pioneers, ibidem, str. 175.
Poznati su ljudi koji su vatreno tumaili marksistiku ekonomiju, a sada istim arom u studentske glave uguravaju Samuelsonovu ekonomiju. ista ideologija u Napoleonovu smislu, a primitivna okolina to plaa osjeajui kako neto ne valja, ali ne znajui ni dijagnozu, ni terapiju.
Kako dobiti potrebu za autopoiesisom kad su u igri intelektualci (po Hegelu duhovne ivotinje) kojima su interesi iznad potrebe za dobrim, istinitim i lijepim. Proces ne moe ii iz vrha (top-down),
iz ministarstva, nego iz ivih, potenih, pametnih, vrijednih i kulturnih profesora kojih ima u
svakoj sredini.
529
Financijski kaos ve je zahvatio etiri tigra, Japan, Brazil, Rusiju, ali nee biti nita od tih po527
528
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 382 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
No, vratimo se Prebischu. On je530 prije depresije bio za

slobodnu trgovinu, ali je kasnije postao uvjeren u
protekcionizam. Posebno brani protekcionistike mjere na
periferiji, ali ne i u sreditu. Zato grupa 77 ne koristi te svjetski
priznate autoritete u pregovorima? Zato Sjever ima mnogo
jae ekonomske umove za pregovarakim stolovima kad i ovdje
vidimo da unutar razvijenih ima divnih ljudi koji pametno i
poteno misle. Zanimljivo je njegovo priznanje kako u prvo
vrijeme nije po-sveivao dovoljno pozornosti razlikama u
dohotku, ni tomu da od rasta nemaju koristi mase s malim
primanjima nasuprot drugoj strani, to je vjerojatno slijedilo iz
neoklasinog obrazovanja da e rast automatski ispraviti
nejednakosti u dohotku igrom trinih sila.
Ovo je posebno vrijedno za one nae ekonomiste koji jo
uvijek u tritu vide svemonog boga. Prebisch je shvatio da
treba pojaati stopu akumulacije u kapital i ljudske resurse na
raun potronje bogatijih. Naglaavao je potrebu ZUR-a za
globalnom strategijom, zajednikim ciljevima, udruenom
odgovornou i konvergentnim mjerama za o-stvarenje. Nije
uspio to je dokaz da ni Sjever ni Jug nisu spremni
restrukturirati se. Bitno je vidjeti kako je i Prebisch na strani
zemalja u razvoju, a vjerojatno mnogi ekonomisti i politiari iz
tih zemalja pojma nemaju kakve adute imaju za igru. On
ukazuje kako531 liberalna politika u sreditu postoji za proizvode
u kojima je ZUR u tehnolokom za-ostatku, a gdje postoji ansa
konkurencije, sredite je daleko od liberalne politike. Trgovina je
prema njemu unutar ZUR-a zanemarena i konver-gira prema
sreditu, a on je ukazivao na nunost strukturalne reforme
trgovine. Vjeruje da je dolo vrijeme za sintezu socijalizma i
ekonom-skog liberalizma te da se ostvari jedinstvo ekonomskog
s politikim liberalizmom. Socijalizam, koliko god formalno
nestaje sa svjetske scene, neophodan je radi drutvene
uporabe vika vrijednosti i ekonomske i politike institucije
oblikuju se u tu svrhu. Ukratko, iz socijalistikog programa
treba sauvati tenju humanosti, pravednosti, brige za
ruka dok se neto ne dogodi u Londonu ili New Yorku.
530
ibidem, str. 178.
531
ibidem, 190.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 383 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
manje uspjene. Ekonomski liberalizam nuan je da se

individualne odluke o proizvodnji i potronji prepuste
konkurenciji i tritu. To odgovora slo-bodnijima, sposobnijima i
socijalizam je upravo stoga nestao sa scene to to nije vidio.
Kreator UNCTAD-a iznad je svoga projekta, a mnogi od nas
tako malo o svemu tome znaju. Naalost, vie ga nema meu
ivima, ali nje-gove su ideje ive za ono to hoemo u svojoj
domovini. Nuna nam je ekonomija koja sagledava odnose
sredita i periferije, uinkovitosti i humanosti
P. Rosenstein-Rodan
Paul N. Rosenstein-Rodan jo je jedan autopoietini
subjekt. Do njegovih istraivanja smatralo se da priroda ne ini
skokove, a to slijedi iz neoklasine ekonomije i uenja A.
Marshalla. On uoava:
Natura facit saltum. To je shvatio i objavio. 532 Po njemu,
nije svrha razumijevanje statike ravnotee, nego upravo
neravnotee kao biti pro-cesa ekonomskog razvoja. itatelj
kojemu nije bliska neoklasina ana-liza, mora znati da je ta
disciplina izrasla iz kartezijanske paradigme ravnotee koja je
jo uvijek prisutna u glavama mnogih ekonomista, po-sebno
teoretiara. Kako su prirodne znanosti jo uvijek, naalost, uzor
drutvenim znanostima, to su neminovna alopoietina rjeenja.
U naj-novije vrijeme, opet uslijed saznanja iz prirodnih znanosti
(Prigogine i drugi), poinje se shvaati kategorija neravnotee
kao osnova. Na tom je tragu i Rosenstein-Rodan kad je
izraunao kako je infrastruktura 35% ukupnih ulaganja.
Obrazovanje je tako, pod uvjetima trine ekonomije, ispod
optimuma ako je referentna toka ravnotea kao u nekih naih
stratega ekonomske politike.533 Mora se obrazloiti zato je
obrazovanje u trinim uvjetima ispod optimuma. Od Skinnera
se moe nauiti da brzina uenja zavisi o brzini povratne
Problems of Industrialization of Eastern and Southern Eastern Europe, Economic Journal, 1943.,
vol. 53., str. 202-211.
533
Podsjetio bih kako me je podrao tadanji ministar znanosti prof. dr. I. Kostovi, ali je javno
priznao pred studentima kako je nemoan pred ekonomistima koji tako ne misle.
532
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 384 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sprege. Isporuivanjem robe na trite poduzee kao dresirana

prirodna snaga ui to proizvoditi, a to ne proizvoditi.
Pokuajima i pogrekama, jer ne rabi svoj umni po-tencijal (ne
zna da ne zna), donosi odluke i (ne)uspijeva, a da ne zna
objasniti uzroke svojih (ne)uspjeha. Poduzee ne zna da to
ponajvie zavisi o kvaliteti radne snage, o koncentraciji
stvaralakih subjektiviteta, o dominaciji B nad C tipovima. Dug
je put od ideje do ostvarenja, a malo kome se skida maglena
koprena s cjeline procesa proizvodnje. Ne vide se prirodne veze
(razvoj proizvoda, procesa, organizacija) i rijetko tko vidi koliko
je odluujui imbenik za uspjeh na tritu u obrazovanosti onih
koji donose i provode odluke.
Tek u zadnjih nekoliko godina najbolje znanstvene i
proizvodne institucije to poinju sustavno istraivati i
primjenjivati. Mi smo tako imali prvu takvu konferenciju 1997.
koju je inicirao, a tko bi drugi, J. Boievi. Broj prisutnih,
unato visokoj kvaliteti pozivnih referata, bio je istinska slika
nae sveukupne svijesti. Kako malo tko namjerno grijei ne
uviajui vezu kvalitete i kvantitete znanja, to obrazovanje
ulazi u krizu. Koncentracija onih koji vide vezu obrazovanja i
ekonomskih za-kona (Lewis, Rosenstein-Rodan, Vanek) nije
prela kritinu masu pa ni nai epigoni ne dobivaju poticaje koji
bi bili dovoljno snani da probiju barijere naeg jala. Biologija je
na djelu u kapitalizmu, a u socijalizmu umjesto vladavine
zakonitosti racionalnosti i humanosti imali smo pra-ksu koja je
bila znatno ispod razine prirodnih mogunosti. Stanje u zemljama u tranziciji jest prijelaz s top-down na bottom-up
pristup. U tome se najbolje snalaze ljudi u tajnim slubama.
Dok takvi ljudi budu kolo vodili, narodu e biti teko jer je na
djelu isti alopoiesis. Kad unutar sebe i meu lanovima tima
krenu autopoietini procesi, doi e do istinskog razvitka, ali
ovo je sve puka teorija dok Ministarstvo znanosti i MUP ni ne
pomiljaju kako samo sinergijom htijenja i znanja jednih i drugih
moemo baze podataka i algoritme transformacija novca u robe
uveavati preko dodane i vika vrijednosti.
Finalitet
je
na
horizontu,
ali
nema
dovoljno
autopoietinih
subje-kata,
a
i
njihova
je
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 385 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
samorganiziranost na niskoj razini. Dinamika elja ljudi i

njihova povezanost Rosensteinu su bili vaniji od neoklasine
analize funkcije korisnosti. Za njega je osposobljenost zemlje
kao uzlet aviona sa zemlje i kao to mora biti postignuta
odreena brzina prije uzleta, minimalna razina resursa mora
biti usmjerena na razvoj tj. mi-nimum ulaganja. Mehanizam
cijena na imperfektnom tritu nije vodi za voenje ekonomije
prema optimumu. Kretanje tehnike i kapitala treba ii prema
radu umjesto pomicanja rada prema kapitalu. Naa ekonomska
teorija, a o praksi da i ne govorimo, pustila je da na rad ide u
pealbu. Sada iz toga ima i pozitivnih uinaka. Najvanije je
sada uspostavljanje tehnolokih, ekonomskih i pravnih
veza. Svi oni koji su bili rtve glupih i nepotenih transakcija,
trebali bi u kranskom duhu oprostiti svojim (m)uiteljima i
krenuti u nove iteracije s preciznijim pravilima igre. Imamo li
anse uiti iz greaka? to je bilo, ne moe se izmijeniti. Uz to
to su razorene mnoge obitelji, ljudi su stekli ogromna ivotna i
radna iskustva. Zato taj resurs ne znamo rabiti? On je vredniji
od uteevina. Zakljui li itatelj kako novac mora ii
poduzetniku kao to mu dolaze drugi inputi (energija,
informacije, materijal), umjesto kao danas poduzetnik skupom
novcu, moda e se bolje i prije shvaati razlika alopoietine od
autopoietine ekonomije. Potrebno je ponovno naglasiti kako za
sada nema tvrtke i drave koja vozi po autopoietinom redu
vonje. Svi jo pleemo po ritmu push umjesto pull ekonomije,
a za zaokret od primarnog ulaganja u fiziki, umjesto u moralni
i intelektu-alni kapital, trebat e jo zaleta. Sve sam vie
uvjeren da e tu vlastita trokovna kamata biti, kao to
nauava V. Vugrin, upravljaki para-metar.
Za razvoj su po Rosenstein-Rodanu bitne agrarizacija i
industrija-lizacija, a potonja je vanija jer su eksternalije vee u
industriji nego poljoprivredi. Mogu li slobodno dodati kako je
informatizacija (trei val) jo vanija i da su ovdje eksternalije
jo vee? Po njegovom miljenju, 534 pomo bi trebala ii dok se
razvoj ne bazira na samostalnosti, tj. dok se iz alopoiesisa ne
prijee u autopoiesis. Rosenstein-Rodan doao je do jo jednog
534
ibidem, str. 217.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 386 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zakljuka koji naim ekonomistima nije jo doao do praga

svijesti. Puna zaposlenost po njemu je cilj koji se ne moe
zamijeniti ili kompenzirati niim drugim. Koliko nae energije, a
u svijetu je jo gore, ulaemo u istraivanje i rjeavanje
problema nezaposlenosti? Jesmo li najbolje umove usmjerili u
tom pravcu i zato se najbolji ne bave vie tim problemom? 535
Rosenstein-Rodan nezadovoljan je odnosima Sjever i Jug jer se
prenaglaavaju prava u odnosu na dunosti, a to slijedi iz
dominacije politike nad ekonomijom. Koliko li smo slini svijetu i
hoe li svijet imati koristi od greaka koje radimo? To me mui
od 1987. kad sam od Shinga nauio da je uistinu mogua
proizvodnja bez greke. Odmah sam, sluajui te boanske
misli, u glavi misaono pokuao to primijeniti u procesu
obrazovanja, a bio sam sretan to sam anticipirao rasprave na
telekonferencijama 5-10 godina kasnije.
MNK536 po njemu su problem jer su monopolisti, a bez
slobode nema razvoja. No zbilja je i umna. MNK su vjerojatno
rezultat, po mo-jem miljenju, manje stope povrata u
visokorazvijenim zemljama u kapi-tal (Keynes je to predvidio, a
da Marxa ni ne spominjemo) jer je na djelu zakon opadajue
profitne stope. Skupa radna snaga u visokorazvijenim zemljama
i visoki organski sastav kapitala neminovno vode stihijnoj
autopoietinoj samoorganizaciji, a to su MNK. Zato se
kapital i ljudi oko njega dvije stotine godina bolje
samoorganiziraju od radnika?
Izvrsno je jo jedno zapaanje Rosenstein-Rodana kako
imamo strunost i novac bez demokracije u meunarodnim
bankama i demo-kraciju bez novca u UN-u. Svjetska banka ima
dobre strunjake, ali ZUR im ne vjeruju jer zemlje kreditori
imaju veinu u upravnim tijelima. U UN-u opet nemaju
povjerenja razvijene zemlje. Pokazuje li to kako je zbilja ipak
umna jer na jednom terenu prevladavaju razvijeniji, a na drugom manje razvijeni. Kad bi se primijenilo da ljudi najbolja srca
Podsjetimo se istina je cjelina. Dok ne znamo objasniti varijancu nezaposlenosti, malo znamo! Koliko ima radova kod nas, a i u svijetu koji objanjavaju varijancu? Kad e itatelji (bottomup) odbacivati ono to ni recenzenti (top-down) ne trae?
536
MNK - Multinacionalne kompanije.
535
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 387 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
i umova iz tih dviju institucija kreiraju svijet, vrlo brzo bi nas

poveli u auto-poietinu globalnu zajednicu.
W. Rostow
W.W. Rostow sljedei je iz plejade autopoietskih subjekata.
Radio je na dvama problemima: aplikaciji ekonomske teorije na
ekonomsku povijest i meuzavisnosti ekonomskih s ostalim
silama u cjelokupnom drutvu. I on je bio nezadovoljan onim
to su mu nudile klasina i neo-klasina ekonomija. One
jednostavno nisu u stanju, i sve e manje biti, nositi se s
dinamikom promjena, inovacija, fluktuacijama ponude osnovnih dobara.537 On promatra ekonomski rast kao dio evolucije
cijelog drutva. Polazi od Keynesova opaanja da ne bi bilo
mnogo ulaganja iz hladnih kalkulacija kada ne bi bilo izazova da
se preuzme rizik i zado-voljstvo od projektiranja tvornice,
pruge, rudnika ili farme. Moderni-zacija je slijedila i iz
patriotizma jer nacija nije htjela dopustiti da se naprednije
nacije ire. Solow je od njega zahtijevao parametre, a on misli
da se ni Wealth of Nations ni General Theory ne bi napisalo
da su ti kriteriji bili zahtijevani. Svaka sredina ima, kako Maslow
kae, tehni-ara koji znanost gledaju samo preko kvantifikacija.
Sjetimo se Hegela, da bi tuna bila sudbina naeg saznanja kad
bismo se morali odrei slobode stoga to je ne moemo
izmjeriti.
Rostowu je ekonomski rast rezultat interakcije ekonomskih
i poli-tikih sektora drutva, ukljuujui pojavu poduzetnika koji
su psiho-loki motivirani i tehniki spremni unositi nove
proizvodne funkcije u ekonomiju. Uinkovitost se mjeri stopom
zatvaranja raskoraka postojee i nove tehnologije. Solowljev
residual nije neto to ostaje nakon to se prenese input rada i
kapitala, nego je to rezultat kompleksne interakcije. Ovo su u
biti elementi dijalektike, odnosno alopoiesisa ili autopoiesisa.
Kada potonjeg bude vie, imat emo zdravi rast. On sugerira da
se u-mjesto dohotka po stanovniku kao kriterij uinkovitosti
537
Stoga je poeo raditi na Process of Economic Growth (NY, 1952.).
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 388 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
uzme koliko je uinkovito iskoritena postojea relevantna

tehnologija.
Rostow nam daje jo neke dragocjene informacije da
razbijemo paranoidni duh koji vlada u naoj znanosti. CENIS 538
je CIA financirala ali su projekti bili slobodno stvarani pa je iz
takvih projekata slijedio prijedlog o primanju Kine u UN. Iz
njegovih istraivanja slijedi da539 energini, svrsi orijentirani
ljudi, s dobrom obrazovnom osnovom, u stabilnim politikim
okvirima, s inovativnim poduzetnicima i admini-stracijom,
mogu izgraditi visokoindustrijalizirano drutvo na maloj populacijskoj osnovi ako se izvozno orijentiraju. To su po njemu
vedska, Koreja, Tajvan, Hongkong i Singapur.
Njegovo je saznanje da se korijen tehnolokoj zavisnosti
nalazi djelomino u psiholokoj zavisnosti. Hoemo li se
zadovoljiti tom spo-znajom ili emo ii dublje u emocije,
miljenje, komunikaciju, inter-akciju i projektirati takav razvoj
individue koja e biti slobodna od za-visnosti. Takve individue
projektirat e organizacije koje e im jaati osobnu i kolektivnu
slobodu. On je otkrio da je 1970. godine u svjetskoj ekonomiji
peti put od 1790. dolo do visokih cijena hrane i energije te da
su to ciklusi koje je Kondtratieff540 identificirao (nikada
protumaio), a Schumpeter (po miljenju WWR neispravno)
povezao s ritmom tehno-lokih inovacija. Polet je razdoblje
inflacijske tendencije s visokim ka-matama, pritiskom na
urbane dohotke i promjenom u dohotku u korist osnovnih roba.
Kapital i imigranti idu prema takvim regijama i irenje toga
dovodi do obrnutog procesa. Razdoblje od 1951. do 1972. bilo
je etvrti ciklus spusta, a sada smo u desetljeu petog uzlaza
(1793.-1821. prvi je uspon, 1873.-1896. drugi je spust, 1896.1914. trei je uspon).
Ima li Hegel pravo da je zbilja umna? Moemo li ovladati
tim ciklusima i dokazati bezumnost toga. Prvo moramo shvatiti
To je sredite za meunarodne studije na MIT-u koji je za istraivanje komunistikih zemalja
dobivao novce od federalne vlade, a za probleme razvoja od privatnih fondova.
539
ibidem, str. 252.
540
Njemaki znanstvenik Nefrodov u duhu reininjeringa razvija otkria Kondratieffa, a zanimljiv
mi je to se u Meugorje ide moliti za na narod.
538
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 389 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
umnost u zbilji i tek smo tada ovlateni mijenjati je.

Unoenjem promjena u pro-ces, a da ne znamo sve
relacije i parametre za optimizaciju, neminovno emo
kvariti proces. To ne smeta ako neto nauimo, ali ako
grijeimo, a iz toga ne uimo, onda je to ravno kriminalu.
Saznajmo jo jedan problem koji titi strunjake na
svjetskoj ra-zini.541 Rostow zajedno s istraivaima WB (ES
Mason i RE Asher) misli kako je nedostatak WB-a da ne moe
garantirati da e razvojno ori-jentirani kadrovi doi i ostati na
vlasti. Kada bi ti kadrovi uistinu nudili cjelokupni razvoj (ljudi,
tehnologije, ekonomije i politike), bi li netko bio protiv njih? No
moe li razvoj doi izvana? Nije problem u tome da se garantira
hoe li ti kadrovi biti na poloajima. To je sekundarni problem.
Bit je jesu li ti kadrovi koje nudi svjetska banka dovoljno jaki
stvaralaki subjektiviteti i znaju li i hoe li razvijati slobodu
(uinkovitost i demo-kratinost) umjesto moi. Ukoliko su tako
osposobljeni, problem o kome navedeni autori govore ne bi se
ni postavio. J. Monner,542 po Rostowu, izvrsno uoava kako ljudi
prihvaaju promjene samo kad su suoeni s nunosti, a to
uoavaju samo kada je kriza. To je ve i Heraklit shvatio rekavi
da je rat otac svih stvari. Kako znamo nakon Prigoginovih
otkria, to je prirodni proces koji nastaje kad se materija stavi
daleko od ravnotee. Kako je marksistika paradigma stavljala
ljude u ravnoteu, to nije bilo ansi za razvitkom. S te je strane
kapitalizam u prednosti jer konkurencija uvijek izbacuje ljude iz
ravnotee i time osigurava ra-zvitak. Ono to je do nedavno bio
besmisao kapitalizma (da ljudi nisu kapital), polako nestaje sa
scene. Kapital je slijedom iteracija doao do saznanja da
najvei viak vrijednosti nastaje proizvodima koji u sebi imaju
to veu kvalitetu i koliinu znanja. To jest, a sve e i vie biti
vrhunski biznis i jednostavno je teta promatrati kako se mi
slabo i sporo u sve to ukljuujemo.
Ponovio bih da nas odreuju sile kauzaliteta, a ne privlae
sile finaliteta te da smo time vie odreeni biologijom nego
541
542
ibidem, str. 258.

Memoirs, NY, 1978., str. 109.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 390 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
filozofijom. No kada bismo dublje proniknuli u nau prirodu,

vidjeli bismo (Prigogine) da postoji sjeme za samoorganizaciju,
ali proces mora biti ireverzibilan. Ekstremni toplinski i uvjeti
pritiska daju prostor za oslobaanje, a iz toga vika
vrijednosti prirode mi sada i ovdje moramo znati proizvoditi
viak svijesti i viak ekonomske i drutvene vrijednosti.
Ostaje mogu-nost da i dalje budemo odreeni silama
kauzaliteta. Rostow smatra543 kako je jedinstven povijesni
fenomen da su razvijene zemlje shvatile kako im je interes
alokacije 0,35% od GNP-a za ZUR.
H. Singer
H. W. Singer jo je jedan autopoietian subjekt od koga
vrijedi uiti to vrijedi istraivati i kako se boriti za napredak.
Rezultati su mu po-kazali da je dobrobit trgovine i ulaganja
nejednako distribuirana izmeu ZUR-a i razvijenih od 1870. do
1939., a i u projekcijama do 1973. pre-dvialo se daljnje
pogoranje za ZUR. Kad se iskljui OPEC projekcija, potvruje
se do 1982. Po njemu se produktivnost bre razvijala u industriji nego u primarnoj djelatnosti, a uvjeti razmjene postajali su
manje poteni. To nikako ne znai da je bolje ne trgovati.
Brandtovo izvjee temelji se na pretpostavci da su razvijene
zemlje sustavi za rast ZUR-a, a budunost bi mogla pokazati
obratno, da su ZUR sustavi za rast ostalih. Po njemu je, kao i
prema svima do sada, neoklasina analiza neodgo-varajua.
Predlae da se povezanost MNK-a i ZUR-a mora analizirati
povezivanjem ponude i potranje s procesom donoenja odluka
te da se otkrije kako to utjee na ishod cijena. Suglasan je s P.
Streetenom da najvei dio trita odlazi lavovima, a jadni su
janjci rtve u tom pro-cesu.544
Godine 1950. ukazivao je kako relacije moi unutar ZUR-a
one-moguuju proizvoae primarnih proizvoda od stjecanja
odgovarajuih dobitaka i drukije relacije moi unutar razvijenih
543
544
Pioneers, ibidem, str. 260.

Development Perspectives, London, 1981., str 217.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 391 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zemalja to onemo-guuje stjecanje odgovarajuih dobitaka

viim dohotkom. Zato se neki uspijevaju organizirati i neke im
sile u tome pomau, a neki ne uspi-jevaju? Kako izgraditi most
izmeu potreba i ciljeva i pronai optimalnu trajektoriju? Tada
nije traio izvor razlika u ulaganjima u R&D, to je korigirao
1971. te ga je to vratilo Schumpeteru koji mu je bio uitelj.545
Singer je na podacima UNCTAD-a otkrio da su zemlje s
dohotkom ispod 400$ vie deteriorirale nego zemlje s 400800$, a ove su vie od onih koje su imale iznad 800$. Tako su
se prve pogorale za 11%, druge za 6% i tree za 3%. Isus bi
rekao tko ima, dat e mu se, Marx bi rekao da je to ilustracija
raslojavajueg djelovanja zakona vrijednosti, dok bi kibernetiari rekli kako je pozitivna povratna sprega tomu uzrok.
Kad emo spregnuti religiju, filozofiju i znanost u tehnologiju
koja e biti autopoietina?!
W. R. Cline546 pita se moe li se model etiriju tigrova
uopiti. Odgovor mu je ne jer ne moe ne izazvati
protekcionistike reakcije u primjeni. Ta su etiri tigra premali i
ne ugroavaju svjetske monopole, a s druge su strane poticaj
drugima da krenu njihovim putem.547
Kako se Singer slae s Clineom, moram rei da bi i ovdje
trebalo razdvojiti nacionalnu strukturu po kriteriju uinkovitosti
i humanosti i integrirati je s drugim dijelovima u okruenju.
Ukoliko doemo do ta-kvih integracija, vee su anse za
razrjeavanje sadanjih ekonomskih i politikih proturjenosti.
Postoje u svim sredinama produktivniji i po-teniji i manje
Moramo se zapitati zato je trebao biti toliki zastoj u njegovu razvoju. Vjerojatno je bio jak
utjecaj okoline koja je do nedavno podcjenjivala Schumpeterov doprinos. Poteno je to i veliki
ljudi priznaju kako se vraaju na izvore jer ih je ivot krivo odveo. Koliki bi trebali nadvladati osobnu oholost i etvrtu potrebu po Maslowu i ne lutati prepotentno prostorima koje su ve velikani
istraili i opisali. Koliku cijenu plaaju drugi koji nemaju pretpostavke i privilegiju baviti se znanstvenoistraivakim radom i koji ni ne slute kako smo blizu rjeenja. Tako se vrtimo od Poncija do
Pilata jer ne znamo sile kauzaliteta i finaliteta, kriterije i mjerila pa rezultat ne moe biti drukiji
nego to jest. U danim uvjetima s danom razinom htijenja i znanja, zbilja ni ne moe biti umnija.
546
Can the East Asian Model of Development Be Generalised?, World Development, vol. 10, br. 2,
1982. str. 89.
547
Najnoviji razvoj dogaaja pokazuje kako su i tamo C igrai najvjerojatnije preuzeli naredbene
poloaje i krahovi koje imaju neminovni su. Kako bi grenici bive Jugoslavije mogli lijepo ivjeti
uei druge po svijetu da ne ine iste greke koje smo mi proli!
545
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 392 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
produktivni i manje poteni. U ovisnosti koji su se bolje

integrirali, imali smo razvoj ili kaos.548
Vratimo se u zbilju i pogledajmo rezultate do kojih je doao
Singer u istraivanjima odnosa Sjevera i Juga. Izmeu 1959. i
1970. ZUR su izvezle 74% vie, a razvijeni 152% pa je
meunarodna trgovina bila bolji aparat za rast razvijenih nego
ZUR. Njegovo je zapaanje da bankarske posudbe kao lijek
samo odgaaju problem, ali ga i intenziviraju. Koliko smo mi
toga svjesni? Po njemu, vodei borci za praviniju politiku bili su
Rao (Indija), Stanovnik i Mates (Jugoslavija) i H. Santa Cruz
(ile)!? Svi ti zajedno s njim bili su tretirani u UN-u kao
radikalni, naivni, amateri, utopisti. Takvi su ovdje i svuda
odravali proces ivim dok nije postao prihvatljiv za odgovorne,
pragmatine i profesionalne da to preuzmu.549 Najbitnije je
imati mogunost stvaranja, biti u autopoiesisu. to je sustav
moralniji i umniji, to e slabiji davati vie (ne)materijalne
podrke bo-ljima i tad e nastupati jo bolja sinergija. No sustav
je vie odreen moralno i intelektualno najboljima i na njima
lei najvea odgovor-nost.550 Uvjeren sam kako e uskoro u
naoj zemlji potenje biti na veoj cijeni i vie no bilo gdje u
svijetu. Mi smo bogati B igraima jer nam je takva povijest.
Veliki je problem to nemamo znanost koja bi nam de-kodirala
to znai imati svoju dravu pa se cijeli proces dogaa bolnije
no to bi trebao. Kad naa drava uistinu pone tititi svoje B
igrae, a to nam je sljedei strateki zadatak nakon mirne
reintegracije, nastajat e bljeskovi i oluje koji nee nita moi
Trebat e tisue godina da tako strukturirani sustavi naue kooperirati ako nema vizije finaliteta! Ukoliko bi se izvrile dobre diferencijacije i integrirali stvaralaki subjektiviteti, imali
bismo jezgre za razvijanje harmonije i minimiziranje antagonizma. No uriti u makrokosmos, a ne
znati projektirati ni u mikrokosmosu autopoietinu samoorganizaciju, opasna je igra. Od 1960.
mnogo sam se puta opekao, ali sreom sve me to samo imuniziralo da lake podnosim emocionalne i intelektualne udarce.
549
Tako C preuzimaju od B, a na B je da dalje stvaraju i idu Njemu opratajui moralno i intelektualno slabijima. Ako tako rade, razvitak e im biti eksponencijalan, a ako to ne ele ili ne
znaju primijeniti, eka ih stres, bolest i na kraju smrt. Bolji su uistinu duni predavati postignuto
slabijima i previe se ne uzbuivati to nemaju (ne)materijalna priznanja.
550
Moj je profesor uraevi predlagao da bi se porez trebao plaati prema kvocijentu inteligencije. To bi bilo autopoietino. Kako sam desetak godina testirao inteligenciju i u praksi se razoarao u veu vrijednost, s vremenom sam shvatio da je kljuna varijabla potenje. Tu se kriju ogromni intelektualni potencijali, samo ne izlaze na povrinu dok sustav ne postane autopoietian.
548
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 393 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
oskvrnuti. Kao to je Einstein pred-vidio da gravitacija

zakrivljuje svjetlost, tako s 99%-tnom sigurnou tvrdim da e
kod nas poteni pobijediti nepotene, pametni manje pametne,
a kulturni manje kulturne, ukratko B e biti jai od C.
Ovdje je vrijedno ponovno se vratiti u UN jer se radi o
jednom prirodnom pokusu koji nam mnogo govori kako se
raaju i odravaju autopoietini subjekti i kako ih alopoietina
okolina tretira. Da su Rao, Stanovnik, Mates i slini bolje i vie
znali o teoriji i metodama samo-organizacije, ne bi se
vjerojatno dogodilo da ih birokrati istisnu. Vjero-jatno su u toj
igri pripomogli birokrati iz Indije, Jugoslavije i ilea. Sje-timo se:
Rien ne vit que par le detail. To najee nedostaje
stvaralakim subjektivitetima i na razliitim sitnicama love ih
hijene pragmatiari u ljudskom obliku. S prirodne strane to je
umno jer za svakoga treba mjesta pod ovim suncem, ali u
interesu je cjeline da svatko zna to je tko stvorio i koliko.
Uzmimo za primjer nastanak jedne agencije OUN-a.
Skupina oko Singera predlagala je da se oblikuje 551 institucija
koja se trebala zvati UNFED (UN Fund for ED, to bi u
bukvalnom prijevodu znailo ne-ishranjeni). Naziv je bio previe
blizu istini pa je dodan prefix special i tako je postao SUNFED.
Jo je jedan dogaaj pouan za proizvodnju autopoietskih
subjekata i njihovo samoorganiziranje. Tako je D. Hammarskjold (iz OUN-a) zamolio E. Blacka (iz Svjetske banke) za
sprezanje IDA i OUN-a. Posljednji je ljubazno, ali jasno odbio taj
prijedlog. alo-sno. Tako SUNFED i IDA nisu povezali UN i WB.
Najbolji ekonomisti pokazali su mnogo entuzijazma i iscrpljeni
ustupili mjesto birokratima. Ovi su nas u svjetskim razmjerima
doveli u sadanje stanje, a kako je birokracija ovijena tajnom
kao i proces proizvodnje, to se krivca ne moe definirati. Srea
je da su mnogi akteri ivi i raamonske se situacije mogu
rekonstruirati. Uoimo da su OUN i Svjetska banka sredita politike i ekonomske moi. Vidi se da ima dovoljno ljudi meu
razvi-jenima koji su za racionalnije i humanije odnose. Takav
projekt ak financira Svjetska banka, ali je to vie utivost, no
istinska orijentacija. Zato nema daljnjeg procesa u smjeru
551
ibidem, str. 301.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 394 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
autopoiesisa? Vjerojatno ga od tiskanja knjige nee ni biti, ali je

sada prilika za samoorganiziranje. Jesu li navedeni ljudi na
etvrtoj ili petoj razini po Maslowu?
J. Tinbergen
J. Tinbergen takoer se ubraja meu autopoietine
znanstvenike.552 Iako je doktorirao fiziku, uslijed ekonomske
krize 1929. opredijelio se baviti ekonomijom i drutvenim
znanostima.553 Development coopera-tion as a learning
process moto je njegova rada. U tom djelu govori o procesu
uenja kojim smo svi proli. On je napustio fiziku pod utjecajem
siromatva koje je 1929. poelo u Holandiji. Istraivanja je
zapoeo pro-uavanjem ciklusa. Po njemu vano je razumjeti
trendove oko kojih ciklusi osciliraju te potrebu za
meunarodnom kooperacijom umjesto grubih konflikata. S
humanistikog ugla upotrebio je svoju kompa-rativnu prednost
self made ekonomskog razmiljanja. Karakteristika je
nerazvijenih, po njemu, nedostatak kapitala. Kvaliteta stanova,
prekr-cani vlakovi, tramvaji i autobusi, male trgovine te brojna
trgovanja na otvorenom prostoru. Takoer, kontrast bogatih i
siromanih vei nego u Europi ukazuje na rijetkost ljudskog
kapitala i razlikama u moi. Greke u odluivanju takoer su
mogui uzrok nerazvijenosti.
Za itatelja e biti zanimljivo kako je iao sljedei proces.
Na poziv Svjetske banke napisao je djelo 554 The Design of
Development. Potekoe ZUR-a po njemu su preambiciozni
ciljevi i projekti, neuspjeh u tretiranju inflacije, rasipanje resursa
uslijed uskih grla ili neiskusnih politiara, rairena korupcija.
Pronalaenje uinkovitijeg i humanijeg (less inequ-itable)
Imao sam priliku tri puta (1974. 1978. i 1981.) posjetiti ga u njegovoj kui i nekoliko sati prodiskutirati s njim svoje dileme u ekonomiji. Ohrabrio me na mom putu iz psihologije i tehnologije
u ekonomiju. Naalost odnio je u grob tajnu o razlici ikake i osjeke kole. Nije li me razumio?
Nisam li ja njega razumio? Jesu li politike i ekonomske sile jae od psihosocijalnih sila? Po teoriji
fraktala model ABCD dalje se rastavlja pa iz B imamo BB i BC, pa BBB i BCB itd. Povijest e nas
staviti gdje smo zasluili, a moda i u vjenosti nastavimo istraivanja u tom pravcu.
553
Development cooperation as a learning process (str. 315.)
554
The Design of Development, Baltimore, 1958.
552
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 395 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razvoja mogue je razumijevanjem meupovezanosti glavnih ekonomskih pojava, zatim minimum kolovanosti, to je
prepoznato ali neobraeno. No Svjetska je banka dosta dugo
pruala otpor da ak tiska to djelo. 555 Po Tinbergenu korektna
definicija za kapitalni koeficijent jest vrijeme za koje se output
izjednai s uloenim kapitalom. Mogli bismo dosta nauiti od P.
P. Streetena koji smatra da postoje dvije vrste ekono-mista
jedni koji znaju da ne znaju i drugi koji ne znaju da ne znaju.
Samuelsonova je formula da se ekonomisti svijeta ujedine
jer ne-maju to izgubiti osim svog neznanja. Hirschman je
diferencirao teorije po tome prihvaaju li ili odbacuju uzajamnu
dobit iz odnosa Sjever i Jug te postoji li jedna ekonomska
disciplina primjenjiva na sve zemlje i u sva vremena. Tako je
dobio etiri tipa:556
Ortodoksni neoklasiari oboje prihvaaju, a neomarkisti i
teoreti-ari ovisnosti oboje odbacuju, razvojni ekonomisti
odbacuju jednu di-sciplinu a prihvaaju uzajamnu dobit, a
klasini marksisti usvajaju jednu disciplinu ali odbacuju
mogunost uzajamne dobiti. Gdje se ubrajaju nai ekonomisti?
Je li autopoietina ekonomija sinteza? To svatko mora sam iz
sebe izvesti ...
J. Robinson557 smatra da je gore od biti eksploatiran od
kapitalista, ne biti uope eksploatiran. Ne moe joj se
prigovoriti cinizam. Nju mui dilema gdje Hegel i Leibniz
progovaraju preko Keynesa558 da imamo najbolji sustav to
moemo i gdje Marx progovara preko Schumpetera da je sustav
okrutan i nepravedan. Neki stupanj samoregulacije ostvaren je i
po njoj treba pustiti559 proces pa e on sam po sebi autopoietski
dovesti do veeg zadovoljstva. Dodao bih kako brzina
samoregulacije zavisi o brzini saznanja o ciljevima, kriterijima,
sredstvima. Streeten u-kazuje kako je povijest razvojne
Mene je uistinu strah kad ujem na HTV-u ili proitam u novinama kako su nam odobrili
kredite i volio bih da toga bude to manje. Bojim se kako mi nismo svjesni to radimo i kamo nas
oni vode.
556
Pioneers, str. 344.
557
Economic Philosophy, Penguin, 1966. Str. 46.
558
ibidem, str. 130.
559
Pioneers, str. 341.
555
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 396 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ekonomije proces koji ide od velikih ge-neralizacija i apstrakcija

k specifinostima i konkretnosti. Mi u Hrvat-skoj, a nadam se i u
BiH, pa i drugim zemljama tranzicije imamo ansu.
J. Viner
J. Viner,560 sljedei autopoietini igra, zalagao se da test
razvije-nosti bude redukcija siromatva te je prvi branitelj
osnovnih potreba.561 Uoio je kako stopa rasta stanovnitva
opada nakon to dohodak raste. Meunarodnu pomo smatra
inferiornim instrumentom meunarodne kooperacije. Vratimo
se A. Lewisu562 koji ima test to bi bilo kada bi razvijeni nestali u
2000. Bi li ZUR-u bilo bolje ili gore? Tko kae gore, taj je plavi, a
tko kae bolje, taj je crveni kao na lakmus testu. Zastupnici
plave inaice imaju argumente u etirima tigrovima, a crvene u
Indiji, Indoneziji, Kini, Japanu. Hirschman je uoio da je Latinska
Amerika bolje napredovala za vrijeme svjetskih ratova i velike
depresije kada im je kontakt s razvijenima bio slabiji. Tako je
Rostow predstavnik prvih, a Frank drugih. Pristalice plavih su: J.
Viner, R. Nurkse, IMD, Little, J. Bhagwati, B. Balassa, a drugih:
R. Prebisch, H. Singer, G. Myrdal, A. Hirschman, S. Amin, F.
Fanon, J. Galtung.
Sinteza je da razvijeni emitiraju dvije vrste impulsa, prve
koji po-mau razvoju i druge koji ine prepreke i Lewisov test
koristan je da selektira ideologiju ekonomista.563 Tako Streeten
zakljuuje564 da nije pitanje djeluju li razvijeni pozitivno ili
negativno, nego kako pozitivno primiti, a negativno odbaciti.
MNK koji pomau razvoju i koje fair dijele dobitke, welcome su.
Tako smo doli do nekih premisa autopoietine ekonomije.
ibidem, str. 348.
International Trade and Economic Development, Oxford, 1953. str. 100-103.
562
Pioneers, str. 350.
563
Podsjetimo se kako je sve u ivotu od biologije do prava igra crvenih i zelenih semafora te gasa i
konice. Poenta je da imamo to manje udesa na raskrijima ivota. Mi previe troimo novaca i
ljudskih rtava na fiziki promet, a uvjeren sam da bi i tu bilo velikih uteda kad bismo poeli
razmiljati o svakoj naoj misli, rijei i djelu u tom duhu.
564
ibidem, str. 354.
560
561
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 397 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Gospodarski sustav mora znati kada biti otvoren, a kada

zatvoren pred okruenjem. Koliko kod nas ljudi proe kroz
crveno? Jesu li tajkuni taj tip? Koliko nas na zeleno svjetlo
pritie konicu?
Odakle dolazi taj strah od davanja gasa kada konano
imamo svoju dravu u kojoj moemo biti slobodni i imati zeleni
val. No inercija uslijed navika prolosti ini to ini i trebat e
vremena da shvatimo to znai imati svoju dravu. Da bismo to
shvatili, prvo treba shvatiti kako napraviti autopoietinu
ekonomiju te sinkronizirati semafore i ospo-sobiti vozae.
Postoji klasifikacija na velike (Mahalanobis ) i male
(Schumacher). Ironija je ivota da zemljak Gandhija i Tagore
zastupa neoklasinu tezu, a ovjek sa zapada govori iz tao
filozofije: the small is beautiful. U ZUR-u se premalo troi za
istraivanja i razvoj. Po glavi je to omjer 100:1 izmeu bogatih i
siromanih. Nema odgovarajue tehnologije za ZUR,
zakljuak je Vinera, pametnog i potenog ekonomista koji
izvrsno di-ferencira i integrira iitano. Moemo samo zaaliti
to ne ulazi dublje u ljudski i tehniki imbenik, ili jo dublje u
bioloke i filozofske dimen-zije. Tada bi vjerojatno i zakljuak bio
drukiji jer postoji odgovarajua tehnologija i za ZUR.
Na kraju P. Streeten klasificira ekonomiste na utopiste i
pedante. Posljednji su profesionalci s finim umom i velikom
panjom za detalje. Ako vi mislite da postoje rjeenje za svaki
problem, oni vide najmanje dva problema za svako rjeenje.
Utopisti se ne brinu oko detalja nego su vizionari, uvari vjere.
Oba pristupa su potrebna jer nam treba teorija koja ima
veu diferencijaciju u pristupu i analizi, a s druge strane i
teorija koja e in-tegrirati pojave i procese. Takoer sve vie
postaje jasno da nam je neo-phodna intelektualna tehnologija
koja je rigorozna prema ogranienji-ma, a istovremeno
omoguuje (ne)formalni pristup. Neophodno je imati tri
dimenzije u vidu:
povijesnu;
prostornomeunarodnu;
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 398 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
te po Leibensteinu, MicroMicro teorija, tj. to je unutar

tvrtke, farme, domainstva i, ako je mogue, unutar
pojedinca s kon-fliktnim tenjama.
Donedavno
je
domainstvo
bilo
ignorirano
od
ekonomista.565 U biti nam treba kombinacija panje prema
detaljima s istovremenom vizijom alternativa. Tako se neto ne
moe nai u jednoj osobi, ali unutar tima to je nuno njegovati.
to rei nakon prikaza zapadnih ekonomista koji o razvoju
razmiljaju kreativnije od ljudi u World Bank i International Monetary Fund?
Ima jo sijaset takvih. Problem je kako takve spregnuti s
naim najboljim umovima. Dok to ne obavimo, nema nam 100
milijardi dolara.
Nakon to sam dao prikaz zapadnih teoretiara, dat u
krai prikaz teoretiara s Istoka, posebno Bahroa, Kantorovia i
Kornaya. Njihov je zajedniki nazivnik da vie naglaavaju
humanu notu ekonomije, oito inspirirani mladim Marxom.
Nuno je unaprijed rei kako su oni bili daleko od mogunosti
utjecaja na ekonomske politike svojih zemalja. Ni prije
spomenuti zapadni ekonomisti nisu bili previe na cijeni u
svojim sredinama, ali je okruenje stvaranja i utjecaja ipak bilo
povoljnije.
Autopoiesis
ekonomista
zemalja
iz
perspektive
socijalistikih
Sustav se dravnog socijalizma u Europi poeo raspadati

