T.C.

SAKARYA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRK DESTANLARINDA NAN VE NANILAR

YKSEK LSANS TEZ

Serkan YILBIR

Enstit Anabilim Dal : Trk Dili ve Edebiyat

Enstit Bilim Dal
: Halk Bilimi

Tez Danman : Yrd. Do. Dr. Paki KKER

EYLL - 2006

T.C.
SAKARYA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRK DESTANLARINDA NAN VE NANILAR

YKSEK LSANS TEZ

Serkan YILBIR

Enstit Anabilim Dal : Trk Dili ve Edebiyat

Enstit Bilim Dal
: Halk Bilimi

Bu tez 20/09/2006 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii kabul edilmitir.

.
Jri Bakan

..
Jri yesi

.
Jri yesi

BEYAN
Bu tezin yazlmasnda bilimsel ahlak kurallarna uyulduunu, bakalarnn eserlerinden
yararlanlmas durumunda bilimsel normlara uygun olarak atfta bulunulduunu,
kullanlan verilerde herhangi bir tahrifat yaplmadn, tezin herhangi bir ksmnn bu
niversite veya baka bir niversitedeki baka bir tez almas olarak sunulmadn
beyan ederim.

Serkan YILBIR
24.08.2006

NSZ
Destanlar, milletlerin maddi-manevi deerlerini, dil, tarih ve kltr birikimlerini
muhafaza eden ve bunlar sonraki nesillere ulatran zengin edebiyat hazineleridir.
zellikle szl edebiyat geleneinde nemli bir yere sahip olan destanlar, atalarmzn
yzyllar nce yaptklar savalar, yapm olduklar kahramanlklar, balarndan geen
nemli olaylar konu almaktadr. Tarih sahnesinde yer ald gnden itibaren byk
baarlara imza atm olan Trk milleti, destan yapmaya en msait milletlerin banda
gelir.
nan ve inanlar milletlerin hayatnda ok nemli bir yer tutmaktadr. Trk kltrn
meydana getiren unsurlarn da banda gelen inan ve inanlar, bizi bu konuda
aratrma yapmaya sevk etti. Trk milleti, tarihi boyunca birok dini kabul etmi ve bu
dinlerden kalan birok inan gnmze kadar muhafaza edilmitir.
Bu almayla birer kltr hazinesi olan destanlarmzda yer alan inan ve inanlar
tespit etmeyi amaladk.
almalarm srasnda yardmlarn esirgemeyen, bilgi ve tecrbelerinden istifade
ettiim deerli hocam Paki KKERe, beni daima tevik eden, destek veren ve her
trl fedakrl yapan sevgili eime ve zerimde emei olan herkese teekkr bir bor
bilirim.

Serkan YILBIR
24.08.2006

NDEKLER
KISALTMALAR............vi
ZET..............vii
SUMMARY..........viii
GR................................1
BLM 1: DESTAN MTOLOJ EFSANE HALK HKAYES.....5
1.1. Destan.......5
1.1.1. Destann Tanm...........................................5
1.1.2. Destann Oluumu..................................................10
1.1.3. Destann Konular.......................................13
1.1.4. Destann slubu.....................................15
1.2. . Mitoloji ....18
1.2.1. Mitolojinin Tanm.................18
1.2.2. Mitolojinin Oluumu .............22
1.2.3. Mitolojinin Konular ......................................23
1.2.4. Mitolojinin slubu ....................................24
1.3. Efsane.24
1.3.1. Efsanenin Tanm................24
1.3.2. Efsanenin Oluumu ...........27
1.3.3. Efsanenin Konular ....................................30
1.3.4. Efsanenin slubu ...............................31
1.4. Halk Hikayesi.....33
1.4.1. Halk Hikayesinin Tanm ..............33
1.4.2. Halk Hikayesinin Oluumu ...............................35
1.4.3. Halk Hikayesinin Konular ................36
1.4.4. Halk Hikayesinin slubu ..........38
1.5. Destanla Mitoloji likisi .......40
1.5.1. Destanla Mitoloji Arasndaki Benzerlikler.....................................40
1.5.2. Destanla Mitoloji Arasndaki Farklar.............................................41
1.6. Destan Efsane likisi ....41
1.6.1. Destanla Efsane Arasndaki Benzerlikler.......................................41

1.6.2. Destanla Efsane Arasndaki Farklar...............................................42

1.7. Destan Halk Hikayesi likisi.........43
1.7.1. Destanla Halk Hikayesi Arasndaki Benzerlikler ..........43
1.7.2. Destanla Halk Hikayesi Arasndaki Farklar...........43
BLM 2: TRK DESTANLARI......45
2.1. Yaradl Destan.........48
2.2. Alp Er Tunga Destan......49
2.3. u Destan........50
2.4. Bozkurt Destan.......50
2.5. Ergenekon Destan...........................................50
2.6. G Destan.................................................51
2.7. Ouz Kaan Destan....51
2.8. Satuk Bura Han Destan....52
2.9. Manas Destan.....53
2.10. Alpam Destan....54
2.11. Ural Batr Destan..54
BLM 3: DER MLLETLERN DESTANLARI.......55
3.1. lyada...........55
3.2. Odysse.........55
3.3. Ramayana........56
3.4. Kalevala.......57
3.5. ehname..................58
3.6. Chanson De Roland.........59
BLM 4: NAN VE NANI..............60
2.1. nan Nedir?....................................................................................................60
2.2. nan Nedir?...................................................................................................67
2.3. nan ve nan likisi............69
BLM 5: TRK DESTANLARINDA NAN VE NANI MOTFLER.71
5.1. Yaradl Destan.....71
5.1.1. Destann zeti.....71
5.1.2. Yaradl Destannda nan Motifleri..........72
5.1.3. Yaradl Destannda nan Motifleri.........73

ii

5.2. Alp Er Tunga Destan......77

5.2.1. Destann zeti.........77
5.2.2. Alp Er Tunga Destannda nan Motifleri.......79
5.2.3. Alp Er Tunga Destannda nan Motifleri......79
5.3. u Destan........79
5.3.1. Destann zeti.....79
5.3.2. u Destannda nan Motifleri.....80
5.3.3. u Destannda nan Motifleri........80
5.4. Bozkurt Destan...................80
5.4.1. Destann zeti.........80
5.4.2. Bozkurt Destannda nan Motifleri....81
5.4.3. Bozkurt Destannda nan Motifleri.......81
5.5. Ergenekon Destan...............82
5.5.1. Destann zeti.............82
5.5.2. Ergenekon Destannda nan Motifleri.......83
5.5.3. Ergenekon Destannda nan Motifleri.......84
5.6. G Destan.........84
5.6.1. Destann zeti.....84
5.6.2. G Destannda nan Motifleri..84
5.6.3. G Destannda nan Motifleri.....85
5.7. Ouz Kaan Destan (slamiyetten nce)...........85
5.7.1. Destann zeti.....85
5.7.2. Ouz Kaan Destannda nan Motifleri.....86
5.7.3. Ouz Kaan Destannda nan Motifleri....87
5.8. Ouz Kaan Destan (slamiyetten Sonra)..........90
5.8.1. Destann zeti.........90
5.8.2. Ouz Kaan Destannda nan Motifleri.........92
5.8.3.Ouz Kaan Destannda nan Motifleri.............98
5.9. Er Samr Destan................100
5.9.1. Destann zeti...........100
5.9.2. Er Samr Destannda nan Motifleri....................103
5.9.3. Er Samr Destannda nan Motifleri........105

iii

5.10. Ak Tay Destan.............115

5.10.1. Destann zeti.........115
5.10.2. Ak Tay Destannda nan Motifleri..........118
5.10.3. Ak Tay Destannda nan Motifleri.............119
5.11. Kkin Erkey Destan.......123
5.11.1. Destann zeti.............123
5.11.2. Kkin Erkey Destannda nan Motifleri........124
5.11.3. Kkin Erkey Destannda nan Motifleri.......125
5.12. Altay Buuay Destan..........127
5.12.1. Destann zeti.........127
5.12.2. Altay Buuay Destannda nan Motifleri.......128
5.12.3. Altay Buuay Destannda nan Motifleri......129
5.13. Mal Mergen Destan. ...........133
5.13.1. Destann zeti.........133
5.13.2. Mal Mergen Destannda nan Motifleri..............134
5.13.3. Mal Mergen Destannda nan Motifleri.........134
5.14. Kozn Erke Destan............137
5.14.1. Destann zeti.........137
5.14.2. Kozn Erke Destannda nan Motifleri.........138
5.14.3. Kozn Erke Destannda nan Motifleri........140
5.15. Kzyke Destan.............144
5.15.1. Destann zeti.........144
5.15.2. Kzyke Destannda nan Motifleri..........146
5.15.3. Kzyke Destannda nan Motifleri.........147
5.16. Satuk Bura Han Destan........151
5.16.1. Destann zeti.................151
5.16.2. Satuk Bura Han Destannda nan Motifleri.........151
5.16.3. Satuk Bura Han Destannda nan Motifleri........155
5.17. Manas Destan.........157
5.17.1. Destann zeti.................157
5.17.2. Manas Destannda nan Motifleri..........158
5.17.3. Manas Destannda nan Motifleri.........190

iv

5.18. Alpam Destan..........................209

5.18.1. Destann zeti.................209
5.18.2. Alpam Destannda nan Motifleri.......210
5.18.3. Alpam Destannda nan Motifleri......247
5.19. Ural Batur Destan...................256
5.19.1. Destann zeti.................356
5.19.2. Ural Batur Destannda nan Motifleri........257
5.19.3. Ural Batur Destannda nan Motifleri.......258
SONU........260
KAYNAKA.......264
ZGEM....270

KISALTMALAR
ABD

: Altay Buuay Destan

AD

: Alpam Destan

a.g.e.

: Ad Geen Eser

ATD

: Alp Er Tunga Destan

Ak. TD

: Ak Tay Destan

BD

: Bozkurt Destan

: Bahaddin gel

ED

: Ergenekon Destan

ESD

: Er Samr Destan

FA

: Fevzi Aygn

FY

: Fazl Yoldaolu

GD

: G Destan

: brahim Dilek

KD

: Kzyke Destan

KED

: Kkin Erkey Destan

Ko. ED

: Kozn Erke Destan

MD

: Manas Destan

MMD

: Mal Mergen Destan

NS

: Necati Sepetiolu

NSB

: Nihat Sami Banarl

OKD

: Ouz Kaan Destan

: Radloff

SBD

: Satuk Bura Han Destan

SS

: Saim Sakaolu

: u Destan

TEA

: Trk Edebiyat Tarihi

YD

: Yaradl Destan

vi

SA, Sosyal Bilimler Enstits

Yksek Lisans Tez zeti

Tezin Bal: Trk Destanlarnda nan ve nanlar

Tezin Yazar: Serkan YILBIR

Danman: Yrd. Do. Dr. Paki KKER

Kabul Tarihi: 20.09.2006

Sayfa Says: viii (n ksm) + 270 (tez)

Anabilim Dal: Trk Dili ve Edebiyat

Bilim Dal: Halk Bilimi

Destanlar, milletlerin hayatnda nemli olaylar konu alan ve milletlerin kltr unsurlarn
iinde barndran edebi eserlerdir. Biz bu almada Trk destanlarnda inan ve inanlar
ele aldk.
Aratrmann giri blmnde almann konusu, nemi ve metodolojisi hakknda bilgi
verilmitir. Birinci blmde destan, mit, efsane, halk hikyesinin tanmlar, oluumlar,
konular ve sluplar zerinde duruldu. Daha sonra bu trn destan ile benzerlikleri ve
farklar ortaya kondu.
kinci blmde Trk destanlar, nc blmde ise dier milletlerin destanlar zerinde
duruldu. Baz nemli destanlar hakknda bilgi verildi.
Drdnc blmde ise inan ve inan kavramlar ele alnd. Bu iki kavram ayr balklar
halinde incelenerek birbirleriyle olan ilikileri ele alnmtr. Beinci blmde, her destann
kendi bal altnda inan ve inan motifleri tespit edilmitir.
Sonu olarak Trk destanlarnda birok inan ve inan unsuru tespit edilmi ve bunlar
eitli balklar halinde snflandrlmtr.

Anahtar Kelimeler: Destan, Mit, Efsane, nan, nan

vii

Sakarya University, Insitute of Social Sciences

Abstract of Masters Thesis

Title of the Thesis: Believes and Faiths in the Turkish Epics

Author: Serkan YILBIR

Supervisor: Assist. Prof. Dr. Paki KKER

Date: 20.09.2006

Nu. of Pages : viii (pre text) + 270 (main body)

Department: Turkish Language and Literature Subfield: Folk Science (Folklore)

Epics are literary works which contains important events and cultural elements for nations.
This works subject is Believes and Faiths in the Turkish Epics.

Introduction part of investigation the subject, importance, extent and the method was given.
In the first section; the definition, forming, subject and the style of the epic, myth, legend,
folk story were mentioned. Then, the similarities and differences of the epic and those three
subjects were given.

We talked about Turkish and other nations epics at the second and third parts of the
research. We gave information about some important epics.

At the fourth part, belief and faith were mentioned. Those two concepts and their
relationship were examined under two titles. On the fifth section belief and faith motives
were determined trough the epics own title.

As a result, we fixed so many elements of belief and faith in the Turkish epics and these
were classified.

Keywords : Epic, Myth, Legend, Belief, Faith

viii

GR
almann Konusu
Biz bu almada, Trk Destanlarnda nan ve nanlar ele aldk. Toplum
hayatnn birok yerinde bir takm inan ve inanlar ve bunlarn getirdii baz
sonular gzlemleyebiliriz. Bunlar hayatmzn birer paras haline gelmitir. Bize
basit gelebilecek gnlk meguliyetlerimizde bile yzyllar ncesine dayanan inan
ve inanlarmzdan izlere rastlayabiliriz. Bu amala eski kltrmzn, dolaysyla
inan ve inanlarmzn yer ald destanlarmz incelemeye karar verdik.
Destanlarda tespit edebileceimiz inan ve inan unsurlar, bizi bu konuda daha da
aydnlatacaktr.
Destan kelimesi dilimizde birok ekilde kullanlan bir kelimedir. Milli takm bir
zafer elde ettiinde gazete manetlerinde Milliler destan yazd. gibi ifadelere
rastlarz. anakkale zaferinden anakkale Destan olarak bahsederiz. Grld
gibi kahramanlk ifade eden olaylar adlandrrken sk sk destan kelimesine
bavururuz. Bizi ilgilendiren asl konu ise destann edebi yn. Ancak bu noktada da
baz problemlerle kar karyayz.
Destanlar, szl edebiyat rnleridir. Bu ynyle, kendisi gibi szl edebiyat rn
olan mit, efsane ve halk hikyesiyle baz benzer zellikleri bulunmaktadr. Bu trler
birbirlerinden farkl olmalarna ramen szl edebiyat geleneinin ortak zelliklerini
tamaktadrlar. Bu durum, bunlar tanmlama ve tasnif etme srasnda bir takm
problemleri beraberinde getirmektedir. Biz bu almada ncelikle bu problemi
zmeye altk.
ncelikle destan, mit, efsane ve halk hikyesinin tanmlarn, oluumlarn,
konularn ve sluplarn ele alarak bu trlerin benzer zelliklerini ve farkllklarn
ortaya koyduk ve konumuz itibaryla destan bu szl edebiyat tryle
karlatrdk. Bunu yapmaktaki amacmz destanlarmz seerken gerekli olan
kriterleri belirleyebilmekti. rnek vermemiz gerekirse; Dede Korkut Hikyeleri ve

Krolu Hikyesi baz kaynaklarda destan olarak gemektedir. Bu, yanl bir
kullanmdr. Destann ve halk hikyesinin tanmlarn, oluumlarn, konularn ve
slubunu ortaya koyduumuzda bu eserlerin birer halk hikyesi olduunu grrz.
Dolaysyla bu eserler bizim inceleme alanmzn dnda kalr.
Konumuz itibaryla ele almamz gereken dier kavramlar ise inan ve inan. ou
kez birbiriyle kartrlan bu iki kavramn tanmlarn, benzerliklerini ve farkllklarn
ortaya koymaya altk. ncelemelerimiz srasnda inan kavramnn, inan
kavramn da kapsayacak ekilde kullanldn grdk. Ancak bu iki kavramn ayn
kkten gelmelerine ve benzer anlamlar ifade etmelerine ramen baz farkllklar
bulunmaktadr. Bundan dolay incelemelerimizi inanlar ve inanlar olarak iki balk
altnda ele aldk.
Destanlar milletlerin gelenek ve greneklerini, mimarisini, giyim-kuam tarzlarn,
inan ve inanlarn, balarndan geen felaketleri, kahramanlklarn ksacas o
milleti millet yapan deerleri ve balarndan geen nemli olaylar gnmz insanna
aktaran paha biilmez eserlerdir. Hatta destanlar edebiyatn balangc olarak da
kabul edilirler. Bu sebeple destanlar, zerinde durulmas gereken kltr hazinelerimiz
olarak dikkat ekiyor.
Trk milleti, hareketli yaam sebebiyle bandan birok sava gemi ve destanlarn
olumas iin gerekli olan olaylar pek ok defa yaam bir millettir. Destan
kelimesinin altnda kahramanlk anlam yatmaktadr. Milletimiz gstermi olduu
kahramanlklarla saysz destan meydana getirmitir. Bylesi destans bir millet
olmak tarih boyunca pek fazla millete nasip olmamtr. Hatta birok millet masal,
hikye ve efsanelerini derleyerek yapma destanlar oluturmulardr. Finlilerin
Kalevalasn buna rnek verebiliriz.
Destanlarmz, gemiimize k tutmaktadr. Milletimize ait birok detay
destanlarmzda bulabiliriz. Buna inan ve inanlarmz da dhil. nan ve
inanlarmz bizi biz yapan deerlerin banda gelir. nk insanlar ve milletler
inandklar lde var olmulardr.

almann nemi
Daha nce de belirttiimiz gibi destanlarmz, atalarmz hakknda birok bilgiye
ulaabileceimiz kltr hazinelerimizdir. Yemekten mzie, geleneklerden giyimkuama kadar birok alanda sahip olduumuz inan ve inanlar Trk milletinin ilk
zamanlarndan bugne ulaan uzun bir srecin sonulardr.
Destanlar toplum hayatmz, buna bal olarak inan ve inan temellerimizi daha iyi
kavrayabileceimiz eserlerdir. Destanlar sememizdeki amacmz bu olmutur.
Bizleri bu konuda aydnlataca iin byk bir nem arz etmektedir.
almann Metodolojisi

almamz iki ana blmde ele aldk. Bunlardan birincisi destan, mit, efsane halk
hikyesi, inan ve inan kavramlaryla Trk destanlar ve dier milletlerin
destanlarndan rnekler verdiimiz ksm; dieri ise Trk destanlarnda inan ve
inan motiflerini ele aldmz ikinci ksm.
Destan, mit, efsane ve halk hikyesini birbirleriyle karlatrdmz blmlerde bu
kavramlarn tanmlar, oluumlar, konular ve sluplarn konu hakknda aratrma
yapm kiilerin eserlerinden yararlanarak inceledik. Bylece bizim iin nemli olan
destan kavramnn tanmn daha net ortaya koymaya altk.
nan ve inan kavramlarn ilk blmde olduu gibi konu hakknda aratrma
yapm kiilerin grlerinden hareketle ele aldk. Bu iki kavramn benzerlik ve
farkllklarn ortaya koyarak, bu kavramlar tanmlamaya altk. Ayrca Trk
destannn zelliklerinden ve dier milletlerin baz destanlarndan bahsettik.
Son olarak, belirlediimiz destanlarda inan ve inan motiflerini tespit etmeye
altk. Bu blmde, ncelikle ele aldmz destann zetini sunduk. Daha sonra, iki
ayr blm halinde o destandaki inan ve inan motiflerini balklar halinde sunduk.

Tez Aratrmas Srasnda Karlalan Zorluklar

Destanlar hakknda birok alma yaplm olmasndan dolay ciddi bir zorlukla
karlamamakla birlikte, dorudan bizimle alakas olmasa da baz destanlarmzn
maalesef gnmze sadece zetlerinin ulaabilmi olmas bu noktada bizi skntya
soktu. Gnl isterdi ki bu destanlarmz da sylendikleri ekliyle amza
ulaabilmi olsalard.

BLM 1: DESTAN MT EFSANE HALK HKYES

1. 1. Destan
1.1.1. Destann Tanm
Destan kelimesi dilimize Farsada efsane, mesel ve hikyet-i gzetegan
manasnda kullanlan dastan kelimesinden ses ve anlam deiiklii ile girmitir. Bu
kelimenin Trkede ilk defa ne zaman kullanldnn kesin olarak tespiti mmkn
olmamakla birlikte, slamiyetin kabulnden sonraki dnemde dilimizde bu kelime
kullanlmaktadr, denilebilir(obanolu, 2003: 13).
Destan kelimesi zerine birok tanm yaplmtr. Bunlardan bazlar unlardr:
Ebuzziya Tevfik, kssa, hikye, ekseriya manzum olan kssa, vaka karln
vermitir. emseddin Sami 1. Hikye, masal, sergzet. 2. Bir vaka veya hali
hikye eden amiyane manzume olarak, Muallim Naci, Lgat- Nacide kssa,
hikye, masal, hile, tezvir olarak zikretmitir. Hseyin Kazm Kadri ise kssa,
hikye, masal, manzum hikye demitir(Sakaolu, 2002: 20).
Destanlar adlandrmada, Trk dnyasnda gncel ve tarihsel balamlarda, sz
konusu syleni eitlenmeleriyle destan szcnn yannda, Trk boylarnca
alpt nmax, comok, jomok, cr, jr, batrclar cr, maadrlg tool,
kahramandk epos, kay rk, kaylap aydar rk, olongho, l, alpth
nmah, boy, epos, epostk jrlar, kne epos hatta irtegi veya batrlk
ertegi gibi pek ok kelime de kullanlmaktadr(obanolu, 2003: 13).
Destan kelimesinin lgat manasnn yannda, bizim amzdan nem arz eden
mesele ise destann edebi bir tr olarak neyi ifade ettiidir. Birok aratrmac edebi
bir tr olan destan hakknda eitli fikirler ileri srmtr.

PROF. Dr. kr ELN destan hakknda unlar sylemitir: Destan (epos), bir boy,
ulus (kavim) veya millet hayatnda tam estetik hviyet kazanmam eser saylan
efsanelerden sonra nazm eklinde ortaya kan en eski halk edebiyat mahsullerinden
biridir. Szl gelenee bal bu anonim mahsuller, zaman ve mekn iinde cemiyetin
iradesini ellerinde tutan kahraman-bilge ahsiyetlerin menkbevi ve hakiki hayatlar
etrafnda teekkl etmi uzun, didaktik eserlerdir (Elin, 1986: 72).
Edebiyatmzda destan sz, bugn, daha ok kahramanlk temalarnn ar bast
manzum, manzum-mensur veya mensur eserler iin kullanlan edebi bir
terimdir.(Yldrm, 1998: 149) diyen Dursun Yldrm destann manzum olmasnn
yannda bazen mensur bazen de manzum-mensur olabileceini ifade etmi.
Destanlar bir milletin btn varln, elemlerini, kederlerini, sevin ve cokularn,
ksaca btn duygu ve dnce yapsn oluturan zenginlik hazineleridir. Milletlerin
millet olma yolundaki abalarndan izler tar ve bu abalarn hatralar ile gemile
gelecek arasndaki zaman canl ve taze tutar. Bir ekirdek gibidir; dallanp
budaklanmas, iek ve yaprak amas, rnlerini tazeleme imknna sahip bulunmas
gibi ekirdee has sreklilik ve enerji kayna olu hali, destanlarda da vardr. Bu
bakmdan destanlar, milletlerin gemilerindeki diri ve canl emellerin belirli lkler
halinde

gelecee

aktarlmasnda

birinci

derecede

nem

tayan

eserlerdir

(Sepetiolu, 1995: 7).

Terim EPOPE karlnda kullanlr. Epope, Tanr, tanra, yar tanr ve
kahramanlarn olaanst nitelikli servenlerini, toplumlarn eski dnemlerde
yaad sava, g, baskn ve bunlar gibi toplum belleinde iz brakan byk olaylar
ileyen trdr. Nazm biimindedir. Ezgi eliinde sylenmeye uygun olarak
hazrlandndan, genellikle lldr. Bazlarnda dz yaz nazm i iedir
(Akolu, 1986: 37).
Ali ZTRK destan hakknda ilgin tespitlerde bulunarak yle der : Destann
zaman ierisinde derinliine, corafya zerinde geniliine gelien bir zellii vardr.
Destanlar tr olarak edebiyatn mal olmakla beraber, tarihten beslenirler. (ztrk,

1980: 5). Genel olarak, kahramanlklara dayal hayatn anlatlmasndan doan edebi
trlere destan ad verilmektedir. Destanda temel olarak tarih, kahramanlk, hayat,
birbirini tamamlarlar. Bu esas unsurla, destan tr kavram olarak, btn bir
budunun milli varln ilgilendiren olaylar, bir kahramann yaay etrafnda ve
onun ahsnda mistik glere sahip motiflerle ilenerek gelien milli edebiyatn
anonim tr olarak kabul edebiliriz (a.g.e, s. 19). Anonim edeb trler arasnda,
tarihin romantizminden kaynaklanarak ekil ve zellik kazanan destan, millet
olmann zaruret ve faziletlerini ifade eder. Bu ifade ekliyle, zamann ak iinde
millet olma uuruna ykselmi topluluklarn tarih karakterini (kiiliklerini)
sembolize eden birok destan gnmze kadar yaamtr. Karakteristik yaps ise
milletlerin madd ve manev unsurlarnn, bir btn halinde yorularak ifade
edilmesinden domu, mill uurda ilenerek zellik kazanmtr (ztrk, 1985: 170).
Mehmet Kaplan Ouz Kaan Destann inceledii bir eserinde, gnmzdeki roman
trnn temellerini destana balayarak destan hakknda unlar sylemitir: Edebiyat
sanatna giren eserler iir, Tiyatro, Destan veya Roman olmak zere balca nev'e
ayrlr. Roman'n destan ile birletirilmesinin sebebi, ayn ortak ekil ve ze sahip
olmas, onun yzyllar boyunca gelierek ulat son safhay ifade etmesidir. air
genellikle, ksa bir ekil iinde ahs duygularn anlatr. Tiyatroda manal bir vaka ve
insanlarn hayat ve davranlar, seyircilerin gzleri nnde oynayarak canlandrlr.
Destan veya romanda vaka veya ahslarn hayat maceralar hikye edilir. Destan,
halk hikyesi, masal veya romann esas, hayal veya hakiki bir vakann
anlatlmasdr. Bunlar birbirinden ayran, anlatlan hikye'nin mahiyeti ve anlatl
tarzdr. Destanlar, manzum veya mensur, szl veya yazl sava ve kahramanlk
hikyeleridir. Milletler varlklarn sava ile koruduklar iin, kendilerini kurtaran
veya saadete ulatran insanlarn hatralarn yceltirler. Fakat hayal gc tarihi
hdiseleri o kadar deitirir ki, bilhassa aradan fazla zaman da gemise, bunlar
tannmaz hale gelir. unu da unutmamak lzmdr ki, eski alardaki insanlar
dnyaya bizim gibi, plak aklc bir gzle bakmyorlard. Hkmdar ve kahramanlar
onlar iin din ve efsanevi bir ahsiyete sahipti. Destanlar okurken, onlarda bize
masal gibi grnen unsurlara dikkat etmek gerekir. Eski insanlar iin onlar masal
deil, inan konusu idiler(Kaplan, 1979: 13, 14).

u halde destanlarn nemi tarih hdiseleri aksettirmekten ziyade, eski alardaki

insanlarn inanlarn, hayata bak tarzlarn ve kymet hkmlerini ihtiva etmesidir.
Fakat destanlarn bir sanat eseri olarak da deeri vardr. Zira onlarn dil, ekil ve
slbu, tarih bir vesikadan ok farkldr. Destanlar, tpk iir ve tiyatro gibi sanat
eserleridir. Bundan dolay da onlar bir sanat eseri gibi incelemek icap eder(a.g.e,
s.14).
Destan, eski alarda bir milletin hayatnda byk yanklar brakm tarihi olaylarn
(byk yenilgiler, byk zaferler vb.) adan aa deimi ve saysz hayal
unsurlar katlarak tannmaz hale gelmi uzun manzum hikyesidir. Byk,
olaanst toplum ve kahramanlk olaylarn uzun ve manzum olarak anlatan
edebiyat trdr(Gle, 2002: 104).
Destan, milletlerin hayatnda byk yanklar brakm tarih olaylarnn adan aa
deimi, lklemi ve saysz hayal unsurlar katlarak tannmaz hale gelmi uzun
manzum bir ekilde anlatmdr (Kabakl, 2002: 61).
Hseyin Nihal ATSIZ a gre destan, bir milletin eski zamanlarda bandan geen
byk hadiselerin halk dilinde edebi bir ekil almasdr(Atsz, 1997: 31).
Zeki Velidi TOGAN a gre ise :

Destanlar, tarihi vakalar tasvirden ziyade,

milletin yksek milli duygularn inikas ettiren, tamamyla veyahut az ok tarihe

mstenit bir ideal lemi gsteren halk edebiyat eserlerinden ibarettir. (Sakaolu,
2002: 31).
Dr. Mehmet AA Kazak Trklerinin destanlarn konu ald bir almasnda
destann Milletlerin dnya grlerini, kinattaki olaylar yorumlay tarzlarn,
yaadklar tarihi ve sosyal olaylarla onlarn etkilerini, var olularn ve
bamszlklarn srdrebilmek iin yaptklar i ve d mcadelelerini, sosyal
hayatla ilgili etkinliklerini, ksacas o milleti millet yapan btn deerleri edebi bir

slup ve kahramani bir eda ile gnmz insanlna aktara gelen metinler (Aa,
2002: 5) olarak tanmlyor.
Cevdet KUDRET ise destann zellikle manzum olmas ynn vurgulayarak, Bir
ulusun hayatn yakndan ilgilendiren sava, g vb. gibi tarih ve toplum olaylarn
anlatan uzun manzumelerdir. (Kudret, 1995: 14) diyor.
M. Okan Baba ise destan u ekilde tanmlamtr: Destan, bir ulusun gemi
dnemlerinde, sel, yangn, sava, zelzele, ktlk, g gibi toplumda derin izler brakan
olaylar nazm biiminde anlatan rnlerdir. Bu rnler; olay, yer, yazan, kii gibi
gelerden kurulur. Destanlardaki olaylar ve kiiler, olaanst nitelikler tar,
Destanlarn zaman ve yeri kesin belli deildir, Yazldklar zamana ve yere gre
deiebilir. Bu rnlerin belli bir slubu vardr. Destanlar sosyal bir ilevleri vardr.
Destan, kahraman ve kahramanlk kavramlarnn, epik karakterli bir yaayn zaman,
mekn ve hadiseler iindeki yansmalarnn olay rgs ile biimlendirilmi
anlatmdr. Destandaki anlatlan aksiyona bal meknla ilgili, zamanla ilikili ve
kiiye bal olan, her bir oluturucu, tarih kaynakl gereimsilerdir(Tural, 1998: 12).
Biz de btn bu fikir ve tanmlarn nda destan hakknda unlar syleyebiliriz:
Destan, iptidai devirlerde, milletlerin hayatnda byk yanklar uyandrm olaylar
ve kahramanlar konu alan uzun, manzum, manzum-nesir veya nesir eserlerdir.
Ancak destanlarn, zellikle de doal destanlarn daha ok manzum olduunu
gryoruz.
Yeryz ve kinatn oluumu, tabiatta meydana gelmi bir takm olaylarn izah,
byk savalar ve mcadeleler, gler, ktlklar, byk toplumsal olaylar, byk
baarlara imza atm kahramanlar destanlarn iinde yer alabilen konulardr.
Destanlar, szl edebiyat rnleridir. Azdan aza szl olarak aktarlrlar. Bu
yzden her anlatc, destana kendinden bir eyler katar ve yle aktarr. Edebiyatn

balang eserleri olan destanlar, milletlerin hayatnda byk yanklar uyandrm bir
kahramann veya tarih olaynn anlatld uzun eserlerdir.
1.1.2. DESTANIN OLUUMU
Edebiyat tarihileri, destanlarn oluum ve geliimlerini iki rnekle aklarlar.
Bunlardan birincisi, bir da doruundan kopan bir kar topann yamatan aa
yuvarlandka bymesi, bydke de getii yerlerden baka paralar alarak
lamas rneidir. Dieri ise topraa den bir ekirdein kabuunu atlatarak,
dallanp budaklanp aaca dnmesi, iek amas ve meyve vermesidir(Timurta,
1990).
Eski milletlerin destan devirlerinde mitoslarla destanlar yan yana yahut ara arda
doar. Destanlarn teekklnde efsanelerin ve efsane devirlerinin byk tesiri olur.
Destanlarn iinde zengin mitoloji unsurlar bulunur (Banarl, 1997: 7). Destanlar
genel olarak, toplumun normal hayat stne km ferdi duygulardan uzak, ruhi
hareketin maddi gle birlemesinden domulardr. Kiisel isteklerin stne km,
toplumu terennm eden manzumelerdir. nsann toplum iinde baland bir takm
deerler vardr. Kiisel yaantlarnda bunlara ballk gsterirler. Bu deerlerin
varl ve korunmas tehlikeye dt zaman, bir an gelir ki insan kendi varln
aan bir savunma gc gsterir. Huzurunu, hayatn, dnmez olur. Bu andaki ruh
hali, insan normalin stndeki davranlara srkler. te toplumlardaki bu
davranlarn ifadesi destanlar ekillendirir (ztrk, 1980: 21).
Bir destann ortaya kmas iin btn bir milleti derinden sarsan bir olay ve bu
olayn kahramanlar olmas gerekir. kisi olduktan sonra eitli safhalardan geerek
destan oluur. Bu safhalar yle sralayabiliriz:
1. Olu Safhas: Halkn ruh ve vicdanna ileyen bu olay, topluluun ve ard
arda gelen kuaklarn hayal gleri ile geniler, derinleir, eitli
efsanelere brnr. Bu, destann olu safhasdr.

10

2. kinci Safha: Birinci safhada efsanelere ve olaanstlklere brnm

olan olay, devrin ozan denilen airleri tarafndan mzikle ve saz eliinde
sylenir. Bu ie her blgedeki ve her devirdeki airler hayal glerini de
katarak sazla trk halinde sylerler. Bylece her aire gre sylenmi
destan halkalar meydana gelir.

3. nc Safha: Gl bir air tarafndan destan halkalar gz nnde

bulundurularak destan yeniden sylenir veya yazya geirilir.
Trk destanlarnn ou ikinci safhada, destan halkas halinde kalmtr. Bunun
sebebi Trklerde yaznn yaygn olmayndan destanlara son eklin verilmemesidir.
(Gle, 2002: 106)
Her milletin destan yoktur. Baz milletler, destan edebiyatna epope artificielle
denilen yapma destanlarla katlmlardr. Deiik Avrupa milletlerine mensup fikir ve
sanat adamlarnn da birou, ilhamlarn eski Yunan, Latin ve ark milletlerinin
destanlarndan veya mitolojilerinden almlardr( Banarl, 1997: 8).
nk bir milletin destan, hele tabii (epope naturelle) ve milli destan olabilmesi
iin o milletin tarihinde yle artlar bulunmas gerekir:
1. Millet, halk hayalinin efsaneler yaratmaya elverili bulunduu, en eski ve
iptidai devirlerde yaam olmaldr.
2. O milletin tarihinde unutulmaz tabiat olaylar, byk savalar, gler,
istilalar, yeni corafyalarda vatan kurular gibi halk hayat ve hafzasn
nesillerce megul edecek hadiseler bulunmaldr( a.g.e., s.8).
Milletlerin yazya gemeden nceki devirlerde yaptklar nemli savalar,
mcadeleler ve bu savalarda n kazanan kahramanlar nesilden nesile anlatr. Bu
anlatlanlara her defasnda bir eyler eklenir. Zamanla genileyen ve bir takm

11

olaanst olay ve kahramanlarla ilgin bir hal alan destanlar halkn ortak mal haline
gelir. Destanlar teekkl ettikleri an deil, daha ok olaylarn meydana geldii
kadim zamanlarn zelliklerini tarlar.
Destanlarn teekklnde, toplum varln koruma tutkusu nde gelir. Her edebi
trde olduu gibi, destanlarda da, iten da, dtan ie doru tevik edici bir g
vardr. Dtan ie szyle anlatlmak istenen kavram, bir sanatkrla evresi
arasndaki tesirden farkl bir anlam ifade eder. Millet btnlne ynelmi ykc ve
dtan gelen tesirler, normal olarak iten gelecek bir tepkiye sebep olurlar. Harekete
gemi iki toplumun benlii arpr; bu arpmada beklenen sonu, stnl elde
etmektir. Bu stnl elde etmenin arkasnda, milleti meydana getiren fertlerin
varl, savunduu deerler, dzenli bir hayatn kurulup gelitirilmesi sz konusudur.
Srekli olarak, kar karya gelmi toplum ve olaylar, destann d yapsn meydana
getirir. Toplumlarn maddi ve manevi gc, yaants ve yaantya ekil veren
geleneksel ve manevi faktrler destann rln tamamlar(ztrk, 1980: 22).
Dr.

Ahmet

TACEMEN

ise

destann

oluumu

hakknda

baz

tespitlerde

bulunmaktadr. Ona gre destanlar genelde kinatn insanln yaratlndan, rkn

oluumundan balayarak destann olutuu zamana kadar gelmektedir. Irkn o ana
dein geirdii btn tarihi merhaleler iin; destan, kendine gre bilgi verir. Bu
yaplrken efsanelemi bir kahraman, tm bu merhalelerden geirilir. Bazen bu
yetmediinde, yani kahramana atfedilen yzlerce yllk mr bile az geldiinde, onun
nesilleri hizmete koulurlar ve destan, onu anlatann zamanna kadar getirilir
(Tacemen, 2001: 58).
Bir destan teekkl ettii asrdan ne kadar sonra yazya geirilse geirilsin, yine
teekkl ettii asrn mahsul saylr. nk onun temeli, esas fikirleri, esas unsurlar
teekkl ettii asra aittir(Atsz, 1997: 31).
Oluum sreci iinde bir destann belirli safhalar geirmesi gerekir. Bu safhalar
Zeki Velidi Togan Atsz Mecmuada yaymlanan bir makalesinde yle ifade
etmektedir : ncelikle destann olumasna tabii olarak meyilli bir millet veya boy,

12

eitli devirlerde zihinleri megul eden olaylar, maceral bir toplum hayat veya
heyecan verici dini ve fikri hayat gelenekleri yaar ve btn bunlar, o toplumun halk
airleri tarafndan ufakl bykl destan paralar halinde dile getirilir. Daha sonraki
devrelerde, millet, ciddi medeni etkilere kaplmam ve btn milleti ilgilendiren yeni
byk sarsntlar geirmi ise, bu son byk olayn etrafnda eski destan hatralar
toplanmaya balar. nc safhada toplumun bir blm, yksek bir medeniyet
seviyesine ykselir. Bu devirde, aydn bir halk airi, millet fertlerinin zihinlerinde bir
btn eklini almaya meyillenen milli destan, belirli bir plan dhilinde tertip ve
tanzim ederek ona yazl bir ekil verir (Togan, 1931: 4).
Destanlar oluumlar itibaryla iki grupta inceleyebiliriz:
1. Tabii (Doal) Destanlar: Bandan birok nemli olay gemi kadim milletlerin
muhayyilesinde, belli bir srete kendiliinden oluan szl verimlerdir. Daha nce
de belirttiimiz gibi bir milletin doal bir destana sahip olabilmesi iin o milletin
efsane ve mitolojilerin meydana geldii iptidai devirlerde yaam olmas ve bandan
sava, g, ktlk gibi nemli bir olayn gemi olmas gerekmektedir.
2. Yapma Destanlar: Doal destanlara sahip olmayan baz milletlerin baz air ve
yazarlar, kendi milletlerinin tarihinden karlm heyecanl ve byk vakalar
birtakm hayal unsurlar ile kartrarak hikye eden destanlar yazmlardr.
Asl destanlar, halkn toplu vicdanndan fkrm ortaklaa eserler olduklar halde
bunlar ferdi eserlerdir. Bir kimsenin hayal gc ne kadar geni olursa olsun, phesiz
bir milletinki ile yaramaz. Sonra asl destanlar, airlerin btn halkla birlikte
harika, efsane ve mucizeye inandklar bir zamanda meydana geldikleri halde, bu
sonuncular akl ve mantk devrinde yetien airlerin verimidir. Bu yzden, bu eserlere
yapma destan denilmitir( Kabakl, 2002: 66, 67).
1.1.3. Destann Konular
Destanlar uluslarn yaz ncesi alarnda olumu, gelimi yaptlardr. O alarda

13

hem yaradl ve dnmleri, tanrlar ve olaanst varlklar, hem de toplumun

gemii ile ilgili bilgileri destanlar verirlerdi. Bu nedenle, destanlar konular
bakmndan ikiye ayrabiliriz:
a) Kozmogoni ve mitoloji konulu destanlar: Dnyann ve yeryzndeki
varlklarn yaratl, tanrlar, yar tanr varlklar. Kt gleri temsil eden
dev, ejder gibi yaratklarn kendi aralarnda olan veya insanlarla olan
ilikileri.
b) Milletin gemiindeki nemli olaylar, byk nderlerin dta ve ite,
toplumun dmanlar ile savalar, toplumu daha rahat bir hayata
ulatrma abalar(Boratav, 1999: 36).
Yukardaki tasnifte geen mitoloji aslnda ayr bir trdr. Fakat baz destanlar
mitolojilerde grmeye altmz konular da ileyebilirler. Bunlar sadece kozmogoni
deil; yer yer eskatoloji, antropogoni ve teogoni konularn da ele alabilirler. Bunlara
daha sonra mit konusu iinde yer vereceiz.
Destanlardaki olaylar ne tamamen masallardaki gibi olaanst ne de romanlardaki
gibi tamamen gerektir. Olaylar meydana getiren iyi-kt bilgiler, yeni mcadele ve
uzlamalar bu yzden ksmda toplanabilir:
1. nsanlarla insanlar arasndaki romantik olaylar.
2. nsanlarla yar tanrlar arasndaki olaylar.
3. Destana, tarihi olaylardan yansm olan d dmanlar, ordular ve baka
milletlerin kahramanlar ile mcadele, milletleraras atma.
Toplumlar nce masal ve mitoslar ve bunlara dayanarak destanlar yaratmlardr.
Medeniyet gelitike destandan romana gemilerdir. Her destan ok nemli bir
olaydan konu karr; bu olay ya byk bir sava gibi tarihle ilgili ya da kuraklk ve
ktlk gibi tabiatla ilgili olabilir(Kabakl, 2002: 63).

14

1.1.4. Destann slubu

slup, bir kiinin veya trn anlatmda uygulad zel ifade tarz olarak da tarif
edilebilir. Bir yazarn, bir airin veya bir anlatcnn kendine has zel slubu
olabilecei gibi, gelenein ortak slubunda da eser verilebilir. Destan trnn
kendine has, ortak bir slubu vardr. Bu slup, belli bir birikim iinde ekillenmi ve
eitlenmitir(Yldz, 1995: 53).
Destan slubundaki en nemli zellik, pek ok tasvir sfat ve benzetmelerin
kullanlm olmasdr. Kahramanlar, ehirler ve rmaklar anlrken, birok unvanlar
sralanr. Bunlarn ou, halkn icat ettii sfatlardr(Kabakl, 2002: 64).
Destanlarn dilini gsterili kelimeler oluturmaktadr. Baya sz ve deyimler;
durgun ve snk ifadeler destanlarla badamaz. Destanlarn milli duygular harekete
geiren, canl ve gr bir slubu vardr. nk destanlar, insanoluna asil duygular,
anl maceralar, geni hayaller telkin etmesi iin karlmtr (a.g.e, s. 64).
Kahramanlar benzetmelerin yan sra, fiziki karakter ve davran zelliklerini
gsteren

sfatlarla

anlatlmaktadr.

Destanlarda

tasvir,

nemli

slup

zelliklerindendir. Bu tasvirlere benzetmeler de elik eder. Kahramanlarn

hareketlerinin ifadesi iin benzetmelerden faydalanlmaktadr.
Destan geleneinde kullanlan dil son derece ilek, ak, veciz ve anlalr bir ifade
gcne sahiptir. Destanlardaki anlatm dili, ayn zamanda mterek konuma dilinin
ortak zenginliini ve anlalrln yanstr(Yldrm, 1998: 155).
Nazm dili ile ina edilen destanlarda msra kuruluunda hece ls kullanlr.
Destan iirinin yaps drtlkler eklinde olabilecei gibi msralar ard arda dizilmek
ve

birbirinden

ayrlmakszn

eserin

blmlerinde

veya

btnnde

eseri

tamamlayabilirler. Msralarda ve msralar arasnda ahenk, hareket ve musiki,

kafiyelerle, rediflerle aliterasyon ve asonanslarla salanr. Nesir eklinde anlatlan
kahramanlk destanlarnda, iir eklinde icra edilen eserlerde rastlanlan zelliklerin
pek ou yer alr. Mensur yaplarda kullanlan dil, gnlk konuma dilinden farkl,

15

ritmik bir yapya sahiptir. Bu tr anlatmda sanat, iir tarznda olduu gibi,
muayyen kalplarla hareket etmek zorunda deildir. O, yaratmasnda daha serbest icra
imknna sahiptir. Bu ekildeki anlatmda destanc, eserine ahenk ve hareket
kazandrmak iin, sentaktik tekrarlardan istifade eder. Buna gre, eitli kelime
gruplarn, isim ve sfat tamlamalarn ard arda dizerek ve gramatikal kafiyelerle
birbirine balayarak eserinin kompozisyonunu kurar ve tpk iir formunda olduu
gibi, mensur anlatm tarznda da icra daima mzik eliinde olur(Yldrm, 1998:
155).
Destann giri blmnde bir nevi olaylarn tohumu atlr, tohum zelliinde olan
baz olaylar, toplumun gndelik hayatnda ve zaman akm iinde kk salarak nem
kazanr ve toplumun mal haline gelir. Bylece, ileride milleti veya toplumu aan,
zincirleme halinde btnleen olaylarn sebebi, tohumu haline gelirler. Bir bakma
giri blmnde grlen olaylar dier blmlerde veya safhalarda geliecek olaylarn
karakterini de tar. Ouz destannda, Ouzun ocukluk dnemindeki davranlar,
daha sonraki baarlarn mjdeler niteliktedir(ztrk, 1985: 171, 172).
Destan geleneinde; slubun ve adeta trn bir gerei olarak, kahramann portresini
izmek, atlar ve anlatlan dier olaylar gzler nne sermek, bylece dinleyiciye
adeta olay seyrediyormu hissi verebilmek iin benzetmeler ok sk olarak
kullanlr(Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, 2001: 120).
Destanlarda genellikle ksa ve hareket ifade eden cmleler ounluktadr. Destann
cmle yapsnn ounlukla basit cmlelerden meydana geldiini syleyebiliriz.
Ayrca ataszlerinin de destan slubuyla kaynatn gryoruz.
Destanda toplumu bir btn halinde grrz; kahramanlar bu btn adna i grr;
onlar kendi aralarnda bile birbirinden glkle ayrt ederiz;

belki adlar ve

glerindeki derecelenme ile destanc onlarn aralarn da yapmack bir fark

yaratmtr; inceden inceye kiilii belirleyen seciye ve davran farklar, snf ve
toplum-ii ortam artlarnn salad ayr dn ve grler bu insanlar arasnda
belirmez (Boratav, 1999). Denilebilir ki doayla savamn ve toplum biiminin yine

16

toplumun ortak d gcyle insann zihninde sanatsal bir biimde yoruluu

destanlar dourmu,

insanlar toplumlarnn oluumuna, doann gizlerine destan

kahramanlarnn servenleriyle yant vermeye almlardr(zkrml, 19??: 369).

