Abdulhamid Devri Egirim Sistemi

ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU
TRK
TARH
KURUMU
YAYINLARI
YIL Dizi Sa. 941
ABDLHAMD DEVR
ETM SSTEM
Prof. Dr. BAYRAM KODAMAN
TRK
TARH
KURUMU
B A S I M EV A N K A R A
19 9 1
ABDLHAMD DEVR
ETM SSTEM
Birinci bask : 1988

kinci bask : 1991
A T A T R K K L T R , DL VE T A R H YKSEK K U R U M U
T R K
T A R H
K U R U M U
Y A Y I N L A R I
VII. Dizi - Sa. 941
ABDLHAMD DEVR
ETM SSTEM
2. bask
Prof. Dr. BAYRAM KODAMAN
T R K
T A R H
K U R U M U
B A S I M E V
19 9 1
A N K A R A
ISBN 9 7 5 - 1 6 - 0 0 2 4 - 3
NDEKLER
nsz
VII
Giri
IX
BRNC BLM
MODERN MARF TEKLTI
Tanzimat'tan nceki durum
Tanzimat devrindeki gelimeler

A II. Abdlhamid devrinde marif tekilt
1. Merkez tekilt
2. Vilyet tekilt
8
28
28
37
a. Vilyet marif mdrlkleri

b. Vilyet marif meclisleri
3. Marifte tefti hizmetleri
38
44
48
KNC BLM
LK RETM
Sbyan okullar
57
Sbyan okullarnda ilk slhat teebbsleri
58
Tanzimat devrinde sbyan okullar
60
A II. Abdlhamid devrinde ilk retim
66
1. lk retim siyaseti
66
2. stanbul'da ilk retim
70
3. Vilyetlerdeki durum
77
NC BLM
ORTA RETM
A Rdiye okullar
1. lk rdiyelerin al ve gelimesi
91
91
VI
NDEKLER
2. II. Abdlhamid devrinde rdiye okullar
a. Rdiyelerin gelimesi
95
95
b. Rdiye okullarnda genel slhat hareketleri

B dd okullar
105
114
1. 1869 Marif-i ummiye nizmnmesi ve iddler

2. 1876'dan sonra iddler
114
118
a. dadilerin almas ve yaylmas
118
b. dd programlar
129
C Sultanler
133
1. Mekteb-i Sultan
a. Al ve ilk yllan (1868-1876)
b. 1876'dan sonra Mekteb-i Sultan
2. Vilyet sultanleri
133
133
136
143
DRDNC BLM
RETMEN MESELES VE MAL KAYNAKLAR
A retmen yetitirme ve kaynaklan
145
1. Tanzimat yllar
145
2. stanbul Darlmuallimni (1876-1909)
147
3. Tara Darlmuallimnleri
150
4. Dier retmen kaynaklar
154
B Marifin mal yn
156
SONU
163
BBLYOGRAFYA
167
Ariv vesikalar
167
Salnameler
168
Dier resm yaynlar
168
Kitap ve makaleler
168
ZET
DZN
171
173
NSZ
Bu kitabn konusu, Trk toplumunun son iki yzyl iinde eitim ve
retim alannda yenileme faaliyetlerinin II. Abdlhamit devrindeki kesitinin bir deerlendirmesinden ibarettir.
phesiz, eitim ve retim ok zor ve karmak bir konu olmakla
birlikte, toplumlarn vazgeemeyecekleri kadar cidd ve nemli bir konudur. Zor ve karmak oluunun sebebi, eitim ve retimin ok eitli ve
birbirinden ayr disiplinleri kapsamas ve onlarn bileik grntsyle uramasndandr. Byle olunca, eitim-retim ayn anda hukuk, din, iktisad ahlak ve teknik bir meseledir. Toplum hayatndaki nemi ise, medeniyet ve kltrn gelimesinin marife bal olmasndan ileri gelir. Dolaysyla, marifin mazisi, hali ve istikbaliyle, ilgili meseleleri tarihi, sosyolog,
psikolog, hukuku ve hatta din adam olarak ele almak gerekmektedir. Bu
ise, fiilen mmkn deildir. O halde, bir seim yapmak zarureti sz konusudur. Bu seim yaplnca da, maarifin baz ynlerini ihml etmek durumunda kalnyor.
Byledir diye, Trk marifinin gelimesini incelemekten vazgememiz
mmkn deildir. Zira, gemi zerine genel veya derinliine, tarafsz bir
bak gnmz iin faydal dnceleri ortaya karabilir. imdiye kadar,
Trk marif tarihi her nedense Trk eitim ve retiminin aldatc bir
grnmn vermekten teye gidememitir. Bu bakmdan, Trk aydn
ve marifisi kendi marif tarihini biliyorum zannederek zerinde bile
durmamtr. Halbuki, Trk marifinin gerek tarihi bilinmiyordu. Bu
yzden, her zaman, her kanunla eitim ve retim ii dzenlendi zannedilmitir. Fakat, hi bir zaman gerek anlamda bir dzenleme getirilmemi ve Trk marifi yalpalamalarla dolu olan hayatna devam etmitir.
Aratrmamzda, bu hayatn bilinmeyen veya yanl bilinen nemli bir
kesiti olan II. Abdlhamid devrindeki marif tekiltn, ilk-orta retim
alanlarnda yaplan almalar ve alnan neticeleri ortaya koymaya gayret
ettik. zellikle imparatorluktaki okullarn, rencilerin ve retmenlerin nicelik ve nitelik ynnden takip ettikleri gelime seyri zerinde durulmutur.
Ayrca, devlet, toplum ve okul arasndaki mnasebetler ele alnarak,
devletin toplumun ve fertlerin marifin gelimesindeki oynadklar rol akla kavuturulmaya allmtr. Bylece, Trk marif tarihinde daima
VIII
NSZ
bo braklan veya birka satrla geitirilen ve hatta marif alannda pek