1989. padom Berlinskog zida. Neki misle da bi bilo najbolje sve
to je prolo shvatiti kao ruan san i zaboraviti. 566 Ne mislim
G. Becker je za otvaranje te problematike dobio Nobelovu nagradu.
Sjetimo se kako sam izveo potrebu da iz nae povijesti kapitalizma, nacionalizma i socijalizma
zaponemo stvarati postmoderni sustav. To najkrae znai postkapitalistiki, postnacionalistiki i
postsocijalistiki pristup razvijanju gospodarstva. Sva su tri sustava pala pred slobodom i dostojanstvom ovjeka. Ukoliko te kategorije nisu fikcije, nuno je traiti dobre i loe strane u svima
565
566
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 399 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
tako, a i za mnoge je druge ono to ivimo daleko od ivljenja

dostojnog ovjeku.
R. Bahro
R. Bahro567 polazi od toga da je Marx 568 svoju politiku
ekonomiju stvorio u slubi ideala kojeg se pridravao od
mladosti i sve ga stvarnije razvijao o opoj emancipaciji
ovjeka. Njegov je kategoriki imperativ preokrenuti sve
odnose u kojima je ovjek ponieno, podjarmljeno, na-puteno i
prezreno bie. To stoji ispred i iznad svake znanstvene zasnovanosti svoje ostvarljivosti. On razvija projekt kako bi ljudi
komuni-stikog drutva u razmjeni s prirodom postajali
slobodni. Ideal mu je da ivi rad nadvlada minuli rad sve veom
koncentracijom na informa-cijski proces. On opaa kako u
socijalistikim drutvima rasipanje i o-skudica idu ruku pod
ruku.
Bahro reafirmira Marxovu569 ekonomiju vremena jer vodi
vreme-nu za razvijanje ljudskih ivotnih snaga. Naglaava ono
to su ekono-misti socijalistikog drutva zaboravljali, da samo
asocijacija u kojoj je osiguran slobodan razvitak svakog
pojedinca jami slobodan razvitak sviju, a da to moe dati
samo drutvo bez sile i terora odozgo i odozdo. Zagovaranjem
slobode Bahro normalno nije stjecao simpatije partijskih
diktatora i zatvor pa je izgon iz Istone Njemake bio prirodni
tijek stvari. Shvatio je da e razvoj slobode biti izvor motivacije
svih
slojeva.
On
mnogo
prije
zapadnih
teoretiara
intelektualnog kapitala ukazuje kako umni rad marira na elu
subjektivnih proizvodnih snaga. Za njega je opa emancipacija
apsolutna nunost jer u slijepoj igri ego-izama, u nesolidarnosti,
antagonizmu otuenih pojedinaca, skupina te naroda sve vie
urimo toki od koje vie nema povratka na dobro. Privatna
njima i (re)konstruirati u skladu s autopoietinom teorijom neto to nee biti loa, nego dobra
sinteza svega prethodnog.
567
Bahro R., Alternativa.
568
ibidem, str. 20.
569
ibidem, str. 150.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 400 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
svojina moe se ukinuti jedino svestranim razvitkom jedinke, a

zateene proizvodne snage moe prisvojiti samo svestrana
jedinka. On zapaa da socijalistika drutva 570 proizvode toliku
koliinu ope spo-sobnosti da je aparat ne moe zaposliti.
Bahro ukazuje kako su jakobinci i boljevici samo kratko vrijeme
pokazivali potenje, ali se korupcija brzo rairila. Korumpirani
su se brzo pobrinuli da duh korupcije po-stane opi i obvezni i u
kratkom vremenu stvorili klimu da poteni funkcionar postaje
sumnjiv ne samo u smislu da je glupan, nego i da tei
poloajima koje su osvojili akali. Je li sve ovo i danas nakon
nestanka socijalizma aktualno u nas i drugim tranzicijskim
zemljama?
Po njemu, ekonomski je zadatak stvoriti novu organizaciju
rada koja se zasniva na slobodnim solidarnim individuama.
Kriterij kvan-titete mora se potisnuti, a planiranje se mora
podrediti razvoju sve-stranih ljudi i poveanju mogunosti
sree. Materijalna nezajaljivost plaa se neslobodom, a praksa
pokazuje da su jednaki rezultati ljudskog razvitka mogui i uz
vee razlike u drutvenom proizvodu. Bahro smatra da treba
dalje ii k vremenskom budetu pojedinca da se iz-jednae
razvojne anse. To je ekonomija vremena za svrsishodnu raspodjelu vremena za svestran, dodao bih autopoietian,
razvitak poje-dinca. Ona bi utedjela trokove (apstraktno
radno vrijeme) i dovela konkretno ivotno vrijeme. Funkcija je
cilja maksimiranje vremena za razvitak, za produktivno
prisvajanje kulture. Slobodni samorazvitak mogu je samo u
drutvu koje ima sposobnost proizvoditi vie nego to mora i
to doista proizvodi. Zalae se da se utroak materijala i
energije smanji. Bahro predlae da se umjesto mjerenja prema
vrijednosnim veliinama ili cijenama prijee na mjerenje prema
ekvivalentima vre-mena. Tu je zadatak za ekonomiste koji
zahtijeva suradnju s tehno-lozima. To je uvjet da se skine
proizvodima robni oblik. To se moe ostvariti samo ako su ljudi
sposobni ocijeniti posljedice svojih potreba.
U ovom pristupu ima mnogo humanizma, ali nedostaje
dublje poniranje u pretpostavke, ovjeka i tehniku, posebno
570
ibidem, str. 270.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 401 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ograivanja od zlouporaba. Nakon ruenja etatistikog poretka i

nakon to njemaki sociolozi istrae policijske dosjee, vjerojatno
e se demonstrirati zako-nitosti koje ovdje postuliramo. Dok
zapadni ekonomisti idu bottom-up, istoni, vidi se, idu topdown. Danas gotovo vie nema potonjeg. Jedino ostaju papine
enciklike! Znanost mora ukazati na nunost etike u gospodarskom razvitku jer bez potenja nema motivacije za rad.
L. Kantorovi
L. V. Kantorovi571 omoguuje nam da s kvalitete prijeemo
na kvantitetu i ak doemo do mjere. Naalost, ve u uvodu
nailazimo na otrijenjenje jer nam akademik Nemcinov 572
dokazuje neosnovanost Kantorovieva pristupa. Autopoietskim
subjektima tee je u etatizmu nego u kapitalizmu. Neshvatljivo
je iz sadanje perspektive kakva je bila mo politikih monika i
kako se u totalitarnom sustavu teko probijala znanstvena
misao. No zato je ona dragocjenija, a ak bih se usudio tvr-diti i
kvalitetnija jer nastaje u teim uvjetima. Zapad nije u stanju
shvatiti totalitarni sustav iako je on bio neminovan ukoliko
promatramo planetu u cjelini. Kapitalizmu kakav je bio,
neophodna je bila ravnotea i samo razumijevanje cjeline
zbivanja otvara prostor za istinski razvitak i pojedinca i manjih i
veih ljudskih zajednica.
Kantorovi573 procjenjuje da su gubici uslijed kampanjskog
rada 25%, a produkcija bi se uklanjanjem nedostataka i
primjenom znanosti mogla poveati za 30-50%. On 574 izvrsno
uoava da je usuglaavanje opeg i pojedinanog osnovna
potekoa planiranja. Bit je njegova pri-stupa doi do relativnog
intenziteta i na osnovi toga stvara se optimalni program
proizvodnje. Podloga su objektivno uvjetovane procjene. Au-tor
predlae termin procjena, a ne vrijednost jer se ne razmatra
571
572
573
574
Ekonomski raun optimalnog koritenja resursa, CEKADE, Zg. 1985.

ibidem, str. 11.
ibidem, str. 18.
ibidem, str. 20.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 402 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
cjelina. Po njegovoj definiciji plan je optimalan ako je ispunjen

asortiman i zadovoljeno
naelo rentabilnosti.
Naelo
rentabilnosti zadovoljeno je ako se ne dobiju proturjeni uvjeti,
a ako se dobiju, analiza ukazuje na mogui put poboljanja
plana. Za postupno poboljanje plana uspore-uju se procjene,
a svoenjem jednih na nulu, a drugih na maksimum teimo
optimumu. Kod neznatnih promjena uvjeta objektivno uvjetovane procjene imaju stabilnost, a u cjelini zavise o asortimanu,
broju poduzea, planskim kapacitetima i mijenjaju se izmjenom
uvjeta. Kan-torovi smatra da je neispravno zakljuivanje na
osnovi cijena i da moe dovesti do krivih zakljuaka. Dubljim
ulaenjem u problematiku definiraju se operacije i resursi.575
Za izradu bilo koje vrste proizvoda koriste se procesi za koje je
suma
trokova
proizvodnih
imbenika
naj-manja.
Za
576
Kantorovia je rad jedini izvor stvorene vrijednosti. Tei svesti
sloeni rad na jednostavan te dobivanju relativnih procjena razliitih kategorija rada. Moja istraivanja pokazuju da je
marginalna produktivnost rada drukija od Kantorovieve, ali je
bitno da operaci-onaliziramo varijable to je uvjet za
konvergenciju procesa. Bez kvan-tifikacija otvara se prostor za
zlouporabe po vertikali i horizontali.
Ukoliko bi se kritiki gledalo na Kantoroviev rad, moglo bi
mu se prigovoriti da nedovoljno duboko ulazi u ljudski
imbenik, dok je u tre-tiranju procjene zakupnine iznad gotovo
svih ekonomista socijalistike orijentacije. Zalae se za
ukljuivanje procjene zakupnine to bi vrlo ra-cionaliziralo
proces rada. Na Zapadu je razvijen koncept leasinga, ali to je
bila prilika za umnost socijalistikog drutva. I ovdje bi
socioloka analiza policijskih dosjea pokazala kako su glupost i
nepotenje korijen propasti ovog genijalnog projekta. 577 Komu
zvona zvone?
ibidem, str. 50.
ibidem, str. 72.
577
Vjerojatno su moralno i intelektualno inferiorni ekonomisti bili zadueni za nadzor nad Kantoroviem i slinim autopoietinim znanstvenicima i time su nesvjesni projektanti intelektualne
blokade i kaosa koji sada imaju. Dok im se premijer ernomirdin izvanredno bogati, veina siromai i to je neminovno; ako narod ne vidi tko su njegovi najbolji, nije zasluio bolju sudbinu.
575
576
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 403 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Deficitarnost opreme javlja se relativno preniskom cijenom

do ega dolazi uslijed nepotpunog obrauna trokova pa bi
uvoenje rente na opremu ujednailo uvjete proizvodnje.
Neuvaavanje uloge opreme kao proizvodnog imbenika
iskrivljuje cijeli sustav cijena i tu je, po mojem miljenju, jedan
od najveih uzroka za nedovoljnu uinkovitost socija-listike
ekonomije i razlog to je doivjela kolaps. Za istu logiku bori se
i kod koritenja prirodnih resursa, ali su u praksi rezultati ili u
prilog onima koji su zloupotrebljavali sustav.
Kada e pametniji i poteniji shvatiti da ih eksploatiraju
manje struni i moralno vrijedni? Takvi uspijevaju svuda po
svijetu, a totali-tarni sustavi bili su posebno pogodni milje za
klijanje Salierija. Akade-mik Nemcinov sigurno nije ni znao
koliko je glup u kritici Kantoro-vieva rada, ali mu je socijalni
okoli davao prostor da sudi o neemu to, gotovo sam
potpuno siguran, uope nije razumio.578
Kantorovi predlae da plodnost zemljita mora dobiti
svoju pro-cjenu uvoenjem diferencijalne rente (tj. utedom
rada koju daje ko-ritenje tih resursa). Rad je jedini izvor
vrijednosti, prirodni resursi i oprema imbenici su koji utjeu
na proizvodnu snagu rada, a njihovo raunanje potrebno je kao
sredstvo za optimalnu raspodjelu rada i ma-ksimiranja
proizvodnosti rada te za usporeivanje utroaka rada u razliitim uvjetima.579
Podsjetimo se kako su vrhunski svjetski ekonomisti, svjesni
nedo-stataka neoklasinog pristupa, traili rjeenja, 580 ali je jo
vei problem to svoje prijedloge nisu mogli ugraditi u svjetski
monetarni vrh. Danas se odgovor trai preko teorije kaosa i u
najnovije vrijeme preko teorije kompleksnosti, gdje se
interakcijom to vie znanstvenih disciplina i po-sebno
To svjedoim jer i sam imam sline suigrae i lake mi je kad sam shvatio transcendentalnu
vrijednost ove igre. Koliko smo energije i potencijalnih uinaka izgubili jer nismo razvili tehnologiju kojom e gluplji i nepoteniji vidjeti crveni semafor i pritisnuti konicu, a ne dati gas i nesmiljeno gaziti one koji rade po prirodnim i boanskim zakonima jer na zeleni semafor priti gas.
Mladi ljudi vide to se zbiva i gube motivaciju kad im se tako neto esto dogaa pred oima.
579
ibidem, str. 102.
580
Dok su najbolji svjetski ekonomisti kritini prema neoklasinoj ekonomiji, nai dojueranji
apologeti Marxa sada veliaju Samuelsona.
578
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 404 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
njihovom sinergijom naziru potencijalni odgovori. Koliko znam

nitko ne pokuava iskustva i skupo steena znanja ekonomista
koji su izrastali unato ogromnim tekoama totalitarnog
sustava, ugraditi u rjeenja problema. Ovdje naa drava ima
povijesne i prostorne kom-parativne prednosti. Na poloaj
izmeu bogatih i siromanih, izmeu Istoka i Zapada dan je da
budemo most povezivanja i stvaranja sinteze. No to nee doi
samo od sebe. Nita izvan nas ne smije odrediti naa
razmiljanja. Alopoietinost (ovisnost o drugima) mora se u
naih ljudi to bolje i to vie pretvarati u autopoietine
paradigme miljenja. Svjetski monetarni vrh gotovo nikomu nije
to donio pa nee ni nama. Samo iz nas samih, iz naih najboljih
srca i umova doi e spasonosna rjeenja. To moramo
prepoznati mi koji smo slabijih moralnih i intele-ktualnih
kvaliteta i to je najvaniji zadatak sviju nas. To je psihosocioloki problem koji postojea humanistika znanost ni kod nas,
a koliko znam ni u svijetu, nije ni prepoznala, a kamoli dola do
tehnologija rjeavanja problema. Kantorovia (B igra) i slinih
Nemcinovu (C igra) ima svaka sredina, a demos (D igrai)
mora znati prepoznati koordinate duhovno i materijalno
monijih i raditi na njihovoj sintezi. Prigogine je otkrio toku
bifurkacije i to razmiljanje pomoglo mi je da u socijalnom
ivotu prepoznam diferencijaciju na B i C tipove. U prirodi bez
ovjeka, osim rijetkih pojava koje su izuavali Haken, Asimov 581
i rijetki drugi, nema kreativne sinteze. Vratimo se ponovno
Kantoroviu. U njegov sustav procjena ukljuene su:
procjene rada razliitih kvalifikacija (to je najslabije
izvedeno po mom miljenju);
procjene proizvodnje (faza i finalne);
procjene razliitih vrsta materijala;
procjene elektrine energije;
procjene opreme (zakupnina);
renta od prirodnih resursa;
581
The Intelligent Mans Guide to Science
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 405 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
procjena usluga (transporta, komunikacija).

Na kraju analize Kantorovi zakljuuje kako postojei
sustav cijena nema takvu mogunost ostvarenja omjera. Stoga
se zalae da se cijene moraju pribliavati procjenama koje on
izvodi. On je svjestan nedo-stataka svoje metode i smatra da
razrada
metodologije
zahtijeva
zaje-dnike
napore
znanstvenika razliitih struka. Umjesto stvarne konku-rencije na
tritu, predlae konkurenciju planova u procesu prorauna to
bi znaajno umanjilo materijalne gubitke. Koliko mogu
pretpostaviti, veini se itatelja to ini kao utopija. Zato je kao
dual utopiji morao po-stojati GULAG, to je po mom miljenju
neminovni rezultat (bez)u-mnosti zbilje. Pitajmo se kako
povezati Bahroa i Kantorovia koji su po mom miljenju dva
najautopoietinija
ekonomista
prethodnog
drutvenoekonomskog sustava. Dok su zapadni ekonomisti bili
blokirani u ostvarenju svojih ideja ili odbijani u tiskanju knjiga,
istoni su eko-nomisti prolazili daleko loije za, po mom
miljenju, ak i bolje ideje. Dok je jedan sustav otvoren slobodi
jedinke i ona se stvaranjem unutar njega barem djelomino
potvruje, u drugom su anse za stvaranjem daleko manje. U
naoj smo zemlji na razmeu tih sustava i u najnovijoj
drutvenoekonomskoj situaciji tu nema nieg bitno novog.
Stvaranje samostalne drave samo je ansa za novu kvalitetu,
ali to nije mogue s alopoietinim paradigmama politiara,
znanstvenika i gospodarstvenika. Duboko vjerujem da naa
zemlja moe biti prva autopoietina drava i iz nultih
ekonomskih i politikih koordinata (bogatih i siromanih, monih i nemonih) samu sebe voditi u skladu s prirodnim,
psihosoci-olokim i boanskim zakonitostima.
Ne smije se zakljuivati kako je zapadni sustav pobijedio.
Miljenja sam kako su oba izgubila jer se otkria i prijedlozi
njihovih najboljih umova nisu ostvarila. Po mom miljenju
mediokriteti i diletanti, uz a-sne izuzetke, vode drave i
ovjeanstvo srlja u opasnu neizvjesnost jer nema kvalitetne
teorije i metodologije rada.
Za sada je premala koncentracija autopoietinih ljudi, a
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 406 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mediokri-teti ocjenjuju rad najboljih. Tragedija je to je na

primjer Zapad vie cije-nio prikazane ekonomiste s Istoka, a ne
vlastite zemlje i sunarodnjake. Opa je zavist korijen, a sustav
koji ne prepoznaje svoje najbolje umove, zasluuje nedae koje
su ga zadesile i koje e ga jo zadesiti. Najumnijim sam
itateljima vjerojatno ve dosadan varijacijama na istu temu.
Volio bih da ove moje pokuaje shvate u duhu Bacha. 582
Pretenciozno!?
J. Kornay
Antiequilibrium583 jo je jedan intelektualni izazov, potvrda
auto-poietskog uzleta, kritika neoklasine ekonomije i inicijacija
novih puteva gospodarenja. Nastala je kao rezultat kauzaliteta,
ali s jakom dozom osjeaja za finalitet. U Madarskoj je 1968.
izvrena temeljita privredna reforma. Teorija se pokazala
nepodesnom za praktinu primjenu, a autorova ozlojeenost
inspirirala je ovu knjigu. Kornai usredotouje panju na kontrolu
i tijek informacija. Knjiga je kritika teorije ravnotee, a slabost
je to ne nudi pozitivnu teoriju. Objektivni istraiva mora
istaknuti slinosti i razlike obaju sustava. Po Kornayu 584 osnovne
su pretpostavke neoklasine analize (OR):
statiki i stacionarni karakter;
nepromjenjiv skup organizacija;
privredni sustav sastoji se od proizvoaa i potroaa;
proizvodi se nepromjenjiv i konaan skup proizvoda;
ne postoji vremenski razmak proizvodnje i potronje,
nego si-multano djelovanje, a eljeno je jednako
stvarnom;
skup je moguih proizvodnja konveksan;
nema nedjeljivih proizvoda, resursa, nema rastuih
582
583
584
On je u The Art of the Fugue varijacijama na glavnu temu nedostini uzor autopoiesisa.
Kornay, J. Antiequilibrium. Zagreb, 1983.
ibidem, str. 37.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 407 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prinosa;
proizvoa maksimizira razliku prihoda i izdataka, tj.
profit;
potroa maksimizira korisnost;
nema promjene u proizvodnji i potronji u funkciji
vremena (tj. nema tehnolokog progresa i uenja);
cijene su jedini tijek informacija izmeu organizacija;
proizvoai su ravnoduni prema potroaima i
obratno;
nema neizvjesnosti i svaka organizacija poznaje svoj
skup mo-gunosti.
Po njemu, OR se zadovoljava relativno slabim kriterijem
optima-lnosti Pareto optimumom.
Za privredu se kae da se nalazi u Pareto optimumu ako ne
postoji ni jedno drugo stanje koje bar jednog potroaa
zadovoljava vie, a pri tom niti jednog manje. Izmeu
organizacija postoje horizontalni i verti-kalni odnosi. Institucija
je podsustav privrednog sustava. Postoje jedno-stavne i
sloene, a unutar ovih su funkcionalne organizacije. To su
proizvodnja, tehnoloki razvoj, prodaja i financije. Naalost i
Kornayu je Ahilova peta kadrovska funkcija koju gotovo da i ne
percipira. Interesi funkcionalnih organizacija u sukobu su oko
alokacije ulaganja, pove-anja plaa; proizvodnje koja eli
stabilnost i prodaje koja eli fleksi-bilnost; financijskog aparata
da se smanje zalihe te prodaje i proizvodnje da se zalihe
poveaju. U vrijeme pisanje knjige Kornayu nisu na duhov-nom
horizontu japanska tehnoloka dostignua (zero defect, just in
time, canban), a bez sagledavanja ljudskih i tehnikih
potencijala prostor za ekonomsku racionalizaciju drastino se
smanjuje.
Kornay585 uoava analogije ekonomskog sustava: jedinica,
organi-zacija, institucija i privredni sustav. Fizika: estica, atom,
molekula i ma-terija; biologija: dijelovi stanice, stanica, organ i
organizam. Naalost, ne ulazi dublje u procese i ne istrauje
585
ibidem, str. 102.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 408 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zakonitosti razvoja. Funkcija je odluke da kontrolira procese

drugih jedinica. Postoji skup problema odluivanja u vremenu te
skup moguih alternativa za rjeenje skupa problema.
Skup prikladnih
alternativa
podskup je moguih
alternativa. On je presjek skupova istraenih i prihvatljivih
alternativa. Kornay u socija-listiku ekonomiju unosi elemente
psihologije te postoji distribucija po-eljnih dostignua, tj.
razine aspiracije. On lucidno uoava kako OR ispi-tuje samo
zakljuni trenutak, a ne proces pripremanja odluka. Prepoznavanje organizacijskih procesa jo je uvijek rijetkost kod svih
stru-njaka (inenjeri, ekonomisti, pravnici) i ne znam samo od
ega krenuti. Moda od Heraklita koji je to prvi percipirao, od
Hegela koji je to najdublje razradio ili iz samog ivota (bottomup), to je najbolje, ali najskuplje i najsporije.
Sve vie shvaam kako se malo moe promijeniti druge te
jedino preostaje, to je najbolje, ali najtee, mijenjati sebe.
Uistinu samoodgoj, samoobrazovanje i samoorganizacija
autopoietini su putevi za razvitak pojedinca, tima, tvrtke,
jedinice lokalne samouprave i na kraju cijele drave. Proces
razvitka mora ii iznutra prema van, a ni u kom sluaju
obratno.586 Zauujue je kako su osnovna ogranienja u nama
samima, a da toliko silne energije troimo alopoietski. ini se
da nam ni ovaj rat nije dao dovoljno lekcija iako je izbacio na
povrinu genijalne osobine naih ljudi. Ljubav prema slobodi
domovine neiscrpni je izvor koji nai poduzetnici i politiari ne
znaju kao katalizatori ekonomskih i politikih programa i
procesa rabiti na pravi nain. Neki ga ak (ne)svjesno ubijaju
ne shvaajui kako to nitko do sada nije uspio.
Po Kornayu pripremanje odluke spoznajni je proces, gdje se
iz memorije i poetnih informacija stvara odluka izlaz, a
Nije sluajno prvo stvoren Adam, a Eva je samo prilika za boansko ogledalo naela koji su
savreni: Ljubav, Istina i Sloboda. Iako sam to prepoznao prije dvadesetak godina, tek sada istinski
prepoznajem dubine (Eros) i visine (Agape) boanskog stvaranja. Mi nismo ni svjesni koliko je
Leibniz bio u pravu jer je ovo uistinu najbolji mogui od svih svjetova. Gotovo se nitko u
dvadesetak godina nije sloio kad sam to tako postavio, a gotovo se svatko sloio kad sam tu filozofsku spekulaciju dopunio znanstvenim zainom: Da u danim uvjetima, s danom razinom
htijenja, znanja i timske organizacije.
586
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 409 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
algoritam587 od-luivanja skup je proceduralnih pravila da bi se

iz podataka i memorije dolo do odluke. Standardni procesi
odluivanja periodiki se pona-vljaju, a fundamentalni su
sloeniji i trae vie informacija. Proces od-luivanja poinje
formulacijom elje, a ja bih rekao da je tu precizniji izraz
interes. Jo bi bilo bolje ako bi itatelj vie znao uenja
Plutchika i Maslowa i shvatio da je konativni dio linosti alfa i
omega procesa. Ko-gnitivno je samo neophodno posredovanje
bioelektronikim sklopovima kako ne bi dolo do kratkog spoja
minus i plus pola. To znai od htije-nja, preko znanja i suradnje
do djela i uveanog novca na kraju ciklusa. Sada dolazi kljuni
ekonomski proces jer proizvedeno treba alocirati prema
marginalnoj produktivnosti varijabla i to bolje objanjene varijance funkcije cilja.
Dok u sluajnim dogaajima ne vidimo boje (zeleni
semafor) znakove, daleko smo od autopoietinog poimanja
ivota. Od roenja do smrti alopoiesis na nas djeluje, a na
nama je da se zatvaramo pred svim onim to ugroava nau
boansku prirodu i otvaramo pred okruenjem koje u nama
proizvodi Dobro, Istinu i Lijepo. To nije ni u kom sluaju
mehaniki proces, nego divna dijalektika od tjelesne ljubavi i
fizikog rada do agape, preko ljubavi prema obitelji, timu,
tvrtki, dravi i uko-liko smo sve dobro harmonizirali, cijelom
ovjeanstvu.
Vratimo se Kornayu koji je blizu sintezama zapadnih i
istonih ekonomista. Odluci prethodi razina aspiracije. Razina je
aspiracije ele-ment skupa moguih alternativa odluke. Ne smije
se pomijeati s fun-kcijom cilja. Napetost je aspiracije razlika
odluke i rezultata, a stupanj napetosti aspiracije odnos tih
veliina. Pokazatelji napetosti karakteri-stini su za ispravnost
procesa odluivanja te pouzdanost predvianja. Razina je
aspiracije ekstenzivna veliina, a poriv je intenzivna. Npr.
skakai u vis imaju aspiraciju na 170 cm, a utroe 40, 16 i 2
sata treninga pa je omjer sati/cm sljedei: 0,24; 0,1 i 0,001.
Stavljanje u odnos pojava bit je miljenja, a otkrivanje takvih
odnosa govori nam o harmoniji su-bjektiviteta i objektiviteta.
587
ibidem, str. 117.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 410 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Kako se stvaraju subjektiviteti donekle je poznato, ali kako da

se samoorganiziraju gotovo da nije ni prepoznato kao problem.
Kornay usporeuje plan 1955. i 1969. god. U prvom je razdoblju bio vie povezan s obujmom proizvodnje i iznosom
nadnica, a u drugom uz profit, trokove i prodaju. Nemam uvid
u najnovija zbivanja u susjednoj Maarskoj, ali im svakako, kao
i nama, treba vie potenja, vie znanja, vie suradnje, a o
tome se tako malo ui svuda po svijetu. Maarska ui iz svojih
greaka, a ima naroda koji to slabije rade. Prema koli OR ne
moe se objasniti zato je neko poduzee slabo, a neko nije, a
on misli da se aspiracijama, napetou aspiracija i odluka,
intenziteta, moe opisati razlika dinamikog i stagnirajueg
poduzea.
Miljenja sam kako navedene varijable samo djelomino
opisuju va-rijancu te da je uz motivaciju vrlo vana strunost i
meusobni odnosi, a to i Kornay ignorira. Za njega je trite
proces
dogaaja,
informiranja,
odluivanja,
ponuda
i
588
protuponuda. Sinteza je prema OR koli da e ravnotea cijena
isprazniti trite, tj. osloboditi se vikova. U slavnoj
Andersenovoj bajci svatko je osim kralja znao da je kralj gol, ali
je po-trebna bila naivnost djeteta da istina bude glasno reena.
Autor vjeruje da je dolo vrijeme u ekonomskoj teoriji da se
razgovara jednostavno i o-tvoreno. Svatko zna da tvrdnje OR
nisu istinite.589 Vidjeli smo kako i slijed zapadnih teoretiara
kritizira zapadnu neoklasinu ekonomiju.
Po logici takve ekonomije mi imamo potenciranu krizu.
Moemo joj prii sa znanstvenog i politikog gledita.
Znanstveno bi se svaka mjera MMF-a mogla temeljito kritizirati
koristei saznanja navedenih autora. S politike strane moda
je i dobro to smo u krizi jer se drukije ne moemo rijeiti
nesposobnih kadrova kako u privredi, tako i u po-litici. Prema
kome biti sentimentalan? Prema domaim ili stranim protivnicima? Je li mogue i protiv jednih i protiv drugih i je li
ibidem, str. 207.
Budimo precizniji, gotovo svatko tko misli svojom glavom, a ne prodaje la kao istinu. Bilo bi
dobro da se itatelj zapita to su njegovi znanci prodavali prije 1990. a to sada u ekonomskoj
znanosti i politici.
588
589
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 411 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mogua samoorganizacija sposobnih znanstvenika, privrednika

i politiara pro-tiv manje sposobnih znanstvenika, privrednika i
politiara? Ne urimo s odgovorima, ali prihvatimo da nam za
to treba jo posredovanja. Po Kornayu (str. 211) postoje tri
transakcije:
informacijska;
stvarna transakcija tijeka proizvoda;
novana.
Prodavaeve namjere da proda i kupeve da kupi
sazrijevaju od razine aspiracije do konanog ugovora. U danom
trenutku nije mogue zbrojiti namjere jer su stupnjevi zrelosti
razliiti. Namjera prodaje, pro-daja, proizvodnja i zalihe imaju
za njega nezavisan ivot. Ponuda i potranja nisu mjerljive.
Postotak je ispunjenja za Trabant 22-66%; Wartburg 34-56%,
telefonski prikljuak 30-32%; u 1967/68. godini po-kazuje
nam590 da su njegove apstrakcije utemeljene i mogu se operacionalizirati. Raskorak je stvarne i potencijalne proizvodnje u
socijalisti-kim zemljama skrivena rezerva, a u kapitalistikim
viak kapaciteta. Pro-dajne aspiracije oblikuju se u susjedstvu
prijanje razine uveane za po-tencijalni prirast. Tako nam
Kornay pomae da na novi precizniji nain vidimo slinosti i
razlike Zapada i Istoka. Pritisak postoji kad prodavai ekaju
kupce, a usisavanje kad kupci ekaju prodavae. Trite je u
ravnotei kada su razine aspiracija kupaca i prodavaa jednake.
Pritisak odgovara tritu kupaca, usisavanje tritu prodavaa,
a omjer razina aspiracije prodavaa i kupca jest indeks
relativne jakosti trinih snaga. Kornay i uope maarski
ekonomisti predlau da se od kapitalizma preuzme vea
decentralizacija odluivanja, vea sloboda kretanja cijena,
profitni poticaji, a da se ne odrekne od socijalistikih odnosa
vlasnitva, planiranja i centralne kontrole. 591 Ne znam kakvi su
im trenutni stavovi oko tranzicije, privatizacije i strategije
ibidem, str. 220.
ibidem, str. 285. Neka itatelj usporedi najnovije tekstove Kornaya preko Interneta pa sam presudi gdje je konzistentan, a gdje valjan. Pouzdanost i valjanost dvije su vane dimenzije u analizi
varijance pojava.
590
591
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 412 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razvitka, ali pretpostavljam da je bottom-up mnogo jai od topdown pristupa. Bojim se kako svi gube mjeru i sposobnost
pretvaranja kvalitete u kvantitetu.
Na navedenim osnovama Kornay vri sintezu razvoja
ekonomske misli: Smith je uveo nevidljivu ruku, Gossen ideju
funkcije korisnosti, Cournot veze ekonomskih pojava (krivulja
potranje), a Walras je sve to integrirao. Bilo je potrebno stotinu
godina da Smithova intuicija dobije egzaktan, besprijekoran
oblik. No dok je to bilo ostvareno, potpuno je zastarjelo jer se
dananja privreda bitno razlikuje od one iz doba Smitha. To to
je formulacija prekasno usavrena, prilino je depresivno i on
se nada da e dananje slutnje dobiti preciznu formulaciju prije
no to pro-e jo jedno stoljee. Da stvaralaki subjektiviteti ne
idu automatski za-jedno i da e tu biti mnogo posla, govori nam
sljedei pasus.
Kornay smatra da je Langeov model proiren meu
pripadnicima Kantorovieve kole. Utopija je, po njemu, da se
proces kontrolira raun-skim cijenama. Krije li se iza toga
interes ili neinformiranost, neka se u-pita i itatelj? Jo jedno
lutanje Kornaya. Po njemu, Marxova cijena pro-izvodnje bazira
se na uenju teorije ravnotee. U cjelini se ve pokazalo kako je
teorija ravnotee sterilna. Koliko znam jo nema ekonomista
koji imaju za uzor Prigoginove paradigme. One su blie istinskoj
prirodi, a posebno ljudskoj prirodi. Sjetimo se Hegela, ovjek
stvara kad nega-tivnom pogleda u oi. Tako moemo shvatiti
ak i Heraklita kad nam kae kako je rat otac svih stvari. Koliko
kod nas junaci rata imaju postraumatski sindrom, a da im
gotovo nitko nije u stanju pomoi da bi oni sami sebe
transformirali u junake mira.?
Bez autopoietinije ekonomije nema nam mosta od
boanskih po-tencijala koje ljudi i tehnologija nose, do pravnog
i politikog sustava koji emo izgraditi.
Moramo se pitati je li teorija cijene proizvodnje sterilna ako
znamo stopu povrata iz ulaganja u ljudski i tehniki imbenik?
Kakve su nam anse ako bismo alocirali prema Beckerovim
rezultatima, a kakve ako je marginalna produktivnost ljudskog
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 413 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
imbenika vea od marginalne pro-duktivnosti tehnikog

imbenika!? Po njemu, teorija granine korisnosti koritena je
kao opravdanje za dohotke kapitalista i zemljoposjednika. A to
je s tom teorijom ako se pokae da je granina korisnost
ljudskog rada dvadesetak puta vea od granine korisnosti
opreme!? to bi se dogodilo kada bi struni i motivirani radnici
shvatili da ih vie eksplo-atiraju manje struni i motivirani
suradnici od rukovoditelja i vlasnika?
Vrlo malo naih ekonomista ima za moto ono to pie na
Sponzi od XVI. stoljea, a bez toga ekonomija ide drumom, a
etika umom. Tajkuni su samo refleksija nae alopoietine
samoorganizacije, a ne treba nam mnogo priprema da se
autopoietinost u naih ekonomista pretvori u veu
zaposlenost, veu kvalitetu i produktivnost rada i to je
trenutno najvanije, veu stopu rasta. Prvi je korak da se shvati
bottom-up kao organizacijsko naelo, a za top-down umjesto
institucija i alopoietinih zastupnika imamo kriterije Dobra,
Istine i Ljepote. Mislim da nam treba jo posredovanja
najboljim svjetskim igraima.
Nakon to Kornay misli kako se obraunao s marksistima i
neo-klasiarima, na tapetu stavlja matematiare. Po njemu,
Neumann je raz-bio uski matematiki okvir, ali i najbolji
matematiki ekonomisti obino su preuski. Kao to vlak ne
moe izai iz tranica, tako se slijedi i okvir ideja. Kornay se ve
ranije poalio da nije mogue izvesti simulaciju iz Langeova
modela, a ja mislim da je to mogue ako bismo uli dublje u
ljudski i tehniki imbenik. Ogranienja nisu u Langeovu
modelu, nego u nedovoljnoj diferenciranosti varijabla procesa
proizvodnje i sveu-kupne dinamike odnosa. Biolozi jo nisu
dekodirali metabolizam, a znanstvenicima u drutvu bit e jo
tee kreativno interpretirati proiz-vodnju. Tu se ne smije biti
nestrpljiv i osuivati modele, nego uporno raditi na njihovoj
operacionalizaciji.
Rien ne vit que par le detail.
Po Kornayu veina komparativnih ekonomista pokuava
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 414 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dokazati superiornost jedne strane, a teko se moe nai djelo

koje objanjava ope i specifino, zajedniko i razliito u oba
sustava. Moram rei da je ova kritika utemeljena i da je njegov
rad jedan od kvalitetnih prvijenaca. teta je to nije iitao
Vaneka i Horvata koji su tu otili jo dalje. Kornay daje ocjenu
slijedu kvalitetnih ekonomista koja je previe kritina, ali se
moramo sloiti s njegovim zakljukom: Vrijeme je za iru
sintezu. Vrije-me je zrelo za sintezu. Ipak bismo radije
preuzeli na sebe prijekor ne-skromnosti, nego da
diplomatski zaobiemo duboko uvjerenje kako je
potreban radikalan zaokret. Vidimo da je Kornay u cjelini
stvaralaki priao stvarnosti te da na neki nain ak poziva na
samoorganizaciju.
Ekonomisti samoupravne orijentacije

Kao studenta psihologije vrlo su me zanimali korijeni
samou-pravljanja. Kako kod naih autora nisam nailazio na
zadovoljavajue odgovore, to sam mislio kako nai ideolozi
Kardelj, Bakari i drugi kriomice koriste zapadna saznanja i to
ideoloki oblikuju u skladu s Marxovim uenjem. Nisam mogao
pretpostaviti koliko su duboki kvazi-intelektualni korijeni u naih
marksista iako sam od 1961. godine do raspada Jugoslavije
1991. imao bezbroj dokaza.592
B. Ward
Teorijsko osmiljavanje jugoslavenske prakse na ondanjim
tradi-cijama ekonomske teorije nisu dali jugoslavenski
Tek me masakr u Dalju konano uvjerio koliko sam bio naivan i zaslijepljen, a bitka za Vukovar
poela mi je otvarati prostor za na autopoiesis. Tako mi Vuedolska golubica postaje metafora
naeg razvitka, posebno nakon Bljeska i Oluje i ja reprocesiram, restrukturiram i reorga-niziram
svoja iskustva i saznanja u simulacijama dijaloga sa slijedom (ne)navedenih autora. Istra-ujem
razvitak u svim njegovim sadrajima i oblicima jer sam uvjeren u snagu slobode stvaranja i
stvaranje slobode naeg naroda sa svima drugima, bez obzira koliko smo do sada proizveli greaka u meusobnim odnosima.
592
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 415 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ekonomisti, nego A-merikanac B. Ward u svojoj disertaciji.