Destan vakalarnn geliimi zaman ve mekn ynnden belirli bir dzenle gelimi,
bandan sonuna kadar gzel eserlere dnmtr. Buna uygun epik anlatmn her
halkn folklorunda kalplam geleneksel slubu vardr. Enteresan olan bu zelliin,
konunun geleneksel sfatn ve genel milletleraras tipolojik belirtilerini de
aklamaya imkn vermesidir. Konunun d grn, olaylarn yerleim dzeni ve
sabit emas milletleraras zellikleriyle farkllarsa da her biri konunun i rgs,
sosyal anlam; ortam ve duruma, milli psikolojiye, inanca, rf-dete, toplumsal
dnceye dayanmtr(brayev, 1998: 268).
Destanlar ekil itibariyle manzum eserlerdir. Ancak, baz kaynaklardan bir zet
halinde gnmze ulam destanlarn nesir olarak zetlendii grlmektedir.
rnein Alp Er Tunga Destanndan elimize ulaan ok fazla bir ey yoktur. Orhun
kitabelerinde, Kutadgu Biligde, Divan Lgatit-Trkte ve ehnamede bulunan
bilgiler bize bu destann varln bildirmektedir. Ayrca Divan Lgatit-Trkte
rastladmz Alp Er Tunga sagusunun destandan kalan tek para olduu
dnlmektedir. Bu parann manzum oluu bu fikrimizi desteklemektedir.
Baz destanlarda ise yer yer nesir paralar bulunmaktadr. slamiyet sonras ve son
dnem destanlarndan olan Manas Destan tamamen nesirken, Alpam ve Ural Batur
destanlarnda bazen paralar halinde nesirler bulunmaktadr. Bu durum, bu
destanlarn manzum-nesir bir ekilde olduklarn gstermekle birlikte destanlarn
znde manzum olduklar kaidesini deitirmemektedir. nk yaznn yaygn
olmad; hatta yaznn bile icat edilmedii dnemlerde insanlarn bu eserleri kolayca
ezberleyip dier insanlara ve nesillere aktarabilmelerinin yegne sebebi bu eserlerin
manzum olmasdr. Atilla zkrmlnn u szleri bu fikrimizi desteklemektedir:
Szl anlatma dayanan destanlar, epik iirin en yetkin rnekleri saylmaktadr.
Anlatm olarak iirin seilmesi destanlarn kolayca ezberlenerek belleklerde
kalmasn, kuaktan kuaa gemesini salamtr. Bu durum, balangta bireysel

17

bir yarat olan destanlarn zaman iin de geliip bymesine,

ayrntlarla

zenginlemesine, anonim bir nitelik kazanmasna yol amtr. Ama hepsinin ortak
yan rn olduklar an toplum dzenini yanstmalardr. Destan kahramanlar,
toplumu yneten kiiler ya da destana konu olan savalarda sivrilen kahramanlardr
(zkrml, 19??: 369).
Ksaca ifade edersek, destann slubu; tekrar, benzetme, tasvir, mecaz, hitap, atasz
ve deyimlerin yannda orijinal ifadelerle salanmaktadr.

1. 2. Mit
1.2.1. Mitin Tanm
Mit, kelime anlam itibariyle sz, sylenen ve duyulan sz, masal, yk
anlamlarna gelmektedir (Akarsu, 1998: 163). Ayrca Tanrlar, kahramanlar, nceki
alarn olaylar zerine anlatlanlar, bir toplumda yk biiminde canl olarak
yaayan eski gelenek ve grenekler balam, insanln en eski yaant ve
dncelerinde dile gelmi olan ykler, uluslarn en eski yaantlarnn simgesel
olarak dile gelii olarak da tanmlanabilir(a.g.e., 163). Mitos (mythos), Yunancada
sz, yk anlamna gelir. Mitoslar, ilkel insan topluluklarnn, evreni, dnyay ve
doa olaylarn kiiletirerek yorumlamak, henz srrn zemedikleri yaamn ve
evrenin eitli grntlerini bir anlam kolaylna balamak gereksiniminden domu
yklerdir(Necatigil, 2002: 15).
Mit, Yunanca uydurulmu sz anlamndaki mythos kelimesinden tretilmitir. ll
sz anlamndaki epos ve gerei dile getiren sz anlamndaki logosa kar mit ya da
mitos, olaanst kahramanlklar ve doast gleri anlatan hayal rn szdr.
Bilgi ncesi ve ddr, pratikle denetlenemez, inan alannn kapsam iindedir.
Bilgisiz insanln dnyay aklama gereksiniminden domutur. rnein gk
grlyor, imekler akyor, yldrmlar dyordu. Demek ki gk tanryd, kzmt
ve insanlar cezalandryordu. Hi aklayamamaktansa bylesine hayal rn
aklamalar insanla binlerce yl yetmitir(Hanerliolu, 2000: 334).

18

Mit zerine birok tanm yaplmtr. Hanerliolunun tanmnda mit kelimesinin

Yunancada hayal rn szler anlamna geldiini gryoruz. Bu konuda Bilge
Seyidolu ise unlar sylyor: Mit "myth" kelimesi baz aratrclara gre ilkel
toplumlar iin: Olay "fable", "fiction" karl olarak kullanlmtr. Mit'in asl
manas: "Gerek hikye" ve bunun da tesinde "Sahip olunan ok deerli eyler,
kutsal, deerli ve manal olandr. Bugn bu kelime: fiction-hayal, tasavvur, illusiongerein bozulmas anlamlarna gelmektedir(Seyidolu, 2005: 15).
Mircea Eliade ise mit hakknda ilgin tespitlerde bulunur ve yle der: Yarm
yzyldan daha uzun bir sredir, Batl bilginler mitlerin incelemesini, szgelimi 19.
yzylnkiyle aka elien bir bak as iine yerletirmilerdir. Tpk
kendilerinden ncekilerin yapt gibi, miti terimin yaygn anlamyla yani "fabl"',
"uydurma", "kurmaca" olarak ele almak yerine, onu, arkaik toplumlarda anlald
biimiyle benimsemilerdir; bu gibi toplumlarda mit, tersine gerek bir yky
belirtir, stelik de kutsal sayld, rnek oluturduu ve anlaml olduu iin son
derece deerlidir. Ancak "mit" szcne yklenen bu yeni anlamsal deer, onun
gndelik dildeki kullanmn olduka anlalmaz klar. Nitekim bu szck gnmzde
"kurmaca"

ya

da

"hayal"

anlamnda

olduu

kadar,

zellikle

etnologlar,

toplumbilimciler ve din tarihileri arasnda yaygn olan "kutsal gelenek, en eski

vahiy, rnek gsterilecek model" anlamnda da kullanlr(Eliade, 2001: 11).
Eliade miti tanmlamann olduka zor ve karmak olduundan sz eder ve miti u
ekilde tanmlamaya alr: Btn bilginlerin kabul edebilecei ve ayn zamanda
uzman olmayanlara da yabanc gelmeyecek bir mit tanm bulmak g olacaktr.
Zaten, tm arkaik ve geleneksel toplumlardaki mitlerin btn tr ve ilevlerini
ierebilecek bir tek tanm bulmak olanakl mdr ki? Mit, ok sayda ve birbirini
btnler nitelikteki bak alarna gre ele alnp yorumlanabilen son derece
karmak bir kltr gerekliidir. (a.g.e., 115) Bana gre en geni kapsaml olduu
iin en az kusurlu olan tanm udur: Mit kutsal bir yky anlatr; en eski zamanda,
"balangtaki" masallara zg zamanda olup bitmi bir olay anlatr. Bir baka
deyile mit, Doast Varlklar'n baarlar sayesinde, ister eksiksiz olarak btn

19

gereklik, yani Kozmos olsun, isterse onun yalnzca bir paras (szgelimi bir ada, bir
bitki tr, bir insan davran, bir kurum) olsun, bir gerekliin nasl yaama getiini
dile getirir. Demek ki mit, her zaman bir "yaratl"n yksdr: Bir eyin nasl
yaratldn, nasl varolmaya baladn anlatr. Mit ancak gerekten olup bitmi,
tam anlamyla ortaya km olan eyden sz eder. Mitlerdeki kiiler Doast
Varlklar'dr. zellikle "balangtaki o esiz zamanda yaptklar eylerle tannrlar.
Demek ki mitler, onlarn yaratc etkinliini ortaya koyar ve yaptklarnn kutsalln
(ya da yalnzca "doast" olma zelliini) gzler nne serer. Sonu olarak, mitler,
kutsal(ya da doast) olan eyin, dnyaya eitli, kimi zaman da heyecan verici
aknlarn betimlerler. te Dnya'y gerek anlamda kuran ve onu bugn iinde
bulunduu duruma getiren de kutsaln bu akndr. Dahas, insan bugnk durumunu,
lml, cinsiyetli ve kltr sahibi bir varlk olma zelliini Doast Varlklar'n
mdahalelerinden sonra edinmitir(a.g.e., 116).
Atilla zkrml, Platon ve Heredotun da mit hakkndaki yorumlarna yer vererek
unlar sylyor: Yunanca mythos (mit ya da mitos), sylenen veya duyulan szdr
Ama mitosa pek gven olmaz, nk insanlar grdklerini, duyduklarn anlatrken
birok yalanlarla sslerler. Bu yzdendir ki Heredot gibi bir tarihi mitosa, tarih
deeri olmayan sylenti der, Platon gibi bir filozof da mitosu gereklerle ilikisiz,
uydurma, bo ve gln bir masal olarak tanmlar(zkrml, 19??: 856).
Edith Hamilton Baz kiilere gre, Yunan ve Roma mitologyas, bize insan soyunun
yzyllar nce neler dnm, neler duymu olduunu gsterir. der ve devam eder:
bylece, doayla ilikilerini son derece azaltan uygar insandan karak doayla kucak
kucaa yaayan insana varabiliriz. Mitologyayla ilgileniimizin asl sebebi de budur
belki: dnya gentir; insanlar doann ortasnda, topraa baldrlar; gnlerini
aalarn, denizlerin, tepelerin, ieklerin arasnda geirirler. Gerekle gerek d
pek ayrlmamtr daha (Hamilton, 1997: 5).
Mit kelimesinin kkeni, Yunancada anlat veya hikye anlamna gelen mythostur.
Ancak anlat ve hikye gibi szl edebiyat kategorileri, herhangi bir ekilde bir tr
tanmlamann ok tesinde son derece geni ve bu yzden de tanm yapmay

20

imknsz klan bir muhtevaya sahiptirler. Szl kltr zerine alanlar da hemen
hemen ele aldklar btn trlerin genel zelliklerinden baka hibir anlam ifade
etmezler. te yandan mitler de masal, epik destan ve halk hikyesi gibi, greceli
olarak daha belirli zelliklere sahip anlatlara nazaran ok daha deiken ve akkan
zelliklere sahiptirler ve sz konusu anlat trleri gibi d yapya ait ekil
zelliklerinden hareketle kolayca tanmlanp benzerlerinden ayrlabilirler. Bu
balamda, btn bilim adamlarnn kabul edebilecei ve ayn zamanda da uzman
olmayanlara da aina gelebilecek mit tanm bulmak gtr(Trk Dnyas Edebiyat
Tarihi, 2001: 5).
Richard Chasein aktardna gre Frazer, gerek mitlerin, dnyann ve insann
orijini, yldzlarn hareketi, bitkilerin birbirlerini izleyen deiiklikleri, hava olaylar,
gne ve ay tutulmas, rzgrlar, atein kefi, faydal sanatlarn bulunuu ve lmn
gizemiyle ilgili olduunu sylemektedir(a.g.e., 5).
John Deweye gre mit, ilkel insann biliminde ileri srd zihinsel denemelerdir.
Malinowskiye gre mit ise, nsan uygarlnn temel bir gesidir, bo bir olaylar
dizisi deildir, tersine srekli bavurulacak olan yaanan bir gerekliktir; soyut bir
kuram ya da imgeler gsterisi deil, ama ilkel dinin ve pratik bilginin gerek bir
dzenlemesidir. (a.g.e., 6).
Bununla birlikte, Mircea Eliadenin geni kapsaml mit tanmn ilevlik deerinden
dolay benimseyip kullanabiliriz. Bu tanma gre, mit, kutsal bir yky ve eski
zamanlarda, balangtaki zamanda olup bitmi bir olay anlatr. Dahas, mit,
doast varlklarn baarlar sayesinde, ister eksiksiz olarak btn gereklik,
kozmos (kinat) olsun; isterse onun yalnzca bir paras (mesela bir da, rmak, ada
veya bir bitki tr, bir insan davran veya kurum) olsun, bir gerekliin nasl
olutuunu veya meydana geldiini anlatr. Bu durum mitin en nemli zelliini,
onun daima bir yaratln yks olduunu ortaya koyar. Mitlerin bu yaratla
dayanan tematik zellikleri, onlarn kken ve ilevlerine dair baz ikna edici
aklamalar da kendiliinden getirir(a.g.e., 6).

21

1.2.2. Mitin Oluumu

Mitolojinin ne zaman olumaya baladn bilmemiz mmkn deil. Ancak u bir
gerek ki szl edebiyat mitolojiyle balar. nsanlar ilk szl verimlerini mitlerle
meydana getirmilerdir. Edith Hamilton Yunan mitolojisinden bahsettii bir
yazsnda mitolojinin balangc ile ilgili u ifadeleri kullanyor: Bugn elimizde
bulunan yklerin ilk ne zaman anlatldklar bilinmiyor. Bilinen bir ey var: O
ykler dilden dile dolamaya baladnda, Yunanllar ilkel a oktan geride
brakmlard(Hamilton, 1997: 6).
lkel mitolojiler ilk seyyahlar, misyonerler ve etnograflar tarafndan szl gelenekte
yaarken kefedilmi, bazen bir yaratc deha tarafndan yksek kltrn etkisi ile
ilenerek yazya geirilmitir. Mit almalarna mitoloji kahramanlarnn tarihte
oynad nemli rol anlamak bakmndan ilkel ve geleneksel toplumlardan balamak
gerekir. Ayrca iinde bulunduumuz zamanda mevcut olan ilkel toplumlarda mitler
hl insanlarn hareket ve davranlarna yn vermektedirler. Bu toplumlarda mitlerin
rolleri ve fonksiyonlar devaml olarak etnologlar tarafndan kontrol edilmektedir
(Seyidolu, 2005: 15, 16).
Mit, arkaik insana, kendisini varoluu bakmndan oluturmu en eski "ykleri"
retir, varoluuyla ve kozmos iindeki kendi z varolu biimiyle ilgili her ey de
onu dorudan doruya ilgilendirir. Modern insan nasl kendisinin Tarih tarafndan
oluturulduu kansndaysa arkaik toplumlarn insan da kendini belli sayda mitsel
olayn sonucu olarak grr. Szgelimi tpk bir aracn kesin bir biimde yaplp
ortaya konmas gibi, bir kerede ve kesin olarak "verilmi" , "yaplm" olduklarn her
ikisi de kabul etmez. Modern insan u biimde akl yrtebilin Ben bugn iinde
bulunduum durumdaym nk bamdan bir yn olay geti; ne var ki, bu olaylar
ancak, 80009000 yl kadar nce, tarm kefedildii iin gerekleebildi ve yine,
Eskia'da Yakn Dou'da kent uygarlklar gelitii iin; Byk skender Asya'y
fethettii, Augustus da Roma mparatorluu'nu kurduu iin; Galile ve Newton,
bilimsel bululara yol amakla ve sanayi uygarlnn gelimesini hazrlamakla Evren

22

anlayn kknden deitirdikleri iin; Fransz Devrimi gerekletii iin ve

zgrlk, demokrasi, toplumsal adalet kavramlar Napolyon savalarndan sonra Bat
dnyasn altst ettii iin ve bu byle uzar gider. Ayn biimde "ilkel" bir insan da
kendi kendine yle diyebilir: Ben bugn iinde bulunduum durumdaym, nk
benden nce bir dizi olay gerekleti. Yalnz hemen ardndan da unu eklemek
zorundadr: Bunlar mitsel zamanlarda geen olaylardr, dolaysyla kutsal bir yk
olutururlar; nk olaydaki kiiler insan deil doast varlklardr(Eliade, 2001:
22).
1.2.3. Mitin Konular
Mitleri konularna gre drt grupta inceliyoruz:
1. Teogoni: Tanrlarn nasl olutuklarn anlatan mitlerdir (zkrml, 19??: 857).
Tanrlarn orijine ilkin bir dinsel mitler sistemi, tanrlarn soyaac, eceresidir
(Rosental, Yudin, 1997: 492). Tanrlarn doumu ve nereden geldiklerini konu
edinen mitoloji blm. Tanrlarn genellikle doadan ya da doayla birlikte
- ama gene doal olan- bir nesneden doduklar tasarmlanmtr(Hanerliolu,
2000: 502).
2. Kozmogoni: Evrenin nasl olutuunu konu alan mitlerdir (zkrml, 19??:
857). Bu mitler evrenin ve dnyann nasl olutuunu, olumadan nce nelerin
olduunu anlatrlar. Evrenle ilgili hibir bilgiye sahip olmayan ilkel insann,
dnyann oluumu hakkndaki dncelerinden ve bu konudaki inanlarndan
meydana gelmitir.
3. Antropogoni: nsann nasl olutuunu konu edinen mitlere denir (zkrml,
19??: 857). Dnya ve evrenin olduu gibi insann da nasl meydana geldii merak
konusudur. zellikle ilkel insan iin bu konu daha da ilgi ekiciydi. Kainat
hakknda pek de bilgisi olmayan insanolu kozmogoni mitlerinde olduu gibi
insann da yaradl hakknda, o gnk muhayyilesi ve inanc lsnde eitli
senaryolar gelitirmi ve bunlara inanmtr.

23

4. Eskatoloji: Kinatn ve insanln sonunu, kyametten sonra olacaklar konu

alan mitlere denir. Hanerliolu eskatolojiyi yle aklar: nsann, yaamn ve
dnyann gelecei stne ileri srlm inanlar... (Hanerliolu, 2000. 145). M.
Rosental Eskatoloji hakknda unlar syler: Dnyann ve insanln kaderi,
dnyann sonu ve kyamet hakknda ileri srlen dinsel bir doktrin. Eskatoloji,
eski nosyonlara dayanr: tabiatta gizli aktif gler vardr; hayr ve er mcadele
halindedir; lmden sonra, br dnyada gnahkrlar cezalandrlacak, doru
insanlarsa mkfatlandrlacaktr (Rosental, Yudin, 1997: 141).
1.2.4. Mitin slubu
Mitler, kutsal merasimler esnasnda anlatlrlar. Bu merasimler icra edilirken arklar
sylenir, dans edilir ve ayn zamanda bir tiyatro oyunu gibi mitler sahnelenir. Bu
yzden tiyatronun, dansn ve arklarn ortaya knda mitlerin rol ok byktr.
Mitleri tanmakla belli bir toplumun davranlarn, isteklerini, zevklerini anlamak
mmkndr(Seyidolu, 2005: 10).
Mitolojilerin iinde kutsal hikyeler, merasimler bulunur. Zamanla bu hikayelerin
iinde bulunan bir takm kutsal vasflar unutulmu, bylece masallar ve efsaneler
ortaya kmtr(a.g.e, s.9).

1. 3. Efsane
1.3.1. Efsanenin Tanm
Efsane kelimesi dilimize Farsadan girmitir. Bat dillerinde Latince Legendus
kknden kanlegenda, legend, leggenda, leyenda vb. kelimeler, efsane
kavramnn karl olarak kullanlmaktadr. Bununla birlikte Almanca sage ,
Yunanca mithe / mithos , Arapa usture, esatir terimlerini de ilave etmemiz
gerekmektedir. Anadolu Trkleri arasnda efsane, menkbe, esatir, mitoloji terimleri
yaygnlk kazanmtr (Ergun, 1997: 1).

24

Trk Dil Kurumu tarafndan yaymlanan Trke Szlkte efsane: 1. Eski alardan
beri sylenegelen, olaanst varlklar, olaylar konu edinen hayali hikye, sylence.
2. Geree dayanmayan aslsz sz, eklinde tarif edilmektedir(TDK Szl, 1988:
433).
emseddin Sami, Kamus- Trkde efsaneyi, 1.Masal, aslsz hikye, hurafat. 2.
hret bulup dillere den vaka ve hal diye tarif etmektedir(emseddin Sami, 1978:
136).
Mustafa Nihat zn, Edebiyat ve Tenkid Szlnde efsaneyi yle tarif
etmektedir: Bir tabiat olayn, bir varln meydana geliini, tabiat elemanlarnn
birinde olan deiiklii akl d ve olaanst aklamalarla anlatan hikye. Bunun
temeli olan olay, halkn muhayyilesinde ekil deitirerek, azdan aza, kuaktan
kuaa geer. (zn, 1954: 74).
Bu konuda en geerli isimlerden olan Grimm kardelere gre efsane, gerek ya da
hayali, muayyen ahs, hadise veya yer hakknda anlatlan bir hikyedir(Sakaolu,
1980: 4).
Grimm kardelerden sonra efsane zerinde alan Max Luthiye gre efsane, aslnda,
gerekte vukua gelmi hadiseleri anlatr. Fakat o, gerekten iki ekilde
uzaklatrlmaktadr. Azdan aza nakledilirken deimesinin yannda airler
tarafndan edebi olarak ilenmeleri de balca deime sebebi olmaktadr. Asl halk
efsanesi, allamam, tuhaf ve ekseriyetle huzursuzluk meydana getiren eylerden,
ekillerden ve hadiselerden bahseder(Ergun, 1997: 5).
Trk Ansiklopedisinde ise efsanenin tarifi yledir : Balangta tabiatst
nitelikler gsteren aziz hayatlarn, sonralar da, halk muhayyilesinin veya air
yaratmalarnn etkisiyle, biim deitirmi tarih olaylarn anlatan harika niteliinde
hikye. (Trk Ansiklopedisi, 1966: 394).

25

M. Okan Babann efsane tanm ise u ekilde: Szl gelenekte azdan aza
sylenip gelen olaanst nitelikteki hikyelere verilen ad. Bunlar doa olaylarn ve
yaam nl kiilerin bandan geen olaylar olaanst bir biimde anlatan
rnlerdir. Bunlarda zaman ve ahs gesi vardr. nan yn ar basan, retici,
t verici rnlerdir. Doa ve toplum olaylarn mistik bir dnce ile dile getirirler.
Halk arasnda zellikle krsal blgelerde, her tan, yatrn bir efsanesi vardr(Baba,
2001: 33).
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisinde ise efsane iin unlar yazlmtr :
Edebiyatta, tabiatst nitelikler gsteren kiilerin hayatlarn, halk muhayyilesinin
veya airlerin meydana getirdii tarih olaylarn anlatan, olaanst olaylarla ssl
hikyelere verilen isimdir. (Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, 1979: 78 ).
Yeni Trk Ansiklopedisinde efsane: Bir toplumun en eski hayatn, zaman d bir
vakalar hikyesi halinde anlatan hatralar btn. Balangta tabiatst nitelikler
gsteren kimselerin hayatlarn, sonralar da halkn hayal gcn veya airlerin ortaya
koyduklar eserlerin tesiriyle ekil deitirmi tarih olaylarn anlatan harika
niteliinde hikyeler tarif edilmektedir(Yeni Trk Ansiklopedisi, 1985: 757).
kr ELN, Halk Edebiyatna Giri adl eserinde, efsaneyi yle tarif etmektedir :
nsanolunun tarih sahnesinde grd ilk devirlerden itibaren, ayn corafya,
muhit veya kavimler arasnda gelien, zamanla inan, adet, anane ve merasimlerin
teekklnde, az ok rol olan bir eit masal (Elin, 1986: 314).
Bir olay, yer veya adla ilgili inan dile getiren veya bunlarn ortaya k nedenini
aklayan, olaanst zelliklere sahip anlatmalardr. Efsanelerde geen olaylarn
gerek olduuna inanlr. Efsanelerde yer alan kii ve zamanla ilgili bilgi vardr.
Efsanelerde halkn zlemleri, dnya grleri ve ideal insan tipi ortaya konulur.
Efsaneler halk muhayyilesinin rndr(Artun, 2004: 3435).
Efsaneden bahsederken menkbe kavramna da deinmekte yarar var. Menkbe,
ou tannm, Tarihe gemi kiilerin, din ulularnn, ermileri yaamlaryla ilgili

26

olaylardan birini olaan st bir biimde anlatan yklere verilen ad dr ( Baba,

2001: 72). Tasavvuf tarihinde Allah'n dostluunu kazanm ve "veli" denilen din
byklerinin gsterdikleri kerametleri konu edinen kk hikyeler anlamnda
menkbe, tahminen IX. yzyldan itibaren kullanlmaya balanmtr. slm inancnda
velilerin baz kerametler gstermesi, Allah'n sevdii kullarna bir ltf kabul
edildiinden, keramet kavram tasavvuf tarihinde veli anlayyla birlikte ortaya
km ve zamanla bu anlayn ayrlmaz bir paras hline gelmitir. Tasavvuf
yoluyla Mslmanl renen Orta Asya'daki eitli Trk topluluklar, slm ncesi
Samanlarn ve Budist azizlerin de etkisiyle, menkbeleri kolayca benimsemilerdir.
Ahmed Yesev'nin; menkbeleri Trkler arasnda byk bir kabul grm ve hzla
yaylmtr. slm kaynakl menkbeler yannda, birok amanist ve Budist menkbe
de slm bir kla sokularak, daha sonraki menkbelerin teekklne zemin
hazrlamtr(Albayrak, 2004: 382).
1.3.2. Efsanenin Oluumu
nsanlk, varl ile balayan d dnyay ve evresini tanma, ondan faydalanma
mcadelesi, ister istemez, bu mcadele iinde kar karya geldii, fakat baarda
aciz kald d lemin olaylarn kendine gre deerlendirmi; onun yaps, var oluu
hakknda kendine gre baz varsaymlar gelitirmek ihtiyacn duymutur. Deiik
evre ve zaman iinde gelien insan dncesi, da kar stnlk kazanma tutkusu
iinde ekillendirdii baz kavramlar, olaylarla sergileyerek, szl gelenekte yaayan
anlatm trlerini oluturmutur. Bu trler arasnda, daha ok zaman akm iinde
inanlardan gelenek ve ananelerin, bunlarn zellik kazandrd hayat anlayndan
kaynaklanan efsane trn kendine gre baz zelliklerle meydana gelmitir(ztrk,
1985: 141).
Efsanelerin teekkln aklayabilmek iin nce, kklerini aratrmak gerekir.
nk efsaneler teekkl ederken beslendikleri kaynaklara, kklerine gre farkllk
arz etmektedirler. Yani, btn bu efsaneler ayn oluum srecinden gememektedir.
Kanaatimize gre, dini efsanelerin teekkl, dierlerine gre baka bir ekilde,
baka bir yolla, farkl bir zaman srecinden geerek olumutur. Tarihi efsaneler ise

27

daha farkl bir yolla ve daha farkl bir zaman srecinden geerek teekkl etmitir.
Dier efsane eitlerinin teekkl de ayn ekilde farkllk arz eder(Ergun, 1997:
40).
Efsanelerin teekkllerinin bu ekilde farkllk gstermesinin efsanelerin dayandklar
kklerle ilgilidir. Efsaneler birka farkl kke dayandrlr:
1. Mitolojik Kkler
2. Tarihi Kkler
3. Dini kkler
4. Hayali, fantastik kkler
Bir efsane bu kklerden sadece birine dayanabilecei gibi, bazen de ayn efsanede
birden fazla kk bulunabilir. Ancak bunlardan biri dierlerinden daha n plana
kmaktadr.
Mitolojik kkler karmak kklerdir. lerinde dini inanlarn izleri olduu gibi, hayal
unsurlar da bulunmaktadr. Mitoloji ile ilgili hemen hemen btn kaynaklarda efsane
ile mitolojinin birbirine ok yakn olduu belirtilmitir. Efsanelerdeki mitolojik
kklerin byk bir blm, eski inan sistemlerinden kaynaklanmaktadr. Kinatn,
dnyann, yerin, gn, yldzlarn ve birok gk cisminin yaratlyla ilgili olan bu
tr efsaneler, btn dnyada grlr ve benzerlik arz ederler.
Efsanenin kklerinden biri de tarihtir. Bir ksm efsaneler tarihi kkler zerine
teekkl eder. Bu tr efsaneler, mitolojik kkl efsanelere gre daha yakn alarda
teekkl etmilerdir. Halk iin nemli olan baz tarihi olay ve ahslarn maceralar
zamanla halkn muhayyilesinden katlan hayali unsurlarla birlikte, efsaneye
dnmtr. Halk zerinde nemli etkiler brakm tarihi olaylar belli bir sre sonra
efsaneleir. Bu sre ierisinde bu olay kendinden bir eyler kaybederken srekli halk
muhayyilesinin katt hayali unsurlarla gnmze kadar gelir.

28

Efsanelerdeki kklerden biri de dini kklerdir. Dini kahramanlarn maceralar eitli

hayali unsurlarla birlikte zaman ierisinde efsanelemilerdir. Dini kitaplarda
anlatlan birok macera halk arasnda efsane haline gelmitir. Halkn sevdii din
bynn etrafnda gerekte olmam olsa bile birok efsane teekkl etmitir.
Her efsanede az ok hayali bir yn vardr. Halk gemite olmu bir olay dilden dile
anlatrken ona bir eyler katar. te halk tarafndan katlan bu unsurlar efsanelerin
hayali, fantastik kkleridir. Efsanelerde anlatlan tarihi bir olay, bu hayali kkler
sayesinde kronolojik tarih olmaktan kp folklor anlatmasna, efsaneye dnmtr.
Bir olayn efsaneye dnebilmesi yahut bir kahramann etrafnda efsane
oluabilmesi iin, o olayn veya kahramann halk iin nemli olmas; halkn tarihinin
kaderinin akn deitirmi olmas gerekir.
Efsanenin olumas meydana gelmesi ok eskidir. ptidai insanlar, tarihi hadiseleri
hikye eklinde birbirlerine naklederlerdi. Bu hikyeler, gittike efsaneye dnerek
nesilden nesile, lkeden lkeye geer ve yaylrd.
Yalnz unu unutmamak gerekir ki, bir olayn efsaneye dnebilmesi yahut bir
kahramann etrafnda efsane oluabilmesi iin o olayn veya kahramann halk iin
ok nemli olmas; halkn tarihinin, kaderinin akn deitirmi olmas gerekir
(Ergun, a.g.e, s.46).
Max Luthi'ye gre yeni bir kavram olan efsane (sage) aslnda, gerekte vukua gelmi
hadiseleri hikye eder; fakat o gerekten iki ekilde uzaklatrlmaktadr. Azdan
aza nakledilirken deiiklie uramasnn yannda airler tarafndan edeb olarak
ilenmeleri de balca deime sebebi olmaktadr(Trk Dnyas Edebiyat Tarihi,
2001: 3).
Saim Sakaolu, efsanelerin teekkl konusunda R. Rosires ve M. Benigninin
grlerinden hareketle efsaneleri kaynakta toplar.

29

Ayn akli kapasiteye sahip olan btn milletlerde muhayyile ayn ekilde ortaya
kar. Bylece benzer efsaneler oluur.
Bir kahramann hatras zayfladka onun erefine yaratlm olan efsane bu
kahraman terk eder ve daha nl birine mal olur.
evre deitiren her efsane yeni evrenin sosyal ve etnografik artlarna kendisini
adapte eder(Gle, 2002: 92).
1.3. 3. Efsanenin Konular
International society for folk-narrative research / Milletleraras Halk Nakilleri
Aratrmalar cemiyeti, konular bakmndan efsanelerin drt byk blmde
toplanmasn kararlatrmtr:
1. Yaradl Efsaneleri: Dnyann yaradl, tabiat varlklarnn meydana
gelii, kinatn sonu, maher ve kyamet.
2. Tarihi Efsaneler: Kendi iinde u blmlere ayrlr:
a) Adlar belli olan yerler zerine anlatlanlar.
b) nsan topluluklarnn oturduu yerler zerine anlatlanlar.
c) nl byk mimari eserleri anlatanlar.
d) Millet ve hkmdar soylarn anlatanlar.
e) Byk felaketleri anlatanlar.
f) Tarihi ahsiyetlerin savatklar tabiatst gce sahip yaratklar konu
edinenler.
g) Sava ve fetihleri anlatanlar.
h) syanlar ileyenler.
i) lim, air, eyh, mrit gibi eitli sahalardaki nemli ahsiyetlerin
hayatn konu alanlar.
j) Ak efsaneleri
k) oban, hizmeti gibi ikinci derecede kalan fakat toplumda iz brakm
insanlarn hayat etrafnda gelien efsaneler.

30

3.Olaanst varlklar, kiiler ve gleri konu alan efsaneler de u ekilde

sralanr:
a) Alnyazs
b) lm ve ahiret
c) Tabiat
d) Cin, peri ve ejderhalar
e) eytan
f) Hastalk ve sakatlk getiren varlklar
g) Byc, frk gibi olaanst gc olduu sanlan kiileri anlatanlar.
h) Esrarl gleri olduuna inanlan hayvan ve bitkileri anlatan efsaneler.
4.

Dini Efsaneler: Tanr ve kahramanlarla ilgili efsaneler ise eitli

seviyedeki din byklerinin hayat, savalar, mcadeleleri etrafnda teekkl

etmitir(Gle, 2002: 93).
1.3.4. Efsanenin slubu
Efsane, kendine zg bir slubu, kurall biimleri olmayan, konuma dili ile anlatlan
bir trdr (Ergun, 1997: 6). Dier szl edebiyat trlerindeki manzum ve yar
manzum anlatmlarn aksine efsanelerde yer alan olaylar nesir olarak anlatlmaktadr.
Burada kullanlan dilin kendine has, belli kalplar yoktur. Destan ve hikyelerde
grlen kalplar, efsanelerde olmad iin anlatm dili anlatcya gre farkllklar
gsterir.
Efsanelerin belirli bir ekli yoktur; ksa ve konuma diline yer veren anlatmalardr.
Yap bakmndan sabit veya yar sabit bir forma sahip olmayan efsaneler icra
edildikleri konuma durumuna uygun bir biim alarak hacimleri ilk, ikinci defa veya
daha fazla anlatlmakta olduklarna bal olarak deiebilen konumalk trlerin
zelliklerini gsterirler. Efsaneler genel olarak bir veya birka motif ihtiva eden ksa
bir anlatm trdr. (Trk Dnyas Edebiyat Kavramlar ve Terimleri Ansiklopedik
Szl, 2003: 324 )

31

Efsaneler, hayatn btn alanlarn kapsamaz. Belli olaylar ele alr. Bu olaylarn
iinde sosyal snflar ve belli bir zaman dilimi bulunur. Bu olaylar olaanst
motiflerle anlatlr. Olaanst motifler masallarda inanlmazn erevesinde getii
hlde, efsaneler olaanstlklere inanr ve bunlar gerek olarak kabul eder. Bu
gerek, objektif gerek deildir. Efsaneler; olaanst, tuhaf ve olamayacak eyleri
konu edinirler. Bunlarn arasnda balantlar kurar, sorular sorar; fakat sonuta bu
sorularn cevaplar verilmez, zm getirilmez. Bu olaylar hem dnyada hem de bu
dnyann dnda geebilir. Bu dnya ile te dnyay birbirinden ayrmak ihtiyacn
duymaz. Efsanelerde iki farkl boyut bir arada bulunabilir. artc ve sarsc olaylar
te dnya ile ilgilidir. nsanlarn kaderi ile ilgili projeler bu esrarengiz dnyada
gerekleir; ama hibir aklama yaplmaz ve olaylarn anlalmas da beklenmez.
Efsanenin derinliklerine doru bazen girilebilir. Efsane yeraltnda bir maarada bir
kiinin yzyllarca yaadn syler; sonra o kii insanlarn arasna dner. Bu
dnyann dndaki lem bilinmeyen bir lemdir, srlarla dolu ve kutsaldr. nanca
dayal gereklik ve kutsallk efsanelerin temelini oluturur. (Trk Dnyas Edebiyat
Tarihi, 2001: 1)
Her anonim trde olduu gibi, efsanelerin de kendilerine gre kurulu ve anlatm
kurallar vardr. Yine dier trlerden farkl olarak da efsanelerde kendine zg bir
hayat anlay yaanr. Bu hayat anlay ise her devrin efsanesine gre inan
sisteminden gelen baz kymet faktrleri ile deer kazanr; hi bir efsaneyi bu inan
dnyasnn dnda dnemeyiz. nan sistemi toplum hayatn, ferdin yaayn
ilhi bir nizam iinde ekillendiren faktrlere dayand iin, dzenleyici ve tanzim
edici esaslar vardr, bu esaslardan kaynaklanan ayrntlar, efsanelere ekil ve zellik
verir. Dier anonim trlerde olaylarn ve dncelerin arkasnda sezilen bu hal,
efsanelerin

kaynakland

alanlarda

asl

tema

olarak

grlr.

Efsanelerin

kahramanlar byle bir dnyann anlayn yaarlar; bu yaay iinde gelien baz
kavramlar, efsaneleri ekillendirip onlara zellik kazandran deimez kurallar
halinde, tre anlatm ekli verir. Bu kurulu ve anlatm, kurallarn, efsanelerde u
esaslar etrafnda incelemeye alacaz:

32

1. lahi nizam kural

2. ekil deitirme kural
3. Zamann ve meknn dna kma kural (Tyyi Mekn)
4. Manevi gc bir varlkta sembolletirme kural
Efsanelerin kurulularn ekillendiren bu kurallar daha da geniletilebilir, Efsane
trnde grlen motiflerin de bu kurallarla ilgisi vardr, bu sebepledir ki, efsaneler en
azndan bir motif ve bu kurallardan ikisi zerine kurulurlar. Efsanelerin iyaps
incelendiinde, bu kurallar arasnda, ak veya kapal bir ballk grlr, bunlar
birbirinden ayrmak mmkn deildir, biri bir dierinin sebebi gibidir. Bir ekil
deitirme kuralnda grlen aslnn dnda, baka bir ekle girme hali, lhi nizam
koruma veya devam ettirme kuralna bal olarak geliir. Manevi gcn
sembollemesi ise, bir taraftan lhi nizam koruma kuralna, bir taraftan da Tyyi
Mekn kuralna baldr. Bu kurallar, efsane trnn zellikleri icab, toplum
dzenini koruyucu, iyiye yneltici bir etkinlie sahiptirler. Bu kurallar ilk bakta
gndelik hayatn stnde gibi grnrler ve efsanelerin meydana geldii alanla
birlikte toplum yapsna baldrlar. Burada unu da syleyelim ki, efsaneler, bu
kurallara bal olarak ekillenirken, kuraln mahiyetine uygun motifler zellik
kazanr; bylece efsanelerin kayna ile kurulu kurallar ve efsane motifleri arasnda
teekkl ynnden zincirleme bir ballk vardr(ztrk, 1985).

1.4. Halk Hikyesi

1.4.1. Halk Hikyesinin Tanm
Hikye, Arapa hakeve kknden tremitir. Bu kelime, anlatma, benzetme, tarih,
destan, kssa, masal, rivayet manalarn da ifade eder. Hikye en basit manasyla olay
demektir; olaylarla, hikye yoluyla anlatma, en eski ifade trlerinden biri olup, amac
dinleyenleri ve okuyanlar dndrmekten ok heyecanlandrmaktr(Boratav, 1988:
63).

33

Bir olayn szl veya yazl olarak anlatlmas; gerek veya tasarlanm olaylar
anlatan dz yaz tr, yk; yaln bir olayn evresinde kiilerin ilikilerini anlatma
esasna dayanan edeb tr." Azerbaycan Trkesinde "hekya", Bakurt Trkesinde
"hikya", Kazak Trkesinde "hikaya", Krgzcada "angeme, ikaya", zbekede
"hikya", Tatar Trkesinde "hikaya", Trkmen Trkesinde "hekaya", Uygur
Trkesinde "hikya" olarak adlandrlmas kelimenin btn Trk ivelerinde ortak
bir kullanma sahip olduunu gstermektedir. Ancak Trk halk hikyelerine devirlere
ve yrelere gre farkl adlar da verilmitir: Dede Kor-kut'ta "boy", 16.-18. yzyllarda
"hikye", Azerbaycan Trkesinde "hekt", gnmzde Dou Anadolu Blgesi'nde
ve Azerbaycan'da "nal" bunlardan bazlardr. Ayrca ksa halk hikyelerine "kssa",
"serkte" (sergzet), trksz hikyelere de "kara hikye" denilmektedir (Albayrak,
2004: 231).
Trk edebiyat verimleri iinde 16. asrdan itibaren grlmeye balanan, genellikle
klar tarafndan nazm-nesir kark bir ifade tarz ile dinleyicilere kar anlatlarak
nesilden nesile intikal eden, yer yer masal ve destan zellikleri gsteren hikyelere
halk hikyesi diyoruz.
Halk hikyeleri, zaman seyri ve corafya-mekn iinde efsane, masal, destan,
menkabe vb. mahsullerle beslenerek dini, tarihi, itimai hadiselerin potasnda i
bnyelerindeki balarn muhafaza ederek milletimizin roman ihtiyacn karlayan
eserlerdir(Elin, 1999: 444).
Nazm-nesir kark gerek olaylarn yan sra hayali olaylarn da anlatld uzun
anlatmalardr. Konularnn kaynan tarihten, gnlk hayattan alr, musannif ad
verilen klarca dzenlenir. Halk hikyelerinde ak ve kahramanlk konular ilenir.
Hikyeleri genellikle saz alp syleyerek meddah edasyla klar anlatr(Artun,
2004: 3435).
Halk hikyeleri eskiden destanlarn grdkleri vazifeleri yerine getiren yeni bir tr
olarak ortaya kmlardr.

34

Destan dneminden sonra ortaya kan, destan etkisini tayan halk arasnda szl
gelenekte oluturulan anlatm trne verilen ad lk rnekleri destan halk
hikyeleridir. Bunlar zamanla genileyip deiik konular anlatmlardr. Trk halk
hikyeciliinin balang dneminin Orta Asya'da olduu sylenebilir. Bu trn ilk
rnei Dede Korkut Hikyeleridir. Bunlar on beinci yzylda yazya geirilmilerdir.
Bundan sonra Trk halk edebiyatnda deiik rnlere rastlyoruz(Baba, 2001: 37).
inde nazm paralar olmayan, sadece nesir halinde anlatlm hikyelere kara
hikye ad verilir. Bir trkye bal olarak anlatlan hikyelere Gneydou
Anadoluda bozlak denilmektedir. Ayrca ksa hikyelere kssa, serkte ad
verilir. Dou Anadoluda trksz kk hikyelere karavelli denmektedir(Gle,
2002: 59).
1.4.2. Halk Hikyesinin Oluumu
Halk hikyelerinin teekkl az ok destan hatrlatr. Destanlardaki nemli ve eski
olmayan bir ak, kahramanlk ya da isyan olay abartlarak sylenmeye, dillerde
gezmeye balar. O olaya trkler yaklr. Duyanlarn hayal gcne yeni ufuklar aar,
sylentiler oalr.
Halkn oaltt ve duygu ile derinletirdii bu trkl olaylar klarn anlatt
eylerin arasna girer.
Yani olaylar saz airleri de anlatmaya balarlar. Burada grld gibi bir olay
vardr. Buna sonradan iirler, trkler eklenmitir. Halk hikyelerinin bazlarnn ise
bundan farkl olarak ortaya ktklar tahmin edilmektedir. Buna gre bir an
sevgisi iin veya gzeller iin ak dile getiren iirleri vardr. Bunlar halk arasnda
trk olarak okunurken sonradan bunlara nesir ksm eklenmitir(Kabakl,2002: 142).
Hikyeler, klarn hayatndan, her hangi bir olaydan veya baka bir trden aldklar
konuyu, ekil kazandrlm bir hikyeyi, yine "halk arasndan alm olduklar bir
menkbeyi, kendi duygu ve dncelerinde oluturduklar ayrntlarla kaynatrarak,

35

asl ana duyguyu benimsemi olay etrafnda hikyeyi dile getirir ve yaatr, bunu
yaparken, duygu ve olaylara uygun olarak dier klarn trklerinden faydalanr,
gerekirse kendi karinesinden deyiler dile getirir. Asl olaya katlan bu ayrntlar
hikyeciden hikyecie deiebilecei gibi, nesilden nesile de deiir. Bu sebepledir
ki, hikyeler ilk anlatcnn verdii ekilde kalmaz; her anlatc veya hikyeci, kendi
anlayna gre hikyeye yeni ilveler yapabildii gibi, dinleyicilerin istei ve
anlayna gre de hikyeyi ekillendirebilir, hatta evrenin ve dinleyicilerin arzular
hikyenin ekil almasnda, iyaplarnn zellik kazanmasnda byk etkisi olduu bir
gerektir(ztrk, 1985: 47).
Halkn iinden kan trkl olay klar tasnif ederler. Bu tasnifi yaparken kendi
bulularn da ilave ederler. Hayal ve eilimlerinden, halkn arzularndan bir eyler
katarlar. Bu tasnif iini yapan saz airlerine musannif denir. Musannifler ele
aldklar konuyu ok defa kendi iirleri ile donattklarndan bu trkl hikyelerin
mellifi saylrlar. Sonra gelen klar da onu ylece tekrar etmeye alrlar. Hikye
szl olarak dolat ve yazl olmad iin birok deiikliklere urarlar. Her an
ve her yerin ivesine gre yeni sluplara brnrler. Usta klarn eline getike
daha da geliip zenginleirler(Gle, 2002: 61).
1.4.3. Halk Hikyesinin Konular
Boratav, halk hikyelerini konularna gre ana balkta toplar:
1. Kahramanlk Hikyeleri
A. Krolu Kollar
B. Dier Kahramanlk Hikyeleri
a. Krolu Dairesine bal olanlar: Celali Bey, Kirminah
b. Dier Hikyeler: Eref Bey, ah smail
2. Ak Hikyeleri
A. Kahramanlar Muhayyel (Hayali) Olanlar: lfetin, Elif ile Murat
B. klarn Romanlam Hayatlar

36

a. Yaadklar Rivayet Edilen Aklar: Ak Kerem, Ak Garip

b. Yaadklar Kesin Olan Aklar: Ak Ali zzet, Karacaolan
3. Bu Kategorilere Tamamyla Girmeyen Hikyeler:
A. Ak Maceralar: Hasan ile Mihrican, Yahudi Kz
B. Mehur Kaaklara ve Kabadaylara Ait Hikyeler: Mihrali Bey, Kaak
Nebi, Deli Yusuf Bey (Boratav, 2002: 3536)
Fuad Kprl ise yle bir tasnifte bulunmutur:
5. Eski Trk ananesinden geen mevzular
2. slam ananesinden geen dini mevzular.
3. ran ananesinden geen ekseriyetle dini olmayan ve bazen de zahiri bir
slami renge boyanm mevzular [ran yolu ile geen Hind mevzular da bu
devre girebilir] (Kprl, 1986: 366).