bir ey yaplmad eklinde gsterilen otuz yllk bir devrin bilanosu verilmek istenmitir.
Buna ramen, aratrmann eksiksiz olduunu iddia etmek mmkn
deildir. Zira, daha evvel de belirttiimiz gibi eitim ve retim meselesi
ok ynl ve her disiplini yakndan ilgilendiren bir konudur. Bu bakmdan, II. Abdlhamid devri marifinin tamam deil, fakat hi olmazsa bilinmeyen baz ynlerini vesikalarn imkn verdii lde, ortaya karabilmisek kendimizi mutlu sayarz.
Bayram KODAMAN
GR
Eitim ve retim sisteminin, bir toplumun ykselmesinde olduu gibi, bazan da geri kalmasnda nemli rol oynad muhakkaktr. Bu sistem
an icabna ayak uydurabildii ve toplumun ihtiyalarna cevap verebildii srece yaam ve toplumu ykseltici grevini yerine getirebilmitir.
Bu iki hussu yerine getiremeyen eitim ve retim sistemi ise, toplumun
geri kalmasn ve hatta kn hazrlar. Byle faydasz ve zararl hale
geldiinde, ya slah edilmi ya da yerine yeni bir sistem getirilmitir. Fakat tarihte, zellikle Osmanl mparatorluu tarihinde mesele bu kadar
kolay ve basit olmamtr. Zira, eitim ve retim ii bir felsefe, zihniyet,
din ve siyset meselesi olmutur. Byle olunca, eski zihniyeti, eski dnya
grn deitirmek veya yerine yeni bir dnya grn ve yeni bir
zihniyeti messeseleri ile birlikte yerletirmek ve kabul ettirmek marif konusunda cidd bir mcadeleyi balatmtr. Tanzimat'la birlikte, bu mcadele dier sahalara da siryet ederek, mparatorlukta siyas mcadele ekline dnmtr. Bu tarihten itibaren, eitim ve retimde yenileme hareketi btn olarak "Batlama" veya "Modernleme" hareketinin bir paras olmutur. Bu ksa aklamadan sonra, Trk eitim ve retiminin gelimesini genel olarak ana blmde ele alp incelediimizde aadaki
hususlar mhede etmek mmkndr. ana blm: Tanzimat ncesi
(Medrese devri), Tanzimat sonras (Mektep devri) ve Cumhuriyet devri
(Okul devri).
Medrese devri: lk zamanlarda Osmanl Devleti'nin ykselmesinde
ve Trk-slm medeniyetinin meydana gelmesinde phesiz, mevcut eitim ve retim messeselerinin, zellikle medreselerin byk rol olmutur. Devrin mehur medreselerinden olan Bursa medresesi, stanbul'daki
Fatih ve Sleymniye medreseleri bunlarn banda gelir. Osmanl
mslman toplumunun genel eitimiyle uraan ve ilkokul seviyesinde
olan messeseler ise, sbyan mektepleri idi. Her ky ve mahallede bulunan sbyan mekteplerinde eitimin ve retimin esas dinin ve ahlkn
retilmesinden ibaretti.
Medreseler ve sbyan mektepleri, devletin kontrolnden ve sorumluluundan uzak mstakil retim messeseleri idiler. Zira, bunlarn hemen
hemen hepsi de, vakfa bal messeselerdi. Dolaysyla din ve sosyal yn
GR
ar basan kurululard. Balangta gl olmalar evvela vakfa bal olmalarndan, sonra devletin dnda yani siyas otoritenin kontrolnden
uzak bulunmalarndan ileri geliyordu. Devlet gl, toplum istikrarl ve
vakflar gerek grevi yerine getirip salam kald mddete, eitim
messeseleri ilimle uraabilmiler ve Osmanl toplumuna hizmet verebilmilerdir.
Fakat, XVII. yzyldan itibaren devletin zayflamaya, sosyal ve ekonomik dzeninin bozulmaya balamasyla, evvela, vakf messesesi sonra da
ona bal eitim ve retim sistemi kmeye yz tutmutu. Fazla teferruata inmeden bu hussu u ekilde aklamak mmkndr: Klsik Osmanl
dzeninde, hlinden ve istikblinden emin ahslar herhangi bir madd
menfaat gzetmeksizin, sadece manev ve din duygularla mal ve mlkn
toplum yararna vakfediyordu, yani balyordu. Fakat, i ve d tesirler
yznden klsik Osmanl dzeninin bozulmasyla toplum ve fertler eskisi
kadar kendilerini emniyet iinde hissetmemeye ve istikbllerini gvenli
bulmamaya baladlar. Bunun sonucu, geleneklerinden emin olmayan ahs ve aileler kendi mal ve mlklerini zel artlarla vakfederek, vakf messesesini geim kayna hline getirdiler. Bylece, vakf messesesi, hedefinden saptrlarak, sosyal niteliini kaybetti.
Vakflarda meydana gelen bu bozulma, hemen ona bal olan medreselere de yansd. Bu yzden, medreseler de ilim yuvas olmaktan karak
birer madd menfaat yuvasna dntler. Byle olunca, vakfn kurucusu
tarafndan kabiliyete ve bilgiye baklmakszn aileden, hsm ve akrabadan
olan kimseler, medreselere mderris veya hoca olarak tayin edilmeye baland. Ayrca medreselerde okutulacak dersler de, vakfiyelerde belirtilerek,
bunlarn zamana gre deitirilmesi veya yeni derslerin konmas engelleniyordu. Bu usl yznden, medreseler zamanla beik ulemsnn eline
dt ve her trl yeni ve msbet dnceye kaplarn kapad. Artk
medreseler fasit bir dairenin iine ekilerek kendi kendilerini yemeye ve
tketmeye baladlar. Medrese ilim yaplan yer olmaktan karak, ilim tarihi okutulan eskinin tekrar edildii yer haline geldi.
Nihayet, medrese ilimle, yani esas greviyle uramayan her eitim ve
retim messesi gibi, siyasetle megul olmaya balad ve arkasndan da
siyaset medreseye girdi. Bu durum, medreseye muhtariyetini kaybettirdi
ve onu siyasetin emrine soktu. Mderrisler yani ulem snf, madd ve siyas menfaatler elde etmek iin ilmi, sanat ve medreseyi vasta olarak kullandlar. Medrese ilim yuvas, mderrislik ve hocalk meslek olmaktan kt. Bu ekilde ken medrese, kendisiyle birlikte devleti ve toplumu da
GR
XI
ke srkledi. Medrese bu durumu hi fark edemedii gibi, fark edenlere de frsat vermedi. Ne kendini yenilemeye teebbs etti ne de kendi
dnda bir yenilie, deiiklie frsat tand.
Medrese ve sbyan mektepleri dnda eitim ve retim yapan devletin resm "Enderun Mektebi" vard. Buraya devirme usl ile toplanm "acemi olanlar" arasndan seilen kafa ve vcuta mkemmel ocuklar alnr ve yksek asker ve mlk mevkiler iin, zel bir eitimle yetitirilirdi. Enderun, disiplinli, retim seviyesi yksek imtiyazl bir mektepti.
Ancak, Osmanl marifinde Enderun Mektebi'nin yeri ve nemi tam olarak bilindii kanaatinde deiliz. En azndan u sorulara cevap aramak gerekir: Enderun Mektebi'nin eitim ve retim felsefesi ile toplum ve devlet
felsefesi arasndaki mnasebet nedir? Osmanl toplumunda enderunlu tipi
nasld ve bu tipin toplumda yeri ve rol ne olmutur? Enderunlu-medreseli; enderunlu-dier gruplar arasndaki mnasebeder ne ekildedir? Bu
gibi sorulara, ancak sosyolojik, psikolojik ve siyas bir yaklamla cevap
arandnda, Enderun Mektebi'nin toplumdaki yerinin ve deerinin aydnla kavuabileceinden phe yoktur.
1699 Karlofa ve 1718 Pasarofa bar anlamalaryla Avrupa'nn
stnl, Osmanl Devleti'nin gerilii aka ortaya kmtr. Bu durumu baz devlet adamlar grd, kabul ettii ve yenileme ihtiyacn hissettii halde, medreseden ve ulemdan her hangi bir ses ve uyan belirtisi
gelmemitir. stelik yenilemeye kar tavr taknmlardr. Bu yzden, yeniliki devlet adamlar modern eitim ve retimi medrese ve ulemnn
etkisinin az olduu asker mekteplerde uygulamay tercih ettiler. Nitekim,
1773'te Mhendishne-i Bahr-i Hmyun, 1796'da Mhendishne-i Berr-i Hmyun alarak Bat tarznda ilk modern mekteplerin temeli
atlm oldu. XIX. yzylda, bu mektepleri Mekteb-i Tbbiye (1827), Mekteb-i Harbiye (1834) gibi messeselerin allar takip etti. phesiz,
btn bunlar mparatorlukta modern bir marif sistemi kurmaya kfi deildi. Zaten, alan bu mektepler toplumun btnne hitap etmiyor, sadece asker snf iine alyordu. Bununla beraber, modern eitim ve retim
kurulularnn ilki olmalar ynnden, marif tarihimizde nemli bir yer
igal ederler.
Tanzimat, yani "Mektep" devri (1839-1918): Tanzimat devrinde
yeni eitim reformu uygulanmaya konmadan nce, Osmanl mparatorluu'nda mevcut eitim messeselerinin genel durumunu u ekilde zetlemek mmkndr: a) Mslmanlara ait mektepler (sbyan mektepleri,
medreseler, eitli asker mektepler, enderun, vs.) b) Gayr-i mslimlere ait
XII
GR
mektepler (Bulgar, Rum, Ermeni, Yahudi, Srp gibi eitli cemaatlerin

mektepleri). Btn bu mektepler birbirinden metod, felsefe ve din-siyas
inan ynnden ayn idiler. Dolaysyla, Osmanl toplumunda birletirici
olmaktan ok, paralayc unsurlar olarak varlklarn srdryorlard. Ksaca, eitim sisteminde ve messeselerinde her hangi bir btnlk sz konusu deildi. Bu haliyle bile, Osmanl marifi modern olmaktan ok uzak
idi. Ayrca, bu mekteplerin hemen hemen hepsinde de din eitim az veya
ok ar basmakta idi.
Byle bir eitim sistemiyle kar karya kalan Tanzimatlarn, reformcu veya modern eitim grleri ksaca undan ibaretti. Evvel, Tanzimatlarn gr Avrupa'nn liberal ve laik fikirlerinin etkisini ve kokusunu tamaktadr. Bununla birlikte, eitimi devletin denetimi ve gzetimi
altna koyabilecek yeni bir dzen yaratmak arzusunda idiler. Bunun yannda, Osmanl toplumunu birletirici ve kaynatrc bir eitim sistemi
ngrlyordu. Bu ekilde birletirici, laik, liberal ve modern bir eitim
sistemi, imparatorluun toprak ve siyas btnlnn muhafazas ve ayn zamanda da "Batllama" iin en nemli bir vasta olacakt. te,
nemli iki grevi yerine getirecek bir vastay (eitimi) elbette devlet elinde
bulundurmak isteyecektir.
Tanzimatlarn bu grleri genel ve teorik anlamda msbettir. Fakat, grlerinde, aadaki sorularn cevabn bulmak mmkn olmadndan, byk eksiklikler mevcuttur. Modern eitim hangi plna gre uygulamaya konulacaktr? Metodu ne olacaktr? Eski eitim messeselerinin,
gayr-i mslim ve ecnebi mekteplerinin durumu ne olacaktr? retmen,
bina, kitap, para gibi meseleler nasl halledilecek? ve d siyasetin, eitim reformu zerinde ne gibi etkileri olacaktr? te, bu gibi sorular sorulup cevaplan aranmad iin, plnsz ve programsz bir eitim reformu
dnemine geilmitir. Ancak, daha iin banda, mparatorlukta eitim ve
retim birlii tesis etme hedefinden uzaklam ve aksine buna ters bir
siyaset uygulanmtr. yle ki, hedef laik bir sistemle Mslman ve Hristiyanlan kaynatrmak iken, Hristiyan cemaatler ve onlarn eitim messeseleri bir tarafa braklarak, sadece Mslman cemaate hitap eden laik
eitim messeseleri tesis etmeye kalkld. Bu uygulama ile de, Mslman
cemaatin btnln az veya ok muhafaza eden mevcut eitim sistemi
ikiye blnerek, mektep-medrese ikilii ve rekabeti Osmanl toplumuna
sokulmutur. Bu ikilik Trk aydnlarn ve devlet adamlarn medrese ve
mektep zihniyeti etrafnda ikiye blerek, bir birleriyle amansz bir mcadeleye sevk etmitir. Bu mcadele, zamanla siyas bir grnme
GR
XIII
brndnden mparatorluu zaafa uratmtr. Zira her iki zihniyet de