Saetak je dao u asopisu,593 gdje je definirao funkciju cilja u
samoupravnoj ekonomiji maksimiziranjem dohotka po radniku.
Njegova je kritika da je ponaanje tvrtke nera-cionalno u
alokaciji proizvodnih imbenika. Vrijeme je pokazalo da je bio u
pravu iako smo to svi, pa i ja, debelo ignorirali. 594 Za
izgubljenim ne treba aliti, nego svi zajedno moramo uiti kako
se nita slino ne bi dogodilo kod nas. Za Jugoslaviju sam bio
spreman ivjeti, a za svoju domovinu spreman sam umrijeti. Ta
me motivacija dri i jaa je od svih prepreka koje prolazim sa
studentima, kolegama na fakultetu i Mini-starstvu znanosti i
tehnologije. Siguran sam da nam za put od Erosa do Agape
tanatos nije potreban, ali ako gomilu greaka ne znamo autopoietini dekodirati, smrt je neminovna. Osnovna je kritika
Warda to samoupravna tvrtka vie tei ulagati u kapital
intenzivne projekte.595 To se uistinu pokazalo tonim jer je
Jugoslavija bila meu prvima po stopi izdvajanja u ulaganja, to
je bilo vrlo neracionalno.
Naalost, mi smo svi premalo diskutirali o ovim
saznanjima. Sada se iz ove vremenske perspektive pitam je li
uzrok to to se to nije htjelo, ili doista nije znalo. U ekonomiji je
bitno ulaenje u analizu stope po-vrata jer se tu, vidjeli smo,
otkrivaju ogromni potencijali koje ne znamo rabiti. Tako je na
sreu ili naalost ponaanje alopoietino samou-pravnih tvrtka
na kraju bilo u skladu s Wardovom spoznajom da e takva
tvrtka ulagati kada kapitalistika tvrtka to ne bi ni pokuala.
Pra-ksa u Jugoslaviji dala mu je za pravo, a da ni dan-danas
mnogi doktori nae ekonomije nemaju pojma o B. Wardu.
Osobno ne znam jesu li vie krive te neznalice, ili oni koji su to
manje-vie znali, ali utjeli, ili to znanje prodavali kao svoje. Bilo
bi bolje da su nai ekonomisti zapoeli traiti rjeenja za tu
bolest, nego to su dokazivali kako Ward nije u pravu, a da
Ward, B. American Economic Review The Firm in Illyria. AER, 1958., vol. 48, str. 120-127.
Krenem li od sebe, moram priznati da nisam shvaao koliko je u pravu, a krenem li od drugih,
shvaam kako nisu imali dovoljno potenja i htijenja izboriti se za svoja saznanja. Ukratko, jedni
smo bili glupi, drugi nepoteni i sustav se raspao budui da nismo znali uiti i voljeti bolje od
sebe.
595
Ward, B. The Socialist Economy. NY, 1967., str. 210-211.
593
594
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 416 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
pojma nisu imali ni o njegovim teorijskim premisama, a ni o

naoj praksi. Barjaktar je u tom smislu bio B. Horvat koji je
stekao svjetsku slavu polemikama oko toga to je funkcija cilja
samoupravne tvrtke.
Moemo se tjeiti, ukoliko suosjeamo sa rtvama rata, da
je svijetu trebalo stotinu godina da se od Smithovih spoznaja
doe do opera-tivnog modela, ali kao osoba koja znam kakav
nam je intelektualni potencijal, ni moralno ni intelektualno s tim
se ne mogu pomiriti. Brzina otkrivanja zakonitosti i primjena
toga u ivotu mora biti imperativ ukoliko uope elimo opstati,
a da i ne govorim ako se elimo razvijati. Tu je klju kojim
imamo priliku izai iz krize. Danas su mnogi u zabludi kako nas
je samoupravljanje dovelo u krizu, a bit pristupa za koji se
zalaem jest kako e XXI. stoljee biti najvjerojatnije
upravo samo-upravna, po mojim sadanjim saznanjima
autopoietina ekonomija. Jasno, ni u kom sluaju kako smo
to koncipirali, a posebno ostvarili, nego s mnogo vie potenja,
pameti i kulture. Tada e se vidjeti sva ljepota ove ideje.
J. Vanek
Najcjelovitiji teorijski rad596 o samoupravnoj ekonomiji
napisao je moj prijatelj J. Vanek. Nuno je rei da je roen u
ekoj i da je tamo dovoljno ivio da upozna etatistiku
ekonomiju. Zahvaljujui bratu koji je radio u ILO-u, prelazi na
Zapad i dobro upoznaje kapitalnu ekono-miju. Prolazi kolu MITa
i
dobiva
meunarodnu
reputaciju
istrai-vanjima
meunarodne razmjene. Zahvaljujui bratu upoznaje jugoslavenski sustav i jednostavno se zaljubljuje u teoriju i praksu
samoupra-vljanja. Naputa klasinu akademsku karijeru i baca
se naivnije no ja u izgradnju teorije i prakse samoupravljanja.
Sreom je ve prethodnim radom osigurao doivotnu profesuru
(C. Marx, Profesor na Cornell univerzitetu) te se slobodno
posveuje runom paetu i njegovu ra-zvijanju. Jugoslavija je
mogla zapaziti njegov rad ve 1972. godine, kada skupini naih
Vanek, J. Labor Managed market Economies. Cornell University Press, 1970.
596
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 417 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ekonomista govori kako smo mi avion s dvama motorima, ali

rabimo samo jedan.
Prevedeno to bi znailo da smo ve tada mogli u
potencijalima koje u sebi ima samoupravna ekonomija
dvostruko vie uivati. Tu je Vanek prvi put doivio razoaranje
jer su se neki nai ekonomisti primitivno ponaali. On, kao
stvaralaki subjekt koji je proao Istok i Zapad, i dalje radi na
istraivanjima te razvitku teorije. Kritizira Wardov pristup iz
neoklasinih paradigma za razliku od naih znastvenika i
upravo time i pronalazi putove racionaliziranja ekonomije rada.
Mi jo nismo nali snage ni da prevedemo njegovu ve
spomenutu knjigu i tu sam naiao na fenomen uvstvene kuge
u naem drutvu. Nomina sunt odiosa. Stvaralaki subjektiviteti
sami su si krivi i ne smiju optuivati druge. Miljenja sam da je
bitno ukazati zato je J. Vanek dragocjeni kapital za nau
zemlju. Kako je ve reeno, proao je Istok i Zapad i duboko je
uvjeren da je na put bio najblii onomu to je ekonomski
teorijski optimum. Kako je istinski vjernik, to je i u tom pravcu
nastojao har-monizirati vjerska i znanstvena rjeenja. Ima
meunarodnu reputaciju i kada takav ovjek zagovara
samoupravni sustav, neto je drugo nego kada smo to mi sami
radili.597
Vanek sintezom teorijskih saznanja i vlastitih iskustava na
400 stranica razrauje rjenikom zapadne teorije mikro i makro
teoriju te ekonomsku politiku i planiranje. Novu kvalitetu koju
nam Vanek nudi, a do kojeg jo nisu doli nai ekonomisti ni u
2000., debelo zaraeni etatizmom i kolektivizmom te krivim
pristupom tranziciji, jest to pri-hode i rashode promatra ad
hominem.598 Ve je Protagora rekao kako je ovjek mjera svih
stvari, a Hegel da ovjek ima beskonano pravo u svojoj
Kad sam 1977. rekao da bi on mogao biti na ambasador u SAD-u, uvjerio sam se u beskraj
naeg primitivizma.Odgovorna mi je osoba tada u naoj ambasadi na to rekla: Ali drue, ja sam
ambasador. Taj se dotini drug sada negdje vjerojatno zlopati u Makedoniji, a ja sam postavio
kolegi po struci slino pitanje nakon 20 godina. to, dragi itatelju, predviate da je bio odgovor
na isto pitanje nakon svega to smo proli?! Od 1998. mogli smo razvijati NPR, ameriki genijalni
projekt primjene znanstvenih i poslovnih saznanja u politici i tako biti prvi partner SAD-u.
598
ibidem, str. 35.
597
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 418 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
djelatnosti i radu nalaziti samoga sebe zadovoljenog. 599 Dok se

individualni doprinosi utapaju u cjelinu, a nema sagledavanja i
diferen-ciranja doprinosa, motivacija e biti daleko ispod
maksimalne. Ward je genijalno anticipirao funkciju cilja, ali nije
imao daha razraditi maksimi-ziranje dohotka po zaposlenom.
Vanek to nije zavrio jer to nije u stanju nijedan pojedinac, nego
samo tim interdisciplinarnog sastava. No uinio je, koliko mi je
poznato, najvei pomak u otkrivanju potencijala samo-upravne
ekonomije.
On izvodi iz trokova po radniku dohodak po radniku; 600 mi
smo u praenju naih ekonomskih zbivanja bili ispod toga, a
naalost smo jo uvijek.
Moemo li ivjeti bez kvalitetne i brze povratne sprege?
Unato
nedostatku
povratnih
informacija,
samo
jaki
autopoietini subjekti i da-lje maksimalno rade. Vanek nam
neoklasinom analizom daje tri pra-vila za upravljanje
materijalom, opremom i radom.
Nova je kvaliteta to se proces prati po ovjeku, a ne
agregirano. Suvremena kompjutorska obrada daje ogromne
mogunosti, posebno mikrokompjutori i mree, a mi o
Vanekovu radu ne znamo gotovo nita. On se ne zadrava na
razini tvrtke, gdje se posebno zalae za tzv. new entry, tj.
otvaranje novih radnih organizacija. To je jedan od bitnih problema o kome je, pod njegovim utjecajem, skupina slovenskih
ekono-mista (Petrin, Pranikar, Vahi, Glas) poela intenzivnije
razmiljati pred raspad Jugoslavije. Drugi, gotovo mogu tvrditi,
nisu ni uli za taj problem.601
Filozofija povijesti, str. 28.
Vanek, str. 36.
601
Za B. Horvata ne moe se npr. rei da ne poznaje taj fenomen; nije mi promaknulo njegovo
podcjenjivanje tog fenomena te uope Vanekova doprinosa. Moram pri tome podsjetiti javnost na
dogaaj u ljeto 1997. kad se u Dubrovniku odravao skup samoupravnih ekonomista. Oba smo
naivno oekivali novu kvalitetu, a B. Horvat nametnuo se za vou ne potujui komparativne
prednosti J. Vaneka. Prije toga dao sam mu svoj tekst s Cornella kojim sam potvrdio svoju disertaciju i nekoliko se sati nije pojavljivao. Ne znam je li i koliko to itao, ali od svega to smo
priali kupio je samo Maslowa i dosta ga dobro plasirao u svojoj knjizi. No, kako sam slino ve
prije doivio od nekih drugih vodeih ekonomista, to sam ve bio imuniziran. Znao sam da me
eka mukotrpni rad empirijskim dokazivanjem jer su tatine ljudi ispred objektivnih potreba
ekonomske znanosti.
599
600
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 419 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Vanek izvodi opu ravnoteu uz punu zaposlenost, to

vjerojatno vie nije teorijski utemeljeno, ali je u danim uvjetima
znanstveno opra-vdano, posebno uz free entry koji smo kod nas
doekali tek dolaskom na vlast A. Markovia.
Ekonomski parametri (prihod, rashod, materijal, energija,
oprema, ivi rad itd.) moraju se pratiti po ovjeku i vriti
povrat prema posti-gnuima. Ukoliko tu budemo i dalje vrili
agregiranja i ak negativne transformacije u smislu da bolje
prolaze neradnici i kolektivi koji prave gubitke (INA,
elektroprivreda), male su nam anse za razvijanje slobode u
svijetu u kome sve vie vlada zakon kaosa. Neoklasinom
analizom na kraju svojih istraivanja zakljuuje602 da svaki
imbenik proizvodnje na-kon postignute ravnotee prima prema
marginalnoj proizvodnosti, tj. prema tome koliko je plaena
posljednja jedinica tog proizvodnog im-benika. Podizanje
tehnike opremljenosti u rastuoj ekonomiji dovodi do djelovanja
koje je ispod optimuma.603 Samoupravna e tvrtka po definiciji
biti manja po veliini u odnosu na kapitalistiku, a vie tehniki
opre-mljena. Vanek takoer zakljuuje kako e i na oligopolnom
tritu biti vee natjecanje u samoupravnoj nego u kapitalistikoj
ekonomiji. Ovdje moram rei da bi uvoenje sociolokih varijabla
moglo objasniti zato je kod nas konkurentnost bila manja.
Manje su se sposobni i bez teorije organizacije zatvarali pred
vanjskom opasnosti jer im je politika orga-niziranost sluila kao
tit od ekonomske uinkovitosti drugih.
U situaciji monopola kapitalistika e tvrtka vie
zapoljavati od samoupravne na jedinicu kapitala te po Vaneku
Ward ima pravo u ta-kvoj konstelaciji odnosa. im se proces
slobode iri, djeluju ekonomski zakoni pa uloeni kapital trai
da se obre i vraa uloeno, a to zahtijeva irenje i
zapoljavanje. Po Vaneku je posebna korist samoupravne ekonomije odsustvo rigidnosti u politici nadnica, a slijedi iz
odsustva kon-flikta rada i kapitala. Wardovo otkrie negativne
elastinosti ponude u samoupravnoj tvrtki, Vanek razrjeava
602
603
ibidem, str. 382.

ibidem, str. 383.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 420 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
uvoenjem humanizacije604 kao nunog korektiva uinkovitosti.

Bio sam sretan to me On doveo do tog ovjeka koji je drugim
putem doao do sinteze uinkovitosti i huma-nosti, a koju sam
anticipirao u isto vrijeme, nezavisno od njega.
U cjelini pod pretpostavkama savrene konkurencije,
savrene mo-bilnosti svih imbenika proizvodnje i slobodnog
ulaza, samoupravna e ekonomija automatski imati punu
zaposlenost svih resursa i alocirati resurse prema Pareto
optimumu. Tu je posebno vaan slobodan i brz ulaz. Na makro
planu pitanja su razine narodnog dohotka, razine cijena,
stupanj zaposlenosti i kamatna stopa. etiri trita (roba,
novca, obvez-nica i rada) vode do ravnotee potujui
ekonomske zakonitosti. Tu je manja promjena u funkciji
ulaganja koja ostaje (prema Wardu) nega-tivnog nagiba prema
kamatnoj stopi. Fleksibilnost plaa odstranjuje mo-gunost
nezaposlenosti Keynesova tipa, ali problemi nekoritenja materijalnih i ljudskih resursa postoje kao stvarne opasnosti
posebno u short run-u.
Vanekovo je zapaanje605 kako je samoupravna tvrtka
slinija i-vom organizmu od kapitalistike tvrtke.
Tako imamo jo jednog koji trai savez ovjeka i prirode. Po
njemu samoupravna tvrtka ima vii stupanj prilagoenja na
okruenje, vei integritet s okruenjem. Za Vaneka ekonomska
je politika u samou-pravnom drutvu ponajvie kontrola cijena,
a manje zaposlenosti i u-ope ekonomskih aktivnosti. U cjelini u
short run razmiljanju samo-upravna je ekonomija inferiorna
ako su u oba sustava cijene u pot-punosti fleksibilne, no u
cjelini Walrasova je ravnotea najmanje jednako uinkovita kao
i u kapitalistikoj ekonomiji u alokaciji resursa.606 Za Vaneka je
najvanija komparativna prednost samoupravne tvrtke da sama
moe proizvoditi optimalne stimulanse za upravljanje
kvalitetom i koliinom rada svojih lanova. Prijeemo li brzo iz
ibidem, str. 394.
ibidem, str. 395.
606
Teko je shvatiti kolege koji su bili u staroj Jugoslaviji ortodoksni samoupravljai, a sada to vie
nisu. Kako netko moe osjeati jedno, misliti drugo, govoriti tree, a raditi etvrto? Jadni studenti, ali jo su jadniji pred samim sobom takvi ljudi.
604
605
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 421 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
teorije u praksu, vidjet emo da to nai kolektivi nisu razvili u

40 godina prakticiranja, a greka nije u Vanekovoj teoriji, pa ak
ni Kardeljevoj ideologiji, nego u zanemarivanju teorijskih
premisa u svakodnevnoj praksi.
U naoj se dravi ne smije vie dogaati, iako znam da to
nee ii lako, da ideologija (htijenje bez znanja, interesi bez
dovoljno infor-macija) dominira u praksi. Taj top-down pristup
preskupo je plaan i u sve vie naih graana mora rasti svijest
o potrebi bottom-up pristupa. Jaanjem informatike pismenosti
tehnoloka prednost nesposobnih ne-stat e kao ruan san, ali
u najboljima meu nama jo nije sazrelo sve relevantno za
autopoietini ishod. No negativno mora postojati, dok se
pozitivno ne razvije i ne srui svojeg muitelja i lanog
gospodara. Siromatvo mora postojati da bismo sami iz sebe uz
mnogo ljubavi i znanja postajali sve bogatiji. A vanije od tog
cilja jest ljepota samog puta. Da bismo se odluili krenuti na taj
put, moramo barem biti sigurni kako smo odabrali dobru zadnju
postaju. To je uloga vizija, misija i uope svega to se zove
snaga pozitivnog miljenja.
Vanek607 smatra u duhu neoklasine teorije kako alokacija
zavisi o tome da se zna je li stopa povrata rastua ili padajua
funkcija. Jasno, sve se moe i linearizirati. Daljnja je
pretpostavka da poduzee ne moe djelovati na politiku cijena.
Pod tim se misli da je pricetaker. To dalje podrazumijeva
savrenu kompeticiju na tritu. Potekoe su nastupale jer u
bivoj Jugoslaviji od 1968. nismo odgovarajue tretirali fiziki
ka-pital. Pokazao sam da ga ak ortodoksni ekonomisti SSSR-a
(Kantoro-vi) korektnije prate barem na teorijskoj razini. Vanek
(na osnovi istra-ivanja koje je proveo s M. Jovii) predlae da
se na sadanju vrijednost osnovnih sredstava plaa cca 15%.
Ja sam doao, slino kao Frankovi, do brojke od 10%. 608
Danas mi imamo tzv. zatitnu kamatu od 3%, to je bolje nego
nita, ali daleko od prave norme koliko tvrtka mora zaraditi da
bi bila na pozitivnoj nuli. Koliko znam malo tko zna zato je to
3%, a jo manje zna kako to i koristiti za postupno jaanje
607
608
Vanek, J. The Labor Managed Economy. Cornell, 1977., str. 50.

Legradi-Lauc. Dijalektika teorija i praksa drutva. Osijek, 1977., str. 398-423.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 422 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
svijesti da svaki kapital mora imati svoju trokovnu kamatu.

U naoj praksi tvrtke su plaale za koritena sredstva
daleko ma-nje, a u uvjetima inflacije dogaao se ak obratni
proces i duniku se prelijevala vrijednost vjerovnika. To je bio
proces od B prema C koji sam otkrio i koji se svuda dogaa, ali
malo gdje tako oito. Uistinu je naa drava na razmeima
Sjevera i Juga, Istoka i Zapada jedinstvo dija-lektikih
suprotnosti. Upravo se ovdje, a jo vie u BiH, nalaze i rjeenja
za ovakav svijet, samo treba prii autopoietski prouavanju
stanja i (re)-interpretaciji te zbilje. Tu je jedan od ozbiljnih
generatora ekonomskih i politikih problema svuda u svijetu, a
rjeenje, kao to e se kasnije vidjeti, u obraunskom sustavu.
Permanentnim bilanciranjem svaki suigra zna to tko daje i
to
tko
dobiva,
a
svi
se
zajedno
samoodgajamo,
samoobrazujemo i samoorga-niziramo u cilju stvaranja to
veeg materijalnog bogatstva i slobode.
Uslijed gladi za investiranjem dolazilo je do sve vee
potranje za novcem i to je dovelo do nelikvidnosti privrede.
Novac koji je uloen nije davao predvieni povrat i to je nuno
vodilo inflaciji. Vanek609 smatra da smo mogli mnogo vie uiniti
da smo radnike iz inozemstva zaposlili na smislenijoj alokaciji
sredstava za rad. Naalost stvarna cijena kapitala bila je
previe niska pa nije bilo pritiska za stvaranje dohotka
angairanjem rada. On u istom lanku zakljuuje kako je
imperativ od-rediti odgovarajuu cijenu za koritenje
kapitala kako za stvarne, tako i za potencijalne korisnike.
Takoer upozorava na izuzetnu rairenost uvoza stranih licenca
to sve umanjuje anse samoupravnog razvoja. Njegova je
raunica sljedea: ukoliko se na sadanju vrijednost plaa 1215%, a vrijednost je drutvenog kapitala 1,5 drutvenog
proizvoda, do-bivaju se sredstva od 18-22,5%, to uz
amortizaciju od 12-15% donosi bruto investicije od 30-37,5%. 610
ak ni danas, 30 godina nakon upozo-renja, mi nismo u stanju
tako financirati razvoj, nego i dalje inozemnim kreditima. Vanek
The Yugoslav economy viewed through the theory of labor managed management, World Development, vol. 1, br. 9, 1973. Str. 48.
610
ibidem, str. 52.
609
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 423 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nas upozorava kako dio radnika izvlai osobne doho-tke iz

neplaene rente za koritenje drutvenih sredstava, a za sve
spo-menuto uzroci su u odsustvu optimizacije. On smatra da
nam stopa rasta mora biti 10% te uz inflaciju od 5% stopa
monetarne ekspanzije bila bi 15%. Vanek je svjestan da bez
vanjskog financiranja nema tzv. new entry,611 a to nam je nuno
za nadvladavanje monopola.
On smatra da kao to u kapitalistikoj ekonomiji kapital
unajmljuje rad, u samoupravnoj ekonomiji rad mora unajmljivati
kapital.
Vanek polazi od obrazovanja i tehnologije kao osnovice za
politiku cijena i meunarodnu suradnju. U tretiranju
obrazovanja612 polazi od dostignua P. Freira koji je pokazao da
je u stanju razvijati emancipaciju i s nepismenim brazilskim
seljacima. Po njemu obrazovanje, a ne puke, oruje i
revolucije, treba voditi u svijetu. Zalae se za slobodni dijalog i
time i uenje. Razvija naela identiteta, bliskosti, subordinacije,
obra-zovanja, parova (osoba koja naputa i koja ulazi u sustav)
i pune pro-zirnosti (nasuprot kapitalizmu koji monopolizira
informacije). Za njega je bitna razlika izmeu kapitalizma i
samoupravljanja613 to je u prvom akumulacija kapitala, a u
drugom akumulacija znanja. Naalost, tomu nismo teili u
staroj Jugoslaviji, ali je jo alosnije to ni sada jo tomu ne
teimo. ini se da ne sagledavamo kako bismo iz samoupravne
eko-nomije mogli lake prijei u dioniarsku ekonomiju, gdje bi
svaki sa-moupravlja preao u dioniara. Ono to ja
predlaem jest kreiranje autopoietine ekonomije u kojoj bi
najumniji ljudi u naoj zemlji po-stavili pravila igre u skladu sa
sveukupnim iskustvima i saznanjima i predloili mogue
alternative.
Ukoliko shvatimo da samo slobodan, struan, motiviran i
komu-nikativan ovjek moe kvalitetno proizvoditi, doi emo
do boljih rje-enja. Kada slobodu poveemo s neznanjem i
nepotenjem,
dobivamo
korijene
nae
stagnacije
i
611
612
613
Economic strukture and development. NY, 1973. str. 140.

Education for the practice of self management in the US. Ithaca, 1977.
ibidem, str. 27.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 424 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nezaposlenosti. Nebitno je to je netko manje, a netko vie kriv

ako kao cjelina nismo u stanju stvarati pravila igre u kojima e
rad pobjeivati nerad, potenje pobjeivati eksploataciju. Nadajmo se da e autopoietini subjekti u naoj dravi i dijaspori
biti u stanju prijei preko sitnica koje nas razdvajaju i nai
zajedniki nazivnik: sloboda stvaranja i stvaranje slobode.
Imamo jedinstvenu mogunost dogovorima korigirati sve ono
to ugroava na opstanak i razvoj. Sve ono to je u ekonomiji
pozitivno, u dogovorima se ne smije odbaciti, a sve ono to je u
ekonomiji negativno, u dogovorima se mora odbaciti koliko je
maksimalno mogue.614 Sve ovo samo je anticipacija, a operacionalizacija slijedi iz prouavanja stanja i teorijskih spoznaja do
kojih jo moramo doi. Vanek se zalae da se zna kolika je
marginalna ko-risnost materijala, energije, opreme, rada kao
imbenika proizvodnje i da izvori slobodno potjeu iz sredina
gdje je stopa povrata manja u sredine gdje je stopa povrata
vea. Kada realokacija ne bude vie po-veavala narodni
dohodak, ostvaren je Pareto optimum. Ne mogu se ne zapitati
zato to barem na papiru ne radimo. Sprijeava li nas tko? Ne
znamo li ili ne elimo raunati stope povrata iz imbenika
proizvodnje. Tko ne zna, a tko nee? Zato se znanstvenik
ekonomist ponaa kao sluga kapitala ili drave, a ne kao
stvaralaki subjektivitet. Kako da takve ljude proizvodimo ako
ih nemamo? to je od ljudskog repro-materijala koji imamo u
ekonomskom smislu rentabilno razvijati?
Human capital kola daleko je od ovakvog razmiljanja, a
uzrok je to joj paradigma trita umanjuje stupnjeve slobode.
B. Horvat
Sljedei prorok samoupravne ekonomije jest B. Horvat. On
je knji-gom,615 za koju je gotovo dobio Nobelovu nagradu,
zaokruio svoje poglede na kapitalistiku, etatistiku i
Nevjerojatno je kako su mi bliski i dragi J. Vanek i V. Vugrin. Tako su daleko, a tako su slini
autopoietini.
615
Politika ekonomija socijalizma. Globus, Zagreb, 1984.
614
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 425 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
samoupravnu ekonomiju. Pa-ljivo i detaljno na gotovo 500

stranica analizira ta tri sustava i zaklju-uje o komparativnoj
prednosti samoupravljanja analizirajui slijed a-utora i
podataka. Tako je on pored Vaneka otvorio prethodni ekonomski
sustav prema svijetu i velika je teta to Horvata ne gledamo
kao autora te knjige, nego primarno preko ekscesa koje u
polemikama ini, a koje su nebitne za razvoj, ali vrlo bitne za
tate sugovornike. On je u pot-punosti svjestan kako je
odsustvo smislenog dugoronog programa izuzetno pomoglo
kontrarevoluciji i vjerojatno je pisao knjigu potajno se nadajui
da e dati doprinos samoorganiziranju samoupravnih snaga.
Neki je pomak uinjen, ali kao i kod Vaneka, to je hajduija u
pozi-tivnom smislu rijei. Stvaralaki subjektivitet dao je sebe u
najboljem izdanju i bez negativnosti koje ga prate u aru
polemika. Naalost, re-zonancija nije na razini potreba i
zahtijeva nae drave pa se ovjek pita koliko nam ljudi kao to
su Horvat i Vanek treba da bismo se pokrenuli iz
kvazisamoupravnog preko dioniarskog u autopoietino
drutvo.
Moram rei da smo mi sada u 2000. ispod teorijske razine
u eko-nomskom pogledu koji smo u svjetskim razmjerima imali
u staroj Ju-goslaviji. ak ni meu zemljama u tranziciji naa
drava ne znai go-tovo nita. Ljudi koji su varali samoupravno
drutvo sada pokuavaju kapitalistiko drutvo, a da nisu ni
svjesni kamo svijet ide. Moram ponovno naglasiti kako se u
najrazvijenim
sredinama
sve
vie
javljaju
spontano
samoupravni timovi i susreu s problemima koje su nai
inenjeri, ekonomisti i pravnici desetljeima prije uspjeno
rjeavali, a sada sav taj ogromni socijalni kapital anuliramo i
uimo se od svjetskih bedaka neemu to najpametniji u
razvijenim sredinama naputaju i ulaze bottom-up u neto to
bi moglo u svjetskim razmjerima biti naa komparativna
prednost.
Da smo samo grijeili i gotovo nita dobro, istinito i lijepo
uinili, mogli bismo sada profitirati iz tih greaka jer je iskustvo
koje smo desetljeima stjecali Kapital. Uope, znanost do
nedavno nije prepo-znavalo iskustvo kao bitnu kategoriju i
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 426 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
trebala se pojaviti teorija auto-poiesisa te krize koje su anulirale

vladajue
paradigme
da
se
pokrene
lavina
drutvenoekonomskih promjena (TQM, BPR itd.). Ponovit u: da
smo samo grijeili, mogli bismo iz toga profitirati, a kamoli da
smo radili poteno i struno.
Potranja je za razvitkom ogromna nakon ovog rata, a mi
imamo ljudski i drutveni kapital koji ne prepoznajemo i stoga
ne vrednujemo kako treba. Zato? Horvat dublje ulazi u genezu
razvoja kapitalizma i uoava kao zakonitost 616 da je svaka faza
sve kraa i kraa. Tako je od XIV-XVI. stoljea prevladavala sitna
robna proizvodnja, do sredine XVIII. stoljea trgovaki
kapitalizam, a od tada konkurentski i mono-polni kapitalizam do
1930. godine od kada se razvija dravni i trans-nacionalni
kapitalizam (postindustrijski). Dok je prije udio drave bio 510%, sada ve u Skandinaviji iznosi 50%. Potpuni je utjecaj
vojnog kompleksa i on se osjea u svakom gradu i svakoj
dravnoj zgradi. Uoava kako je drava nemona u planiranju u
svjetskim razmjerima i zalae se za internacionalizaciju
planiranja. Nakon prikaza kapitalizma tumai prikaz etatizma
koji je nastao kao reakcija na egoizam individua. Tu nalazi
potvrdu Marxove procjene kako je kolektivizam samo do-sljedan
izraz privatnog vlasnitva i gdje se opa zavist konstituira kao
sila. Uspostavlja analogiju religije i crkve, partije i drave, gdje
je pre-dsjednik nepogreiv kao papa. No Horvat nije slijepi
fanatik koji sve iz okruenja vidi samo u crnim bojama.
Originalnom metodom istrauje blagostanje i utvruje 617 kako bi
prema
drutvenom
proizvodu
socijalni
indikatori
u
socijalistikim zemljama bili loiji nego to jesu. Ukratko, briga
za ljude nije bila prazna krilatica u bivim zemljama socijalizma.
Kao mladog psihologa ortodoksni me ideolog kritizirao to sam
to istraivao. Trebalo mi je dosta vremena da shvatim kako je
bio u pravu i sve sam vie uvjeren kako je ta briga za ljude
trebala u jednom razdoblju ekonomskog razvitka, ali da je
konano dolo vrijeme da se svatko brine sam za sebe. Stoga
se veselim promjenama koje su kod nas dole jer tako prestaje
616
617
ibidem, str. 29.

ibidem, str. 54.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 427 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mogunost da nesposobni eksploatiraju sposobne, a to sam

otkrio u socijalizmu. Sada opaam kako nepoteni eksploatiraju
potene i traim rjeenja za to. Vidi li itatelj iz dosadanjeg
tijeka izlaganja izlaz?
Ponovit u: Bitno je u svakoj sredini prepoznati koordinate
u davanju radom i primanja plaom. Oni koji su najdalje na osi
X, a nie na osi Y, socijalni su kapital sustava i zajedno
predstavljaju najvaniji potencijal za daljnji razvitak. Svatko od
takvih mora kod sebe nadvladati neke sitne greke (let leptira) i
tada e doi do sinergije ta-kvih pojedinaca u socijalnu snagu
za novu kvalitetu razvitka. Ukoliko se na iskustvu tih ljudi
poslije
samoodgoja
pokrene
samoobrazovanje,
a
i
samoorganizacija, razvit e se ireverzibilni proces. Da bismo
stvorili to povoljnije uvjete za taj proces, u ovoj se knjizi
analizom rada relevantnih ljudi dogaa misaona priprema za to.
Vratimo se kontroverznom Hor-vatu.
Dok bi u kapitalistikim zemljama trebalo preraspodijeliti
30% do-hotka, u etatistikim samo 16%. No otuenja ne
nedostaje, kako svi znamo, u etatistikom drutvu. Dok u
kapitalistikom drutvu naila-zimo na natpis: privatna cesta u
etatizmu pie: zabranjen prolaz. Dok se u kapitalizmu
nevlasnik tretira kao izopenik, u etatizmu isto doivljuju oni
koji imaju privatno imanje.618 U oba sustava cilj nije biti, nego
imati, u jednom stvari, u drugom inove, u jednom novac prijateljuje s novcem, u drugom in s inom, a ni u jednom osoba
s osobom. Horvat je uvjeren da je osnovni uvjet za uspjenu
akciju dobra teorija. Po njemu, kapitalistiko je poduzee
racionalno organizirano, ali je ma-kroekonomski sustav
neuinkovit. S druge stane, etatizam je racionalan na makro
razini, ali neuinkovit na razini poduzea. On izvrsno uoava
kako oba sustava neracionalno koriste ljudske resurse pa od
1.000 ljudi koji su sposobni za samoorganizaciju uzima 5%, a
ostali postaju puki zupanici. Sada, petnaest godina nakon
njegove knjige, otvara se istinski prostor za sve koji hoe uiti.
Tvrtka koja ne zna koristiti ljudske resurse, raspada se. Veselim
618
ibidem, str. 72.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 428 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
se tim zbivanjima, samo je alosno to se u nas taj proces

dogaa primitivno i mnogo kvalitetnih ljudi stradava nepotrebno. U biti se moram korigirati jer tako izgleda samo povrno.
Vje-rojatno svatko za sebe, ako je dovoljno slobodouman, zna
zato mu se zbiva to to mu se zbiva. 619 Ne dolaze nikad
socijalne nepogode, a da ih nismo minulim osjeajima, mislima,
rijeima i djelima sami (su)stvorili.
Psihosocijalna analiza tajkuna tek mi predstoji, ali je ve
sada pot-rebno rei kako su oni samo Pigmalioni koje na
iskrivljeni um stvara, a da ni ne zna da stvara. Vratimo se stoga
Horvatu da budemo svjesniji to smo izgubili, a za to jo
postoji nada za bolje rjeavanje aktualnih problema.
Horvat promatra stopu rasta od 1953. do 1965. g. kada je
ona u kapitalistikim zemljama bila 7,1%, etatistikim 8,7%, a u
Jugoslaviji 11,8%. Kod osnovnih sredstava stope su bile 6,3%,
8,1% i 7,5%, a kod radne snage 2,5%, 4,1% i 6,7%, dok je
ukupna produktivnost rasla na 3,3%, 3% i 4,7%. Zakljuuje
kako etatizam ima rast na poveanom u-troku imbenika, a
samoupravljanje je sinteza pozitivnih osobina obaju sustava. 620
Izvrsno uoava kako je prijelaz na samoupravljanje relativno lak
na razini poduzea, ali vrlo teak na makrorazini. Horvat kao i
Vanek uoava kako su uinkovitost i pravednost pozitivno
korelirani,621 a problem socijalistikog drutva nije toliko
ekonomija, koliko politika. Horvat postavlja zanimljivo funkciju
cilja:622 maksimizirati demokrati-nost u odluivanju i
istovremeno uinkovito provoditi odluke. Pitamo se samo zato
bi u fazi donoenja odluka uinkovitost bila manje vana od
Ne mogu ne podsjetiti kako su me 1987. gotovo svi osuivali kad sam Shingu iznio kako smo
zemlja s najvie greaka po stanovniku. Tada jo nisam znao da su greke odlian humus i htio
sam revolucionarno spasiti sustav od raspadanja. Sada vidim da je bolje to se sve dogodilo jer ni
u snu ne bih mogao zamisliti kako sam se i od koga sve dao manipulirati. A svi u mojoj sredini
znaju da ba nisam bio ovca. Dobro je da su maske pale, a grozno je samo to su izrasli neki novi
C igrai koji ni ne znaju da igraju po ve davno napisanim scenarijima. Razlika je to su partijski
in zamijenili bankovnim (ne)stvarnim saldom. Nisu ni svjesni kako su puki instrumenti (ne)mone ljubavi i potovanja te da ima humanijih i racionalnijih puteva za zadovoljavanje potreba od
puta koje su izabrali.
620
ibidem, str. 170.
621
ibidem, str. 187.
622
ibidem, str. 200.
619
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 429 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
humanosti, a u provoenju odluka humanost bila manje vanija

od uinkovitosti? On, kao uostalom i drugi ekonomisti, premalo
ulazi u anatomiju proizvodnih snaga (ovjeka i tehnologije) pa
tek na 206. stranici pledira za tehnologijom. Horvat je ogoreni
protivnik decen-tralizacije. Dobro uoava kako se ekonomskim
jedinicama stvaraju po-duzea. Po njemu, trite se treba
zaustaviti na vratima poduzea, a ako se uvede unutar,
nastupa dezintegracija.623 Smatra da se fragmentaci-jom,
posebno nakon Ustava i ZUR-a, dovelo sustav u poveane
sukobe.
Otkriva
kako
postoji
opasnost
zlouporabe
624
demokracije,
a djelovanje negativnih klika osjea i na
vlastitoj koi. Tako se potvruje jo jednom kako dva loa ubie
Miloa. Kad sam to uoavao, nisam bio svjestan odgovornosti B
igraa i mislio sam kako je dovoljno biti svjestan C igraa i od
njih se mentalno i socijalno zatiti. Eksperimentirajui, vidio
sam kako bi se integracijom B i C igraa bolje, bre, lake dolo
u A poloaj, no jo sam daleko od razraene tehnologije
obraunskog su-stava za to.625
Horvat je vrlo kritian prema praksi raspodjele prema radu,
gdje nema dovoljno analiza to bi trebalo uiniti. udim se kako
mu u tom kontekstu nije jasno da trebamo skinuti maglenu
koprenu s procesa pro-izvodnje. Preciznim praenjem procesa
rada dobili bismo skup informacija koji se lako prenosi u skup
prihoda i rashoda, odnosno jednu financijsku dimenziju. Zalae
se za diferenciranje radnog od neradnog dohotka. Horvat
smatra da se isplati poveavati osobni dohodak tako dugo dok i
marginalni dinar poveanog dohotka. Isto tako, smatra da se
kod nas lako moe zadovoljiti optimalna alokacija u smislu da
ne po-stoji produktivnija alternativa. To bi znailo da je cijena
Zanimljivo je kako V. Vugrin ovdje ima racionalno rijeenje: decentralizacija vlasnitva, a centralizacija financija!
624
ibidem, str. 206.
625
V. Vugrin tu mi je najvea nada jer ima iskustvo i znanja koja su mi dokaz snage autopoietine
teorije. On nikada nita nije uo o autopoiesisu, a ponaa se vie u skladu s tim, no mnogi koji o
tome vie knjiki znaju. ao mi je to je Horvat i s njim, kao to je 1977. s Vanekom, pao na ispitu
iz autopoiesisa. Ipak sam uvjeren da je B. Horvat, kao i H. oi, njegov najljui protivnik iz vremena kad sam ih htio miriti bez dovoljno autopoietinih znanja, blii autopoiesisu no mnogi nai
uvaeni ekonomisti. Stoga, iako znam da e me mnogi mrziti to ga apostrofiram, vrijedi toj kontroverznoj osobi posvetiti dunu pozornost. Teorijske podloge dao je ve G. Homans s Harvarda.
623
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 430 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
svakog im-benika proizvodnje jednaka marginalnoj vrijednosti.