Halk hikyeleri ile ilgili bir baka almada, Necdet Sakaoluna aittir. Sakaolu,
Halkn Okuduu Cenk Kitaplar Ak Masallar adl makalesinde konu ile ilgili
kitaplar bir arada deerlendirmitir:
1. Ak hikyeleri
2. Olaanst Kahramanlk Masallar
3. Deiik Kurguda Cenk, Ak, Korku, Serven Kitaplar
4. Mizah Hikyeleri
5. Din Kitaplar
6. Deiik Konulu Kitapklar (Sakaolu, 1985: 38)
Ali ztrk de Trk Anonim Edebiyat adl eserinde konuyla ilgili dier tasnifleri
verdikten sonra yle bir tasnifte bulunmutur:
1. Mistik Ak Hikyeleri

37

2. Romantik Ak Hikyeleri
a) Nesir ve nazmn birlikte, yan yana oluturduu hikyeler
b) Sadece nesirle ekil alan hikyeler
3. Didaktik Eitici ve retici Hikyeler
4. Realist Gereki Hikyeler (ztrk, 1985: 6185)
1.4. 4. Halk Hikyesinin slubu
Biim bakmndan halk hikyeleri iki eit anlatmdan oluur. Destan geleneinin
izlerini tayan kouk (nazm) ile dzyaz (nesir) blmlerinden oluur. Halk
hikyeleri bu elere gre biim alr. Bunlarn kullanna gre hikyeler iki bekte
toplanabilir:
1. Bir tek olay evresinde gelimi, kouk blm az veya hi bulunmayan
hikyelerdir. Halk hikyecileri bunlara Kara Hikye derler. Baz
blgelerde Serkte denir.
2. Daha geni olaylarn sralanmasndan oluan, kahramanlarn, klarn
yaam yklerini anlatan kouk blmleri ok olan hikyelerdir.
Bunlara Koca Hikye veya Trkl Hikye denir(Baba, 2001: 37).
Halk hikyelerinin slubu dier szl edebiyat rnlerinden ok farkl deildir.
Hikye anlatclarn szl gelenee bal bir takm klie ifadeleri, yazya gemitir.
Hikyeci klar mesela, sabah olduunu syledikleri srada : Sabah oldu.
Cmlemizin stne hayrl sabahlar olsun! eklinde bir temenniyi hikayelerinin iine
katmaktan kendilerini alamazlar. Ancak bu hikyeleri neredenler yllar getike,
hikyeleri dzeltmek, przlerinden temizlemek, dilini ve slubunu gzelletirmek
iddiasyla bu syleyileri yava yava kaldrmlardr(Gle, 2002: 64).
Hikyelerin ifade slubu da ounlukla belli kalplar kazanmtr. Pek ok hikye
raviyan- ahbar ve naklan- asar ve muhaddisan- ruzigar yle rivayet eder ki
diye balar. Balang kliesi baz hikyecilerin gzel bir kz verken syledikleri u
afet-i cihan hkm Sleyman, bir kar gerdan, zelha-y sani Yusuf u zaman ah al

38

krmzs, krmz her bir krmzs, yz bin krmz yanana bir fske vuesan bal
palzesi gibi, krk gn, krk gece tir tir titrer. tasvir kliesi herhalde kitaplarn
maldr. Yani szl gelenee kitaplardan gemitir. Baz klie tabirler szl
gelenekten kitaplara, bazlar ise kitaplardan szl geleneklere gemitir; ald
bakalm ne dedi gibi. Burada ald kelimesiyle saz eline ald demek
istenmektedir. Ve szl gelenekten kitaba getii aktr(a.g.e., s.64).
Halk hikyelerinde, kaynak ahs adn verdiimiz anlatclar mutlaka kendilerinden
ilavelerde bulunurlar. Ksacas halk hikayelerinin ierisinde zaman zaman fkra,
efsane, atasz, deyim, masal vs. rneklerini bulabiliriz. Halk hikyeleri nazm-nesir
karm anlatmalardr. Halk hikyelerinin dili anlatcnn zelliine bal olarak
adal veya sade olabilir(Alptekin, 1999: 16).
Szl gelenekteki halk hikyelerini tetkik edince gryoruz ki, onlarda, muhtevada
olduu gibi ekil ve slupta da deien ve deimeyen unsurlar bulunmaktadr. ekil
bakmndan halk hikyeleri gelenekteki anlatl halinde u emay verir:
Hikyeci bir faslla ie giriir. Bu fasl umumiyetle bir divani ile balar, ondan sonra
bir tecnis. Arkasndan tekerleme adn verdikleri ikinci bir trk; ondan sonra,
cinassz ve 6+5 vezinli bir trk olan koma; arkasndan bir semai, en sonra bir
destan okunur: Bu mizahi, uzun bir iirdir; pire destan, zrtlk destan gibi
(Boratav, 2002: 32).

slup, hikyelerin en belirgin zelliklerinden biridir. Hikyenin anlatmnda bir

akclk vardr. Zaman zaman ayrntlara inilir. Temel hikyenin arasna yerletirilen
eler slbu biimlendirir ve gzelletirir. Bunlar, deyiler, tekerlemeler,
kalplam ho szler, ataszleri, darb- mesellerdir. Bu tr eklentilerin baarl
olmas anlatan kiinin ustalna baldr(Baba, 2001: 38).
Halk hikyeleri szl ve yazl anlatmda baz ekil ve slp farkllklar gsterir.
Szl anlatmda anlatc daha rahat olduundan anlatm genellikle daha uzun ve
konuma slbundadr. Hikyeyi an latan k, dinleyicinin dikkatini canl tutmak

39

iin, zaman zaman dinleyicilerle akalar. Yazya geirilen hikyelerin ise anlatm
daha dzgn ve daha ksadr(Albayrak, 2004: 232).
Halk hikyelerinin hikye ksmlarnn genelde nesir olduunu gryoruz. nemli
yleyi ve konumalar ise manzum olarak ifade ediliyor. Kahramanlar duygu
alkantlarn da vuracaklar zaman hikyeyi anlatan k sazna bavurur. zellikle
koma eklinde sylenen iirler duyguyu younlatrmaya yarar.

1.5. Destan Mit likisi

1.5.1. Destanla Mit Arasndaki Benzerlikler
Destan ve mitolojilerin oluum sreleri birbirine benzemektedir. Her iki trde de
anlatlanlar, anlatm zamannda ok nce meydana gelmitir.
Mitler genellikle dnyann, insann veya baka bir eyin oluumunu konu alrlar.
Destanlarda da ksmen bu tr konularn ele alndn grmekteyiz.
Doast ve fiziktesi gler yan sra, doa gleriyle savaa girmi, onlar yenmi
ya da yenememi ilk yiitlerin kimlik ve kiiliklerini belirtmesiyle de mitoslar,
eposlara, yani destanlara malzeme olur, destanlar olutururlar(Necatigil, 2002: 13).
En ksa tanmyla mitoslar; doa glerinin kiiletirilmesi, canl varlklar ya da
lmsz

tanrlar

halinde

tasarlanmas,

eposlar

ise

tarihten

nceki

insan

topluluklarnn ilkel tarihleri olduuna gre; mitoslarla eposlar arasnda yer yer ayn
malzemeyi kullanmak, aralarnda balantlar olan konular deiik oranlarda ve farkl
alardan ilemek bakmndan bir kesime grlr (a.g.e., s.13).
Destan kahramanlar, mitoslardaki tanrlar ve tanrsal glerle yaamdaki insanlar
arasnda kprler kuran kiilerdir(a.g.e., s.13).

40

1.5.2. Destanla Mit Arasndaki Farklar

Destanlar gerek dnyaya ait konular ele alrlar. lerinde baz olaanstlkler
barndrsalar bile temelde tarih sahnesinde yer alm olaylar ve kahramanlar
destanlarn konulardr. Ancak ayn eyi mitler iin sylememiz mmkn deildir.
Mitler bu dnyann stnde bir dnyada, sadece yle olduuna inanlan olaylar ve
kahramanlar konu alrlar.
Destanlarn temelinde yatan ana duygu kahramanlktr. Buna karlk mitlerin temeli
dnyann, insann ve varlklarn oluumudur.
Destanlarda anlatlan olaylarn getii corafya gnmz corafyasdr. Yaanlan
yerlerin yaklak nereleri olduunu biliriz. Ancak mitlerde durum daha farkldr.
Mitlerin getii corafya masals bir corafyadr.
slup ynnden destanlar, mitlere gre daha uzun soluklu eserlerdir.

1.6. Destan Efsane likisi

1.6.1. Destanla Efsane Arasndaki Benzerlikler
Destan ve efsaneyi olaylarn anlatld corafya ynyle karlatracak olursak, her
iki trde de olaylarn gnmz corafyasnda, gerek dnyada getiini grrz.
Bilinmeyen lkeler ve diyarlar yoktur, destan ve efsanelerde(Ergun, 1997: 48).
Ayn ekilde, her iki trde de anlatlanlar gerek olarak kabul edilir. Her ne kadar
olaanst olaylar grlse de anlatlanlar, genel olarak gereklemi kabul edilir.
Anlatlan olaanst olaylar zellikle destanlarda, yaanm olaylardan ok sonra
destann teekkl evresinde sonradan eklenmi olaylardr(a.g.e., s.48).

41

Ayrca baz destanlar, zaman iinde uzun soluklu anlatma zelliini kaybederek
klr ve efsaneye dnebilir. Baz efsaneler ise destanlarn bnyesine dhil olarak
gnmze kadar gelmilerdir(a.g.e., s.48).
Destanlar uzun ve geni ierikli eserlerdir. Efsaneler ise destanlara gre daha ksa ve
insanlarn inanmak istedikleri bir olay konu edinirler.
1.6.2. Destanla Efsane Arasndaki Farklar
Destanlardaki olaylar tarih sayfalarnda bulmamz mmkndr. Ama bunu efsane
iin her zaman syleyemeyiz. Destanlar milletlerin yaam olduu nemli olaylar
konu alr. Bu bakmdan bu nemli olaylar bir tarihi gereklik olarak grebiliyoruz.
Ancak bunu btn efsaneler iin sylememiz mmkn deildir(Gle, 2002).
Efsane ile destann getii zaman farkldr. Bir olayn destan olabilmesi iin eski
devirlerde ortaya kmas, aradan bir zaman getikten sonra meydana gelmesi
gerekir. Destann olay ile destann teekkl arasnda uzun zaman gemesi gerekir.
Efsanenin olumas iin uzun bir zaman gemesi gerekmez.
Efsanelerin bazlarnda kutsallk olmasna karn, bu husus destanlarda grlmez.
Destanlar daha ok milli olmalar bakmndan bir orijinallik tarlar.
Efsanelerin ounda kahramanlar manen ycelirler, dier trlerde bu ycelme
grlmez, destanlarda bir tanr inanc yaanr, fakat bu yaama hali bir ycelme
deildir(ztrk, 1985: 144).

Efsanelerin benzerlerini baka milletlerde de bulabiliriz. Fakat destanlar milli

olduklar iin benzerleri olamaz, sadece bir millete aittirler(Gle, 2002).
Mehmet Kaplann tip tahlillerinden hareketle efsanelerdeki sessiz, sakin insan tipine
karn destanlarda sava, kahraman tipi olduunu syleyebiliriz(Kaplan, 1991).

42

1.7. Destan Halk Hikyesi likisi

1.7.1. Destanla Halk Hikyesi Arasndaki Benzerlikler

Halk hikyeleri de destanlar gibi klar (ozanlar) tarafndan saz eliinde anlatlr.
Destanlar da halk hikyeleri de bu ekilde dilden dile, nesilden nesile gnmze
ulamlardr. Ozanlarn saz eliinde anlattklar bu her iki szl edebiyat verimi de
halk arasnda sylenirken ayn zamanda gelimi ve balangta bir fidanken heybetli
birer nar olmulardr(Gle, 2002).
Destanlar gibi, halk hikyelerinin oluumu da ou zaman gemi bir olaya, yaam
bir kiinin hayatna baldr.
Destanlarda olduu gibi halk hikyeleri de azdan aza, kuaktan kuaa geerek
aktarlmlardr. Her iki tr de bu bakmdan szl edebiyat rnleridir.
Halk hikyeleri destanlar gibi bsbtn manzum olmasalar bile byk lde
manzum ksmlar da vardr. Bu manzumeler olayn geliimine yardmc
olmaktadr(Boratav, 2002).
Destanlarda birok olaanst olaylara yer verildiinden bahsetmitik. Halk
hikyelerinde de doast kuvvetlere ve olaanst olaylara geni lde yer verilir.
Halk hikyesi, milli olmas, tarihle yakn mnasebeti bulunmas gibi vasflarla
destanlara yaklamaktadr(Gle, 2002).
1.7.2. Destanla Halk Hikyesi Arasndaki Farklar
Pertev Naili Boratavn belki eskiden destanlarn grdkleri vazifeleri zerine
alm yeni ve orijinal bir nevin mahsulleri (2002: 39) diye niteledii halk hikyeleri

43

mutlaka tarihi bir olaya dayanmamas, nazm-nesir kark oluu ve zamanla nesir
ksmnn arlk kazanmas, ahslarn ve olaylarn anlatmnda taknlan gereki
tavr, kahramanlktan ok ak maceralarna yer vermesi gibi hususlarda destanlardan
ayrlmaktadr.
Destanlarda bir topluluun ve o topluluk bandaki hkmdarn meydana gelii,
toplum iindeki eitli birliklerin kendi aralarnda arparak tek bir ynetim altnda
birlemeleri, daha sonra d lkeleri ele geirmeleri, doa ve doast kuvvetlerle
savamalar gibi konular anlatlr. Yerleik hayat baladktan sonra ortaya kan halk
hikyelerinde ise, ehir, aile ve toplum ii atmalar konu alnr(Kudret, 1995: 283).
Destanlarda aknc bir ruh, hikyeler de ise toplumun karakteri yaar, destanlar d
arpmalarn, hikyeler ise i mcadelenin mahsulleridir, onun iindir ki, kupkuru
bir hal tercmesi olmaktan ziyade, kahramanlarn madd ve manev yaplarna,
toplumun hayat anlayna dayanrlar. Bu nedenle, hikyeler hayatn gerek yzn
ac ve tatl taraflarn, yine de ferdin tasavvur ettii gelecee gre anlatrlar, insan
hayatn ekillendiren bu ger ek iinde, bazen olaanstye dayanan hayaller de yer
alr; Bu olaanst hal hikyenin devamn salayan ruha canllk verir, onu gl
klar(ztrk, 1985: 42).
Destanlardaki soylu kiilere karlk, halk hikyelerinde tccarlar, zanaatkrlar,
halktan kiiler, din adamlar vb. olaylarn bakiisi olur.
Destanlara kyasla hikyelerde olaanst zellikler epeyce azdr. Destanlarda btn
toplumun temsilcisi olan kahraman, dmanlar ve olaanst glerle savarken,
halk hikyelerinde anlatlan ilikiler toplum ii olup, fertler ve tabakalar arasnda
cereyan eder.

44

BLM 2: TRK DESTANLARI

imdiye kadar yaplan etnografya ve tarih tetkikleri, Sibiryadan Akdeniz kylarna
kadar yaplan ve ok uzun tarihinde muhtelif destan devirleri geiren Trklerin de
umumi milli destan olduunu kesinlikle gstermitir (Kprl, 1981: 42). Byk
ftuhat yapan, muazzam devletler kuran Trk milletinin en eski devirlerinden beri
kahramanlk destanlar yarattna phe yoktur (nan, 1992). Trkler tarihin en eski,
en hareketli kavimlerinden biridir. At ehliletiren Trkler, yzyllar boyunca, in'e,
Hint'e, Irak'a, Bizans'a ve Avrupa'ya akn etmiler, buralarda ksa veya uzun mrl,
kk veya byk devletler kurmulardr. Trkler, denilebilir ki, tarihin en destan
kavimlerinden biridir (Kaplan, 1979: 17).
Tarihin dramatik olaylar celbettii anlamnda, sakin milletlerin tarihsiz olduklarn
gz nne getirecek olursak, tarih boyunca bir gerilim ve dramatik olaylarn iinde
ok dinamik bir hayat sren Trkler, ok derin bir tarihe sahip olduu gibi, olduka
zengin ve deerli bir folklor; efsaneler, masallar, ataszleri ve deyimlerle birlikte
trl konulu arklar da yaratmlar. Bunlarn arasndan kendine zg bir ezgiyle dile
getirilen destan tr, Trklerin en nemli manevi kltr deerlerinden birini tekil
etmektedir. Ayrca zel bir sanat ustalyla ilenmi olan destanlarmz, milletimizin
gl ve asil duygularla dalgaland ve bunun gcyle byk olaylarn yer ald
zaman ve mekn iinde meydana gelmilerdir. Destanlarmzn douu ve gelimesi,
milletimizin douu ve gelimesiyle, sosyal ve kltrel hayatnn douu ve oluumu
projesiyle dorudan doruya ilgilidir. Hibir yerde olduu kadar, destanlarmzda,
halkn milli ruhu, dehas, hayatn verdii bilgelii kendini gstermemitir. Folklorun
hibir trnde, destanda olduu gibi, halkmzn airlik kabiliyeti de bu kadar gle
ortaya kmamtr(Mahmut, 1995: 98).
Trk destanlarnn yazl dile geiinin ok ge olmas ve bu yzden uzun bir gelime
dnemi geirmesi, destanlarn yararna olmu ve bu uzun dnem iinde devaml
deiik, zengin ve ok hareketli bir hayat yaayan Trk milleti; olaanst olaylarn
aralksz ileme frsatn da bol bol bulduu iin destanlarmz, dier milletlerin

45

destanlarndan daha zengin, daha renkli ve hareketli unsur ve zelliklerle tespit

devrine ulamtr(Sepetiolu, 1995: 98).
Ne yazk ki, bu destanlar, btn artlar ile hazr olduklar ada byk airlerin
eliyle toplanp ilenmediler. Dank sylentiler ve manzumeler halinde kaldlar.
Zamanla kayboldular ve ancak baz in, ran, Arap kaynaklarnn ve Divan- Lgatit
Trkn verdii zetlerle bilindiler(Kabakl, 2002: 68).
Trk destanlar, dier trlerden, baz zellikleriyle ayrlr. Her edebi trn teekkl
gibi, destanlar da toplumlarn maddi ve manevi gleri zerinde kurulur, toplum
btn maddi ve manevi varl ile destann kuruluunda yer alr. Budunun inanc,
gelenek ve grenekleri ile hayat anlay, yaants destann i yapsn rer, baz
destanlarda olduu gibi toplumun yaantsndaki mefkre destann teekklne sebep
olur. Uygurlarn G Destan, Gk Trklerin Ergenekon, Bozkurt Destanlarnn
psikolojik kaynaklarnda var olmak mcadelesinin tohumlar yatmaktadr. Ouz
Kaan Destannda ise, Trkln hayat anlay, stnlk temi destann i yapsn
rmektedir. Dier edebi trlerde genellikle toplumun kendi i dzeni dile
getirilmektedir. Destanda ise budunun varl sz konusudur. Sava ve mcadele
daha ok d ve baka bir buduna kardr. Bu sebeple destanlar, milletlerin ilk
devirlerini kuran tarihlerini iine alrlar. Yaplarnda grlen doast motifler bir
tarafa alnrsa genellikle Trk tarihinin ilk karakteristik zelliini bize verirler
(ztrk, 1980: 25).
Eski alara kadar tarihi kan milletlerin edebiyatnda olduu gibi, Trk
edebiyatnda da destan trnn nemli verileri vardr. Komu milletlerin
edebiyatnda grlen destan trne kyasla, Trk destanlar eitli corafi blgelere
gre birbirinden farkl ayrntlarla birok destan domutur. Tr destanlar zerinde
alan aratrmaclardan Trk destanlar iin kaynak blge n Asya ve ran illerini
gsterenler olduu gibi, bu illerde buyruk olmu skitlerin tarihi ile 11. yzyla kadar
karmaktadrlar. Bu grn yan sra Trk destannn izlerini Hunlarn yaantsnda
grenler ve Hun tarihi ile ilgili olaylarda tarihi kaynaklarn tespit edenler de vardr.
Prof. Dr. Zeki Velidi Togan, u Destannn tarihi izlerini M.. 11. yzyla kadar

46

kararak, Ouz Kaan Destannn ilk malzemesini verdiini ileri srmtr(a.g.e. ,

s.26).
Trk edebiyatnda mevcut destanlar, genellikle tarihi devirlerde gelien Trk
yaantsnn karakteristik zelliini vermektedir. Trk tarihi, gelien zaman iinde,
inden, Avrupada Orleana kadar, geni corafi sahalar zerinde, siyasi
dalgalanmalar gstermitir. Bu zellik destanlarn yap ve teekklnde de
mevcuttur; Ouz Kaan Destannda geni Asya illeri, hatta Afrikann kuzey
ksmlar, Avrupann dou blgeleri, destann corafi snrlarn izer. Destanlar bir
nevi, zaman zaman teekkl etmi vaziyette, Ouz Kaan Destanna ek tabakalar
halinde grlrler. Trk destanlar bu yaplar ile M.. 11.yzyldan, M.S. 14.
yzyla kadar uzanan geni bir zaman derinliine sahiptirler. Trk destannn bu
kadar geni corafi sahalar zerinde ve zaman derinlii iinde teekkl etmi olmas
yukarda da belirtildii gibi, Trk tarihinin zelliinden gelmektedir(a.g.e. , s.26).
Trk destan, adalar olan baka uluslarda olduu gibi milletin kozmogonisini,
inanlarn, tarihini, edebiyatn, hatta yasalarn iinde toplayan bir dergi
mahiyetinde olmutur. Eski Trk destan u veya bu Trk boyunun, hkimiyeti eline
almas ile byk tarihi hadiseler neticesinde yeni unsurlar ve yeni vakalar alarak
nesilden nesile devam etmitir. Fakat eski destann birok temel unsurlar her devirde
muhafaza edilmitir. Mesela bozkurt, k, kutlu aa ya da ta gibi unsurlar
bunlardr. Trkler Mslman olduktan sonra bu milli destana slami unsurlar
sokulmakla beraber, yine eski Trk inanlar da bunlarda yaamtr(nan, 1992).
zellikle slamiyet ncesi Trk destanlar hakknda elimizde doyurucu bilgiler
olmasa da ondan sonra yazya geirilen destanlarmz olduu gibi korunabilmitir.
Yani yapma destan olma tehlikesinden kurtulmutur. Bu ise toplumun milli duygu ve
dncelerinin olduu gibi, btn saflyla kald anlamna geliyor.
Daha nce de belirttiimiz gibi destanlardaki olaylar, destanlarn meydana geliinden
uzun zaman nce yaanm olaylardr. Destanlar belli bir birikimin rnleridir. Trk
milleti bu destan devirlerini yaam kadim bir millettir. slamiyetten sonra meydana

47

gelmi olan Trk destanlarnda iptidai devirlerden beri sregelen destan kltr ve
birikiminin etkilerini grebiliriz. Krgz Trklerinin Manas Destan yz binlerce
beyitten meydana gelmi bir destandr. Bu destan Batl bilim adamlarnn
derlemeleri sayesinde bu ekliyle bulabiliyoruz.
2. 1. Yaradl Destan
Balangta, dnya usuz bucaksz sulardan ibarettir. Tanr lgen bu usuz bucaksz
sularn stnde srekli umaktadr. Gkten gelen bir ses, denizden kan bir ta
tutmasn syler. Tanr lgen, gkten gelen bu emirle birlikte oturacak bir yer bulur
ve yaratma vaktinin geldiini dnr. Bu srada suda yaayan Ak Ana, Tanr
lgene u kutsal szleri retir:
De ki hep, Yaptm oldu! Baka bir ey syleme!
Hele yaratr iken Yaptm olmad! deme
Bu d duyan Tanr lgen yeri ve g yaratr. Ayrca tane ok byk balk
yaratarak, dnyay bunlarn zerine koyar. Bylece dnya sabit kalr. Balklar hareket
ettiinde dnyay sular kaplamasn diye Mand-ireyi yaratr, onlar denetlemesi
iin. Tanr lgen dnyay yarattktan sonra Altn Dan tepesine geer, oturur.
Dnyay alt gnde yaratmtr ve yedinci gn dinlenir.
Bir gn, denizde yzen bir toprak parasnn zerinde kil grr. O kilden insann
atasn yaratr. Bu ilk insann adn Erlik koyar. Onu kardei olarak grr. Ancak
Erlikin ii hrs ve kibirle doludur. Tanrdan da stn olmak ister. Tanr lgen
Erlikin bir ie yaramayacan anlaynca kemikleri kamtan, etleri topraktan yedi
insan yaratr. nsanlarn kulaklarndan fleyerek can, burunlarndan fleyerek akl
verir. nsanlar korumas iin Mand-ireyi, onlar idare etsin diye de May-Tereyi
yaratr. (Sepetiolu, 1995)

48

2. 2. Alp Er Tunga Destan

Alp Er Tunga Destan hakknda kesin bir bilgiye sahip deiliz. Orhun Kitabeleri,
Kutadgu Bilig, ehname ve Divan Lugatit Trk te Alp Er Tungadan
bahsedilmektedir.

ok eski zamanlarda yaam bir yiit olduu bilinmektedir.

ranllar ona Afrasyap adn vermilerdir. Firdevs, ehnamesinde Afrasyapn

kahramanlklarna geni bir yer ayrmtr. ehnameye gre nceleri Turan lkesinin
ehzadesi, daha sonra da hakan olan Alp Er Tunga, ran-Turan savalarnn ok nl
Turan kahramandr. ehnamede anlatldna gre selvi boylu, kollar ve gs
aslana e gte ve fil kadar kuvvetli bir yiittir. ranllara sava am ve ran
hkmdarn esir almtr.
ran lkesinde birok padiahlklar bulunuyordu. Kabil padiah Zal, Alp Er
Tungann elinde esir bulunan hkmdar kurtarmak iin Turan lkesine yrr.
Ancak baarl olamaz. Aradan yllar geer. Bu kez olu Rstemi yollar Alp Er
Tungaya kar savamas iin. ehnamede, Alp Er Tunga ile Rstem arasnda
birok sava yapld anlatlr. Bu savalarn bir ksmn Alp Er Tunga, byk bir
ksmn ise Rstem kazanr. Bu noktada ehnameyi yazan Firdevsnin bilinli bir
ran milliyetisi olduunu da unutmamak gerekiyor. Yine de baka bir millete ait
olan bir destanda Alp Er Tungaya bylesine bir yer ayrlmas ve yiitliinin
vlmesi onun nemini ortaya koymaktadr.
Alp Er Tunga ismine, Yusuf Has Hacipin Kutadgu Bilig adl eserinde de rastlyoruz.
Bu eserde Alp Er Tungann mehur bir Trk beyi olduu; yksek bilgi ve fazilete
sahip sekin bir kii olduu sylenmektedir. Ayrca ranllar tarafnda Efrasiyap
(Afrasyap) adyla anld da belirtilmektedir. Orhun Kitabelerinden Bilge Kaan
Antnda ise Tongra adl bir yiitten sz edilmektedir. Bunun Alp Er Tunga olma
ihtimali yksektir.
Bizim iin en nemlisi Kagarl Mahmutun Divan Lugatit Trke ald bir
attr. Bu atn Alp Er Tunga Destanndan elimize ulaan tek metin olduunu
syleyebiliriz. Bu atta Alp Er Tungann lmnn ardndan duyulan zntnn

49

dile getirildiini gryoruz. Bu mevzuda Abdlkadir NANn u szleri manidardr:

Mahmud Kagari ile Yusuf Has Hacibin haber verdikleri Alp Er Tonga destan
baka hibir bilgimiz yoktur. Kagarideki Alp Er Tongann lm zerine sylenen
at, phesizdir ki, destann bir parasndan ibarettir. Bu destan zerinde fazla
mtalaada bulunmak gtr. (Trk Dnyas El Kitab, 3. cilt, s.7, Trk Kltr
Aratrma Enstits).
2. 3. u Destan
Destana adn veren unun, M.. 4. yzylda yaam bir Trk Hkmdar olduu
sanlmaktadr. Destanda Makedonyal skenderin, Asyaya yapt seferler ve bu
seferler srasnda Trklerle yapt savalar anlatlmaktadr. Ayrca Trk boylarnn
oluumundan, Trklerin ehir hayatn yaamaya balamalarndan sz edilir. Elimizde
yeterli bilgi olmamakla beraber, destann ksa da olsa bir zeti Divan Lugatit
Trkte bulunmaktadr(Sepetiolu, 1995).
2. 4. Bozkurt Destan
Bilinen en nemli Gktrk destanlarndan biridir. Bir bakma, altnc yzyldan
sekizinci yzyl ortalarna kadar egemen olmu bu Trk devletinin, Gktrklerin, soy
kt ve var olma hikyesidir. Ayrca, Trk rknn yeni bir dal halinde dirilii de
diyebileceimiz Bozkurt Destan, Bilge Kaann Orhun Abidelerindeki nl
vasiyetinin ilk cmlesi olan: Ben Tanrya benzer, Tanrdan olmu Trk Bilge
Kaan, Tanr irade ettii iin, kaanlk tahtna oturdum. cmlesi ile birlikte
dnlecek olursa soyun ve rkn nasl bir ekilde ilahiletirilmek istendiini de
anlatmaktadr. Destan in kaynaklarnda kaytldr(Sepetiolu, 1995: 122, 123).
2. 5. Ergenekon Destan
Gktrklerin en byk destandr. Trk destanlar arasnda ok ayr ve nemli bir yeri
vardr. En byk destanlarmzdan biridir. Yllarca Trk toplum hayatnda etkileri

50

olduu gibi bugn bile Anadolunun dalk kylerinde, bir takm gelenek ve
greneklerde Ergenekon destannn izlerini grebiliriz(Sepetiolu, 1995: 126).
Bir bakma Bozkurt destannn ana izgileri zerine kurulmu hatta bu destann ok
serbest bir ekilde genilemi halidir diyebiliriz. Daha dorusu Bozkurt destan ile
kaynan belirleyen Gktrk soyu, Ergenekon destan ile yeni bir atlm yaparak
gelimesini, durgunluk anda glenmesini, ondan sonraki yayl ve byy
dnemlerini anlatmaktadr(a.g.e., 126).
Destan ilk defa Mool tarihisi Reidddin tarafndan tespit edilmitir. Destann
orijinal syleyii olmasa da geni bir zeti mevcuttur.
2. 6. G Destan
Bu destan Uygurlara ait bir destandr. Bugn, Orhun nehri kysnda bir ehir kalnts
ile bir saray yknts vardr ki ok eskiden bu ehre Ordu-Balk denildii
sanlmaktadr. Byk Uygur destannn son blm diye kabul edebileceimiz G
destan, ite bu ehrin saray ykntsnn nnde bugn grlebilecek ekilde duran
yaztlarda yazl olduunu Hseyin Namk Orkun ileri srmektedir. Yine Hseyin
Namk Orkunun belirttiine gre bu yaztlar, Mool Han dey zamannda
inden getirilen uzmanlara okutturulup tercme ettirilmitir(Sepetiolu, 1995:
126).
G destannn in ve ran kaynaklarndaki kaytlarna gre iki ayr syleyi halinde
olduu

bilinmekte

ise

de

aslnda

birbirinin

tamamlaycs

gibidir.

ran

kaynaklarndaki syleyi daha ok tarih bilgilerine yakndr(a.g.e., 131).

2. 7. Ouz Kaan Destan
Milli Trk destanlarnn en nemlilerinden ve en nllerinden biri olan Ouz Kaan
destan, eski kaynaklarda, Ouzname ad verilen bir eserde kaytl olarak

51

gsterilmektedir. Fakat Ouznameyi bugne kadar gren olmamtr(Sepetiolu,

1995: 118).
Ouz Kaan destannn bugn bilinen sylenii iki ayr ve deiik ekilde yazldr.
Birincisi slamiyetten nceki dneme ait syleni eklidir. Bu eklin yazs Uygur
harfleriyledir. Bu yazl metin Pariste, Milli Ktphanededir(a.g.e., 118).
Ouz Kaan destannn ikinci syleni ekli, slamiyetten sonraki syleni eklidir.
Bu ekil tarihi Reidddinin Cami-t Tevarih adl eseriyle Ebulgazi Bahadr Hann
ecere-i Terakime adl eserinde kaytldr. Ayrca nc bir nsha daha vardr ve bu
nsha da slami inanlara gre tespit edilmi olan Ouz Kaan destannn baka bir
syleyi eklidir; fakat bu nsha ba ve son taraflarndan hayli noksandr(a.g.e., 118).
Bu destanda, destan kahraman olarak ad geen Ouz Kaan, milattan nce ikinci
yz ylda byk bir Trk mparatorluu kurmay baaran gerek bir tarihi ahsiyettir.
Asl ad Mete olan ve Tmen Yabgunun olu olarak bilinen Ouz Han M.. 209 ile
174 yllar arasnda Kuzeydou Asyada kurulmu olan Trk devletini, inden
Hazar Denizine kadar btn Kuzey Asyaya yaylm ve ini hkm altna alm
bir byk imparatorluk haline getirmitir(a.g.e., 118, 119).
Bir Hun-Ouz destan olan Ouz Kaan destannda, bir devletin bir imparatorluk
haline geliindeki o ba dndrc gelime, milli bir corafyann milli bir ruh
yaplanmas iinde ilenii ve Ouz Hann, kendisine inanm bir milletle beraber
gibi byy anlatlmaktadr. Milli Trk destanlarnn btn ssleri, ruh
yaplanmas ve zelliklerinin ok gzel bir dizili iinde ilenip gelitirildii bu
destan Tmen Yabgu olu Metenin, Ouz Han ad altnda kutsallatrld bir
destandr(a.g.e., 119).
2. 8. Satuk Bura Han Destan
Byk Trk mparatorluunun temsilciliini 840 ylnda hak etmeye balayan
Karahanllarn 13. yzyla kadar sren hkmdarlk nbetleri srasnda en nemli ve

52

gerekten dnya tarihinin akn deitiren byk olay Trklerin slam dinini kabul
etmi olmasdr. 940 yl civarnda Karahanl hkmdar Satuk Bura Han zamannda
geliiveren bu dnya apndaki olay, dnya zerindeki byk etkisi lsnde
Karahanllar arasnda da bir destan havasna brnm, Satuk Bura Han anlatan ve
yceletiren bir destan olumutur.
Trklerin slam dinini kabul edilerini ilahi bir ilhama balamaya alan Satuk
Bura Han Destannn, ok ksa bir zamanda gelitii, slamiyetten nceki Trk
destanlarndan da ald ana sslemelerle daha ok zenginleerek yazl ekle geldii
sylenebilir(Sepetiolu, 1995: 135).
2. 9. Manas Destan
Bir Krgz destan olan Manas Destan Mslman Krgzlarla putperest Kalmuklarn
arasndaki mcadeleleri anlatr. Bununla beraber Manas destannn dokuzuncu
yzylda, Krgzlarn Yenisey kylarnda devlet kurmaya baladklar srada olumu
olduunu ileri sren ilim adamalar da vardr(Sepetiolu, 1995: 138).
Manasn, tarihte gerekten var olduunu gsterir izler grlmemi ise de, KrgzKalmuk mcadelelerinde gz doldurmu bir Krgz yiidinin, belki de bir Krgz
Beyinin ad ve yiitlii ile bu destana konu olduunu dnebiliriz(a.g.e., 138).
Manas destan bir bakma Krgzlarn ansiklopedisi gibidir. Manas destannda
Krgzlarn btn gelenek ve greneklerini, trenlerini, inanlarn, grlerini, baka
milletlerle olan ilikilerini ve ahlak anlayn bulmak mmkndr(a.g.e., 138).
Manas destannn btnn syleyenlere manas, bir ksmn syleyenlere rc
denir. Manaslar, destan anlatrken kendi zamanlarnn etkisi altnda kaldklar
olaylar ile kendi duygu ve dncelerini de ustaca katmlardr(a.g.e., 138).

53

Manas destanna ilk defa, Kazak-Krgz yneticisi olan Rus asll Franel tesadf
etmitir. Daha sonra okan Velihanof 1856 ylnda destan dinlemi fakat destann en
uzun parasn Radloff yazya geirerek 1885te yaynlamtr(a.g.e., 138).
2. 10. Alpam Destan
Manas destanndan sonra almamzn temelini oluturan ikinci byk destan
Alpam destandr. Alpam destan zbeklerin milli destandr. Bu destanda
Alpamn Berinaya olan ak ve zbeklerle Kalmaklarn mcadeleleri
anlatlmaktadr.
zbek kahramanlk destan Alpamn otuza yakn zbek bahndan, otuz be defa
derlendii belirtilmiti. Bu metinlerin ounda destan iki ksmdan olumaktadr:
birinci ksmda Berinin ailesi Kalmaklarn yurduna g eder, Alpam gidip
Berini getirir; ikinci ksmda ise, Kalmakah elinden zulm gren kaynatasn
kurtarmak iin Kalmaklarn yurduna giden Alpam, yedi yl zindanda yatar, sonra
Baysn-Kongrata gelip muradna erer(Yoldaolu, 2000).
2. 11. Ural Batr Destan
Ural Batr destannda ise Ural Batrn lmszlk pnarn aray ve bu yolda
yapt mcadeleler anlatlr. Ural Batr sonunda lmszlk pnarna ular; ama
pnarda hi su kalmamtr. Fakat hibir dman kalmamtr. Halkyla huzurlu bir
ekilde yaar. ocuklar olur. Yallnda kendisine lmszlk pnarndan bir avu
su getirilir. Bu pnarda bulunan son sudur. Ancak bunu imez ve halknn stne
serper. O anda her yer yeillenir ve bereketlenir. Ural Batr ise huzur iinde hayata
gzlerini kapar.

54

BLM 3: DER MLLETLERN DESTANLARI

3. 1. lyada
Yunanllara ait olan bu destann konusu Truva Savalardr. Destan adn Truvann
eski ad olan lliondan alr. Sava Truva Kral Priyyamn oullarndan Parisin
Elenay karmasyla balar. Elena (Helen) Isparta Kral Melenasn karsdr.
almak isteyen Yunanllar, Homerosun deyiiyle Akhallar, Truvay yakp
ykmaya giderler. Bakumandan, Melenasn kardei Agemennondur. Yunanl Ail
ise Agemennonun kz fijeninin nianlsdr. Ail Agemennona gcendii iin bu
savaa katlmak istemez.

Umutsuzlua den Akhallara ilahlarn da kesin bir

yardm dokunmaz. nk bu ilahlardan kimi Akhallardan yanadr kimi

Truvallardan.
Savata Priyyamn byk olu Hektor, Patroklu ldrr. Patrokl, Ailin en sevgili
dostudur. Bunun zerine arkadann cn almak isteyen Ail savaa katlr,
Hektoru ldrr, lsn Patroklun mezarnn evresinde ve yerlerde srr.
Priyyam kendinden geer; dvne dvne alar. Hi deilse olunun cesedini
vermesi iin Aile yalvarr. Ail en byk kahramandr. Priyyyama acr, olunun
cesedini teslim eder(Sepetiolu, 1995).
3. 2. Odysse
Odysse de bir Yunan destandr. Truvay yakp ykarak almaya gelen Akhallarn
arasnda bir hayli kral bulunmaktadr. Ulis bunlardan biridir. tak kraldr. Yiittir,
zekidir, beceriklidir; birok yetenekleri ile nldr. Bu sebepten ilahelerden Kalibsu
Ulise ak olur. Yurduna dnmeye hazrlanan Ulisi karr, evlenmek iste; bilinmez,
derin ve karanlk maaralarda saklar.

55

Aradan on yl gemitir. Ulisin yurdu gznde ttmektedir. Sarayn, ocan ve

kars Penelopu zledike zler. Penelop da kocas Ulisin zlemiyle paramparadr.
Bu arada zengin ve soylu bir kii Penelopla evlenmek istemektedir. Penelop bunun
zerine bir hal dokumaya balar. Bittiinde, eer Ulis hala dnmemi ise ilk isteyene
varacaktr. Ne var ki Penelop gndz dokuduu haly gece sker, ertesi gn yeniden
dokumaya balar.
lahe Kalibsunun Ulise yaptklar bata Zeus olmak zere teki ilahlarn cann skar
ve Zeus Ulisi serbest brakmasn buyurur Kalibsuya. Fakat ilahlardan Neptn de
Ulisi ekememektedir. Kalibsu serbest brakt halde Neptn Ulisin gemisini
batrr. lahlarn kimi yardm eder kimi eziyet. Bir ara kutulan Ulisi bir deniz
kysnda, bir kral kz baygn bir halde bulur. Alr, saraya gtrr, bakar, iyi eder.
Ulis sarayda, bandan geenleri anlatr. Canavarlarla, sihirli sirenlerle, tepegz
sikloplarla nasl uratn; amansz anaforlardan, uurumlardan nasl kurtulduunu
tatl tatl syledike herkesin houna gider. Kral ve kz her gn biraz daha severler
Ulisi. Fakat ilahe Minerva araya girer. Ulisi korumak niyetiyle onu ihtiyarlatr. Ulis
saraydan ayrlr, yal ve yalnz biri olan meye konuk olur. me, Ulisin eski
hizmetisi olduu iin onu tanr.
te yandan, Ulisin olu Telemak bymtr. Babasnn gelmeyeceini anlar.
Anasnn durumunu da grmektedir. Yola der, babasn aramaya kalkar.
Telemakn da banda bir sr macera geer, hayli ile eker. Sonunda eski hizmeti
menin evinde karlarlar. Baba oul lkelerine dnerler(Sepetiolu, 1995).
3. 3. Ramayana
Ramayana bir Hint destandr. Rama, Ayudha kraldr. lah Vinu ile kardeleri
Bharata, Strughna ve Lakmanann ruhlarnn yedinci defa bir tende yaamldr.
Ramann ba dman Ravanadr.

56

Ravana, Ramann kars Sitay batan karr. Sarayda dnen dolaplar sonunda
babas Dasaratha, Ramay srgne yollamtr.
Ramaya aylarla, maymunlar kral Hanumant yardm ederler. Rama, Lanka kral ve
dman olan Ravanaya sava aar ve kazanr. Toprak Tanrasnn kz olan kars
Sitay geri alr. Bu arada kardei Bharata taht korumutur. Taht tekrar Ramaya geri
verir(Sepetiolu, 1995).
3. 4. Kalevala
1802 ylnda Karjalohjada doan, 1884 ylnda 82 yanda iken Sammattide len
Findlandiyal yazar Dr. Elias Lnnort bir ky terzisinin oludur. Tp doktorudur.
Btn lkeyi ky ky, kasaba kasaba dolap Fin halk arklarn derlemitir. Bu
arklardan, btn Fin edebiyatna yn verecek olan Kalevala Destan meydana
gelmitir.
Destann tek amac vardr: A halk doyurmak iin Sampo deirmenini ele geirmek!
Olaanst glere sahip olan destan kahramanlarnn atas Kalevaladr. Yiit bir
gen olan Lemminkainen, Pohjola Bakiresinin gnln elmek iin trl servenlere
atlr; cehenneme iner, Tounela rmann kysnda aclar eker.
Demirci lmarinen byl eyalar yapmaktadr. Bu byl eyalara Sampo
denilmektedir. Sampo deirmeni de bunlardan biridir. Fakat Sampolar eline geirene
mutluluk ve zenginlik getirdii lde sava da getirir. Yal Ozan Vainaminen ise
bilge bir kiidir. lahlarn dilinden konuur ve szleriyle evresinde toplad insanlar
iin bir g kayna olur.
Ukko-Ylijuma destanda tek ilahtr. Tek Tanrya inanm bir insan topluluunun,
tabiatla ili dl ve sk skya bal bir Tanr inann, en eski Fin kkenlerinden beri
srkleyip getirmitir(Sepetiolu, 1995).

57

3. 5. ehname
934 1020 yllar arasnda yaad sanlan Ebul-Kasm Firdevs, ran milli airidir.
Tus ehrinde domutur. rann milli destan haline gelmi olan ehname, belli
lde Trk milletinden ve Trk kahramanlardan bahsetmektedir. Onun bu
zenginliini sadece ran edebiyatna mal etmek yanl olur.
Firdevs, ehnamesini Gazneli Mahmudun byk yardmlaryla tamamlam ve
bitirince de Sultana takdim etmitir. Destan altm bin beyittir. Aruz vezniyle
yazlmtr. Firdevs her eyden nce byk bir ran milliyetisidir. ehname, ran
kltr ve medeniyetinin Arap kltr ve medeniyetine kar bir direniidir; o
medeniyet ve kltrden stnln gstermek niyetiyle yazlmtr. Eserde, elden
geldiince Arapa sz kullanmaktan kanm; temiz, yaln, uydurmasz bir dil
kullanmtr.
Destann konusu yledir: Yaratlan ilk insandan 3. Yezdigerde kadar geen zaman
iinde insan tarihinin btn bilinenleri; bazen bir akn gelimesinde, bazen bir
savan hzl aknda devlerin, canavarlarn, lp dirilmelerin esrarl havasyla sarp
sarmalar.
Drt ana blmde drt devir, ehnameyi btnlemektedir. Pidadiler devrinin
destanlatrlan kahramanlar Hintlilerle ranllarn ortak destan devirlerinin
kahramanlardr. Daha ok Hint efsanelerinin kahramanlarn hatrlatrlar. lk
yaratlanlardan biri azman bir dev olan Keyumerttir. Gkler ve yerler bu devin
bedeninden olumutur. Bu devrin teki kahramanlar: Eski Saka (skit)
destanlarndan alnm olan Hueng ve Tahmurasp ile birlikte Cemid, canavarlar
ldren Feridun, zalim Dahhak ve Dahhaka kar ayaklann ba Demirci Kava
(Gave) gibi insanlatrlm efsane kahramanlardr. Yine canavarlar ldren bir
kahraman da Kereapadr. Ne kadar lse o kadar canlanacaktr; bir canlannda
zalim Dahhak ldrecektir. ehnamenin byk ve pek nl kahraman Zalolu
Rstemin ilk atas da Kereapadr. Ekaniler devri zerinde pek kendini yormayan
Firdevs, Sasanileri uzun uzadya anlatr(Sepetiolu, 1995).

58

3. 6. Chanson De Roland
Bir Fransz destan olan Ronaldn arks Turoldus tarafndan yazlmtr.
Turoldusun bir papaz olduu bilinmekte fakat daha fazla bilgi edinilmemektedir.
Destann sonunda ad getii iin destann yazar sanlmaktadr. Belki de arklar
toplayan, derleyen ve sralayan kiidir.
Franszlarn bu nl destan 12. yzyldan kalma bir destandr. Drt bin msradr.
Yazm kafiyeli msralardan olumutur. Konusunu tarihte var olduu sanlan bir olay
ve Ronald adl bir kiiden alr. Ronald, Charlemagne ordusunda bir art kuvveti
kumanda eden Bratagne U Eyaletleri kontudur. spanyadan dnerken Vaskonlar
tarafndan ldrlr. Olay 778 ylnda olmutur. Ronald, Mslmanlarla arpan
Charlemagnein yeeni olarak bilinir.
Charlemagnein yeeni Ronald ile danman Ganelon arasnda gizli bir kskanlk
vardr. Ganelon Ronald ekemez, almak ister, Ronald zor durumda brakr.
spanyada Zaragoza kenti sarlmtr, kent skmakta ve bunalmaktadr. Kentin
Mslman hkmdar ile Ganelon ortaklaa bir tuzak hazrlarlar. Mslman
hkmdar Hristiyan olmak istediini, bu yzden balanmasn istediini syler.
Ronald bu habere inanmaz. Ganelon Charlemagnei kandrr ve grmelere
kendisinin gnderilmesini ister. Charlemagne kabul eder ve kendisine gerek
kalmad dncesiyle ordusunu toplar gider. Ronaldn buyruunda yirmi bin kii
kalmtr. Bunu bekleyen Mslman hkmdar yz bin kiilik ordusuyla Ronald
bastrr. Ronaldn yirmi bin askeri direnir, gerilemez ve hepsi lr. Kala kala on bir
kii kalmlardr. Baka are kalmaynca Ronald borusunu alar, Charlemagneden
yardm ister. Boruyu duyan imparator geri dner. Fakat Ronald lmtr. Ganelonun
da ba kesilir(Sepetiolu, 1995).