mparatorluu ve marif sistemini modernletirecek ilm ve kltrel temellerden yoksundu. Medrese kendi kabuuna ekilmi; mektep ise "taklitilikten" bir adm teye gidememitir. Dolaysyla, yeni ve gerek eitim sistemi vcuda getirilmemitir. Yani medrese-mektep sentezine gidilememitir. Bu dnemde, medrese dejeneredir; mektep uursuz ve hedefsizdir.
Tanzimat dneminde devlet tercihini "mektep" lehine yapt iin,
"yeni bir Osmanl toplumu" yaratma grevi de mekteplere verilmitir. Ancak, bu mekteplere Trk renciler gittii iin, istenilen siyas hedefe varlamamtr. Belki, bir dereceye kadar Trk ocuklar "Osmanllatnlm"
veya "Avrupallatnlm"tr. Bunun, faydal olmad ise tartlabilir. Trk
ocuklarna bu eitim uygulanrken, dier gayr-i mslim cemaatler kendi
mill mekteplerini kurarak ve oaltarak, yine kendi ocuklarna mill bir
eitim ve retim veriyorlard. Ayrca, bu devirde yabanclar da mparatorlukta eitli maksatlarla din ve laik mektepler kurma hakk elde edince, pek ok yabanc mektep almaya balamtr. Bunlara bir de zel
mektepler eklenince, Osmanl eitim sistemi tamamen paralanm bir
manzara arz eder hale getirilmitir. Tanzimatlarn grne de aykr olmasna ramen, bu gelimeye engel olunamamtr.
Ksaca, 1839-1876 dneminde yaplmak istenen eitim reformu elikilerle doludur. Gerek anlamda ne laik eitim ne de eitim btnl salanabilmitir. Nitelik ve nicelik ynnden ok yetersiz bir seviyede kalmtr. Baz ciddi elikileri u ekilde belirtebiliriz: Bu dnemde mektep
medreseden ayrld, fakat medreseli mektepten ayrlmad. Laik olmas istenilen mektep, laik olmayan medreseden ayrld ve devletin eline verildi.
Devlet ise laik devlet deildi. Bat'nn eklini Osmanl eitiminin esas haline getirmek isteyen Tanzimatlar, bizzat kendi kafalarndaki elikiyi
topluma getirmek istiyorlard.
II. Abdlhamid dnemindeki eitim ve retimle ilgili gelimelere burada temas edecek deiliz. Ancak genel olarak bir ka hussu iaret etmekle yetineceiz. Evvela, her konuda olduu gibi eitimde de merkeziyeti ve eitli eitim messeseleri arasnda dengeye dayanan bir siyaset
sz konusudur. Modern eitim bu dnemde yerleti ve bu arada devlet
eitimdeki grevinin uuruna vard. Yeni mekteplere devlete mal yardm,
eitim giderleri iin vergi yoluyla kaynak temini, mektep yapma, retmen
yetitirme, devlete retmen tayini, merkez ve tara tekiltnn kurulmas, Drlfnn'un almas ve ayrca btn bunlarn Trklerin ounlukta
olduu yerlere, zellikle Anadolu'ya ynelik olmas eitimdeki uurlanma-
XIV
GR
nn belirtileri olarak kabul edilebilir. te taraftan, aznlk mektepleri ve

yabanc mektepler az ok kontrol altna alnmtr. Bu mekteplere Trk
retmenler tayin edilmitir. Fakat, daha evvel verilen haklar yznden
bu mekteplerin zararl faaliyetlerinin nne geilememitir.
Bu dnemden sonra gelen ttihat ve Terakki dneminde de eitim
alannda uurlu bir hareket devam ettirilmitir. Ancak, btn gelimeler,
ve yenilikler teorik alanda yani kanunlarda ve nizamnamelerde kalm, uygulama ok snrl olmutur. Mill mcadele ve Cumhuriyet dnemlerinde
eitimde yenileme ve modernleme devam etmi ve 1924'te kabul edilen
"Tevhd-i Tedrisat" kanunuyla yeni bir dneme girilmitir. Cumhuriyet
eitiminin sembol, medrese ve mektebe karlk, "okul" olmutur. Hakikaten son elli ylda Trkiye'de hzl bir "okullama" olmu ve okuma-yazma oran hzla ykselmitir. Ancak, nitelik ynnden ayn eyleri sylemek mmkn deildir!
BRNC
BLM
MODERN MARF TEKLTI

TANZMATTAN NCEK D U R U M
XVII. yzyldan XIX. yzyla kadar Avrupa devletlerinin stnln yalnz asker sahada gren ve mesafeyi kapatmak iin, asker
messeseleri Bat ilim, teknik ve eitim tarzna gre slh etmeyi yeterli
bulan Osmanl devlet adamlar; II. Mahmud ve Tanzimat devirlerinde,
Batnn her alanda kesin stnln kabul ederek, devletin btn messeselerinde slhat yapmak ihtiyacn hissetmilerdir. Ne var ki ilk nce slhatn veya yeniliin hangi alanlarda yaplmas gerektii hususunda bir
pln, program ve dnceye sahip deildiler. Fakat devletin yaamas iin
slahat yapmann zarur olduu fikrinin, az da olsa, baz aydnlar ve devlet
adamlarnca inan olarak benimsenmesi; slhat hareketlerine, balangta
bir takm aksaklklara ramen, devamllk ve nihayet, baar salamas bakmndan nemli bir adm olmutur.
Osmanl devletinde batllama ve yenilik hareketleri daha ziyade asker, siyas, idar ve bir dereceye kadar da itima alanlarda, yani padiah
ve sadr- zamlann dorudan doruya yetkisi ve denetimi altnda bulunan
messeselerde balatlm ve devam ettirilmitir. nk sz konusu messeselerdeki yenilikler gerek muhafazakrlarn, gerek halkn dikkatini ekmedii gibi onlarn dnce ve anlaylarna da ters dmyordu. Hatt
uzun zaman slhatlar, ulem ve onun kontrol altnda bulunan halkn
tepkisine yol aacak; asrlarn meydana getirdii, fakat hayatiyetini kaybetmi kltr, eitim, hukuk ve dier sosyal messeselerde ve bunlarn toplumda yaratt yaay ve dnce tarznda deiiklik ve yenilik yapacak
kkl tedbirler almaya teebbs etmediler. Bu yzden zellikle konumuz
olan "marif' yani modern eitim ve retim alannda, XIX. yzyln
ikinci yarsna kadar cidd hi bir yenilik hareketine giriilmemitir.
Marif alannda yaplacak yeniliklere en byk engel, phesiz medreselerdi. Osmanl devletinin kuruluundan Tanzimat'n ilnna kadar
memleketin eitim-retim ve adalet hayatna dorudan doruya; idaresine de ksmen hkim olan medreselerin, devletin istedii sivil, asker ve adl memur ve idarecileri yetitirmek suretiyle faydal iler grd muhakkaktr. Fakat bu medreselerin sonralar, her trl yenilie ve ileri
BAYRAM KODAMAN
dnceye engel olan cehalet ve taassup yuvalan haline geldikleri de bir