Postoji kod mene ontoloka sumnja u bit takvih njegovih
razma-tranja, no smatram to znanstveno relevantnijim od onog
to nude oni koji nemaju teorijsko i metodoloko utemeljenje.
Mi smo ili uvijek u optimumu, ili nikad neemo doi u optimum,
nego e nam on samo biti na horizontu kao teorijski
maksimum. Greka je u Horvatovu miljenju to izmeu zbilje i
Marxa, a oboje izvrsno poznaje, ne koristi kao po-srednika
Hegela. Tako bi pravio savez zbilje i uma, egzistencije i esencije, naturalizma i humanizma. Bez tog posredovanja Horvat, a
i drugi ekonomisti, sagledavaju manji ili vei dio cjeline i od
njega prave istinu, ne uviajui da bi ostvarenje njihova
pristupa ubilo ivu istinu dok se to organizira. Velika je njegova
prednost to shvaa dinamiku potreba (iako daje kastriranu
teoriju Maslowa preko Alderfera), a nedostatak to zanemaruje
kognitivnu komponentu. Sjetimo se da je Vanek u pot-punosti
svjestan dimenzije nauenih znanja, dok B. Horvat olako
smatra da bi pod njegovom dirigentskom palicom lako mogli
izai iz krize i doi u Pareto optimum. On nam nudi jo divnih
bisera gdje na lucidan nain spaja neoklasinu analizu i
humanistike tenje. Tako itamo626 da, ukoliko su proizvoai
slobodni u svojim djelatnostima, najrenta-bilniji proizvodi
najvredniji su za potroae.
Tu je razrijeena veza uporabne i prometne vrijednosti, ali
se po-novno stjee utisak usputnosti. Je li u pitanju skromnost
autora ili on ne zna da zna? Treba zaista voljeti tog naeg
Ahasvera da bi ga se iita-valo. On smatra da je jedini (zato
jedini kada prije planiranja treba odgovoriti to objanjava
varijancu nezaposlenosti) lijek protiv kriza i nezaposlenosti
drutveno planiranje. Iako Horvat ima reputaciju kao planer, ne
moemo se ne pitati kakva nam je kvaliteta planova ako nemamo kvalitetne teorije razvoja?
Miljenja smo da se planiranje mora izvoditi iz temeljitog
po-znavanja individualnog i tehnolokog razvitka, a o tome
ekonomija zna vrlo, vrlo malo. Kakva nam moe biti tada
kvaliteta planova? Takva da planiramo niske stope jer ne
626
ibidem, str. 270.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 431 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
znamo to znai potenje, znanje, suradnja! Za njega je

eksternalija koja je izmakla planerima, ograniena spo-sobnost
da se apsorbiraju ulaganja. Krenemo li od onoga za to se i
zalae B. Horvat (samoodreenje), ulaganja moraju slijediti iz
potreba, znanja i tehnikih mogunosti kolektiva. Ako je tako, a
jest, apsorpcija je prirodni proces u skladu s aspiracijama
proizvoaa (Kornay). To ne mogu po meni biti eksternalije,
osim ako imamo etatistiku ili kapi-talistiku privredu. Jedna je
od takvih karika na kojima su pucali plano-vi, pa i ulaganja, to
su one uistinu bile eksternalije poduzeima. Zato je to tako
vidjet emo kasnije, a kratki odgovor koji bi mogao zadovoljiti
znatielju jest kako ulaganja moraju biti u skladu s graninom
korisnosti utjecajnih imbenika. Horvat smatra da svaki sustav
cijena izaziva o-dreenu raspodjelu dohotka meu lanovima
na potronju i ulaganja, a u socijalizmu se trai optimum.
Trebamo planiranje kao preduvjet uinkovitog trita.
Oboje je komplementarno. Naalost, od ove teze ne ide dublje
u smislu analize pozitivnosti i negativnosti te da dovede
itatelja do sinteze onoga to je potrebno sauvati i
odbacivanja onoga to je tetno.
Mogli bismo zakljuiti kako se ak moramo, ini se, vratiti
do Prigogina koji je na elementarnoj razini otkrio da se
samoorganizacija javlja kada je proces ireverzibilan.
U naoj smo dravi uli u tijek, nadajmo se ireverzibilno, a
izlaz nam je zavoljeti sve stvaralake subjektivitete i uspjeti
takve samoorga-nizacijom dovesti do sinteze plana i trita.
Ukratko, tu je najvee o-granienje neznanje o psiholokom
potencijalu proizvoaa. To to se bivi samoupravljai ne znaju
pretvoriti u poduzetnike s jedne strane i dioniare s druge
strane, teorijski je izazov, a empirijski imperativ za
nadvladavanje postojeih problema.
Osim neznanja o ljudskim potencijalima nemamo dovoljno
znanja ni o tehnolokom potencijalu. Kada bismo to znali, mogli
bismo izvesti projekt o razvoju stvaralakog subjektiviteta koji
bi razvijao proizvode, procese i organizaciju koja bi osigurala ne
2 nego 3, 4, 5, 6, 7 ili 8 puta vee plae i mirovine. No bez
razumijevanja uzroka za sadanje stanje, to nije mogue izvesti
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 432 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
na irem planu. Plan treba potvrditi potencijal stvaralakog

subjektiviteta, a iz okruenja preko trita treba uzimati sve
ono to hrani taj razvoj (materijal, energiju, informacije) i
spreavati ulaz svega onoga to teti naem slobodnom
razvoju.
H.
oi,
protagonist
ekonomije
nacionalne
Horvat ima protivnike s razliitih strana. No, iz te borbe

miljenja raaju se nove kvalitete i teta je to mi nemamo
kulturu dijaloga, nego smo jednostavno borbu noevima
zamijenili borbom rijeima. Tako se H. oi, borac za iste
raune iz 1971.,627 protivi Horvatovim pogledima na raspodjelu
osobnih dohodaka. oi628 smatra da je suprostavljanje rada i
stvaralatva kljuna prepreka u ostvarenju politike ustavne,
za-konske, moralne i ekonomske obveze i zadataka: raspodjele
prema radu i rezultatima rada te u skladu s osobnim
doprinosima i rezultatima njegove organizacije. oi u tom
smislu klasificira izvrsno aktivnosti u 10 stupnjeva (od
najjednostavnijeg do protagonistikog, tj. remek djela). Po
njemu, radovi se diferenciraju po stupnju stvaralake slobode.
oi, iako tada ignoriran od manje sposobnih, uoava kako se
Horvatovim pristupom ne mogu ostvariti namjere Ustava i ZURa. Izvrsno uoava da su svi napori besmisleni i beskorisni ako
se ne poe od ovjeka radnika. Danas njime upravlja proizvod
(cipela). Prije 15 godina zalagao se za razvoj ovjeka stvaratelja
i njegovih gotovo neogranienih poten-cijala, a to je u
harmoniji s mojom tenjom o proizvodnji stvaralakog
subjektiviteta. Od 1990. do 2000. vie-manje negirao je najbolji
dio svojih stvaranja iako je mogao slobodno, kao malo tko,
stvarati. Zato je to bilo tako, meni je ostala tajna. U dijalektici
hrvatske ekonomije on je iva metafora ustae, dok je B.
Horvat partizan. Svi smo mi ostali bolji ili loiji domobrani.
627
628
Rad, stvaralatvo, rezultati, plae i udio u dohotku, Ekonomski analitiar, 1984/12.

ibidem, str. 18.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 433 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
No, i oiu je nedostajala sposobnost samoorganizacije

pa ostaje stvaralaki subjektivitet na planu rada, a usamljen u
domeni odnosa. Nedae koje je doivio, razvile su ga u
ekonomista koji gotovo najbolje spaja Marxa i Isusa te stvaranja
i raspodjele dohotka, i vjerojatno se za-hvaljujui nedaama
tako protagonistiki i razvio. Meutim, ni on, ni B. Horvat nisu
shvatili da bi zajedno mogli ponuditi vie, nego ostaju u
rascjepu koji im izgleda nepremostiv. 629 Ono to je najvrednije u
nje-govu opusu jest to spaja bilanciranje i slobodu. Ne samo
kod nas, nego ni u svijetu nisam naiao na raunovou koji
istrauje te relacije.630
Ostaje na mladoj generaciji prouavati njihova djela i uei
usvajati ono dobro, istinito i lijepo, a odbacivati ono nepoteno,
neistinito i ru-no. Oni su jo ivi i teta je da naa drava ne
ui iz njihovih pristupa i polemika. Naalost, nemamo dovoljno
sposobnih ljudi da masovni me-diji organiziraju taj dijalog kojim
bi se vjerojatno kod sposobnijih ita-telja razvila potreba za
nadvladavanjem potrebe prestia i razvijanjem potrebe
samoostvarenja koja u obojici plamti.
Ovdje bi jo trebalo ukljuiti radove T. Karpatija, S.
Zdunia, M. Bublea, P. Sikavice, A. Biluia, brae Veselica, M.
Juranovia te drugih vrijednih, potenih neimara u proizvodnji
hrvatske ekonomske teorije. Posebno bih istaknuo dr. A.
Biluia koji mi je najblii autopoietinom poimanju ekonomije.
Kao doktoru tehnikih znanosti poznati su mu prirodni zakoni i
uz dobro poznavanje psiholokih zakonitosti na o-riginalni nain
spaja teoriju relativiteta i kapital, Boyle-Mariottov zakon s
cijenama i drutvenim proizvodom. 631 Neka ostane tajna zato
to ovdje nije. Moja je obveza da kad-tad sam neto napravim
ako ne doe do prirodnog samoorganiziranja svih nas u
autopoietini razvitak hrvatske drave.
Nisam desetak godina razgovarao s H. oiem. ao mi je kad vidim kako ne razlikuje svoje
sposobnosti od onog za to nema talenta te iz sebe stvara neto to ne treba ni njemu, ni naoj
dravi. Vjerujem da e nai svoj optimum i da e u povijest stvaranja drave ui s neim to je
daleko bolje od onog to i kako mladi moraju uiti od njega.
630
oi, H. Bilanciranje. Zagreb, 1992. i Gospodarstvo. kolska knjiga, Zagreb, 1994.
631
Bilui, A. ovjek, kapital i elementi suvremenog poduzetnitva. Turistkomerc Zagreb, 1994.
629
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 434 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
V. Vugrin
U sljedeem u se dijelu jo posvetiti radu V. Vugrina jer je
on, po mojem miljenju, najvee otkrie u teoriji autopoietine
organizacije. On je za mene enigma boje igre s oholim i
zavidnim Hrvatima. Bit njegova uenja polazi od prepoznavanja
vanosti obraunavanja vlastite tro-kovne kamate. To otkrie
slijedi s jedne strane iz skinerijanske metode pokuaja i
pogreaka (bottom-up), a s druge strane iz morala i time
boanske inspiracije (top-down). Ve je Vanek ukazao na
vrijednost ka-mate za osnovna sredstva, ali su ga nai oholi i
razvojno nesposobni ekonomisti podmuklo izolirali. Vugrin nije
imao pojma o Vaneku pa je potpuno nezavisno doao do istog
zakljuka. Ono to je najvea Vugrinova komparativna
prednost, a za to je oi imao najveu priliku koju nije
prepoznao iz nepoznatih mi razloga, temeljito je poznavanje
raunovodstva.
Vugrin se naprosto igra s raunima i u njima i iz njih izvodi
bo-ansku harmoniju. Tom autopoietinom igrom otkriva kakva
nam bo-gatstva Svemogui nudi ako radimo po Njegovim
zakonima. Vugrin je uistinu velemajstor da logiku proizvodnje
prevede u svijet brojeva, da svijet tehnike i uope razliitih roba
izrazi u novanim jedinicama. Kad nai poduzetnici naue to
raunovodstvo (a svi smo mnogo izgubili ignorirajui njegova
otkria), nae e gospodarstvo dobiti neslueni za-mah. U
primjeni njegova raunovodstva, a posebno u obraunavanju
vlastite glavnice i vlastite trokovne kamate, kriju se zameci
hrvatskih poslovnih oluja.632
Osobno mi se nikad, dok nisam upoznao Vugrina, nije svialo raunovodstvo. Sanjao nisam da
je upravo svrha raunovoe osigurati autopoietinu spregu etike i ekonomije. Koje su tajne nastajanja autopoietinih osoba i rjeenja? Nije bitno to Vugrin nije znao to je autopoiesis. Bitno je
da on ivi poteno, ui iz teorije i prakse i trai rjeenja za probleme koji ga mue. Ono to je najbolnije, ali i najljepe jest to Vugrin ratuje s bivom i sadanjom administracijom ukazujui na
mogua rjeenja problema koje imamo, a ona njega ne razumije. Volim ljude koji su bolji od mene
jer se osjeam tako malen pored njegovih 15.000 stranica molba, alba, prijedloga te kompletnih
rjeenja za nae gospodarske probleme. Slijed ljudi zna za njega godinama, ali gotovo svi, manje ili
vie, ignoriraju njegov rad. Sretan sam to vidim da te i takve prije ili kasnije ivot ignorira i samo
elim da to prije njegova teorijska i praktina otkria postanu dio nae svakodnevice u poslo632
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 435 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
S desetinama naih uvaenih ekonomista od 1997. do

danas po-kuao sam razviti dijalog o temama koje otkriva V.
Vugrin. Najvrednije je to izvodi kako moramo biti besporezna
drava, kako se dobit ne smije oporezivati, kako PDV ne smije
biti vei od eskontne stope HNB, kako knjinim novcem
moemo pokriti sve trokove drave jer taj manjak pokriva
viak vrijednosti u gospodarstvu koji se preko ZAP-a stalno
prati. Zahvaljujui ukidanju poreza na dobit, nestala bi siva ekonomija i nae bi gospodarstvo vrlo brzo moglo doi na 100
milijardi dolara GNP-a. Kad bi umirovljenici, branitelji, novinari,
nezaposleni znali kakav se potencijal krije u njegovoj teoriji
algoritma kapitala, u nje-govom odvajanju bilance na dva dijela
novac i roba, uvjeren sam da bismo brzo uli u nesluenu
slobodu stvaranja i stvarali nevienu slobodu. Zato ne samo
nai znanstvenici, nego i studenti imaju men-talne blokade kad
se o tome pokrene razgovor, za mene je najvei mi-sterij u
stvaranju hrvatskog autopoiesisa.
to je osnova Vugrinova uenja? On predlae sljedee:
autopoietski kod
standardni kod
0 novac
poduzea
01
novac
vlastitom
02 novac u funkciji drugih

osoba
1 osobe
11 dunici
12 vjerovnici
21 vlastito znanje
22 materijalna imovina
30 nabavljena roba
2 trajna imovina
3 obrtna imovina
4 trokovi
41 prenesena vrijednost
42 dodana vrijednost
50 proizvodnja u tijeku
5 proizvodnja
vanju.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 436 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6 proizvod
prodaju
7 roba
60
proizvodi
se
71 rashodi u prodanoj robi

72 prihodi od prodaje robe
81 kamata od vlastite
8 profit
glavnice
82 dobitak
91 uloena vlastita glavnica
92 vlastita glavnica iz
9 kapital
dobitka
Svaki dio bilance ( 0 i 1 su novac, a od 2-9 su roba) ima

kontrolni saldo koji mora biti jednak u oba dijela, samo s
obratnim predznakom. U knjigovodstvu je injenica to kae
financijski dio. Prema tome kon-trolni saldo drugog dijela mora
biti jednak prvomu dijelu. To je otkrie koje jo nije prepoznato
u teoriji i praksi.633 U donjem dijelu, tj. troko-vnom knjigovoa
ima potpunu slobodu u konstruiranju aktive i pasive, s tim da
mu saldo mora biti kao i u financijskom dijelu. U sadanjem
nainu bilanciranja vrlo je vaan diskrecijski konto knjigovoe
(dobra volja, vlastito znanje, konto 21) jer se time knjigovoa
slui kako hoe, s tim da mu kontrolni saldo ostane
nepromijenjen. Knjigovoa je prva osoba u tvrtki koja zna
objektivnu situaciju. O njemu ovisi to e biti, odnosno o
njegovome moralu. Tko nije samoreferentan, tko nije dovo-ljno
savjestan i zavisi o pritiscima i napastima okoline, nuno upada
u greku knjienja i iskrivljeno prikazuje objektivni ekonomski
proces.
Kao da ne zna za slogan: salvo errore et omissione
(S.E.e.O.).
Stjecajem okolnosti i osobnih kvaliteta, Vugrin se toga
drao, ali je 1977. shvatio da knjigovoa nema apsolutnu
slobodu u trokovnom dijelu bilance. okiran je bio kad je otkrio
Zahvaljujui tom znanju, nedavno je otkrio analizom bilance kako je naa najvea tvrtka INA
uskratila dravi porez na 400 milijuna kuna dobiti. Ako takva tvrtka skriva dobit od drave, to
tek rade ostali!
633
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 437 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
da je u tadanjem sustavu nedostajala vlastita trokovna

kamata. Ako ona postoji, to znai da postoji i vlastiti kapital, a
tada, kao to znamo, kod svih nas jo nije bilo svijesti o
vanosti vlasnitva. Svi smo bili uspavani drutvenim vlasnitvom koje se bez trokovne
kamate nije moglo
operacionalizirati. Na to je ranih sedamdesetih godina ukazivao
J. Vanek s Cornell Universityja, ali su ga Kora and company
nasilno i primitivno izbacili iz igre.
Vugrin je shvatio da radi S.E.e.O., ali se pitao to e biti
kad ode iz RIZ-a, gdje je radio, u mirovinu. Bojao se kaosa koji
bi mogao nastati ako ne bude ugraena u bilanciranje vlastita
trokovna kamata.
Knjigovodstvo je strogo determinirano (aneo-kompjutor),
a rau-novodstvo je prostor ovjekove slobode i to je samo
konto 92. Konto 91 jest Bog-Otac, 0 i 1 jest Sin a 21 je Sveti
duh koji radi preko anela. Bez 91 ulazi u igru vrag. Te teoloke
metafore nadam se imaju za katolike poduzetnike malo dublje
i skrivenije znaenje. Ne samo za vjernike, nego i za svakog
potenog poduzetnika koji svojim radom uveava svoj i
zajedniki kapital.
U pasivi je, po Vugrinu, Bog otac, a u aktivi je Bog sin. Kad
se kod naih raunovodstvenih strunjaka stvori potreba za
povezivanjem teo-logije i ekonomije, lake emo iz alopoiesisa
u autopoiesis.634
U procesima ustavnih promjena nakon 21. sjednice
radniki a-mandmani nisu donijeli oekivane rezultate jer
vlastiti kapital u knji-govodstvu nije imao svoju cijenu za
koritenje. Zbroj mora biti svaki dan 0 u novanom i
robnom dijelu, izmeu projektiranja i ostvarenja ako se
sve ispravno radi. Sve je to isti autopoiesis koji prolazi nezapaeno pored nae vjere i znanosti. Praksa je, ako je
uspjena, uvijek autopoietina, a sve je u tome da je
dekodiramo bottom-up metodama i pomognemo u top-down
primjeni u zaostalijim sredinama. No, kao i dru-gdje po naoj
dravi, C igrai bolje su samoorganizirani od B igraa i umjesto
Kad nisam uspio motivirati znanstvenike za Vugrinov rad, pokuao sam teologe, ali je rezultat
ostao isti. Ignoriranje.
634
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 438 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
u razvitak idemo u kaos. Kakve su nam anse da iskustva i

saznanja dovedemo do autopoietine teorije i da se svi poteni
i pametni poduzetnici ponu bogatiti i povui sveukupni
razvitak? Koliko znam tako nije za sada u punom smislu rijei
nigdje u svijetu, ni u jednoj dravi. Dok je na elu neke tvrtke
karizmatski voa (poten, pametan, vrijedan, hrabar), proces
ide u prirodnom pravcu, ali njegovim povla-enjem u prazni
prostor ulaze birokrati C igrai i kao vampiri ili samo razmaena
djeca sve unite.
Moe se imati promet novca kako se hoe, ali kad kontrolni
saldo ostaje isti, to znai da se neto vrti iz upljeg u prazno.
Ako se samo premee novac, a nita se ne zbiva, u
materijalnom je dijelu jako loe. Gornje je korisno ako
funkcionira donji sustav. Ako gornje buja, a dolje je sve manje
(tako je sve vie u svijetu casino economy), onda emo
simulirajui svijet vrlo brzo ui u Apokalipsu. Treba biti obratno,
da dolje buja, a da je to manje novca u optjecaju. Vugrin 635
ilustrira kako se uz iste financije promet poveao nekoliko puta.
Korporacija prema vanj-skom svijetu ima novac, unutar je samo
knjini novac, a rezultat je tu uvijek 0 jer to jednom poduzee
proda, od drugog kupi.
To vrijedi i za cijelu dravu. Imamo problem likvidnosti jer
radimo obratno. Interes je banke da ima minus jer je tad novac
kod drugih i plaa joj se kamata. Zadaa je banke financirati
poduzee koje moe platiti svoje obveze. Banka radi svojeg
interesa ne smije dopustiti da poduzee svoje obveze ne plaa.
Svatko mora svoju obvezu izvriti tono i na vrijeme.
Cijeli sustav tada postaje autopoietian. Svako po-duzee mora
voditi prirodno knjigovodstvo u kome vlastiti kapital ima
trokovnu kamatu. Mogunosti sive ekonomije bujaju jer drava
(poli-tiari i znanstvenici) ne zna zakone autopoiesisa.
Ako porez ima svoj izvor, onda se to moe vidjeti u
temeljnici jer ulaz mora biti jednak izlazu, znai (poto kupio,
poto prodao). Ulaz i izlaz moraju biti jednaki uvijek, a
635
Vugrin, V. Profit 2. Zagreb.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 439 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dobit se ne moe po Vugrinu o-porezivati. 636 im se

oporeziva, prestaje biti viak vrijednosti i postaje dodana
vrijednosti. Ta distinkcija637 u nas se jo nije materijalizirala u
glavama odgovornih ljudi. Kad bi ta spoznaja mogla postati
osnova autopoietine ekonomije relativno bi brzo s 20 doli na
100 milijardi dolara GNP-a. Tako bismo titili poduzetniki
mentalitet (B ponaanje) od raznoraznih vampira (C ponaanje)
koji zloupotrebaljavaju stvaranje drave. Po Vugrinu imamo
vlastitu kamatu (to je za vlasnika) i dobitak poduzea (to je za
poduzetnika).
Ako postoji samo dobitak poduzea, to je po Vugrinu
jednoumlje, a po meni alopoietina ekonomija. Dravi treba biti
u interesu da gospo-darstvo ima to vei viak vrijednosti, a da
to ostvarimo, treba ukinuti sve poreze.
Kako bi se tada financirao proraun? Vugrin ima pravi
odgovor jer spaja mikro i makroekonomiju, to malo tko zna.
Knjini novac ima svako poduzee. To znai da je svako
poduzee tiskara novog prirod-nog novca. Preko obrauna
PDV-a, ZAP ima uvid u tiskanje prirodnog novca i ima
materijalnu osnovu za financiranje prorauna. Oko toga kao
atraktora u duhu teorije kaosa naa se znanost mora okupiti i
predloiti Vladi koncept drave s najmanjim porezima u svijetu.
Ovdje treba ko-ristiti saznanja iz psihologije, tehnologije i
ekonomije, a jo e biti bolje ako krenemo spajanju biosfere i
noosfere. Knjini novac dua je svake pameti, svakog projekta.
On je u kontima od 0 do 9. U jednoumnom kontiranju nema 21,
43 i 81, ali ima PDV koji napuhava prvi temeljni dio.
Neprirodni PDV primjer je te zle due.638 Monetarni vrh ne
zna to je knjini novac jer da zna, on bi se koristio za
Koliko je poznato, svuda u svijetu dobit se oporeziva i ja sam to uzimao zdravo za gotovo. Zanimljivo kako o toj Vugrinovoj tezi nema rasprave, a dijalog bi mogao dovesti do toga da budemo
drava s najmanjim porezima na svijetu.
637
Na vanost distinkcija za teoriju autopoiesisa ukazao mi je N. Luhmann 1992. i usmjerio na
Spencer Browna koji je to najdublje izuio i prikazao u knjizi Laws of Form.
638
Zakon o PDV-u uope nije definirao to je dodana vrijednost pa tako uz rad oporezujemo i viak vrijednosti, a time sijeemo granu na kojoj sjedimo. Umjesto da vikom vrijednosti ulaemo u
ljudske i tehnike kapacitete i slobodno tu koliinu novca koristimo u drutvenom proraunu jer
imamo pokrie u novostvorenoj buduoj vrijednosti, mi nepotrebno osiromaujemo gospodarstvo.
636
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 440 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
simuliranje budueg ivota. Ta bi simulacija unaprijed prikazala

neprirodne posljedice PDV-a. Tako je u njihovoj temeljnici
iskazan samo dobitak poduzea, a u prirodnoj je temeljnici VTK
i dobitak. Predsjednik639 bi drave prema Vugrinu trebao
napisati dekret da svako knjigovodstvo redovito obra-unava
trokovnu kamatu.
Knjini e novac omoguiti da se drava financira iz vika
vri-jednosti. Kamata je kao bol i kad se bolje radi, kamata je
manja, a kad se loije radi, kamata je vea. 640 To omoguuje
uspjenu i brzu privatizaciju ukupnog gospodarstva. Knjini e
novac omoguiti da se drava finan-cira iz vika vrijednosti.
Vugrin zakljuuje: Novac uope nije problem. Treba
znati profi-tabilno raditi. Danas smo vrlo malo usmjereni na
istraivanje kako po-veati profit smanjujui trokove. Sjetimo
se prie o Shingu. Slobodni stvaralaki subjektiviteti (Prigogine,
Monod, Jacob, nebrojeni filozofi na elu sa Sokratom, Platonom,
Aristotelom i drugima, Maslow, Reich, Covey, Shingo, Toffler, A.
Lewis) jednog e dana u svoje redove pri-hvatiti i V. Vugrina.
Prije no to analiziramo proces privatizacije, vrijedno je
vidjeti kako Vugrin mjeri cijenu rada i kapitala.
Danas se roba vrti oko novca umjesto da se novac vrti oko
robe, odnosno ljudi koji hoe i znaju profitabilno proizvoditi.
Danas je u bi-lanciranju dominantna materijalna imovina, a
ljudski kapital gotovo ne postoji. Kad u bilanciranju bude
dominantan financijski tijek (konta 0 i 1) koji se permanentno
odslikava u kontrolnom saldu i poduzetniku i vlasniku prua
povratne informacije za uinkovito i humano odlui-vanje, s 20
mlrd. dolara ii emo k 50, pa i 100 mlrd. dolara GNP-a. To e
biti pobjeda potenijih i pametnijih (B igraa) u svakoj sredini,
to e biti pobjeda autopoietine nad alopoietinom
To bi mogao i ministar financija da se izvuemo iz kaosa u koji srljamo!
Preko kamate na vlastiti kapital imamo kontrolni mehanizam za upravljanje gospodarskim razvitkom. Godine 1968. ukidanjem dravnog vlasnitva taj se novac poeo prelijevati u osobne dohotke i zapoelo je bujanje C tipova po SFRJ. Do tada su Japan, Izrael i SFRJ imali najvee stope
rasta u svijetu. Naa drava bi, ukoliko bi Vugrinova koncepcija dobila legalitet i legitimitet u vladi, mogla inicirati autopoietsku ekonomiju. Autopoietsko bilanciranje odgovaralo bi svim potenim
i pametim poduzetnicima svuda u svijetu jer postojea politika MMF-a i Svjetske banke vode nas u
Apokalipsu.
639
640
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 441 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ekonomijom, to e biti pobjeda dobra nad zlom, istine nad

obmanama, kulture nad primitivizmom.
Da bi se to ostvarilo, neophodno je u domeni prava unijeti
duh autopoiesisa jer pravne osobe moraju tititi fizike osobe te
njihov rad i rezultate.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 442 -
6.
PRAVO I
AUTOPOIESIS
Uvod
Po
Legradiu,
ono
to
ne
znamo
razrijeiti
drutvenoekonomskim odnosima, razrjeavamo moralitetom.
Bez razumijevanja autopoiesisa641 to je teko shvatiti.
Autonomija morala jest ono to daje snagu da ne-giramo
negativnosti ekonomije. Bez poznavanja zakona relativne deprivacije male su nam anse da nadvladamo ekonomske
nepravde. Laik esto mijea zavist i nepravdu iako je to razliito
kao nebo i zemlja. Tu predlaem povratak na ABCD model642 te
meditiranje nad vlastitim ko-ordinatama, nekih drugih
suradnika i nakon toga stavljanje u odnos tih dviju i/ili vie
koordinata.
Cijeli se postupak mora vjebanjem dovesti do oblikovanja
navike da sebe i suradnike gledamo kroz sustav x i y, tj. to je
tko dao i dobio. Uvidom koji tako postaje objektivniji,
stvaramo si temelje za prirodniji i transcendentalniji moral no
to ga sada imamo. Za sada je vjerojatno da e ekonomski
To znai da gotovo sve sami sebi proizvodimo. Kad zapone tumaenje ekonomskih i politikih
zbivanja u skladu s autopoietinom teorijom i metodologijom, procesi i strukture bolje e se i bre
usavravati u skladu s kriterijima dobra, istine i ljepote. Sada pravnici predlau i sude po zakonima koji su alopietiki. Kad teorija prava dublje pronikne u zakone autopoiesisa, imat emo
humanije i uinkovitije zakone i sudstvo. Zato?
642
Cijela knjiga pisana je u duhu tog modela, a najdublje se u to ulazi u poglavlju Osjeka kola.
641
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 443 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zakoni djelovati razorno i ubijati moralitet. Samo su rijetki jai

od tih gravitacijskih sila. Bitno je, dakle, imati uvid u koordinate
x i y i sagledati kako poveati korelaciju davanja i primanja,
proizvodnje i raspodjele. Tu takoer vladaju alopoietina
rjeenja te top-down pristup, a izlaz je u autopoietinom
pristupu bottom-up samoorganizacijom mo-ralno, intelektualno
i kulturno iznadprosjenih.643 Tko uspije objektivi-zirati zbiljsko u
svoju subjektivnu interpretaciju, vrlo e lako prelaziti iz
alopoietinih (zavist i nepravda) u autopoietina rjeenja
(radost). Pod-sjetimo se, pri tome treba voljeti, ili barem
potovati bolje od sebe. Tko je od nas bolji? Onaj koji je dalje na
osi x, a jo vie ako je nie na osi y. Takvih zasigurno ima oko
nas i nae je da ih barem ne tretiramo kao budale jer to
zasigurno nisu. Kad sami sebe proanaliziramo u obitelj-skim,
timskim i irim odnosima koje svojim interpretacijama i ponaanjima stvaramo, shvatit emo to je samoodgoj,
samoobrazovanje i samoorganizacija. Samo iz nas samih te iz
slobode koju nam je Stvoritelj poklonio da mu budemo na sliku i
priliku, mi moramo zakljuiti koliko smo poteni te elimo li biti
poteniji.644
Bez te samoanalize nema nam iskoraka iz alopoietine
zajednice koju planiram sada kratko prikazati. Pojedinci, obitelji,
timovi te ire interesne zajednice iz dijagnoze pomou ABCD
modela, koji se odlue ii u autopoietinu avanturu, mogu
oekivati vrlo brzo emocionalni feedback. To je najkrae reeno
rad+ostvarena nagrada za emocionalni i intelektualni napor,
koja bi automatski trebala slijediti jer dolazi do emocionalnog i
Tko su takvi? Koliko smo mi takvi, tko je u naem domu, naem susjedstvu, radnoj sredini i
domovini. Bilo bi odlino kad bi tako promatrali u globalnim europskim i svjetskim dometima. Svi
smo imali prilike gledati sladoledare 1991. godine u naoj domovini. Ima ih u nizu NGO, a sve
dobiva tragikomini ishod. Nai autopoietini graani nisu svjesni alopoietinosti ljudi koji nam
propovijedaju o ljudskim pravima, demokraciji i slobodnom tritu. Samo u pitanju slobode kao
najvanije kategorije nisu ni na razini Spinoze, a da ne govorimo o zahtjevnijim kriterijima.
644
Sve prethodno od biologije do ekonomije u pravu ima krajnje razrjeenje. Da smo se do sada
osposobili pretvarati ulaz u izlaz, davanje u primanje, pasivu u aktivu ne bismo imali toliko posla
po sudovima. Oni su istinska kanalizacija nae svijesti, savjesti, samosvijesti, stvaralatva i slobode. to smo nauili iz tehnologije to se ovdje moe primjeniti? Kako ideju eksploatabilnosti i
uenja iz greaka primijeniti u kreiranju i primjeni zakona. Mogu li inenjeri to nauiti od
odravatelja?
643
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 444 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kognitivnog zatvaranja kruga koji do sada nije bio pre-poznat,

pa ni uvjebavan. A bez zatvaranja kruga nema slobode. Svi
smo mi odgojem dobivali poruke kojima smo mogli zatvarati te
kru-gove, i to je netko bolje to usvojio, imao je vee anse
ostajati u auto-poiesisu. Neka se itatelj pita koliko je dom
mjesto zatvaranja takvih krugova. Nesustavna istraivanja koja
sam do sada o tome provodio, kau mi kako imamo
zadovoljavajue domove, ali ne i domovinu.
to nam je initi?
U takvim se situacijama hvatam Hegela! Jasno, pravna
znanost moe krenuti od bilo kojeg filozofa. Vidjet emo tko e
kamo stii!
Hegel i autopoietino pravo

Osnovu za autopoietini pristup pravu nalazim u Hegelovoj
Filo-zofija prava. Za mene je on najbolja osnova za ulazak u
harmonizacije psihologije, tehnologije, ekonomije i prava. Ako
netko jo ima bogatu praksu, to e cijeli proces pretvorbe
alopoiesisa u autopoiesis ii bolje i ljepe.
Tako on u predgovoru u umu vidi ruu 645 u kriu
sadanjosti. On razvija unutarnji zahtjev za subjektivnom
slobodom. Za njega snaga cjeline slijedi iz harmonije
elemenata.646 U rimskom pravu po njegovom miljenju nije
mogua definicija o ovjeku. Pravo je za njega ishodite volje, a
pravni je sustav carstvo ozbiljenja slobode. 647 Pogledajmo
kako on autopoietino definira volju: volja je djelatnost koja
sebe, pomou sebe, posreduje. 648 Sadraj je volje svrha. Za
njega razlika dobra i zla slijedi iz razumijevanja svrhe
slobode.
Ako je neto za slobodu, dobro je, ako je protiv
645
646
647
648
Veliki semiotiar U. Ecco vidi u rui ...

Hegel. Filozofija prava. Svjetlost, Sarajevo, str. 12.
Vidi paragraf 4.
Vidi paragraf 7.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 445 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
slobode, zlo je.649 Svrha je volje ukinuti proturjenost

subjektiviteta i objektiviteta.650 Svrha je znanosti da vlastiti rad
uma dovede do svijesti.651 Njegova je poruka: budi osoba i
potuj druge osobe.652 Vlasnitvo slijedi iz prava volje da se
stavi u neku stvar.653 Mi moemo i imamo pravo prisvajanja, ali
je duh ono to si moemo najpotpunije prisvojiti. 654 ovjek
najvie obra-zovanjem poinje sebe posjedovati i tako postaje
vlasnitvo sebe samog i prema drugima.655 Za Hegela ugovor je
izraz zajednike volje i pretpo-stavlja priznavanje subjekata koji
ga sklapaju. Po njemu, dunost je initi pravo i brinuti se za
vlastitu i dobrobit svih drugih. Savjest je znati u sebi i za sebe
to je pravo i dunost, a zla je savjest prije licemjerstvo. 656
Podsjea na Aristotelovo definiranje vrline kao (zlatne)
sredine izmeu previe i premalo. 657 Za Hegela pravo mora biti
dokazljivo, a pravni se postupak mora zakonski urediti i initi
dio pravne znanosti.658 Ozbiljenje je prava funkcija policije. 659 U
dravi se dolazi do ozbiljenja slobode, najvieg prava;660
najvanije odreenje i osnova unutarnje sna-ge drave jest
ujedinjenje dunosti i prava.661
Marx mu prigovara to ne razvija misao iz predmeta, nego
obra-tno, iz miljenja razvija predmet. Ako smo do sada shvatili
top-down (Hegel) i bottom-up (Marx), mogli bismo zakljuiti
kako to dvoje ini autopoietski krug ako je zbiljsko umno, a
alopoiesis ako je zbiljsko be-zumno.
Hegel korijen donoenja odluka nalazi kod Sokrata. Prije
njega pomo se traila u proroitu, a Sokrat premjeta
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
Vidi
Vidi
Vidi
Vidi
Vidi
Vidi
Vidi
Vidi
Vidi
Vidi
Vidi
Vidi
Vidi
paragraf
paragraf
paragraf
paragraf
paragraf
paragraf
paragraf
paragraf
paragraf
paragraf
paragraf
paragraf
paragraf
18.
28.
31.
36.
44.
51.
57.
140.
150.
222.
229.
258.
261.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 446 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
spoznaju unutar sebe i time poinje istinska sloboda. 662 Hegel

polazi od predikata i transfor-mira ga u subjekt. Tako on polazi
od procesa (glagol) i dovodi do strukture (imenica). Njegova
negacija Marx zastupa primat zbiljskog subjekta (ovjeka) i
pledira za njegovo opredmeivanje te tako od stru-kture dolazi
do procesa.
Vidi li itatelj kako to dvoje moe proizvoditi autopoiesis
ako se harmonizira, odnosno alopoiesis ako preostane
antagonistikih eleme-nata i relacija. Ostao nam je manji ili vei
kaos. Ne idealiziram Zapad, ni kapitalizam. 663 Daleko od toga.
On je samo vitalniji jer je u njemu vie bottom-up elemenata.
No bubble gospodarstvo i casino ekonomija idu nuno
svomu kraju, a mi koji smo u tranziciji, ne smijemo me-haniki
kopirati Zapad, nego traiti ekonomska i pravna rjeenja koja
e nas voditi u autopoiesis. Naa drava pamti sva tri tipa
moderne (ka-pitalizam, nacionalizam, socijalizam) i povrat na
bilo to od toga ne-potreban je ako shvatimo prostore slobode
koje su nam zablude pro-losti ostavile u kolektivnoj memoriji.
Sve te greke na su bogati humus na kome moramo saditi
autopoietska, a ne vie alopoietska rjeenja.
Po Hegelu, zakonodavnom vlasti odreuje se to graani
dobivaju od drave i to daju dravi, a to se uglavnom reducira
na novac, od-nosno porez. 664 On smatra da je osnova za
politiki poloaj IMOVINA.
Hrvatska i mrak Istoka