59

BLM 4: NAN VE NANI

4. 1. nan Nedir?
nan, szlk anlam ile kiice veya toplumca, bir dncenin, bir olgunun, bir
nesnenin, bir varln gerek olduunun kabul edilmesi (Boratav, 1994: 7),
Tanrya, bir dine inanma, iman, itikat, birine duyulan gven, inanma duygusu
(TDK, 1998: 1080) demektir. nanmak, bir dnceye, bir kana bal bulunma veya
bal bulunan dncedir(Tulac, 1980: 1208).
nan; Osmanlcada itikat, Franszcada croyanse, Almancada glauben,
ngilizcede belief kelimelerine karlk gelir. (Hanerliolu, 1975: 268) pratikle
denetlenen, dorulanan (a.e.g, s.268) deneyle dorulanmam varsayma gvenme
(a.e.g, s.268) belirli bir devrin dinsel ve bilimsel gereklerine uyma (rnek, 1966,
19) anlamlarna gelmektedir.
nanc, bir eyi gvenle doru sayma tutumu olarak nitelendiren Bedia Akarsu ise
inan kavramn u ekilde tanmlamaktadr: Yeterince gerekesi bulunmayan, kesin
olmayan bir eyi doru sayma; us yoluyla genel geer bir dorulama yapmadan,
bakasnn tankl zerine kurulmu kantlar, bir kuku duymakszn onaylama;
znel olarak ye terli olan, ama nesnel olarak yeterli olmayan gerekelerden tr bir
eyi doru sayma; Btn yapp etmelerimizin temelinde bulunan yaamadan gelen
zorunlulukla d dn yann (nesnelerin, baka benlerin, Tanrnn) var olduunu kabul
etme; bilimsel, ahlaksal, estetik ve fiziktesi aklamalarda, nermelerin doruluunu
onaylama (Akarsu, 1998: 104).
Bir zana veya kanaate dayanarak kabul etme, inanma; inan, noksan bir tasvip
(benimseme) tarz olup, btn ihtimal derecelerine uygunluk gsterir. Kelimenin bu
geni ve zayf anlamndan baka, dar ve skolastik manada kullanlnda, bir ahidin
ahadetine itibar etmek demek olur. Zihnin ileri srd veya kabul ettii hkm, ne
kadar ak olursa inan da o derece kuvvetli olur. Zihin dorunun kstasn arar. Bu
kstaslar aklk, tutarllk, metot, eitli ilimlere ve dier bilgi tarzlarna duyulan

60

inan dereceleridir. nan hakikat ve hakikate ulama imkn sorusunu ortaya karr.
Genellikle denilebilir ki her bilgi, bir inanc gerektirmektedir. nk iktisadi ve
teorikten hukuki ve diniye kadar btn deerlere ait olan ve grg, bilgi alann aan
bir balan tarz vardr ki, bu inantr; fakat srf dine ait olan inanca da iman denir
(Yeni Trk Ansiklopedisi, 1985: 757).
Her hkmn iki mefhum arasndaki mnasebetinde tasdik veya redd vardr. Hkm
nce zihinde bir rzaya dayanr. Yani zihin, iki mefhum arasndaki bu mnasebeti
bazen doru, bazen yanl diye kabul eder. Doru diye kabul edilen hkmler
mspet, yanl diye kabul edilenler menfi olur. Buna gre; hkmn temelinde
bulunan rza olayna inan denir (Kl, 2003: 5).
nan ; daha umumi bir psikolojik olayn ifadesidir. nanlar bazen tamamen bir
akli ispat sonunda meydana gelir, bazen bir otoritenin veya ehadetin eseri olur.
Grmediimiz halde Avustralyann varlna inanmak gibi Hissi sebeplerle de
inan meydana gelebilir (a.g.e, s.5).
Bir ifade veya nermenin olduu gibi kabul edilmesi, benimsenmesine inanma, bu
ekilde benimsenen ve genellikle dnsel srelere hareket noktas oluturan
kabullerin her birine de inan denir. Varlklarn bizzat var olularna veya var olu
biimlerine ilikin en temel n kabuller, ifade veya nermelerin doruluk ya da
yanllklarn dikkate alarak gsterilen benimseyici n tavr, bir eyin yle olduuna
ilikin dorudan, belirli nedenlere indirgenemeyen pein kabul, sorgulama
dzleminin dna karlm bilgi inanc oluturur(Demir-Acar, 1997: 115).
Genel olarak, bir eyin ya da kimsenin varlna, bir iddiann doruluuna inanma,
biri iin gven besleme durumuna inan diyoruz. Yine genel bir ereve iinde, z
itibariyle temsili bir karaktere sahip olup, bir nermeyi kendisine ierik olarak alan,
ama son zmlemede iradi davrann kontrol altnda bulunan zihin halidir. nan
en temel ya da ilk bilisel hal olarak grlr; alg, bellek, bilgi, yarg, niyet vs. dier
bilisel ve konatif haller, inan ile rnein bilgi sz konusu olduunda, doruluk ve

61

haklandrma trnden bakaca faktrlerin bir birleimi olarak ele alnr(Cevizci,

2002: 552).
nan, bir san ya da bir kanya dayanarak kabul etmedir. Trk Dil Kurumunca
yaymlanan toplumbilim terimleri szlnde inan herhangi bir neriyi doru diye
benimseme olarak tanmlanmtr. Felsefe alannda ngiliz dnr David Hume
inanc imdiki izlenimle arml ya da onunla ilikili dnce olarak tanmlar.
Humea gre nedensellik, bilimsel bir yasa deil, bir inantr. Hayal gcnn pratikle
baml olarak ilemesi halinde bilimsel varsaymlar, pratikten kopmu olarak
ilemesi halinde de inanlar meydana gelir. Pratikle denetlenen ve dorulanan inan,
inan olmaktan kar, bilgi olur. nsanlk nce gereklik iindeydi ve gereklikle
zdeti, hayal kurma yetenei ok daha sonra gelimitir. nsanlar kimi hayallerinde
kendi gerekliklerini belli bir lde ve zorunlu olarak yanstmlardr. Bu yansmaya
sanatsal abartma ve sslemelerin geni apta katlmasndan kanlamazd. Bundan
trdr

ki

inan

rnleri

bilimd

olduu

halde

inan

nedenleri

bilimiidir(Hanerliolu, 1993: 82).

"nan" szcne kaynaklarn farkl tanmlar yaptn grmekteyiz. "nan bir eyi
gvenle doru sayma tutumudur. Buna gre, yeterince gerekesi bulunmayan, kesin
olmayan bir eyi doru sayma, akl yoluyla genel geer bir dorulama yapmadan
bakasnn tankl zerine kurulmu kantlar, bir kuku olmakszn onaylamadr.",
"nan, bir dnceye bal bulunma, Tanrya, bir dine inanma, iman, birine duyulan
gven, itimat, inanma duygusu, inanlan ey, gr ve reti"dir. Din ve inan
kavramlar birbirinden farkldr. Ayrca, din denen toplumsal kurum inan ve tapnma
adl iki blmden oluur. Her iki blmn temelinde de kutsallk ve yasak kavramlar
yatar(Artun, 2005: 81).
Gordon W. Allport, Birey ve Dini adl eserinde inantan yle bahseder: nantan
kastmz bizim kendisine sayg duyduumuz bir duygusal objenin varlnn tasdik
edilmesidir. Her eit pozitif his kanlmaz olarak inancn bir derecesini
iermektedir ve byle bir inan, yapmaya eilim duyduumuz her dnce iin motor
ilikilere sahiptir. Benzer bir ekilde negatif hisler reddedilen objelerin varlna olan

62

inanc iermektedir. Tanr'ya inanmayan ve bunu kavramsal olarak reddeden bir ateist
rnei gibi bu kuraln da istisnalar mevcuttur. Duygularn elik ettii inancn
yannda objelere bir eit pozitif gven duyma eklinde ayr bir inanma biimi de sz
konu sudur. Bu eit inan biimi kendisine sylenilen her eye inanan gen bir
ocuun durumunda kentlisini daha net gsterir(Allport, 2004: 140).
nan, fertlerin kendi i dnyalarnn bir yn ile ilgili idraklerin ve tanmlarn
meydana getirdii srekli ve sistemli duygular adr. Bilgi, kanaat, fikir, duygu ve
iman kapsayan psikolojik bir hadisedir. Kiinin kendi iradesi istikametinde elde
ettii kazanmlar; tutum ve davranlarla aa vurmak istenilen veya gayri ihtiyari
olarak tutum ve davranlarla ortaya kan manevi deerlerdir(Seyyar, 2004: 364).
nancn olumasnda rol alan faktrler unlardr:
Gzlem, Tecrbe, Zek, Duygu, Sosyal evre, rf ve adetler, Din
nancn zelliklerini ise u ekilde sralayabiliriz:
Mahiyeti itibariyle ferdidir
Kiiye moral gc verir.
Engelleri amaya yardmc olur.
ahsiyeti gelitirir.
Ayn inanc paylaan insanlar, etkili-aktif bir grup (cemaat) oluturur
(a.g.e.,s.364).
nan d dnyay idrak etme sonucu zihinde oluan bir anlay biimidir.
(Hanerliolu, 1975: 270) Konuya bu adan baklrsa, inan, zellikle hal inanlarn
toplumsal kabullenme, benimseme demek olduu anlalr. Bu btn deerlere ait
olan st bilgi alann aan bir balan ve kabullenitir. Toplum hayatnda st bnyeyi
gsteren inanlar sosyal normlar halinde kendini gsterirler. Toplumsal hayatn
bnyesinde meydana gelen sosyal bir hadise, geen tarihi sre iinde keyfiyet olarak
tamamen unutulmu, bilinmeze ait bir durum olarak kalm, ancak onun zihinlerde ve

63

vicdanlarda brakt izler daima hatrlanm ve yle kabul edilmi ve zaman iinde
halk inanlarn oluturan bir motif olarak yerini almtr. Bu nedenle inan
kelimesini onun toplum hayatna yansyan uygulamalarndan kesin izgilerle ayrmak
olduka zordur(Meri, 2004: 19).
Sosyolojinin elde ettii bulgular erevesinde baktmz en ilkelinden en medenisine
kadar inansz bir topluma rastlamak mmkn olmamtr. Her toplum mutlaka bir
dnceye ve bir inanca sahip olarak karmza kmaktadr. nan insanlarn znde
olan bir eydir. Bu inanlar hak olur, batl olur, semavi olur veya olmaz, her
toplumun kendine gre bir inan sistemi vardr. Dinler sosyal bir olay olarak
toplumlarda var olduu iin her din mutlaka toplum kltrnden ve yapsndan
etkilenmitir. Bu nedenle ilahi dinlerin hibiri eski yerel inanlarn kalntlarndan
kurtulamamtr. lahi dinler ile halk inanlar srekli etkileim iinde olmutur (a.g.e,
s.19).
Afar Timuin ise inan kavram hakknda unlar sylemektedir: Bir eyin
doruluuna inanma edimi. Bir nermenin onanmas. Doast gizlere inanma
anlamnda "inan"n eanlamls, inan, en genel anlamnda kesinliklerden ok
olaslklara yat kn dncedir. Tam olarak dorulanm yani kesinletirilmi dnce
hibir zaman inan diye nitelendirilmeyecektir. Dinsel erevede inan ussallktan
ok gnlle ilgilidir, bir gr olmaktan ok bir balantr, bir duygusal onamadr.
nanla ilgili felsefi grler olduka deiiktir. Kant iin inan bir bilgi biimi
deildir. Oysa Jacobi iin inan insan sonsuza aan tek kaynaktr, gerekliin
duygusunu salar. Marx inanc bir yanlsama sayar, ona gre inan zavall insanlarn
kurtulu dilekleriyle ya da br dnya dleriyle ilgilidir. nan her durumda
kukuculuun kart gibidir, bu yzden tartmaclktan ok benimseyicilie
eilimlidir, inan belirlemeyi ve onamay sever, kantlamay sevmez; zaten o daha
ok kantlarn geerli olmad alanlara ynelir. nanan kii dncesini belli bir
dnce biimi ne ulamtr ya da belli bir retinin altna koymutur. Her inan
salam bir gven duygusuna dayanr(Timuin, 2002: 280, 281).
Baz dnrlerin inan ile ilgili grleri unlardr:

64

Alain: "nanmann dereceleri unlardr. En alt dzeyde korkuyla ve arzuyla inanma

vardr. Onun stnde grenekle ve yknmeyle inanma yer alr (krallara, hatiplere,
zenginlere inanma). Onun stnde herkesin inandna inanma vardr (Paris onu
grmesek de vardr). Onun stnde bilginlerin kantlarla uyum iinde ortaya koyduu
eylere inanmak yer alr. (...) Btn bunlar inancn alann oluturur."
Demosthenes: "nsan inanmak istedii eye inanr."
Tacitus: "nsan anlamad eye ok kolay inanr."
Michel de Montaigne: "nsan en az bildiine en salam inanr."
La Fontaine: "Herkes korktuuna ve arzuladna ok kolay inanr."
Chateaubriand: "Dinin dnda hi bir eye inanmyorum."
H. de Balzac: "Byk heyecanlar veren byk inanlar vardr."
D. F. de Coulanges: "Bir inan bizim zihnimizin rndr, ama onu canmzn
istedii gibi eip bkemeyiz. O bizim yaratmzdr, ama bunu bilemeyiz. O insani bir
eydir ve biz Tanr'ya inanrz. O bizim gcmzn bir sonucudur ve bizden daha
gldr. O bizdedir, bizi brakmaz, her an bize bir eyler syler. Ba ememizi
isterse ba eeriz, devlerimizi gsterirse uyarlanrz. Doaya ba ediren insan kendi
dncesinin tutsa olmutur."
Alle Laprune: "Her yerde tek bir us vardr, bilgiyle inan arasnda, bilimle inan
arasnda ne eliki ne uyumsuzluk vardr; ancak bir st dorular dzeni sz
konusudur, burada inan kesinliin koullarndan biri olur."
A. Camus: "Hibir eye inanlmyorsa, hibir eyin anlam yoksa hibir deere var
diyemiyorsak, o zaman her ey olasdr ve hibir eyin nemi yoktur. O zaman ne bir

65

eyden yana olmak ne bir eye kar olmak vardr. Cani o zaman ne hakl ne
hakszdr." "Eylemi ynlendirecek bir st deer olmad zaman dolaysz etkinlik
yoluna gidilecektir. Hibir ey doru ya da yanl, iyi ya da kt olamayacana gre
daha etkin grnmek kural olacaktr. Dnya o zaman adaletliler ve adaletsizler
arasnda deil efendiler ve kleler arasnda paylalacaktr." (a.g.e., 281)
Maddeci dnce, dinin ortaya kn ve varln insanolunun doa gleri ve
kendi toplumsal yaam karsndaki gszlyle, boluun dinsel hayal gcnn
rnleriyle (kr inanca dayanan, duyular st glerle) kapatlmasyla, inananlarn bu
glere dorudan doruya dinsel duygularla balanlaryla aklar. nsanolu
yzyllar boyunca kendi yaamndaki toplumsal, ahlaksal vb. sorunlar bu hayali
varlklarla zmeye alm, kurumsal-mantksal dnce olanaklarn olduu kadar,
sanatsal, estetiksel zmleme olanaklarn da dinsel anlaylarn kurulmasnda
kullanmtr(allar, 1983: 75).
Anonim olarak ortaya kan inanlarda belli bir telkin ve propaganda vastas yoktur.
ou zaman bu tr inanlar bilinmezlik zerine bina edilmitir. Yani bilinmeyen bir
zaman iinde, kesin olarak bilinmeyen bir hadisenin ortaya kmasndan sonra doan
bir inan esi, belli bir zaman getikten sonra, toplumun genelinde kabul grerek
ortak inan haline gelir. Artk o, toplumun bnyesinde sosyal hayat ekillendiren
normlar haline gelmitir. Halk inanlarnn byk bir ksm bu tr inanlardr. Mesela
uursuzluk inanc gibi (elik, 1995: 21). Anonim olarak doan inanlarn benimsenip
yaylmasnda, toplumun zerinde yaad corafi artlarn, gemiten getirdikleri
sosyal mirasn, grup tecrbesinin byk etkisi olduu grlr. Bu gruba giren
inanlar tarafndan tenkit edilebildii gibi, toplumlarn birbiriyle olan mnasebetleri
sonucu mevcut inanlarn muhtevasna yenileri katlabilir. Hatta zaman iinde
altrma ve telkin vastalar kullanlarak yabanc kltr unsurlar hissettirilmeden
toplumun ortak deerleri haline getirilebilir(Meri, 2004: 19, 20).
Btn bu aklamalardan da anlalaca gibi halk inanlar gndelik yaayla,
iktisadi ve ticari davran ekilleri ile gzel sanatlar ve edebiyatla benzeri yzlerce
konuyu ieren zenginliiyle, bunlarn yer yer manevi ve dini inanlarla ilgili

66

gstermesiyle elbette ok geni bir alan kapsamaktadr (Tanyu, 1980: 123). Halk
inanlar iyisi ve ktsyle, halkn yle olduuna inand, kltrn o ynde
gelitirdii inanlardr. Birlikte yaaytan kaynaklanan ve ou kez aklc bir
dayana olmayan halk inanlarnn belirleyici zelliklerinin banda millilik vasf
gelmektedir. Halk inanlar bir ynyle ahlak kurallar, dier ynyle de muaeret
kurallar ile benzerlik gstermektedir. Halk inanlar, tarihin derinliklerinden
szlerek gelmi, belli bir takm tecrbelerle ekillenmi bir birikim sonucu olarak
ortaya kt iin deimezlik zellii tamaktadr. Halk inanlar genelde
mehuliyet zerine bina edilmitir. nan esini oluturan asl etken unutulmu, ama
onun brakt izler kendisini inan olarak toplumun bnyesinde korumutur.
Herhangi bir inanca sahip olan fert, bu inancn nedenini ve niinini bilmez, buna
gerek de duymaz. Onun iin nemli olan iinde yaad toplumun fertlerinin, yle
olmasna inanm olmasn istemeleridir. nan daha ok dnce plannda olup
uygulama olarak hayata pek yansmayan, ama hayatn yle ilemesini dzenleyen bir
g olarak geri planda duran bir zellik gsterir. Yani inan bir duygu ve dnce
hareketi halinde insann i dnyasna hkim olmaktadr(Meri, 2004: 20).
Halkn belli olaylara, cisimlere bak, onlar hakkndaki dncesi, anlay
sistemleerek btn bir halka yaylr ve umumileir. Bu dnceler, aklamalar git
gide fonksiyon deitirerek inan sistemi haline gelmeye balar(Ergun, 1997: 42).
4. 2. nan Nedir?
nan kelimesi szlkte inanma, inanlan ey (TDK, 1998: 1080), nanmak ii
ve biimi, Tanrnn varln ve sylediklerini kabul etme (Tulac, 1980: 1208)
olarak ifade edilmektedir. Gelenee dayal olarak oluan inanma pratikleri ve benzer
eyler ise inan kavramnn iine girmektedir.
nan, kaynaklarda Batl ve bo itikat (rnek, 1966, 15) olarak karmza
kmaktadr. nan kavramn bu kelimelerin karl olarak dndmzde kimi
nesnelerin mutluluk veya mutsuzluk getirdiine inanma (Hanerliolu, 1975: 268)
bo olma (zn, 1959: 114) belirli bir devrin dinsel ve bilimsel gereklerine

67

uymayan (rnek, 1966, 19) anlamlarna gelmektedir. nan, Osmanlcada batl,

Franszca ve ngilizcede superstition, Almancada aberglaube (Hanerliolu,
1975: 268) kelimelerine karlk gelir.
Halk bilimi, belli bir toplumun eski dinlerinden miras alp kendi ann artlarna
uygulayarak yaatt yeni dininde, yaam artlarnn gerektirdii yeni biimler, yeni
ierikler ve anlatlarla oluturduu inanlarla ilgilenir ve aratrma alann bu tr
inanlarla snrlar(obanolu, 2003: 11).
Balangtan gnmze kadar insann tabiatla olan mcadelesinde, karlat zel
durumlar, kendi mant iinde tutarl bir biimde aklayp yorumlamas sonucu
vard genellemeler halk inanlarn ve inan zincirlerine dnen sistematikleri,
dolaysyla da dnya grlerini veya ideolojilerini meydana getirmitir(a.g.e, s.12).
nanlar, insanlarn zihninde, asla dalm bir ekilde olmayp, sarslmaz bir dzen
iinde, bir btn olarak bulunmaktadr ve insanlarn hayatnn eitli ynlerini ayr
ayr idare etmektedir. Onlar insanolunun evlenmesinden balayp; doumuna,
lmne, hatta ahiretine kadar, ona hep refakat etmektedirler. Onun, yani
insanolunun; hem kinatla, hem dnya ile ve ahiretle olan biten mnasebetlerini
ayarlamaktadrlar(Tacemen, 2001: 348).
Bugn birok kiinin "batl" olarak adlandrd halk inanlarna kltrel dzeyi ne
olursa olsun birok insann yaygn olarak inand bir gerektir. rnein; bugn
yaygn olarak aalarn yapraklarnn ge dklmesi sonucunda kn ge geleceine
inanlr. Bunun gibi halk, birka rneini grd olaylar inan haline getirerek onu
yllarca srdrmektedir. Bu inanlar daha ok korktuklar bir doa olay etrafnda
olumaktadr ve o doa olayn olaanst bir ekilde dnmektedirler. rnein;
yamurlu havada eiin stnde oturulunca yldrm decei inancn oluturarak
gnmze kadar tamlardr. Hu olayn bilimsel bir aklamas olmasa bile, halk bu
ulaya birka kez tank olmusa eie yamurlu havada oturmamak inanca dayal bir
davran oluvermitir. Halkmz pek ok eyde olduu gibi inanlarnda da dini,
ahlaki duygularndan ve tecrbelerinden faydalanmtr(Artun, 2005: 239).

68

Farkl topluluklarda, hatta ayn lkenin farkl yrelerinde bir olay karsnda
gelitirilen inanlarda farkllklar grlebilir. Bu konuyla ilgili Erman Artunun
Boratavn eserinden (1994: 45) hareketle verdii rnek bizi bir lde
aydnlatmaktadr:
Ayn bir tabiat olaynn yerler ve topluluklara gre, ou kez ayn bir blgede bile,
birbirinden ok farkl, kimi de elikili inanlar yarattn birka rnekle belirtelim.
Yamur yaarken ayn zamanda gnein parlamas trl trl yorumlanr:
1) Cennette ya da gkyznde geen olaylarn belirtileri: "Melekler evleniyor";
"Muhammed'in dn oluyor", "Huri kzlar hal dokuyor".
2) Yeryznde olup biten eyler : "Tilkiler evleniyor", "Dii geyik douruyor";
"Kurtlar evleniyor"; "Kurtla ay evleniyor"; Horozlar evleniyor"; "Ylanlar
padiahlarnn (ah- maran) yasn tutuyorlar".
3) Uurlu, kutlu, bereketli olaylarn belirtileri ; "Hacet kaplar alyor", "Ekinlerde
bereket olacak", "Koyun srleri iin hastalksz bir yl olacak", "Sava sona erecek,
bar olacak", "Dmanlar yenilgiye urayacak", "Mantar ok bitecek".
4) Uursuz, mutsuz olaylarn belirtisi: "Mahsul az alnacak, ktlk olacak", "K uzun
olacak", "Kuzular ok lecek", "Kadnlar ok kz douracak", "Sava olacak",
"Dnyaya bir yldz decek", "Byk bir kimsenin bana konmu ku onu
didikliyor." (Artun, 2005: 240).
4. 3. nan ve nan likisi
nan ve inan birbirleriyle i ie girmi iki kavramdr. Benzer kavramlar gibi
grnmesine ramen aralarnda birtakm farklar vardr. Halk bilimi zaviyesinden
baktmzda inan kavramn, din bilimlerinin inceledii manada ele alamayz. O
daha ok mevcut inancn halkn yaamna etkilerini inceler. nan bizim anladmz

69

manada halkn kabul ettii dinin getirdii kurallar ve inanmalardr. nan ise halkn
ok eski devirlerden gnmze sahip olduu, temelleri ve gereklii tartlabilir
inanmalardr.

Bunun aksine inancn getirdikleri tartlmaz; nk o kurallar

inanlan din kendi koymutur.

Bir rnek verecek olursak: Gktrklerin Gk-Tanr sistemi ierisinde yer alan
iyelerden al karsna inanmalar inan iken, gnmzde slamiyeti kabul eden Trk
toplumlarnda gelenee dayal olarak devam eden bir unsur olduu iin inan
olarak deerlendirilmesi gerekir(Kl, 2003: 5).
Kaynaklardan hareketle u sonuca varabiliriz: nan belirli bir devrin dini sistemi
iinde olan, iman temeline dayanan, pratikle denetlenen uygulamalardr. nan ise,
inanma temeline dayanan, dnemin kabul gren dini sisteminin bir motifi olmayan,
yaplan pratik ve uygulamalarn mutluluk veya mutsuzluk getirecei zann tamadr
(yiyol, 2003: 6).
Halk inanlar toplumun kabul ettii ilahi dinin hkmleri ve retileri dnda kalan;
fakat halk arasnda yaygn bir ekilde yaatlarak bir sonraki nesle aktarlan
inanmalardr. Toplumlar hayatlarna derinlemesine etkileyen, det, inan ve
geleneklerini yeni bir dine veya kltre girdiklerinde brakmazlar ve yeni dinin,
kltrn zelliklerine eski det, inan ve geleneklerini uydurmaya alrlar. Halk
inanlar toplumsal hayatmzda teknik gelimelerden, evlenmeye, douma, lme,
sosyal hayatmza kadar her trl etkinlikte yer almaktadr(Artun, 2005: 239).

70

BLM 5: TRK DESTANLARINDA NAN VE NANI

MOTFLER
5. 1. Yaradl Destan
5. 1. 1. Destann zeti
Balangta, dnya usuz bucaksz sulardan ibarettir. Tanr lgen bu usuz bucaksz
sularn stnde srekli umaktadr. Gkten gelen bir ses, denizden kan bir ta
tutmasn syler. Tanr lgen, gkten gelen bu emirle birlikte oturacak bir yer bulur
ve yaratma vaktinin geldiini dnr. Bu srada suda yaayan Ak Ana, Tanr
lgene u kutsal szleri retir:
De ki hep, Yaptm oldu! Baka bir ey syleme!
Hele yaratr iken Yaptm olmad! deme
Bu d duyan Tanr lgen yeri ve g yaratr. Ayrca tane ok byk balk
yaratarak, dnyay bunlarn zerine koyar. Bylece dnya sabit kalr. Balklar hareket
ettiinde dnyay sular kaplamasn diye Mand-ireyi yaratr, onlar denetlemesi
iin. Tanr lgen dnyay yarattktan sonra Altn Dan tepesine geer, oturur.
Dnyay alt gnde yaratmtr ve yedinci gn dinlenir.
Bir gn, denizde yzen bir toprak parasnn zerinde kil grr. O kilden insann
atasn yaratr. Bu ilk insann adn Erlik koyar. Onu kardei olarak grr. Ancak
Erlikin ii hrs ve kibirle doludur. Tanrdan da stn olmak ister. Tanr lgen
Erlikin bir ie yaramayacan anlaynca kemikleri kamtan, etleri topraktan yedi
insan yaratr. nsanlarn kulaklarndan fleyerek can, burunlarndan fleyerek akl
verir. nsanlar korumas iin Mand-ireyi, onlar idare etsin diye de May-Tereyi
yaratr(Sepetiolu, 1995).

71

9. 1. 2. Yaradl Destannda nan Motifleri

TANRI
Tanr lgen uuyor, yoktu bir yer konacak,
Uuyor, aryordu, kat bir yer, bir bucak.
(YD: 432/3, 4)
Dnya yaratlnca, Tanr rahat seti,
Oturmak iin yine, Altn-Dana geti.
ok byk bir da idi, Altn-Da dedikleri,
Ayla Gnee deer, gkteydi delikleri.
Bulunurdu Altn-Da, gkle yer arasnda,
lgen de otururdu, bu dan ta banda!
(YD/B: 434/59 64)
Yine gnlerden bir gn, Tanr lgen denize,
Bakarak duruyordu, ard birden bire,
(YD/B: 435/100, 101)
Tanrnn gnl temiz, ycelerden yceydi,
(YD/B: 435/112)
CEHENNEM
Dokuz ayr dnya da, fazla yaratlmt,
Birer cehennem ile bir de yer katlmt.
(YD/B: 434/73, 74)

72

Tanrlar barna Han-Kurbustan-Tengere,

Cehenneminin ad, Mangz-Toiri-Tamu,
(YD/B: 435/79, 80)
Kurulduu yer ise Altn-arka adl yer,
Cehennemine herkes, Tpten-Kara-Tamu der.
(YD/B: 435/88, 89)
5. 1. 3. Yaradl Destannda nan Motifleri
DNYANIN YARATILII
Dnya bir deniz idi, ne gk vard, ne bir yer,
Usuz bucaksz, sonsuz sular iindeydi her yer!
(YD/B: 432/1, 2)
Gklerden gelen bir ses, lgene buyruk verdi:
Tut nndeki eyi, hemen yakala, dedi.
lgen bu emre uydu, uzatt ellerini,
inden tekrarlad, Semann szlerini.
Denizden kan bir ta, frlad kt yze,
Hemence ta tuttu, bindi tan stne!
Artk lgen memnundu, rahat bulmu idi,
zerinde duracak bir yeri olmu idi.
Gklerin emri ile bulunca lgen durak,
Artk vakit gelmiti, gkleri yaratacak!
(YD/B: 433/7 16)
lgen yere bakarak: Yaratlsn yer! Demi
Bu istek zerine, denizden yer tremi.
lgen ge bakarak: Yaratlsn gk! Demi.

73

Bu buyruk zerine, stn gk bezemi!

(YD: 433/33 36)
Tanr lgen durmam, ayrca vermi salk,
Bu dnyann yanna, yaratlm balk.
Bu byk balklarn, stne dnya konmu,
Balklar ok bykm, dnyaya destek olmu.
Dnyann yanlarna, iki de balk konmu.
Dnya gezer olmam, bir yerde kalp donmu.
Bir baka balk ise, yere gerilmi imi,
Kapkaranlk kuzeye, ba evrilmi imi.
Ortadaki baln ba tam kuzeydeymi,
Tufan hemen balarm, yn az deiseymi.
Onun ba her zaman, tam ynle durmalym,
Bu yn hi deimeden, kuzeyde olmalym.
Onun ba az dse, tufanlar balar imi,
Tufanla taan sular, dnyay kaplar imi.
Ba zincirler ile, bu yzden balanmt,
Ban oynamamas, bu yolla salanmt.
Zincirler balanmm, ortadaki diree,
Balk nolur, ne olmaz, kmldamasn diye!
(YD/B: 433, 434/37 54)
Dnya yaratl, alt gnde olmutu,
Yedinci gn ise Bay-lgen uyumutu.
(YD/B: 434/67, 68)
Sanma ki bizim dnya, dnyalar ire tektir,
Otuz katl gkle, dnya ok ok yksektir.
(YD/B: 435/98, 99)

74

NSANIN YARATILII
Yine gnlerden bir gn, Tanr lgen denize,
Bakarak duruyordu, ard birden bire,
Bir toprak parac, sularda yzyordu,
Topran zerinde, bir de kil duruyordu.
Toprak stndeki ey, dedi, nedir acaba,
nsanolu bu olsun, insana olsun baba,
Grnmeye balad, insan gibi bir ekil,
Birden insan olmutu, topran stndeki kil.
nsanda toplanmt, her eitten yeterlik,
Bu ilk insann ise, ad olmutu Erlik.
(YD/B: 435/100 109)
Mand-ireden baka, kemikleri kamtan,
Yedi kii yaratt, etleri de topraktan,
Nefesiyle fledi, tuttu kulaklarna,
Yedi insann hemen, can geldi ruhlarna.
Tuttu burunlarna, bir dahack fledi,
Akl verdi, insana, ruha akl ekledi.
(YD/B: 436/132 137)
YARDIMCI RUHLAR
lgen hep dnmt, ta gklere bakarak:
Bir dnya istiyorum, bir soyla yarataym!
Bu dnya nasl olsun, ne boyla yarataym!
Bunun aresi nedir, ne yolla yarataym!
Bir Ak-Ana (Ak-Ene) var idi, yaard su iinde,
lgene yle dedi, grnd su yznde:
Yaratmak istiyorsan, sen de bir eyler lgen,
Yaratc olarak u kutsal sz ren!

75

De ki hep, Yaptm oldu! Baka bir ey syleme!

Hele yaratr iken Yaptm olmad1 Deme!
Ak-Ana bunu dedi, sonra kayboluverdi.
(YD/B: 433/17 27)
Tanr balk iini, verdi Mand-ireye
Mand-ire dzeltti, ba dnse nereye.
Gnlerden bir gn yine, yer suya gmlmt,
nk baln ba aaya dmt.
(YD/B: 434/55 58)
lgen bu dnyasna, verdi yardmc bir Han,
Bu Hann ad idi, Mangzn-Matmas-Burkan
(YD/B: 434/77, 78)
Cehennemi yaparken Tanr hi bo durmam,
Matman-Kara adyla, bir de mdr atam.
(YD/B: 435/82, 83)
Doksan dokuz dnyann, ortancalar ortas,
Ad Ezre-Kurbustan, Tengere, Gk dnyas.
Bu dnya mdrnn, kendisi de idi Han,
Belgein-Keratlu, Trn-Muskay Burkan.
(YD/B: 435/84 87)
Biri bu cehennemi, idare eder batan,
Bu da kutsal ruhlardan, bir Matman-Karak Han,
(YD/B: 434/90, 91)
nsann dnyasna, derler Kara-Tengere,
dare eder onu, kutsal byk May-Tere.
(YD/B: 435/94, 95)

76

Dnya cehennemine, toptan Kara-Te derler,

Kerey-Han adl biri, onu idare eder.
(YD/B: 435/96, 97)
Tanr bakt ki Erlik, pek bir ie yaramaz,
Erlikin varlyla, bu dnya da yaamaz.
Yaratt Mand-ire, adl bir kahraman,
Dedi, Erlik yerine korusun bu insan.
(YD/B: 436/128 131)
Kutsal er Mand-ire, insan koruyacak,
Onu yaatacakt, dmanlar koarak.
Ama insanoluna biri lazmd ancak,
Onun idaresini bir dzene koyacak,
Bunun iin de Tanr, May-Tereye verdi can,
Dedi insanolunun bana oluver Han!
(YD/B: 436/138 143)
5. 2. Alp Er Tunga Destan
5. 2. 1. Destann zeti
Alp Er Tunga Destan hakknda kesin bir bilgiye sahip deiliz. Orhun Kitabeleri,
Kutadgu Bilig, ehname ve Divan Lugatit Trk te Alp Er Tungadan
bahsedilmektedir.

ok eski zamanlarda yaam bir yiit olduu bilinmektedir.

ranllar ona Afrasyap adn vermilerdir. Firdevs, ehnamesinde Afrasyapn

kahramanlklarna geni bir yer ayrmtr. ehnameye gre nceleri Turan lkesinin
ehzadesi, daha sonra da hakan olan Alp Er Tunga, ran-Turan savalarnn ok nl
Turan kahramandr. ehnamede anlatldna gre selvi boylu, kollar ve gs
aslana e gte ve fil kadar kuvvetli bir yiittir. ranllara sava am ve ran
hkmdarn esir almtr.

77

ran lkesinde birok padiahlklar bulunuyordu. Kabil padiah Zal, Alp Er

Tungann elinde esir bulunan hkmdar kurtarmak iin Turan lkesine yrr.
Ancak baarl olamaz. Aradan yllar geer. Bu kez olu Rstemi yollar Alp Er
Tungaya kar savamas iin. ehnamede, Alp Er Tunga ile Rstem arasnda
birok sava yapld anlatlr. Bu savalarn bir ksmn Alp Er Tunga, byk bir
ksmn ise Rstem kazanr. Bu noktada ehnameyi yazan Firdevsnin bilinli bir
ran milliyetisi olduunu da unutmamak gerekiyor. Yine de baka bir millete ait
olan bir destanda Alp Er Tungaya bylesine bir yer ayrlmas ve yiitliinin
vlmesi onun nemini ortaya koymaktadr.
Alp Er Tunga ismine, Yusuf Has Hacipin Kutadgu Bilig adl eserinde de rastlyoruz.
Bu eserde Alp Er Tungann mehur bir Trk beyi olduu; yksek bilgi ve fazilete
sahip sekin bir kii olduu sylenmektedir. Ayrca ranllar tarafnda Efrasiyap
(Afrasyap) adyla anld da belirtilmektedir. Orhun Kitabelerinden Bilge Kaan
Antnda ise Tongra adl bir yiitten sz edilmektedir. Bunun Alp Er Tunga olma
ihtimali yksektir.
Bizim iin en nemlisi Kagarl Mahmutun Divan Lugatit Trke ald bir
attr. Bu atn Alp Er Tunga Destanndan elimize ulaan tek metin olduunu
syleyebiliriz. Bu atta Alp Er Tungann lmnn ardndan duyulan zntnn
dile getirildiini gryoruz. Bu mevzuda Abdlkadir NANn u szleri manidardr:
Mahmud Kagari ile Yusuf Has Hacibin haber verdikleri Alp Er Tonga destan
baka hibir bilgimiz yoktur. Kagarideki Alp Er Tongann lm zerine sylenen
at, phesizdir ki, destann bir parasndan ibarettir. Bu destan zerinde fazla
mtalaada bulunmak gtr. (Trk Dnyas El Kitab, 3. cilt, s.7, Trk Kltr
Aratrma Enstits).

78

5. 2. 2. Alp Er Tunga Destannda nan Motifleri

FELEK
Alp Er Tunga ld m?
Kt dnya kald m?
Felek cn ald m?
imdi yrek paralanr.
(ATD/SS: 199/ 1 4)
Felek btn btn gevedi,
yilikler azald.
(ATD/SS: 199/ 9, 10)
Felek frsat gzetti,
Gizli tuzak kurdurdu.
(ATD/SS: 200/ 29, 30)
5. 2. 3. Alp Er Tunga Destannda nan Motifleri
KURT KLT
Herkes kurt gibi uluuyor,
Yakasn yrtarak baryor.
(ATD/SS: 200/ 17, 18)
5. 3. u Destan
5. 3. 1. Destann zeti
u kalesi, Balasagun yaknlarnda, gen bir Hakan olan u tarafndan yaplm bir
kaledir. Fakat Hakann saray Balasagundadr. Kalede ve Balasagunda o alarn en

79

gl, en byk ordusu bulunmaktadr. Bu sralarda Zlkarneyn denilen Makedonya

kral skender dou seferine km, n Asyadan ran ilerine kadar nne neresi
geldiyse ele geirmi, Trklerin yaad ehirlere kadar ilerlemitir. Bu durumu
Hakan unun gzcleri haber verirler. Durumdan pek de rahatsz olmayan u,
skenderin ordusu daha da yaklanca ordusu ve ehirdeki halkla birlikte in
snrlarna kadar ekilir. Burada daha gl olacan dnmektedir. skenderin
nc birlikleriyle karlap bir gece basknyla onlar bozguna uratrlar. Bu
baskndan sonra skender ile u bir daha savamazlar. Yaplan barn ardndan
birok ehir kurulur. Trk kavimleri bu ehirlere yerleirler.

9. 3. 2. u Destannda nan Motifleri

Destanda herhangi bir inan unsuruna rastlanmamtr.
9. 3. 3. u Destannda nan Motifleri
AMANZM
Hkmdar unun bir havuzu ve iinde rdek ve kazlar bulunmaktadr. Bu, suyu ve
kaz, rdek gibi kular uurlu sayan amanizmden izler tar.
(D/NSB: 16)
5. 4. Bozkurt Destan
5. 4. 1. Destann zeti
Gktrklerin yurdu Hun lkesinin kuzeyindedir. Kaanlarnn on alt kardei vardr.
Bu kardelerden birinin annesi bir kurttur. Kutsal yaratklardan biri olarak bilinen
kurdun olu olduu iin rzgra ve yamura sz geirebilir. Bir gn Gktrkler
yurtlarndan ayrlrlar. Ancak dmanlar Gktrkleri bir baskn sonucu yok eder.
Sadece annesi kurt olan karde kurtulabilir. Bu delikanlnn iki kars vardr. her

80

ikisinden de ikier olu olur. Zamanla oalrlar ve ilerinden en byk kardei

hakan seerler. Aradan yllar geer. lerinden Asena adn tayan biri hakan olur.
Asena hakanlk tahtna geince bu boyun ad da Aina olur. (Sepetiolu, 1995)
5. 4. 2. Bozkurt Destannda nan Motifleri
TANRI
Bunun iki kars vard. Birisi Yaz Tanrsnn, teki K Tanrsnn kzyd.
(BD/ NSB: 24)
(Tehlikeyi sezen) kurt, bir Tanr yardmna uram gibi, genci oradan alp denizin
dousuna gtrd.
(BD/ NSB: 24)
5. 4. 3. Bozkurt Destannda nan Motifleri
KURT KLT
Kaan Punun on alt kardei bulunuyordu. On alt kardeten birisinin annesi bir
kurttu.
(BD/NS: 123)
Annesi Gktrklerce en kutsal yaratklardan biri olarak bilinen ve byle kabul edilen
bir kurt olduu iin delikanl, rzgara ve yamura sz geirir, bu iki kuvveti buyruu
altnda tutard.
(BD/NS: 123)
Bu kadnlardan doan btn ocuklar annelerinin adn almlard. Bunlardan,
annesinin ad Asena (dii kurt) olan ocuk Trklere hakan oldu.
(BD/ NSB: 24)

81

Dman gidince bir dii kurt ocua bakt. Onu iyi etti. Yiyecek getirip bu olan
besledi. Onunla evlendi ve ondan gebe kald.
(BD/ NSB: 24)
(Tehlikeyi sezen) kurt, bir Tanr yardmna uram gibi, genci oradan alp denizin
dousuna gtrd. Altay dalarnn ortasna getirdi. Her taraf dalarla evrili bir
maarada on ocuk dourdu.
(BD/ NSB: 24)
5. 5. ERGENEKON DESTANI
5. 5. 1. Destann zeti
Ergenekon destannn Trk tarihinde nemli bir yeri vardr. Destan ilk defa Mool
tarihisi Reidddin tarafndan tespit edilmitir. Destann orijinal syleyii olmasa da
geni bir zeti mevcuttur.
Trk illerinde Gktrklerin nemli bir egemenlii bulunmaktadr. Bu durum teki
kavimlerin Gktrklere kar birlemelerine sebep olur. Buna ramen yaplan savata
yine Gktrkler stn gelir. Bu yenilgi zerine Gktrklere dman olan kavimler bir
araya gelerek hile yapmaya karar verirler. Bu konumalardan sonra, tan aarnca,
sanki baskna uramlar gibi, ie yaramayan mallarn brakp kaarlar. Bunu gren
Gktrkler dmann katn dnrler. Ancak geri dnen dman Gktrkleri
gevek bir durumda yakalar ve bozguna uratrlar. Bykleri kltan geirip
kkleri esir olarak yanlarnda gtrrler.
O zamanlar Gktrklerin banda l Han bulunuyordur. Birok olu vardr.
ocuklarnn hepsi savata lr. Yalnz Kayan adndaki olu hayatta kalr. Kayan o
yl yeni evlenmitir. l Hann Tukuz adnda bir de yeeni vardr. Kayan ve Tukuz
esir derler. Fakat kamay baarrlar. Gktrk yurduna geri dnerler. Oturup
dnrler ve kendilerini kimsenin bulamayaca, gvenli bir yere yerlemeye karar
verirler. Dar geitlerden geerek, geldikleri yoldan baka bir geidi olmayan bir yere

82

varrlar. Bu yer el dememi bereketli bir yerdir. Her trl bitki, meyve aalar ve
av hayvanlar mevcuttur. Buraya Ergenekon adn verirler.
Gktrkler burada oalrlar. Aradan drt yz yl geer. lkeye samaz olurlar. Bir
are bulup kmak isterler. Bir demirci dada demir madeni olduunu ve bu maden
eritilirse bir k yolu alabileceini syler. Bunun zerine halk seferber olur.
Madenin evresine odun ve kmr yarlar. Sonra yetmi deriden yetmi krk
yaparak odun ve kmrleri krklerler. Ate kzar ve demir erimeye balar. Ykl bir
devenin geebilecei kadar bir yol alr. Bylece Ergenekondan karlar. O gn
bayram ilan ederler ve her yl trenler yaplr. Gktrklerin Hakan Ergenekondan
ktklarn elilerle dier kavimlere bildirir. Kimi Hakanln kabul eder. Bunu
kabul etmeyenlerle de savalr ve Gktrkler bu savalarn hepsini kazanrlar.
5. 5. 2. Ergenekon Destannda nan Motifleri
TANRI
O yeri grnce Tanrya krler kldlar.
(ED/NSB: 26)
Tanrnn gc ile ate kzdktan sonra demir da eriyip akverdi.
(ED/NSB: 26)
Hem Ergenekondan km olduklar gn hatrlam olurlar ve hem de kendilerini
oradan kurtard iin Tanrya kretmi olurlard.
(ED/B: 64)
Tanrnn yardm ve izniyle ate kzd.
(ED/NS: 128)

83

5. 5. 3. Ergenekon Destannda nan Motifleri

TRKLERN ATASI
Bunlarn hepsi de, Nuh Peygamberin olu Bulca-Hann soylarndan tremilerdir.
(ED/B: 61)
5. 6. G Destan
5. 6. 1. Destann zeti
Uygurlarn yurdunda Hulin adnda bir da vardr. Bu dadan Tula ve Selenge isimli
iki rmak kar. Bir gece buradaki bir aacn stne gkten ilahi bir k iner. Aacn
gvdesinde bir ikinlik oluur. Dokuz ay sonra aacn gvdesinden be tane ocuk
kar. Halk bu ocuklar bytr. En kkleri olan Buu Han byynce hkmdar
olur. Halk refah iinde yaamaktadr. Aradan yllar geer. Yulu Tigin hkmdar
olur. inlilerle birok sava yapar. Bu savalara bir son vermek iin olu Gal Tigini
inli bir prensesle evlendirmeye karar verir. Ancak inliler prensese karlk Tanr
dann eteindeki Kutlu Da adndaki kayay isterler. Hkmdar vermeyi kabul
eder. inliler kayay paralayarak in lkesine tarlar. lkedeki btn hayvanlar,
aalar, talar kayann gidiine alarlar.
Ksa bir sre sonra hkmdar lr. Ktlk olur. Halk zor durumdadr. Aalardan,
hayvanlardan ve talardan G, g sesleri duyulmaktadr. Sonucunda Uygurlar
yurtlarn brakarak g ederler.
5. 6. 2. G Destannda nan Motifleri
TANRI
Bunlarn Tanr tarafndan gnderildiine inanan Uygurlar, ilerinden birini Hakan
yapmay dndler. (GD/NSB:28)

84

5. 6. 3. G Destannda nan Motifleri

KUTSAL IIK
Bir gece bu iki rmak arasndaki bir aacn zerine gkten mavi bir k indi. ki
rmak arasnda yaayan halk bunu dikkatle takip ettiler. Mukaddes k, aacn
gvdesinde aylarca durdu. Aacn gvdesi gittike kabaryor; oradan musiki sesleri
geliyordu. Geceleri, otuz adm evresinde bir k grnyordu. Bir gn aacn
gvdesi yarlarak iinden be ocuk kt. Bu ocuklar be ayr odackta idiler.
Azlar stnde asl birer emzikten st emiyorlard. (Bunlar, ktan domu
mukaddes ocuklard.)
(GD/NSB:28)
Memleketteki ehli, vahi btn hayvanlarn, btn kularn, btn ocuklarn hatta
btn canszlarn G! G! diye, derin zntyle bardklar duyuldu. Uygurlarn
bu manevi iarete (bu ilahi emre) uyarak toplandlar. Yurtlarn brakp gmeye
baladlar.
(GD/NSB:29)
TA KLT
Hlbuki mukaddes bir tat; Uygur lkesinin saadeti, bu tlsml tan Trk
btnlnn ve yurt severliinin sembol olan bu kayann yurtta kalmasna
balyd. O giderse saadet de giderdi. (GD/NSB:28)
5. 7. Ouz Kaan Destan (slamiyetten nce)
5. 7 1. Destann zeti
Gnlerden bir gn Ay Han erkek bir ocuk dnyaya getirir. Anasn bir kere emen bu
ocuk et yemeye arap imeye balar. Hemen konuur ve ksa srede byr; gl,

85

kuvvetli bir yiit olur. Ouz Kaan ormanda yaayan ve nne gelen her eyi yiyen
bir gergedann peine der ve onu ldrr. Bylece nasl bir yiit olduunu ispatlar.
Ouz Kaan bir gn ormana gider ve Tanrya yalvarr. Tam bu srada gkten bir k
iner ve n iinde gzel bir kz belirir. Ouz kzdan holanr ve onunla evlenir.
Gn, Ay ve Yldz adnda erkek ocuklar olur. Yine bir gn ormana avlanmaya
gider Ouz Kaan. Bir gln ortasnda uzun bir aa grr. Bu aacn kovuunda bir
kz oturmaktadr. Ouz Kaan bu kzla da evlendi ve Gk, Da, Deniz adnda
erkek ocuklar olur.
Ouz Kaan hanln ilan ettikten sonra, her yere haber salar. Kimi ona tabi olurken
kimi de ba kaldrr. Bunun zerine savalar yapar, zaferler kazanr. Ordusuna bir
erkek kurt yol gsterir. Destanda ayrca baz Trk boylarnn nasl isim aldklar
anlatlr. Destann sonunda Ouz Kaan yurdu alt olu arasnda paylatrr ve
Tanrya olan borcunu der.
5. 7 2. Ouz Kaan Destannda nan Motifleri
DUA
Ouz Kaan Tanrya yakarrken
Karanlk bast birden, bir k dt gkten
(OKD/A: 145/68, 69)
TANRI
Mcevher gm ok, altn da paradr,
Halkn yznn rengi, Tanrdan kapkaradr.
(OKD/A: 151/309, 310)
Dedi: Bu dm sana, dirlik, dzenlik versin
Kaanma inallah, birlik gvenlik versin!

86

Ryada ne grdysem, Gk Tanrnn szyle,

Seni de yle yapsn, Tanr kutsal zyle.
Yeryznn ki hepsi, dolup taar boyuna,
Tanrm balayver Ouz Kaan soyuna!
(OKD/A: 152/329 334)
Ben dedim ok kr,
Borcumu Gk Tanrya
(OKD/A: 153/376, 377)
5. 7 3. Ouz Kaan Destannda nan Motifleri
AA KLT
Ava gitmiti bir gn, ormanda Ouz Kaan
Gln ortasnda bir tek aa uzuyordu.
Aacn kovuunda bir kz oturuyordu
Gz gkten daha gk, bu bir Tanr kzyd
(OKD/A: 146/83 86)

GN KUTSALLII
Ay Kaann o gnde, bir erkel olu oldu
Gmgk, gk mavisiydi, bu olann yz rengi
(OKD/A: 144/6, 7)
yle gzel bir kz ki, glse gk gle durur,
Kz alamak istese, gk de alaya durur.
(OKD/A: 146/75, 76)
Ava gitmiti bir gn, ormanda Ouz Kaan

87

Gln ortasnda bir tek aa uzuyordu.