gerektir1.
Eitim dili olarak arapann hkim olduu ve ayrca gzlem, deney,
aratrma ve tenkide kat'iyyen yer vermeyen medreseler, kemiyet ve keyfiyet bakmndan da an ihtiya ve icaplanna gre tahsil ve terbiye vermiyordu. zellikle, Avrupa'daki felsefi, ilm ve teknik gelimeler karsnda, medreseler tamamen ciz durumda kaldlar.
Dier taraftan byk dnrlerin etkisiyle Avrupa'da eitim, retim
metodlan ve ders programlan deiirken, Osmanl medreselerinde her
hangi bir yenilik iareti grlmyordu. Medreseyi yenileme ve slh hususunda bu kadar atlet gsteren medreseliler; baka alanlardaki mnferit
ve mtevzi yenilik hareketlerini engellemek iin de ellerinden geleni yapyorlard.
Medrese evrelerinin muhalefetine ramen, ilim ve teknikle mcehhez
Avrupa devletlerinin kuvvetlenmesi karsnda endie ve tela den slhat taraftar devlet adamlarnn gayretiyle, 1727'de stanbul'da ilk matbaa
-Avrupa'dan asr sonra- kuruldu; 1773'te Mhendishane-i Bahri-i Hmyun; 1796'da Mhendishane-i Beni-i Hmyun ald. Dier taraftan 1826'da
Yenieri oca kaldnld gibi 1827'de Mekteb-i Tbbiye; 1834'te de Mekteb-i
Harbiye tesis edildi.
1830'dan sonra, II Mahmud'un am olduu reform dneminin, kendisinden ncekilere kyas edilirse, daha uurlu, umll ve nispeten cesaretli olduu grlr. Ayrca Osmanl toplumunda ilk derin elikilerin,
muhafazakr-ilerici ekimelerinin messeselerde ikiliin ortaya kmas ve
Osmanl devletini Tanzimat'n ilnna kadar gtrmesi bakmndan byk
bir nem tamaktadr. Bu yeniliklerin banda: a) yeni bir asker tekiltn kurulmas, b) rk-din ayrmnn kaldnlmas, c) Avrupa'ya talebe ve
daim elilerin gnderilmesi, d) yeni meclisin kurulmas (Dr'-ra-y
Bb- li, Meclis-i Ahkm- Adliye, Dr'-ra'y Asker), e) Sadr- zam
ve eyh'l-slamn grev ve yetkilerinin deitirilmesi, f) rdiyelerin almas vb. geliyordu.
Grld gibi, II. Mahmud adliye, din ve marif sahalannda yenilik
yapmak lzmuna inanmtr. Bylece, II. Mahmud'un Bat teknik ilim
ve dncesinin ancak bu yollarla (marif ve hukuk) Osmanl devletine girebileceini grm ve deerini kavram olduu anlalyor. Eer II.
1
S. Cell Antel, Tanzimat Marifi, Tanzimat I. 1940. s. 441.
ABDLHAMD DEVR ETM SSTEM
Mahmud adalamann , ilim, teknik, hukuk ve kanun ii olduuna