Jasno, ovdje e i itatelj upasti u zamku poimanja imovine
kao fizikog kapitala, ali moralni, intelektualni i socijalni kapital
Vidi paragraf 279.
Koliko smo mi tvorci SSSR-a, SFRJ, SSR? Je li vie ili manje no to mislimo? Postojea
ekonomska i pravna znanost svijeta nemona je pred problemima privatizacije vlasnitva. Osjeki
ekonomist J. Popovi kasnih je osamdesetih godina ukazivao na to i tono predvidio u samoizdanoj knjizi Socijalizam i zakon razvoja drutva, Osijek 1990. to e se dogoditi u zemljama
socijalizma.
664
Vidi paragraf 299.
662
663
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 447 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
jesu ono to je istinska imovina. Dok se to ne materijalizira u

naim poduzeima, imat emo probleme kakve imamo i kakve
smo uistinu zasluili danim htijenjem, znanjem i ponaanjem.
Rudolf je Biani665 knjigom Ekonomska podloga
hrvatskog pita-nja i drugi radovi najbolje sintetizirao naa
iskustva s mrakom Istoka. Pria je to o dravnom i narodnom
jedinstvu ili srbijanskoj hegemoniji kao sustavu. Pitajmo se
koliki je utjecaj u stvaranju nae drave u u-tjecajima koji su
doli s Istoka. Jedan glomazni, tromi, lijeni, indiferentni, do
oaja formalistiki, neekspeditivni, nepraktini, neracionalni i
igno-rantski, a strano skupi birokratski aparat s orijentalnim
tradicijama, metodama i moralom, koji se samo mazivom moe
pokretati, koji se odr-ava samo osobnim protekcijama, ili pak
strada od osobnih i partijskih osveta, a koji uz to dri u svojim
rukama itavu mo i vlast u dravi, od najkrupnijih dravnih
poslova, radova i isporuka robe, do najsitnijih bagatela,
namjetenja i premjetenja dravnih namjetenika ili malih obrtnih dozvola, najpodesniji je miljeu za korupciju koja se odatle
kuno iri po cijeloj dravi. Koliko se naa birokracija zarazila
virusom s Istoka, a koliko je to naa autentina bolest?
Drava je ekonomski imbenik, najvei poslodavac, najvei
podu-zetnik, najvei kupac, najvei trgovac. Drava je najvei
organizator i vlasnik prijevoznih sredstava, najvei akumulator
kapitala, najvei regu-lator prometa i organizator unutarnje i
vanjske trgovine. Razmilja li se tako kod nas jo?
Kako to djeluje na ljude koji imaju divnu povijest, kulturu,
vrhun-ske svjetske znanstvenike (Kotruljevi, Bokovi, Tesla,
Prelog), umje-tnike (Metrovi, Krlea, Aralica, Gotovac).
Dubrovnik je dugo ivio u slobodi jer je gotovo svatko znao da
njegov ivot Bog mjeri po radu i odnosima koje ima s drugim
ljudima: Ne brinite kako mi mjerimo Vau robu, jer kako
mi mjerimo Vas, tako On mjeri nas, pie na pa-lai Sponza
od XVI. stoljea. Zato se to nije vie proirilo po Hrvatskoj?
Zato se to ne ui na satovima povijesti u kolama i ne citira u
masov-nim medijima. Komu odgovora ignoriranje te reenice?
Na njega mi je ezdesetih godina ukazao B. Kugler koji je zatvorom prije, za vrijeme i poslije II.
svjetskog rata iva metafora hrvatskog politiara.
665
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 448 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Samo glupima i nepotenima! Ne treba nam ISO 9000 ako

samo tu reenicu shvatimo i primijenimo. Kad to shvatimo i
primijenimo, ostaje nam samo etiketa Made in Croatia, a naa
e roba i usluge imati veu profitabilnost no onih kojima On nije
dao takva saznanja i takvu povijest. Nisam protiv ISO 9000,
naprotiv, ali ti euroizumi imaju smisla ako se temelje na naoj
tradiciji. Tako e se hrvatska drava proizvoditi kvalitetno, brzo i
jeftino u uvjetima koje pruaju suvremena znanstveno tehnika
rjeenja. U takvom kontekstu akademije tehnikih, ekonomskih
i humanistikih znanosti shvatit e da nije rjeenje u
specijalistikom pristupu, nego u interdisciplinarnom
definiranju problema i traenju rjeenja.
Sada najbolji u tim strukama pokuavaju parcijalnim
pristupom, a to ne moe proi. Najblii je cjelovitom gledanju J.
Boievi, ali je sra-motno kako najodgovorniji ljudi u vladi i
ministarstvima malo hoe i znaju to pratiti. Kao da Be,
Budimpeta ili Beograd odreuju nau su-dbinu, a ne mi sami
sebi.666 Uistinu je u pravu pjesnik kad kae da e biti Croatie
dok je srca. No taj nepresuni izvor zahtijeva da prepoznajemo
bolje od sebe, da ih potujemo i po mogunosti volimo. Ukoliko
to ne znamo mjeriti, On e nas znati mjeriti i ne trebamo se
uditi to e nas prije ili kasnije stii nedae koje smo zasijali
vlastitim krivim prosud-bama. Bolan je primjer s D.
Gorupiem.667 Nigdje nema tako mnogo Salijerija kao u
Hrvatskoj, ali se nadam kako e Amadeusi sve bolje i vie
cvasti, mnoiti se i uzajamno podravati te izbrisati iz drave
sve one koji ne znaju voljeti ili barem potovati bolje od sebe.
Zar je mogue da je istina tako jednostavna!? 668 Kod svake
integracije postavlja se pitanje oblika, hoe li ostajati jaki
Najljepe mi je kako Jura, kad ga upitam to mu daje energiju skupljati toliko ljudi i organizirati toliko skupova, odgovara: ivjela Hrvatska.
667
Nedavno nas je ostavio da ivimo u svojim glupostima, a on vjerojatno iz boanskih predjela
bolje shvaa zato smo tako oholi, jalni i/ili straljivi. Sam mi je svjedoio kako je ozdravio nakon
Bljeska i Oluje iako je imao rak grla. ak se u svojoj djejoj naivnosti upisao u samoborski HDZ
oekujui da e barem biti konzultiran oko razvojnih problema. No, ovi su novi momci, ini se,
gori od onih u SKH za koje pouzdano znam kako su voljeli i potovali D. Gorupia. Treba li traiti
dalje tko nam unitava najbolje umove?
668
Opet podsjeam na rad Z. Ladika s djecom. Kako e na njezin pristup reagirati postdiplomci,
kako umirovljenici? Ako otkriju i prihvate svoj boanski potencijal, sve e ii bolje i bre, a ako ne,
otkrit emo tehnologiju oslobaanja.
666
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 449 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
subjektivitet na dijelovima koji ulaze u cjelinu, ili e cjelina

predstavljati glavni entitet, a dijelovi postajati periferni. To
vrijedi za Hrvatsku, Europu i cijeli svijet. Hoe li se europska
Unija ili OUN zasnivati na logici federalizma kao naddrava, ili
kao mjesto su-radnje drava (i nacija)? Kod tog globalnog
opredjeljenja
egzistiraju
ra-zlike
uvijek
s
interesnim
predznakom, a ovdje su vrijedne s obzirom na Veliku Britaniju,
Njemaku i Francusku. Tako se razlike pokazuju o-sobito kod
promiljanja proirenja lanica EU. Mirna reintegracija u
Hrvatskoj prva je uspjela akcija OUN-a. Koliko znam malo je tko
uspio dekodirati to je pozadina uspjeha. Moja su saznanja da
se to moe spoznati preko ABCD modela, a ako je to tono,
mogue je formulu primijeniti u BiH, Bliskom Istoku i svuda gdje
ima slinih arita. Kriteriji su:
ekonomska uinkovitost
politika demokratinost
strateka sigurnost te dobro izvedene transformacije X
u Y.
Zanimljivo je bilo pratiti zbivanja kad je general Klein
odlazio. Odmah se duh pax Britannica dizao iz poluotvorene
boce i zagaivao ono to je on prethodno stvarao u duhu pax
Americana. Njegovim povratkom zloduh se vraao u bocu i
proces se mirne reintegracije dalje razvijao. Neto od toga
moe se pronai u Vrkievim memoarima. 669 Nije bitno tko je
voa u igri, koliko je bitno da tim hoe i zna igrati povezujui
prirodne i boanske zakone preko psihologije, tehnologije,
ekonomije i prava.
Vrijeme e pokazati tko je sa Zapada podsticao JNA i Srbe
na rat s Hrvatskom. Nae je pokazati kako smo nosioci Novog
zavjeta i kako je duhovni imperativ sa Srbijom razvijati
dobrosusjedske odnose. Siguran sam kako e proces ii u tom
pravcu ukoliko kritina masa graana RH iz alopoiesisa ue u
prostor autoopiesisa. Taj mentalni skok doi e u-koliko se
shvate zakoni samoorganizacije i posebno ireverzibilnosti. Hoe
669
Vrki, I. Istono od zapada.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 450 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
li i koliko Srbi u Hrvatskoj biti nositelji svjetla, zavisi o Hrvatima

vie no to moemo i zamisliti. Klju je u razrjeenju odnosa
prava i slobode.
Pravo i sloboda
Pod
ekonomskom
uinkovitosti
podrazumijeva
se
ekonomski ra-zvoj u kojem do izraaja dolazi makroekonomsko i
institucionalno tri-no okruenje. Bitna je optimalna alokacija u
izvore u cilju maksimizira-nja cilja. Ulaganjem u podizanje
motivacije, znanja, timske organizacije, najbolje tehnologije
dolazi se do vrhunskih ekonomskih dostignua koja se prirodno
knjie, prate i usavravaju organizacijskim uenjem. To zna-i
da poduzetnik ima u glavi program, plan, kalkulaciju i kree u
akcije stvaranja profita sa suradnicima.
Pod politikom demokratinosti podrazumijeva se fair
koncept koji je ugraen u svakom zdravom i normalnom
ljudskom biu. Nisam sreo ovjeka koji ne zna to je fair odnos.
Razvitak demokracije i demokrat-skih institucija, osobito prava i
slobode pojedinca, tvrtka, medija i zatita svih ljudskih prava i
sloboda samo olakava taj proces, ali ga ne kreira. Proces ide iz
nas, iz nae intime. Koliko e izai na svjetlo dana, a koliko e
ostati u mraku vlastite psihe, zavisi o kategorijama analiziranim
u psihologiji, tehnologiji i ekonomiji.
Nije strano ovim kriterijima dodati visoko tovanje
ovjekova oko-lia ime e zemlja, zrak, voda, biljni i ivotinjski
svijet izai iz Darwi-nova svijeta konflikata i borbe za opstanak
u svijet harmonije, ljepote i slobode.670
Nema sumnje da integracijski procesi moraju biti
kvalitetno
pra-eni
regulacijom,
prvenstveno
pravnom
regulacijom. Prema odreenim podacima u EU oko 1.200
Nedavno sam bio u Sloveniji posjetiti svog bratia koji autopoiesis trai u makrokosmosu.
Njegova ivotna suputnica kupila je staru kuu, a sve je bilo isti kaos. Kako je vrsna slikarica
koja vizualno prati tekstove V. Krmpoti, po meni najbolje nae pjesnikinje, ona je tu fiziku runou pretvorila u ljepotu s malo zahvata i novaca. Od takvih mladi moraju uiti kako da uz boju
pomo sustvaramo ovaj svijet i ovo vrijeme prema naelima Dobra, Istine i Ljepote.
670
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 451 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
propisa usaglaava se, odnosno vie od 11.000 stranica

razliitih propisa trai autopoietino mjesto. Naravno da nije
samo problem u unificiranju propisa, nego jo vie u njihovoj
ujedna-enoj primjeni, prvenstveno od sudova, ali i od dravnih
upravnih organa, kao i asocijacija koje imaju javna ovlatenja.
Pri tome valja imati na umu da i samo nastajanje prava u nekim
zemljama nije istovjetno, osobito se to odnosi na kontinentalno
(top-down) versus angloameriko (bottom-up) pravo.
Mi jo uvijek robujemo socijalistikoj interpretaciji (topdown)671 bez dovoljno uvaavanja povratnih informacija
sudova, dravnih organa, jedinica lokalne samouprave,
ombudsmana i drugih. Ne smijemo zane-marivati ni tradiciju.
Ukoliko razvijemo autopoietino pravo, a ono nije mogue bez
autopoietine ekonomije, tehnologije i psihologije, neemo
morati Europu kao do sada moliti da nam pomogne, nego emo
du-hovnim olujama biti ono to su do sada bili samo nai
najbolji umovi (Kotruljevi, Janus Pannonius, Marko Antonije de
Dominis, Bokovi itd.). Nai zakoni imaju svoje autopoietino
korijenje u mentalitetu naih ljudi, u kulturi rada i ivota koju
prakticiramo tisuu godina. S druge strane, imamo intenzivne
izvore alopoietinosti u vlastitim grijesima koje su demagozi
preko samoupravnog socijalizma vjeto proirili ovim
prostorima.
No,
samoodgojem,
samoobrazovanjem
i
samoorganizacijom
alo-poiesis
e
se
uklanjati
pred
autopoiesisom
ukoliko
privatizaciju
shva-timo
kao
(samo)transformaciju samoupravljaa u vlasnike i dioniare.
Vlasnitvo kao pravna i ekonomska kategorija mora doi do
svakog hrvatskog stanovnika kao dioniara. Mi za sada previe
pozornosti po-sveujemo krajnostima (tajkuni i prognanici) ne
shvaajui koji je mo-ralni, intelektualni i socijalni potencijal
600.000 dioniara u 2.600 po-duzea. Oni su prilika uz
politiare, sveenike, znanstvenike i umjetnike kao voe za
prijelaz u autopoietinu zajednicu i dravu. Visokomoralni,
obrazovani i timski organizirani ljudi dijalektiki pomiruju
zajednicu (Gemeinschaft) i drutvo (Gesellschaft) te se iskustva
671
Ova je distinkcija ortogonalna na prethodnu!
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 452 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(bottom-up) doma proiruju na cijelu domovinu. Na takvim

iskustvenim temeljima lako e se razviti autopoietini top-down
pristup.
U procesu tranzicije u koji smo upali bitno je definirati telos
cilj, to su nam namjere, elje, vizije. Posebno je vano doi do
zajednikih vizija jer i najnovija istraivanja pokazuju kakva se
snaga u tome krije. Koliko znam postoji velik broj tvrtki u svijetu
koje to prakticiraju, ali jo nema drave koja tako neto
prakticira. Mi imamo priliku biti drava gdje smo svi zajedno
jedna multinacionalna kompanija koja e svojim prirod-nim,
tehnikim, a posebno ljudskim izvorima biti konkurentna i kompetitivna u svijetu od proizvodnje zdrave hrane, preko
proizvodnje brodova i drugih sofisticiranih proizvoda, do
turistikih, financijskih, obrazovnih, zdravstvenih i kulturnih
usluga kakve trebaju nama i cije-lomu svijetu.
Pri tome odabirimo naine, puteve, oblike i sredstva kako
to o-stvarivati. Za sve je to nuna znanstvena dijagnoza, ali i
terapija. Uz to valja biti svjestan da je ipak lake sve ovo
konstatirati, a znaajno tee, ali i ljepe ostvariti.
Pojednostavljeno, boljke komunizma svode se na to da su
fetiizi-rale kolektiv (dravu) potpuno zanemarujui ovjeka kao
pojedinca te Boga kao izvora svega. U tom kontekstu nije bilo
motivacije ni za u-spjenije poslovanje, a kamoli kvalitetu
ivota. Dominacijom politike nad ekonomijom reim je morao
strahom te drugim ljudskim slabostima (tu su jal i oholost bili
posebno korisni) manipulirati. Komunizam nam je tako uvijek
ostajao na horizontu.
Ipak, smatram da je najvei grijeh komunizma to nije
poloio ispit demokratinosti. Ostajao je na starom naelu
iskljuivanja (nepodobnih po mjerilu pripadnosti partiji), to je
potpuno inkompatibilno s mo-dernim naelom ukljuivanja svih
koji se mogu, hoe i znaju umre-avati. Iako su desetljeima
bile poznate Staljinove istke, pa i Titove, nitko nije do kraja u
to vjerovao dok se nije uvjerio na vlastitoj koi. Trebalo je
uistinu proi osobno te stresove pa da se do kraja shvati sva
podmuklost sustava.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 453 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Najgore je to su stvaratelji te igre u svim zemljama

socijalizma vrlo brzo promijenili dresove i nastavljaju svoju igru
bez granica. Ko-munistika ideologija takoer je okuivala
prirodni okoli. Trebalo je putovati po Bugarskoj, Rumunjskoj, a
posebno Istonoj Njemakoj da se shvati sva suludost
industrijalizacije i elektrifikacije u boljevikoj glavurdi.
Podsjetimo se kako je Marx tretirao prirodu (naturalizam identino humanizmu), a marksisti su daleko od njega, kao to su
neki poznati mi isusovci daleko od Isusa.672
Ve prije dvadesetak godina uoio sam kako uinkovitost
preko humanosti zatvara povratnu petlju koja pozitivno djeluje.
Analogno tomu, voenje rauna o ekologiji ima isti uinak na
humanost kao to posljednja ima na uinkovitost. Ukratko, kad
budemo senzibilniji na biljke, ivotinje, uope na prirodu oko
nas (i u nama), tada emo s vie senzibiliteta osjeati i druge
ljude (posebno najblie) te sami sebe jer tu su ogromni
problemi, ali i rjeenja.
Uz ovo troje (etika, ekonomija, ekologija) telos slobode
najbolje se manifestira estetskom dimenzijom i potrebom za
ljepotom kao kona-nim kriterijem. U autopoietskom zatvaranju
prethodnog s kulturom pravni sustav RH ima svoju ansu.
Tko nema potrebe za lijepim, nema potrebe za ivotom,
nema potrebe za slobodom i, uistinu, ivotinjari svoj ivot ispod
potencijala koje mu pruaju bog, priroda, on sam te sve u
njemu i oko njega. Sve ima svoj puni smisao samo ako dovodi
do ljepote i sve dok nije dolo do te kristalizacije, trebaju nam
moralne, logike, matematike i sve (ne)mogue iteracije i
rekurzije. Kad osjetimo ljepotu, treba zastati i uivati u
plodovima svog i zajednikog rada i uistinu se odmoriti. Tu je
bitno dekodirati kategoriju pravne osobe.
Ovu sam analogiju uoio piui disertaciju. Tada sam to dvoje izjednaavao u potpunosti.
Moram priznati da se distinkcija na karizmatske i birokratske linosti manje odnosi na isusovce
no marksiste nakon dvadesetak godina istraivanja. Malo je tko od nas svjestan koliki je napor
sveenika, a posebno asnih sestara. Njihov mi je rad dugo bio nevidljiv. Zato? Kad se shvati
autopoieis, to postaje jasno. arko elim upoznati Z. Sudca. Mislim da nam je on svima, a
posebno sveenicima vrlo ozbiljna lekcija i poruka.
672
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 454 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nazire to je pravna osoba. Materijalne i financijske

transakcije moramo knjiiti i preko kontrolnih salda potvrivati
transformaciju subjektivnog u objektivno. to je pravna
osoba ako nije objektivizacija naeg htijenja, znanja i radne
suradnje. to je vea motivacija, to je vie znanja i sloge u
radu, to je vei viak vrijednosti unutar poslovnog sustava.
Pravna osoba mora tititi taj (ne)materijalni kapital i biti
zatitna membrana koja e proputati sve to je dobro, istinito i
lijepo (zeleni semafor), a ne dopustiti moralna, intelektualna i
estetska zagaenja (crveni semafor).673 U dananjim
alopoietinim situacijama nai semafori nisu dobro po-stavljeni
pa smo daleko od zelenih valova. Kad pravne osobe postanu
samoreferentne, a za to su vani samoodgoj, samoobrazovanje
i samo-organizacija, sve e se to vrlo brzo harmonizirati samo
od sebe. To socijalno ozdravljenje mora ii bottom-up, kao to i
voe, povre i drugo bilje izrasta, a svatko od nas mora znati
sebe dozirati kao sunce, kiu, zrak itd. Bitno je u sebi razvijati
viziju, percipirati stvarnost i to dvoje suradnjom autopoietski
sprezati.
Ako reinterpretiramo tako pravnu osobu, lako emo se
sloiti da kreiramo poreznu politiku kojom emo tititi
poduzetniki duh, a dr-avni proraun bolje e se i bre puniti
jer smo oslobodili sinergetske sile htijenja, znanja, suradnje i
autopoietske organiziranosti.674
Uinkovitost, efektivnost i demokratinost suvremenog
drutva u najveoj mjeri bazirani su na proizvodnji i koritenju
znanja. Tako znanje, znanost i informacije u svijetu postaju sve
presudniji imbenik u stvaranju profita. Oni su to bili oduvijek,
ali sada je to gotovo svima po-stalo jasno. Jo nije guvernerima
HNB jer bi tada inicirali daleko bolje ulaganje u razvijanje
ljudskih potencijala. Milijarde su kuna otile u sanaciju
nepotenja i gluposti. S desetinom tih sredstava u prevenciju
od gluposti i nepotenja ve bismo sada imali barem 50
milijardi dolara GNP-a. Tjeimo se jer je tako gotovo posvuda po
Tko je nauavao da nas pravna osoba tako treba tititi? Jesmo li to u stanju bez autopoietinog
raunovodstva?
674
Od 1997. godine pokuavam s naim najboljim pravnicima voditi dijalog o tome.
673
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 455 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
svijetu. Ja se s tim ne tjeim, ali sve bolje shvaam

neminovnost dobre metodologije.
Pravo je do sada slijedilo transnacionalistiku tradiciju,
imperija-lizam, komunizam, kolonijalizam, multinacionalne
kompanije, a danas sve vie tei globalnom selu zahvaljujui
telekomunikacijama. Ekologija, slobodno trite, ljudska prava
ulaze u prvi plan. Jasno, uinkovitost u radu i humanost u
odnosima i dalje su i bit e sve vie dominantne kategorije, ali
sve je to jako dobro zamaskirano igrom slike, zvuka i previe
rijei preko masovnih medija.
Svijet sve vie naputa vertikalnu organizaciju
drutva kao o-snovnu organizacije cjeline. Ona je, kako je to
poznato, zahtijevala u-nutranju naredbu s mnogobrojnim
uputstvima i smjernicama za rad u gospodarstvu te u politikoj
sferi putem centralizma. Tu su pravila formalne hijerarhije
najvanija, a kontrola se vodila inspekcijskim me-todama. Novi
postmoderni oblici organiziranja businessa i politikog ivota
sve su vie skloni horizontalnoj organizaciji, odnosno ugovornoj
formi u businessu, a konsezualnoj u politici. Budunost je u
timovima i projektima, a na biolokoj razini imamo ive
metafore i uzore.
Weber sa svojim poimanjem birokracije kao racionalnog
instru-mentarija gdje je pravo podesni oblik, povlai se pred
adhokracijom kao kraljenicom organizacija u treem tisuljeu.
Tako e biti vie prozir-nosti i participacije, vie samoupravnih
timova i uope samoorganizacije kao odgovora na kaos koji e
dolaziti iz turbulentnog okolia.
Samoodgoj, samoobrazovanje, samoorganizacija imat e
sve vie svoj korijen (eigen, atraktor) u osvjetavanju i traenju
samoreferent-nosti. U biti, radi se ponovno o slobodi, vjeitoj
idealtipskoj kategoriji ljudskog roda, ali dobro zamaskiranoj
teorijom kaosa, fraktala, komple-ksnosti te matematikim
formulacijama
genetskog
algoritma,
komple-ksnih
diferencijalnih jednadbi.675
U svijetu bujaju nove paradigme zasnovane na navedenim kategorijama, a mi se ponaamo kao
da toga nema. U teoriji i metodologiji autopoiesisa vidim zdravu reakciju hrvatske drave ukoliko
675
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 456 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
U takvom kontekstu i ljudska prava imaju drugu boju i

okus. Odgovorni se ljudi kod nas ozbiljno frustriraju prigovorima
iz euro-pskog i amerikog okruja, a premalo se svi pitamo za
slogan iz du-brovake Sponze. Dok je god u nama malo
moraliteta na sceni kao dravotvornom narodu, nije loe da nas
se bocka tim legalistikim i legitimistikim propitivanjima. Sve
je to manji ili vei alopoiesis dok iz nas ne izbije istinski
autopoiesis osjeajnosti i misaonosti koji je, a to provjereno
znam, u velikoj veini naih dravljana vie prisutan no to
europski i svjetski birokrati mogu i zamisliti.
Naa strategija ulaska u Europu mora se iz alopoietine to
prije pretvoriti u autopoietinu. To znai da koje i kakve uvjete
treba ispunja-vati za lanstvo u europskim asocijacijama ne
postavljamo sa svom mi-saonom i moralnom plitkoom i
povrnosti, nego iz najdubljih moguih povijesnih i kulturnih
dosega do kojih smo kao narod doli. Tu emo doi do
relevantnih pitanja i odgovora, a njihovom interakcijom i do
strategije autopoietinog ulaska u Europu.
Ukoliko elimo biti slobodni ljudi u slobodnoj dravi, onda
prven-stveno mi sami sebi to moramo pokazati pa ako taj ispit
pred Njime i vlastitom savjesti poloimo, odlazak u Strassbourg
i Brussell puka je formalnost.676
Standardi ljudskih prava sve su vie univerzalni, sve je vie
ze-malja koje pristupaju meunarodnim konvencijama. Osobne
i politike slobode i prava dopunjavaju se listingom socijalnih,
gospodarskih i kul-turnih prava. Najnovija generacija odnosi se
na pravo na mir, pravo na razvoj, pravo na zajedniko
naslijee, zdrav okoli, humanitarnu pomo i dr. Na
konferencijama se sva energija gubi na ratifikacijama, a najvanija jest primjena te konkretna i hitna zatita sloboda i
prava.
Kod donoenja Ustava RH postulat je bio da meunarodni
ugovori i deklaracije o ljudskim i narodnim pravima trebaju biti
minimum, a ne maksimum prava koja jami na Ustav. Rezultat
eli opstati u globalnoj zajednici. Preko toga e nam biti jasne teorije kompleksnosti, fraktala itd.
676
Malo tko ozbiljno shvaa barunicu Frankopan te njezine savjete i ohrabrenja. A preko nje nam
vjerojatno i Bog govori.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 457 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
je toga 50 od 140 la-naka o toj materiji, uz napomenu da se

jo dvadesetak lanaka direktno i/ili indirektno naslanjaju na
iste.
Sve to iz alopoietine perspektive vodi u hegelijansku
hravu beskonanost, a uz autopoietini pristup koji izlazi iz
naih srca i umova (bottom-up), uz feedback domaih i
meunarodnih dokumenata (top-down) vodi operativnoj
zatvorenosti i spajanju naih profesionalaca i amatera u
timsku samoorganizaciju.
Ovakvim autopoietskim pristupom naa oekivanja ulaska
u euro-psku uniju i uope u svjetska ekonomska i politika tijela
maksimalno e se ostvariti. Pravo je ozbiljenje slobode, a nje
nema bez priznavanja morala kao temelja. Izmeu morala i
slobode nalazi se kao most stva-ralatvo. Nema stvaratelja koji
nisu poteni i jednostavno mi je neshva-tljivo kako se to ne
sagledava. Zato nema vie stvaranja u Hrvatskoj?
Vjerojatno to nedovoljno podravamo potenje u sebi i
drugima. Sve nas previe odreuju sile kauzaliteta, a premalo
sile finaliteta. To znai vizije dobrih, istinitih i lijepih rjeenja
koja e doi interakcijom lanova tima. Na dobro procesiranim i
strukturiranim timovima razvijat e se mree timova i to e nas
dovesti do 100 milijardi dolara. Za to nam ne treba vie od 5 do
10 godina ako krenemo autopoietski. Zapadni nam strunjaci
planiraju 50 milijardi za 14 godina. To slijedi iz alopoietskih
paradigmi iz kojih nam to izvode. A mi ih sluamo i gotovo im
se divimo. Zato?
Iz istih razloga iz kojih smo podravali bratstvo i jedinstvo,
so-cijalistiko samoupravljanje, mirnu i aktivnu suegzistenciju i
ne znam koje sve ideoloke floskule. Socijalizam je obogaljio
mnoge ljude. Je li se trebalo misliti, uiti, raditi, ukratko
svestrano razvijati. Drava se bri-nula za sve razvojno
nesposobne. Tako nam nema ni slobode, ni prava.
Tranzicija hrvatskog pravnog sustava

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 458 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Novi konstitucionalni inenjering zapoinje kod nas 22.

prosinca 1990. donoenjem novog Ustava. Politiki credo kod
donoenja bio je: inkorporiranje u ustavni poredak vrednota i
institucija demokratskog svijeta (Zapadna Europa i SAD), kao i
retradicionalizacija hrvatskog dr-avnog prava (od Vinodolskog
zakonika 1288. preko statuta gradova do OGZ-a i tako dalje).
Nema sumnje, izbori daju legitimitet za legalno ponaanje.
Meutim, ovdje je i krucijalno pitanje moraliteta. Ovo
stoga to se naputa u cijelosti koncepcija tzv. socijalistikog
morala, a da istovre-meno nije u optjecaju moral novog tipa.
Spominjem ovo iz razloga to je prisutna teza da sve to je prije
bilo, ne valja, sve to je danas, dobro je! Svakako da dosta toga
nije valjalo, stoga je i propalo, no sve osobito u fazi nascidendi
ne moe biti optimalno.
Utopijsko promiljanje i uenje u komunizmu bilo je da
komuni-zam sam po sebi rjeava problematiku socijalnog i
nacionalnog, da su vaniji opi interesi od individualnih, a to se
moe svesti na tzv. Inaugu-ralni uinak sve se rjeava
iskljuivo odozgo! To su alopoietini oblici organiziranja i
ponaanja koje to prije moramo pretvoriti u autopoi-etinu
organiziranost.
Ono to smatram najvanijim jest da to prije definiramo
pravnu osobu u duhu autopoietinog raunovodstva. Manjevie u svijetu nema takvih razmiljanja o zatiti profita, dobiti,
vika vrijednosti, a to slijedi iz prirode stvari.
Pravna osoba mora biti membrana za fizike osobe i tititi
ih od okoline koja logikom C igraa nesmiljeno izvlai viak
vrijednosti. Tu su sline zakonitosti na nacionalnom i na
internacionalnom tritu. Bez znalaca ekonomije i prava nema
sinergije koju prua autopoietini pri-stup.
Danas nam je gotovo svima novac najvee ogranienje, a
ukoliko ponemo bolje razmiljati, doi emo do toga da je on
samo slika naih moralnih i intelektualnih svojstava
materijaliziranih u proizvodima i uslugama. Bitno je nauiti
stvarati profit, a novac e neminovno svaka pravna osoba koja
radi po autopoietskim zakonima tiskati u skladu s potrebama.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 459 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Novac nije problem.

Problem su paradigme koje nas odvlae od stvaranja
profita, od stvaranja vika vrijednosti koju moramo mjeriti i
uvati od raznoraznih vampira u zemlji i izvan nje. U tom
kontekstu krv koja je prolivena za slobodu drave ima smisao,
ali ne ako se vrtimo u starim rjeenjima.
Vladavina ustava
Ustavni pravnici (Mratovi, Sokol, Smerdel, Bai, Crni,
Filipovi, Z. Lauc) uglavnom kreu od top-down ustrojstva
vlasti. Pitanje je kako to povezati s bottom-up pristupom.
Jadranko je Crni677 postulirao takvu tendenciju.
Hrvatski ustavotvorac artikulirao je u fazi donoenja
ustava na-mjeru da naa ustavna rjeenja budu kompatibilna s
amerikim i euro-pskim teorijskim i praktinim standardima, ali
i da se vodi rauna o retradicionalizaciji hrvatskog dravnog
prava.
Vinodol je mjesto roenja poznatog zakona koji pored
ostalih sta-tuta od Korulanskog i Dubrovakog, do Ilokog
pripadaju hrvatskom pravnom korpusu kojim se moramo diiti.
Naalost, ovo nije dosta po-znato domaoj i svjetskoj javnosti,
pa ni strunjacima i znanstvenicima. Moramo to ispraviti, ali na
nain da ne veliamo povijest nje radi, nego da dokazujemo da
se naa povijest moe vrednovati samo po sadanjim i buduim
odlukama, zakonima, akcijama. Organizacijska teorija sve vie
ovladava organizacijskim uenjem i svi mi moramo to bolje i
to vie usvajati te zakonitosti razvitka.
Slobode i prava ovjeka i graanina conditio sine qua non
kvali-tetnog su drutvenog razvoja, to je sve vie temeljni
kriterij i mjerilo dosegnutog stupnja razvoja jer se istovremeno
to artikulira i ostvaruje kao emancipacija pojedinca i njegove
kreativne moi s njezinom pri-padnosti skupini ija je
solidarnost i ini onim to ona jest.
Vladavina ustava, Zatita sloboda i prava ovjeka i graanina ili Kako pokrenuti postupak pred
Ustavnim sudom Republike Hrvatske. Informator, Zagreb, 1994.
677
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 460 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Angloamerika vizija prava i kontinentalna vizija imaju

prilike za-hvaljujui Luhmannovu autopoietinom pristupu
pravu doi do sin-teze. Pravo je po njemu komunikacija. Ukoliko
se dogaa spajanje su-stava sa socijalnom okolinom putem
(re)interpretacije, zatvara se psiho-socijalni krug. 678 Kod nas, uz
nekoliko asnih izuzetaka, nema mnogo rezonancije prema
autopoietinom pravu pa se ne treba uditi to malo koga
zanima i Luhmann, a kamoli kako ta saznanja primijeniti u
naem pravnom i politikom ivotu. Uistinu, nismo zasluili
bolje stanje u zakonodavstvu, sudstvu i svim pravnim
transakcijama kad sami sebe dovoljno ne cijenimo i ne
potujemo i iz samih sebe ne izvlaimo ono to je u nama
najbolje. Taj je proces polako krenuo u materijalnoj proiz-vodnji i
nadajmo se da e to prije zahvatiti pravno preslikavanje tijeka
roba, novca i informacija. Ponovno vrijedi napomenuti kako je
autopo-ietino
raunovodstvo
ovdje
kljuna
karika
u
transformiranju ekonom-skih u pravne transakcije jer se samo
tako osigurava djelovanje moralnih naela. Bez uvida u bilance
i konta manje moralni i struni i dalje e blefirati i nuno voditi
ovaj narod u daljnje nepotrebne Kalvarije.
Sama
autopoietina
interpretacija
neminovno
je
visokostruna i etina, lege artis i bona fide, a to samo dalje
uvruje daljnji moralni (Kohlberg) i intelektualni (Maslow,
Piaget) razvitak. Kad se uvoenjem vlastite trokovne kamate
pokrene proces prelaska iz kaosa u red, za kratko emo vrijeme
imati 3-5 puta vee plae, drava e namirivati svoj proraun
bolje, bre, potenije, lake jer e biti u autopoietskom odnosu
s fizikim i pravnim osobama. A tako neto ni jedna drava u
svijetu nije jo do sada ostvarila. Nismo li ipak zasluili u
neemu u svijetu biti prvi i najbolji. Nisu li do sada svi u svijetu
iskazali koliko nas vole i koliko nam ele pomoi da mi budemo
svoji na svome.
Sredinje mjesto u zatiti Ustava jest ustavna tuba.
Zanimljivo je kako je Luhmann skeptik prema Hegelovu uenju i psiholokim dostignuima
Maslowa i drugih humanistikih psihologa pa mu je potencijal autopoietinosti znaajno umanjen. To sam otkrio u neposrednom trosatnom, vrlo zanimljivom razgovoru u njegovoj kui 1992.
godine.
678
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 461 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Njome se tite ustavne slobode i prava te ovdje dolazi do

izraaja premotenje Das Sollen sa Das Sein. Ako se podsjetimo
Kanta i Hegela, to je put od nor-mativnog ka zbilji. Drugim
rijeima, tu je premisa minor i premisa ma-ior da bi se dolo do
conclusio. Ova vrsta zatite mora biti kvalitetna i brza jer e
samo tako odbaciti, odnosno svesti na najmanju moguu mjeru
povrede i ugroavanja ustavnih prava. Ovdje se trae odgovori
na sva relevantna pitanja, od toga tko moe podnijeti ustavnu
tubu, preko njezina sadraja, punomoi, roka, povrata u
prijanje stanje, pret-postavka koje moraju biti ispunjene, do
odluke i trokova. Ovdje su nam bitni pravni standardi, kao npr.
to se podrazumijeva pod pojmovima iscrpljeni pravni put,
odnosno povreda ustavnih prava. Ti standardi nikada do kraja
ne mogu biti normom regulirani, nego e ovdje uvijek biti manevarski prostor za kvalitetnu interpretaciju. Upravo se ovdje
pokazuje i dokazuje kompetentnost interpretatora, odnosno
profesionalizam.679 Ve-lika je srea to je nakon niza Pusievih
pulena na ministarsko mjesto doao S. Ivanievi i radikalno
otvorio prostor lokalnoj samoupravi. Sada imamo zbiljsku ansu
za pravni autopoiesis.
Lokalna samouprava
Polazei od filozofije autopoiesisa s ustavotvornog topdown pri-stupa, preko novog ministra moemo krenuti bottomup. Tu je od koristi magistarski rad D. Brunia, 680 koji trai
teorijski i empirijski put slobodi i ljepoti. Kako je autor tajnik
upanije koja je u aktima i praksi otila najdalje u RH, to se
ovdje krije prilika da let leptira u Osijeku izazove Oluju u
Strasbourgu.681 Jedinica lokalne uprave i samouprave sazdana
Krajem 1997. V. Vugrin uputio je prigovor o neustavnosti PDV-a te sve dokazao temljnicom koju
je izdalo Ministarstvo financija. Ukazao je na ono to sada gotovo svi osjeamo. Osobno sam
lobirao da se tomu posveti pozornost i da je ta alba ansa za nae ekonomiste i pravnike. Naalost smo je propustili. No nikad nije kasno.
680
Sustavni pristup upanijskom ustrojstvu u Republici Hrvatskoj s primjenom na upaniju osjekobaranjsku.
681
Nedavno mi je rekao kako nismo ni svjesni da se nemamo zbog ega stidjeti naeg rada u
679
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 462 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
je na hrvatskoj povijesnoj i dravnopravnoj tradiciji i

spoznajama
suvre-menih
sustava
lokalne
europske
682
samouprave.
Cilj nije samo spozna-vanje i objanjenje do
sada izgraenog normativnog modela lokalne sa-mouprave u
naoj dravi, nego vrednovanje njegovih odrednica radi
uoavanja optimalnog puta njegova daljnjeg razvitka. Kao
aktivni su-dionik i kreator te voditelj in concreto, autor u ovom
radu koristi re-zultate timskog istraivanja i projektnog pristupa
ustrojavanja upanije osjeko-baranjske. Nema sumnje da
ovako postavljeni zadatak ovog rada proizlazi iz objektivnih
okolnosti u kojima se naa drava nala kao zemlja u tranziciji
te je uslijed ratnih okolnosti (far from equilibrium) htjela ili ne,
bila prisiljena u duhu rasipne strukture samoorganizirati se.
Poznavatelji autopoietine teorije, osobito ako su u poloaju
nepo-sredne njegove primjene, sigurno su najmjerodavniji da
promiljaju, analiziraju i sugeriraju prirodna i autopoietina
rjeenja. To je neprestani i intenzivni preplet pravih pitanja i
traganja za odgovorima, to rezultira novim pitanjima,
odgovorima, jasno uvijek na vioj i ljepoj razini.
U svojim zakljunim razmatranjima Bruni, ne sluajno,
na kraju postavlja pitanja: kako osigurati razvitak drutvene
zajednice i uspje-nost njezina funkcioniranja? Kako tim
razvitkom to potpunije zado-voljiti interese i potrebe graana
koji ine tu zajednicu? Kako uz dje-lotvornost osigurati da se
razvitak dogaa na human i demokratski nain?683
Kod elaboriranja pojma lokalne samouprave autor rabi teze
najuglednijih autora (W. Robson, W. Anderson, E. Pusi i dr.). U
tom kontekstu konstatira izmeu ostalog da je tu temeljni
odnos izmeu sredinje dravne uprave i lokalnog sustava
upravljanja, odnosno lokalnog sustava upravljanja i graana.
Pojednostavljeno, danas u svijetu postoje dva modela po tim
pitanjima, francuski i anglosaksonski. Pojedine zemlje razliito
stupnjuju upravni ustroj s obzirom na lokalne jedinice. Iz
stajalita razliitih teoretiara autor vri sintezu naznaujui da
razvijanju teorije lokalne samouprave na europskoj razini.
682
ibidem, str. 8.
683
ibidem, str. 146.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 463 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
u praksi postoje etiri stupnja upravnog ustroja. Nadalje,

elaboriraju se dva temeljna pristupa normativnom ureivanju
pravnog poloaja jedinica lokalne samouprave monotipski i
politipski.
Bruni pokuava upaniju smjestiti u kontekst pitanja
organizacije drave i njezinog administrativnoteritorijalnog
ustrojstva kod stupnje-vanja teritorijalnih jedinica. Kod
temeljnih obiljeja upanije prirodno je da se znaajnije
zadrava na problematici dvojne naravi upanije koja proizlazi
iz ustavne definicije (l. 131. Ustava RH), a onda i zakonske (l.
5. Zakona o lokalnoj samoupravi i upravi). Tako je s jedne
strane u-panija jedinica lokalne samouprave u kojoj se
izraavaju zajedniki interesi opina s njezina podruja, a s
druge strane sredite je obavljanja dislociranih poslova dravne
uprave. Tako se moe rei da upanija nema izvorne ovlasti,
nego izvedene. S aspekta teorije sustava upanija je sama po
sebi sustav, i to sustav lokalne samouprave, ali istovremeno i
podsustav sustava dravne uprave. Kriteriji odreivanja
teritorija u-panija u svjetskoj teoriji i praksi raznovrsni su. U
ovom dijelu komentira autor one kriterije koji su odabrani u
naoj zemlji: povijesni, prometni, gospodarski, prirodni. U tom
smislu autor konstruira karakteristike upanijskog sustava, a to
su: prostorna cjelina, funkcionalna cjelina, so-cioloka cjelina,
politikoupravna cjelina i interesna integracija. 684 Svu
isprepletenost i kompleksnost ove problematike mogue je
razrijeiti vrhunskim znanjima, visokom motivacijom i timskom
samoorganiza-cijom.
Prava i dunosti upanije predstavljaju oblik pravne
konkretizacije
njezinih
funkcija.
Tako
se
dolazi
do
sistematizacije samoupravnog djelokruga sljedeih skupina:
upravni, normativnopravni; personalni (kadrovski); financijski
(financiranje javnih potreba); analitikoinforma-cijskoplanski;
organizacijskokoordinacijski. Bruni takoer detaljno izrauje
elemente upanijskog sustava upravljanja: skuptinu, poglavarstvo, upana, tajnika upanije, radna tijela, upravna tijela. U
sklopu toga prikazuje inkompatibilnost, posebno odgovornost.
684
ibidem, str. 36.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 464 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Nudi neke di-leme, kao one koje su prisutne kod strukturiranja

poglavarstva. Kada identificira, tj. definira navedene elemente,
nadalje ih analizira s aspekta poslova koje obavljaju.
Uvijek su odnosi izmeu subjekata vani. Tako se analizira
odnos skuptine i poglavarstva, odnos skuptine i upana,
odnos poglavarstva i upana, odnos upana i upravnih tijela,
odnos poglavarstva i upravnih tijela te odnos skuptine i
upravnih tijela.
U poglavlju upanijski sustav upravljanja i okolina osobita
panja posveena je interaktivnom odnosu sustava i okoline,
gdje se pledira na autopoietski nain da se uini propusnim sve
pozitivno to moe zraiti iz okoline na upaniju, a to se moe
svesti na kognitivnu otvorenost, prvenstveno s razine drave pa
ire. Meutim, to valja zaokruiti tako da upanija mora
istovremeno biti normativno zatvorena, uz to to svakako mora
predstavljati i jedinstvo/entitet. Nezaobilazno je ovdje tretiranje
i financijskih kapaciteta upanije. To zahtijeva identifikaciju i
analizu moguih izvora prihoda i procjenu njihove izdanosti.685
Od elemenata okoline Bruni se zasebno bavi odnosom s
javnosti, odnosima s graanima, odnosima s poduzeima i
ustanovama u vla-snitvu upanije, odnosima s opinama i
gradovima u sustavu upanije, odnosima s tijelima dravne
vlasti i uprave te odnosima s drugim upanijama i
meunarodnim odnosima.
Upozorava na temeljne procese upanijskog sustava
upravljanja, a to su proces upravljanja (koji u sebi ukljuuje i
proces odluivanja) i komunikacijski proces u vezi s
odluivanjem i djelovanjem upanijskih tijela te odnosima i
okruenjem (koji sadri i informacijske procese). Kako je
upanija jedinica definirana normom, pravila ponaanja unutar
nje u odnosu na ove procese izraavaju se propisima i opim
aktima. U ovom dijelu Bruni visokostruno izrauje
komunikacijsku mreu, o-smiljava umreavanja struktura, a to
je u znaajnoj mjeri organizirao i ustrojio u Osjeko-baranjskoj
685
ibidem, str. 117.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 465 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
upaniji.686 Osijek nije sluajno hrvatsko sredite lokalne

samouprave.687 Osijek nije sluajno jedino istinsko ratno
sveuilite koje jo nije oivotvorilo Heraklitovu tezu. 688
Nadajmo se i molimo da Osijek postane model autopoietinog
grada. To je bio u ratu, ali ne zna zato i kako je bio pa se ne
snalazi u jednostavnijim situa-cijama no to je bilo
svakodnevno bombardiranje.
Hrvatsko pravo izmeu alopoiesisa

i autopoiesisa
Kao to u ekonomiji imamo Kotruljevia, tako u pravu
imamo Vinodolski zakonik i nemamo razloga za inferiornost u
europskim pro-storima. Samo tko to dvoje ne zna, moe Europu
moliti da ga primi, a tko je svjestan svog identiteta i time se
osjea samoreferentnim, a ima uzor i u vicarskoj, moe
slobodno traiti prostore svog pravnog i po-litikog
utemeljenja. Opasne su uz sluganske teze prema Europi i one
suprotne konotacije, uvrijeenost to se prema nama
nepravedno po-naa. Mi moramo znati da smo ili bolji od
europskih birokrata, oprostiti i kulturno im staviti do znanja
njihovu nemoralnost i nekulturu, ili smo uistinu jo gori no to
nas oni tretiraju pa smo zasluili biti pred vratima razvijenog
svijeta. To je binomna razdioba, a objanjene te varijance
imperativ je za autopoietini pristup pravu.
Bilo bi vrijedno s Gorbaovom, Bushom te slijedom drugih
svjet-skih dravnika provjeriti ove hipoteze. Samo oni koji budu
znali pove-zivati top-down i bottom-up pristup operativno e
zatvoriti materijalne, novane i informacijske procese u
autopoietske cjeline.
Naa domovina traga za svojim identitetom jer nije ula i
Do sada su u organizaciji HILS-a bila dva savjetovanja, gdje su se okupili nai i europski strunjaci. Nadajmo se da e i to biti jedna od poluga autopoietinog rjeavanja naih razvojnih problema.
687
HILS je za sada virtuelno sredite za izgradnju Hrvatske bottom-up pristupom. Nadajmo se kako
e postdiplomski studij postati iva metafora leta leptira u duhu teorije kaosa.
688
Rat je otac svih stvari.
686
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 466 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
shvatila upozorenje kako se u Beograd otilo kao guske u magli.