Aacn kovuunda bir kz oturuyordu
Gz gkten daha gk, bu bir Tanr kzyd
(OKD/A: 146/83 86)
Yurdumuz rmaklarla, denizler ile dolsun
Gkteki gne ise yurdun bayra olsun
limizin adr yukardaki gk olsun.
(OKD/A: 147/119 121)
Bir kurt ki gk yeleli! Bir kurt ki gmgk tyl!
(OKD/A: 148/158)
Gk ty, gk yelesi, yol veren izci gibi!
(OKD/A: 148/168)
Bir kurt ki erkek bir kurt!
Gk tyl, gk yeleli!
(OKD/A: 149/232, 233)
KURT KLT
Damganz olsun bize, yol gsteren bir buyan!
Alplar olsun savata, Bozkurt gibi uluyan!
(OKD/A: 147/115, 116)
Tan aaryordu ki, adra k dald
Bir erkek kurt grnd kta soluyarak,
Bir kurt ki gk yeleli! Bir kurt ki gmgk tyl!
Bakyordu Ouza kta uluyarak
Dnd bu kurt Ouza tpk bir insan gibi
Azndan szler dkt, tpk bir lisan gibi

88

Dedi: Ey, Ey Ouz ey! Bilirim ne dilersin!

Urum illerinde sava yapmak istersin!
Ordunun en nnde ben de yryeceim!
(OKD/A: 148/155 163)
Ordusuna gidince hayretle grd unu;
Bir byk erkek kurt, askere nc gibi,
Gk ty, gk yelesi, yol veren izci gibi!
(OKD/A: 148/166 168)
Ouz orduya geldi, yol erlere grnd,
Yrmeye balarken kurt onlara grnd.
Bir kurt ki erkek bir kurt!
Gk tyl, gk yeleli!
Bu kurt dnd Ouza bakmadan saa sola,
Dedi: Ey Ouz! imdi ordunu kar yola,
Ba ekip gstereyim, doru yol nerde ola.
Ouz Kaan bakt ki erkek kurt nde gider
Ordunun ncleri Bozkurdu gzler gider.
(OKD: 149, 150/230 238)
Gk tyl, gk yeleli, Bozkurt kaybolmu idi,
Ouz bunu grnce o yerde durmu idi,
Anlad ki bu yerde ota kurmak gerek
Tarlasz orak yerde, dman vurmak gerek.
(OKD/A: 150/269 272)
Gk yeleli, gk tyl grnd kutsal Bozkurt,
Hin (Sindu), Tangut illeri de oldu Ouza yurt.
(OKD/A: 151/301, 302)

89

KUT NANII
Kutumuz olsun sizin, kutlu devletinizin
(OKD/A: 149/204)
AMANZM
Krk kulalk bir direk, saa dikip salad,
Direin zerine altn bir tavuk koyup,
Direin altna da bir ak koyun balad,
Krk kula, bir direk de, sola gidip sollad,
Direin zerine, gm bir tavuk koyup
Direin altna da, kara koyun balad
Sa yanna Bozoklar, sol yanna oklar,
Oturup elendiler krk gn krk geceden ok,
Yediler hem itiler, erip muratlarna,
Ouz bld yurdunu, verdi evlatlarna.
(OKD/A: 153/361 370)
5. 8. Ouz Kaan Destan (slamiyetten Sonra)
5. 8. 1. Destann zeti
Trklerin slam dinini kabul etmelerinden sonra, Ouz Kaan Destan yeni batan ve
btnyle slam inanlarna ve sslemeleri zerine ilenmitir. Gerek z ve gerekse
konu bakmndan, her iki syleyi arasnda byk farklar bulunmamaktadr. slami
inanlara gre yeniden dzenlenen bu destan, birincisinden sonra geen zamann bir
ksm olaylarn da iledii ve Ouzun doumundan ncesine bir balang olduu
iin ilgi ekici bir kimlie brnmtr. Bu syleyite yeni bir dine ve bu dinin
kltrnn etkisine giren bir milletin, daha nceki yaay tarzndan, duyu ve
dn sisteminden ayrlmamas, bsbtn kopmak istememesi veya kopamamas
aka belli olmakta, eski gnlerini yeni dn sistemine gre ayarlamak isteyii

90

grlmektedir. Nitekim bu syleyie milletin, kendini Trk adyla Hazreti Nuhun

oullarndan Yafese balay, slam dncesinin kutsal geliiminde kendine bir yer
bulma abasdr.
Ouz Kaan Destannn slami syleyii on nc yzylda yazya geirilmitir. Bu
yzyl tarihilerinden Mool tarihisi Reidddin, Cami t-Tevarih adl eserinde Fars
diliyle; Ebul Gazi Bahadr Han ise, ecere-i Terakime adl eserinde Trke olarak
destan kaydetmitir.
Destan Trk soyunun Hazreti Nuhun olu Yafese dayand sylenerek balar.
Yafesin Trk adnda bir olu vardr. Trk, Isk Gl evresine yerleir, buralar yurt
edinir ve Trk soyu onun ocuklarndan trer. Ouz Kaann doduu sralarda
Trkler Hak dini bilmiyorlardr. Ouz Kaan doar domaz konuur ve annesine Hak
dine girmezse stn imeyeceini syler. Annesi Mslman olur; ama bunu gizler.
Beyler Ouza isim ararken Ouz yine dile gelir ve kendi ismini kendi koyar.
Ouz byr ve evlenme ana gelir. Ouz Kaan srayla kendisine teklif edilen
amca kzlarn Hak dine arr. kisi de bu ary kabul etmezler. Ouz Kaan
onlardan uzak durur. nc amcas Grhann kz ise Mslman olur ve Ouz
Kaanla evlenir. Dier amca kzlarnn fitnesiyle Ouzun Mslman olduu
anlalr. Bunun zerine Ouzun avda olduu bir gn onu ldrmeyi planlarlar.
Fakat kars bu plan renir ve Ouza haber ulatrr. Ouz Kaan kurtulur. Bu
komplo srasnda Ouzun dmanlarndan babas Kara Han bir kaza okuyla lr ve
Ouz Kaan han olur. Ouz Kaan halkn Hak dine arr. Kabul edenler lkede
kalrken kabul etmeyenler yurdu terk eder.
Bundan sonra destanda Ouzun yapt savalar anlatlr. Birok memleketi fetheder.
Hayatnn uzun bir blmn yurdundan ayr sava meydanlarnda geirir. Yz on
alt yl hakanlk yapar. Daha sonra lkeyi alt olu arasnda paylatrr. Dier
blmlerde Ouzun soyundan gelen hkmdarlarn hayatlar ve savalar
anlatlmaktadr.

91

5. 8. 2. Ouz Kaan Destannda nan Motifleri

AHRET
ve yksek sesle dedi ki: Ballm ve sadakatim sana malum oldu da, beni birlikte
br dnyaya gtrmek iin geldin.
(OKD/FA: 212)
ALLAH
Karahan babasnn veliahd olduundan, babasnn yerine geip padiah oldu. Allahu
Taalann emri ile, onun ok talihli ve padiahla layk bir olu dnyaya geldi.
(OKD/FA: 64, 65)
Eer sen bana stn emdirmek istiyorsan biricik Tanrya iman getirip, ikrar ve
itiraf et; zerine olan hakkn olduu gibi farz bil, yasaklardan uzak durmaya bala
dedi.
(OKD/FA: 66)
Anas gece bu hali ryasnda grd. Kocasndan gizli olarak Allahu Taalaya iman
etti.
(OKD/FA: 66)
Dorusunu ve yalann Allah bilsin
(OKD/FA: 72)
Yalanm dorumu Allah bilsin.
(OKD/FA: 142)
Ouz bin yl mr srdkten sonra vefat etti. Allahu Taala rahmet eylesin.

92

(OKD/FA: 145)
Gn Han yetmi yl padiahlk yaptktan sonra dnyadan gp gitti. Allah Taala
rahmet eylesin.
(OKD/FA: 162)
Benim olum herhalde Tanrdan kuvvet alyor dedi.
(OKD/FA: 186)
Allahu Taala bu insanlara sevap yazsn. Dorusunu Allah bilir. Herkes Ona ynelir,
dner.
(OKD/FA: 194)
Trk Sultan ve hkmdarlarnn anlmas Allahn yardm ile tamam oldu.
(OKD/FA: 238)
DUA
Ondan sonra elini ge kaldrp dua etti ve dedi ki: Ey Tanrm ben biarenin stn
bu ocukcazn zevkine uygun tatl kl.
(OKD/FA: 66)
Ouzun huzuruna vardlar; gereken duada bulunduktan sonra durumlarn arz ettiler.
(OKD/FA: 140)
Allah fitne ve fesattan korusun.
(OKD/FA: 162)
GNAH
Hemen her gn gnah ve ktlkle meguld.
(OKD/FA: 216)

93

NAALLAH KELMES
Msrdan inallahu teala dndmde isteklerinize uygun ekilde sizin verginizi
kararlatracam.
(OKD/FA: 124)
Bu eikteki kulluk hususunda inallah hi kusur etmem.
(OKD/FA: 106)
KADER
Yavguy Han onlar ya olunca, o lkeyi almak iin asker toplayp oraya gitti. Onlar
tamamen yendikten sonra geri dnd. Ancak ilahi takdirin emrine boyun edi; at
srnce yere dt ve uyluk kemii krlp ld.
(OKD/FA: 168)
KURAN
Gece mezzin mnacatta: Ey Davud, seni bu yeryznde kendime halife yaptm.
ayetini okudu.
(OKD/FA: 234)
Hafz diyor ki: Ey Allahm, Sen dilediini ykseltiyor, istediini yere alyorsun.
Hayr senin elindedir. Sen her eye kadirsin. Davud bu ayetin de manasn sorup
rendi, onu da hayrl sayp gnl pekleti, cesareti artt.
(OKD/FA: 234, 236)
KUTSAL YERLER
Onlara yle cevap verdi: Siz Bilmiyor musunuz ki dem AS. bu topraklarda
Uyumutur. Ben bu bakmdan hayrette kaldm ve savaa balamakta acele etmedim.

94

(OKD/FA: 122)
Ve yine Ouz bir yl daha Dimek vilayetinde kald ve ondan sonra Mekke ve
Medineye eli gnderdi. u sebepten dolay, dem Aleyhisselamn mezar oradadr.
Oradan bir miktar toprak getirmelerini emretti. Eli oraya gidip topra getirdi. Ouz
bu topraktan bir miktar vcuduna srp Tanrya kretti. Oullarna beylerine dedi
ki: dem topraktan yaratlmt ve sonunda toprak oldu. Biz de hepimiz toprak
olacaz.
(OKD/FA: 128, 130)
MSLMAN
imdi Mslman Trkler o yerlerde yayorlar
(OKD/FA: 64)
MSLMAN OLMA
Babas ona amcas Gr Hann kzn nianlad. Ouz kadn eve getirdi. Ouz onu
Tanrya imana ard. Kz onun szn inkr etti. Ouz da onun ile birlikte
olmaktan kand. Ondan uzak durmasna msaade etti.
(OKD/FA: 68)
Babas bunu grp, dier amcas Gz Hann kzn nianlad. Ouz ondan da
Tanrya iman etmesini istedi. Kz kabul etmedi. Ouz ona da yakn olmad.
(OKD/FA: 68)
Babas olunun bu halini grp, kk kardei Orhann kzn istedi. Ouz ondan da
mslman olmasn istedi. Kz kabul etti ve dedi ki: Ben sana balym. Hangi
yoldan yrrsen, ardndan varp, senin emrine itaat eder ve yolunu beklerim.
(OKD/FA: 68)

95

Bu iki gelin ilerini dkmek iin byle bir frsat bekliyorlard ve imdi tam sras
kinle ve dmanlkla dediler ki: Ouz tek bir Tanrya inanp ona ibadete devam etti.
Biz byle bir Tanr tanmyoruz dedik. O buna kzarak bizden uzaklat. Kk gelin
onun szne uydu, bylece ona efkat ve sevgi gsterdi. imdi bu kar koca
Mslman olmutur.
(OKD/FA: 70)
imdi iitiyorum ki; kendi dininden dnm ve baka bir Tanr semi.Bir ocuun
bize ve mabudumuza ihanet edip onu kmsemesi rezaletine nasl katlanabiliriz?
(OKD/FA: 70)
Ouz dedi ki: Eer sizler Tanrya inanr, birliini kabul ederseniz cannz aman
bulur ve size oturmanz iin Trkistan veririz.
(OKD/FA: 73, 74)
Tekfur bu sz iitince ban yere koydu; Kulluk artlarn ve duay yerine getirip
dedi.
(OKD/FA: 106)
Bu padiah anda Peygamberimiz Hz.Muhammed Mustafa SA. zamannda zuhur
etmi, bu hkmdar da Bardude Kerenck eli olarak onun hizmetine gnderip
Mslman olmutu.
(OKD/FA: 170)
PEYGAMBERLER
Trk tarihileri ve rivayet edenler yle anlatrlar: Nuh Peygamber (AS) yeryzn
oullar arasnda bltrd zaman byk olu Yafese Dou illeri ile Trkistan
ve o aral verdi.
(OKD/FA: 64)

96

ocuk bir yldan sonra ayn sa Peygamberinki gibi dili alp konumaya balad ve
dedi ki: Bana Ouz diye ad koyun, ben bir otada doduum iin, bu sebepten
bana Ouz diye ad koydular.
(OKD/FA: 66)
Bu padiah anda Peygamberimiz Hz.Muhammed Mustafa SA. zamannda zuhur
etmi, bu hkmdar da Bardude Kerenck eli olarak onun hizmetine gnderip
Mslman olmutu.
(OKD/FA: 170)
Gece mezzin mnacatta: Ey Davud, seni bu yeryznde kendime halife yaptm.
ayetini okudu.
(OKD/FA: 234)
SEVAP
Sevabn Allahu Taala versin, dorusunu Allah bilsin.
(OKD/FA: 120)
O lkeleri zapt etmekle grevlendirdi. Allahu Taala sevabn versin. Dorusunu
gzelini Allah bilir.
(OKD/FA: 136)
Allahu Taala bu insanlara sevap yazsn. Dorusunu Allah bilir. Herkes Ona ynelir,
dner.
(OKD/FA: 194)
KRETME
Ergin oluncaya kadar daima Tanry anp ona krederdi. Her frsatta, ister uykuda
ister uyank halde, yaratc Tanry muhakkak anard.
(OKD/FA: 68)

97

Oullar onun sznden dar kmadklar iin Allahu Taalaya kretti.

(OKD/FA: 106)
5. 8. 3. Ouz Kaan Destannda nan Motifleri
EJDERHA
O zamanlar Dev Kayas adnda yksek bir dan eteinde ejderha vard. Bu da gayet
geni bir bozkrn kenarnda olan, bu dan eteinde tane byk aa vard. Her
biri bir akar emenin ayanda olup, her aacn altnda iki mavi ejderha vard.
Birinin sulu olduu iddia edilip itham edilirse, sann vcudunu yaralayp
ejderhalara gnderilirdi. Eer gerekten sulu ise ejderha onu hemen yerdi. Yok, eer
susuz ise yaral vcudu iyileirdi. nsanlarn iyi veya kt olduklar orada kesinlikle
belli olurdu.
(OKD/FA: 202)
GKYZNN KUTSALLII
Elimize geen btn zahire ve hazineleri oraya gtrsnler de nmz gkleri tutsun.
(OKD/FA: 94)
KERAMET
Bu szlerin nakledenin dediine gre, Korkutun iki yz doksan be sene mr
olmutur. Gzel szleri sylenen kerametleri ve hakkndaki hikyeleri pek oktur ve
ayrca zikredilmektedir. (OKD/FA: 172)
KURT KLT
Yemekler getirilip a yendii srada yal bir kurt ulumas duyuldu. Duman Han
btn hayvanlarn dilini bildiinden bu kurdun ne sylediini de anlad. O kurt

98

diyordu ki: Ne yazk ki artk avmn peinden koup yetiemiyorum, yetisem bile
onu yakalayamyorum; yakalasam da paralayamyorum.
(OKD/FA: 176, 178)
MUCZE
ocuk bir yldan sonra ayn sa Peygamberinki gibi dili alp konumaya balad ve
dedi ki: Bana Ouz diye ad koyun, ben bir otada doduum iin, bu sebepten
bana Ouz diye ad koydular.
(OKD/FA: 66)
TRKLERN ATASI
Trk tarihileri ve rivayet edenler yle anlatrlar: Nuh Peygamber (AS) yeryzn
oullar arasnda bltrd zaman byk olu Yafese Dou illeri ile Trkistan
ve o aral verdi.
(OKD/FA: 64)
SADAKA
Hem derler ki, eer birine sadaka vereceksen nce kpee vermek gerekir. Kpek
tasasz olmal ki bizler de tasasz olalm; bunun iin verdim.
(OKD/FA: 178)
UURLU SAYILAR
Ouz onlarn yaknna gelince, dokuz atly eli olarak gnderdi. (OKD/FA: 86)
Onlar elilere yle cevap verdiler: Eer siz dokuz kii bizden dokuz kii ile savar
ve galip gelebilirseniz vergi vermeyi kabul ederiz.
(OKD/FA: 86)

99

Hoca dedi ki: Drt tane tayl ksrak ile dokuz tane spal eek seip alnz.
(OKD/FA: 92)
Ona hediye olarak dokuz tane kr at getirdiler ve il oldular.
(OKD/FA: 98)
5. 9. Er Samr Destan
5. 9. 1. Destann zeti
Destann alnda ad verilmeyen muhayyel bir corafyada yaayan, Er Samr'n
babas Ak Bk, Ermen een adl eiyle huzur iinde mr srerken Altn Tana ile
evli Er Samr adl oluna malnn yarsn blerek verir. Bir sre sonra can sklan Er
Samr eine, kendi tahtna kardei Katan Mergen'i brakarak ava gitmek istediini
syler. Endielenen Altn Tana, Er Samr' bu kararndan vazgeirmek isterse de
baarl olamaz. Avlanmaya giden Er Samr'n peine den Katan Mergen aabeyini
bulur. Birlikte avlanmak isterler, fakat av bulamazlar. Katan Mergen geri dner. Tek
bana avlanmaya devam eden Er Samr hi bir av hayvanna rastlamaz. En son
kt da ykar. Bir otlakta dinlenip, Ak Sar adl atn otlatr. Sonunda Ak daa
karak etraf inceler.
Ak dadan uzaklara bakan Er Samr kaynaan mallar ve insanlar grr. Buraya
yaklanca baka kaann yerine geldiini dnrken, babasnn Ak Boro adl atn
grr, arr. Atn at direine balayarak, konumak iin babasnn sarayna girer.
Annesinin hazrlad yemekten yer. Bu arada uyuklayan babas uyanr. Eini Erlik'in
yardmclarnn kardn renen Er Samr anne ve babasyla vedalap, hayr
dualarn isteyerek Erlik'in adam olan Kara Bk'yle savamak iin yola kar.
Bir sre sonra kendi yurduna gelen Er Samr' tebaas alayarak karlar. Kara
Bk'nn, Altn Tana'y kardn sylerler. Yiyecek ararken sandn iinde iki
geyiin etiyle rak bulur. Onlar yiyip, itikten sonra ei ipucu brakm m diye etraf
kolaan eder. kinci bir sandktan i ie gemi iki kda einin kendisine yazd iki

100

mektup bulur. Bu mektuplarda Altn Tana bana gelenleri yazmtr. Mektuplar

okuyan Er Samr dar karak, tebaasna kardei Katan Mergen'i sorar. "Birlikte
avlanmaya gittiinizden bu yana dnmedi" cevabn alan Er Samr yarm yl kardeini
bekler.
Sonunda Kara Bk'yle tek bana savamak iin yola kmaya karar verir.
Tebaasnn hayr dualarn alr. Ay ve gnei selmlar. Hi durmadan gece gndz
yol gider. Bir sre yol aldktan sonra karsna alt kara saray ile bir ak saray kar.
Bunlar kt dnceli alt karde ile onlarn iyi dnceli Altn Top adl kz
kardelerinin saraydr. Er Samr alt kardele kavgaya girer. n alp ge
ykseltir. Dier n de yere flatr. Erlik Biy'in adamlar olan bu kardelere; Erlik'e
gidip Er Samr'n onu bulacan sylemelerini ister. Bu arada at Ak Sar da alt
kardein atn ldrmtr. Altn Top'y kaan yapan Er Samr burada iki yl
kaldktan sonra yoluna devam eder.

Er Samr, kayn Altn Ergek ve ei Km Tana ile karlar. Er Samr oturup kayn
ve onun eiyle sohbet eder. Altn Ergek, Er Samr'a kz kardei Altn Tana'y Kara
Bk'den geri almak iin yapt sava anlatarak, Er Samr'a ne yapmas gerektiini
syler. Er Samr burada iki ay kaldktan sonra yoluna devam eder.
Yol boyunca kara denizler ve kara kumlu ller geen Er Samr bir ta balbaln
yannda durur. Atn dinlendirir. Kendisi de uykuya dalar. Bu arada esir ald
kaanlara ve onlarn tebaasna ikence ederek sarayna geri dnmekte olan Kara
Bk'nn at Er Samr'n varln sezer ve huylanr. nce atna sinirlenen Kara
Bk, daha sonra saraynn ve einin hlini grnce fkelenir. Gzn oyup atnn
kuyruuna balad Sokor Kaan'in inlemesinden bir ey duymad iin kaan
serbest brakr.
Er Sarmr'n yanna ulaan Kara Bk ona palasylavurur. Fakat Er Samr'a bir ey
olmad halde palas krlr. Bunun zerine yayn Er Samr'a frlatan Kara Bk'nn
yay taa demi gibi kayarak yere der. Uyanp Kara Bk ile kavgaya tutan Er

101

Samr Kara Bk'y yener ve karnndan Sokor Kaan'in gzlerini karr. Geri dnen
Sokor Kaan'r gzlerini yerine yerletirir. Kaan eskisinden daha iyi grmeye
grmeye balar. Er Samr'a krederek yurduna dner. Fakat Katan Mergen ortalkta
yoktur. Onun geri dnmediini iiten Er Samr kardeini aramak iin tekrar yola
kar. Kardeini arayarak yol alan Er Samr yal bir kadndan onun yeraltna Erlik
Biy'in yanna gittiini renir. O da yeraltna gitmek iin yola kar.
Yeraltna inen delikten geerek, Erlik Biy'in yurduna varr. ok karanlk olan bu
yerde yolunu aydnlatmak iin cebinden kard iki kpeyi at Ak San'nn iki
kulana ilitirir. Yolu aydnlanr. Katan Mergen'in izini srer. Erlik Biy'in koyduu
engelleri kardeinin st sap, bez balayarak atn anlayan Er Samr kendisi de
ayn ileri yapar ve engelleri aarak Erlik Biy'e ular. Erlik'e kardeini soran Er
Samr ondan "grmedim" cevabm alnca kavgaya tutuurlar. Erlik'i yenen Er Samr
ona ikinci kez kardeini sorar. O da kamlkl ak daa kmasn syler. Bu daa
kan Er Samr burada kardeinin at Kara Kaltar'm izini grr. Bu izi takip ederek
hzla yol alr.
Takip ettii iz Er Samr' kendi yurduna getirir. Atndan inmeden tebaasna
kardeinin dnp dnmedii sorar. Onlardan, kardeinin gelip kendisini sorduunu,
fakat tekrar ayrldm renir. Er Samr hi vakit kaybetmeden yine yola kar.
ller, dalar geer. ldrlm insanlar, datlm yurtlar grr. Er Samr yoluna
devam ederken kardeinin at Kara Kaltar grnr. At, Er Samr'a Katan Mergen'in
Kn Kaan'in kz Bayan Slu'yla evlendiini fakat eini terkedip insanlara zulme
baladn, bunun zerine Katan Mergen'in yapt zulm engellemek iin kendisinin
Kn Kaan'la birlik olup Katan Mergeni ldrdn syler. Bunu iiten Er Samr
Kn Kaan'n yurduna varr. Katan Mergen'in lsn doksan kula yeraltndan
karrlar. Kn Kaan'n illar Katan Mergen'i driltemez. Er Samr ald ilalarla
kardeini diriltir. Onun delirmi olduunu dnerek dikenle dver. Daha sonra
yurtlarna gitmek iin hep beraber yola karlar. Er Samr'n yurduna vardklarnda
tebaas onlar sevinle karlar.

102

5. 9. 2. Er Samr Destannda nan Motifleri

BEDDUA
"lletli bu da
Yok olsun" diye atarak
Bakr mzrayla da
Ykp devirdi.
(ESD/D: 38/197 200)
DUA
Yiitler savana gidiyorum,
Hayr dua ediniz, dedi.
(ESD/D: 44/382, 383)
Halknn etrafnda alt kez dolap,
Hayr dualarn ald.
(ESD/D: 48/492, 493)
"Dua ediniz "diye dilekte bulundu.
(ESD/D: 48/498)
Babasn, anasn hatrlayp,
Hayr dua ederek acele etti.
(ESD/D: 88/1876, 1877)
Babamn, anamn hayr duas
(ESD/D: 110/2605)

103

EYTAN
Altn direkte boynuzlu
Ak Boro at duruyordu.
Bunu gren Er Samr
arp kalakald.
eytan ii diye dnd.
(ESD/D: 40/227 231)
Yetmi kaann aabeyi
eytana eini aldrtp,
Yetiip onlarla savamaz isen,
Yer stnde yaama!" dedi.
(ESD/D: 43/346 349)
nsandan baka grnl,
Yeraltnn eytan
(ESD/D: 45/402, 403)
Byle gzel Altay'da
Kr eytan yayor" diye
Er Samr dnd
(ESD/D: 64/1054 1056)
Yedi dan te yannda,
Yedi suyun br yannda
eytan yaratll Kara Bk
Yetip hzla geldi.
(ESD/D: 76/1445 1448)
Katan Mergen kardeim,
Yedi eytann elinden

104

Yenine yaslanarak lmtr.

(ESD/D: 103/2376 2378)
Biraz gidince,
Yedi benzer kapkara
Yenine yaslanp yklm.
Yedi benzer eytan oul
Yenine yaslanp yklm.
Onu gren Er Samr
Ondan sonra hzla gitti.
(ESD/D: 103/2382 2388)
5. 9. 3. Er Samr Destannda nan Motifleri
AA KLT
Aacn, tan rahmeti! diye
Altay yerine dua etti.
(ESD/D: 110/260, 2607)
AVLANMA
"Sen nceden avlanmazdn
Ormana niin kyorsun?
Kaan kii avlanmaz,
Halkn ynetse ne olur? dedi.
(ESD/D: 34/54 57)
Altm kaann aabeyi
Av eti arayarak,
Altay' dolap, gezer mi?
(ESD/D: 41/276 278)

105

APUT BALAMA
Yedi kte vardnda,
Er Samr grd ki,
Katan Mergen ktklere
Ak bez balam,
Ak st sap, dua etmi.
(ESD/D: 95/2140 2144)
Yedi kte
Ak bez balayarak,
Ak stten sat,
Dua ederek geiverdi.
(ESD/D: 96/2149 2152)
Katan Mergen gemeden nce
Ak bez balam,
Ak st sap, dua etmi.
(ESD/D: 96/2165 2167)
Onu gren Er Samr
Ak sar atndan inip,
Ak bez balad,
Ak st saarak dua etti.
(ESD/D: 96/2170 2173)
Katan Mergen gemek iin
Ak bez balam,
Ak st sap, dua etmi.
(ESD/D: 97/2207 2209)

106

TA KLT
Aacn, tan rahmeti! diye
Altay yerine dua etti.
(ESD/D: 110/260, 2607)
UURLU SAYILAR
sivri gm dal,
derin st gll,
derin st glyle
Grldeyerek akan ak denizli
Ayr ayr boynuzlu
Ak Boro ata binen
Ak Bk bahadr kii
Ermen een hatunuyla
Huzurlu, rahat yaad.
(ESD/D: 33/1 10)
Ak dan eteine
Yetmi yedi dall
Demir kavan kkne
Yedi kat demir kaleyi
Dkme demirden ak saray
Gnee kar o tuttu.
Alt boumlu altn direi
Aya kar o tuttu.
(ESD/D: 33/26 33)
Alt boumlu at direinde
At durmas gerekli.
Sekiz ayakl ak tahtn

107

Bo kalmamas gerekli.
(ESD/D: 34/58 61)
Alt boumlu at direinde
Kara Kaltar at durur.
(ESD/D: 34/66, 67)
kay yanna soktu.
Doksan yl kopmaz.
Dokuz kolonu dolayp ekti.
zengiye basarak,
srayta ata bindi.
(ESD/D: 35/96 100)
Ak dan koltuunu
Alt kez dolatlar.
(ESD/D: 36/146, 147)
"Ak Sar'nn yerine
Alt boumlu diree
Kara Kaltar' bala.
Sekiz ayakl ak tahtta
Ben dnnceye kadar otur" diye
Katan Mergen'e emrederek
Ak da a verdi.
(ESD/D: 38/178 184)
Dokuz kzn derisinden
Dolanarak yaplan kamsyla
Ak Sar'nn uyluunun
Sana, soluna vuru verdi,
Sabrszlanarak oradan uzaklat.

108

(ESD/D: 38/203 207)

Altn direkte boynuzlu
Ak Boro at duruyordu.
(ESD/D: 40/227, 228)
Dokuz kzn derisinden
Dolanarak yaplan kamsyla
Er Samr' dvmeye geldi,
Tatl dili bozuldu.
(ESD/D: 41/255, 258)
Altm kaann aabeyi
Av eti arayarak,
Altay' dolap, gezer mi?
(ESD/D: 41/276 278)
Yetmi kaann aabeyi
eytana eini aldrtp,
Yetiip onlarla savamaz isen,
Yer stnde yaama!" dedi.
(ESD/D: 43/346 349)
Halknn etrafnda alt kez dolap,
Hayr dualarn ald.
"Esen gitsem yedi ylda,
Rahat gitsem alt ylda
Evime tekrar gelirim" diye.
(ESD/D: 48/492 496)
Alt daa yaklap geldiinde,
Alt kara saray imi,

109

Alt kardein yurdu imi.

Yedincisi ak saray
Altn Top kz kardein imi.
Ak sarayn penceresinden
Altn Top gen kz
Bir aylk yeri gzlyordu.
(ESD/D: 48/511 518)
Altm kaann aabeyi
nl, anl Er Samr
Evinize geliyor.
(ESD/D: 49/534 536)
Dokuz ayr rgsn
Dolayp, tutarak
Altn Top kz kardei
Kapdan sap frlattlar.
(ESD/D: 49/548 551)
Alt karde dnerek
Er Samr' grelim diye
Kapdan kp geldiler.
Alp yaratll Er Samr
At direine yetip geldi,
Hl, hatr sordu.
Alt karde srasyla,
Gelerek atn dizgininden tuttu.
(ESD/D: 49/552 559)
Altm kaann abisi
Er yaratll Er Samr
(ESD/D: 52/655, 656)

110

Grebildii uzakla baktnda

Dokuz benzer kaya kararyordu.
(ESD/D: 54/726, 727)
Dokuz kaya diye grd
Dokuz demir saray imi.
(ESD/D: 54, 55/734, 735)
Dokuz rgs dolanm
Altn Sanar gen kz
Er Samr'a bakyordu.
(ESD/D: 55/750 752)
Dokuz karde bir evde
Kzr oynuyorlarm.
(ESD/D: 55/759, 760)
Altm kaann aabeyi,
Yetmi kaann bas
Er Samr adl bahadr kii
(ESD/D: 55/768 770)
Dokuz karde eve girip,
Kzr toplayp, oynadlar.
Atn nal sesini duyunca,
Dokuz kardeten birisi
Dierlerine yle dedi.
(ESD/D: 56/783 787)
Dokuz boumlu at direine
Dokuz karde yrd

111

(ESD/D: 56/797, 798)

Dokuz karde kibirlenerek,
Yerlerde yuvarlanarak glt.
(ESD/D: 57/820, 821)
Altm kaann aabeyi isen,
Dokuz perli grzmz
Kaldrabilir misin? dediler
(ESD/D: 58/843 845)
Dokuz Kara Kaltar at
Ak Sar ata
ahlanarak kar geldi.
(ESD/D: 59/876 878)
Dokuz boann kapsna yetip,
Kapdan girmek zereyken,
Dokuz ein hepsi
Dokuz saraydan kp geldi.
(ESD/D: 62/982 985)
Dokuz ei tutarak,
Balarn geriye ekip,
At kamsyla dvd.
(ESD/D: 62/994 996)
Alt delikli kavala
Atn balayarak,
Eve girdi.
(ESD/D: 65/1119 1120)

112

Eziyet edilen altm kymetli at,

Altm atn yannda
Kara yerde altm kii
Drt taraftan gerilerek balanm.
(ESD/D: 69/1245 1248)
Dokuz kzn derisinden
Dolanarak yaplm kamsyla
(ESD/D: 73/1359, 1360)
Yedi dan te yannda,
Yedi suyun br yannda
eytan yaratll Kara Bk
Yetip hzla geldi.
(ESD/D: 76/1445 1448)
Altn Tana hatunu
Dokuz rgsn dolayp,
Ay dmesi parlayp,
lk hlinden on kat daha iyi,
Eski hlinden iki kat daha iyi
Er Samr'a kar geldi.
(ESD/D: 83/1692 1697)
Eziyet edilen altm at
Kurtarp, zp salm.
Zincire vurulmu altm kaann
Zincirlerini zp, serbest brakm.
(ESD/D: 83/1699 1702)
pekten yaplm servetini
Doksan deveye yklemi.

113

Krkten yaplm servetini

Altm deveye yklemi.
(ESD/D: 85, 86/1793 1796)
Doksan gn boyunca
Topuur alarak yol aldlar.
(ESD/D: 88/1866, 1867)
Katan Mergen kardei
Yedi alpin kapsna kadar gelip
Hi durmadan geip gitmi.
(ESD/D: 104/2408 2410)
Ben istemeyerek de olsa size,
Altm kaann abisine,
Yetmi kaann en iyisine
Kara Kaltar at gndererek
ikyetimi ulatrsn dedim.
(ESD/D: 106/2473 2477)
Halk, milleti arpa yapp,
Altm fya koydu,
Ak maln dar edip,
Yetmi fya koydu.
Altm fy halknn
nne yp gnderdi
Yetmi f ak maln
Yp arkasndan gnderdi.
Bayan Slu adl ocuuna
Dokuz kat ipek sard.
Doksan kula kemer sard.
(ESD/D: 108/25 2477)

114

Dokuz yln elencesi

Dokuz nesle ulat.
Otuz yln oyunu
On nesle ulat.
(ESD/D: 111/2657 2660)
UURSUZ GNLER
Bugn avlanmaya gidersen,
Birimizden biri lr" dedi.
Altn Tana bylece
Ac lklarla alayp durdu.
(ESD/D: 35/87 90)
5. 10. Ak Tay Destan
5. 10. 1. Destann zeti
Destan kahraman Ak Tay'nm babas Ak Bk bereketli bir corafyada
yaamaktadr. Onun ei Altn Top genliinde bir erkek ocuk dourmu, fakat o
ocuu Erlik Biy almtr. Altn Top yllar soma yalandnda bir erkek ocuk
daha dourur. Ak Bk buna ok sevinir. ocuuna kundak yapmak iin samur,
beslemek iinse geyik avlamaya kar.
Ak Bk birok hayvan avlayp eve dnerken altm kula kuyruklu bir kurt (Ak
Br) yolunu keser, canna karlk ne vereceini sorar. Ak Bk eini ve atn teklif
eder. Ak Br bunlar kabul etmez, yeni doan ocuunu ister. Ak Bk aresiz
kabul eder. Evine gelip olanlar eine ve ynettii halkna anlatr. Onun yiitleri
ocuu Ak Brii'ye vermek yerine savamak isterler. Ak Br'nn gelecei yolun
zerine yemesi iin kulunlu ksraklar konulur. Kendileri de pusuya yatarlar. Ak Br

115

bu ksraklara bakmadan doruca Ak Bk'nn sarayna ynelir. Ak Bk ve askerleri

ona kar koyamaz. Ak Br ocuu alp karr.
ocuu kendi yaad daa getiren Ak Br onu beslemeleri iin iki maral getirir.
ki maraln besledii ocuk iki gnde anne, alt gnde baba deyip yrmeye balar.
Bunu gren Ak Br oynamas iin ocua srasyla iki tilki ve iki ay getirir. ocuk
tilki ve aylar hrpalayarak bitap drr. Bu arada Ak Br de srekli Erlik'in
ocuu karmamas iin yeraltna alan deliin azn kontrol eder.
Ak Br tarafndan bytlen ocuk ksa srede yiit olur. Ak Br ona sava
elbiseleriyle birlikte silhlarla donatlm bir at getirir. Bu atn adnn Ak Boro,
ocuun adnn ise Ak Tay olduunu ve onun artk kendi yolculuuna kmas
gerektiini syleyerek tler verip gnderir.
Yola kan Ak Tay yolda ilk olarak birbirine benzeyen yz geline rastlar. Onlarla
tanp konutuktan sonra yoluna devam ederken yz yiit kar gelir. Onlarla da
tanp konuan Ak Tay onlara Teneri kaann kzn babasna almaya gittiini
syler. Yz yiitten ayrlan Ak Tay yola devam ederken nne ok geni bir kavak
aac kar. Ak Tay Ak Br'nn syledii gibi parman kanatr, kargsna kan
srerek naralar atar. Onun bu hareketleriyle birden hava sour, frtna kar. At bir
ayya dnerek kazd ukura girer. Ak Tay da kavak aacna girerek ak brnn
verdii ikiyi ier.
Bir sre soma kavak aacndan kan Ak Tay aa boyunda kar yadn grr.
Byk bir ate yakar, kargsn bu atee tutar. Birden hava snr, bahara dner.
Nereye gideceine karar veremez. Tekrar Ak Br'nn yerine dnmek zere yola
kar. Ak Tay yolda yz gelinin ve yz yiidin donup ldn grr. Yolda
rastlad gzel bir kz da yanna alarak geri dner.
Ak Tay Ak Br'nn yerine gelir. Getirdii kz Ak Br'ye vermek ister. Ak Br
bunu kabul etmez. Ona anne ve babasnn kim olduunu syler. Ak Tay yolda
yanna alp sonra da kendisine e yapt Altn Tana ile babasnn evine gelir. Ak
Bk ve Altn Top oullarn tanyamazlar. Nihayet Altn Top Ak Tay'nm

116

gzn kendi gzne, sesini de Ak Bk'ye benzetir. Omuzundaki benden oullarn

tanrlar. Elence balar.
Elence devan ederken Ak Tay'nm at Ak Boro, yeralt kaanlarndan Temir
Bk'nn Elce Kdkey adl elisinin yeraltndaki dne davet iin eldiini syler.
are olarak da davete dier atn gndermesini tavsiye eder. Ak Tay da halk iinde
bindii sradan atn sihirle bahadr at yaparak Elce Kdkey'le gnderir. Yolda bu
ata binen Elce Kdkey atn belini krarak ldrr. Daha sonra Temir kaan ikinci
elisi Sokor Kara'y gnderir. Sokor Kara ile yeraltndaki dne gitmek zere yola
kan Ak Tay yolda Sokor Kara'yi ldrerek yeraltna atar. Evine dnp huzurla
yaamaya devam eder. Sonra Temir Kaan nc elisi arjmak Bk'y gnderir.
Ak Tay gitmek istemez, onu da yener.
At Ak Boro gelerek Ak Tay'ya Erlik Biy ile Temir Kaann onun peini
brakmayacaklarn syler. are olarak Ak Tay Ak Bra'den yardm istemeye gider.
Ak Br de yeraltndan baka biri daha kmadan Ak Tay'nm yeraltna inmesi
gerektiini syler. Dnp annesi, babas ve ei Altn Tana ile vedalaan Ak Tay
yeraltna gitmek iin yola kar.
Yeraltna inen Ak Tay Temir Kaan'n ta sarayna girer. Burada bir sre durduktan
sonra dnn nerede yapldn renip saraydan kar. At ona dn davetinin
yalan olduunu syler. Ak Tay yolda grd ak saraydan ieri girer. Temir
Kaan'n kz ieridedir. Ona tkrr ve kar. Gm saraya girer. Orada yer
stnden zorla getirilen yedi gzel gelini grr. Bu arada srasyla kurt, ay, ylan ve
Temir Kaan'n adamlar gelerek Ak Tay'ya saldrrlar. Ak Tay onlarn hepsini
yener. Daha sonra Temir Kaan'n sarayna dner. Temir Kaan'n sarayna gelen Ak
Tay Temir Kaan' ve olunu yener, onlara bir daha yeryzne kmayacaklarna
dair yemin ettirir. Ak Tay yer stnden zorla getirilen yedi gelini akmak tama
evirip cebine koyar. Bu durumu farkeden Erlik onu yakalamak iin peinden halat
atar. Ak Tay'nm at halatla birlikte Erlik'i de yer stne karr. Ak Tay Erliki
dvmeye balar.

Erlik yalvarr,

bir daha yeryzne ktlk gndermeyeceine

yemin eder. Onu tekrar yeraltna gnderir. Bu arada Temir Kaan'n kz Temene

117

Koo'nun aslnda Ak Br'nn ei olduu anlalr. Hep beraber Ak Bk'nn yurduna

gelirler. Burada Ak Br kendisinin onlarn karlan ilk ocuu olduunu syler.
Anne ve babas da ona doduunda Omok Mergen adm vermi olduklarn sylerler.
Aile tekrar bir araya gelir. Byk bir toy dzenlenir.
5. 10. 2. Ak Tay Destannda nan Motifleri
AHRET
lmsz vcudun lecek,
br dnyaya gideceksin!
(Ak. TD/D: 138/870, 871)
DUA
Oullar Ak Tay'y tanmayp,
Sa dizleri stne kp.
Oturup dua ettiler
(Ak. TD /D: 133/670 672)
Ak Bk'yle Altn Top
Bylece yalvarp durdular,
Durmakszn dua ettiler.
(Ak. TD /D: 133/688 690)
Rahat gidip, dn diye
Hayr dua edin!
(Ak. TD /D: 145/1126, 1127)

118

LM
lm bilmedim.
(Ak. TD /D: 149/1270)
Senin gibi bir gen
Erlik elinde lmektense,
Tekrar yurduna dn!
(Ak. TD /D: 151/1341 1343)
KR
Altm kula kuyruklu
Ak Brye krler olsun!
(Ak. TD /D: 169/1975, 1976)
5. 10. 3. Ak Tay Destannda nan Motifleri
BY
Rahvan boro at alp getirdi.
Sihirle, byyle
Bahadr atna dntrd.
(Ak. TD /D: 135/798 800)
Demir sarayn kapsnn karsna
Kara elik palasn saplad,
Altn yaprakl kavak oldu.
Gm inciye by yapp,
Onu gneten parlak yapt.
(Ak. TD /D: 161/1696 1700)

119

Dokuz kancal bakr oltasn

By ve sihir yaparak frlatt.
(Ak. TD /D: 163/1756, 1757)
KUTSAL YYECEKLER
Ktsal yiyecekler yenen,
vgye deer dn oldu.
(Ak. TD /D: 153/1414, 1415)
UURLU SAYILAR
Altm kula kuyruklu
Ak Br kp geldi.
(Ak. TD /D: 114/63, 64)
Ak Brnn gelecei yola
Altm kulunlu ksraklar konuldu.
(Ak. TD /D: 116/132, 133)
Yedi kat ta saraya
Anasyla ikisini iyice yerletirdi.
(Ak. TD /D: 117/145, 146)
Altm kula kuyruklu,
Alt byk az dili
Ak Br grnp geldi.
(Ak. TD /D: 118/148 150)
Ak Br gelerek,
Yedi kat saray

120

Kuyruuyla vurup sat.

(Ak. TD /D: 117/188 190)
Ak Tay gen bahadr
Altm, yetmi dmeli
Kara ipekten pantolon giydi.
Ay nakl, gne nakl
pek ilemeli gmlei giydi.
ki ayana gre,
Dokuz kat bronz tabanl
Altn izmeyi giydi.
(Ak. TD /D: 122/316 323)
Altm kula kuyruklu
Ak Br babas
(Ak. TD /D: 123/359, 360)
Altm kii atn alsn.
Yetmi kii yenini tutsun.
(Ak. TD /D: 131/640, 641)
Bakp grd ki,
Sekiz boynuzlu boz boay
Seksen tekerlekli arabaya koymular.
(Ak. TD /D: 137/859 861)
Silhlarn kuanp.
Seksen tekerlekli arabaya
Oturup, yola kt.
(Ak. TD /D: 138/890 892)
Seksen tekerlekli demir araba

121

Yklp, paraland.
(Ak. TD /D: 138/897, 898)
Sekiz boynuzlu boaya
Ak Tay bindi.
(Ak. TD /D: 139/914, 915)
Dokuz katl ta tahtta
Skntl duruyordu.
(Ak. TD /D: 147/1192, 1193)
Altm kula ylan
Kuyruuna kadar ikiye ayrd.
(Ak. TD /D: 152/1387, 1388)
Dokuz kat demirden harmanda
ki bahadr ekiti.
(Ak. TD /D: 156/1519, 1520)
Altm kula kuyruklu
Ak Br yetip gelmi.
(Ak. TD /D: 158/1597, 1598)
Yedi kat bakr kapy
Paralayp geti.
(Ak. TD /D: 161/1659, 1660)
Dokuz kancal bakr oltay
Sa eline ald.
(Ak. TD /D: 163/1745, 1746)

122

Dokuz kancal bakr oltasn

By ve sihir yaparak frlatt.
(Ak. TD /D: 163/1756, 1757)
Ak saraya kilitleyip
Altm trl eziyet ettiler.
(Ak. TD /D: 167/1904, 1905)
Altm kula kuyruklu
Ak Brye krler olsun!
(Ak. TD /D: 169/1975, 1976)
YEMN ETME
Baldrna yaz yazd,
Alnna mhr vurdu
Karg ban koklatp yemin ettirdi,
Kl ucunu yalatp yemin ettirdi.
(Ak. TD /D: 160/1640 1643)
5. 11. Kkin Erkey Destan
5. 11. 1. Destann zeti
Destan kahraman Kkin Erkey, kz kardei Erkin Koo ile birlikte yaamaktadr.
Kkin Erkey'in kymetli at Tem ir ookr sahibine evlenmedii ve elencelere de
katlmad iin sitem eder. Kkin Erkey de atna sinirlenerek onu kovar. Bundan
sonra bir gn ava kan Kkin Erkey dndnde kz kardeini evde bulamaz. Evi de
datlm, perian hldedir. Bunun zerine Kkin Erkey kz kardei Erkin Koo'yu
aramaya kar.

123

Da ta gezerek kz kardeini arayan Kkin Erkey, babasnn arkada Kaan

Kerelen Bk'nn yurduna gelir. Kerelen Bk o gn kznn dnn
yapyormu. Kaann kz, dzenlenen yarlar kazanan atn sahibine verilecekmi.
Bu yarlar Kkin Erkey'in kovduu at Temir ookr kazanr. Fakat Kkin Erkey
burada vakit kaybetmeden tekrar kz kardeini aramak zere yola kar.
Kz kardeini arayan Kkin Erkey'in yolu Kaan Boro Teltey'in yurduna der. Boro
Teltey de kzm evlendirmek iin yarlar dzenlemitir. Buradaki yarlar da Kkin
Erkey'in ona kskn at Temir ookr kazanr. Fakat Kkin Erkey bu kzla da
evlenmeyip yoluna devam eder.
Her yeri dolap kz kardeini bulamayan Kkin Erkey atm ve kendisini ldrmek
ister. Bindii at Kk ookr' ldrmek zereyken kovduu at Temir ookr gelir.
Kz kardeini yeralt kaanlarndan Sokor Kaan'n yeraltna kardn syler.
Bunun zerine Kkin Erkey hzla yeraltna ynelir. Yeraltna inen deliin aznda kz
kardeini seven Arj Mergen ile karlar. kisi birlikte yeraltna inerler.
Yeraltna inen yiitler buradaki dmanlarn yenerek Erkin Koo'yu ve yerstnden
zorla getirdikleri insanlar kurtarrlar. Dnte Kerelen Bk ve Ak Kaan'n
kzlarn da yanlarna alrlar. Temir ookr da onlara katlr. Hep birlikte Kkin
Erkey'in yurduna gelirler. Mutlu, huzurlu yaamaya balarlar.
5. 11. 2. Kkin Erkey Destannda nan Motifleri
DUA
Kymetli Temir ookr'a
Brklerini karp, gelip dua ettiler.
(KED/D: 195/817, 818)
LM
Halkna ktl olmaz

124

Yumuak huylu ho insand.