inanmam olsayd, "Medrese" taraftarlarnn ve din taassup iinde olan
mslman halkn tepkisine yol aacak yeni mefhumlar ve messeseler yaratamazd. Hatta II. Mahmud reformlar yapabilmek iin, balangta ulem snfyla yapm olduu ittifak, 1830'larda bozarak, reformcular tarafna gemi ve yenilikleri onlarla beraber gerekletirmitir.
II. Mahmud'un yapt yeniletirme iini merkez tekilt (hkmet),
adliye ve marif alanlarnda incelediimiz zaman, bunda eski dzenin geleneklerinden ayrlan esasl farklar olduunu grrz. Fakat bu farklar, reformcular ve ulem atmas, 1830-1839 dneminde mhim olaylara yol
amakla birlikte, Tanzimat devrindeki gelimelerin ve ekimelerin balangc olmas ynnden nemlidir.
Biz, bu radikalist tavnn dourduu elikiyi ve atmalarn marif it
olanlarn inceleyeceiz. Eitim ve retime II. Mahmud'un ilgisi 1824 tarihinde balar. Hemen unu ifade edelim ki, bu hususta padiahn iki
farkl tutumu olmutur: 1824 fermanndaki fikirleriyle eitim ve retime
her hangi bir yenilik getirmemi; sadece ulemnn grlerini ferman eklinde halka duyurmutur. Bu ferman dikkatle incelendiinde, gayesinin
din eitimi yapan sbyan mekteplerine mslman ocuklarnn devamn
salamak ve onlara "erit-i slmiyeyi ve akaid-i diniyeyi" retmek olduu anlalr. Zaten ulem snfnn ve medreselerin desteine muhta olduu bir devirde, II. Mahmud'dan eitim alannda gerek teorik gerek pratik
ynde, Avrupa tarzda bir yenilik beklenemezdi. Byle olunca, 1824 ferman, ulem snfn memnun etmekten teye gitmeyen, kat zerinde
kalan bir emir olarak yorumlanabilir.
1838'de II. Mahmud'un eitim ve retim alannda yapt yenilikler,
1824'teki fikirleriyle eliir durumdadr. lk defa marif ileri, yeni kurulan
"Meclis-i Umr-u Nfa" (faydal iler meclisi) adl bir istiare (plnlama)
kuruluna veriliyordu. Geri "Meclis-i Umur-u Nfia"nn grevi, hariciye,
dahiliye ve maliye nazrlklar dnda kalan memleketin imr ve kalknmasyla ilgili ileri planlamakt. Fakat bizce nemli olan, medrese dnda yeni
bir eitim ve retim sistemi gelitirmenin kanlmaz olduunun anlalmas ve bu ilerin planlamasnn da ulem smfina deil, yeni bir kurula
verilmesidir. Bylece eitimin, medresenin tekelinden kurtarlarak devletin
denetimi altna alnmasna allmtr. Nitekim "Meclis-i Umr-u Nfia"nn 1838'de hazrlam olduu marifle ilgili rapor ve arkasndan yeni
mekteplerin almas, medrese dnda modern eitim temellerini atma abalarnn baarya ulatn gsteren rneklerdir. Bu bakmdan Osmanl
BAYRAM KODAMAN
mparatorluu'nda modern eitim alannda tekiltlanma "Meclis-i Umr-u Nfa" iinde olmutur. Ayn zamanda 1838'de marif hakknda rapor
hazrlayan komisyonla da merkez tekiltn kuruluuna doru bir adm
atlmtr. Baka bir deyile medrese dnda, marif ileriyle uraan bir
kurumu ortaya karma hazrlklar balamtr.
Eitim ve retim alannda, yukarda rnekleri ile iaret ettiimiz tekiltlanma konusundaki yenilik hareketlerinden baka, ayrca terimler alannda da bir yenilik grlr. "Bunlarn banda marif, fen ve nafa terimleri gelir. O zaman bu terimlerin anlam sonraki anlamlarndan ok daha
geniti. Bunlarn tad anlamlarn yeniliini ve geniliini..., ulem terimlerinde nemli yer tutan ilim szc ile karlatrarak kavrayabiliriz. Aslnda bu son szck daha sonra kazand anlamla bilim demek deildi.
lim, nakil ve akl yollaryla, yani kitap ve snnetten gelen, kyas ve icm
ile yorumlanarak gelitirilen eriat bilgisi demektir. Bu bilgiye sahip olana
lim denir. Ulem terimi de bunun ouludur. Bu ilmin renildii okul
medresedir".
"Lle devrinden beri ada Bat teknik bilgileriyle ilikili ve daha ok askerlik alannda yenileme abalan dolaysyla gelen ve li (yani teknik) bilgilerin medrese dnda kurulan Hendesehne gibi okullarda retilmeye balandn, hatt, ulemdan olan kiilerin medreseyi brakarak bu okullara
getiini biliyoruz. Bylece, medreseler yeni bilim ve teknikler alannda gelenekten uzaklayordu. (1826'dan sonra uzaklamalar daha da artmtr). II.
Mahmud zamannda yeni bilgi ve teknikler iin ilim yerine fen terimi kullanlmaya baland. Fenlerle ilgili iler iin de nafia "yararl iler" terimi yerleti.
O dnemdeki nfa, bugnk anlamndaki gibi bayndrlk anlamna gelmekle birlikte, bundan ok daha geni eyler anlalyordu. Bunu da, bize, yine ok geni kapsaml baka bir terim, marif terimi gsterir. Bu sonuncu terim, sonralan, "eitim" anlamna gelmise de o zaman geleneksel medrese
"ilm"ine karlk yeni ve bilinmeyen bilgilerle tanma, hatt aydnlanma anlamna geliyordu. Bu terimin arkasndan mnevver (aydn) terimi kt. Nfia, fen, marif ilerinin hepsi "yararl iler meclisi" (Meclis-i Umur-u Nfa)'nn alan iine giriyordu". 2
"Meclis-i Umr-u Nfia"nn 1838 tarihinde, "umur-u" marife mteallik iler hakknda hazrlad lyiha, her ne kadar ada eitim sistemini nermiyorsa da baz yenilikler tad muhakkaktr. Bu yenilikler
tekilt ve dnce ynnden unlardr 3 :
s. 6-10.
Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, Ankara 1973, s. 158.
Mahmut Cevatr Manf- Ummiye Nezareti Tarihe-i Tekilt ve craat, stanbul 1338,
I Tekilt ynnden:
a) Bu lyihay kaleme alan heyetle birlikte, Osmanl devletinde marif
meselelerinin slhn ele alan bir komisyon "Meclis-i Umr-u Nfia" iinde
ortaya kyor.
b) Kk mahalle mektepleri stnde, "Seltin-i zam Mektepleri" adyla 'snf- sn!" derecesinde yeni bir renim kademesinin almas
ngrlyor.
c) Mekteplerin her trl tefti ve denetimi iin bir tefti messesesinin
kurulmas kararlatrlyor.
d) Mahalle ve Seltin-i zam mektepleri iin bir nazrn tayini tavsiye
ediliyor.
II Dnce Ynnden:
a) Her trl zenginliin ve saadetin kayna ilim ve mariftir.
b) Btn icat ve bulular ilimle olur.
c) Fen bilgileri bu dnyadaki hayatmzn gelimesini salar.
d) Marif ve ilimler olmazsa ticaret, ziraat ve sanayi iin yaplan plnlar ve gayretler bounadr.
e) limlerin ve marifin gelimesi iin mektip ve medreselerin slh;
Harbiye, Tbbiye, Bahriye ve Hendese fenlerine ait mekteplerin almas.
f) Halihazrdaki ilk mekteplerin yetersizlii.
g) Mekteplerin plnsz, programsz ve nizmsz oluu.
h) Ders programlarnn dzenlenmesi.
) Mektepler ve hocalarn mutlaka mfettiler vastasyla tefti edilmeleri.
i) Mekteplere snf uslnn konulmas.
j) Fakir ocuklara devlete yardm edilmesi.
k) Okuma-yazma renmeden ocuklann mektepten mezun edilmemesi.
1) Hocalarn bildiklerine ve keyiflerine gre deil, mfredat programna
gre, ocuklann anlayabilecei ekilde ders anlatmalan ve ezbercilikten kanmalan 4 .
4
Ayn, esr., s. 19
BAYRAM KODAMAN
Yukarda getirmi olduu yenilikleri sraladmz, Meclis-i Umr-u Nfa lyihas, daha sonra "Dr'-ra-y Bb- li" ve Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye" tarafndan incelenmi ve baz deiiklikler yaplarak padiaha arz
edilmitir. Bu lyihann, devletin en yksek iki organ tarafndan incelenmesi
ve zerinde dikkatle durulmas olay, Osmanl marif hayat iin nemli
bir merhaledir.
Zira padiah bata olmak zere, devletin en yksek organlarnn memleketin marif meseleleriyle yakndan ilgilenmeye baladklar ve Osmanl
devletinin ancak marifle, ilimle ve mekteple ayakta durabileceine kanaat
getirdikleri anlalyor.
Biraz nce de iaret ettiimiz gibi, ileriye srlen yeniliklere ramen,
esas itibariyle lyiha, medresenin eitim anlay dna pek taamamtr. Yine Arapa ve Farsa dillerinin retimine ve din eitimine arlk vermitir.
Hele lyihada ngrlen slhatn uygulanmasn, II. Mahmud'un meclisin
tavsiyesine uyarak, "bu husus umr-u diniyeden"dir diyerek, eyh'l-islmla brakmas, slhatn din konulan nasl okutulmal meselesine irca edilmesine sebep oldu 5 . Bylece ilk retim uygulamada eskiden olduu gibi yine
de dnyev olmaktan uzak kald 6 .
Tekilat alannda, "Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye'nin -bundan bylemahallt mekteplerinden Seltin-i zam mekteplerine ve bunlardan dahi Mektib-i liye'ye istekleriyle naklolunacak ocuklann daima liykat ve istidatlarna dikkat ve mevsimleri hullnde (bitiminde) istekli olanlar nakle mbderet etmek (naklini abuklatrmak) zere yine mevln-y mar'n-ileyh
dileri (eyh'l-islam) marifetiyle vaf (kfi) maa ile ulemdan mnasip bir
dilerinin nazr nasbi ve tayin klnmas..."7 yollu tavsiyesiyle padiah II.
Mahmud ulemdan mamzde Esat Efendiyi Anadolu payesiyle Mektib-i
Rdiye nazrlna tayin etti*. Ba ktipliine de Mehmet Ltif Efendi
adnda biri getirildi.
1838'de bir irade ile kurulan "Mektib-i Rdiye Nezareti" ile geleneksel
Osmanl eitim ve retim sisteminde bir atlama meydana gelmitir. ** Bu
* mamzde Esat Efendi, 1816'dan 1829'a kadar eitli yerlerde kadlk ve evkaf mfettiliinde bulunmutur. 1838'de mektib-i rdiye nazrlna tayin edilmi ve bu vazifede
1848'e kadar kalmtr (bk. Ltf Tarihi, e.V, s. 137.).
** Bu makama nezaret, mamzde, Esat Efendi'ye de nazr nvannn verilmesinin
bugnk anlamda bakanlk ve bakanla ilgisi yoktur. Bu nvanlar mdrlk ve mdr karlnda kullanlmtr.
5
6
7
Ltf Tarihi, c. V., s. 137.

Niyazi Berkes, ayn. esr., s. 161.
Mahmut Cevat, ayn. esr., s. 19.
atlama Tanzimat dneminde iyice byyerek Osmanl eitiminde dnya