To znai, tada nismo znali sebe definirati, ali ni odrediti se
istovremeno i prema o-kruenju. Razdoblje NDH imalo je
tragini, ali logiki zavretak u Blei-burgu. Diletantski pristup
morao je imati svoj tragini epilog. Zatvarati vrhunske
intelektualce (Metrovi, Supek, Hebrang itd.), ne uvaavati
dovoljno vrhunske sveenike (Stepinac), silna, ali slijepa ljubav
naroda prema izgradnji vlastite domovine vodila je traginom
razrjeenju. No bez Kalvarije 1945. ne bi bilo pokuaja
uskrsnua 1971. te istinskog uskrsnua 1990. Hrvatsko je
proljee slino kao i NDH bilo diletantski voeno, a tog me bilo
strah i u zainjanju hrvatske drave 1989. i 1990. U ljeto 1991.
neprijatelj je JNA, a Srbi samo sredstvo.
Uzmimo hipotetski da to ak nije ni istina iako sam duboko
u-vjeren da jest te da smo svjetskoj javnosti Srbe prikazali kao
rtve to-talitarne manipulacije, to bi bilo u skladu s
ponaanjem u europskim institucijama, a da o javnom mnijenju
i ne govorimo. Svijet je preko svojih kvaziemisara to manje-vie
gledao kao meuplemenski rat, a ne kao bitku slobodoumnog
naroda s totalitarnim ostacima. Tu je i velika odgovornost
Hrvata u JNA, srpskih intelektualaca, a ni hrvatski inte-lektualci
i sveenici nisu dovoljno nevini. Uglavnom su cijenu kao i uvijek
u povijesti platili neuki, a na savjesti je svih ivih da se barem
sada, kad su minule ratne opasnosti, probude i oslobode
nepotrebnog straha. Umjesto igraa u liku vojnopolicijskog
aparata, igra se prebacila na ekonomski teren preko
privatizacije.
Nije sporno da je nuno privatno vlasnitvo. 689 U
ekonomskom
sam
dijelu
dovoljno
objasnio
varijancu
uinkovitosti i marginalnu produktivnost ljudskog i tehnikog
imbenika. Budui da to ni ekono-mistima nije dovoljno
prozirno, kako e pravnici valjano rijeiti priva-tne vlasnike
odnose! Neminovni su dakle tajkuni, kao to su nam trebali
etnici da bismo na skuplji nain stvarali dravu kad nismo
dovoljno poteni i pametni te ne koristimo moralni i umni
Dugo sam tu bio u zabludi i vjerovao sam da u drutvenom vlasnitvu postoji sinteza
pojedinanih i opih interesa te pomak od birokratskog duha koje je nosio dravni socijalizam.
689
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 467 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
potencijal kojim nas je priroda obdarila. Samo kaos u kome e

On preko malih Ana690 progovarati o potenju, istini, ljepoti i
slobodi.
Bez tih kategorija sve je besmisleno, prazna animalnost, a
tako nam malo treba da nered pretvorimo u red, kaos u
autopoiesis. Krivci su po mojem miljenju u znanstvenim i
poslovnim institucijama jer nema is-tinske dijagnoze, a time i
terapije. U javnom se mnijenju preuveliuje uloga politiara jer
se ne sagledava razlika glumaca, scenarista i re-datelja. U
uvjetima kaosa, bezumlja, straha, jala i oholosti Tito i Tu-man
bili su optimum, preciznije maksimum naih minimuma. Kad
svatko u sebi prepozna moralnu i intelektualnu snagu i od
minimuma doe do maksimuma, a to je autopoietini proces
koji mora ii bottom-up kao to je iao u izgradnji obrane od
agresora, sadanje interpretacije bit e samo ruan san. Svatko
se od nas mora uistinu probuditi, a rezerve se primarno nalaze
u potenim i pametnim igraima. Takvih ima izmeu 10% i 25%
i svaka sredina takve mora izbaciti na povrinu. teta je to
MUP, umjesto da se bavi neprijateljima i lopovima, nema jednu
po-zitivnu orijentaciju u identificiranju moralno i umno
najboljih te uz prirodni bottom-up proces kao feedback ne
pomogne i ne olaka top-down logistikom koju ima
reprocesiranje i restrukturiranje hrvatskog drutva.
Hrvatski pravni sustav, koji je i tako ve pripadao porodici
konti-nentalnoeuropskih prava, podskupini srednjoeuropskih
prava, ali po-tom je tu porodicu napustio privuen u krug
socijalistikih prava, sada naginje reintegraciji u svoju bivu
pravnu porodicu. To znai da je nu-no prvo da sredinje mjesto
u naem pravnom poretku ponovno za-uzme civilnopravno
ureenje te drugo, da tomu graanskopravnom ureenju bude
vraen njegov individualistiki duh i sadraj kako bi ono
osiguralo dovoljno podruje za autonomno, slobodno djelovanje
fizikih i pravnih osoba. Tu su naela sloboda poduzetnitva,
pacta sunt serva-nda691, a duh autopoietinog raunovodstva
trebao bi ekonomske trans-akcije pravno harmonizirati u skladu
690
691
Fynn, E. Ana i Gospon Bog. Kranska sadanjost, Zagreb, 1981., str. 103.
Ugovori su svetinja.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 468 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
s Pusievim filterima692 (dobro, istina i lijepo).

Ukoliko se pravna znanost zapone otvarati i prema novim
pravno-filozofskim i pravnometodolokim stremljenjima te
ugraivanju spo-znaja i iz drugih znanstvenih disciplina
(posebno ekonomije, tehnologije i psihosociologije), tada
autopoietina rjeenja uz etiku i racionalnu dobi-vaju i estetsku
dimenziju. To je taj nuan proces koji je ve Kelsen anti-cipirao s
Das Sollen u Das Sein, a tek autopoiesis to kvalitetno
omoguuje.
Upravo izmeu vokacije propisa i njegove primjene nuno
je osi-guravati kvalitetnu interpolaciju interpretacije. Pravo je,
podsjetimo se, spojeno sa svojom okolinom putem
mehanizma interpretacije (N. Luhmann). Interpretacija bi
dakle trebala biti znalaka lege artis, ali i etika ex aequo et
bono. Interpretacija ustava treba biti u korelaciji s konkretnim
razvojem tako da vodi rauna o individualnom razvoju,
tehnikotehnolokom, ekonomskom i kulturnom razvoju.
Gdje je kondenzirana teleologija ustavnih rjeenja danas u
Hrvat-skoj? Ona je kristalno jasno definirana u lanku 3. Ustava
RH gdje se utvruju najvie vrednote ustavnog poretka. U
Temeljnim odredbama u lanku 4. ugovoreno je naelo
ustrojstva vlasti u RH, a to je dioba vlasti na zakonodavnu,
izvrnu i sudbenu. Podsjeam da ova trodioba preko koritenja
znanosti dobiva punu kvalitetu. To znai kako je znanost, a ne
lokalna samouprava etvrti temelj pravne drave.
Svjesni svih objektivnih potekoa u i oko Hrvatske mora
se kon-statirati da do danas nije autopoietski ustrojena vlast
sukladno ustavnim rjeenjima. Navedeno se prvenstveno
odnosi na sudbenu vlast.
Aktualna problematika u vezi ustrojstva sudbene vlasti
sukladno ustavnim opredjeljenjima jest od krucijalne vanosti
jer bez autonomne sudbene vlasti nema ni kvalitetne zatite
graanina i vlasnitva, ni vla-davine prava. To znai da nisu u
znaajnom dijelu ozbiljena odreenja iz Ustava o sudbenoj
vlasti, osobito Stavak 2. lanka 115. sudbena je vlast
692
Pusi, E. Drutvena regulacija. Globus, Zagreb, 1989.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 469 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
samostalna i neovisna. Moderni se konstitucionalizam i sastoji

od ostvarenja odgovarajue ravnotee (check and balance)
izmeu indivi-dualnih prava i prava zajednice. Moglo bi se rei
da je to pokuaj do-bivanja maksimalnog dobra za svakoga!
Oigledno je tako da procedura izbora sudaca u Hrvatskoj na
novim naelima (dioba vlasti, stalnost su-dake dunosti i sl.)
nije obavljana sukladno pozitivnim propisima. Pri tome se stalo
u zatitu naela javnosti rada Dravnog sudbenog vijea, kao i
jednakosti lanova ovog tijela po pitanju glasovanja.
Tako Dravno sudbeno vijee nije vodilo nikakvu raspravu
o strunim i drugim kvalitetama kandidata za Vrhovni sud, nisu
izneseni nikakvi razlozi na temelju kojih se neki predlau za
imenovanje a drugi ne te se i samo donoenje odluke svelo na
puko glasovanje bez ikakvih argumenata. 693 Sve dok fiziki
kapital dominira nad ljudskim (moralnim i intelektualnim)
kapitalom, sve dok imamo alopoietinu ekonomiju, ni pravo ne
moe sebe poimati i ostvariti autopoiesisom.
Ovako utvreno injenino stanje ukazuje na teku
zlouporabu Dravnog sudbenog vijea koje bi trebalo sluiti kao
primjer po pitanju potivanja procedure i to u svim njezinim
nijansama. Imenovanja u demokratskim okvirima moraju biti
proceduralno detaljno regulirana jer je culpa in eligendo nema
sumnje dalekosena. Pri tome valja iznalaziti nove oblike
kvalitetne kontrole prigodom imenovanja, gdje je demo-kratski
svijet iznaao slijed naina, a ovi se svode na konani sud
javnosti. Sve ovo tim vie, to stranaka pripadnost i/ili bilo
kakva druga podobnost, ne dolazi u obzir, osim kriterija visoke
strunosti i etinosti kandidata za suce. Dobro zakljuuje
Ustavni sud da taj propust ima posebnu teinu ako se ima u
vidu da se prvi put imenuju suci sa stalnom sudakom dunosti.
Upravo u fazi nascidendi ozbiljenja novih modela i konkretnih
ustavnih rjeenja polae se ispit urbi et orbi. Krajnje je dakle
vrijeme rijeiti se de facto repova iz biveg reima. Mislim da u
nas ima pravnika koji suvereno vladaju top-down ili bottom-up
pristu-pom.
693
Najvie je personalnih promjena bilo u Ministarstvu pravosua i MZT-u. Zato?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 470 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Nedostaju nam pravnici koji e to dvoje povezivati preko

rau-novodsva. Za sve e nas biti test odnos prema ideji
pravne osobe kao zatitnika fizikih osoba te kao drave koja e
imati minimalne porezne stope u svjetskim razmjerima. Ukoliko
u naih ekonomista i pravnika autopoiesis nadvlada alopoiesis,
otvaraju nam se prostori sinergetskih sila koje postoje u
ljudima.694
Javni sektor
Uz bolje psihosocijalne, tehnoloke i organizacijske
pripreme mi emo biti u stanju ponuditi autopoietina rjeenja.
Ovaj proces vrlo te-ko ide bez koritenja otkria Maslowa,
Reicha, Frankla, Coveya, Shinga i mnogih drugih. Izmeu
drave i lokalne samouprave nalazi se prostor slobode
stvaranja u pravnoj znanosti. Po Pusiu, 695 mreom javnih
sluba drava se demokratizira, kontrolira i civilizira. To se
dogaa na globalnom planu i mislim da nije sluajna
popularnost Celestinskih proroanstava J. Redfielda jer
umjetniki reflektira duh vremena. Tu smo u lacanovskom
rascjepu izmeu ljubavi prema sebi i preziranju Njega, ili ljubavi
prema Njemu i preziranju sebe696 jer nema trajektorije od Erosa
do Agape. Je li tu izlaz?
Pusi lucidno u razvoju javnog sektora komparira Englesku
i Francusku. Prvi slijedom reforma od XVII. stoljea bottom-up
pristupom otkrivaju rjeenja, dok Francuzi radikalno revolucijom
(top-down) uz mnogo vie prepreka i potekoa trae svoj
autopoiesis i institucionalnu stvarnost. Narod moe ostvariti
svoju slobodu kao najvaniji preduvjet prosperiteta samo
suverenom dravom (Hegel), a mi u Hrvatskoj pre-malo jo
Uz Z. Lauca htio sam taj autopoietski potencijal pokazati i na primjeru dekanskog razdoblja P.
Sikavice. On mi ono najljepe to je proizveo i eksperimentalno potvrdio nije mogao dokumentirati. Prof. dr. P. Sikavica pokazao je da se moe iz poloaja vlasti poteno djelovati. to su priva-tno
on i njegova obitelj zbog toga proli, roman je za sebe. Pokazalo se kako je alopoiesis trenutno jo
uvijek jai od autopoiesisa na Ekonomskom fakultetu u Zagrebu.
695
Preokreti i protuslovlja u razvoju drave.
696
De civitate Dei, XIV., 28 cit. po Smailagiu, 1970., str. 115.
694
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 471 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
meditiramo o razvijanju slobode i drave. Mislim da mi intelektualci moramo mnogo vie dati u stvaranje drave, a da
povrat mo-emo traiti samo ukoliko i kad dovedemo do
ekonomskih i pravnih uinaka. Jaanje javnog sektora po Pusiu
razvija odazivnost (responsi-veness, Burgernahe) jer je
zadovoljstvo organima vlasti u funkciji ostva-renja potreba i
interesa graana.
Mi smo u Osijeku od 1971. godine, kad je bilo najtee,
desetak godina to prakticirali i teorijski usavravali. Prvo
inteligencija mora stvarati dravu (bottom-up) da bi drava
povratnom petljom to pojaa-vala. Naa inteligencija jo eka
Godota jer ne zna dovoljno ni to je sloboda, ni to je drava.
Nadam se da e teorija autopoiesisa smanjiti entropiju.
U knjizi Ustrojstvo i djelovanje javnog sektora Ivan
Mecanovi promilja kako to interpolirati izmeu dravnog i
privatnog sektora, ime se osigurava na dananjem stupnju
drutvenog razvitka kvalite-tnije zadovoljavanje interesa
graana i interesa drave. Nadalje autor definira javni sektor
kao skup razliitih i heterogenih djelatnosti, koje za-dovoljavaju
interese i potrebe pojedinih graana ili ukupnog stanovnitva u
nekoj zemlji. U okvirima javnog sektora autor razlikuje 1)
drutvene djelatnosti; 2) infrastrukturne djelatnosti; 3)
komunalne djelatnosti; 4) posebne upravne organe koji su
osnovani za pruanje odgovarajuih usluga graanima.697
Zajedniko im je ogranieno trino djelovanje, tj. veinom
ne-profitabilnost, nadalje stvaranje velikih uslunih sustava,
zadovoljavanje interesa i potreba graana, djelomino
financiranje iz prorauna uz uee i samofinanciranje
korisnika, strogi upravni i struni nadzor, visoka profesionalnost
i sl. Najee je to materija koju drava ureuje putem zakona,
ali prisutna su i pravila pojedinih struka, ekonomske
zakonomjernosti, kao i pravila organizacijskog tipa. Predmet
pravnog prouavanja u okviru javnog sektora autor svodi na
utvrivanje indi-vidualnih prava graana, utvrivanje ustrojstva
pruanja usluga, utvr-ivanje subjekata i reguliranje njihova
697
Mecanovi, I. Ustrojstvo i djelovanje javnog sektora, str. 2.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 472 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
osnivanja i djelovanja, reim pra-vnog poslovanja, javne ovlasti,

vrste reguliranja (heteronomno i auto-nomno), pravna narav
pravila struke i dr.
U dijelu u kojem pria o subjektima u javnom sektoru,
autor ih dijeli na korisnike i davatelje usluga, nadalje istie
razlike kod profe-sionalaca, amatera i volontera. Interakcija
profesionalaca i amatera pro-stor je za autopoietinu
organizaciju. To moemo primijeniti u kolstvu, zdravstvu,
kulturi, crkvi, sportu, ukratko u svim sferama ivota. Ono to je
bitno da doemo do autopoiesisa, povezivanje je ljubavi koju amateri imaju za odreeno podruje i profesionalno iskustvo i
znanje kod drugog pola. Sprega toga dvoga zajedno ve sada
proizvodi ponekad i ponegdje sinergiju, ali ono to imamo, puke
su predigre prema onome to emo stvarati kad amateri i
profesionalci ovladaju teorijom auto-poiesisa.
Privatni i javni interes interferiraju u ustrojstvu i djelovanju
javnog sektora te je iznalaenje prave mjere u njihovim
odnosima jedan od bitnih preduvjeta za njihovo kvalitetno
funkcioniranje. Autor ovo pot-krepljuje slijedom primjera,
osobito u zdravstvu i kolstvu. Zasebno, autor se bavi
djelatnicima u javnom sektoru uviajui njihovu veliku vanost
u kvaliteti davanja usluga. Ovdje se ukazuje na imperativ
strunosti, ali i etinosti, na pravo, ali i moral.
Nadalje, autor uoava i argumentira trend privatizacije,
odnosno sve vie uplitanje privatnog sektora u javni sektor, ali
pod uvjetima reguliranima zakonom. Ovo je nazono u
drutvenim djelatnostima, ali sve vie i u infrastrukturnim.
Znaajan dio rada odnosi se na organizacijske oblike
javnog se-ktora. Tako su analizirane ustanove, javna poduzea,
privatna podu-zea, udruge i udruenja graana, uprave,
pojedinane institucije koje imaju pojedine javne ovlasti,
pojedinci. U ovom dijelu autor slijedi lo-giku odgovarajuih
zakona te komentira odreena rjeenja. Kod podu-zea autor
koristi rjeenja koja proizlaze iz Zakona o trgovakim
drutvima. Zasebno se razrauju zavodi (za zdravstveno
osiguranje, za mirovinsko osiguranje). Na kraju se autor bavi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 473 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
upravama te udrugama i udruenjima graana, naravno sve

uvijek u kontekstu javnog sektora.
Samoobrazovanje za demokraciju
Kao dobar case study autopoietinosti moe posluiti
izvjee o radu ratnog dekana Zvonimira Lauca s Pravnog
fakulteta u Osijeku.
Za dekana je izabran 8. oujka 1991. godine. Ponovno je
izabran za dekana 10. oujka 1993. godine. Donoenjem novog
Statuta fakulteta produen mu je mandat do kraja godine
1994/95., tj. do 30. rujna 1995. godine. U svom programu (kod
prvog izbora) naznaio je kao cilj osi-guranje jednakih ansa
svakomu da prema svojim sposobnostima, afi-nitetu, umijeu i
motivima ostvaruje svoja htijenja i postane slobodni stvaralaki
pojedinac koji e stvarati za svoju sreu i za sreu naroda i
zajednice uope. Akcent je bio na samoorganiziranju i
samoreferenciji, gdje je student subjekt, gdje se samo
timskim radom moe kvalitetnije djelovati, gdje posebnosti ne
remete, nego obogauju autonomiju fa-kulteta, ali uz tovanje
moraliteta, legitimiteta i legaliteta. Navedeno se moe svesti
na modernu drutvenu teoriju autopoiesisa.
Upravo u to vrijeme i fiziki se najvie vremena provodilo u
po-drumima fakulteta bez tjednih i godinjih odmora. Rezultat
je toga da, iako je fakultet nekoliko puta pogoen projektilima,
teta se uspjeno otklanjala. Kao rezultat buenja iz stereotipne
svakodnevnice upravo u ovom zgusnutom vremenu,
osvjetavali smo se, to je rezultiralo izda-vanjem publikacije 698
tiskane na hrvatskom, engleskom i njemakom jeziku. Dvije
tisue primjeraka poslano je u svijet. Tada smo tragali za
saznanjem kako kaos prevladavati poretkom civilnog drutva,
gdje pra-vna izobrazba i osposobljavanje za demokraciju imaju
izuzetno vano mjesto. Tako se stvarala osnova za
samoanalizu.
Pravni fakultet u Osijeku u najteim se ratnim uvjetima
vrhunski samoorganizirao u prigoginskoj situaciji far from
698
Pravni fakultet u Osijeku, juer - danas - sutra.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 474 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
equilibrium. Slino se dogaalo i u drugim radnim sredinama u

Osijeku. Situacija oko poara 19. oujka 1998. ponovno je
potvrdila snagu autopoietinih sila.699 Na-kon nekoliko dana
fakultet je u nenormalnim uvjetima poeo normalno
funkcionirati. Sva ta (po)ratna iskustva duboko su utemljena u
poimanju autopoietinog prava. Kao jedan od rezultata
samoanalize Pravnog fakulteta u Osijeku dolo se do potrebe
osuvremenjivanja nastavnog plana i programa, kako u njegovu
koncipiranju, tako i izvoenju. Teme su brojne: politike stranke
i izbori, formiranje interesnih skupina, lo-biranje, fair play,
kultura komuniciranja, javno mnijenje i politika so-cijalizacija,
socijalne skupine i politike vrednote, elektronika demokracija, masovni mediji itd. Koliko je demokracija u srcima i
glavama graana? Bitno je unapreivanje obiaja, naina
komuniciranja, entu-zijazma da demokracija postaje potreba
ljudi. Uope, posveivanje vie i kvalitetnije panje procesu
demokratizacije.
Kao upanija, kao regija, kao sveuilini grad, uoavali smo
i ra-zumijevali nunost izgradnje drave odozgo imajui u vidu
nasunu potrebu za ustrojavanjem svoje nacionalne domovine
hrvatske drave, odnosno izgradnju drave i odozdo. Imamo i
iskustva iz ovog rata kada smo se oduprli na ovim
prostorima agresoru putem samoorganiziranja jer je Osijek u
ratu bio uistinu blizu autopoiesisa. Svaki smo dan imali kruh,
mlijeko, vodu, struju, telefon, odvoenje smea, unato 35.000
is-paljenih granata sa sjevera, istoka i juga. Za oekivanje je da
ukazano i proivljeno ne ostane samo na konstatacijama, nego
da ubrzo i to sve vie i vie pokrenemo iz finaliteta, kao to
smo tada iz kauzaliteta te nadvladamo posttraumatske
sindrome.
Upravo slikovito reeno, upanija je mjesto gdje se
sueljavaju naznaeni procesi, na tom prostoru relativno se
lako mogu vriti va-lorizacije i jednog i drugog polazita. Ovdje
se polau ispiti umstvenosti drave i njezinih sastavnica, na toj
se razini ostvaruje najvei kvantum sloboda i prava graana.
Sve je to vie nego izazov.
699
Ovaj put to je bilo pod dirigentskom palicom prof. dr. S. Ljubanovia.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 475 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
U cijelom svijetu dogaaju se procesi prevladavanja

klasine dr-ave kao aparata vlasti u nositelja javnih sluba.
Svijet je ve davno uoio nunost iznalaenja ravnotee kod
projektiranja dravnog ustroja. Pri tome se posebno zalaemo
za holistiki pristup, cjelovit i sustavni pristup gdje su
relevantni svi odnosi dijela i dijela, dijela i cjeline. Da-nanja
tehnika i tehnoloka rjeenja idu in favorem takovog pristupa.
Moderne drutvene teorije koje se uvjetno mogu svesti na
teoriju
auto-poiesisa,
rue
Newtonovu
paradigmu
reverzibilnosti, nezavisnosti i li-nearnosti u znanosti, a
fenomeni i procesi sagledavaju se u duhu Kuh-nove znanstvene
revolucije kao ireverzibilni, meuzavisni i nelinearni.
Tu je vana Europska povelja iz 1985. o kojoj se izjasnio
Sabor.700 Ova povelja izmeu ostalog, sukladno pisanju
meunarodnih doku-menata, u svom uvodu iskazuje telos. Tako
smatra da su lokalne je-dinice jedan od glavnih temelja svakog
demokratskog sustava; smatra da je pravo graana da
sudjeluju u upravljanju javnim poslovima jedno od
demokratskih naela; iskazuje se uvjerenje da je ostvarivanje
ovog prava mogue najneposrednije na lokalnoj razini; da
postojanje lokalnih jedinica koje su zbiljski odgovorne,
omoguuje upravu koja je i uinko-vita i bliska graanima te
iskazuje svijest da je obrana i snaenje lokalne samouprave u
razliitim europskim zemljama vrijedan doprinos izgra-dnji
Europe utemeljene na naelima demokracije i decentralizacije
vlasti.
Osnivai amerike demokracije spajali su prirodno i
boansko. Tako je Abraham Lincoln autopoietski definirao:
Demokracija je vladavina naroda, po narodu i za narod. U
amerikoj Deklaraciji o nezavisnosti Thomas Jefferson
navodi: Smatramo samim po sebi jasnima istinite tvrdnje da su
svi ljudi stvoreni jednaki, da ih je njihov Stvoritelj obdario
izvjesnim neotuivim pravima, a to su ivot, sloboda i potraga
za sreom. Da se meu ljudima, radi osiguranja ovih prava,
uspostavljaju vlade koje svoja pravina ovlatenja temelje na
Zakljukom o prihvaanju i potivanju naela i instituta (odredba) Europske povelje o lokalnoj
samoupravi.
700
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 476 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
pristanku onih nad kojima vladaju.

Nadam se da e HILS uskoro imati home page gdje e ljudi
eljni razvijanja lokalne samouprave moi just in time i sa zero
defectom nalaziti informacije koje e ih voditi boljem i brem
uenju i odluivanju. Uzor nam je ameriki projekt National
Performance Review, gdje njihovi organi lokalne samuprave to
ostvaruju. Sve e se to dogaati bolje i bre ukoliko ovladamo
teorijom autopoietikog prava.701 Pri tome je najva-nije
osposobiti se za kreativne vizije, za timski rad, za proizvodnju
modela i sve to izraziti u projektima koji e voditi Hrvatskoj s 3
do 5 puta veim mirovinama i plaama. Je li to mogue? Koja je
vjerojatnost? Kako se pokrenuti u tom pravcu? Dio odgovora
dao sam u dosadanjem dijelu knjige, a sada predstoji
zatvaranje krugova krugova.
Temelji autopoietinog prava

Teubner,702 u knjizi koja je izrasla s konferencije odrane na
Eu-ropean University Institute u Florenci, udara zajedno s
Luhmanom i drugima temelje autopoietinom pravu. Po njemu,
pravni je autopoiesis raskinuo tabu u pravnom miljenju
tabu krunosti (circularity). Kru-nosni argumenti bili su
sagledavani kao petitio principi zabranjeni od elinog prava
Podsjetimo se da je danas vlast zasnovana na trodiobi (zakonodavna, izvrna i sudska), a
tijekom iitavanja knjige zagovaram kako etvrta dimenzija mora biti autopoietika znanost.
Javnost je zahvaljujui alopoietikim medijima previe usmjerena na negativno, a premalo se radi
na stvaranju zajednikih vizija i razvijanja pozitivnog miljenja. Radovan Ortynski nedavno nam je
preko HTV-a jasno poruio o spregama kriminala, MUP-a, sudstva i politike, dok su to po ministru pravosua za sada samo glasine. Tko se zbliio s modelom ABCD, u tome vidi samoorganizaciju C igraa u tim institucijama. Pitajmo se zato preko medija ne teimo boljem povezivanju B igraa u MUP-u, sudstvu i politici. Znanost je ta koja je ovo dijagnosticirala, a za
terapiju nam treba snaga javnog mnijenja koja e svjetla kamere usmjeriti u samoorgniziranje B
ljudi. Previe je materijala u ladicama i time gube B, a dobivaju C igrai. Nema nam 100 milijardi
bez jaanja samoorganizacije B igraa. U procesu protiv Jelavia i ostalih jedan broj oteenika
boji se odmazde. Tako je jedan broj njih prijavio svoja saznanja MUP-u i samoorganizacije C tipova
vratila im se kao bumerang.
702
Teubner, G. Autopoietic Law: A New Approach to Law and Society. 1988., Walter de Gruyter*
Berlin*
701
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 477 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razumske logike. Pravna je znanost za sada slabo in-formirana

o krunim odnosima izmeu cilja i norme, izmeu opih,
posebnih
i
pojedinanih
interesa.
U
autopoietskoj
perspektivi cijeli pravni sustav izgleda kao dinamina
kruna reprodukcija od pravnih elemenata uzidanih u
hiperkrune odnose pravne strukture i procesa. Pravo,
kao i ostali autopoietski sustavi, nije nita drugo nego
ne-prekidni ples unutranjih korelacija u bliskoj mrei
meuaktivnih elemenata (Maturana). Krunost sugerira
zatvorenost. Radikalna za-tvorenost sustava pod odreenim
okolnostima podrazumijeva njegovu radikalnu otvorenost. To je
jedna od najizazovnijih teza pravne teorije.
to vie pravni sustav dobiva u operacionalnoj
zatvorenosti i autonomiji, to vie on dobiva u
otvorenosti u odnosu na socijalne injenice, politike
zahtjeve, drutvene znastvene teorije i ljudske
potrebe.703
to je autopoiesis po Luhmannu? U djelu Legal System on
daje odgovor. Jedan autopoietski sustav producira i reproducira
svoje ele-mente putem (uz pomo) interakcije svojih
elemenata. Prema Luh-mannu najblie je autopoiesis teoriji
neto starija teorija o samoorga-nizaciji. Autopoietski sustavi
nisu samo identificirani kao drutveni sustavi (interakcija,
organizacija, drutvo). Glavni element drutvenog sustava jest
komunikacija, a ne ljudsko bie. Osobno sam se uvjerio kako
to Luhmann razvija jer polazi od alopoietinih ljudi kojima je
okruen. Autopoiesis podrazumijeva da elementi nisu stabilni
ali doga-aji jesu. Elementi nastaju i nestaju, ali su relacije ono
to traje i sustavu vraaju (re)produkciju dogaaja. Pravni su
akti komunikativni dogaaji koji mijenjaju pravnu strukturu.
Luhmann to potvruje u Kelsenovoj Grundnorm! Meuigra
otvorenosti i zatvorenosti predstavljena je u pra-vnom sustavu
kombinacijom normativne zatvorenosti i kognitivne otvorenosti.
to smo vie zatvoreni u tehnikom (S. Shingo) i ekonomskom (V. Vugrin) smislu, to je lake
kreirati autopoietsko pravo. Tako u metodologiju drutvenih znanosti uvodimo interdisciplinarnost kao uvjet za pravinost i istinitost.
703
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 478 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
U Legal Autonomy Deggau identificira pravnu

autonomiju kao conditionalized legal normativity. Vana je
funkcija prava da prikladno generalizira normativne strukture u
njihovim drutvenim okruenjima. Angloamerika vizija kao
iskustveno orijentirana teorija o aktualnim operacijama prava i
kontinentalna vizija koja je apstraktna, razvijena logikom,
analogijom i vrstim a priori teoretskim usvajanjem modela,
sve se vie globalnim procesima sueljavaju i meusobno
sinergetski spreu.
Luhmann autopoietinu kategoriju u biologiji unity
interpretira kao jednotu, kao svrhu (purpose) u socijalnim
sustavima. Danas u drutvenim znanostima to najvie
nedostaje. Time i metodologija dru-tvenih znanosti nema pravi
i puni znaaj jer se ni ne pita o svom telosu. Rijetki su kao prof.
dr. S. Petkovi koji to povezuju. Bitno je pitanje kako sustav
postie jedinstvo. To ide preko samoreferentnosti. Jedinstvo ne
podrazumijeva samo jedinstvo sustava, nego takoer i iznad
svega jedinstvo elemenata od kojih se sustav sastoji i jedinstvo
procesa i o-peracija sustava koji kombinira te elemenate.
Podsjetimo se kako je S. Shingo to u materijalnoj proizvodnji
spregnuo. Jedan autopoietski su-stav konstituira se od
elemenata koji sami sebe stvaraju. To je evidentno u biologiji,
manje u psihologiji, tehnologiji i ekonomiji, a najmanje i najtee
vidljivo u pravu. to bude vie autopoiesisa u prethodnim kategorijama, to e i pravo vie postajati autopoietino. Ono je
samo ogledalo sveukupne (ne)materijalne proizvodnje ivota.
Sustav mora imati na raspolaganju kodove da i ne te mora
uvijek biti u mogunosti ponovno negirati (negacija negacije
renegate) stalne popratne pojave.
Pravni
kod
(code)
legalnog
i
ilegalnog
transformacija je mo-ralnog i legalnog u da, a
nemoralnog i ilegalnog u ne. Juristika stvarnost nije nita
drugo nego korelacija samoreferencijalnog naina operacija
koje reproduciraju same sebe prema takvom kodu. Valja razlikovati komunikaciju i akciju, kao i reprodukciju i
samopromatranje (selfobservation) sustava. Razlikovanja izvan
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 479 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prava
lee
prvenstveno
u
tematiziranju
kontrole
komunikacijskih procesa. Sudska praksa priziva sva znanja
svijeta koja sam analizirao. Tu se skriva bit metodologije
drutvenih
znanosti.
Razlikovanje
pravnog
sustava
fundamentalno se zasniva na razlikovanju normativnog,
idealnog, umnog i s druge strane kognitivnog, zbiljskog. Ako je
itatelj pozorno pratio odnos Hegela i Marxa (top-down) i s
druge strane ivio i borio se za svoje ideale (bottom-up), ovdje
nalazi sintezu u srei i slobodi. U terminima normativnog
simetrija egzistira samo izmeu prava i sudske odluke. Prava se
samo potuju kao norme jer ona imaju namjeru biti
upotrijebljena u sudskim odlukama ako je sudac autopoietian
i ako je okruenje autopoietino. Ve je Aristotel shvatio kako je
svatko lo sudac za sebe. Sudac je temelj za autopoietino
pravo te kao to hrvatska inteligencija treba stvarati
hrvatsku dravu, tako suci, odvjetnici i dravni
odvjetnici trebaju stvarati u sprezi s ostalima
autopoietino pravo i time i autopoietinu dravu.
Hrvatsko pravo u procjepu kontinentalnog i angloamerikog
poimanja suca ima priliku nai mjeru. To znai stvarati pravo s
jedne strane (bottom-up) i primjenjivati ga (top-down) u
konkretnim sluaje-vima. Nama uslijed socijalistike tradicije
nedostaje svijesti o potrebi proizvodnje precedenta. S tom je
svrhom u Osijeku zapoeo, za studente Pravnog fakulteta
pomou Clinical Law Traininga, teaj zasnovan na CEELI
projektu.
Jean Pierre Duppuy704 analizira u lanku nove misaone
paradigme cirkularnosti, samoorganizacije itd. Kartezijanski je
nain miljenja li-nearan. Znanstvenici su u prirodnim
znanostima otkrili kako moramo percipirati nelinearnost
umjesto linearnosti. Tako cirkularnost nije gre-ka, nego se tu
skriva istinitost. Za Luhmanna, validity is circularity i to je
gotovo ve aksiom u teoriji autopoiesisa. Tako je autopoiesis
ekologija u prostoru ideja. Na tom su tragu von Foerster u
samoorganizirajuim sustavima, ve prije Bertalanffy, Weiss i
Waddington. Za drutvene zna-nosti vaan je utjecaj Hayeka i
704
U. Teubner (ed): On the Supposed Closure of Normative Systems.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 480 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
njegovih spontaneous social orders koje same od sebe

nastupaju u uvjetima slobode.
Maturana, Varela i Prigogine s disipativnim strukturama
takoer su nezaobilazna osnova. Kibernetika roena 1943. s
neovisnim publikaci-jama dviju skupina autora 705 (Rosenblueth,
Winer i Bigelow te Mc-Culloch i Pitts ) klasika su.
Otvorenost/zatvorenost uveo je Ashby. On inzistira na injenici
da su autopoietski sustavi ... otvoreni za energiju ali zatvoreni
za kontrolu. U istom smislu Teubner tvrdi da je ... pravni
sustav normativno zatvoren, a istovremeno kognitivno otvoren
ili da ekonomski sustav operira otvoreno s potovanjem
na potrebe, proizvode, servise itd. i zatvoreno prema
platiteljima.
Pravni je sustav pod pritiskom izvana i buci ekonomskih
aktera da mijenjaju unutranji red. Sve je u tome koliko je
pravni sustav alopoietian i negira svoju samoreferentnost.
Jasno, kompletna legalna autonomija ak je i u teoriji
nedostina i nepotrebna. Pravo je nor-mativni sustav i njegove
norme moraju na kraju u prvoj instanci dolaziti odnekuda,
smatra Lempert. Moe li se formulirati hipoteza da iz alopoietine ekonomije slijedi alopoietino pravo, a iz
autopoietine e-konomije i autopoietino pravo. Jasno, oboje je
odreeno alopoiesisom u psihologiji i tehnologiji. Ako imamo jo
snage ponovno zaviriti u biosferu i noosferu, imamo priliku za
novu rekurziju.
F. Ost706 iz Bruxellesa analizira autopoietsku paradigmu
formu-liranu u biologiji od Maturane i Varele. U drugom dijelu
daje Luhma-novu transpoziciju tih ideja u polju prava. U tom
dijelu govori o Kelsenu kojeg smatra misliocem autonomije u
pravu i time preteom autopoi-esisa. U treem dijelu kritiki se
osvre na samoreferncijalni model. Tu polazi od kibernetske
teorije (Ashby), biologije (Atlan) te filozofije (Ca-storiadis). U
etvtom dijelu diskutira se o paradigmi igre (game).
to je najmanji mogui konstitutivni element sustava? Za
Rosenblueth, Winer, Bigelow. Biheaviour, Purpose and Teleology; McCulloch, Pitts. Logical Calculus of the Ideas Immament in Nervous Activity.
706
Teubner: Ost F., Between Order and Disorder, The Game of Law.
705
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 481 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Luhmana to je komunikacija, a za Teubnera to je zakonski

(legal) akt. Autopoietski je sustav zatvoren, u pravu je ta
zatvorenost normativna. Istovremena kognitivna otvorenost, uz
osiguranje logikih zabrana i doputenja, legalnosti i ilegalnosti.
Kelsenova poznata poruka iz iste teorije prava jest: pravo
samosvojno regulira svoju vlastitu kreaciju! To je autopoietina definicija.
Lempert707 kritiki prikazuje viziju prava kao autopoietskog
su-stava. Angloameriki pristup razlikuje se od kontinentalnog
po pitanju autonomije. Pod autonomnim pravnim sustavom
podrazumijevam onaj koji je u idealnom sluaju neovisan od
drugih izvora moi i autoriteta u drutvenom ivotu.
Autonomija je selflegitimating po pitanju pripadnosti ispod
politike, socijalnih i etikih sila za autoritet kada su njihova pravila i ponaanja takva jer su legalna. Valja uoiti parcijalnu
autonomnost prava. Mi moemo misliti o relativnoj autonomiji
prava kao o stupnju kojemu pravni sustav nalikuje sam sebi
radije nego kao standardi nekog vanjskog socijalnog, politikog
ili etikog sustava za voenje u stvaranju ili primjeni prava.
Sudski formalizam (Judicial Formalism) karakterizira tri
obiljeja: procedura, pravila, legalne kategorije. Legal
Competence je-dnake pravne kompetencije krucijalne su za
stupnjevanje autonomije. Formalizam jami da e pravo biti
primijenjeno s referencama pravnih norma i procedure.
Luhmanovo je poimanje autonomije drukije od onog koje vidi
Lempert. On je zakljuio da teorija autopoietskog pra-vnog
sustava nije prikladna kao teorija zakonske autonomije (legal autonomy). Pogrenost te teorije proizlazi, po Lempertu, to ne
kalkulira s utjecajem na pravne norme i ponaanja aktivnostima
iz ekonomske, drutvene i etike sfere. Za razliku od Luhmanna
osjeka kola u tim sferama vidi organsku osnovu za
autopoiesis, no sve je to jo u inte-lektualnom previranju i
daleko od harmonizacije.
D. Nelken708 iz Londona ima cilj istraiti razmimoilaenje
Lem-perta i Luhmanna. Ono to je zajedniko za autonomiju i
707
708
Teubner: Lempert, R. The Autonomy of law: Two Visions Compared.