Vadesi gelip ld.
(KED/D: 179/260 262)
kence edilip lm vakti yaklam,
Burada oturuyordu.
(KED/D: 193/748, 749)
5. 11. 3. Kkin Erkey Destannda nan Motifleri
KUTSAL SU
Yeraltnn kutsal suyundan iti.
(KED/D: 197/883)
UURLU SAYILAR
At balayan altm kii
Yular tutmak iin koturup geldiler.
Yen tutan yetmi kii
Aceleyle pe pee geldi.
(KED/D: 177/207 210)
leri doru koturdu,
leri doru giderken,
Kkin Erkey'e kar
Sekiz gelinin kolmkladi,
Sekiz gelinin kojon syledii,
Ak Kaan'n tek kz,
Ay ekilli gzel gen kz
Kkin Erkey'e doru bakt,

125

Gzn alamayp, iyice bakt.

(KED/D: 180/290 298)
Yedi oymal oku
Temir ookr'a yetimedi.
(KED/D: 182/355, 356)
At balayc altm alp
Yular tutmak iin yararak geldiler,
Yen tutucu yetmi yiit
Sralap koup geldiler.
(KED/D: 183/400 403)
Altm kula kuyruklu
Ak Sar at durdu.
(KED/D: 188/586, 587)
Altay dalarndan tuttuum atm,
Altm kula kuyruklu
Ak Sar'dr.
(KED/D: 190/637 639)
Omuz omuza savatlar.
Yedi yl tututular,
Yere kimse dmedi.
Dokuz yl gretiler,
Topraa kimse dmedi.
(KED/D: 191/684 688)
Dokuz kat dkme demirden kapy,
Dokuz ayr kilitli
Dokuz kat demir saray

126

Kkin Erkey bahadr

Gelerek tekmeleyip un ufak etti.
Dokuz kapy yerinden ekti.
(KED/D: 193/735 740)
Yeryzndeki izi
Yetmi nesil boyunca silinmez.
(KED/D: 197/876, 877)
YER ANA
Aa inen seslerinden
Yer Ana's salland.
(KED/D: 192/700, 701)
5. 12. Altay Buuay Destan
5. 12. 1. Destann zeti
Destan kahraman Altay Buuay ei Ermen een, kz Caraa een ve kk olu
Erkemel ile Ak denizin kysndaki Ak dada yaamaktadr. Onun Bar ookr, Kay
Cereen ve Kam Cereen adlarnda atyla birlikte iki doan ve iki de kpei
vardr.
Bir defasnda Altay Buuay otuz yl boyunca avlanmak iin ava kar. Fakat altm
yl getii hlde dnmez. Ei Ermen een kzma alt keli snrl bir ayna vererek
daa kp, bu aynay etrafa tutmasn, grdklerini gelip kendisine anlatmasn
syler. Kz sylenenleri yapar, iki vadinin kavanda Aranay, aranay adl iki
karde kaann yaadn syler. Emen Veen bu kaanlara bir davet mektubu
yazarak kzyla gnderir.
Bu mektubu alan Aranay ve aranay hibir zaman yenemedikleri Altay Buuay'n
ldn dnp, servetini ve ailesini alacaklar iin ok sevinirler. Altay Buuay'n

127

yurduna gelirler. Onlar burada elenirken Altay Buuay avdan dner. Ei ve kz ona
ihanet eder. Onlarn da yardmyla iki karde kaan Altay Buuay' ve olu Erkemel'i
ldrp cesetlerini birka paraya ayrrlar. Fakat Altay Buuay'n ricasyla
hayvanlarn ldrmezler. ki kaan eini, kzn ve hayvanlarn alarak kendi
yurtlarna doru yola karlar.
Altay Buuay'n hayvanlar bir ekilde Aranay ve aranay'n elinden kurtulurlar.
Altay Buuay ile olu Erkemel'in cesetlerini korunakl bir yere getirirler. Dier
hayvanlar, cesetleri korumak iin brakan at Kam Cereen onlar diriltmenin bir
aresini bulmak iin yola kar.
Bu amala Yer Ana'ya gelerek ondan yardm ister. O, Kam Cereen'i kzl tilkiye
gnderir. Kzl tilki de dokuz yolun kavanda yaayan Celbegen adl bir dev
olduunu, o devin banda koyun byklnde bir ben bulunduunu Altay
Buuay'n ancak onunla dirileceini syler. Kam Cereen eitli kurnazlklar, sihir
ve bylerle devin benini alr, getirip Altay Buuay'n azna koyarak onu diriltir.
Dirilen Altay Buuay giderek Aranay, aranay adl kardeleri, karsn ve kzn
ldrr. Bu arada Kam Cereen de Erkemel'i diriltmenin aresini aramaktadr. Bu
amala tekrar Yer Ana'ya gider. O da are olarak; Terjeri Kaan'n kznn Erkemel'i
diriltebileceini syler. Kam cereen ge karak Temene Koo'yu karp
yeryzne indirir. Temene Koo Erkemel'i dirilterek tekrar ge kar. Fakat babas
lnetli yerde bulunduu iin kzn kabul etmez, onu yeryzne kovar. Terjeri
kaann kz Temene Koo tekrar geri dner. Altay Buuay'la evlenirler. Aranay ve
aranay'n halkn da alarak Altay Buuay'n yurdunda yaarlar.
5. 12. 2. Altay Buuay Destannda nan Motifleri
BEDDUA
Babam bana kt konutu.
Beddua edip beni geri kovdu!
(ABD/D: 227/959, 960)

128

DUA
Yerlere eilerek bize dua edin!
(ABD/D: 209/318)
Gelip Yer Ana'ya ulat.
Yelesini yayp dua etti.
(ABD/D: 212/423, 424)
Gelip yelesini yayp dua etti.
Derdini syledi.
(ABD/D: 213/465, 466)
Syledikleriniz iin hayr dua ediyorum.
(ABD/D: 214/507)
KURBAN
Altay'n hayvann ldrp alr,
Bana kurban kesmez.
(ABD/D: 227/954, 955)
5. 12. 3. Altay Buuay Destannda nan Motifleri
BY
Bycnn by yaparak bulamayaca
Salam yerde ii salama baladlar.
(ABD/D: 210/364, 365)

129

KUTSAL SU
Dalgalanp duran ak denizin
Yeraltndan kan kutsal suyunu ien,
Dik yamal ormanlk ak dan
Semiz hayvann av lanp yiyen
Altay Buuay yaad.
(ABD/D: 200/1 5)
RYAYA YATMA
Biraz yatp uyuklayaym,
Hayrl d greyim!" diye
Ceeren Kzl tilki
Kam Ceeren'e cevap verdi.
(ABD/D: 213/473 476)
SHRL AYNA
Altn sandn iinden
Altay'n stn ekip getiren
Alt keli sihirli aynay
Hzla alp verdi.
Caraa een aynay alp,
Ak Sar atna binip
Boz ormann krna kt.
Sihirli aynay evreye tuttu,
Altay'n stn grd.
(ABD/D: 201, 202/65 73)

130

UURLU SAYILAR
Yk altnda eilmi
ki boz cins kpek
Altm av dilerine geirmi
Zorlanmadan, rahat geliyorlard.
(ABD/D: 204/172 175)
Dokuz yl dn yapp,
Burada elendiler.
(ABD/D: 209/333, 334)
Yedi yolun kavan
Gzleyerek drtnala gitti.
(ABD/D: 213/456, 457)
Buradan ileri gidersen,
Dokuz yolun kava var.
Dokuz yolun kavanda
Doksan dokuz keli.

Doksan dokuz bacal

Kara saray durur.
Orada yaayan
Dokuz bal Celbegen var.
(ABD/D: 213, 214/487 493)
Dokuz kat elik tabanl
Kara izme, ayakkabyla
ki gelini tepikledi.
Alt kr teye frlatt.
(ABD/D: 220/707 710)
srayta gtrerek,

131

Yerin yedinci katna kadar

yice gmd.
(ABD/D: 220/720 722)
Alt nesil boyunca
Altay stn kartrdnz
(ABD/D: 220/731, 732)
UURSUZ YER
Lnetli yerde bulundun diye
Babam beni yaklatrmad
(ABD/D: 227/950, 951)
YER ANA
ifal il bulamaynca,
Yer Ana'ya doru,
Uup kayboldu.
(ABD/D: 211/414 416)
Gelip Yer Ana'ya ulat.
Yelesini yayp dua etti.
(ABD/D: 212/423, 424)
Onu iiten Yer Anas'nn
yz de deiti.
(ABD/D: 212/433, 434)

132

5. 13. Mal Mergen Destan

5. 13. 1. Destann zeti
Destan kahraman Mal Mergen, Ayb adl bir zenginin yannda oban olarak
yaamaktadr. Bir gn Ayb baka bir yere tanmaya karar verir. Yolda giderken
Mal Mergen Ayb'dan bir at ister. Buna sinirlenen Ayb, Mal Mergen'in
ayaklarm krdrtarak onu kovar.
Ayaklan krlan Mal Mergen hareket edemez. Bir san ona yaklaarak, onun
yarasn kemirmeye balar. Mal Mergen onu tutarak iki ayan krar. San
srnerek biraz ilerideki otlara ular. O otlar yiyen san birden iyileir. Mal
Mergen de o otlar yer ve iyileir. yileince gneye doru gitmeye balar. Bylece
yol alrken kzna dn yapmakta olan Arslan Kaan'n yurduna ular. Elenceye
katlan Mal Mergen burada ark syler. Herkes onun sesine hayran olur. Arslan
Kaan'n kz Mal Mergen'le evlenmek ister. Buna fkelenen Arslan Kaan her
ikisini de yurdundan kovar.
Mal Mergen'le Ak arjki baka bir yere yerleir. Bir gn Mal Mergen eini
babasndan at istemeye gnderir. Ak arjk babasndan at isteyince, babas kara
dada, kara bir aygn olduunu Mal Mergen'in onu rutabilirse at alabileceini
syler. Mal Mergen giderek bu at tutar. At kendisini tutabilecek kadar yiit olduu
iin Mal Mergen'e silhlar ve sava giysileri vererek onun at olduunu kabul eder.
Ank tam bir bahadr olan Mal Mergen ava kan alt bacanana rastlar. Hibir
hayvan avlayamayan alt bacanana avlad hayvanlarn etlerini kaynatasna
gtrmeleri iin verir. Kendisi de avlarn karnlarn alarak evine dner. Hayvanlarn
karnlarn piiren ei yemein bir ksmn babasna gtrr. Babas kznn getirdii
yemekleri ok beenir. Bir taraftan da Mal Mergen'in gcnden korkar. Onu
ortadan kaldrmann aresini arar.

133

Damadn yok etmek isteyen Arslan kaan bu amala bir adamn gndererek onu
davet eder. Mal Mergen davete gelir. Kaynatas Gk denizin kysndaki gk boay
tutup getirebilirse her eyini ve kaanln ona vereceini syler. Mal Mergen bu
boay tutup getirir, kaynatasnn at direine balar. Bu dncesinde baarsz olan
Arslan Kaan bu sefer Mal Mergen'i evine davet ederek zehirlemeyi dnr.
Davete gelen Mal Mergen zehirli ikiyi imek zereyken atnn ikaz zerine imez.
Kaynatasn, alt bacanan ve o srada orada bulunan Ayb'y zehirleyerek evine
dner.
5. 13. 2. Mal Mergen Destannda nan Motifleri
Herhangi bir inan motifine rastlamadk.
5. 13. 3. Mal Mergen Destannda nan Motifleri
AA KLT
Yz dall kutsal kavan kknde,
Geni tan stnde
Alt kulakl kara aygrn
Yatp uyuduunu grd.
(MMD/D: 235/232 235)
UURLU SAYILAR
Alt keli kee evinde
Ayb adl bay yaad.
Altm oban at ylksn gtt,
Otuz oban koyunlarn gtt,
Otuz oban ineklerini otlatt.
(MMD/D: 229/6 10)

134

Alt vadiyi geip gitti,

Alt da ap geldi.
(MMD/D: 231/83, 84)
Alt kzn evlendirmi,
imdi yedinci kzna e bulmak iin
Byk elence dzenlemi.
(MMD/D: 232/124 126)
Babann evine gidip gel,
Alt eniten ne yapyor
Onu da renip gel.
(MMD/D: 234/187 189)
Alt iyi damatlarma da
Avlanmak iin at yok.
(MMD/D: 234/204, 205)
Kara ormanlk dan banda
Alt kulakl kara aygrm var.
(MMD/D: 234/209, 210)
Altm kula halatn ald,
ki eteini geriye kstrd
(MMD/D: 235/223, 224)
Yedi oymal mzraklarnn
Her yerini paslandrp,
ne gibi incelip kalmlar.
Onlar gren Mal Mergen
Altm av avlayarak,
Bacanaklarna getirip verdi:

135

"Alt iyi bacanaklarm,

Alktan lmenin anlam yok.
Az da olsa bulduumu
Arslan Kaan kaynatama verin
Artann kendiniz yiyin.
(MMD/D: 237, 238/312 322)
Onu iiten Arslan Kaan
Dokuz kat tahtndan indi.
(MMD/D: 241/436, 437)
Yedi damadmn aabeyi ol
(MMD/D: 242/462)
En erken, yedi ylda,
En uzun, dokuz ylda,
Sizin kapnza tekrar gelirim
(MMD/D: 242/471 473)
Altm kula halatnla
Sen onu kementle tut
(MMD/D: 243/523, 524)
Yetmi teke kesin,
Yetmi matara iki hazrlayn,
Yedi gn dn, elence yapn.
(MMD/D: 246/627 629)

136

5. 14. Kozn Erke Destan

5. 14. 1. Destann zeti
Fakir Ak Bk ve ei Ak Ba on dan kavanda yaamaktadrlar. Bir gz
mevsiminde Ak Bk uyandnda eini kucanda bir ocuu sallarken grr.
htiyarlnda ocuk sahibi olduuna ok sevinen Ak Bk ava kar. Eve
dndnde at direinin dibine ylr. lmek zereyken oluna Kozn Erke adn
verir. Sayl gnler iinde er olan Kozn Erke'e babasnn arkada Bakay Kara
gelerek at, silh ve sava elbiseleri verir. Bu hediyeleri alan Kozn Erke tam bir
bahadr olur. Kutsal Bilgelik Kitabn alp okuyarak geleceini grr. Bu kitapta
Karat Kaan'n, Baym Sur adl kznn kaderinde yazl olduunu grmtr. Kozn
Erke annesinin btn srarlarna ve engellemelerine ramen ksmetindeki Baym
Sur'u almak iin yola kar. Karat Kaan'n yurduna yaklatnda dinlenmek iin
durur. O dinlenirken Karat Kaan'n oban Kodur Uul yanna gelir. Kozn Erke
ondan Baym Surun gn iinde Altn Sabar'la evleneceini renir. Kozn
Erke ve Kodur Uul birlikte dn yerine gelirler. Kozn Erke ve at ekil
deitirirler. Onlar dne gelince Kodur Uul, Karat Kaan'a Bayn Sur'un
gerekten kimi sevdiini ve kiminle evlenmek istediini renmek iin bir snama
yaplmasn teklif eder. Yaplan snamada Baym Surun dilenci klndaki Kozn
Erke'le evlenmek istedii anlalr. Yaplan yarmay da kazanan Kozn Erke,
Baym Sur'u alarak kaar.
Kaan ittin yerini Karat Kaan'm dnrleri bulur. Kozn Erke'i davet ederek
zehirlemeyi tasarlarlar. Davete gelen Kozn Erke'i zehirleyerek demir sanda koyup
alt ormann aacyla sand atee verirler. Bu arada Baym Sur san klna girip,
yeraltndan gelerek sandn iine girer, azndaki suyu sanda boaltarak Kozn
Erke'i kurtarr.
Karat Kaan lmden kurtulup kaan Kozn Erke'in peine oban Kodur Uul'u
gnderir. Zaten Baym Sur'la evlenmek isteyen Kodur Uul, Kozn Erke'i bulur. Geri
dnp yanna asker alarak baskna gider. Bu ihanete aran Kozn Erke'e onu
ldrmesi iin kendisini Baym Sur'un gnderdiini syler. yice aran Kozn Erke

137

Kodur Uul'dan kendisini ldrmesini syler. Kozn Erke'i ldren, Kodur Uul Karat
Kaan'n yurduna dner. Karat Kaan da dl olarak Baym Sur'u ona verir.
Durumu sezen Baym Sur, Kodur Uul'u kabul ediyormu gibi grnr. Kodur Uul'a
yeni hayatmza zarar vermemesi iin Kozn Erke'in naam ykayalm der. Bir
taraftan da gizlice Kozn Erke'i diriltmek iin yeralt suyu ve altm eit ilc yanna
alr. Kozn Erke'in cesedinin olduu yere gelirler. Baym Sur, Kodur Uul'u ukura
itip ldrr. Fakat Kozn Erke'i canlandrmaya gc yetmez, oturup alar.
Nihayet Bakay Kara gelerek Kozn Erke'i diriltir. Baym Sur her eyi anlatr.
arkada kavuurlar. Bakay Kara, Kozn Erke'e onun amcas olduunu syler. Hep
birlikte Kozn Erke'in babasnn yurduna gelirler. Kozn Erke annesi Ak Ba'in
ldn grr. Buna ramen huzurlu bir hayat yaamaya balarlar.

5. 14. 2. Kozn Erke Destannda nan Motifleri

CEHENNEM
Kozn Erke eimi
Erlik'in oluna deimem.
Cehenneme inmem!
(Ko. ED/D: 296/1496 1498)
LM
Anamn tek oluyum,
lmsz kutsal yaratllym?
ldm yerde kemiklerim kalsn,
Yaadm yerde mrm bitecek,
Nasl olursa olsun, leceim.
(Ko. ED/D: 279/85 88)

138

Kozn Erke'in ldn grp,

ldne inanmad.
(Ko. ED/D: 283/10323, 1033)
MR
Yaadm yerde mrm bitecek,
Nasl olursa olsun, leceim.
(Ko. ED/D: 279/85, 86)
EYTAN
Aa inen ac sitemi
Bos Erlik tarafndan duyuldu.
(Ko. ED/D: 295/1458, 1459)
Yeraltndan Bos Erlik
Baym Sur'a bunlar syledi
(Ko. ED/D: 296/1489, 1490)
TANRI
Yukar kan sesi Tanr
lgen'e ulat.
(Ko. ED/D: 295/1456, 1457)
Tanr lgen byle diyerek,
Kahkahalarla gld.
(Ko. ED/D: 296/1476, 1477)
Yukarda duran lgen'den

139

Bir defa olsun yardm istemedin

(Ko. ED/D: 296/1480, 1481)
5. 14. 3. Kozn Erke Destannda nan Motifleri
AA KLT
Yamurlu gne yakalandmda,
Saak olan kutsal aa.
Eer uzun mr yaarsam,
Yine burada konaklarm.
(Ko. ED/D: 254/85 88)
Onun destanna dayanamayp,
Yedi dall demir kavan
Aladn grd.
(Ko. ED/D: 254/96 98)
Yedi suyun kavanda,
Yedi dall kutsal kavan kknde
Kzl Korur at terini soutuyordu.
(Ko. ED/D: 286/1125 1127)
Kutsal kavakta atn souttuunu,
Kendisinin mahmur uyukladn
yice bakp grdm.
(Ko. ED/D: 286/1137 1139)
Kutsal kavan dibine doru
(Ko. ED/D: 293/1137 1365)

140

KUTSAL SU
Onu gren Baym Sur
arabuk deerli ba
Eline ald.
Kutsal yeralt suyuyla ykad.
(Ko. ED/D: 298/1541 1544)
UURLU SAYILAR
Kireli dokuz daa vard.
Tuzak kurup avlanaca yer olan
Alt vadi iine geldi.
(Ko. ED/D: 253/59 61)
Onun destanna dayanamayp,
Yedi dall demir kavan
Aladn grd.
(Ko. ED/D: 254/96 98)
Hzla, abucak yol ald.
Yedinci gnde evine ulat.
(Ko. ED/D: 255/107,108)
Dokuz kat bronz tabanl
Kara izmeyi giydi.
Kara sahtiyan pantolonu giydi,
Altm sekiz halkal
Altn kua kuand.
Ay nakl, bronz nakl
Zrhl giyecekleri giydi,
Doksan bronz dmeyi dmeledi,

141

Altm kat giyecei giydi,

Altm dmeyi dolayp ilikledi.
Kzl Korur atnn
Altn eyerine tutup bakt,
Dokuz nesil boyunca kopmaz
Dokuz kolonu dolayp salamlatrd
(Ko. ED/D: 257/187 200)
Dokuz byk dall kavan dibinde
Dinlenmeli diye indi.
(Ko. ED/D: 262/352, 353)
Yedi birbirine benzer Ceti Sabar
Yedi kardeler dnr geldi
(Ko. ED/D: 263/418, 419)
Altm yerde konak kurmu,
Altm kazanda et kaynatm
(Ko. ED/D: 265/478, 479)
Kara denizin beri yannda
Elli perde sral durur.
Onlarn biraz te yannda
Elli aygr mal durur.
Kara denizin o yanndaki
Kara dan bana kp,
Kara denizi geerek,
Elli aygr mal aarak
Elli perdeye ayak dedirmeden,
Srayp gelen kii
Benim kzm gerekten alsn
(Ko. ED/D: 272/689 699)

142

Yetmi dall demir kavakta

Kzl Kren, atn dinlendiren,
Altm avn etini
Tek diiyle dileyen
(Ko. ED/D: 277/812 815)
Alt gelin kojon syleyerek,
Alt oul ikili alarak,
Burada atlarndan indiler.
Alt matara ikilerini alp,
Alt tekenin etini koparp,
Meyve, yemi yiyecei
Altn tepsiye koyup,
Kozn Erkee verdiler.
(Ko. ED/D: 278, 279/854 872)
Babamn evine vardnda,
Altm alp atn alr,
Yetmi alp seni karlar,
(Ko. ED/D: 280/919 921)
Yedi suyun kavanda,
Yedi dall kutsal kavan kknde
Kzl Korur at terini soutuyordu.
(Ko. ED/D: 286/1125 1127)
Doksan kula ukuru
Kazp bitirdi.
(Ko. ED/D: 293/1387, 1388)
Doksan kula kay halat

143

nce beline balad.

(Ko. ED/D: 294/1402, 1403)
Doksan kula ukurun dibine
Altn kadehi alarak,
Hemen atlayverdi.
(Ko. ED/D: 294/1406 1408)
Altm birbirine benzeyen kocaman kara
Geyikleri srdler.
(Ko. ED/D: 301/1605, 1606)
Canl ok uup giderek,
Altm geyiin koltuk altndan
Geip kt.
(Ko. ED/D: 301/1612 1614)
Altm avn ykldn gren,
Kozn Erke'in gcn bilen,
Bakay Kara bahadr
(Ko. ED/D: 301/1623 1625)
5. 15. Kzyke Destan
5. 15. 1. Destann zeti
ki dost olan Karat Kaan ve Ak Kaan kara ve ak dan eteinde huzur iinde
yaamaktadrlar. Bir gn iki kaan birlikte ava gider. Ak Kaan bir geyik grr,
ldrmek ister. Fakat geyik dile gelir, Ak Kaan'a dourmak zere olduunu, hatta
Ak Kaan'n ei Erke Tana'nn da bir erkek ocuu dourmak zere olduunu syler.
Ak Kaan geyii vurmaz. Dnerken Karat Kaan'a rastlar. O da bo dnmektedir.
Ona da bir geyik rastlam, benzer szler sylemi, fakat Karat Kaan'n bir kz

144

olacan bildirmi. Birbirlerine yaadklar olaylar anlatan iki kaan bunun

gereklemesi durumunda ocuklar beik kertmesi yapmaya sz verirler.
Yurtlarna dnen kaanlar gerekten de geyiin syledii gibi ocuklarn domu
olduklarn grrler. Halk toplanr, elence balar. Halkn iinden kan aksakal,
erkek ocua Kzyke adn verir. Yal bir kadn ise kz ocuuna Bayan adn verir.
Elence artarak devam ederken Ak Kaan atndan derek lr. Karat Kaan
babasz kalan Kzyke'nin iyi yetiemeyeceini dnerek, kzn Kzyke'ye
vermemek iin baka bilinmez bir yere tanr.
Bir sre sonra byyen Kzyke yatlarndan beik kertmesi Bayan' renir.
Durumu annesine sorar. Annesi istemeyerek de olsa gemiteki olaylar anlatr. Daha
sonra Kzyke kendisine ad veren ihtiyara giderek kendisiyle birlikte doan atn,
silhlarn ve giysilerini alr. Annesinden ayrlarak Karat Kaan'n yurduna doru
yola kar. Yolda nne kan ay ve kurdu ldrr. Postlarm yzp alr. ok zaman
gemeden zirvesiz, geidi olmayan bir daa varr. Atn hem kendi hem de atnn
annesinin durumunu renmek iin gnderir. Kendisi de geit aramak iin dada
kalr.
Kzyke dada kaval alp dinlenirken srasyla kuzgun, karga ve saksaan gelerek
onunla alay ederler. Kzyke n de ldrr. Sonra turna, aakakan ve kaz gelir.
Onlar Kzyke'ye yardm iin dada geit ararlar. Turna ve kaz geri dnerler. Geit
bulamadklarn syleyip yorgunluktan oluverirler. Aakakan da dnp, Karat
Kaan'n kzna dn yapt haberini verir. Bu arada Kzyke'nin at dner.
Annelerinin durumlarnn iyi olmadn, fakat onlar biraz olsun avuttuunu syler.
Kzyke da aar, Karat Kaan'n yerine gelir. Dilenci klnda dne katlr. O
perian haliyle dururken ark sylemeye balar. Herkes onun sesinin gzelliine
arr ve dikkatle dinler. Karat Kaan onu yanna aldrp, ikramda bulunur. Kzyke
ark sylerken dn yerinin havasn deitirip ok souk drr. Souktan dn
dalr. Kzyke sandktan Bayan' karr ve birleirler. Bir sre sonra souktan
dalanlar geri gelirler. Karat Kaan, Kzyke'yi sarayna davet eder. Amac onu
zehirlemektir. Kzyke bu tuzaktan aakakann yardmyla kurtulur. Fakat zehirli

145

okla ayandan yaralanr. Kzyke il getirmesi iin aakakan Bayana gnderir.

Aakakann getirdii illar fayda vermez. Aakakan ikinci kez gittiinde, Karat
Kaan onu yakalar ve ldrr. En son Karat Kaan ve dnrleri yaral Kzyke'yi
ldrmek iin saldrya geerler. Onlarn saldrsndan deil, fakat ald zehirli
ok yarasndan Kzyke lr. Onu diriltmeyi baaramayan Bayan iki gn einin
cesedinin banda alar.
nc gn ba kalbine saplayarak kendisini ldrr. ki ceset iki kayaya dnr.

5. 15. 2. Kzyke Destannda nan Motifleri

AHRET
Gneli yerde birlikte olmasam da
br dnyada seninle olurum.
(KD/D: 361/1904, 1905)
DUA
Senin binecein atn.
Senin giyecein giyimini
Syleyecek, gcm yok.
Hayr dua edecek szm yok.
(KD/D: 320/502 505)
Amacm dinle,
Bana hayr dua et.
(KD/D: 327/760, 761)

146

CENAZEYE SAYGI
Ak Kaan'in lmne
ekip zld.
Hznlenip, kederlenip,
Ak Kaan' ykadlar.
Dn, elenceyi durdurup,
Evlerine, yurtlarna dndler.
(KD/D: 315/329 334)
LM
nsanlar yetiene kadar.
Temiz vcudu lverdi.
(KD/D: 315/325, 326)
LY YIKAMA
Hznlenip, kederlenip,
Ak Kaan' ykadlar.
(KD/D: 315/331, 332)
5. 15. 3. Kzyke Destannda nan Motifleri
AD KOYMA
ki ocua iyisinden
Gzel, yakan ad adayacak
Halkn iinden kim kacak?
Gzel ad adayan,
Deerli hediye alacak.
(KD/D: 313/246 250)

147

KSZ AAILAMA
ksz aalarsan,
Hi bir zaman onmazsn.
(KD/D: 355/1739 1740)
UURLU HAYVANLAR
Kurban olduum Kzyke imdi
Turna kuunun kanatlarn
Tutup svazlayarak nazlad.
"Suyu zehirli denizden
Geit ara" diye gnderdi.
Turna denen konur ku
Hemen su boyunca
Geit aramak iin utu.
Biraz oturduktan sonra,
Kara bulutun nnden
Kaz denen kahverengi ku,
Szlp durdu. Onu gren
Kzyke imdi
Onu ven kojon syledi.
(KD/D: 338/1126 1139)
Bylece otururken,
Dikkat etmedii taraftan
Yusyuvarlak gzel aakakan
Konaklad yerin yanndaki
Ak kayna oturdu.
Kara kadife gibi parlad.
(KD/D: 339/1183 1188)

148

UURLU SAYILAR
Altm a boyunca rmez
Altm kolan ekti.
Alp pehlivan tutan
alvar giydi.
Her eye dayankl
Bahadr elbisesini giyindi.
Atn eyerledi, Alp olup giyindi.
(KD/D: 326/699 704)
Altm ayakl altn masay
Alp hazrlad.
(KD/D: 327/735, 736)
En fazla alt yl iinde
Evime tekrar dnerim.
Yolculuum uzasa da
Dokuz yl geirmem.
(KD/D: 327, 328/767 770)
Mrver aacndan kaval yapp,
Doksan ayr makam ald.
(KD/D: 335/1034, 1035)
Onu iiten Kzyke
Ak saraya girdi
Altm alt kilitli
Altn sand ekip at.
(KD/D: 51/1597 1600)

149

UURLUSUZ HAYVANLAR
Saysz, kularn ortasndan
Gkgrlts gibi kahkaha atarak
Kara kuzgun uup geldi.
Kzykeye kt kt gld.
"Kara kr aamayp
Kederlenip kalan bahadr,
Kara suyu geemeyip,
ikyetlenip kalan bahadr,
Kadnn takip edip giderken,
Kara ban ldnde,
Kara kann dkldnde.
Kinimden sevinle ierim."
Byklenen kuzgunu,
Uup gitmek zereyken,
Kzyke kendisi
Kambur boynuna vurup,
Zehirli denize sat.
(KD/D: 335, 336/1046 1062)
Biraz zaman getiinde,
Bir lnetli ku daha geldi
Bararak gaklayan
Karga onunla dalga geti.
(KD/D: 336/1063, 1066)
ok zaman gemeden,
Kanatlarn rparak
Lnetli saksaan da onun gibi geldi.
(KD/D: 336/1080 1082)

150

5. 16. Satuk Bura Han Destan

5. 16. 1. Destann zeti
Satuk Bura Han doduu zaman falclar onun byynce Mslman olacan
anlarlar ve ldrlmesini isterler. Ancak annesi ona kol kanat gerer ve ldrlmesini
nler. Satuk Bura Han byr ve bir gn yannda krk arkada ile beraber ava kar.
Avda bir tavan kovalar. Arkadalarndan uzaklar. Daha sonra tavan ekil
deitirerek ihtiyar bir adam olur. Satuk Bura Han onun Hzr olduunu anlar ve
tavsiyelerini dinler, Mslman olur. Hakan olan amcasn slama davet eder. Amcas
kabul etmez ve tam bu srada yer yarlr ve amcas gmlp kaybolur. Bu, Satuk
Bura Hann Hakan olduu anlamna gelir. Hayat boyunca slamiyeti yaymaya
alr. Doksan yana geldiinde, lkedeki btn Trkler Mslman olmutur. Daha
sonra ilahi bir emir alarak Kagara yerleir.
5. 16. 2. Satuk Bura Han Destannda nan Motifleri
AHRET
Bu, sizin ahirete intikalinizden asr sonra dnyaya gelecek bir ruhtur.
(SBD/NSB: 268)
ALLAH
Ona Allah bilmenin saadetini ve cehennemin gazaplarn anlatt.
(SBD/NSB: 268)
Her ne olursa olsun doan ocuk Ali gibi Allahn arslanyd.
(SBD/NSB: 269)

151

BURAK
Hz. Muhammed, kanatl Burak srtnda gklere ykseldii Mira gecesinde gk
katlarnda eski ve nl peygamberleri grmt.
(SBD/NSB: 268)
CAM
Satuk bu emri, mabedi camiye evirme duygusuyla kabul etti.
(SBD/NSB: 269)
CEHENNEM AZABI
Ona Allah bilmenin saadetini ve cehennemin gazaplarn anlatt.
(SBD/NSB: 268)
DUA
Yere dndkten sonra her gn, dinini Trk lkelerine yayacak bu insan iin dualar
etti.
(SBD/NSB: 268)
Hz Muhammed onlarn niyazlarn kabul etti, dua etti.
(SBD/NSB: 268)
HIZIR
Satuk Bura bu ihtiyarn Hzr olduunu anlad.
(SBD/NSB: 268)

152

MAN
Savalarda aznda ateler saarak imanszlar yakyordu.
(SBD/NSB: 269)
SLAM
Dnyaya peygamber zamannda gelip onunla grmek saadetine ermi arkadalar
(sahabesi) slam nurunu Trkistanda yanklandracak bu mutlu ruhu gzleriyle
grmek istediler.
(SBD/NSB: 268)
Doan ocuun asr evvelki slam kahraman Hz. Alinin olu olduu anlald.
(SBD/NSB: 269)
KFR
Yeni hkmdar kfirler iin amansz bir dman oldu.
(SBD/NSB: 269)
MELEK
Bunlar arasnda tanyamad bir zat Cebraile gstermi, onun hangi peygamber
olduunu sormutu.
(SBD/NSB: 268)
Alanur, sann annesi Meryem gibi, Cebrail vastasyla azna szlen bir damla
ktan gebe kald.
(SBD/NSB: 269)

153

MRA
Hz. Muhammed, kanatl Burak srtnda gklere ykseldii Mira gecesinde gk
katlarnda eski ve nl peygamberleri grmt.
(SBD/NSB: 268)
MSLMAN
Falclar bu ocuun byynce Mslman olacan sylemilerdi.
(SBD/NSB: 268)
Onu Mslman olduu zaman ldrrsnz! Diyerek ocuunu lmden kurtard.
(SBD/NSB: 268)
Ayn zamanda hkmdar olan amcas Harun Bura Han, yeenini Mslmanlktan
geri evirmek niyetindeydi.
(SBD/NSB: 269)
PEYGAMBER
Hz. Muhammed, kanatl Burak srtnda gklere ykseldii Mira gecesinde gk
katlarnda eski ve nl peygamberleri grmt.
(SBD/NSB: 268)
Bunlar arasnda tanyamad bir zat Cebraile gstermi, onun hangi peygamber
olduunu sormutu.
(SBD/NSB: 268)
Hz Muhammed buna ok sevindi.
(SBD/NSB: 268)

154

Hz Muhammed onlarn niyazlarn kabul etti, dua etti.

(SBD/NSB: 268)
Alanur, sann annesi Meryem gibi, Cebrail vastasyla azna szlen bir damla
ktan gebe kald.
(SBD/NSB: 269)
SAHABE
Dnyaya peygamber zamannda gelip onunla grmek saadetine ermi arkadalar
(sahabesi) slam nurunu Trkistanda yanklandracak bu mutlu ruhu gzleriyle
grmek istediler.
(SBD/NSB: 268)
Doan ocuun asr evvelki slam kahraman Hz. Alinin olu olduu anlald.
(SBD/NSB: 269)
Her ne olursa olsun doan ocuk Ali gibi Allahn arslanyd.
(SBD/NSB: 269)
5. 16. 3. Satuk Bura Han Destannda nan Motifleri
FAL
Falclar bu ocuun byynce Mslman olacan sylemilerdi.
(SBD/NSB: 268)

155

KERAMET
O, kabul etmeyince Satuk keramet gsterdi: Yava yava yer yarld ve amcas yere
gmld.
(SBD/NSB: 269)
KUTSAL IIK
Alanur, sann annesi Meryem gibi, Cebrail vastasyla azna szlen bir damla
ktan gebe kald.
(SBD/NSB: 269)
MUCZE
Alanur, sann annesi Meryem gibi, Cebrail vastasyla azna szlen bir damla
ktan gebe kald.
(SBD/NSB: 269)
UURLU SAYILAR
Hemen, balarnda Trk balklar bulunan, silahl, krk atl belirdi.
(SBD/NSB: 268)
Satuk Bura Han on iki yanda iken bir gn krk arkadayla birlikte ava kt.
(SBD/NSB: 268)
Klcn onlarn zerine ektii zaman bu kl krk adm uzuyordu.
(SBD/NSB: 269)

156

5. 17. ManasDestan
5. 17. 1. Destann zeti
Cakp Hann hi ocuu yoktur. Bir gn Allahtan bir erkek ocuk ister. Allah bu
dileini yerine getirir ve ocuun adn Manas koyarlar. Manas byyp gen bir
delikanl olunca yiitlii abuk fark edilir.
Kalmuk Hann olu Almambet ise Er Kk ile tanp Mslman olmutur. slam
arsn kabul etmeyen babasn ldrr ve Er Kkye snr. Er Kknn krk
yiidi Almambete yaplan iltifat ve muameleyi kskanr ve eitli dedikodular
karrlar. Almambet ise oradan ayrlmak zorunda kalr ve Manasn yanna gider.
Yiit bir insan olan Almambet ksa sre sonra Manasn krk yiidinin bana geer.
Cakp Han Manas evlendirmek ister. Temir Hann kz Kankey bu evlilik iin
uygun grlr ve dn yaplr. Aslnda Temir Han kzn vermek istememektedir.
Ba danman dn srasnda Manas zehirler ve Manas lr. Manasn lmnden
sonra bir mddet ailesi perian olur. Manasn at, doan ve kpei mezar banda
alar. Tanr onlarn bu ball karsnda bir mucizeyle Manas diriltir. Bu olay
yaknlar ve onu sevenler tarafndan sevinle karlanr. Manas kahramanlklarna
kald yerden devam eder.
Cakp Hann ocukken Kalmuklara esir den bir kardei vardr. Orada bym ve
yetimitir. Be ocuu vardr. Bir gn oullaryla birlikte asl yurduna geri dner.
Bunlar sadece Kalmuk dilini bilmektedirler. Manas tanmad amcasn ve
ocuklarn casus zannederek yakalar ve zincire vurur. Babasna haber gnderir ve
amcas olduunu renir. Bunun zerine bir len yaparlar. Manas amcasnn
oullarndan, Kalmuk dilini bildikleri iin, yararlanmak ister. Ancak Kalmuklara
yaplan bir seferde onlarn ihanetine urar. Manas buna ramen sava kazanr; ancak
krk yiidi amcasnn olu tarafndan zehirlenerek lmtr. Manas ise kars
Kankey sayesinde kurtulur. yileir iyilemez Mekkeye giderek dua eder ve duas
zerine krk yiidi dirilir.

157

Manasn hayat Kalmuklarla mcadele ederek gemitir. htiyarladnda kars

Kankey hamiledir. Ancak Manas ocuunu gremeden hayata gzlerini kapar. O
ldkten sonra Kankeyi evlendirmek isterler. Kankey bunu kabul etmez ve bir
erkek ocuk dnyaya getirir. Bu ocuu ldrmek isterler. Kankey ocuunu alarak
babasnn memleketine snr. Temir Han kzna ve torununa kavuunca byk bir
len verir. Bir trl ocua isim bulamazlar. Bu srada nereden geldii bilinmeyen
ak sakall bir ihtiyar dua eder ve Manasn oluna Semetey adn verir.
Semetey bydkten sonra babasnn yurduna dner. Dedesi Cakp Han ve amcalar
onun annesinin intikamn almak iin geldiini sanarak zehirlemek isterler. Bunu
duyan Semetey dedesini ve amcalarn ldrerek babas gibi Kalmuklarn stne
aknlar dzenler. Ay rek ile evlenir. Semetey kt bir seferde ihanete urar, esir
edilir ve lr.
Ay rek Semetey ldkten sonra bir erkek ocuk dnyaya getirir. Semetey de
babas Manas gibi olunu grememitir. ocua Seytek adn verirler. Seytek
babasnn aksine byk baarlar kazanr ve birok lkeyi fetheder. bu lkelerin
hakan olur.
5. 17. 2. Manas Destannda nan Motifleri
AHRET
Kyamet yolunu ret ona, Bakay,
Srnn iinde ona kr at ol, Bakay!
Kyamete dek ona dost ol, Bakay!
(MD/R: 20/141 143)
Bu dnyadan gp de,
br dnyaya gitmek iin,
Bize baka yol var mdr?

158

(MD/R: 23/99 101)

Buras yalan dnya,
tesi gerek dnya,
O dnya iin burada
yiyi renelim!
(MD/R: 25/213 216)
Bu dnya ile br dnyaya
yilik ederek alacam,
Kl gibi ince canma
Ahireti yalvaracam!
Dnya ve ahiret iin
Yaraan bulalm,
Biz Mslman olalm dedim!
(MD/R: 27/313 315)
br dnyaya varnca,
Azabn nasl ekeyim?
(MD/R: 65/318, 319)
Gp dnyadan gittilerse
ime bak vuraym,
Manasn ardndan gideyim.
(MD/R: 103/2361 2363)
A nasl hazrlayaym,
Atlar nasl koturaym,
Ahireti nasl kazanaym
(MD/R: 114/184 186)
A nasl yaptraym?

159

At nasl koturaym?
Ahiret kazanmak iin,
Kfir ile Mslman
Nasl sulhta tutarm?
(MD/R: 120/520 524)
ALLAH
Aydar Hann kz yry,
Almt Cakp Han.
u yry alal,
Ben bir ocuk pmedim,
Bu yr dalan salarn taramyor,
Hudaya tvbe edip hi bana bakmyor,
(MD/R: 17/10 15)
Yaradan! Sana ne yaptm?
Kudret! Sana ne ettim?
(MD/R: 29/15, 16)
Allah ksmet ederse yeneriz, Cakp!
(MD/R: 20/149)
Allahu Taala Hazretleri
Gkyznde ay parlatr,
Gkyznde gnei parlatr,
Ikla yeri str.
(MD/R: 23/111 114)
Allaha emanet ol, keder etme.
(MD/R: 36/796)

160

Allahn da ykselttii
Efendi ile denk ettii
(MD/R: 38/917, 918)
Dostum Kk, Allaha emanet ol!
tiimiz andlar boynuna olsun!
(MD/R: 40/1001, 1002)
Ey Allahm! Byk Allah!
Emanetin canma sabr ver!
(MD/R: 65/323, 324)
Gs hastalar ksrr,
Seni Huda ykseltir, bil,
Yiyecek a da gnderir,
Huda yz yana kadar yaatr.
Ate etrafnda ba verir,
mr uzun ya verir.
(MD/R: 68/492 497)
Sen Bakay adndaki ihtiyar sayarsan,
Huda bize bereket verir.
(MD/R: 96/1992, 1993)
Mevlam Hdaya yalvarp
Yaratana snp,
A-buudan ektiler!
(MD/R: 140/1546 1548)
Bayn olu Bakay-bay, yiitlerim,
Tanrnn bize bir ltfudur, yiitlerim

161

Kadir bilir ksmeti bol bir kiidir, yiitlerim

(MD/R: 175/1153 1155)
Allahu Taala Tanrm
Er Manas korudu.
(MD/R: 181/1435, 1436)
Vermeye gelince
Verici Huda yar oldu,
Tepenin etrafnda,
Tepe yksekliince kzl dal ykseldi!
Saknmaya gelince,
Saknan Huda yar oldu!
(MD/R: 229/249 254)
ALLAHA SIINMA
Ar yaral Er Manas,
Allah deyip atna atlad,
Atn uzaklara srd:
Yaratan Hudaya snd.
(MD/R: 64/280 283)
Yaratana yalvarp
Hdasna snarak
Sabah erken yola kt.
(MD/R: 129/953 955)
Mevlam Hdaya yalvarp
Yaratana snp,
A-buudan ektiler!
(MD/R: 140/1546 1548)

162

BARTS
Gayet gzel Ak-erke
Bartsn
Ald bana rtt.
(MD/R: 40/1023 1025)
BEDDUA
Bozanlarn ii bozulsun,
Ktler gebersin!
(MD/R: 37/838, 839)
Ahrlarna kpek dolsun!
Aa tarafna bit dolsun!
(MD/R: 39/964, 965)
Almambet namm kurusun!
(MD/R: 39/984)
Kavmime dokunursan
Bedduam seni mahveder! dedi.
(MD/R: 69/554, 555)
Ses karma, sus otur,
Lanetler olsun sana Coloy! deyip
Ak-saykal sylenip kt
(MD/R: 146/1853 1855)
Gidip de gelmez olasn, efendim!

163

Gelip de evini gremez olasn, efendim!

Kankeyi kucaklayamaz olasn, efendim!
Yumuak etini tutamaz olasn, efendim!
Azna kanlar dolsun, efendim!
Uursuz gnn dosun, efendim!
(MD/R: 157/229 234)
Sana uursuz bir gn dosun!
(MD/R: 233/428)
BEREKET
Sen Bakay adndaki ihtiyar sayarsan,
Huda bize bereket verir.
(MD/R: 96/1992, 1993)
BESMELE
Bismillah rettiler,
(MD/R: 175/1132)
Bismillah dedirtip,
(MD/R: 176/1170)
Bismillah dedikten sonra
Atla gezip bard.
(MD/R: 176/1170)
CEHENNEM AZABI
br dnyaya varnca,

164

Azabn nasl ekeyim?

(MD/R: 65/318, 319)
CENNET CEHENNEM
Mekke ile behitin
Ortasn dileyelim!
Biz Mslman olalm!
(MD/R: 25/219, 220)
Kapal kalan behitin
Kapsn aan Er Kooy
(MD/R: 111/27, 28)
Cennetin kapsn
Am olan Er Kooy
(MD/R: 120/473, 474)
Benim biricik olum Manas Han, Cakp,
Cehenneme mi gitsin, Cakp?
Abeke, Kb, haramlar, Cakp,
Behite mi gnderdin, Cakp?
(MD/R: 223/1069 1072)
Mekke ile behitin
Ortasndan istemem!
Ben Mslman olamam!
(MD/R: 26/298 300)
Mekke ile behitin
Ortasndan dileyelim!
Biz Mslman olalm!

165

(MD/R: 25/217 219)

O Cuma ile bu Cuma
Arasnda yedi gn,
Kendisi ile sekiz gn
Behite girer dediler.
(MD/R: 23/107 110)
DN ETM
Buras yalan dnya,
tesi gerek dnya,
O dnya iin burada
yiyi renelim!
(MD/R: 25/213 216)
DUA
Kara Han olu,
Kaplan doan Almambet
Tm evliyann toplanp
Hep bir azdan okumasyla,
Btn evliyann toplanp
Duasndan olmutu.
(MD/R: 21/8 13)
Huda Taala yar olsa!
yrnn karnnda
Erkek ocuk var olsa!
(MD/R: 17/23 25)
Medine sahrasna imdi

166

Drp neden almayaym,

Seni Tanrdan nasl istemeyeyim?
(MD/R: 28/382 384)
Tanrnn yardm ile
Ak-padiann mr uzun olsun
(MD/R: 73/731, 732)
Ak-padiann kendine
Gidip duasn almtm.
(MD/R: 107/2564 2565)
Bakay Beyden dua ald.
(MD/R: 109/2657)
Yaratana yalvarp
Hdasna snarak
Sabah erken yola kt.
(MD/R: 129/953 955)
Ben bir eliyim, ay , efendim,
Ben bir eliyim, gn , efendim,
Bu eliye dua et, efendim,
Dua edersen tez et, efendim
(MD/R: 161/428 431)
Han Koconun yannda dur!
Hayr duan ver de git!
(MD/R: 119/461, 462)
Mjdemi isterim, atam!
Mjdemi hemen ver, ata!

167

Dua edersen abuk et, ata!