grleriyle; eitim anlay ve metodlanyla birbirine tamamen zt ve dman
iki kutbun domasna yol aacaktr. Neticede her alanda olduu gibi, Marif
alannda da "ikilik" (eski-yeni, medrese-mektep, din-laik, ulem-aydn, batdou, eriat-hukuk, dnyev-din bilgiler vb.) girecek ve Cumhuriyet devrine kadar srecektir.
Mektib-i Rdiye Nezareti'nin Osmanl devletinde mill eitim merkez tekiltnn ilk ekirdei olarak kabul edilip edilmemesi konusu tartmaldr.* Faik Reit Unat, Mektib-i Rdiye Nezareti'ni "Mekteb-i Marif-i Adliye" ile onun benzeri olarak alan "Mekteb-i Ulm-u Edebiye"
adl iki memur hazrlayc ve yetitirici Rdiye mektebinin idaresine
mnhasr bir mdrlk olarak kabul eder. Elbette bugnk anlamda bir
bakanlk sz konusu deildir; fakat Evkaf Nezareti'nin bnyesi iinde kurulmu bir mdrlk olduu da gerektir. Ancak Mektib-i Rdiye Nezareti'ni tesis eden zihniyetin ve o zihniyetin am olduu okullarn tarih
geliimine baktmzda, ad geen nezareti, modern eitim tekiltna
gtren ilk basamak olarak grmek mmkndr. Baka bir deyile, milli
ve modern olmayan geleneksel medrese anlayndan ayr olarak, yeni ihtiyalara gre dzenlenmi bir eitim sistemi gelitirmek isteyen kimselerin
gayretiyle Mektib-i Rdiye Nezareti kurulmutur. O zamanki artlan
gz nne alrsak, bu ilk ekirdek kuruluun nemini daha iyi anlam
oluruz. Nazr ve yeni alacak mekteplere muallim tayini iinin eyhlislmla tviz olarak verilmesi, modern eitim taraftarlannn ne kadar
gl bir muhalefetle kar karya kaldklarn gstermesi bakmndan anlamldr. Fakat, hkmetin ilk retim konusundaki tvizkr tutumuna
karlk, orta retimi ksmen eyh'l-slmln tesirinden kurtararak, yetkisi dnda kalmasn saladn gryoruz. Bu durumdan da anlalaca
zere, hkmet bir taraftan modern eitim tarznn temellerini ortaya atmaya alyor, dier taraftan da eyh'l-slml memnun edecek ekilde
din eitimini slaha gayret ediyordu.
* Mektib-i Rdiye Nezareti kuruluundaki Rdiye kelimesinin nasl ve hangi sebeplerden dolay ortaya kt ak deildir. Zira Rdiye kelimesine Meclis-i Umr-u Nafa, Meclis-i Adl ve Meclis-i Vl raporlarnda yer verilmemitir. Bu raporlarda snf- sn
derecesinde "Seltin-i zam okullar" iin bir nazr tayini istiyor. Hatt- Hmyun'da ise
"Mektib-i Rdiye" terimi karmza kyor. Bu durumu Osman Ergin, II. Mahmud'un
bu yeni alacak okullarda ocuklann rdne erinceye kadar okuyacaklarn dnerek
"Rdiye" adn tercih ettiine balar.
BAYRAM KODAMAN
Yukanda temas ettiimiz, Tanzimat'tan nce Osmanl mparatorluu'nun marif meselelerini ele alan ve dzeltilmesi iin uraan kurulular u ekilde sralayabiliriz:
a) Meclis-i Umr-u Nfia,
b)Dr'-ra-y Bb- Ali,
c)Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye,
d) Mektib-i Rdiye Nezareti.
lk kuruluun marifle ilgileri ummi mahiyette olmasna ramen,
Mektib-i Rdiye Nezareti'nin ilgilenecei saha ve yetkileri ilk retime inhisar ettirilmitir. Bylece sbyan okullar (mahalle mektepleri) ile rdiye
okullarnn idaresi Mektib-i Rdiye Nezareti'ne braklmtr.
Ne var ki, Mektib-i Rdiye Nezareti'nin kurulmasna ramen, Hatt-
Hmyunda ad geen rdiye mektepleri kurulamad. Buna karlk, rdiye seviyesinde, memur yetitirmek amacyla "Mekteb-i Marif-i Adl" adyla
baka bir okul ald. Daha sonralar, "Marif-i Adliye" ve Ulm-u Edebiye"
ubelerine aynlan bu mektep, eitim tarihileri tarafndan ilk rdiye olarak
kabul edilmitir8. Fakat "Meclis-i Umr-u Nfia" lyihasnda ve dier meclislerin mazbatalarnda sz konusu olan ve sonralar rdiye diye adlandrlan
"Snf- Sni mektepleri"nin almas genel eitim erevesi iinde ele alnm
olup; yksek retime talebe yetitirme ve yeni bilgileri retme gayesini
gdyordu. Halbuki "Mekteb-i Marif-i Adl"nin al gerekesi olarak,
Bb- li ve Bb- Defterdar kalemlerine kabiliyetli memurlar yetitirme
gsterilmitir. Ayrca 1845'ten sonra "Rdiye" adyla okullar almtr. Bu
yzden "Mekteb-i Marif-i Adl" rdiyeden ziyade, rdiye seviyesinde
bir okuldur.
TANZMAT DEVRNDEK GELMELER
1839'da Mustafa Reit Paa tarafndan okunan Tanzimat Fermannn siyas bir belge olduunu dnrsek, yaplacak yenilikler arasnda marife hi
yer verilmemesi tabi karlanabilir. Ancak, siyas bir belge olmakla birlikte,
Osmanl mparatorluunu ada Avrupa devletleri seviyesine karacak yeniliklerin yaplaca "Tanzimat" devrinin baladn iln eden bir "Reform
Belgesi"nde, memleketin gelimesine engel olan sebeplerin banda gelen
"cehalet"i yok edecek olan eitim ve retim reformlarndan sz edilmemesi
yadrganacak bir durumdur. Ayrca, Tanzimat Fermannda ngrlen re8
Naf Atuf, Trkiye Marif Tarihi, I, stanbul 1931. s. 3.
formlarn gereklemesi, memlekette kfi derecede aydn ve memur kadrosunun bulunmasna balyd. Bu kadro ise ancak modern marif messeselerinin almasyla meydana gelebilirdi. Nitekim reform taraftar olan devlet
adamlar ve yeniliklerin yaplmasnda, bilginin, tekniin ve yetimi kadronun art olduunu grerek, ge de olsa marif alannda reformun gerekliliini anladlar. Daha nceki aklamalarmzla elikiye dmemek iin unu
belirtmek gerekir: Tanzimat Fermannda marifle ilgili herhangi bir maddenin olmamas, phesiz Tanzimat adamlarnn bu konuya deer vermemi
olduklar anlamna gelmez. nk marif alannda reform lzmu XVIII.
yzylda anlalm ve Tanzimat devrine kadar baz okullann yeni usllere
gre eitim ve retim yapmas uygun grlmtr. Bizim zerinde durduumuz huss, mparatorluk iin dnm noktas olan Tanzimat Fermannda
marifle ilgili kkl tedbirlere yer verilmemi olmas; hatt 1845 tarihine kadar bu konuyla yakndan ilgilenilmemesidir. Bunun sebeblerini Tanzimatlarn ihmalinde deil, o zamanki muhafazakrlarn tutumlarnda ve siyas
olaylarn younluk kazanmasnda aramak doru olur.
Nitekim, Msr meselesinin halledilmesi (1840), Boazlar zerinde Londra anlamasnn imzalanmas (1841) Osmanl hkmetinin reformlarla uramasna frsat verdi. Dier taraftan reformcularn nderi durumunda bulunan Mustafa Reid Paa'nn 1846'da sadr- zam oluu, marif alannda baz
teebbslerin balamasn kolaylatrd. Zira, Mustafa Reid Paa, gerekletirmeyi tasarlad reformlarn garantisi olarak Avrupa uslnde kurulacak
okullarda ve Avrupa'da yetiecek genleri gryordu. Bu bakmdan ada
bir eitim sisteminin kurulmasn, tarih bir zaruret olduu kadar, bir hayat
meselesi olarak gryordu 9 . Padiah Abdlmecid de marif alannda yaplacak reformlar destekliyordu. Hatt marif alannda yeni bir hamlenin
balatlmasnda Abdlmecid'in byk rol olmutur. yle ki, Tanzimat
Fermannda ngrlen reformlarn, asker saha hari, dier alanlarda gerekletirilemediini gren Abdlmecid, 1845'de Bb- li'ye giderek sadr-
zam bata olmak zere devlet erknnn bu hussa dikkatini ekmi ve
derhal gerekli tedbirlerin alnmasn emretmitir. Aynca reform yolunda
ilerlemenin artlarndan birinin de marife nem verilmesi olduunu u
szlerle belirtmiti:
"...te bu defa da huzurumuzda sana (sadr-zam) ve bilcmle vkelmza yeniden tenbih ederim ki, u akdem- amal ve efkrmz olan ma'muriyet-i mlk ve tebaa
hususunda ne makule esbab ve ledbir lzm ve muktazi ise.... bir an evvel bed ve r
' E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c. VI, s. 168.
10
BAYRAM KODAMAN
olunmas nezdimizde matlub ve mltezim olmala bu emr-i cesim ve hayr- azme icb
ve iktiz-y hal ve maslahat ne ise....itiifak- ukul ve r ve ittihd- umm-u vkel
ile mzakere mtalaaya teebbs ve ibtidar olunsun. Ve alel husus bu meram- hayriyet
encam- mlknemizin ber vefk-i matlb rehin-i hayyiz-i husul ve keml olmas dinen
ve dnyeviyen her bir hususta izle-i cehl kaziyye-i hkmiyesine vabeste olmasyla menb- ulm ve fnn ve mehz- sanayi marif nmn olan mektib-i lzime icad ve
inas ind-i ahanemizde akdem-i umurdan addolunmala memalikin mnasb olan
mahallerine iktiza eden mekteplerin tanzimiyle terbiye- ammenin aresine baklsn.... ",0
Bu Hatt- Humyun zerine, hkmet memleketin imr ve slh ilerini yrtmek amacyla "Mecls-i Muvakkat" ve "Meclis-i mriye" adlaryla stanbul'da ve tarada bir takm meclislerin kurulmasna karar verdi.
te bu arada maarif meseleleriyle megul olacak bir "Muvakkat Meclis-i
Marif" tekil edilmitir"." 3 Rebllhr 1261 tarihli "Takvim-i Vakayi"de
kan bir yazda "Meclis-i Muvakkat'm al hakknda u bilgiler vardr:
"Pdihn Meclis- Vlda syledii (dinen ve dnyeviyen herkese lzm olduu zere izle-i cehl-i tebaa ile tahsil-i ulm-u dnye ve iktisb- marif, nfia
kaziye-i mhimmiyesinin mevkuf bulunduunu vesailin icray-i iktizasna baklmas)
szleri zerine....Meclis-i Vl'da mesele mtalaa ve mzakere edilmitir. Cemiyetten her bir ferdin ilk nce din meseleleri ve farzlar bellemesi ve kendi ilerinde
bakasna muhta olmayacak derecede tahsil etmesi insanln icbdr. Sonra faydal ilimleri, fenleri renmesi ve mmkn olduu kadar malmat, b ve fezil sahibi olmaa almas icap eder... Bunun iin stanbul ve mparatorluk dahilinde
kap eden ve elyevm mevcut bulunan mekteplerin tanzimiyle dnlen faydalar husule getirecek surette salam ve daim nizm tahtna idhal olunmasna.... ve ilk
nce mahalle mektepleri ele alnacandan ona gre bir nizm kaleme alnmas iin
ilmiye, seyfiye, kalemiye erbabndan mrekkep olmak zere bir Meclis-i Muvakkat
tertip klnmtr"u.
Bu yeni kurulan meclisle marif meselelerini az ok zamann ihtiyalarna gre ele alp zm yollan arayacak bir marif organ domu
oldu. Bu meclisin kurulu sebeplerinden biri de, her halde, "Mektib-i
Rdiye Nezareti'nin marif alannda istenilen yenilikleri getirememi olmasdr. Meclis yeleri iinde Bat kltrne sahip, Bat eitim sistemini
tanyan ve yabanc dil bilen kimselerin bulunmas ve te yandan Meclisin
lu
11
Ltfi Tarihi, c. VIII, s. 9-10