Teubner i Nelken, D. Changing Paradigms in the Sociology of Law.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 482 -
Pravo i autopoiesis
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
autopoiesis
jest
da
oboje
idu
samoodreenju
(selfdetermination). Lempertovi opisi pravne autonomije
naslanjaju se na Weberov pristup prikazivanja causa i uvjeta
legal rationality. Luhmannova teorija naslanja se na Durkheimaovu teoriju funkcionalnog razlikovanja, ali argumentira i u
svjetlu sadanjih intelektualnih razvoja u sferi sustava teorije,
kibernetike, fi-lozofije znanosti i sada na teoriji autopoiesisa.
G. Teubner709 smatra glavnim posljedicama autopoiesisa
interna-lizaciju evolucijskih mehanizama. Inovacije su u teoriji
sustava imale znaajan utjecaj. To znai da sustavi mogu biti
mijenjani, regulirani i ak predodreeni okolinim utjecajima.
Fleksibilnost i adaptibilnost, kao i u biologiji, po Teubneru,
karakteristike su i u pravnom sustavu. Ne samo da zakonski
akti kao elementi pravnog sustava moraju biti samokonstituirani, nego se i svaka komponenta pravnog sustava dogaa
po istoj logici. Po njemu je nuno razlikovanje izmeu
selfconstitution i self-reproduction. Najvanija posljedica tog
vicious circlesa jest da se o pravu poinje misliti na prirodniji
nain. Pravo regulira svoje vlastite operacije, strukture,
procese, granice i refleksivnou se usavrava. Tada legalni
akti, zakonska pravila, pravna procedura i pravna doktrina
dolaze na vidjelo kao samoreferentni fenomen. Njihova je
samoreferentnost osno-va legalne autonomije. U tom smislu
vanjski mehanizmi mogu samo imati modulirajui uinak na
legalne razvoje, dok evolucijski prolaze do internalnih
strukturalnih determinacija.
Luhmann710 definira autopoietinu zatvorenost. To nije,
kako ga krivo drugi interpretiraju, izolacija, niti da su unutranji
uzroci vaniji nego vanjski. Autopoietski sustav, po njemu,
ne mora biti proziran samom sebi, ali on transformira
kaos u poredak.
Alopoietini sustav to nije u stanju. Ukoliko pravo
utemeljimo na biologiji, filozofiji, psihologiji, tehnologiji i
ekonomiji, nestaje kritike koju vidi Lempert i drugi teoretiari
709
710
Teubner, G. Evolution of Autopoietic Law.

Luhmann, N. Clousure and Openness: On Reality in the World of Law.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 483 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prava jer reprocesiranje i restru-kturiranje relevantnih moralnih

i intelektualnih kategorija nuno iz alopoiesisa vode u
autopoiesis
transformacija
novca,
roba
i
osobnih
i
institucionalnih odnosa.
kola prirodnog prava nastala je kao negacija teolokog
tumaenja prava. Sada, nakon nekoliko stoljea, krug se moe
autopoietski za-tvoriti. Prirodno su i teoloko pravo kao bottomup i top-down pristupi i oni tee jedno prema drugom. Tu se
konstitutivne odluke (top-down) i deklaratorne odluke (bottomup) kao ciklus nieg hijerarhijskog reda ta-koer mogu
autopoietski spregnuti.
Autopoiesis je produkcija elemenata pomou elemenata
sustava. Sve operacije samo su epizode te se ulijevaju ponovno
u sustav koji slui svojim svrhama. Svrha predstavlja
unutarnje jedinstvo sustava te za-tvara sa svim
elementima i relacijama sustav pred drugim sustavom,
koji ima druge svrhe. Trite dakle nije nita drugo nego
granica pro-izvodnje i potronje. Apstraktnije formulirano,
trite kao granica ra-zlika je odreenih i neodreenih
kompleksnosti (vlastitih i sredine u kojoj se nalazi). Jedinstvo
gospodarskog sustava omoguavanje je pla-anja plaanjem.
Teoretiari autopoiesisa u svijetu ne znaju za kategoriju
knjinog novca i autopoietinog bilanciranja. Ovdje je prilika
hrvatske drutvene znanosti da teorijski i praktiki demonstrira
snagu svojih moralnih i intelektualnih potencijala i sinergijom
autopoietinih igraa i institucija ponudi vladi i narodu kreativni
izlaz iz postojeeg alopoi-esisa.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________
- 484 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
POGOVOR
Malo je tko razmiljao, pa i ja kao autor ove knjige, da nam
me-todologija drutvenih znanosti moe pomoi da s 20
milijardi dolara (mirovine 1.500 kuna, plae 3.000 kuna itd.)
doemo na 40, 60 pa i 100 milijardi dolara za Republiku
Hrvatsku. Samo Bill Gates stvara koliko nas milijun zaposlenih.
Nije tono da mi nemamo najmanje 10 takvih pa da RH ima
1.000 milijardi dolara drutvenog proizvoda (GNP). Je li na kraju
knjige jasno da se mi na temeljima Prigogina, Platona,
Aristotela, Hegela, Marxa, Maslowa, Coveya, uraevia,
Shinga,
Lewisa,
Vaneka,
Luhmanna
itd.,
moemo
samoorganizirati i stvarati si ivot kao pjesmu, a drutvo kao
umjetniko djelo. Ako primijenimo poruku s dubrovake Sponze,
ako nauimo voljeti bolje od sebe, ako se ne uzoholimo uslijed
talenata koje su nam Bog, roditelji i nastavnici predali u
naslijee, ako se fokusiramo na vizije i dijelimo ih s ostalim
lanovima tima (vodei rauna da budu zastupljena
psihosocioloka, tehnika, ekonomska i pravna znanja) u
kreaciji i realizaciji projekata, ako projekte autopoietski
poveemo u smislene cjeline (kao to to rade molekule u
naem tijelu i svemu ivom), 3-5 puta vee plae uope nisu
problem. Najvanije je bilo shvatiti da razvoj ne dolazi izvana,
nego slijedi iz naih (i onih koji su bolji od nas) srca, iskustava i
znanja stvarajui svjesno interakcije potujui kriterije dobra,
istine i ljepote.
Kada sam istraivanjima uoio da se mnogo bolje
samoorgani-ziraju negativne neformalne skupine, mnogi su se
suglasili, ali smo svi zajedno malo uinili na promjeni stanja.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 485 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Gucii, Kutle, Novalii, Hera-ki711 itd., tamo su gdje pripadaju, a

mi emo i dalje proizvoditi C tipove koji e nam, naivnima kakvi
jesmo, sisati krv i ubijati vizije razvoja.
Je li moja znanstvena hipoteza da smo pomou biologije u
stanju upoznati sile kauzaliteta, a putem filozofije sile finaliteta,
s tim da iz obje discipline dobivamo samo misaoni okvir u
kojem preko psihologije, te-hnologije, ekonomije i prava
ovladavamo zakonitostima razvitka svake organizacije i drave
kao cjeline cjelina, potvrena? Ne treba tu verbalna podrka,
nego konkretne akcije iitavanjem originala navedenih i drugih
autopoietinih autora te samoorganiziranje relevantnih
pojmova (sloboda, ljubav, rad, obitelj, tim, zero defect, just in
time, projekt, profit, autopoietina organizacija kao zatita
dobiti itd.).
Kad ovladamo sociologijom, politologijom, filozofijom
znanosti i umjetnosti te zaokruimo, u suradnji s drugima,
cjelokupno saznanje za rjeavanje drutvenih problema, imat
emo lijepe dane i lijepe noi u Lijepoj naoj.
Prouavanjem drutvenog razvitka bavio sam se vie od
30 godina. Knjigom Dijalektika teorija i praksa drutva, koju
sam jo 1977. napisao s R. Legradiem, ili smo top-down, a da
pojma o tome nisam imao. Me-todologija je rezultat bottom-up
pristupa i moda e moji bivi studenti, ako me i malo jo
cijene, autopoietino povezati svoja teorijska znanja i iskustva s
onim to sam ih uio i to sam do sada otkrio i uinio u ivotu.
Sve vie susreem ljude za koje bih poelio da mi budu uitelji i
studenti, a pitam se zato ih nisam prije sreo jer smo do sada
mogli mnogo vie uiniti za sebe i sve druge.
elio bih da ova knjiga pomogne itateljima da naue poi
od sebe u uoavanju, definiranju i rjeavanju problema. U tom
smislu nastojao sam pruiti bitne informacije iz razliitih
podruja kako bismo doli do zajednikog nazivnika:
Govorio sam dr. T. Dragunu da me upozna s Kutleom. Nije htio. Angairali su dr. S. Kulia, mr.
L. Medvidovia. Epilog vidimo. Zato se nije mogao zatvoriti autopoietini krug ? Htio sam posjetiti Novalia u zatvoru. Mr. D. Matijevi dobro me pripremio. Novali je bio spreman. Ako shvati
zatvor kao prijamni ispit za ivotni fakultet, mogao bi postati bolji guverner HNB-a od dosadanjih. Zato? Kako?
711
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 486 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nadvladavanja podjele rada timskim radom slo-bodnih

stvaratelja. Po mojem miljenju tu se skriva bit
metodologije drutvenih znanosti. Trenutna ekonomska i
politika situacija veliki je izazov. Nestalo je arogancije HDZ-a, a
nova vlast nema dovoljno inte-lektualnih kompetencija i,
vjerujem istinski, poziva nas sve na suradnju.
Kad bismo ak skupili najmoralnije i intelektualno najbolje
hrvat-ske dravljane, ne bismo mogli mnogo uiniti jer razvoj
mora ii iz svakog pojedinca, obitelji i tima. Svijest o tome nije
dovoljno prisutna, a ja traim puteve da to osvijestim putem
medija. Navest u samo neke primjere. Dvadesetak godina
pratim rad I. Supeka. Gotovo sam sve pro-itao to je napisao i
uistinu mi predstavlja ivu metaforu autopoietine linosti.
Duboko sam uvjeren da je zavrijedio Nobelovu nagradu za mir
svime to je do sada napravio. to mislite to on, a to drugi
koje sam pitao misle o tome? To bi mogao biti projekt kojim
bismo imali jednu stotninu promila moje vizije budueg
hrvatskog GNP-a.
Autopoiesis
predstavlja
stvaralako
povezivanje
relevantnih kate-gorija i njihove neprestane iteracije dok se ne
stvore dobra, istinita i lijepa rjeenja i materijaliziraju u
stvarnosti. U umjetnosti, kao i na svim drugim poljima, snaga i
istina poivaju na tome da je sadraj identian obliku. Pitao
sam se tijekom knjige kako od junaka rata (B igrai) proiz-voditi
junake mira? Je li to nakon iitavanja malo jasnije?
Svi imamo premali uvid koliko i kako se radi u zemljama u
kojima ima vie novaca! Hrvatska budunost nisu bezbrojne
meusobno sueljene ili na neprirodan nain udruene politike
stranke, nego samo-organizirani timovi s projektima razvitka
proizvoda i usluga. Posljednji izbori to su jo jednom potvrdili.
Sretan sam to mr. ula Ruinovi-Sunara 712 dolazi do istih
zakljuaka iz drugih premisa. I. Supek nezavisno dolazi do istog
zakljuka.
Donedavno nam je osnovno ogranienje bilo politike
Oduevio me njezin suprug koji uva etvero djece, a razmilja stvaralaki i slobodno kao malo
tko od ljudi koje sam do sada sreo. Preko radija Sl. Brod pokuao sam motivirati javnost, ali svi mi
premalo traimo takve autopoietine osobe, a previe se doputamo zavoditi alopoietinim ljudima.
712
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 487 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prirode. Nakon pada HDZ-a vidimo kako je vojnopolicijski sustav

lukavo i dalje upravljao ljudima i koliko je uistinu bilo malo
slobode. Suverenost koju smo ostvarili samo je nuan, ali
nikako dovoljan uvjet za slobodu stvaranja i stvaranje slobode
svih graana nae domovine.
Uslijed sve veeg raskoraka htijenja i znanja sve se vei
prostor stvarao za nemoralno ponaanje. Kako se materijalne
potrebe nisu za-dovoljavale radom i uenjem, preostalo je
ponaanje koje moral i pravo ne doputaju. Sada su neki od
protagonista u zatvoru, ali otrov koji su irili nemuti politiari,
zakonodavci, manageri i novinari jo e dugo zagaivati na
socijalni prostor. Umjesto da tajkuni lee u zatvorima, trebala bi
njihova svjedoenja biti prilozi ovoj knjizi kako bismo sve to
kreativnije reinterpretirali. Ve 1991. htio sam to sa abanom,
osjekim Naleteliem. Tko od svjedoka glupe i nepotene
privatizacije eli zatvoriti krugove i donijeti nam svjetlo?
Za osobni i drutveni uspjeh potrebna je veza psihologije,
tehno-logije, ekonomije, sociologije i prava. Ako smo razumjeli
veze anorga-nskog i organskog, organa i organizma, organizma i
organizacije, blii smo izgradnji autopoietine organizacije. Ako
smo proniknuli u duho-vne sile i pratili rad pojma (Hegel) i pojam
rada (Marx), modernim rjenikom proces donoenja i provoenja
odluka, vjerojatnost se stvaranja autopoietine organizacije
poveala. Ako smo prihvatili tezu kako je najvanije raditi na
vlastitom razvoju teei slobodi, preko samoostva-renja
(Maslow) i ljubavi (Plutchik), uvajui se uvstvene kuge (Reich) i
neimanja
smisla
ivota
(Frankl)
te
razvijati
navike
samoostvarenog i-vljenja (Covey), jo smo blie Hrvatskoj sa
100 milijardi dolara te 3-5 puta veim primanjima. Ukoliko smo
prihvatili potrebu vlastitog razvoja, stvorili smo najvaniju
pretpostavku za ovladavanje uvjetima (tehno-logija) i
rezultatima rada (ekonomija) to je temelj za ulazak u Europu.
Teorijski je autopoiesis jedinstvo mrea sastavljeno od
kompone-nata koje se svojim meuaktivnostima generiraju i
realiziraju. U prostoru u kojem egzistiraju definirane su granice
mree kao komponente koje sudjeluju u realizaciji mree. Jo e
trebati vremena da nauimo u dru-tvenoj stvarnosti vidjeti
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 488 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
krugove i krugove krugova. Kad svoje osjeaje, misli, rijei i djela

poveemo s ukupnim outputom u svojoj uoj i iroj radnoj
sredini, pokrenut e se autopoiesis. Kad to ponemo shvaati i
to nam prijee u naviku, zapoet e istinski savez ljudi i prirode.
Alopoiesis je negacija autopoiesisa. To znai da sustav nije
definiran sam sobom, nego neim iznad i izvan sebe i mi smo u
Hrvatskoj, a o BiH da i ne govorimo ive metafore tuih
stremljenja. To smo i zasluili jer u sebi, meu nama, ne
prepoznajemo B osobine, B pojedince i B tvrtke.
Preko 5.000 studenata uio sam Hegelovoj Filozofiji
povijesti. Na-kon 10-15 godina prestao sam spominjati imena,
ali sam nastojao iriti taj duh: SLOBODA SE POSTIE
BESKONANIM POSREDOVANJEM HTIJENJA I ZNANJA. Svjestan
sam da su najvei uzroci slabih rezultata u meni i uim se biti
bolji.
Podsjeam na polaritete o zbilji kao (bez)umnoj te o cjelini
kao istini ili lai. Ukoliko smo, pak, istinski profesionalci, tada
preko detalja (injenica, fenomena u stvarnosti) moemo doi
bottom-up metodom do drutvenih zakonitosti, pa tako i
slobode u punom smislu. Je li sada itatelju jasno kako se
osjeajnost mora pretvoriti u misaonost? Ljubav, istina i
sloboda moraju postati atraktori u duhu teorije kaosa.
Jesam li bio dosadan pitanjima kako se to bolje i vie
samopro-izvesti u stvaralake subjektivitete? Ostajem otvoren
za svakog itatelja knjige da zajedno radimo u tom pravcu. To
znai:
kako
se
samoodgajati,
samoobrazovati,
samoorganizirati, kako se razviti u samoreferentna bia!?
Uvjeren sam da emo imati 100 milijardi ako se dobro samoorganiziramo. elja mi je da izgradimo mreu timova preko
itatelja ove knjige! Moj virtualni suautor, S. Kustec, upravo
razmilja kako okupiti isluene tehnike strunjake i njihova
iskustva organizirati i materijalizirati.
Je li na kraju knjige itatelju jasno da je klju slobode u
moralitetu? Jesam li objasnio varijancu moraliteta? Pokuao
sam objasniti kako je znatan dio varijance u intelektualnom
potencijalu. Veina nas zavidi ili nedovoljno cijeni potenije i
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 489 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sposobnije, a BOG govori ponajvie preko moralno najboljih. Je

li itatelju sada razumljivija transformacija sluajnosti u nunost
te nunosti u slobodu? Jadni su po meni oni koji su jo uvijek na
razini shvaanja slobode kao spoznaje nunosti, to je uvid
Spinoze713 i Engelsa, a ne Hegela i Marxa. Istinski autopoiesis
ne ide bez Boje milosti. Tu sam u raskoraku s nekim biskupima
i sveenicima, a o vjernicima da i ne govorim.
Po mojem miljenju religija moe biti bez filozofije, ali
filozofija ne moe bez religije. Moglo bi se tako dalje rei kako
filozofija moe bez znanosti, ali znanost ne moe bez filozofije.
Znanstvenici, posebno in-enjeri, ekonomisti i pravnici
nedovoljno stvaralaki i slobodno misle. anse za sintezom
tehnikih, ekonomskih i pravnih znanosti danas su minimalne i
gotovo sluajnost. Koliko je prof. dr. J. Barbi odgovoran za
procese privatizacije. Nisam do nedavno znao kako ga je dr. A.
Bilui upozoravao, ali je on bio previe ohol. No nije problem
samo u njihovoj relaciji, nego i u svima nama koji smo tu
pasivni. S postojeim hti-jenjima i znanjima ne moemo imati
vie od 20 milijardi dolara i plae mogu samo nekoliko
postotaka biti vee. Da bi bile 200% ili 500%, tre-baju nam
male promjene u naim srcima i umovima.
Znanstvena metoda je, kako smo vidjeli, samorazvoj
pojma te suditi prema pojmu manje je suditi o njemu, a vie
napredovati s njim. Upravo taj samorazvoj pojma temelj je
autopoietske metode u dru-tvenim znanostima. to je vie
religioznosti
i
filozofinosti
nazono
u
drutvenim
istraivanjima, to je vea ansa u otkrivanju drutvenih
zakonitosti i to su nam vee anse da zahvaljujui
gospodarstvu i politici imamo 100 milijardi dolara.
Sve se, po Hegelu, ui, a najtee kako se osjeanja
pretvaraju u pojmove. Praksa nam proizvodi osjeanja uspjeha
(radosti) i neuspjeha (tuge, straha i srdbe). Minula praksa
umirovljenih ljudi najbolja je i-votna enciklopedija ukoliko
imamo autopoietinu teoriju i metodolo-giju. U osjekom domu
umirovljenika vidim takav rezervoar iskustva koji bi preporodio
John David Garcia motivira me da ponovno iitavam Spinozu jer smatra da je on prvi povezao
osjeajnost i misaonost.
713
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 490 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Osijek. Tko je spreman sudjelovati u takvom projektu u svojem

gradu?
Pojmiti izvjestan predmet ne znai nita drugo nego ga
shvatiti u obliku uvjetnog i posrednog. Saznanje je
napredovanje serijom uvjetnih uvjeta. Ti, informatiki reeno,
linkovi ine prirodni hipertekst. Preko biologije, filozofije,
psihologije, tehnologije, ekonomije i prava dogaa se najbolji
autopoiesis. U metodologiji znanosti, priznajmo iskreno, imamo
samo ljubavnu predigru. Internet kao beskonani hipertekst
bolje se nazire preko analiziranih est discipina. Promjenom
ljudi u vrhu MZT-a mogue je sada Carnet postaviti na
autopoietskim osnovama. To smo mogli ve 1993. ili 1994, 714 ali
ni sada nije kasno.
Suvremena informatika tehnologija olakava procese
konvergi-ranja pojedinanih i opih interesa, a uspjeh u tome
Koliko se o tome ui na eko-nomskim fakultetima u Splitu, Rijeci
i Zagrebu? Moji bivi studenti naalost ne potuju dovoljno ta
moja otkria i postaju pijuni na hrvatskoj gospodarskoj i
znanstvenoj sceni. Preostaje im da se samoodgojem,
samoobrazovanjem, a posebno samoorganizacijom njihov
razum trans-formira u um. Vjerujem da e veina mladih ljudi u
Hrvatskoj uz multi-medijalnu podrku sami od sebe otkrivati
sve to su do sada samo uspijevali moralni i intelektualni
velikani. Do istinskih zakljuaka ne-emo stii postojeom
logikom kolovanja i uenja. Da bi se ove hipoteze objelodanile,
treba nam kritina masa uitelja, nastavnika, profesora koji e
mladima ponuditi uenje kao igru. Suvremena informatika
tehno-logija nevjerojatno e nam olakati zadatke, ali proces
ulaganja mora ii autopoietski, a ne alopoietski. Danas je
tehnoloki mogue imati pro-grame i planove u kojima
dominiraju zero defect i just in time u obra-zovanju.
Zato mr. P. Pale i prof. Dr. B. Jeren nisu autopoietine osobe? Koliko su oni, a koliko strukture iz prethodnog sustava vodile znanstvenu politiku u nas? Gdje je tu dr. Ruinski? Svi smo mi
krivi to nam je znanost runo pae u RH, a molimo se Bogu i uinimo neto da postane labud!
Bez autopoietinih timova znanstvenika nema nam na horizontu 100 milijardi dolara.
714
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 491 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

socijalne memorije. Sada nam je Europa sklona, ali to e vrlo
brzo postati iluzija715 ako ne kre-nemo mijenjati sebe i najblie
oko nas.
suptilni psiho-loki proces transformiranja osjeanja, miljenja,
govora i djelovanja. To se reflektira u slabostima hrvatske
tehnologije, ekonomije i prava.
ini mi se da bi kreativan odgovor bio koncept
postmoderne, gdje bi se najbolje iz kapitalizma i socijalizma
moglo spregnuti u duhu post-modernih umjetnika i
znanstvenika.
To znai da oboje (kranstvo i samoupravljanje) u svojoj
najdu-bljoj biti tee slobodi, ali otuenje i devijacije
nezaobilazne su za sve koji nemaju jaku viziju idealiteta i
spoznaju realiteta.
superiorniji mogu povui kako tehnoloki, tako i ekonomski i
politiki razvitak. Je li sada jasnije tko su istinski subjekti
drutvenog razvitka? Mi koji smo slabijih moralnih i
intelektualnih osobina, neminovno smo objekti tog procesa
objedinjavanja duhovnog i materijalnog. Gdje god se neto radi,
postoji problem ciljeva, kriterija, mjerila, utjecajnih imbenika,
baze po-dataka, algoritama, saznanja zakonitosti i traenja
slobode kao nadvla-davanja nunosti. Je li nam sada
prihvatljivo da najvei dio varijance mogu objasniti uenja
Hegela i Marxa? Suvremena operacijska istrai-vanja ni ne
pomiljaju u tom smjeru traiti izlaz iz krize u koju su zapala
nakon II. svjetskog rata.
Kada sam u prosincu 1999. inicirao testiranje politiara i
tako htio pomoi glasaima da izaberemo najbolje od 4.000
kandidata, planirao sam pridonijeti da psihologija od runog
Za mene je odlazak u Brussell opasniji od davnih odlazaka Hrvata u Be, Budimpetu i Beograd. Zato smo tako naivni? Zato nas stranci tako lako zavedu (kupe)? Jesmo li zasluili imati
dravu?
715
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 492 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
paeta postane labud. Osnove sam imao u treem poglavlju

Psihologija,716 gdje sam poao od istra-ivanja R. Plutchika iju
teoriju i metodologiju testiram trideset godina. EPI je izvrstan
instrument za odgovor na pitanje Tko sam ja, a kao povratna
informacija indikator nadvladavanja negativnih emocija (strah,
tuga, srdba) i razvijanja ljubavi (inkorporacija i reprodukcija).
Samo taj test mogao je pomoi potencijalnim kandidatima za
Sabor da unaprijede svoje stvaralatvo i osobnost.
Umjesto toga u naem drutvenom ivotu uslijed
alopoietinosti jo imamo igru Erosa i Thanatosa pa se i ne
pomilja da postoji Agape. Ne moe se prouavati samo
spoznajna, racionalna strana ovjeka, a zanemariti osjeajna
strana. Ovdje su istinski izvori problema, ali se upravo tu kriju i
rjeenja. U zadnjih desetak godina to se sve vie potvr-uje pa
sada ve govorimo o emocionalnoj inteligenciji, o funkciji desne
polutke mozga itd. Maslowljeva teorija potreba nuna je osnova
za interpretaciju psiholokih zakonitosti. Peta potreba
samoaktualizacija ili samoostvarenje nema zasienja kao nie
potrebe, nego donosi sreu i slobodu. Hrvatska vapi za takvim
politiarima i osobno sam se uvjerio da meu 4.000 kandidata
ima takvih. Glasai ih nisu prepoznali. to smo sijali u izborima,
anjemo u saborskim i vladinim odlukama. to prije shvatimo
kako nam psiholoka znanost moe pomoi, to emo prije doi
do 100 milijardi dolara.
Tu imamo to nauiti i od W. Reicha. On je razotkrio
kapitalizam, nacionalizam i socijalizam, a mi smo sve to proli.
Koliko nas je shvatilo da sva ta tri sustava treba poslati u
ropotarnicu prolosti?
Prethodna inaica knjige konvergirala je Pravu. Korelacije i korelacije korelacija bile su sve vee
to smo ili blie kraju knjige. Sada sam ponovno rabio metodologiju koju sam inicirao 1971., a
obnovio 1991. godine u Karlovcu na Memorijalu A. uraevi i 2000. godine na skupu odravatelja Slavonije i Baranje u upanji. to sam dobio ovom inaicom? Proces zavrava u Psihologiji.
Nisam prije ove matematike analize bio svjestan da je ovdje poenta knjige, da je ovdje osnova
nae strategije ostvarenja 100 milijardi dolara. Osjeam da se ponovno moram vratiti tamo gdje
sam bio prije 40 godina kad sam upisivao psihologiju. Hou li sada biti bolji psiholog nakon to
sam uistinu proao Odisejadu. Uvjeren sam da u s M. Drenovcem, S. Ozimecom, F. Bahtijareviiber, J. Bai-Savanovi moi biti atraktor u naem ekonomskom i politikom kaosu ukoliko
uspijemo doi do zajednike vizije. Tko e nam pomoi? Tko e nam odmoi? Hoemo li se htjeti i
znati autopoietino samoorganizirati?
716
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 493 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Nisu li tete koje smo podnijeli kao Hrvatska dovoljne da

stvorimo ireverzibilni proces u kome vie nee biti kapitalizma,
socijalizma i na-cionalizma, nego emo stvarati drutvo
postmoderne,
postkapitalizma,
postsocijalizma
i
postnacionalizma U takvom se kontekstu ne bojim, nego
radujem globalizaciji. Sa starim paradigmama moemo imati
samo 1.000 kuna mirovine i 3.000 kuna plae.
Povezujui Plutchika, Maslowa, Reicha i druge izvodim
bitnu sin-tezu za strategiju managementa ljudskih resursa:
ukoliko je frustrirana 1. potreba, javlja se shizoidna tendencija;
ukoliko je to 2. potreba, javlja se oralna struktura, odnosno
mazohistiko ponaanje; ukoliko je 3. potreba blokirana, plodno
je tlo psihopatskom ponaanju; a ukoliko 4. potreba nije
zadovoljena, imat emo rigidni karakter. To e slabo razu-mjeti
nepsiholozi, ali se nadam da emo putem HTV-a vrlo brzo demonstrirati iroj javnosti kakve nam anse otvara navedena
sinteza.
Hrvatska drava i njezini vodei duhovnici, znanstvenici,
mana-geri, politiari i umjetnici morali bi stvarati sintezu svojih
sveukupnih iskustava autopoietskom tehnologijom, stvarati
eksponencijalne
irever-zibilne
procese
u
samoueim
samoorganizacijskim strukturama.
Korijen logike treba traiti u srcu. Treba znati odgajati
osjeaje.
Zaponimo s proizvodnjom samih sebe u snane subjekte
koji se nee bojati dijaloga sa samim sobom ili s bilo kim. Plod
logike jest u slobodi koja se zasniva na etiri Coveyeva naela:
snagu naela;
preko kreativne mate zamiljamo nove mogunosti i
kreativne naine za njihova ostvarenja;
preko samosvijesti postavljamo ciljeve na realnoj
osnovi i uzimamo u obzir promjene novim saznanjima i
iskustvima;
preko slobodne volje odabiremo svrhu i sredstva za
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 494 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
realizaciju zamiljenog.
Tako emo pretvarajui osjeaje u misli, misli u rijei, a
rijei u djela imati sve kvalitetnije i konkurentnije proizvode i
usluge na svje-tskom tritu. Rezultat e biti 100 umjesto
sadanjih 20 milijardi dolara.
Jedan od najboljih naina da razvijemo potenje jest uenje
pove-zivanja svega to nam se dogaa sa savjesti. Uenjem
stvaramo sami sebe. Uenjem stjeemo sposobnosti uiniti
neto to prije toga nismo mogli. Uenjem produbljujemo nae
mogunosti stvaranja da budemo dio generativnog procesa
ivota. Osim osobnog potenja nai najvei problemi i na
najvei potencijal za utjecanje na kvalitetu ivota nalaze se u
meusobnim odnosima. Sada sam na kraju svojeg radnog i ivotnog opusa shvatio da nije bilo uzalud to sam mnogo
vremena u-troio dokazujui vrijednost ulaganja u moralne i
intelektualne poten-cijale.
Kako da, kao Hrvatska, proizvedemo to vie stvaralakih
subjekti-viteta, tj. visokomotiviranih, visokostrunih, spremnih
za timsku orga-nizaciju i demokratsku zajednicu? Trebamo
otkrivati potencijalne stva-ratelje, razvijati ih, potpomagati,
voljeti. Tako emo imati 3-5 puta bolje rezultate za 5-10 godina.
U etvrtom poglavlju, Tehnologija, obraeni su
longitudinalno i transverzalno (kao kasnije u ekonomiji)
problemi razvoja proizvoda, procesa i organizacije.
Svi zajedno srljamo u tehnologiju, ekonomiju, politiku, a da
ekonomske i politike sile, znai neto izvan nas i to je
alopoietino i izvan nae boanske prirode, odreuju vie nego
to bismo to eljeli.
Sav nepriznati tehnoloki doprinos naih najboljih umova
lei kao ogromna potencijalna energija i nee se osloboditi dok
u ivim dijelo-vima naeg tehnolokog bitka ne prepoznamo
legalne nasljednike Bo-kovia, Getaldia, Tesle i tisue drugih
neimara. Naa postojea zavist prema tehniki pismenijima i
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 495 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kreativnijima ometa nae tehnoloke uz-lete. Nedavno sam

zahvaljujui bivem studentu upoznao rad P. Bosnia Petrusa.
Iznenadio sam se kako autopoietino postavlja ekonomske i
pravne teze, a najvie me oduevila njegova kreacija
antigravitacijske letjelice. Treba nam 5-10.000 DEM da
napravimo prototip. Tko e riskirati i tko je sve u zadnjih deset
godina imao ansu podrati ovaj projekt? Ovo je ivi primjer
gdje osjeajne i misaone funkcije na jednoj ili na drugoj strani
proizvode nepotrebne bugove, a nije se naao stru-njak da
to debugira. Postojee stanje ne smije nas previe frustrirati.
To je samo poetna konstanta na koju treba dograditi viziju
inteligentne kue, inteligentne ceste, automatizirane tvornice,
uope autopoietinih tehnikih sustava gdje su roboti nai
robovi, a mi slobodni i sretni ljudi.
Svima nam je najvanije maksimizirati uinkovitost, a moja
su istraivanja pokazala kako je dvije treine varijance
profitabilnosti
re-zultat
strunosti
radnika
i
tehnike
opremljenosti rada. Te zakonitosti vae za tvrtke, opine, regije
i drave svijeta. Zato se o tome ne ui vie na naim
ekonomskim fakultetima? Je li bolje u London School of Economics, MIT-u, Harvard Universityju?
U zadnjih desetak godina shvatilo se da treba razvijati
cjelokupnu organizaciju kao samouei sustav. Naa bi
komparativna prednost mo-gla biti, to jo malo tko vidi, da je
nuno razvijati autopoietski sustav koji implicitno u sebi sadri i
organizacijsko uenje, ali i ne samo to.
Uz osobna svjedoenja analizirao sam preko Schreibera,
Tofflera, Naisbitta, Shinga, Druckera i drugih kako se tehnoloki
razvitak dogaa u najboljim svjetskim sreditima. Mi smo u
prethodnoj dravi bili previe pod zatitom sustava kao da smo
emocionalno i intelektualno nedozreli, a takav se mentalitet
jeftino plaa na svjetskoj ekonomskoj i politikoj sceni. Moralo
nam je ratom biti jo gore da bi se probudio na potencijal.
Kako nije bilo snanog finaliteta, preostajao nam je jedino
kauzalitet. Naalost ni u cijeloj Hrvatskoj, a o Osijeku da i ne
govorimo, nismo jo dokazali kako je Heraklit u pravu i da je rat
otac svih stvari. Krajnja je konzekvenca da je Blaki osuen na
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 496 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
45 godina, a mi demonstriramo pred krivom ambasadom. Ako

ve ratom nismo nauili, imamo sljedeu ansu radom.
vrijednost i u interakciji s kapitalom viak vrijednosti.
bila autopoi-etina proizvodnja. Osnovno je naelo: ne
kontroliraj da bi pronaao grjeku, nego da grjeku ispravi i
sprijei njezino ponavljanje!
Uzroci defekata lee u pogrjekama, a defekti su rezultat
previ-anja tih pogrjeaka. Iz toga slijedi da pogrjeke nee
prijei u defekte ukoliko se pronau i odstrane unaprijed. Bitna
je odrednica JIT-naela: tono-na-vrijeme, ni prije, ni poslije, ili
vremenski dobro planirano. Pri tome se mora uzeti u obzir da
ovo naelo ima i ekonomsku di-menziju jer predstavlja tenju
da se smanji gubitak vikom proizvodnje izraen kao
vremenski viak. To znai da svaki proces treba snabdjeti
pravim elementima, u pravoj koliini i u tonom vremenu.
ovjeku je najzad nadohvat jedini nepresuni izvor: informacija,
saznanje. Imamo svjetlosne kabele kao malo koja zemlja, ali po
tim
postmodernim
auto-stradama
putuju
nekvalitetne
informacije. Razvoj je, Japanci su to prvi shvatili i primijenili,
prije svega mentalni proces. Zapoinje stanjem duha, a uspjeh
neke akcije moe se procijeniti po razini svijesti i odgo-vornosti.
Autopoietina tehnologija radi po naelima visoke kvalitete
(zero defect) i brzine (just in time), a umjesto push daje
primat pull na-elu kao prirodnijem procesu. Svjetska banka
daje alopoietine zajmove zemljama u razvoju i automatski ih
vodi u daljnji kaos. Ovdje je ve biva Jugoslavija pala na ispitu,
a hrvatska se administracija ne ponaa bolje jer oito nije
nauila lekciju o stopama povrata i marginalnoj produktivnosti.
Pojedinac nije u stanju drati u pameti vie relacija i time rijeiti
problem. Rjeenje se na sreu sve vie vidi u timskom radu. On
e vjerojatno biti konstanta treeg vala (A. Toffler) i naa je
srea to imamo sportsku tradiciju te nam preko nje mladost
ui barem neto o timskoj organizaciji. Smatram da je sport
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 497 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
izvrsna predigra za auto-poietinu organizaciju. Ukoliko se

stvori kritina masa znanstvenika, umjetnika, managera i
politiara koja vjeruje u Hrvatsku sa 100 milijardi GNP-a, imat
emo u biznisu i politici zvijezde vee od sportskih. U biti, ve
su oni ovdje, ali publika ne zna jer ni novinari ne znaju kakvi se
ljudski kapitali nalaze pored nas.
je te-hnologija to isto, ali se dogaa samo od sebe na najbolji,
najistinitiji i najljepi mogui nain. Autopoiesis e nastupiti kad
budemo znali ba-lansirati novac i robu, viak vrijednosti i
ulaganje u razvoj.
komple-ksnou zajednice. Razvijaju se nove strukture, a mree
su prilika za nadvladavanje birokratiziranosti. Temelj je u tome
to su mree de-centralizirane. Odnosi su u mrei meu
jednakima, a ne hijerarhijski, procedure su orijentirane na
ovjeka, a ne samo na zadatak, strukture su policentrine, a ne
monocentrine. Za razliku od birokratske strukture mrea lii na
paukovu koja maksimizira fleksibilnost, a minimizira ra-njivost.
Kada se neki vor i uniti, mrea ostaje dok se kod birokracije
rui. Prognoza je da e sustavi koji budu najbolje
samoorganizirali i procesirali informacije najvjerojatnije opstati.
Tada emo u informatikoj tehnologiji i biotehnologiji imati nae
B. Gatese.717
Peto je poglavlje Ekonomija, znanost koja zahtijeva sve
vie i du-blje razumijevanje s jedne strane vizija, misija, svrha,
ciljeva, a s druge strane prirodnih, ljudskih i tehnikih resursa
te pravnih, politikih i uope kulturnih mogunosti. Koliko nam
se iitavanjem knjige o-tvorilo nebo ekonomskih mogunosti?
Danas je u nas jo uvijek vladajua paradigma da se
maksimalno ulae u trajnu imovinu, a minimalno u ljudski
imbenik pa je i alo-poietini sustav knjienja tako postavljen.
To je samo odraz industrij-skog vala kad je ovjek bio puki
Velika je vjerojatnost da ing. Goran Radi postane jedan od njih. Kad sam ga upitao kolika je
istinska glavnica tvrtke koja ima u klasi 900 zavedeno 4 milijarde kuna, a profit je 1,2 milijarde
kuna, odgovorio je bolje no moji studenti ekonomije.
717
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 498 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
privjesak stroju. Sva ta osnovna sred-stva nai alopoietini

knjigovoe knjie savjesno, a ni ne pokuavaju, koliko znam,
razmiljati kolika je njihova osobna vrijednost te vrije-dnost
drugih zaposlenika. Nikad se ne bi u nas, a ni u svijetu mogli
pojaviti tajkuni da imamo teorijski utemeljeno bilanciranje ivog
rada i vika rada.
Polazim od sljedee jednadbe razvitka:
Y = ax1 + bx2 + cx3 + dx4 + ex5 + fx6,
gdje je Y izraz cjelovitog razvitka, koeficijenti a-f jesu
ponderi uz nezavisne varijable. Pri tome je x 1 motivacija
zaposlenih, x2 znanja i vjetine zaposlenih, x3 meusobni
odnosi, x4 tehnika opremljenost ra-da, x5 novac i x6 okolina
promatranog sustava. Kljuni postulat koji sam razvijao u ovoj
knjizi jest da je odnos tih koeficijenata sljedei:
a>b>c>d>e>f
Je li sada jasnije da s postojeom motivacijom, znanjima i
organizacijom Hrvatska ima GNP od 20 milijardi dolara. Je li
mogue u tri do pet godina tako poveati motivaciju za rad,
strunost i orga-nizaciju da nam plae budu dva, tri, pet puta
vee?
Ukoliko nas to vie razvije kreativne vizije i dobije dublji
uvid u stvarnost naih prirodnih, ljudskih i tehnikih potencijala,
pojavit e se stvaralaka napetost koja e sama od sebe, ako
su u pravu Fritz i Senge, dovesti do optimalnih trajektorija.
Finalitet je na horizontu, ali nema dovoljno autopoietinih
subje-kata, a i njihova je samorganiziranost na niskoj razini.
Dinamika elja ljudi i njihova alopoietina povezanost najvie
nas sputavaju. Najvanije je sada uspostavljanje tehnolokih,
ekonomskih i pravnih veza koje su rat i tranzicija doveli do
toke bifurkacije. Hoemo li zavriti u kaosu ili emo se
samoorganizirati?
Predlaem prije svake vane odluke intervjuirati i anketirati
sve sudionike, obraditi (content analysis) prikupljene
informacije i prije sa-stanka svima dati uvid u cjelinu. To je
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 499 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
najvanije obaviti u Saboru.