(MD/R: 166/684 686)
Mjde, ay , yenge,
Dua edersen abuk et, yenge
(MD/R: 169/841, 842)
Han babas Er Kooy
Gre etmeye hazrd.
leriye atlp
Han Kocomdan dua alp,
leriye yrd.
(MD/R: 132/1111 1115)
Tanrdan talih dileyelim!
(MD/R: 198/2345)
urada alaca bir trbe var,
Orada bir dua oku.
(MD/R: 244/1015, 1016)
Bakay Beyden dua ald.
(MD/R: 109/2657)
ECEL
Arzusuz dnya olur mu?
Ecelsiz kii lr m?
(MD/R: 258/1778, 1779)

168

EZAN
Sesin ezan gibi tsn, efendim!
(MD/R: 28/403)
GIYBET
yi bir sz getirmi ise,
Gelir sana sylerim.
Eer fena bir sz ise
Doru oradan giderim.
(MD/R: 36/790 793)
HARAM HELAL
Mal yazarak sayaym,
Mal helal yapaym!
Mlk de yazarak sayaym,
Mlk helal yapaym!
(MD/R: 24/196 199)
Helal lse bir kazan et.
Haram lse kpeklere, kua yem!
(MD/R: 67/448, 449)
Heybetli Manasm ld diye
Kederlenme Cakp-bay,
Haram ileme sen!
(MD/R: 94/1886 1888)
Karglar sallayp
Ganimet alp kaalm,

169

An haram klalm!
(MD/R: 118/397 399)
Kfir ile Mslman
Birbirine mi giriti?
Aralarna koalm,
Birbirinden ayralm!
A haram klmayalm!
(MD/R: 118, 119/419 423)
Haram ileyen rezil kul!
(MD/R: 174/1071)
Ne Abeke ne Kb
Byle haram eyler demesinler,
Manastan kalan bir kadnn
Duyaca szler deil bu!
(MD/R: 205/97 100)
Abeke, Kb, haram kullar,
Banz beladan kurtulmasn,
Hayvanlarnz apul olsun!
(MD/R: 210/370 372)
Helal yiyecei tepe gibi yd,
Fakir ile muhtalar,
Seyteki alk ile yd ettiler.
(MD/R: 256/1674 1676)
HAYIR
Sar suyu dksn de

170

Laneti hayra evirsin.

(MD/R: 158/263, 264)
HAYIRDA BULUNMA
Sineksiz bir dada yazlad,
Saysz taylar balatp
Bir tepe gibi et yd,
Bir gl gibi orba yd.
Btn alar doyurdu!
Cakp-baydan bir at ald,
Bakay Beyden dua ald.
(MD/R: 109/2651 2657)
Aln yldzl ksraklar kestirdi,
Halk etrafna toplad,
Alaca ksraklar kestirdi,
Halk aa ard.
(MD/R: 229/211 214)
Helal yiyecei tepe gibi yd,
Fakir ile muhtalar,
Seyteki alk ile yd ettiler.
(MD/R: 256/1674 1676)
HELALLEME
Temir Han ile Cakp Han
Helalleirken,
Manasla kucaklarken
(MD/R: 71/651 653)

171

HIZIR
Yrdn yollar dz olsun, efendim,
Yoldan Hzr olsun, efendim!
(MD/R: 156, 157/202, 203)
Bu Baybie yr,
Manas alaca beie yatrd.
Manas Hzr korudu.
(MD/R: 18/60 62)
Sol yanna Koca Hdr dua etmi, Bakay,
Bahaeddin banda olsun, Bakay!
Koca Hzr yannda, Bakay!
Bu Manas olum, Bakay!
(MD/R: 19/129 132)
Hzr hazr yannda
(MD/R: 172/979)
LAH LTUF
Bayn olu Bakay-bay, yiitlerim,
Tanrnn bize bir ltfudur, yiitlerim
Kadir bilir ksmeti bol bir kiidir, yiitlerim
(MD/R: 175/1153 1155)
KADER
Makul olur, uygun olur, Cakp!
Atlanalm, dman ardna koalm, Cakp!
Mslman yolunu aalm, Cakp!

172

Beycinin yolunu basalm, Cakp!

Allah ksmet ederse yeneriz, Cakp!
(MD/R: 20/145 149)
Asil doan Almambet
Manas sarsarak dedi ki:
Tanr istedi, ne yapalm, Manas,
Kudret istedi, arem yok, Manas!
(MD/R: 53/1653 1656)
Ey ateli can, benden ne istiyorsun?
Yamataki da ayla,
Mslmanlarn kurdu,
Bu adam alt edeceim,
Allah bize nasip ederse!
(MD/R: 131/1079 1083)
Allahn izniyle ben yeneceim!
(MD/R: 136/1334)
Beni neden, byk Allahm,
Yalnz bama yarattn,
Alnma yalnzlk yazdn?
(MD/R: 228/197 199)
KEFEN
Cenaze atna binelim,
Kefen bezini giyelim
(MD/R: 226/79, 80)

173

KIYAMET
Kyamet yolunu ret ona, Bakay,
Srnn iinde ona kr at ol, Bakay!
Kyamete dek ona dost ol, Bakay!
(MD/R: 20/141 143)
Bu dnyada bulutuumuz gibi
Kyamette de bulualm.
(MD/R: 95/1905, 1906)
KURAN
Kul Hvallahu Ehad
Kuran dilini bilelim!
(MD/R: 25/217, 218)
Atlarnn saysnca Kurann var, Bakay!
Koyunlarnn saysnca kitaplarn var, Bakay!
(MD/R: 20/139, 140)
Kuran kitap koynunda
(MD/R: 176/1181)
Kitabn vardr koynunda,
Kurann vardr boynunda,
Getir Kuran greyim!
A, kitab okuyaym!
(MD/R: 23/122 125)
Mukaddes kitab bir at,
Sonra nne koyarak,

174

Kuran yardmsz okudu.

Kendi kendine okudu.
(MD/R: 24/158 161)
Manasn ruhuna balamak iin
Kulhvallahi diyelim,
Kuranmz okuyalm!
Ayetel-krsiyi,
Manas iin okuyalm!
(MD/R: 105/2453 2457)
KURBAN KESME
Sevgili Semetey, yavrum,
Deve anas bir ksra, yavrum,
Hudaya kurban edelim, yavrum,
Getirip boazlayalm, yavrum!
(MD/R: 217/755 758)
Ak ksrak kesin, yiitlerim,
Ak ba koyun kesin, yiitlerim,
Ulu dileklerde bulunalm, yiitlerim!
(MD/R: 175/1116 1118)
Ak boz ksra alalm!
Han babamn mezarna
Kurban edip gelelim.
(MD/R: 242/909 911)
Ak boz ksra kurban et,
Babacnn ruhunu

175

Bylece ad etmelisin!
(MD/R: 244/1017, 1019)
Alaca trbeye
Semetey varp girdi.
Orada bir dua okudu,
Ak boz ksra kesti,
Bylece kurbann verdi.
(MD/R: 244/1039 1043)
ocuu olmazken, yiidim,
Semiz bir at balatp, yiidim,
Bir ak ksrak kurban etmiti, yiidim!
(MD/R: 182/1484 1486)
Ay boynuzlu bir de ak ko,
Kurbanlm, grdnz m?
(MD/R: 190/1919, 1920)
KUTSAL YERLER ZYARET
Medineyi ziyaret edip
(MD/R: 18/88)
Mekkeye gittiinde,
Hazret-i Sultan Peygamber, yiidim,
Bana yoldalk etmiti, yiidim!
(MD/R: 182/1487 1489)
Atna binip gitti,
Mekkeye varp girdi,
Mekkenin yedi kapsnda,

176

Her kapda dua etti,

Mekkenin drt bucan
Drt defa dolat.
(MD/R: 200/2445 2450)
Mekkeye varp girdiler.
(MD/R: 200/2462)
Ateli can bu kaplan geldi imdi,
Mekkeden dnd.
(MD/R: 201/2515, 2516)
MELEKLER
Hazreti Taala gnderdi,
Bir melei vazifelendirdi,
(MD/R: 99/2106, 2107)
Gkteki ferite,
Manasn bandaki beyte,
Gelip girdi.
(MD/R: 100/2181 2183)
Efendime ayp gelmesin!
Melek kap gitmesin!
(MD/R: 178/1182, 1183)
MSLMAN KFR
Ata bini biimi
Bir kfire benziyor,
Altn yznn nurlar,

177

Mslmana benziyor.
(MD/R: 49/1497 1500)
Bir atl yaklayor, yiitlerim,
Grn bir kfire benziyor, yiitlerim,
Fakat yznn ulesi, yiitlerim,
Bir Mslmana benziyor, yiitlerim!
(MD/R: 51/1563 1566)
Manas ona yle dedi:
Bu tarafa ey yolcu sen
Ar, temkinli gelirken
At stnde duran gvde bana
Bir kfir gibi gelmiti,
Altn yznn ulesi
Tamamen Mslmand.
(MD/R: 52, 53/1654 1660)
enede sakal brakmaz,
Fakat byn kesmez,
Ruslarn han on oloy var
(MD/R: 113/142 144)
Kfir ile Mslman
Sofraya nasl toplayaym?
(MD/R: 114/187, 188)
Kfir ile Mslmann
Hepsini aa ardlar
(MD/R: 115/256, 257)

178

Kfir ile Mslman

Birbirine mi giriti?
Aralarna koalm,
Birbirinden ayralm!
A haram klmayalm!
(MD/R: 118, 119/419 423)
Sakaln tra eden,
Byn hi kesmeyen,
nek kl kadar ok Kalmuk ata binip kat!
Allahm, dman kat, yiitler!
Tvbe, yiitler, dman kat!
(MD/R: 119/463 467)
Kfir ile Mslmanlar
Gzelce yola koydu.
(MD/R: 119/471, 472)
Alt eer kfir dolu
Geip onlar kovalad.
Mslman konak yerinde
Dnp onu kovalad.
(MD/R: 121/564 567)
Ey Mslmanlarn kurdu,
enlik dzmeyi sen bilirsin!
(MD/R: 122/591, 592)
Kfirin alt kabilesine
Mslmanlarn kabilesine
Ba olup da baksn diye
Gen bahadr Bok-murun da

179

Manker adl atna bindi.

(MD/R: 125/770 774)
Kfirle Mslmanlara,
Nerede byle ziyafet verildi?
(MD/R: 129/984, 985)
le vakti oluncaya dek
Bir Mslman gree kmad.
(MD/R: 129/991, 992)
Kfir onu yakalayp gittiinde
Alt kapl kalede
Sk dvtm ben
(MD/R: 130/1024 1026)
Yenilip decek olursam
Bizim sert Mslmanlar
Bir hcum yaptk diyerek
Tuu ge ykseltmez mi?
(MD/R: 131/1084 1087)
Kfir olsun Mslman olsun
Nerede byle enlik olmutur?
(MD/R: 134/1266, 1267)
Kfir yn iinden
abucak arasndan kat o.
(MD/R: 136/1325, 1326)
Btn misafirler kt,
Mslmanlarn yurdundan

180

(MD/R: 137/1413, 1414)

Kfire han olmaktansa
Mslman kulu olaym diyen, yiidim
(MD/R: 139/1512, 1513)
On be yanda kap gelen Almambet
Mslmanlarn da dilini bilirdi,
Kfirlerin de dilini bilirdi.
(MD/R: 150/2097 2099)
Yz toprak gibi uuk,
Gz ate gibi yanan
Sakal yok, enesi plak,
Grnm kfir gibi
Bir adam geliyordu.
(MD/R: 159/309 314)
Oradan bir adam geliyor,
Sakal yok, enesi plak,
Grnm kfir gibi.
(MD/R: 159/328 330)
enesine sakal uzatalm, yiitlerim,
Dudandan by alalm, yiitlerim,
Biz onu Mslman klalm yiitlerim!
(MD/R: 175/1124 1126)
enesine sakal uzattlar,
Dudandan by aldlar.
Bismillah rettiler,

181

Onlar Mslman ettiler.

(MD/R: 175/1130 1133)
Kfirin han olmaktansa, yiidim,
Mslmana kul olaym diyen sen, yiidim
(MD/R: 182/1505, 1507)
Mslman dilini de bilirdi,
Kfirin dilini de bilirdi
(MD/R: 188/1787, 1788)
Mslman olsun, kfir olsun,
Kankeye kim benzeyebilir?
(MD/R: 193/2103, 2104)
Kfir ile Mslmandan, yiitlerim,
Tek tek seildiniz hep, yiitlerim
(MD/R: 203/9, 10)
MSLMAN OLMA
Bismillah dedirtip,
Boyunlarn eydirip,
Asil doan bir kahramana,
hret salan bir pehlivana,
Ban sk tutturup,
Balta ile bastrp
Kalmuklarn kn
Bak ile kestirdi,
Bylece Mslman etti,
Be vakit namaz kldrp
Kn taharet ettirdi!

182

Kuran- Kerim koynunda

Onlar Mslman olunca,
Tanrnn szleri aznda
(MD/R: 176/1170 1183)
NAMAZ
Namaz kld oturup
(MD/R: 81/1187)
le vakti gelip de
Namaz vakti olunca
(MD/R: 173/1021, 1022)
Sabah namazn klp okuyaym diyerek
Yatyordu Er Manas
(MD/R: 179/1346, 1347)
LM
Bu dnyadan gp de,
br dnyaya gitmek iin,
Bize baka yol var mdr?
(MD/R: 23/99 101)
Gp dnyadan gittilerse
ime bak vuraym,
Manasn ardndan gideyim.
(MD/R: 103/2361 2363)

183

PEYGAMBERLER
Adam atann, Havva anann,
Doduu yeri bildir ona.
(MD/R: 19/126, 127)

RIZIK
Seni Huda ykseltir, bil,
Yiyecek a da gnderir
(MD/R: 68/493, 494)
SABIR
Tvbe, Bokum, sabret sen!
Aman, Bokum, sabret sen!
(MD/R: 126/817, 818)
Allahm, byk Allahm,
Emanet canma sabr ver!
(MD/R: 64/291, 293)
Ey Allahm! Byk Allah!
Emanetin canma sabr ver!
(MD/R: 65/323, 324)
SARIK
Sarn kazan gibi olsun, efendim!
(MD/R: 28/404)

184

SELAMLAMA
Er Almambet dedi ki:
Selamnaleykm, Er Kk, dostum!
Aleykmselm, Almambet, dostum!
(MD/R: 29/453 455)
Ak-erke kadn dedi ki:

Selam demek bize yakmaz,

Aleykmselm demek size yakmaz,
Selam size buyrulmu,
ekinmek bize buyrulmu.
(MD/R: 32/579 582)
Kk-kyaz yiit gitti,
Selamnaleykm! dedi.
O da Aleykmselm! dedi.
(MD/R: 35/762 764)
Han evlad Ak-erke
Kapdan dar kt.
Kahraman Almambetin
Karsna giderek
Ona yle dedi:
Selam demek size yakmaz, efendim,
Selamnz almak bize yakmaz, efendim!
(MD/R: 41 ,42/1040 1046)
Selamnaleykm, Cakp atam,
Aleykmselm, Acbay olum!
(MD/R: 43/1185, 1186)

185

Alt kii selam verdi.

Selamnaleykm! dedi.
Aleykmselm! dedi Almambet.
(MD/R: 51/1583 1585)
Tatl dilli Acbay
Eie kp dedi ki:
Selamnaleykm!
Aleykmselm! dedi bu.
(MD/R: 52/1614 1617)
Artan uzun Almambet
Eilip adra girdi:
Selamnaleykm dedi
(MD/R: 52/1649 1651)
Sen Selamnaleykm! de ki
Ben de Aleykmselm! diyeyim.
(MD/R: 159/354, 355)
Selam renmi olan kurnaz ocuk
Almambete selam verdi.
Almambet Aleykmselm! dedi.
(MD/R: 160/401 403)
Selamnaleykm, Cakp-bay baba!
Aleykmselm Almambet, olum!
(MD/R: 166/670, 671)
Selamnaleykm, ay , efendim!
Aleykmselm, ay , yiidim!

186

(MD/R: 193/2081, 2082)

Selamnaleykm, ay , efendim!
Aleykmselm, Kargalday, trkcm!
(MD/R: 197/2312, 2313)
Kankey gelip dedi ki:
Selam vermek bana yakmaz, Bakay,
Selam almak sende yok, Bakay!
(MD/R: 209/342 344)
Selamnaleykm, ak sakal, baba!
Aleykmselm, gen ocuk, yavrum!
(MD/R: 216/735, 736)
Selamnaleykm, Cakp-bay, baba!
Aleykmselm, Semetey, yavrum.
(MD/R: 218/813, 814)
Selamnaleykm,
Abeke, Kb, iki aam!
Aleykmselm,
Han Manasn ocuu,
Han Semetey, yavrucuum!
(MD/R: 219/890 894)
O zaman Semetey dedi ki:
Selamnaleykm, hepinize krk yiit!
(MD/R: 227/107, 108)
Aleykmselm, ay , efendim!
(MD/R: 236/612)

187

Aleykmselm, ay , bahadr!
(MD/R: 236/617)
Selamnaleykm, Er-kyaz, efendim!
Aleykmselm, Kl-oro, bahadr!
(MD/R: 259/1851, 1852)
SNNET
imdi snnet edelim, yiitlerim,
Ederken Allaha yalvaralm, yiitlerim!
(MD/R: 175/1148, 1149)
Asil doan bir kahramana,
hret salan bir pehlivana,
Ban sk tutturup,
Balta ile bastrp
Kalmuklarn kn
Bak ile kestirdi
(MD/R: 176/1172 1177)
EHTLK
lrsem ehit saylaym!
ldrrsem gaza klm olaym!
(MD/R: 233/439, 440)
lsem ehit olurum! dedi
(MD/R: 234/504)
lrsem ehit olurum!

188

ldrrsem gaza klm olurum!

(MD/R: 248/1261, 1262)
KR
Han tahtnda rahat, oullarm,
Halk da kr iinde, oullarm!
(MD/R: 55/1784, 1785)
(Yine de) krler olsun Tanrya
(MD/R: 229/210)
TARKAT
Bahaeddin banda olsun, Bakay
(MD/R: 19/130)
TVBE
Bu yr dalan salarn taramyor,
Hudaya tvbe edip hi bana bakmyor
(MD/R: 17/14, 15)
Ey Allahm, ay beyim,
Tvbeler olsun, gne beyim
(MD/R: 138/1475, 1476)
ZEKT
Koyundan zekt versin demi,
Koyundan zekt vermezse,

189

steyip alan Manas,

Ak sry yakalayp versin! demi,
Ak sry vermezse,
Vuruacak yerini sylesin! demi,
Duruma yerini sylesin! demi.
(MD/R: 127/848 854)
5. 17. 3. Manas Destannda nan Motifleri
ADAK ADAMA
Manasn dirilmesi gerek ise,
Dokuz koyun alaym!
Dokuz inek alaym!
Dokuz deve alaym!
Dokuz at alaym!
Krk yiidin her birine,
Dilek kl deyip vereyim!
(MD/R: 106/2493 2500)
AD KOYMA
Kankeyin ocuunu
Kankeye vermedi,
Kara Han alp bakt ona,
Kara Han bakmaya alnca,
Ala ksraklar kestirdi,
Halk epeevre toplatt,
Yurtta byk bir a verdi,
Kankeyin ocuuna
Bir isim koysunlar diye.
Oradaki ak sakalllar

190

Kara sakalllara baktlar,

Kara sakalllar gen yiitlere baktlar,
Yiitler ocuklara bakt,
ocuklar da yere bakt!
At bulup koyamadlar.
Sz bulup konuamazken,
Ak boz atla geliyordu,
Bir asa dayak elinde,
Ak sakall bir kii,
Kara Hann karsna
Yakn gelip durdu o.
Ak sakall yle dedi:
Bu ocuun adn eer
Bu kadar halk bilmezse,
Ben adn koyaym!
Ver ocuu elime!
ocuu getirdiler
Eline verdiler,
O zaman ak sakall dedi ki:
u tepenin etrafn
Kzl stler brsn!
Tanr ona yar olsun!
Evin etraf epeevre
Ev gibi kzl stlerle evrilsin!
Ulu Hzr ona yar olsun!
Keiden kalan olak,
Manastan kalan masum
Kargdan kalan sancak,
Manastan kalan miras,
Kara kanl, mavi bitli,
Semetey Han olsun bu!
(MD/R: 213/537 579)

191

Byk bir ziyafet tertipledi,

Ordusu altndaki illeri
Sabah ezannda toplad,
Akama kadar alkoydu.
ocua ad koyacak kimse yok!
Gn ilerleyip bei bulunca
Altn sakall Ay-koco
Gkyznden inip geldi,
Yere inince dedi ki:
Cedigerin olu Er-kyaz, ocuum,
Sabah ezannda halk topladnz, ocuum,
Ge vakte kadar beklediniz, ocuum,
Bunu ne iin yaptn, ocuum?
O zaman Er-kyaz dedi ki:
Canm Ay-kocom,
Halk sabah ezannda toplaym, Kocom,
Ge vakte kadar bekleyiim, Kocom,
Burada bir ocuum var benim, Kocom,
Ad koyacak kimse yok, Kocom!
Ay-koco dedi ki:
Ad olmayan ocuk bu ise, ocuum,
Ad koyacak kimse yok ise, ocuum,
Adn koyuvereyim, ocuum!
Semeteyin ocuunun
Ad Seytek olsun! dedi.
(MD/R: 252, 253/1485 1510)
AA KLT
Da belini dolanncaya kadar,
Bel boyu kzl st kar,

192

Allah senin yardmcndr.

Evin etrafn dolancaya kadar,
Ev boyu kzl st kar,
Hzr yardmcndr.
(MD/R: 41/1086 1091)
Kavak gibi yksek Manas
Sallanarak geliyor de!
(MD/R: 101/2245, 2246)
Anneciim, babacm
ki miyim bir miyim ben?
Gece ben bir rya grdm,
Dehet bir rya idi,
Yreimi hoplatt!
Ay karanl gece idi,
Ay tepeden dodu,
Gne karanl gn idi,
Gne tepeden dodu!
Helal dileim oluyor demek:
Ocak bandan yce bir
Kavak ykseliyordu!
Dallardan biri eilip
Ayn n rtt,
Baka bir dal da eilip
Gnein n rtt!
Gne scak olunca da
Glgelenip yaad,
Kankey glmseyip
Serin glgede dolat!
Dallardan biri eilip
Gn n rtt,

193

Ala-da gibi doan Cakp Han

Glgesinde dolat!
Dallardan biri eilip
Yeryzn rtverdi!
Yeryz souduunda
Bagd-dlt baybie
Gnete snp yaad!
Efendim Er Manas acep
Dirilmi geliyor olmasn!
(MD/R: 101/2208 2238)
AYIP OLDUUNA NANILAN EYLER
Ey Manasm, aptal deil midir,
Atn metheden adam?
Fakat en byk aptal
Karsn metheyleyen!
(MD/R: 132/1150 1153)
BY BOZMA
Bir ak ksrak kestirmi, de,
Allaha yalvaryor, de,
Pek ok dua ediyor, de!
Gvercin grrsen tyn kes!
ok terse kaltan dilini kes!
Saksaan grrsen tyn kes!
ok terse kaltan dilini kes!
Aklayn evinde
Efendim gelip kalsn, de.
Sar suyu dksn, de,

194

Laneti hayra evirsin, de.

(MD/R: 158/254 264)
EVLLK
Manas Kankeyin evine gelince
Hi at balanmam bir ahra
Manas atn balad,
Hi kam taklmam bir kapya
Manas kamsn takt,
Ku konmam bir tnee
Ku oturttu o,
Ocaktaki kazdan
Bir para koparp yedi,
anaktaki tatl baln
Bir para tadna bakt,
Ball ksrak kmzndan
ti hasretini kesti,
Otuz kuma kapl dmeyi, on kemik dmeyi
Sessiz sedaszca zd.
Kabartlm dee
Yanap girdi yatt.
Derin uykudaki kz
Manas smsk kendine bast.
(MD/R: 83/1260 1278)
FAL
Kazandaki et suyu kprerek kaynarsa
Han baban dirilecektir!
Kara kzl kan karsa
Baban hepten lecektir!

195

(MD/R: 244/1026 1029)

GELECEKTEN HABER ALMA
Acbay yiit yle dedi:
Melek gibi efendime
imdi bir iaret geldi,
Benim aziz efendime
Bir bearet ayan oldu!
(MD/R: 43/1195 1199)
Feriteli zme
Bir iaret ayan oldu,
Aziz efendinin ahsna
Bir iaret verdi bana!
Gece yatp bir rya grdm,
Gzel bir rya grdm.
Ryam doru yorarsan
Sana seme mal veririm!
(MD/R: 45/1267 1274)
Melekli zme
Bir iaret ayan et,
Aziz efendinin ahsna
Ayan et ayan!
(MD/R: 47/1376 1379)
Feriteli zme
Ryada gelen iaret
Buradakine uymad!
(MD/R: 49/1484 1486)

196

GBEN KESLMES
Gbeinin kesildii yer neresi, yavrum?
lk ykandn yer neresi, yavrum?
(MD/R: 55/1802, 1803)
Hann kz Kankey,
Erkek ocuk dourursa,
Gbeini ben keserim,
Kirini kendim ykarm.
(MD/R: 206/170 173)
GK VE YER
Tepemi gk arpsn,
Gsm toprak arpsn!
(MD/R: 89/1619, 1920)
Gklerin yldz erleri,
Sularn kunduz erleri
Biriniz hayatta kalsn.
(MD/R: 91/1726, 1727)
Gklerin yldz erleri, Manas,
Sularn kunduz erleri, Manas
(MD/R: 107/2532, 2533)
Bu, ba gklere deen,
Sap toprakta kklenen
Geni Narn geelim.
(MD/R: 118/381 383)

197

KILICI METHETME
Manasa cevap vereyim, ey yiit!
Klc methedeyim, ey yiit!
(MD/R: 142/1670, 1671)
Klc methedeyim, ateli can!
(MD/R: 142/1685)
KURT KLT
Kaplan doan Er Manas,
Kurt gzl, hem kr sakall,
Kooya doru yrd.
(MD/R: 129/995 997)
Yamataki da ayla,
Mslmanlarn kurdu
(MD/R: 131/1080, 1081)
Kurt gzl, krca bykl
Kaplan doan Er Manas
(MD/R: 135/1293, 1294)
Krk yeleli erkek kurt Almambet
(MD/R: 174/1059)
LANET
Manas kadna dedi ki:
Lanetli yaratk, irkin ey!
(MD/R: 157/218, 219)

198

Kadn ona lanet etti.

Fakat Manas aldrmad
(MD/R: 157/227, 228)
Sar suyu dksn de
Laneti hayra evirsin.
(MD/R: 158/263, 264)
MUCZE
Almambet atndan indi.
Manas attan inmiti.
akanmn katlp kalan ak memesinden
Sevincinden st gelmiti,
pr pr akyordu.
Almambet hemen dedi ki:
Annenin ak memesinden
St akyor Manas Han!
Bir memesinden sen git em,
Bir memesinden ben emeyim!
Belimi sk balayaym!
Cakp-baydan doaym!
Senin kardein olaym!
Almambet bir memeden emdi,
Manas brnden emdi!
Derken evine girdiler.
tiler, trk sylediler,
Manas ile Almambet
kisi karde oldular.
(MD/R: 56/1844 1862)

199

NAMUS
O zaman adamlar dediler ki:
Yok, yok, kaybolan bulunsun,
erefin temizlensin!
(MD/R: 190/1925 1927)
LM
Varsn gkte yldz batsn
Biricik Manasm ld diye
(MD/R: 93/1838, 1839)
LNN DRLMES
nce lm olan Manas
Dirilip Bakayla kavutu.
Ellerini ap dua alsn!
Buyur denilen a yesin!
Tekrar dirilen Er Manas
Artk bin sene yaasn!
(MD/R: 106/2510 2515)
FALI SULAR
Bu, mezarl yeri ziyaret etmiyor,
Bu, elmal yerde yuvarlanmyor,
Bu, ifal sularda gecelemiyor.
(MD/R: 17/20 22)
TALH
urada oturan kzmn,

200

Erlik talihi yoktur hi,

l talihi de yoktur hi,
Alnnda baht yoktur.
Bahtsz bir kz deil mi bu?
tede oturan kzmn,
Alnnda mhr var,
Dilinde siili var,
Belal bir kz deil mi bu?
tede oturan kzmn,
Bak, erlik talihi var,
Onda il talihi var,
Alnnda baht var,
Bahtl bir kz deil mi bu?
(MD/R: 153/19 32)
UURLU VE UURSUZ VAKTLER
Bu arn boylu kan ien kul
Yldzlara gre hareket ediyor,
Gnee gre hareket ediyor.
(MD/R: 147/1916 1918)
Ylan yl srn git!
At yl yaklanca sen,
k o zaman cenge git!
Huda sana yardm etmez mi?
Bu ay uursuz bir aydr,
Sylediimi dinle sen,
Yeni ayda ata bin sen!
(MD/R: 147/1939 1945)
Hayvanlar iin bu uursuz bir gn, efendim!

201

Pars ylnda yan yirmi be, efendim!

Bu yl senin doduun yl, efendim!
Atlar iin bu uursuz bir yl, efendim!
Erler iin bu uursuz bir yl, efendim!
(MD/R: 156/180 185)
Hayvanlar iin bu uursuz bir gn, efendim!
Pars ylnda yan yirmi be, efendim!
Bu yl senin doduun yl, efendim!
Ata binme, ay , efendim!
Ata binme, gn , efendim!
Bu ay atlara uursuz bir ay, efendim,
Bu ay erlere uursuz bir ay, efendim!
(MD/R: 157/211 217)
Orada bir ksrak keselim, yiitlerim,
Hayrl gn bulup karn, yiitlerim
(MD/R: 183/1528, 1529)
Sana uursuz bir gn dosun!
(MD/R: 233/428)
UURLU SAYILAR
Uzaklardan gelen
Krk yiide baskn kan
(MD/R: 39/946, 947)
Acbay yerinden kalkt,
Dokuz defa eildi.
Han Manasn yanna
Gidip Acbay oturdu.

202

(MD/R: 47/1368 1371)

Bata Ak-kula olmak zere
Dokuz iyi at getirin!
(MD/R: 54/1718, 1719)
Kara Hann oluna,
Kaplan doan Almambete
Dokuz at getirin!
(MD/R: 54/1754 1757)
Kemegenin bana,
Krk tane kazk aktrd,
Krk ata dl verdi.
(MD/R: 56/1828 1830)
Yedi sene yol yryeyim!
Ter kokan Coloyu ben
Varp onu alaym,
Yetmi tane at ldrp
Kan kokan Coloyu ben
Varp onu alaym!
(MD/R: 66/395 400)
Krk yeleli erkek kurt sanki!
(MD/R: 84/1347)
Krk yiit gece ata bindi,
(MD/R: 86/1419)
Allah krk yiidin hepsini alp da
Krk yiidin en fenas

203

Serek ile u Srgak

Nasl diri brakt?
(MD/R: 91, 92/1735 1738)
Manasn can umutu,
Asl evine gitmiti.
Ak saray gibi bir bina yaptlar,
Dokuz gn orada kaldlar,
Doksan ksrak kestiler,
Alt gn orada kaldlar,
Altm ksrak kestirip
Dokuz kat da altn kuma
Bulup halka dattlar.
(MD/R: 93/1790 1799)
Krk yiit ile grp
Cins ata binip onu zorlayalm!
(MD/R: 97/2007, 2008)
Krk yiidi gzn grr.
(MD/R: 97/2016)
Manasm lp gidince
Krk yiit benden ayrld!
(MD/R: 102/2302, 2303)
Krk yiidin gnlnde
Manas hala yayor mu?
(MD/R: 103/2336, 2337)
Manasn dirilmesi gerek ise,
Dokuz koyun alaym!

204

Dokuz inek alaym!

Dokuz deve alaym!
Dokuz at alaym!
Krk yiidin her birine,
Dilek kl deyip vereyim!
(MD/R: 106/2493 2500)
Ak direkte kzl tu
Ak mzraa kakmtm ben,
Krk yiide ba olmutum,
Has atma binmitim ben.
(MD/R: 107/2560 2563)
Dokuz deve aldrd,
Dokuz da inek aldrd,
Krk yiit krk da dokuzar tane getirdi,
Bu dokuzu kestirip,
Btn alar doyurdu.
(MD/R: 108/2627 2631)
Dokuz kardein en genci,
Tanrnn bu sevgilisi
(MD/R: 112/90, 91)
Tam yedi yar kazanm
u da gibi al at kimin ki?
Yerin dibine inerek
Yedi gn orada yaayan,
Komaktan kupkuru olan
(MD/R: 124/696 700)
Geni Kulcaya gelince

205

Krk dl almt o!
(MD/R: 125/743, 744)
Arkasna bakarsan
Krk kiinin tozu var.
(MD/R: 128/905, 906)
Ey dokuz olun en genci!
(MD/R: 130/1034)
Her zaman lkla giren
Krklarn ba, Krgnm,
(MD/R: 159/322, 323)
Kzkamann ocuklarn
Krk yiidin her biri misafir ard!
(MD/R: 176/1189, 1190)
Korcon-boza bindi,
Krk yiidin yanna gitti.
(MD/R: 177/1226, 1227)
Krk yiitten haberi duyar diye,
Geri dnd agalday.
(MD/R: 177/1231, 1232)
Hemen frlayp gidince o,
Krk yiit topland,
Krk yiit gidip kstrd,
Varp bastrd.
(MD/R: 177/1233 1236)

206

Kaburgamda krk yaram var.

(MD/R: 196/2211)
Yedi gnde oraya git sen,
Yedi gnde geri gel!
Oraya var yedi gn,
Beri geli yedi gn!
(MD/R: 235/531 534)
Yedi gnden fazla kalrsan,
Beni yiyen karga sana yaramaz.
(MD/R: 235/542, 543)
ok kuvvetli Kk-ebii
Yedi gn koturdu.
Yedi gn sonra
Atn arkas yara oldu
(MD/R: 235/576 579)
Evden dnp geldiimde
Dokuz at oban hep birden,
Yolumu gzleyecekler
(MD/R: 258/1781 1783)
Dokuz at oban hep birden,
Dokuzu birden gelip saldrd.
(MD/R: 258/1802, 1803)
Dokuz at oban hep birden,
Vurup yere ykt!
(MD/R: 258/1809, 1810)

207

YARDIMCI RUHLAR
erefin duruyor banda,
Ervahn duruyor yannda!
Ervahn yardmcn olsun!
Meleklerin yardmcn olsun!
(MD/R: 28/398 401)
Melekler yardmcn olsun!
Ervahn yardmcn olsun!
(MD/R: 28/404, 405)
Tendeki canm, biricik dostum,
Azmdaki dilim, biricik dostum,
Melekler yardmcn olsun!
(MD/R: 28/409 411)
Kknn melei aciz kald.
Manasn ervah
Azna girdi,
Manas nidasyla haykrd.
(MD/R: 29/425 428)
imdi Almambet gidince,
Kapdan knca grdm ki
Hayvanlarn melei
Hep canlarn melei
km arkasndan gidiyor.
(MD/R: 41/1073 1077)
Feriteli zme

208

Ryada gelen iaret

Buradakine uymad!
(MD/R: 49/1484 1486)
5. 18. Alpam Destan
5. 18. 1. Destann zeti
Baybri adnda zengin bir bey vardr. Ya epeyce ilerlemesine ramen henz bir
ocuu olmamtr. Bu zenginliin bakalarna kalmasndan korkmaktadr. Ayrca
neslinin devam etmesini istemektedir. Srekli Allaha dua eder, bir erkek evlat ister.
Bir trl ocuklar olmaz. Kendisi gibi ocuu olmayan kardei Baysar ile beraber
trbeleri ziyaret etmek zere bir gn ehri terk ederler. Uzun sre ziyaretlerde
bulunur, adaklar adarlar. Hediyeler gtrrler. Bir iaret beklerler. Sonunda dualar
kabul olur. Baybrinin bir olu ile bir kz, Baysarnn ise bir kz olur.
Baybri olunun adn Hekimbek, kznn adn ise Kaldraay koyar. Baysar ise
kznn adn Berinay koyar. Hekimbek ile Berinay beik kertmesi yaparlar.
Aradan yllar geer. Hekimbek yedi yana geldiinde adn Alpam koyarlar. Bu
arada Baybri bir erkek evlada sahip olduu iin kardei Baysardan hara ister.
Buna kzan Baysar beylii altndaki halkla beraber Kalmaklarn yurduna ger.
Yaamlarn orada srdrrler.
Berinayn gzellii Kalmak lkesinde dillere destan olmutur. Kalmak beyleri bir
bir onu istemeye gelirler. Berinay Alpamla nianl olduu iin bunlar reddeder.
Onlardan krk gn sre ister ve Alpama haber yollar. Alpam krknc gnn
sonunda yetiir ve Kalmak beylerini alt ederek Berinay halkyla beraber zbek
yurduna geri gtrr. Sadece amcas Sarbay inadndan dolay Kalmak yurdunda
kalr. Sarbay daha sonra Kalmaklarn elinden eitli zulmler grr. Alpam
amcasn kurtarmak zere Kalmak yurduna sefere kar. Ancak hain bir oyun sonucu
zindana der. Yedi yl zindanda kalr. Onun zindanda kald yllarda vey kardei
baa geer ve halkna zulmeder. Herkesin kendisinden midi kestii bir anda, tam da

209

vey kardei Berinayla zorla evlenecei srada zindandan kurtulur ve geri dner.
Tekrar halknn bana geer.

5. 18. 2. Alpam Destannda nan Motifleri

AHRET
Ahiret isteyen, iman dilermi,
(AD/FY: 26)
ALLAH
Allah bize vermezse, nereden buluruz ocuu?
(AD/FY: 26)
Allah'n yaratt aslan ben isem, bir eksik krk gnden beri bir ayam ile durup
sizler iin araya girip, halk edici Hlik'ten ocuk diliyorum.
(AD/FY: 26)
Allah diyeyim, yaratana alayaym
(AD/FY: 30)
Allah deyip, Allaha alayalm,
Rahman ve rahimden dilek dileyelim,
min derse melekler.
(AD/FY: 30)
Allah diyelim, Allaha alayalm
(AD/FY: 32)
nce Allah, sonra peygamber yardm ederse

210

(AD/FY: 34)
Bu ahm tek Allaha ulatrp,
Gurbet ellerde mrm geirip,
Aabeyim bu hale koydu zulmedip
(AD/FY: 34)
Yaratc Rahmandan dilek dileyelim,
min derse melekler,
Nereye gersen biz de birlikte gidelim
(AD/FY: 36)
Yalvarp Allaha brakt iini
(AD/FY: 37)
Allahtr kullarn koruyan
(AD/FY: 39)
nce Allah, sonra peygamber yardm ederse,
Gnln karartma yavrucuum.
(AD/FY: 39)
Allah korusun kulunu sa salim,
Durup dn, iyi yola gidiyorum
(AD/FY: 55)
Allah gidersin derdini, skntn
(AD/FY: 69)
Allahn emrine raz oluruz.
(AD/FY: 71)

211

nce Allah, sonra nebi olsa yar,

Gurbetiyiz bu ilde kk dtk
(AD/FY: 84)
Kulum desin, acsn bana Allah
(AD/FY: 86)
Allahm affetsin yaptm hatay,
zdm Baysar gibi babam
(AD/FY: 86)
Mminleri kulum desin bir Allah
(AD/FY: 92)
Allah yaptn hatay balasn,
zp gitme benim gibi baban
(AD/FY: 95)
Gzde bil bu cins atn,
Binsen Allahm ulatrr menziline
(AD/FY: 103)
Allahn yapt ie kul hayrandr
(AD/FY: 104)
Seni emanet ediyorum byk Allaha,
Sa salim gidip gelin, bey aa.
Allah korusun kulunu salam,
Yalnz fakir kuluna Allah olur mihriban
(AD/FY: 105)
Niyazmla Rabbime bavurdum,

212

Git stkardeim, seni Allaha emanet ettim.

(AD/FY: 106)
Allahm korusun kulunu,
Garip kuluna Tanrm olsun mihriban
(AD/FY: 112, 113)
Bir Allaha ular onun inlemesi
(AD/FY: 118)
Her szmde Allaha kranm var.
(AD/FY: 118)
Yaptn ii Allah kabul etti mi?
(AD/FY: 118)
yi insan raz olur Allahn yapt ie.
(AD/FY: 119)
Merhamet etti Cenab- Allah
(AD/FY: 121)
Allaha kr iyi bir d grmsn.
(AD/FY: 123)
Gnlm Allah at, mslman oldum. Krk ruh ile resul peygamber akraban
dmde gsterip, seninle dost yapt. O sebepten biliyorum.
(AD/FY: 131)
Allah bir, resul gerek, diye sylersen,
Anahtar u: aar cenneti rizvan,
manla yolda olup gitsen dnyadan,

213

Hizmet eder sana melekle glman.

(AD/FY: 133)

Allaha inanmayan kfir olur.

(AD/FY: 135)
Allah deyip alaym her gn,
mrm gesin slam Dini'yle
(AD/FY: 139)
Allah deyip aladm, ben de aresiz,
Beyimin ls oldu sahipsiz.
(AD/FY: 141)
Gariplikte Hakka figan ederim
(AD/FY: 152)
imi havale ettim byk Allah'a
nce Allah, sonra nebi olsa yar,
On iki imam ruh olsa medetkr,
nallah yartan gelir, Bayibar.
(AD/FY: 161)
Allah yardm ederse, her i yaplr.
(AD/FY: 161)
Allah'n emrine kul raz olur.
(AD/FY: 163)
min derse melekler,
Yaradan Allah'tan dilek dileyelim

214

(AD/FY: 168)
Rabbim dedi, yay ekti,
Oku niana saplad
(AD/FY: 190)
Allah'tan gelen ie boyun edirdi
(AD/FY: 199)
Kudretli Haktan fermansz i olmaz.
(AD/FY: 226)
Allah verirse ok kazan salarm.
(AD/FY: 241)
Su ile yeri yaratan Rahman,
imdi benden geti bu devran.
(AD/FY: 274)
Allah beni bu zindandan kurtarrsa,
Keserim Kalmak ahn ban.
(AD/FY: 296)
Allah versin herkese derman
(AD/FY: 263)
Katndan g m verdi Allah?
(AD/FY: 432)

215

MN
Allah deyip, Allaha alayalm,
Rahman ve rahimden dilek dileyelim,
min derse melekler.
(AD/FY: 30)
Yaratc Rahmandan dilek dileyelim,
min derse melekler,
Nereye gersen biz de birlikte gidelim
(AD/FY: 36)
min derse melekler,
Yaradan Allah'tan dilek dileyelim
(AD/FY: 168)
BARTS
Bartsn toynana koydu,
ivileri dileyip ekip kard.
(AD/FY: 188)
Banda ateten earb,
Ay gibi parlar yz
(AD/FY: 268)
BEDDUA
Almadan gln solsun,
Lanet eytan boynun altnda kalsn!
(AD/FY: 129)

216

Kadnlar Kultaydan geri kald,

Yetiemeyip kadnlar beddua etti.
(AD/FY: 402, 403)
BESMELE
Bey Alpam bugn yapar erlik,
Bismillah deyip att atn stne
(AD/FY: 104)
Kullanr balta bky ustalar,
Bismillah deyip att atn stne
(AD/FY: 104)
Hi olmazsa kalmaz rahvan yryten,
Bismillah deyip, ekti atn belinden
(AD/FY: 104)
BDAT
Baybriden bize grevli gelmi,
Zekt deyip bir bidat yapm
(AD/FY: 31)
CENNET
Aslm adam dersem cennet glman,
Doan penelim, neredesin?
(AD/FY: 125)
Allah bir, resul gerek, diye sylersen,
Anahtar u: aar cenneti rizvan,

217

manla yolda olup gitsen dnyadan,

Hizmet eder sana melekle glman.
(AD/FY: 133)
CEHENNEM
Kfir olursan, gidecein yer cehennem
(AD/FY: 133)
Dklr Kalmak'in kan,
Cehenneme gider can,
Dnp, gelen ahmaklar!
(AD/FY: 214)
CHAD
Kelime- i ehadet gelir mslmann diline,
Delikanl ba verir dinin yoluna
(AD/FY: 33)
zin almadan giden,
Din yolunda aba gsteren,
Kendini yurdunu yd eden,
Kalmak yurdunu bozlatan,
Dmanlarn alatan,
Hekimbek hakann geldi.
(AD/FY: 224)
Kelime- i ehadet gelir mslmann diline,
Yiit ban verir dinin yoluna
(AD/FY: 466)

218

DERV
Buradan gitseniz, halk toplayp, sofra dzp dn-elenceler yapsanz, dne
dervi olarak gelip, ocuklarnn adn kendim koyup gelirim."
(AD/FY: 26)
Beylerin aklna geldi: Bahede "Dervi olup kendim adn koyacam", diyen sesi
hatrladlar. O zaman grdler ki, nurlu bir dervi, mutlu bir ekilde, derviler gibi
toplulua doru gelmekte. Halk da grd: Gl yzl, irin szl, siyasetli kii dervi
olup geliyor. Dier kiilere bu derviin durumu aydn deil.
(AD/FY: 27)
DN
Kelime- i ehadet gelir mslmann diline,
Delikanl ba verir dinin yoluna
(AD/FY: 33)
Karacan: "Bindiim at byleyse dini hakiki" deyip Kelimeyi ahadet getirdi.
(AD/FY: 139)
Allah deyip alaym her gn,
mrm gesin slam Dini'yle
(AD/FY: 139)
DN BYKLER
Kurban olaym. Hoca Hafz irazi,
Gnahkr kulunum, Rahman, raz ol,
mit edip aladm Hz. Nur'dan,
Ac eken kartal kurtarn adan,

219

nce Allah'tan sonra da Pir'den,

mdat mit eder Ali adl arslandan.
Kartaln kanad olmasn sakat,
Belaya sabreden Hz. Eyp,
Seher vakti geen yz altm kayp,
Kem kulun maksadn diler hznle.
Ne i gelsin aciz kulunun elinden,
Medet diliyorum Hz. Ali'den,
mid ettim Gavsul A'zam veliden
Adn Rahman, eytan dner yolundan.
Hliksin, Kerimsin, kahrndan kurtar,
Gnahkr kulunu amacna ulatr,
Kurban olaym Hoca Kabil, Ekber,
Semerkand velnin yazl derler,
ahizinde, Erdaniyar, peygamber,
Hocayi Zmreti, Hocayi Ahrar,
Baba, tek pirsiniz Erhoca mezar.
Bu szleri syleyerek alar Karacan,
Bayibar'm burada kald,
zntyle balanan Bayibar idi,
Bey Alpam kendi yurdunda el veren,
Recep hoca adl piri vard.
Felek titrer Karacan'n feryadna,
Kul raz olur Allah'n yapt ie,
Babahan'da alarken Karacan
Pr Recep Hoca ruhu geldi karna.
(AD/FY: 172)
DNDEN IKMA
Bu Kalmaklar tekrar dinden kar
(AD/FY: 366)

220

Dinden dnp, beni bunlar ldrr

(AD/FY: 367)
DRT HALFE
Bu dn kmseme,
Kble tarafndan ay doup geldiyse,
Ay deildir, o Resulullah peygamber,
Ayn evresinde drt tane parlak yldz varsa,
Yldz deil, drt halife mukarrer.
(AD/FY: 122)
DUA
Bu yerde oturan kiiler: beylere Allah vermi, pirin duasn alm. diye konutular.
(AD/FY: 28)
Duasn okuduktan sonra, misafirleri yola kard
(AD/FY: 63)
On kiiyi grevlendirdi, mektubunu verdi, atlar eerleyip, iyi yolculuklar dileyip,
dua edip, bir sz syledi.
(AD/FY: 85)
Bey amcama haberimi yetirin,
Byk-kk dua edin hepiniz.
(AD/FY: 86)
Bu sz syleyip Berin dua edecek,
Ulu-byk hepsi toplanp gelecek,
El ap bunlara dua etti,

221

Eli olup Kongrat ele yneldi.