Ltfi Tarihi, c. VIII. s. 15-17.
M a h m u d Cevat, ayn. esr., s. 2^-28.
11
eyh'l-slmla bal olmamas bu gr destekler niteliktedir. Bu da

gsteriyor ki, her yeni hamle ve teebbste Osmanl marifi medresenin
tesirinden biraz daha uzaklayor; buna karlk ada sistem ve anlaya
doru yneliyordu.
Sekiz yeden oluan bu geici Marif Meclisi haftada iki gn toplanmak kaydyla almalarna balad u . Meclis ald kararlan Meclis-i
Vl'ya bildirmekle ykmlyd.
Meclis-i Muvakkat'm hazrlam olduu ve Meclis-i Vl'nn onaylad ilk rapor, tekilt ynnden iki yenilik getirmektedir:
1) Avrupa'da olduu gibi kademeli eitim ve retim sistemine
doru ynelme fikri sezilmektedir. Bu durum, sbyan ve rdiye okullannn stnde bir Darlfnn kurulmak istendiinden anlalmaktadr.
2) Mevcut ev alarak okullann ynetimi iin merkez marif tekiltna ihtiya olduu belirtildikten sonra daim bir "Meclis-i Marifin kurulmas
nerilmitir.
Tekilt alanndaki bu iki yenilie ramen, okullarda uygulanacak
retim ve eitim uslleri bakmndan ada bir anlay raporda gze
arpmamaktadr. Bununla beraber rdiye okullarndaki din dersleriyle
birlikte yeni bir takm dersler de konulmutur.
Geici Meclisin yukardaki karan zerine 1846'da "Meclis-i Marif-i
Ummiye" kurulmutur. Meclis, bir bakan, alt ye ve bir ktipten oluuyordu.*
"Meclis-i Marif-i Ummiye"nin gayesi ve esas vazifesi Geici Meclisin alm olduu genel kararlan teferruatl bir ekilde ele alp uygulamak
ve aynca memleketin marifle ilgili meselelerini mzakere ederek gerekli
reformlan yapmakt.
Marif tarihi bakmndan daimi "Meclis-i Marif-i Ummiye"nin nemine gelince: Osmanl mparatorluunda devlet kurululan iinde marif
ilerinden dorudan doruya sorumlu ilk kurulu budur. Marif alannda
devam eden eski-yeni mcadelesi, yani "ikilik" bu kurulula iyice su
yzne kmtr, meclisin devlet ynetiminde reformcu kanadn temsilcisi
olan Mustafa Reit Paa'nn himayesinde bulunmas eitim ve retimin
* Reis Mhendis Mehmet Emin Paa. yeler: Esat, Fuat, Sait, Muhip, li Efendiler
ve Ferit Mehmet, Rifat Sadk Mehmet Paalar. Ktip: Recai Efendi. Daha sonraki yllarda
meclis ye says yirmiye kadar kmtr.
3
Ltfi Tarihi, c. VIII, s. 19.
12
BAYRAM KODAMAN
medresenin elinden karak yenilik taraftarlarnn kontrolne gemesini

kolaylatrmtr. Bundan byle, medrese kabuuna ekilirken, modern
eitim, hkmetin destei ile, gelimeye balamtr.
"Meclis-i Marif-i Ummiye" karar organ nitelii tadndan, ald
kararlan uygulamaya koyacak ve denetleyecek bir icr yetkisine sahip deildi. Geri 1838'de sbyan ve rdiye okullanmn ynetimine bakmak zere kurulmu "Mektib-i Rdiye Nezareti" vard; fakat dokuz yldan beri
Evkaf Nezretine bal olarak vazife grdnden tamamiyle ulem ve
medresenin tesiri altnda idi. Bu bakmdan "Meclis-i Marif-i Ummiye"nin kararlannn uygulanmasnn bu nezarete braklmas sakncal olabilirdi. "Meclis-i Marif bu sakncay nlemek ve Evkaf Nezreti'nin elinde bulunan okullan ayn bir ynetime kavuturmak iin "Mektib-i Ummiye Nezareti" adyla kendisine bal bir icra organnn kurulmasn yetkili makamlara bildirdi. Meclisin gsterdii gerekeye dayanlarak
vak'anvis Esat Efendi bakanlnda "Mektib-i Ummiye Nezareti" tekil edildi(1846).*
Nezaretin kurulu sebeplerini Ltfi Efendi yle izah eder: "
Devlete.... tanzim-i Mektib-i Ummiye iin en evvel icrya konulmas ehem ve elzem
olan Mektib-i Sbyaniye ve Rdiye'nin bir mddetten beri mteaddit meclislerde
kaleme alnan lyihalar medlult ile mevd- mteferriasmn icrsna nezaret etmek zere Mektib-i Ummiye namyla bir memuriyet.... icad ve tekil olundu...
Resmi teblideki "....Meclis- Marif-i Ummiye marifin bi's-suhule esbab-
tahsiliyesini hem mzakere ve icraya ve hem de nezaretine memur ise de, i bu icraat maddesinde suhulet-i kmile hsl olmak ve yaplacak eylerde ve vaz olunacak
kffe-i nizmatta vasta-i fiiliye-i nezareti bulunmak zere meclis-i mezkr arasndan bir zatn memuriyeti.." 15 ifadesinden de anlalaca zere Mektib-i
Ummiye Nezareti sadece icr organ durumunda olup yetki sahas sbyan ve rdiye okullanyla snrlandnlmtr. Bu yzden ona merkez marif tekiltnn kuruluuna doru atlm nemli bir adm gzyle bakmak
yerindedir. Bu ekilde bir icr organnn kurulmasyla daha nce alm
ve alacak olan okullar medresenin nfuzundan kurtanlm oldu. Bununla birlikte sbyan okullanmn ynetimi nezaretin yetkisi dnda kalmt.
Bu sebeple genel eitimde medresenin etkisi uzun zaman devam edip gidecektir.
* Ltfi tarihinde "Mektib-i Umum Nezareti" ad yerine "Marif-i Umm Nezareti"
ad gemektedir (c. VIII, s. 132).
14
Ltfi Tarihi, c. VIII, s. 132.
11
13
Mektib-i Ummiye Nezareti kendi iinde iki ubeye ayrlm ve her