Korumpirani se brzo svuda pobrinu da duh korupcije
postane opi i obvezni. Oni u kratkom vremenu stvaraju klimu
da poteni radnik postaje sumnjiv ne samo u smislu da je
glupan, nego i da tei ugroziti njihove poloaje. Nema istinske
motivacije bez apercepcije potene igre.
Duboko vjerujem da Republika Hrvatska moe biti prva
autopoi-etina drava i iz nultih ekonomskih i politikih
koordinata (bogatih i siromanih, monih i nemonih), samu
sebe voditi u skladu s prirod-nim, psihosociolokim i Bojim
zakonitostima.
Zauujue je kako su osnovna ogranienja u nama
samima, a da toliko silne energije troimo alopoietski
pokuavajui mijenjati druge. ini se da nam ni ovaj rat nije
dao dovoljno lekcija iako je izbacio na povrinu genijalne
osobine naih ljudi. Ljubav prema slobodi domovine neiscrpni je
izvor koji nai poduzetnici i politiari ne znaju kao katali-zatori
ekonomskih i politikih programa i procesa rabiti na pravi
nain. Neki ga ak (ne)svjesno, posebno putem tajne policije,
ubijaju ne shva-ajui kako to, in long run, nitko do sada nije
uspio. No nadajmo se da e nova administracija imati pod
kontrolom tajnu policiju i da ona vie nee sluiti novim
Paaliima i eksima!718
Moja istraivanja razvitka u svim njegovim sadrajima i
oblicima uvjerila su me u snagu slobode stvaranja i stvaranje
slobode hrvatskog naroda.
Praksa u Jugoslaviji dala je za pravo B. Wardu koji je uoio
da se u samoupravnim tvrtkama previe ulae u prostor i
opremu. Bilo bi bolje da su nai ekonomisti zapoeli traiti
Godine1986. eks mi je kao disident dolazio u kabinet i priao kako nas ima etvorica u
Osijeku s najdebljim dosjeima u SUP-u. Usput mi je donio materijale Fonda solidarnosti gdje sam
podravao D. Bogavca, biveg urednika Komunista, jer je na osnovi pisama itatelja kreirao
mudru politiku i stradao od birokrata. Kasnije sam susreo Z. Peia, biveg studenta, i upitao ga o
vjerodostojnosti te eksove tvrdnje, jer je on radio u dravnoj sigurnosti. On je to negirao. Tko je
od njih u pravu? Moda bi mi Perkovi mogao odgovoriti, jer je dobro titio Tita, kad sam ga htio
posjetiti u Belju 1977. godine. Bez sprege obavjetajne i znanstvene zajednice mi emo biti banana
republika. Niti nai intelektualci znaju to je drava, niti tajna policija zna to je znanost.
718
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 500 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
rjeenja za slabosti koje je on uoio, nego to su dokazivali

kako Ward nije u pravu. Danas su mnogi u zabludi mislei da
nas je samoupravljanje dovelo u krizu, a ja pro-gnoziram da e
XXI. stoljee biti upravo samoupravna autopoietina ekonomija.
Jasno, ni u kom sluaju kako smo to koncipirali, a posebno
ostvarili od 1952. do 1990., nego s mnogo vie potenja,
pameti i kulture. Tada e se vidjeti sva ljepota ove ideje, tada
e se vidjeti da je ona u harmoniji s biblijskom ekonomijom i
socijalnim naukom katolike crkve.
Preko kamate na vlastiti kapital imamo kontrolni
mehanizam za upravljanje gospodarskim razvitkom jer preko
glavnice u kojoj je u-graen ljudski kapital imamo normativ
kolika mora biti profitabilnost poslova. Preko PDV-a koji
nepotrebno prelazi eskontnu stopu HNB-a, diferencira se
dodana vrijednost od vika vrijednosti. Pravna osoba mora
tititi viak vrijednosti. Ta se sredstva moraju iskljuivo rabiti za
ulaganje u ljudske i tehnike potencijale. Tako se otvara
ogroman prostor u kome e ogranienja biti motivacija, znanje,
timska organizacija, a ne kao do sada novac. Stoga je
razrjeenje ekonomskih problema u razvijanju pravnih osoba i
pravnoj znanosti.
U zadnjoj cjelini, Pravo, temelj mi je Hegelova teza da je
pravo ishodite slobodne volje, a pravni sustav carstvo
ozbiljenja slobode. Hegel polazi od predikata i transformira ga
u subjekt. Autopoietini reeno, on polazi od procesa (glagol) i
dovodi do strukture (imenica). Njegov antipod Marx zastupa
primat zbiljskog subjekta (ovjeka) i ple-dira za njegovo
opredmeivanje te tako od strukture dolazi do procesa. Vidi li
itatelj kako to dvoje moe proizvoditi autopoiesis ako se harmonizira, odnosno alopoiesis ako preostanu antagonistiki
elementi i relacije? Hoemo li iz alopoiesisa lako i brzo prijei u
autopoiesis ili u sljedee tri mogue kombinacije (teko i brzo,
lako i sporo, ili to bi bilo najgore, teko i sporo), teko je sada
prognozirati.
nazire to je pravna osoba. Materijalne i financijske
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 501 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
transakcije moramo knjiiti i preko kontrolnih salda potvrivati

transformaciju subjektivnog u objektivno.
to je pravna osoba ako nije objektivizacija naeg htijenja,
znanja i radne suradnje. to je vea motivacija, to je vie
znanja i sloge u radu, to je vei viak vrijednosti unutar
poslovnog sustava. Pravna osoba mora tititi taj (ne)materijalni
kapital i biti zatitna membrana koja e proputati sve to je
dobro, istinito i lijepo (zeleni semafor), a ne do-pustiti moralna,
intelektualna i estetska zagaenja (crveni semafor). U
dananjim alopoietinim situacijama nai semafori nisu dobro
posta-vljeni pa smo daleko od zelenih valova. Kad pravne osobe
postanu samoreferentne, a za to su vani samoodgoj,
samoobrazovanje i samo-organizacija, sve e se to vrlo brzo
harmonizirati samo od sebe. To socijalno ozdravljenje mora ii
bottom-up, kao to i voe, povre i drugo bilje izrasta, a svatko
od nas mora znati sebe dozirati kao sunce, kiu, zrak itd. Bitno
je u sebi razvijati viziju, percipirati stvarnost i to dvoje u
suradnji autopoietski sprezati. Ako reinterpretiramo tako
pravnu oso-bu, lako emo se sloiti da stvaramo poreznu
politiku kojom emo tititi poduzetniki duh, a proraun e se
bolje i bre puniti jer smo oslobodili sinergetske sile htijenja,
znanja, suradnje i autopoietske organizirano-sti.719
Pravo je po Luhmannu i Habermasu komunikacija. Ukoliko
se do-gaa spajanje sustava sa socijalnom okolinom putem
(re)interpretacije, zatvara se psihosocijalni krug.
Inteligencija mora stvarati dravu (bottom-up) da bi drava
povra-tnom petljom to pojaavala. Naa inteligencija sada ima
ansu stvoriti Ustav po autopoietinim zakonima. Pravo, kao i
ostali autopoietski su-stavi, nisu nita drugo nego neprekidni
ples unutranjih korelacija u bliskoj mrei meuaktivnih
elemenata. to vie pravni sustav dobiva u operacionalnoj
zatvorenosti i autonomiji, to vie on dobiva u otvorenosti u
odnosu na socijalne injenice i politike zahtjeve.
itajui knjigu vidjelo se, nadam se, kako isti zakoni
719
Tako e se eliminirati i siva ekonomija koja se kree izmeu 30% i 40%.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 502 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
vladaju u svih est analiziranih disciplina. Elementi i njihove

relacije uspostavljaju in-terakcije koje same sebe reproduciraju.
Ako je to u skladu s kriterijima (dobro, istina i lijepo), imamo
autopoiesis (sloboda), a ako odstupa od tih kriterija, na djelu je
alopoiesis (kaos). Prvo je u skladu sa zakonom rastuih prinosa,
a drugo sa zakonom opadajuih prinosa. Kada e na
management u gospodarstvu i politici time ovladati, zavisi
ponajprije o tome koliko e se ovladati teorijom motivacije,
znanja i interakcije. to bude vie managera koji e znati
motivirati suradnike (primus inter pares) za timski rad na
projektima, to e cijeli proces ii bolje i bre. Buenjem
samoaktualizacije kod lanova timova razvit e se potreba za
relevantnim znanjima u svrhu ostvarenja zero defect i just in
time proizvodnje. Nakon ovladavanja psiholokim i tehnolokim
znanjima mnogo e se lake ovladati ekonomskim znanjima u
svrhu optimalnog alociranja u resurse. Tu e biti najvanije
knjiiti ljudski kapital jer on mora u naim bilancama biti vei
od trajne imovine. To je za sada sluaj samo u naim najboljim
tvrtkama, a za 3-5 godina moe doi u cijelo hrvatsko
gospodarstvo.
Na kraju nam treba pravo koje e tititi viak vrijednosti
(dobit, profit), a ne ga oporezivati i tako blokirati ulaganje u
ljude kao naj-vaniju strategiju.
Ukoliko itatelj rezonira barem s 30-50% teksta, otvara se
prostor za suradnju i stvaranje zajednikih vizija (100 milijardi
dolara, 3-5 puta vee mirovine i plae itd.) koje e nas voditi do
projektnih zadataka po jedinicama lokalne samouprave i
pojedinim tvrtkama. Te oaze u naim ekonomskim i politikim
pustinjama polako e autopoietinim inter-akcijama istisnuti
kaos iz naih srca i glava, greke iz naih proizvoda i usluga,
gubitke iz naih bilanci i rupe iz naih zakona.
Ako u to vjerujete, krenimo u najljepu avanturu
izgradnju nas samih i nae okoline u skladu sa zakonima
autopoietine organizacije.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 503 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Zakljuak
Stvaranje bogate i sretne Hrvatske zahtijeva angairanje
svakog pojedinca bez obzira na to koji posao obavlja. Osobni e
razvoj uz auto-poietiki pristup rezultirati organizacijskim,
ekonomskim i kulturnim razvojem cijele zajednice.
Prouimo svatko svoju stvarnost,720 razvijmo zajednike
vizije. Ako oba pola (javu i san) istovremeno drimo u svijesti,
po prirodnim i boanskim zakonima sama e se od sebe razviti
putanja kojom emo iz sadanjeg materijalnog, ali i duhovnog
siromatva doi u materijalno i drutveno blagostanje.
Ta se vizija bottom-up pristupom unutar tima treba
produbiti, pro-iriti i uzvisiti u neto bolje, istinitije i ljepe u
odnosu na dosadanje rezultate.721 Mree timova sve e to
potencirati, a iz instituticija lokalne samouprave (teritorijalno) i
poduzea (funkcionalno) to e u ministar-stvima i Saboru
dovesti do konane sinteze. Dijaspora tu moe pokazati svoje
komparativne prednosti i umreiti nas s najboljima u svijetu
kako
bismo
uistinu
bili
nulta toka svijeta. Tako bi
u procesima globa-lizacije
krenuli autopoietino, a ne
alopoietino.
Odgovorni ljudi u Vladi i Saboru

moraju prepoznati u grafikonu ono
to je temelj za daleko vee
ulaganje u sta-novnike RH. Vidi se
da je prema ikakoj koli rast drutvene stope povrata pa-ralelan osobnoj
stopi povrata, a po osje-koj koli on je mnogo bri.
Podsjetimo se da je tu najvanije odgovoriti na pitanje Tko sam ja, tako da svatko sebe dovede
do identiteta i sustava vrijednosti na kojima e se graditi timovi i mree timova.
721
U timskom radu razvit e se, zahvaljujui sinergiji, projekti koji e kvalitetom rjeenja dovoditi
do novih i jo boljih rjeenja.
720
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 504 -
Zakljuak
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Za ostvarenje vizije RH od 100 milijardi dolara trebaju nam

mree timova u poduzeima i dravnim institucijama.
Interdisciplinarno sa-stavljeni timovi, u kojem moraju biti
inenjeri, ekonomisti i pravnici, a po potrebi zadatka i drugi
strunjaci mogu raditi alopoietino te emo imati nepotena,
glupa i runa rjeenja, a
mogu raditi autopoi-etino
i doi emo do potenih,
pametnih i lijepih rjeenja.
Taj prijelaz postie se
uenjem. Za to nam treba
digitalno uenje, gdje e
sve to je najbolje u fizici,
kemiji, biologiji, filozofiji,
psihologiji,
tehnici,
ekonomiji,
pravu,
politologiji i umjetnosti biti
transparentno
zvukom,
slikom i tekstom preko
Interneta.
Uzroci su naih ekonomskih i pravnopolitikih problema u tome to je
proces investiranja iao alopoi-etino, a predlae se autopoietino
investiranje.
To znai da moramo prvenstve-no ulagati u ljude koji e svojim znanjem i motivacijom doprinijeti sveo-pem napretku. Posebno treba voditi
rauna o osobnom zadovoljstvu i srei pojedinca koja je mogua jedino ako
postoji cilj i smisao ivota. Svaki ovjek mora sam iz sebe stvarati, a ira
zajednica treba postaviti crvene semafore za krivi proces ulaganja, a zeleni
val za stvaranje samoueih timova i mrea timova.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 505
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 506
Zakljuak
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 507
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 508
Zakljuak
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 509
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 510
Zakljuak
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 511
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 512
Zakljuak
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 513
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 514
Zakljuak
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 515
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 516
Zakljuak
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Pokretai razvoja trebaju biti najsposobniji i najpoteniji pojedinci i

tvrtke (oni se nalaze u B kvadra-ntu). Ako kritina masa B ljudi ne podri
autopoietini pristup, nego C igrai budu i dalje bolje samoorgani-zirani, i mi
emo kao drutvo i dr-ava i dalje zaostajati i stagnirati.
Hrvatski Sabor i Vlada mogli bi donijeti odluku kojom e

HNB direkto financirati ulaganje u ljude. Svatko tko u Hrvatskoj
eli samostalno poslovati, morao bi usvojiti tehnika,
ekonomska i pravna znanja, to bi bilo garancija za profitabilan
rad. Nai inenjeri, ukoliko elimo biti kompetitivni u globalnim
procesima, moraju vie znati o zero defect i just in time
proizvodnji. Nai ekonomisti moraju vie znati o stopama
povrata, a pravnici o relacijama moraliteta, legaliteta i legitimiteta. Sve tri struke, ako elimo razvijati timsku organizaciju,
moraju poznavati druga dva podruja, a sva ta nova znanja
urodit e plodom ako se postigne samoaktualizacija (Maslow).
Od 1976. godine razvijam tezu da smo izmeu Kine i SADa, iz-meu Rusije i Indije, da smo nulta toka svijeta. Kad bismo
samo bolje znali nau povijest i to je uinio Marco Polo, to su
inili Dubrovani dok su imali svoju Republiku! Cijela Hrvatska
ima divno i bogato isku-stvo, ali ak i neki uvaeni Dubrovani
ne znaju to im pie na palai Sponza. Uz dublji uvid u osobni
identitet nuan nam je dublji uvid u nacionalni identitet. Bez
boljih uvida u sebe i oko sebe izgubit emo se u kaosu koji
nezaobilazno dolazi uslijed
tehnolokih, ekonomskih i
po-litikih promjena.
Svijet neminovno ide
u
globalizaciju
i
digitalizaciju.
Mala
Hrvatska mogla bi biti
najljepi,
najistinitiji
i
najbolji most na svijetu za
tehno-loka,
ekonomska,
pravna
i
politika
povezivanja Kine, Indije, SAD-a i Rusije te svih ostalih zemalja.
Za to imamo prirodne i kulturne osnove. Hoemo li, kako, kada,
koliko biti svjetski izvor autopoiesisa kao hrvatski odgovor na
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 517
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kaos, zavisi o svakom od nas, a posebno o inteli-genciji. Obranu

domovine iznijeli su mladi i hrabri ljudi, razvitak e
visokomoralni i struni stanovnici Lijepe nae.
Mislim da u ovoj knjizi ima dosta informacija koje
najodgovorniji ljudi u vladi, ministarstvima i drugim sreditima
gospodarskog i politi-kog ivota trebaju (prepo)znati. Ako se
dogovorimo i doemo do zajednike vizije te Hrvatsku vidimo
sa 100 milijardi dolara GNP-a, ostaje pitanje operacionalizacije.
Taj proces donoenja i provoenja od-luka, stjecanja i primjene
znanja moe uistinu biti pjesma. Hrvatska je danas
osiromaena, ali je jo gore to u nama i oko nas nema
dovoljno ljubavi. Upravo tu vidim najveu prepreku napretku.
Kad nauimo voljeti bolje od sebe, kad nauimo voljeti na pravi
nain sebe i sve oko nas, razvoj uope nee biti problem.
Snaga zajednike vizije postat e atraktor koji e kaotine i
kom-pleksne odnose (samo)transformirati u jednostavna i
motivirajua rje-enja novih i boljih proizvoda i usluga. Jezgra
su inenjeri, ekonomisti i pravnici timski (samo)organizirani, a
znanja iz biologije, filozofije i psi-hologije ono su to e podii
kvalitet
tehnolokih,
ekonomskih
i
pravnih
rjeenja.
Autopoietini inenjer znat e objasniti varijancu kvalitete proizvoda, a autopoietini ekonomist varijancu profitabilnosti
proizvoda. to e znati autopoietiki pravnik? Autopoietiki e
tim tako stvarati proizvode vrhunske kvalitete i visoke
profitabilnosti, a viak rada nee vie troiti razvojno
nesposobni. Viak vrijednosti ne smije ii u osobnu potronju,
nego slui za ulaganje koje primarno mora ii u dizanje
moralnog, intelektualnog i socijalnog kapitala. Kad ojaamo na
ljudski kapital, novac e se generirati sam od sebe jer je on
samo slika kvalitete i produktivnosti naeg rada.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 518
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Ansoff, H. I. Strategic Management. London, 1979.

Aristotel. Metafizika. Kultura, Beograd, 1960.
Arthur, W.B. Positive Feedbacks in the Economy. Scientific
American, 262, February 1990.
Arrow, K. J. Production and Capital, vol 5. Collected Papers
of K. J. Arrow. The Belknap Press of Hardware University,
Cambridge, 1985.
Arrow, K. J. The Limits of Organization. W. W. Norton, New
York, 1974.
Bach, Richard. Galeb Jonathan Livingston. Znanje, Zagreb,
1991.
Bahro. Alternativa. Globus, Zagreb, 1981.
Bahtijarevi-iber, F. Management ljudskih potencijala.
Golden mar-keting, Zagreb, 1999.
Bak, P. Self Organized Criticality: A Holistic View of Nature,
Com-plexity: Metaphors, Models, and Reality (eds.) Cowen,
G.A., D. Pines and D. Meltzer, SFI Studies in the Sciences of
Complexity. Proc. Vol. XIX, AddisonWesley Publishing Co.,
New York, 1994.
Becker, G. Economic Theory. A Knopf, New York, 1971.
Bertalanffy. General System Theory. Penguin Press,
London, 1969.
Biblija. Stvarnost. Zagreb, 1968.
Bilui, A. ovjek, kapital i elementi suvremenog
poduzetnitva. Turistkomerc, Zagreb, 1994.
Blanchard, K. i Peale, N. The Power of Ethical
Management. W. Morrow and Comp., New York, (1988).
Berger i Luckmann. Socijalna konstrukcija zbilje. Naprijed,
Zagreb, 1992.
Bergson, H. Stvaralaka evolucija. Kozmos, Beograd, 1932.
Von Bertalanffy, L. General Systems Theory. George
Brazziler, N. Y. 1968.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 519 -
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
18. Bloch. Subjekt-objekt (objanjenja uz Hegelovu filozofiju).

Zagreb.
19. Bosmans, P. ivjeti je radost. KS, Zagreb, 1985.
20. Boulding, K. Economic Analysis. Harper&Row, New York,
1966.
21. Boulding, K. General System Theory. Skeleton of Science,
Manage-ment Science, 1956.
22. Braja, P. Opa psihodinamika samoupravnog ponaanja.
Informator, Zagreb, 1981.
23. Bruji, B. Kritika teorija drutva Marcusea i povijesno
miljenje.
24. Buble, M. Management. Ekonomski fakultet, Split, 1993.
25. Buble, M. (redaktor) Redizajniranje velikih hrvatskih
poduzea u funkciji gospodarskog razvoja. Ekonomski
fakultet, Split, 1998.
26. Bundalo, R. Ljubav nikad ne prestaje. KTB, Zagreb, 1994.
27. Camus, A. Mit o Sizifu. Zora, Zagreb, 1971.
28. Capra, F. The Tao of Physics. Fontana/Collins, 1976.
29. Covey, S. Principle-Centered Leadership. Simon&Schuster,
London, 1996.
30. Cyert, R. M. & March, J. G. A Behavioral Theory of the Firm.
Englewood Cliffs, N.J.:PrenticeHall, 1963.
31. De Bono, E. Lateral Thinking for Management. McGraw Hill,
1971.
32. Champy, J. Reengineering Management. Harper Collins
Manufactu-ring, Glasgow, Great Britain, 1995.
33. orluki, F. Kamo ide, ovjee. Prosvjeta, Zagreb, 1983.
34. Dawkins, R. The Evolution of Evolvability. Artificial Life: The
Proceedings of and Interdisciplinary Workshop on the
Synthesis and Simulation of Living Systems. September,
1987, Langton, C.G. (ed), AddisonWesley Publishing
Company Inc., New York.
35. De Saint Exupery, Antoine. Mali princ, Mladost, Zagreb,
1986.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 520
Literatura
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
36. Despot,
B.
Pladoyer
za
dokolicu.
Predsjednitvo
Konferencije SSOJ, Beograd, 1976.
37. Dragievi, A. Vizija i zbilja. August Cesarec, Zagreb, 1986.
38. Dragievi. Hrestomatija politike ekonomije. Zagreb,
kolska knjiga.
39. Dooley, K., Johnson, T. and Bush, D. Total Quality
Management and the Revolution in Management
Paradigm. Continual Improvement Conference, North
Central Deming Management Forum, Minnea-polis, 1993.
40. Dooley, K. Three Models of Organization Change and Their
Relation-ship to Total Quality Management Initiatives.
Conference for Mana-ging at the Edge of Chaos, Chicago,
May 1994.
41. Drucker, P. Inovacije i poduzetnitvo. Globus NZ, Zagreb
1992.
42. Drucker, P. Nova zbilja. Novi liber, Zagreb, 1992.
43. uraevi, A. Procesi u poduzeu. FSB, Zagreb.
44. uraevi, A. Unapreenje proizvodnje. FSB Zagreb, 1968.
45. Eco, U. Ime rue. GZH, Zagreb, 1984.
46. Feyerabend, P. Protiv metode. Logos, Sarajevo, 1987.
47. Forrester, J. Industrial Dynamics. M.I.T. Press Boston, 1963.
48. Forrester, J. World Dynamic. Wright Allen Press,
Cambridge, 1971.
49. Friedman, M. Capitalism and Freedom. Chicago, 1969.
50. Frankl, V. Neujan vapaj za smislom. Naprijed, Zagreb,
1987.
51. Frankl, V. Zato se niste ubili?, Oko tri ujutro. Zagreb, 1978.
52. Friedell, E. Kultura novog vremena. 1948.
53. Fritz, R. The Path of Least Resistance. Stillpoint Public.
comp, Salem, 1984.
54. Fromm, E. Zdravo drutvo. Rad, Beograd, 1983.
55. Fukuyama, F. Trust: The Social Virtues and the Creation of
Prosperity. Free Press, New York, 1995.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 521
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
56. Glick, J. Kaos. Izvori, Zagreb, 1996.

57. Goertzel, T. and Goertzel, B. Attitudes as Chaotic
Attractors. Rethin-king the Anita Hill/ Clarence Thomas
Affair, The Chaos and Society Workshop, June 1994.
58. Goleman, D. Emocionalna inteligencija. Mozaik knjiga,
Zagreb, 1997.
59. Gore, Al. Zemlja u ravnotei. Mladost, Zagreb, 1994.
60. Gorupi,
D.
Izazov
hrvatskom
poduzetnitvu
i
menadmentu.
61. Habermas, J. Saznanje i interes. Nolit, Beograd, 1975.
62. Habermas, J. Problem legitimacije u kasnom kapitalizmu.
Naprijed, 1982.
63. Habermas, J. Tehnika i znanost kao ideologija. kolska
knjiga, Za-greb, 1986.
64. Habermas, J. Filozofski diskurs moderne. Globus, Zagreb,
1988.
65. Hammer, M. and Champy, J. Reengineering the
Corporation. A Manifesto for Business Revolution, Nicholas
Brealey Publishing Limited, London, Great Britain, 1993.
66. Heidegger, M. Kant i problem metafizike. Mladost,
Beograd, 1979.
67. Hegel. Fenomenologija duha. Kultura, Zagreb, 1955.
68. Hegel, G. W. F. Enciklopedija filozofskih znanosti. Svjetlost,
Sarajevo, 1965.
69. Hegel, G. W. F. Nauka logike. Beograd.
70. Heylighen, F. Self Organization, Emergence, and the
Architecture of Complexity. Principia Cybernetica, World
Wide Web, 1994.
71. Holland, J. H. Genetic Algorithms. Scientific American, July
1992., p. 6672.
72. Holland, J. H. Complex Adaptive Systems. Daedalus, 121,
Winter 1992., p. 1730.
73. Homans, G. Social Behavior Its Elementary Forms. New
York, 1961.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 522
Literatura
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
74. Horn, J. and Wilburn, D. Toward an Emergent Educational

Design. A Complex Systems Approach. The Chaos and
Society Workshop. June 1994.
75. Horvat, B. Politika ekonomija socijalizma. Zagreb, Globus,
1984.
76. Hegel. Fenomenologija duha. Kultura, Zagreb, 1955.
77. Ivani, T. Molitva koja lijei. Teovizija, Zagreb, 1994.
78. Jacob, F. Logika ivoga. Nolit, Beograd, 1978.
79. Jantsch, E. The Self Organizing Universe. Scientific and
Human Implications of the Emerging Paradigm of
Evolution. Pergamon Press, New York, 1980.
80. Jursenar, M. Hadrijanovi memoari. Nolit, Beograd, 1986.
81. Kantorovi, L. Ekonomski raun optimalnog koritenja
resursa. CE-KADE, Zagreb, 1985.
82. Kauffman, S. Antichaos and Adaptation. Scientific
American, August 1991.
83. Kelly, C. Education in Feeling and Purpose. Radix Inst. Ojai,
Ca., 1974.
84. Kelly,
K.
Out
of
Control.
1994.
inf.
preko:
www.hotwired.com/st
85. Keynes, J. M. Opa teorija zaposlenosti, kamate i novca.
CEKADE, Zagreb, 1987.
86. Klemm, P. Kako je stroj zamijenio ruke. Zagreb, kolska
knjiga, 1968.
87. Krlea, M. Na rubu pameti. Zora, Zagreb, 1954.
88. Krmpoti, V. Brdo iznad oblaka. Globus, Zagreb, 1987.
89. Kornay, J. Antiequilibrium. Zagreb, 1983.
90. Kuhn, T. S. Struktura znanstvenih revolucija. Nolit,
Beograd, 1974.
91. Kuli, S. Nunost rekonstitucije hrvatskog drutva i drave.
Zagreb, 1999.
92. Lacan, J. etiri temeljna pojma psihoanalize. Naprijed,
Zagreb, 1986.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 523
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
93. Lao-tse. Knjiga puta i vrline. Mladost, Zagreb, 1981.

94. LaRouche, L. H. The Science of Christian Economy. Ben
Franklin Booksellers, Inc. Leesburg, VA 1989.
95. Laurie, P. Kompjutor u kui. Cankarjeva zaloba, Ljubljana,
Zagreb, 1984.
96. Legradi, R. i Lauc, A. Dijalektika teorija i praksa drutva.
Eko-nomski fakultet, Osijek, 1977.
97. Loven, A. Bioenergetika. BIGZ, Beograd, 1984.
98. Luhmann, N. Teorija sistema. Globus, Zagreb, 1981.
99. Lyotard, J. F. The Postmodern Condition. Manchester.
100. Mali, D. Informacija, organizacija i entropija. Poslovna
politika, Zagreb, 1978.
101. March, J. G. and Simon, H. A. Organizations. Wiley, N.Y.
1958.
102. Marx, K. Rani radovi. Zagreb.
103. Marx. Predgovoru kritike politike ekonomije. Zagreb,
Kultura, 1949.
104. Marx. Kapital. Kultura, Beograd, 1947.
105. Marx. Temelji slobode. Zagreb, 1974.
106. Maslow, A. Motivacija i linost. Nolit, Beograd, 1976.
107. Maturana, H. i Varela, F. Autopoiesis and Cognition. D.
Reidel Publ. co, Boston, 1980.
108. Mayer Kress, G. Nonlinear Dynamics and Chaos in Arms
Race Models. Third Woodward Conference, April 1213,
1991, (eds.) Lam, L. and V. Naroditsky SpringerVerlag, New
York.
109. Mayer Kress, G. and Barczys, C. The Global Brain as a
Modeling Paradigm for Crisis Management. The Chaos and
Society Workshop, June 1994.
110. Mayer G. i Seers, D.(ed). Pioneer in Development. Oxford
University Press, Oxford, 1984.
111. Mirowski, P. From Mandelbrot to Chaos in Economic
Theory. Southern Economic Journal, 54, October 1990., p
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 524
Literatura
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
289307.
112. Monod, J. Sluajnost i nunost. Beograd, 1983.
113. Moravec, H. Human Culture: A Genetic Takeover
Underway. Artificial Life: The Proceedings of and
Interdisciplinary Workshop on the Synthesis and
Simulation of Living Systems. September, 1987, Langton,
C.G. (ed), AddisonWesley Publishing Company Inc., New
York.
114. Moren, E. Duh vremena 2. BIGZ, Beograd, 1979.
115. Moren, E. Kako izai iz XX. stoljea. Zagreb, 1983.
116. Naisbitt, J. Megatrendovi. Globus, Zagreb, 1982.
117. Novak, Michael. Duh demokratskog kapitalizma. Globus,
kolska knjiga, Zagreb, 1993.
118. Ouchi, W. Theory Z. Addison Wesley, 1981.
119. Ozimec, S. Otkrie kreativnosti. Varadinske Toplice, 1996.
120. Pai, I. Miljenje/djelovanje. Beograd, 1979.
121. Palmer, K. The Ontological Foundation of Autopoietic
theory.
122. Papa Ivan XXIII. Mater et Magistra, 100 godina katolikog
socijalnog nauka. Kranska sadanjost, Zagreb, 1991.
123. Parsons, T. Drutva, evolucijski i poredbeni pristup. August
Cesarec, Zagreb, 1988.
124. Perroux, F. Za filozofiju novog razvoja. Europski centar za
mir i razvoj/CECOS, 1986.
125. Pfeiffer, J. The Human Equation: Building Profits by Putting
People First. Harvard Bussines School Press, Boston, 1998.
126. Piaget, J. Porijeklo saznanja. Beograd, 1983.
127. Piaget, J. Psihologija inteligencije. Beograd, 1983.
128. Piaget, J. Strukturalizam. Beograd, 1978.
129. Plutchik, R. The Emotions, Facts, Theories and a New
Model. 1962.
130. Porter, M. Competitive Advantage. The Free Press, New
York, 1985.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 525
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
131. Plutchik, R. Emotion: A Psyhoevolutionary Synthesis. New

York, 1980.
132. Popovi, J. Socijalizam i zakon razvoja drutva. Osijek,
1990.
133. Popper, K. Open Societies and its enemies. London,
Routeledge, 1995-1996.
134. Porter, L.W., Lawlwer III. E. E., Hackman, J. R. Behavior in
organi-zations. New York, 1975.
135. Prigogine, I. i Stengers, I. Novi savez. Globus, Zagreb,
1982.
136. Puli, A. Informacijsko drutvo i ekonomija. Privredni
vjesnik, Zagreb, 1990.
137. Pusi, E. Problemi upravljanja. Naprijed, Zagreb, 1971.
138. Pusi, E. Drutvena regulacija. Globus, Zagreb, 1989.
139. Rawls, J. A. Theory of Justice. Oxford University Press,
Oxford, 1971.
140. Reich, W. Analiza karaktera. Zagreb, 1982.
141. Schein, E. H. Organizational Cultures and Ledership, a
Dynamic View. San Francisco, 1985.
142. Schreiber, J. S. Svjetski izazov. Globus, Zagreb, 1981.
143. Senge, P.The Fifth Discipline. NewYork, 1994.
144. Shingo, S. Nova japanska proizvodna filozofija. Biblioteka
za pro-duktivnost i stabilizaciju, Beograd, 1986.
145. Shingo, S. Zero Quality Control, Source Inspection and the
Pokayoke System. Productivity Press, Cambridge, Mass.,
1986.
146. Shingo S., A Revolution in Manufacturing, The SMED
system, Pro-ductivity Press, Cambridge, Mass., 1986.
147. Sikavica, P. i Novak, M. Poslovna organizacija. Informator,
Zagreb, 1999.
148. Simon, H. A. Administrative Behavior. Free Press, N.Y.
1976. pp. 1618, 110122.
149. Simon, H. A. Causation; International Encyclopaedia of
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 526
Literatura
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Social Sciences. Collier Macmillan, N.Y. 1968.

150. Skinner, B. Beyond freedom and dignity.
151. Supek, I. Filozofija znanosti i humanizam. SNL, Zagreb,
1976.
152. oi, H. Rad, stvaralatvo, rezultati, plae i udio u
dohotku. Eko-nomski analitiar, 1984/12.
153. oi, H. Bilanciranje. Zg, 1992. te Gospodarstvo, kolska
knjiga, Zagreb, 1994.
154. Taylor, W. Nauno upravljanje. Rad, Beograd, 1967.
155. Teubner, G. Autopoietic Law, A New Approach to Law and
Society. 1988., Walter de Gruyter*Berlin*
156. Thompson, J. D. Organizations in Action. MrGrawHill, N.Y.
1967.
157. Thurow, L. Glavom o glavu. Mladost, Zagreb, 1993.
158. Toffler, A. Trei val.
159. Toffler, A. The Adaptive Corporation. London, Pan Books,
1985.
160. Touraine, A. Postindustrijsko drutvo. Globus, Zagreb,
1980.
161. Ulrich, H. and Probst, G. The Selforganization system.
Verlag, 1984.
162. Vanek, J. Labor Managed Market Economies. Cornell
University Press, 1970.
163. Vanek, J. The Labor Managed Economy. Cornell, 1977.
164. Vreg, F. Drutveno komuniciranje. CIP, Zagreb, 1975.
165. Vreg, F. Humana komunikologija. Hrvatsko komunikoloko
drutvo i Nonacom, Zagreb, 1998.
166. DeVree, J. K. Chaos in Europe: An Inquiry into the Social
Systems and the Methodology of the Behavioral Sciences.
Acta Politica, 26, 1991, p. 2565.
167. Vugrin, V. Profit 2. Zagreb.
168. Ward, B. American Economic Review The Firm in Illyria.
AER, 1958., vol. 48.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 527
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
169. Ward, B. The Socialist Economy. NY, 1967.

170. Watson, G. H. The Benchmarking Workbook. Productivity
Press, Cambridge 1992.
171. Weber, M. Metodologija drutvenih nauka. Globus, Zagreb,
1986.
172. Wellmer, A. Prilog dijalektici moderne i postmoderne.
Bratstvo i jedi-nstvo, Novi Sad, 1987.
173. Wiener, N. Kibernetika i drutvo.
174. Wurmbrand, R. Marx i avo. Laus, Split 1991.
175. Zeleny (ed), M. Autopoiesis, A Theory of Living
Organization. North Holland, New York, Oxford, 1981.
176. eleznikar, A. On the Way to Information. The Slovene
Society Informatika, Ljubljana, 1990.
177. eleznikar, A. Artificial Consciousness. Informatika,
Ljubljana, 1999.
178. ugaj, M. Metodologija znanstvenoistraivakog rada.
Varadin, 1997.
179. ugaj, M. Temelji znanstvenoistraivakog rada. Varadin,
1999.
180. upanov, J. Politiki kapitalizam, zbilja ili mit?.
Gospodarstvo, br. 83. svibanj 1996.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
- 528

Metodologija Drustvenih Znanosti

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Metodologija Drustvenih Znanosti

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Urednik:

prof. dr. Damir Klasiek

Ovu knjigu doputeno je reproducirati i umnoavati u bilo kojem pisanom,

Sveuilite J. J. Strossmayera u Osijeku, Pravni fakultet

BIOLOGIJA I AUTOPOIETINA ORGANIZACIJA

LI ZBILJA UMNA ILI BEZUMNA?

Metodologija drutvenih znanosti

Karakter izmeu alopoiesisa i autopoiesisa

EKONOMIJI PREKO ZAPADNIH EKONOMISTA

Metodologija drutvenih znanosti

Malo je tko razmiljao da metodologiju drutvenih znanosti

Metodologija drutvenih znanosti

zna-nostima, svjestan da u uskoro to morati proiriti do

dou do to valjanije, pouzdanije, objektivnije i preciznije

Metodologija drutvenih znanosti

bismo doli do zajednikog nazivnika: nad-vladavanja podjele

zadovoljavaju radom i uenjem, preostat e koritenje ponaanja

U prvom poglavlju Biologija, polazim od elementarnih

Metodologija drutvenih znanosti

sastavljeno od komponenata koje se svojim meuaktivnostima

Po mojem miljenju reli-gija moe biti bez filozofije, ali filozofija

Metodologija drutvenih znanosti

Do istinskih zakljuaka neemo stii postojeom logikom

ini mi se da bi kreativan odgovor bio koncept

Metodologija drutvenih znanosti

To su istinski izvori problema, ali se upravo tu kriju i

oko savjesti koji blokira senzitivnost i receptivnost. Zaponimo

Metodologija drutvenih znanosti

Kako da, kao Hrvatska, proizvedemo to vie stvaralakih

su is-traivanja pokazala da je dvije treine varijance

Metodologija drutvenih znanosti

Proizvodnja bez defekta i totalna kontrola kvalitete,

stanju drati u pameti vie relacija i time rijeiti problem.

Metodologija drutvenih znanosti

privjesak stroju. Sva ta osnovna sredstva nai alopoietini

auto-poietina drava i iz nultih ekonomskih i politikih

Metodologija drutvenih znanosti

kolika mora biti profitabilnost poslova. Preko PDV-a koji

Metodologija drutvenih znanosti

beskrajne akcije, horore, sapunice, nee traiti ni zaborav u

I kad bih razdao sav svoj imutak

On je Darwinovu tezu o prirodnoj selekciji proirio

Biologija i autopoietina organizacija

Impresioniran je biologijom, a rezultat je pokuaj tumaenja

Metodologija drutvenih znanosti

kome mladi biolozi mogu uiti stvarati vizije. Poznato je kako

Na tadanjoj razini biologije i sociologije vie od reenog

Biologija i autopoietina organizacija

Najvrednija su saznanja E. Jantscha, K. Bouldinga, J. von

Kibernetski pristup autopoiesisu

N. Wiener, otac kibernetike, sljedei je stvaralaki

Von Bertalanffy, L. General System Theory

Metodologija drutvenih znanosti

matematike pismenosti i glazbene kulture nezaboravna djela.

Elementi autopoietine interpretacije

Biologija i autopoietina organizacija

Dijalektika teorija i praksa drutva do, i malo nakon

Metodologija drutvenih znanosti

U suvremenoj drutvenoj znanosti, a o praksi da i ne

Biologija i autopoietina organizacija

Taj in mora slijediti iz kvalitetnijih priprema, gdje bi ono

Metodologija drutvenih znanosti

najdue? Koliko vremena, novaca, brige posveujemo disanju, a