(AD/FY: 87)
Dua edip kalmt
Baysarnn aresiz ocuu.
(AD/FY: 89)
ten dua ettim bu zaman
(AD/FY: 105)
Niyazmla Rabbime bavurdum,
Git stkardeim, seni Allaha emanet ettim.
(AD/FY: 106)
Bazlar yardm edip,
Burada kaln diye dua etti
(AD/FY: 107)
Benim gibi kz kardein dua edip durur
(AD/FY: 108)
El kaldrp, dua edin kzlar
(AD/FY: 139)
El kaldrp, dua edip durdu.
(AD/FY: 141)
Halis dua et ey baba,
Ben gidersem zlme baba
(AD/FY: 251)

222

DNYANIN FANL
Neler grp geirdi fani dnyada
(AD/FY: 395)
Neler grp geirdi fani dnyada
(AD/FY: 476)
ECEL
Eceli gelse fincann doldurur,
t bilirse hemen ldrr,
Her ne derse kendindedir idare
(AD/FY: 33)
Baybri lp, mal sana kald m,
Yoksa ana kuzusu, eceline mi susadn?
(AD/FY: 98)
lm sras tektir aha, fakire
(AD/FY: 108)
Ecelli srnen deer ylana,
nden kp kediyle oynar,
Ecel yaklamsa fareye.
(AD/FY: 126)
Ecel gelse, sallanr tende can
(AD/FY: 133)
Hazan olup, bahenin gl solmutur,
Ecel gelip, vadesi dolmutur,

223

Beni arayan, amcann olu lmtr

(AD/FY: 141)
Bu Kalmaklar lrler,
Ecel srp gelirler,
Biri deil, yazktr,
Hepsi ahmak olurlar.
(AD/FY: 213)
Eceli gelip hayat sona erdi mi?
(AD/FY: 219)
EVLYA
Bayibar ile Karacan evliyalar yardma arp, u sz syledi.
(AD/FY: 171)
GILMAN
Aslm adam dersem cennet glman,
Doan penelim, neredesin?
(AD/FY: 125)
Allah bir, resul gerek, diye sylersen,
Anahtar u: aar cenneti rizvan,
manla yolda olup gitsen dnyadan,
Hizmet eder sana melekle glman.
(AD/FY: 133)
GIYBET
Kim glerek konusa onu seversin,

224

Halk iinde laf tayc olursun

(AD/FY: 133)
GNAH
Bou bouna azap veriyorsun,
Ne gnah ilediimi bilmiyorum.
Bu kadar siyaset yapmayn cellatlar,
Gurbeti zengininmi hangi gnahlar?
Bu szleri syleyen nl Baysar,
Gnahm anlatn bana cellatlar!
(AD/FY: 50)
GNAHKR
Srsn alp sizlere vereyim,
Gnahkr diye ben zindana ataym.
(AD/FY: 47)
Benden izinsiz buraya gelmi,
zinsiz gelmi, gnahkr olmu
(AD/FY: 48)
Gnahkra zulm etmek lazmdr.
(AD/FY: 48)
Cahil gnlm her hayale kapld,
Gnahkr olduumu imdi anladm.
(AD/FY: 51)

225

HARAM
Batsn Hekimbey mulla olmu,
Zektsz mallar haram saym.
(AD/FY: 30)
HELAL
At birinci olan alr, helali olsun.
(AD/FY: 154)
Byk kk halka bakar,
Helal st veren annesini grr.
(AD/FY: 415)
Helal st veren anas,
Yoluna k, Alpam geldi.
(AD/FY: 462)
HAYIRDA BULUNMA
O zaman byk-kkler gelip, beylerin azndan 'toy' yapalm', dediini duyup,
toy'un gerektirdii her eyi hazrlayp, birok inek kestirip, yemekler yaptrp,
fakirleri, aresizleri doyurup, byle on alt soy Kongrat'n erkeklerinden bekrlarn
dnn yapp, herkesi toplayp, krk gn krk gece dn yapt.
(AD/FY: 27)
HKMET
Allahn hikmeti, beyin yazd mektup yere dt.
(AD/FY: 288)

226

HUR
Cemali peri, huri kadar var.
(AD/FY: 268)
Dii mcevher, inci gibi,
Cennetteki huri gibi
(AD/FY: 268)
HLS
Halis dua et ey baba,
Ben gidersem zlme baba
(AD/FY: 251)
MAN
Ahiret isteyen, iman dilermi,
(AD/FY: 26)
Gittiin yeri rahatsz edeceksin,
Ktysen, sen imansz lrsn
(AD/FY: 55)
Karacan bana gl gsteriyorsun,
Kendin aciz, imansz yal, leceksin.
(AD/FY: 63)
manla yolda olup gitsen dnyadan,
Hizmet eder sana melekle glman.
(AD/FY: 133)

227

Sen benim dostumu dman bilirsin,

Byle olsa sen imansz lrsn
(AD/FY: 136)
NALLAH
nallah kznn ba botur.
(AD/FY: 59)
imi havale ettim byk Allah'a
nce Allah, sonra nebi olsa yar,
On iki imam ruh olsa medetkr,
nallah yartan gelir, Bayibar.
(AD/FY: 161)
El ve yurdun selamet olur inallah
(AD/FY: 368)
SLAM
Misafir oldum senin gibi birisine,
Ayak kaldrdn slam tresine
(AD/FY: 62)
Allah deyip alaym her gn,
mrm gesin slam Dini'yle
(AD/FY: 139)
mrm geireyim slam elinde.
(AD/FY: 219)

228

TKAT
Ne olursa olsun pire et itikat
(AD/FY: 440)
KADER
Kkkamtan zenginler kp gidiyorlar,
Ne ksmet yazldysa grecekler.
(AD/FY: 42)
Alayaym eer bir are bulursa
Kaderimdir bana her ne olursa
(AD/FY: 71)
Bedbahtlara nasl cevap vereyim,
Ezel yazlan ezeli takdirimi greyim.
(AD/FY: 77)
Bir ylk ver, dede binip gideyim,
Takdirimde ne varm greyim.
(AD/FY: 98)
Kaderde varsa bir gn devran srer,
Takdire hak verirse, iyi olur,
Allah'n emrine kul raz olur.
(AD/FY: 163)
Gl karsam kaderime inanrm
(AD/FY: 195)
Allahn ettiine raz olur,

229

Kaderine kul boyun eer.

(AD/FY: 447)
KFR
Kfir misin, yoksa mslman msn?
(AD/FY: 132)
Kfir olursan, gidecein yer cehennem
(AD/FY: 133)
Allaha inanmayan kfir olur.
(AD/FY: 135)
KEFEN
Meydanda candan geerim,
Kefenlerini bierim,
Klcmdan kanlar saarm.
(AD/FY: 215)
KELME- EHADET
Kelime- i ehadet gelir mslmann diline,
Delikanl ba verir dinin yoluna
(AD/FY: 33)
ehadet kelimesi gelir mslmann diline,
Fedakrca ba verir dinin yoluna
(AD/FY: 41)
Kelime- i ehadet Mslman diline,

230

Bizler kaldk ayrln iinde.

Yabancyz ite Kalmak elinde
(AD/FY: 83)
Kelime-i ehadet getirip hemen ol mslman.
(AD/FY: 133)
Senin gibi dil bilmeyen Kalmak'a,
Kelime-i ahadet getir Karacan,
Sonra atm uar gkyzne,
Boyere atma hakszlk yapma,
Ata sinirli kam vurma,
Kendini harab edip durma,
Kelime-i ahadet getirin, al devirme
Bu atm iyidir, kt bilme,
Sen de imdi hayalini krma,
Gidiverin dnrlkten kalma.
(AD/FY: 138)
Karacan: "Bindiim at byleyse dini hakiki" deyip Kelimeyi ahadet getirdi.
(AD/FY: 139)
KIBLE
Sana duam kbleghm
Kultay amca, hoa kal.
(AD/FY: 106)
Kble tarafnda bir ay doup geldi
(AD/FY: 121)

231

KIYAMET GN
Salam toynakl maral bellidir,
Kyamet gnnde iyi halde,
ok deerliymi zbekin at.
(AD/FY: 149)
Kyamet gnn getirelim,
Her eyini geri alalm.
(AD/FY: 216)
KUL
Kulum desin, acsn bana Allah
(AD/FY: 86)
Mmin kula Tanrm olur mihriban
(AD/FY: 133)
Allah'n emrine kul raz olur.
(AD/FY: 163)
KURAN
Yreinde vardr bir derdin,
Heybende belki Kuran- Kerim.
(AD/FY: 125)
KUTSAL YERLER
Yeryzn kapladysa ejderha,
Mekkeden marka yaylm aydnlk,

232

Bu d gren senin gibi kalem kal,

Korktuundan uykudan kaldrsan ban,
Gelmekteyse mest deve ve ejderha,
Medinede otuz bin sahabe,
(AD/FY: 122)
MAHER
Maher gn ne cevap vereceksin
(AD/FY: 286)
MEHR
Belki burada oturan byk-kklerin de mehri eskisinden iyi oldu. te byle yapp,
beylerin dnleri de bitti.
(AD/FY: 28)
MELEK
Allah deyip, Allaha alayalm,
Rahman ve rahimden dilek dileyelim,
min derse melekler.
(AD/FY: 31)
Yaratc Rahmandan dilek dileyelim,
min derse melekler,
Nereye gersen biz de birlikte gidelim
(AD/FY: 36)
Havadaki ervah, gkteki melekler,
Bir gecelik yer istiyorum sizden
(AD/FY: 111)

233

Bildim Kongratl olduunu,

Melek gibi grnn,
Yem yiyen atn
Ben birine benzettim.
(AD/FY: 128)
Allah bir, resul gerek, diye sylersen,
Anahtar u: aar cenneti rizvan,
manla yolda olup gitsen dnyadan,
Hizmet eder sana melekle glman.
(AD/FY: 133)
min derse melekler,
Yaradan Allah'tan dilek dileyelim
(AD/FY: 168)
MEZAR
In kt yere gitti. Gitse ki, eski bir mezarm. Buras ruhlarn yeriydi.
Hekimbek ruhlarn mezar olduunu bilmedi.
(AD/FY: 111)
Ge kalan mezarda yatyor denen bir inan var. Burada yatsam m acaba, yoksa
buradan gitsem mi?
(AD/FY: 111)
Ben Baysin-Kongrat hkimiyim,
Esselam Aleykm ey mezar ehli
(AD/FY: 111)
Mezar ehli size syleyecek szm var,

234

Hkim olarak kendi yurdumu ynetiyorum

(AD/FY: 112)
Hem atna, hem dostuna ld de,
Tek bana mezar olup orada kald de.
(AD/FY: 159)
MNARE
Semerkandn minaresi gibi dik olup, ayaklar atnn belinde sallanp, on adamn
yanna alp, Karacann nianlsna doru gidiyor.
(AD/FY: 66)
Semerkandn minaresi gibi diklemesine gelen gl bir Kalmak.
(AD/FY: 67)
MMN
Mminleri kulum desin bir Allah
(AD/FY: 92)
Mmin kula Tanrm olur mihriban
(AD/FY: 133)
Mmin kula Tanrm olsun mihriban
(AD/FY: 191)
Bu yaydan otlar ayrld,
Bakan mminler zld.
(AD/FY: 441)

235

MRD
eyh gelirse karlar mridi,
Hatun deil midir erin veziri?!
(AD/FY: 38)
Bu ocuk mridimizdir, bugn sizlere misafir olsun.
(AD/FY: 113)
MSLMAN
Kelime- i ehadet gelir mslmann diline,
Delikanl ba verir dinin yoluna
(AD/FY: 33)
ehadet kelimesi gelir mslmann diline,
Fedakrca ba verir dinin yoluna
(AD/FY: 41)
Kfir misin, yoksa mslman msn
(AD/FY: 132)
MSLMAN OLMA
Meer krk ruh ile resul peygamber beni Mslman yapp, arkadam dmde
ruhuma gsterip, beni dost yapt.
(AD/FY: 124)
Karacan mslman olmutu.
(AD/FY: 126)

236

Gnlm Allah at, mslman oldum. Krk ruh ile resul peygamber akraban
dmde gsterip, seninle dost yapt. O sebepten biliyorum.
(AD/FY: 131)
Kelime-i ehadet getirip hemen ol mslman.
(AD/FY: 133)
Karacan'da temiz gnll bir mslman olup, dnrle yola kt.
(AD/FY: 139)
NAMAZ
Deminki d gren Karacan Kalmak namaz vaktinde yatt yerinden bir ey syledi.
(AD/FY: 124)
Namaz vakti adrna girdi
(AD/FY: 165)
Namaz vakti sabah oldu,
Ortaya toplanp, gidenler geri geldi.
(AD/FY: 194)
Akam namaz vakti oldu.
(AD/FY: 266)
NEB
nce Allah, sonra nebi olsa yar,
Gurbetiyiz bu ilde kk dtk
(AD/FY: 84)
imi havale ettim byk Allah'a

237

nce Allah, sonra nebi olsa yar,

On iki imam ruh olsa medetkr,
nallah yartan gelir, Bayibar.
(AD/FY: 161)
NKH
Nikh kyan hoca, vekillerinden sorup, bunlar da ahitlere bir eyler alp. hoca dua
edip niyaz klp okuyup, nikh kyd. Hocann syledii sz vekiller de kabul edip
dnd. Hakimbeyden de bir eyler istedi, artlar ileri srd, bunlar kabul etti. Herkes
evine dnd.
(AD/FY: 200)
ON K MAM
Nereye gitsen ahmerdan yar olsun,
On iki imam, krk iltan medetkar olsun
(AD/FY: 105)
imi havale ettim byk Allah'a
nce Allah, sonra nebi olsa yar,
On iki imam ruh olsa medetkr,
nallah yartan gelir, Bayibar.
(AD/FY: 161)
LM
Nereye gidersen birlikte gideriz,
Ta lene kadar sizinle birlikte oluruz.
(AD/FY: 35)
iftiler seni talan ederler,

238

Malndan ayrlp kendin leceksin,

Bu yaptn ile byle cevap alrsn,
ocuklarn grmeden garip kalrsn
(AD/FY: 51)
Gittiin yeri rahatsz edeceksin,
Ktysen, sen imansz lrsn
(AD/FY: 55)
Karacan bana gl gsteriyorsun,
Kendin aciz, imansz yal, leceksin.
(AD/FY: 63)
Baybri lp, mal sana kald m,
Yoksa ana kuzusu, eceline mi susadn?
(AD/FY: 98)
Hazan olup, bahenin gl solmutur,
Ecel gelip, vadesi dolmutur,
Beni arayan, amcann olu lmtr
(AD/FY: 141)
Hem atna, hem dostuna ld de,
Tek bana mezar olup orada kald de.
(AD/FY: 159)
Kimin gn biterse burada lr.
(AD/FY: 196)
PEYGAMBERLER
nce Allah, sonra peygamber yardm ederse,

239

Gnln karartma yavrucuum.

(AD/FY: 39)
Gzne grnd resul peygamber
Bu szleri resul peygamber syledi
(AD/FY: 121)
Kble tarafndan ay doup geldiyse,
Ay deildir, o Resulullah peygamber
(AD/FY: 122)
Gnlm Allah at, mslman oldum. Krk ruh ile resul peygamber akraban
dmde gsterip, seninle dost yapt. O sebepten biliyorum.
(AD/FY: 131)
Herkesin atas Hz. dem,
Peygamberlik oldu ona msellem,
brahim, smail, Mekke muazzam,
Din iman mam Azam.
Muhammed'e mmet, Hak'ka msellem.
(AD/FY: 171)
Bir fayda grmedim, oldum da piman,
Kurtulmadm Yusuf gibi zindandan.
(AD/FY: 280)
RAHMET
Hazan olup gller solduunda,
Rahmet nehri taar olduunda
(AD/FY: 121)

240

RESUL
O gece tam seher olduunda,
Allahn resuln grd dnde
(AD/FY: 120)
Gzne grnd resul peygamber
Bu szleri resul peygamber syledi
(AD/FY: 121)
Kble tarafndan ay doup geldiyse,
Ay deildir, o Resulullah peygamber
(AD/FY: 122)
Allah bir, resul gerek, diye sylersen,
Anahtar u: aar cenneti rizvan,
manla yolda olup gitsen dnyadan,
Hizmet eder sana melekle glman.
(AD/FY: 133)
RIZIK
Yalanc dnyadan rzkm kesildi,
Gzmden ya akp, barm ezildi.
(AD/FY: 174)
Yedi yl bu yurttan rzkm kesildi.
(AD/FY: 371)
RUH

241

In kt yere gitti. Gitse ki, eski bir mezarm. Buras ruhlarn yeriydi.
Hekimbek ruhlarn mezar olduunu bilmedi.
(AD/FY: 111)
Havadaki ervah, gkteki melekler,
Bir gecelik yer istiyorum sizden
(AD/FY: 111)
Meer krk ruh ile resul peygamber beni Mslman yapp, arkadam dmde
ruhuma gsterip, beni dost yapt.
(AD/FY: 124)
SAHABE
Medinede otuz bin sahabe,
Fatma der, Zhre der, arkada,
efkat edip gnderdi sana Allah.
(AD/FY: 122, 123)
Sahabe serdar o Seyyid Vakkas,
(AD/FY: 171)
Ne i gelsin aciz kulunun elinden,
Medet diliyorum Hz. Ali'den
(AD/FY: 172)
SARIK
Sark takp, giyinip dururdu.
(AD/FY: 65)

242

Ycelikle ben sarm sararm

(AD/FY: 142)
SELAM
Ben Baysin-Kongrat hkimiyim,
Esselam Aleykm ey mezar ehli
(AD/FY: 111)
Esselam Aleykm ey mezar ehli
Benim gibi hkim muhta olmu
(AD/FY: 112)
Esselam Aleykm ldeki obanlar!
(AD/FY: 118)
SNNET
te imdi on alt soylu Kongrat elinde byk bir snnet dn oldu.
(AD/FY: 25)
EFAAT
Yanlm mmetlere efkat ederim,
Beni tan, resul peygamberinim,
mmetleri her daim yola salarm.
(AD/FY: 121)
EHTLK
Kelime- i ehadet gelir mslmann diline,

243

Delikanl ba verir dinin yoluna

(AD/FY: 33)
ehadet kelimesi gelir mslmann diline,
Fedakrca ba verir dinin yoluna
(AD/FY: 41)
EYH
Gtrd hediyeleri eyhlere verip, beyler baheye dek serip geceleyip yattlar.
(AD/FY: 26)
Ondan ortaya kt saysz vel,
eyh Ahmed, Zinde pir, mam af
(AD/FY: 171)
EYTAN
Almadan gln solsun,
Lanet eytan boynun altnda kalsn!
(AD/FY: 129)
KR
Her szmde Allaha kranm var.
(AD/FY: 118)
Allah'a kr Kalmaklarda kalmadn,
Gittin, yavrum, akrabalarnn yanna,
ok skntlar ektin burada.
(AD/FY: 206)

244

Allaha kr sa salim geldin.

(AD/FY: 219)
Yedi yllk esirlik zulm grdn m?
kredeyim yavrum kurtuldun mu?
(AD/FY: 415)
TANRI
Kul raz olur Tanrnn yapt ie
(AD/FY: 33)
Tanrm benim aklm bamdan almaz.
(AD/FY: 69)
Kulak verip dinle niye inlediimi,
nsan kabul eder Tanrnn emrini
(AD/FY: 75)
Mmin kula Tanrm olur mihriban
(AD/FY: 133)
Mmin kula Tanrm olsun mihriban
(AD/FY: 191)
Karacan iini Tanrya brakt
(AD/FY: 192)
TEKBR
min Allahu Ekber deyip, elini yzne dedirdi.
(AD/FY: 28)

245

Karacan ile Alpam, bu szleri dinleyip, ate gibi tutuup, deyip, Kalmak askerlerine
doru at srdler.
(AD/FY: 216)
TEVEKKL
Yalvarp Allaha brakt iini
(AD/FY: 37)
Yalvarp Allaha havale etti iini
(AD/FY: 179)
TVBE
Allahm affetsin yaptm hatay,
zdm Baysar gibi babam
(AD/FY: 86)
MMET
Yanlm mmetlere efkat ederim,
Beni tan, resul peygamberinim,
mmetleri her daim yola salarm.
(AD/FY: 121)
Muhammed'e mmet, Hak'ka msellem.
(AD/FY: 171)
ZEKT
nsann mal zekta yeterse, zekt verirse, bu da cmerttir.

246

(AD/FY: 29)
Batsn Hekimbey mulla olmu,
Zektsz mallar haram saym.
(AD/FY: 30)
5. 18. 3. Alpam Destannda nan Motifleri
AD KOYMA
O zaman ocuklarn n de alp, ahmerdan Pirin kucana koydu, ahmerdan
Pir, Baybrinin olunun adn Hekimbek koydu. Sa omzuna be elini vurdu. Be
elinin yeri leke olup, be penenin yeri belli oldu. Kznn adn Kaldrga koydu;
Baysarnn kznn adn Berinay koydu.
(AD/FY: 28)
O zaman Hekimbek yedi yana girdi. Alpinbiy'in dedesinden kalan on drt tuntan
olan yay vard. ste yedi yandaki ocuk Hekimbek bu on drt batman yay eline
alp, kaldrp ekti, ekip brakt. Yayn oku yldrm gibi gitti. Askar dan byk
tepesini yolup geti, sesi her yerde duyuldu. Bunu duyan dmanlar: "Bu ocuk gl
oldu, herkese belli oldu, bununla hi kimse beraber olamaz, yedi yandaki ocuk,
byle ii yapabilir mi?" diye zldler. Dostlar ok memnun oldu, O zaman btn
halk toplanp, gelip syledi: "Dnyadan bir eksik doksan alp geti, alplerin bakan
Rstem-i Dastan idi, sonu da bu Alpam Alp olsun. Doksan alpin biri olarak
saylsn" dedi. Sonra Alpambek alp olup, doksan alpten biri olup, alp adnn sahibi
olup, yedi yanda Alpam ad koyuldu. le bunun iin yedi yanda yay kaldrp
att iin Alpam'a alp ad verildi. Byle olup, bu yerdeki insanlar da gitti, herkes
evine dnd.
(AD/FY: 28)

247

ATA RUHLARI
len bey babann ruhuna,
Canm anam, hrmet etsen olmaz m?
(AD/FY: 446)
CMRLK
Eer birisi mezardan getiinde sol ayan zengiden karmadan, mezardakiler iin
dua etmezse, bu da cimridir.
(AD/FY: 29)
CMERTLK
Vakitli vakitsiz kii bir mezardan geerse, sol ayan zengiden karp, mezardaki
insanlara dua ederse cmerttir.
(AD/FY: 29)
OCUKLUYA HRMET
te imdi onalt soylu Kongrat elinde byk bir snnet dn oldu. Buma halk,
toplumu dne davet ettiler. Bu dne btn topfauklargeldi, bu dne btn
halk katld. Beyler de dne geldi. Dne katlan byklere eskiden olduu gibi
hrmet gsterilip, eskisi gibi koup getirip atnn dizgini tutulmad. Beyler "Herhalde
bu insanlarn bizim geldiimizden haberi yok" diye atn kendi balayp, toplulua
gelip, oturdu. Beyler ho karlanmad; atn dizginini tutmad, altlarna kimse minder
koymad, yemek olarak, yemein arta kalan konuldu. Yaplan bu hizmeti gren
beyler, nceleri hrmet gsteren adamlara yle syfedi: Bizler on alt soy
Kongrat'n zengini ve ah olsak, bizler gelince, atmz tutardnz, gnlmz ho
tutardnz, altmza minder koyardnz; bu defa bizden ne ktlk grdnz ki bizi
byle hrmetsiz karladnz?

248

Bu sz duyup, on alt soy elinden kstah bir zengin syledi: -Ey Baybri ile
Baysar! Bu dn oullunun olundan, kzlnn kzndan dner, senin neyinden
dner. Kendin lsen, malna bir sr mirasyedi kar, azna adam girer. Senin sonra
daha byk yiyecein yemein kalnts olur.
(AD/FY: 25)
DLEKTE BULUNMA
uradan ahmerdan pirin bahesi gnlk yol tutarm, her kim gidip gecelerse,
devlet isteyen, devlet dilermi, ocuk isteyen ocuk dilermi, ahiret isteyen, iman
dilermi, krk gn burada geceleyen kii muradna erermi.
(AD/FY: 25)
FELEK
Kaba felek baa zulm sard deyip,
Hayvanclar buradan gp gidiyor.
(AD/FY: 42)
Allah benim aklm alm,
Kt felek bam belaya sokmu
(AD/FY: 46)
Cellatlar kulak verin szme,
Felek zehir koydu ama, zme
(AD/FY: 51)
Kt felek bam belaya soktu.
(AD/FY: 79)
Felek avare yapt beni nedeyim.
(AD/FY: 112)

249

GE KALANIN MEZARDA YATMASI

Ge kalan mezarda yatyor denen bir inan var. Burada yatsam m acaba, yoksa
buradan gitsem mi?
(AD/FY: 111)
KERAMET
Kerametle gelip rendi,
Karacan'n elini zd
(AD/FY: 172)
ahmerdan piri keramet gsterdi
(AD/FY: 440)
MSAFRLK
Zamansz gelen misafirin kymeti olmaz.
(AD/FY: 120)
RYA TABR
Bu dn kmseme,
Kble tarafndan ay doup geldiyse,
Ay deildir, o Resulullah peygamber,
Ayn evresinde drt tane parlak yldz varsa,
Yldz deil, drt halife mukarrer.
Yeryzn kapladysa ejderha,
Mekkeden marka yaylm aydnlk,
Bu d gren senin gibi kalem kal,
Korktuundan uykudan kaldrsan ban,

250

Gelmekteyse mest deve ve ejderha,

Medinede otuz bin sahabe,
Fatma der, Zhre der, arkada,
efkat edip gnderdi sana Allah.
(AD/FY: 122, 123)
SADAKA
Biz de gitsek, sadakamz hayrmz versek, ahmerdan pirin bahesinde geceleyip,
biz de bir ocuk dilesek.
(AD/FY: 26)
TRBE ZYARET
uradan ahmerdan pirin bahesi gnlk yol tutarm, her kim gidip gecelerse,
devlet isteyen, devlet dilermi, ocuk isteyen ocuk dilermi, ahiret isteyen, iman
dilermi, krk gn burada geceleyen kii muradna erermi. Biz de gitsek, sadakamz
hayrmz versek, ahmerdan pirin bahesinde geceleyip, biz de bir ocuk dilesek.
(AD/FY: 26)
UURLU SAYILAR
Krk gn burada geceleyen kii muradna erermi.
(AD/FY: 26)
Krk gn krk gece dn yapt. Krk gn, krk gece dn olduktan sonra, dne
gelenlerin gidecei gn oldu.
(AD/FY: 27)

251

Sonra Alpambek alp olup, doksan alpten biri olup, alp adnn sahibi olup, yedi
yanda Alpam ad koyuldu. le bunun iin yedi yanda yay kaldrp att iin
Alpam'a alp ad verildi.
(AD/FY: 28)
Doksan kamlk at srs vard.
(AD/FY: 37)
On bin evden hibirisi burada kalmaz
On bin evli halk gidiyor gp.
(AD/FY: 40)
Krk kzlar ile birlikte, her eyini alp, toplayp, atlarna bindiler.
(AD/FY: 41)
Bu zamanda altm deveyi oturtup,
Yklyordu Berin seme eyizini.
(AD/FY: 41)
Grd yok nasl ildir Kalmaklar,
Arasnda doksan da geidi var
(AD/FY: 42)
Yannda yolda olup krk kzlar,
Halk ile birlikte kkll Berin,
zlp gidiyor, gl yzl dilber
(AD/FY: 42)
Doksan da hi durmadan at.
(AD/FY: 43)

252

Bu yal kadnn yedi olu vard.

(AD/FY: 53)
Her gn doksan koyunun etini yerdi.
(AD/FY: 53)
Yannda dokuz yal kadn var,
On tane olup nereye gidiyorsun?
(AD/FY: 54)
Krk kar elbise olmaz
Kahpe kurnazn boyuna
(AD/FY: 57)
Baysarnn dokuz kpei vard.
(AD/FY: 57)
Berin, krk tane yardmc kzlaryla oturuyordu.
(AD/FY: 59)
Krk tane kz ona hizmetliymi.
(AD/FY: 64)
Doksan alp hsm yapp
Buraya getireceim.
(AD/FY: 72)
Var gcm bileimde toplarm,
Krk binini bir diye sayar krarm.
(AD/FY: 73)

253

Bu dan doksan deresi vard

(AD/FY: 76)
Burada, krk tane yardmc kzyla oturdu. Gnn aarmasyla doksan deredeki
doksan alp toplanp Baysarnn evinde toplandlar.
(AD/FY: 80)
Doksan batman demirden zrh giyiyorum, doksan koyunun etini yiyorum, doksan
alpten biriyim.
(AD/FY: 85)
Bu ekilde yolda cotu
Doksan gece gndz geti.
(AD/FY: 90)
Atlar, komaya hazr olup, doksan gece gndz yol ald.
(AD/FY: 90)
Doksan Kalmak her gn toplanp gelirmi
(AD/FY: 95)
Doksan tane at srn var, binecek at bulamaz msn?
(AD/FY: 95)
Yatt yerde atlar ard, doksan kamlktaki atlar toplanp geldi.
(AD/FY: 102)
Bir yerde doksan al koyun yaylmt.
(AD/FY: 118)
Krk bine kadar srd srs,

254

Oradayd Kongrat ilinin hkimi

(AD/FY: 118)
Uurduun ku Ay Gl'ne konmu,
Doksan akbaba ortaya alm,
Gen olansn aresiz kalacaksn,
Akbabalarn aresini nasl bulacaksn?
Dolanp buraya bouna gelmisin
(AD/FY: 127)
Doksan at srs olan beyzade
Kongrat elinde bindiin at bu mudur?
(AD/FY: 137)
Zamansz evirdin atmn ban,
Krk gne uzattn Karacan.
(AD/FY: 138)
Krk gn dn yapld
(AD/FY: 199)
Krk gn sonra dn sona erdi.
(AD/FY: 200)
Doksan alpa yalnz cevap verdin.
(AD/FY: 200)
Krk kzlar alp,
Kaldrga hanm koup,
Kzlarla geldi.
(AD/FY: 225)

255

Doksan kamlkta ylk var,

Dolap hepsini toplar.
(AD/FY: 233)
Doksan alp idi yurdumda sultan
(AD/FY: 236)
Yedi yldr ben esirlik acsn ekerim.
(AD/FY: 367)
Nice kullar serdar olur,
Krk gn yemek verir.
(AD/FY: 430)
Doksan alpin iini bitiren,
Dar zindanda beni yoklayan,
Bey dostum diye alayan,
Grnmedi alp Karacan.
(AD/FY: 468)
5. 19. Ural Batr Destan
5. 19. 1. Destann zeti
Ural ve lgen iki kardetirler. Babalar vahi hayvanlarn kann ier ve avlanmaya
gider. Ancak ocuklarna daha kk olduklar iin kan imeyi yasaklar. lgen bir
gn babasnn koyduu yasa ineyerek kplerde bulunan kandan ier ve bir
hayvana dnr. Ural ise babasnn sznden kmaz.
Ural byr ve bir yiit olur. Eceli ldrmek ister. Bu amala lmszlk pnarn
aramaya gider. Bu yolculuunda devlerle mcadele eder. Ural Batr sonunda

256

lmszlk pnarna ular; ama pnarda hi su kalmamtr. Fakat hibir dman

kalmamtr. Halkyla huzurlu bir ekilde yaar. ocuklar olur. Yallnda
kendisine lmszlk pnarndan bir avu su getirilir. Bu pnarda bulunan son sudur.
Ancak bunu imez ve halknn stne serper. O anda her yer yeillenir ve
bereketlenir. Ural Batr ise huzur iinde hayata gzlerini kapar.
5. 19. 2. Ural Batr Destannda nan Motifleri
ECEL
Eceli gelen her cana,
Biz lm oluruz;
(UD/TEA: 37)
imdi bu taraflara ecel de pek seyrek gelir.
(UD/TEA: 49)
LM
lmn varln bilmemi,
Btn her eye lm
zmz diye dnm.
(UD/TEA: 33)
Eceli gelen her cana,
Biz lm oluruz;
Nereye kasa da,
Kayaya, ormana saklansa da,

Biz onlar buluruz.

Boazna bak alarz.

257

(UD/TEA: 37)
Atalarmzn durduu yerde,
lm orada dururdu:
Pek ou geniken,
Yatp lrd.
(UD/TEA: 37)
Ata, lm ararsan,
Onu bulmak mmkn m?
(UD/TEA: 38)
MEZAR
Gnler gemi, yllar gemi, Ural Batrn mezarndan insan eksilmemi.
(UD/TEA: 51)
5. 19. 3. Ural Batr Destannda nan Motifleri
AB - I HAYAT
ok uzakta Tirihv denilen bir pnar akmaktaym. te o Tirihvn bir damlas leni
diriltir, hastay iyiletirir, ecelin kendisini de ldrrm.
(UD/TEA: 44)
AVLANMA
Yrtc geyii eliyle ldren kimsenin onun kann imesi gerekirmi.
(UD/TEA: 43)
UURLU SAYILAR

258

Krk yldr ben bu yerde yolculara Tirihv yolunu gstermekteyim.

(UD/TEA: 44)
Biz imdi Tirihv yolunu kapatp yatan dokuz bal dev perisi yanna geldik.
(UD/TEA: 45)
Kakaa, dokuz bal devin dokuz ocuunun oynamas iin sabahtan akama dein
nehir boyundan ta tarm.
(UD/TEA: 46)

259

SONU
Bu almada halk kltrnn nemli bir paras olan destanlarmzdaki inan ve
inan unsurlarn ele aldk.
almamzn ilk blmnde destan, mit, efsane ve halk hikayesi kavramlarn
karlatrarak aklamaya altk. Bunu yapmaktaki amacmz, incelememizin
temelini oluturan destan trn daha iyi tanyabilmek ve dier szl edebiyat
rnlerinden hangi ynlerden farkl olduunu ortaya koyabilmekti.
Destanlar, milletlerin hayatnda byk yanklar uyandrm olan olaylarn, savalarn
ve kahramanlarn konu alnd szl edebiyat rnleridir. Bir destan, anlatt
olaylardan ok daha sonra teekkl eder. Destanlarn da bir oluum sreleri vardr.
Bu sre ierisinde anlatlan olaya yeni unsurlar eklenir. Bu unsurlarn bir blmn
olaanst olaylar ve kahramanlar tekil eder. Bylece destanlar nesilden nesile
aktarldka geniler ve bir noktada teekkln tamamlar.
Destanlar gerek dnyada meydana gelmi olaylar konu alrlar. Kahramanlarn tarih
sayfalarnda bulmamz mmkndr. Ancak bir mitoloji ve efsane iin ayn eyi
sylememiz mmkn deildir. Mitler destanlardan ok nce, ilkel insann varln
oluumuna bir cevap aramas sonucu meydana gelmi anlatmalardr. Kinatn,
dnyann, insann oluumunu ve sonunu konu alrlar. Destanlar ise milletlerin
kahramanlklarn, balarndan geen nemli olaylar anlatrlar. Mitlerde ve
efsanelerde geen olaylar olaanstdr. Onlarn gerek olduuna inanlr. Ancak
destanlarda geen olaylar gerek olaylardr. Bu gerek olaylarn iine zaman zaman
olaanst olaylar ve kahramanlar girebilir.
Destanlar zamanla devrini tamamlayp yerini halk hikyelerine brakmtr. Bizim
edebiyatmzda Dede Korkut Hikyeleri bu geiin en iyi rneidir. Dede Korkut
Hikyeleri ile birlikte destandan halk hikyesine geilmitir. Bu bakmdan baz
aratrmaclar

Dede

Korkuta

hikye

derken

bazlar

tanmlamlardr. Ancak Dede Korkut destan deil, hikyedir.

260

ise

destan

olarak

Destanlar daha ok manzum eserlerdir. zellikle slamiyet sonras baz destanlarda

yer yer mensur ksmlar eklenmise de bunlar dikkat edilecek kadar nemli deildir.
Ancak halk hikyelerinde manzum ksmlar olmasna karn mensur ksmlarn ok
daha fazla olduunu syleyebiliriz. Destanlardaki byk savalar ve olaylar halk
hikyelerinde yerini daha ok toplum ii atmalara ve aklara brakr.
Destanlarn en nemli zellii milli olmalardr. rnein bir efsanede byle bir
zellie rastlayamayz. Destanlar ise milletlerin milli heyecanlarn en iyi ekilde dile
getiren eserlerdir.
Trk milletinin en nemli zellii birok doal destan meydana getirebilecek kadar
hareketli bir hayat tarzna sahip olmasdr. Tarih sahnesinde yer ald gnden beri
nemli olaylara imza atm olan Trk milleti, bilhassa kendi boylar arasndaki
mcadeleleri, dier milletlerle olan savalar, yapt byk gleri ve bandan
geen byk felaketler sonucunda birok doal destana sahip olmutur. Bu
destanlarda milletimizin kimlii, adetleri, gelenek ve grenekleri, giyim-kuam,
inan ve inanlar, karakteri, ksaca Trk kltrne ait btn deerleri grmemiz
mmkndr.
almamzn ikinci nemli konusu inan ve inan kavramlardr. Her iki kavram da
inanmak kknden tremitir. nan bir eyin gerek olduunu kabul etmedir.
nancn temelinde yatan dindir. rnein Allahn varln kabul etme inancn
gereidir. Bu noktada, birileri tarafndan gereklii kabul edilen olgunun bakalar
tarafndan inkr edilmesi nemli deildir. Bir Mslman Allaha inanrken, bir
Budist de Budaya tapabilir. Her ikisinin de inanc bunu gerektirmektedir. nan
genelde dinin getirdii inanmalar kapsayan bir kavramdr.
nanlar ise daha ok insann baz olaylara ve durumlara kar gelitirdii
inanmalardr. Ayrca yeni bir dini kabul eden bir toplum bir takm alkanlklarndan
ve deerlerinden kolay kolay vazgeemez. Eski dine gre inanlan eyler, yeni dini
kabul etmi bir toplumda eitli inanlar olarak yaamaya devam ederler. nan ve

261

inan kavramlarna iki somut rnek verecek olursak, bir saynn uurlu kabul
edilmesi inan, bir Tanrya inanlmas ise inan kavram iinde yer alr.
almamzn konusuyla ilgili bu kavramlar ele aldktan sonra belirlediimiz Trk
destanlarnda inan ve inan motiflerini tespit etmeye altk. Bu amala on dokuz
destanmz inceledik. Destanlardan bazlar sadece bir zet halinde gnmze ulaan
destanlard. Bozkurt, u, Alp Er Tunga, Ergenekon gibi destanlarmz baz in, ran,
Mool ve Arap kaynaklaryla; Divan Lgatit-Trk, Kutadgu Bilig gibi kaynaklarda
zet halinde bulunduundan bu tr eski destanlarmzda yeteri kadar inan ve inan
motifine ulaamadk.
almamzn bel kemiini oluturan Manas ve Alpam gibi slamiyet sonrasna ait
destanlarn binlerce msradan olumalar ve ok zengin bir ierie sahip olmalar, bu
destanlarda birok inan ve inan motifi bulmamz salad.
Destanlarmzda tespit ettiimiz baz inan motifleri unlardr: Ata ruhlar, ifal
sular, aa klt, kurt klt, uurlu saylar, kaann ava kmamas, ryaya yatma,
uursuz gnler
Tespit ettiimiz baz inan motifleri ise unlardr: Allah, peygamber, melek, zekt,
namaz, kurban, barts, Gk Tanr, eytan, ahiret, dua, rzk, haram, helal, selam,
Mslman, kfir, slam, iman, mmin, gnah, sevap, huri, Kuran, kr, kyamet,
ecel
Destanlar zerindeki aratrmalarmzda Trklerin yaamlarnn birok yerinde inan
ve inanlarn byk etkisi olduunu grdk. Balangta Gk Tanrya inanan
Trkler nihayetinde slamiyeti kabul etmilerdir. slamiyet ncesi destanlarda inan
unsuru olan bir motifin, slamiyet sonras bir destanda bir inan unsuru olarak
karmza kabildiine ahit olduk.
Sonu olarak diyebiliriz ki dine bal olarak gelien inanlar ve temeli ne olursa
olsun kltrn bir paras olan inanlar, milletlerin hayatnda nemli bir yere

262

sahiptir. Biz bu almayla destanlar gibi milletlerin kltr ve tarih fihristi

saylabilecek eserlerde Trk milletinin sahip olduu inan ve inanlar tespit etmi
olduk. Trk bilimine kk de olsa katkda bulunabilmek bizi mutlu edecektir.

263

KAYNAKA
AA, Mehmet (2002), Kazak Trklerinin Destanlar ve Destanclk Gelenei,
Kmen Yaynlar, Konya.
AFAR, Timuin (2002), Felsefe Szl, Bulut Yaynlar, stanbul
AKARSU, Bedia (1998), Felsefe Terimleri Szl, nklp Yaynevi, stanbul
ALPTEKN, Ali Berat (1999), Kirmanah Hikyesi, s.16, Aka Yaynlar, Ankara.
AIKOLU, smail (1986), Ansiklopedik Trke-Edebiyat, mece Yaynclk,
Ankara
ARTUN, Erman (2004), Trk Halk Edebiyatna Giri, Kitabevi, stanbul
ARTUN, Erman (2005), Trk Halkbilimi, Kitabevi, stanbul
ATATRK KLTR MERKEZ BAKANLII (2003), Trk Dnyas Edebiyat Kavramlar
ve Terimleri Ansiklopedik Szl c.2, Ankara
ATATRK KLTR MERKEZ BAKANLII (2001), Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, c.1,
Ankara
AYGN, Fevzi (1998), Ouznama (Ouz Destan) Transkripsiyon, Aktarma, Metnin
Grameri, Szlk, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi Soysal
Bilimler Enstits.
BABA, M. Okan (2001), Halk Edebiyat ve Terimleri Szl, Glda Yayn
Datm, stanbul
BANARLI, Nihat Sami (1997), Resimli Trk Edebiyat Tarihi, c.1, Milli Eitim
Basmevi, stanbul
264

BORATAV, Pertev Naili (1999), 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, Gerek Yaynevi,
stanbul
BORATAV, Pertev Naili (1994), 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul
BORATAV, Pertev Naili (2002), Halk Hikyeleri ve Halk Hikyecilii, Aralk,
T.C. Kltr Bakanl, stanbul
CEVZC, Ahmet (2002), Felsefe Szl, Engin Yaynclk, stanbul
ELK, Ali (1995), slamn Kabul veya Reddettii Halk nanlar, Beyan Yaynlar,
stanbul
OBANOLU, zkul (2003), Trk Dnyas Epik Destan Gelenei, Aka
Yaynlar, Ankara
OBANOLU, zkul (2003), Trk Halk Kltrnde Memoratlar ve Halk nanlar,
Aka Yaynlar, Ankara
DEMR, mer, Mustafa ACAR (1997), Sosyal Bilimler Szl, Vadi Yaynlar,
Ankara
DLEK, brahim (2002), Altay Destanlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara
ELN, kr (1986), Halk Edebiyatna Giri, Aka Yaynlar, Ankara
ELADE, Mircea (2001), Mitlerin zellikleri, ev., Sema Rifat, OM Kuram, stanbul
ERGUN, Metin (1997), Trk Dnyas Efsanelerinde Deime Motifi, c.1, Trk Dil
Kurumu Yaynlar, Ankara

265

GLE, Hamdi (2002), Halk Edebiyat, izgi Kitabevi, Konya

HAMILTON, Edith (1997), Mitologya, ev., lk Tamer, Varlk Yaynlar, stanbul
HANERLOLU, Orhan (1993), Felsefe Ansiklopedisi (Kavramlar ve Akmlar),
c.3, Remzi Kitabevi, stanbul
HANERLOLU, Orhan (1975), nan Szl, Remzi Kitabevi, stanbul
HANERLOLU, Orhan(1984), slam nanlar Szl, Remzi Kitabevi, stanbul
BRAYEV, akir (1998), Destann Yaps, ev., Ali Abbas nar, Atatrk Kltr
Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara
YYOL, Fatih (2003) , Sakarya Trkmenlerinde nanlar, Baslmam Yksek
Lisans Tezi, Sakarya niversitesi Soysal Bilimler Enstits.
KABAKLI, Ahmet (2002), Trk Edebiyat, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul
KAPLAN, Mehmet (1979), Ouz Kaan Destan (Edebi Bir Tahlil), Dergh
Yaynlar, stanbul
KAPLAN, Mehmet (1991), Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 3, Tip Tahlileri,
Dergh Yaynlar, stanbul

KILI, Hatice idem (2003) , Trk Kltrnde nan ve nanlar, Baslmam

Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi Soysal Bilimler Enstits.
KPRL, M. Fuad (1981), Trk Edebiyat Tarihi, tken Neriyat, stanbul
KPRL, M. Fuad (1986), Edebiyat Aratrmalar, Ankara

266

KUDRET, Cevdet (1995), rnekli Trk Edebiyat Tarihi, T.C. Kltr Bakanl
Bavuru Kitaplar, Ankara
MAHMUT, Enver (1995), Destanlarmz ve Tarihi Gerek, Hogr-Manas-Abay
Yl 7. Uluslar aras Trk Halk Edebiyat Semineri ve 1.Uluslararas Trk
Dnyas Kltr Kurultay Bildirileri
MER, Arzu (2004) , Kandra Trkmen Kylerinde nanlar, Baslmam Yksek
Lisans Tezi, Sakarya niversitesi Soysal Bilimler Enstits.
NECATGL, Behet (2002), Yz Soruda Mitologya, K Kitapl, stanbul
ZKIRIMLI, Atilla (19??), Trk Edebiyat Ansiklopedisi c.2 - 3, stanbul
ZN, M. Nihat (1954), Edebiyat ve Tenkid Szl, stanbul
ZTRK, Ali (1980), alar inde Trk Destanlar, Derya Datm, stanbul
RADLOFF, Wilhelm (1995), Manas Destan, haz., Emine GRSOY, Naskali,
Trksoy Yaynlar
ROSENTAL, M., P. Yudin (1997), Felsefe Szl, ev. Aziz allar, Sosyal
Yaynlar, stanbul
SAKAOLU, Saim (1980), Anadolu Trk Efsanelerinde Ta Kesilme Motifi ve Bu
Eserin Tip Katalou, Ankara
SAKAOLU, Saim, Ali DUYMAZ (2002), slamiyet ncesi Trk Destanlar,
tken, stanbul

267

SEPETOLU, Necati (1995), Karlatrmal Trk Destanlar, Akran Yaynlar,

stanbul
SEYDOLU, Bilge (2005), Mitoloji zerine Aratrmalar - Metinler ve Tahlilleri,
Dergh Yaynlar, stanbul
SEYYAR, Ali, Davran Bilimleri Terimleri Ansiklopedik Szl, stanbul, 2004,
Beta Basm Yaym
EMSEDDN Sami (1978), Kamus- Trk, stanbul
TACEMEN, Ahmet (2001), slam ncesi Edebiyat Zemininde Trk Kimlii, Nide
niversitesi Yaynlar, Nide
TACEMEN, Ahmet (1999), Ta nan Verileri Zemininde Trk Kimlii, Nide
niversitesi Yaynlar, Nide
T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII (2004), Trk Edebiyat Antolojisi, Kazak
Edebiyat, c.27, Ankara
TMURTA, Faruk (1990), Tarih inde Trk Edebiyat, stanbul
TANYU, Hikmet (1980), Dini Folklor veya Manevi Halk nanlar, Ankara
TOGAN, Zeki Velidi (1931), Trk Destanlarnn Tasnifi, Atsz Mecmua, stanbul
TULACI, Pars (1980), Okyanus Ansiklopedik Szlk, c.4, Cem Yaynevi
TURAL, Sadk (1998), Tarihten Destana Akan Duyarllk, Atatrk Kltr Merkezi
Bakanl Yaynlar, Ankara
Trk Ansiklopedisi (1966), c.14, Ankara

268

Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi (1979), c.3, stanbul

Yeni Trk Ansiklopedisi (1985), 2.c, stanbul
YILDIRIM, Dursun (1998), Trk Bitii, Aka Yaynlar, Ankara
YILDIZ, Naciye (1995), Manas Destan ve Krgz Kltr ile lgili Tespit ve
Tahliller, TDK Yaynlar, Ankara
YOLDAOLU, Fazl (2000), Alpam Destan, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl
Yaynlar, Ankara

269

ZGEM
1979 ylnda zmitte dodu. lk ve orta renimini zmitte tamamladktan sonra liseyi
stanbulda okudu. Lisans eitimini stanbul Fatih niversitesinde yapt. 2001 ylnda
zmite bal Barganl Ky lkretim Okulunda Trke retmeni olarak greve
balad. 2003 ylnda renim durumundan Adapazar Zbeyde Hanm lkretim
Okuluna tayin oldu. Evli ve iki ocuk babas olan Serkan YILBIR halen Adapazarnda
yaamaktadr.

270