ubenin banda ise mfetti durumunda ve "Muin" adn tayan birer
mir bulunmaktayd 16 . 1847'de Nezaret Kemal Efendi'nin ynetimi altnda
bir mdrlk haline getirilmise de, 1848'de tekrar eski hviyetini kazanmtr 1 .
Btn bu gelimelerden de anlalaca zere Osmanl reformcular
batan beri eitimi ihmal etmemiler ve ona gereken nemi vermeye almlardr. zellikle Tanzimat'tan sonra modernlemede eitim ana vasta
saylmtr. Bu tarihlere kadar yaplan yenilikler grn itibariyle modernleme hareketinin baarsn gstermektedir. Halbuki marif alannda
adalama bu grnten ziyade Bat ilim, teknik ve fenninin alnp uygulanmasna balyd. Fakat bu i nasl gerekleecekti?
Bu sorunun cevab daha 1845'de kurulan Geici Meclisin ilk raporunda verilmitir. Bu mecliste bir Darlfnn kurulmasna karar verildii zaman burada okutulacak fen kitaplarn hazrlayacak bir "Encmen-i Dani"
tekili dnlm, fakat gereklemesi Darlfnn binasnn yaplmasna
kadar ertelenmitir 18 . Daha sonra "Meclis-i Marif-i Ummiye"nin byle
bir messesenin bir an evvel kurulmasnda byk yararlar salanaca
grnde mutabk kalmas zerine 1851'de bir irde-i seniye ile
"Encmen-i Dani" kurulmutur 19 . Fransz Akademisinden (Academie
Franaise) ilham alnarak kurulan "Encmen-i Dani"in grevlerinin banda "ulm-u liye" ve "fnn-u nfia"nn memlekete yaylmasn salamak, okullar iin lzumlu ders kitaplarn telif ve tercme etmek, sade,
Osmanlca ile dil, edebiyat ve tarih alanlarnda yeni eserler yazmak gibi
ilm almalar geliyordu 20 . Bu messese istenilen ekilde yararl olamadan 1862'den sonra silinip gitmitir. Fakat yeni alan ilk, orta ve yksek
dereceli okullarda retim birliini temin etme ve ilm aratrma zihniyetinin memlekete sokulmas lzumunun, o devrin marif evrelerince anlaldn "Encmen-i Dni"in kuruluunda grrz. Her eyden nce, marif alannda ekl yeniliklerin yannda, esasta, yani dnce, anlay, program ve retimde de yenilik yapma dncesini getirmitir.
16
F. Reit Unat, Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarih Bir Bak, s. 20.
Ayn. esr., s. 133.
18
19
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 18, no. 553(587, zarf 93, karton 38.
20
B. Levvis, Modem Trkiye'nin Douu, ev. M. Kratl, Ankara 1970, s. 432.
14
BAYRAM KODAMAN
Yukardaki izahlarmzda da grld gibi, 1838 tarihinde Osmanl

marifinde balatlan yenilik hareketlerinde 1851 ylna kadar, yeterli olmamakla birlikte epeyce mesafe alnmtr. Bu zaman zarfnda kurulan
balca messeseler unlardr:
A) Tekilt:
1) Mektib-i Rdiye Nezareti (1838/1254)
2) Muvakkat Meclis-i Marif (1845/1261)
3) Dimi Meclis-i Marif-i Ummiye (1846/1262)
4) Mektib-i Ummiye Nezareti (1847/1263)
B) Yeni Okullar:
1) Mekteb-i Marif-i Adl (1839)
a) Marif-i Adliye
b) Ulm-u Edebiye
2) stanbul'da be Rdiye (1848)
3) Dar'l-Marif (1850).
4) Dar'l-Muallimn (1848)
5) Darlfnun ama teebbs (1846)
6) Vilyederde yirmi be Rdiye ama kararnn verilmesi (1853).
C) tlm Kurulular:
1) Encmen-i Dni.
1851'den Islhat Fermanna kadar, baz yerlerde alan rdiye okullar dnda marif alannda nemli bir i yaplmamtr.Bu durgunluun
sebebi "Kutsal Yerler meselesi" ve Krm harbinin Osmanl hkmetini
fazlaca megul etmi olmasdr.
1854'ten sonra Osmanl devletinde yeni bir devrin baladn gryoruz. Zira Krm harbi esnasnda Osmanl devletinin, 1839'dan beri yaplan
reformlara ramen, Ruslar karsnda zayfl ve yaplan reformlarn da
yetersiz kald anlalmtr. Bu durum, Osmanl devletinin reformlar konusunda samimi ve ciddi olmadna dir Avrupa devlederinin sulamalarna yol at. Hkmet sulamalar durdurmaya ve Avrupa'ya ho
grnmeye alyordu. Bunun en kestirme yolu ise Avrupa'y Osmanl
15
devletinin reformlardaki ciddiyet ve iyiniyetlerine inandrmakt. Bu

dnce ile Osmanl hkmeti geni bir reform projesi hazrlayarak "Islhat Ferman" adyla 1856'da iln etti; ayn zamanda Paris antlamasna konan bir madde ile reformlarn uygulanmasnda Avrupa devletlerinin denetim ve gzetimini kabul etti.
ngiliz, Fransz ve Avusturya elilerinin ar basks altnda hazrlanan
Islhat Ferman pek ok alanda reformlar ngryordu. Biz burada fermann tahlilini ve eletirisini yapacak deiliz, ancak fermann marifle ilgili hkmleri konumuz asndan bizi yakndan ilgilendirmektedir.
Tanzimat Fermannda marifle ilgili hi bir kayt olmamasna karlk,
Islhat Fermannda marife yer verilmi ve bu husus u ekilde belirtilmitir: "... Saltana t- seniyyem tebaasndan bulunanlar mektib-i hnemn nizamt- mevzularnda gerek since (yaa) ve gerek imtihanca mukarrer olan eraiti
(kararlatrlm olan artlan) if eyledikleri takdirde cmlesi bilfark ve temyiz
(fark gzeltilmeden) Devlet-i Aliyyemin mektib-i askeriyye ve mlkiyesine kabul
olunmas ve bundan baka her bir cemaat ve marif ve hiref (sanat) ve sanayie dir millete mektepler yapmaa mezun olup fakat bu makule mektib-i ummiyyenin
usl- tedrisi ve muallimlerinin intibah (seilmesi), zas taraf- hnemden mansup (tayin edilmi) muhtelit (karma) bir meclis-i maarifin nezaret ve teftii tahtnda olmas... "21
Yukardaki cmleler dikkatle okunduu zaman Islhat Fermannn
Trk toplumunun eitim ve retimi hussunda yeni bir ey getirmedii
anlalr. Fermann almasna msaade ettii okullar, zaten 1839'dan beri,
Trkler iin almaa devam ediyordu. Byle olunca Fermandaki marifle
ilgili hkmler, daha ok gayr-i mslim unsurlara kltr bamszl,
okul ama hakk, hatt fazladan Trk okullarna giri serbestisi veriyordu.
Bu bakmdan Fermanda marife yer verilmesini Trk marifi ynnden
nemli bir aama olarak grmek mmkn deildir. nk bu hkmlerin
kabulnden sonra, Osmanl mparatorluu kltr, eitim, retim, siyas
kanaat ve dnce ynnden hzl bir paralanmaya doru gitmitir.
Islhat Fermannn kendilerine tanm olduu kltr, eitim ve retim haklarndan yararlanlan, gayr-i mslim cemaatler, Avrupallarn da
yardmyla, geni apta eitim faaliyetine balayarak memleketin her tarafnda mill ve din okullar amaya koyulmulardr.
Bu durum karsnda, Osmanl hkmeti de devam etmekte olan eitimde modernleme hareketlerini hzlandrma ihtiyacn duydu. Bunun ya21
Islhat Ferman Sureti, bk. E. Ziya Karal, c. V, s. 261.
16
BAYRAM KODAMAN
plabilmesi iin de ilk nce merkez bir marif tekiltnn kurulmas artt; zira, memleket apnda yeni okullar amak bunlann idar eitim ilerini yrtmek, daha nce var olan "Mektib-i Ummye Nezareti" tekilt
ile imknszd. Ayrca, kurulu ekli, devlet tekiltndaki yeri ve yetkisi itibariyle "Mektib-i Ummye Nezareti" bu ileri yrtmeye msait deildi. Dier taraftan Trk unsurunun Avrupal devletler ve aznlklar karsnda varln srdrebilmesi, kltr ve marif meselelerini bir btn olarak ele almasna balyd. Nitekim marif meselelerinin bu derece nem
kazanmasyla devlet bu ii ciddiye alm, 17 Mart 1857 tarihinde Meclis-i
Vkelya (kabine) dahil bir nazrn banda bulunaca "Marif-i Ummiye
Nezret?m kurdu 22.Bylece ilk defa hkmet iinde yer alan ayn zamanda bugnk Milli Eitim Bakanlnn temeli olan bir kurulu ortaya km oldu. Nazrla Sami Abdurahman Paa, mstearla tarihi ve o srada Mektib-i Ummiye nazn bulunan Hayrullah Efendi, Nezaret mektupuluuna ise Rait Efendi atandlar 23 .
Marif-i Ummiye Nezaretinin kurulmasyla hkmetin, medreseye
kar tavizkr tutumundan vazgeip, eilim ilerinin batl usllere gre
dzenlenmesini resmen benimsedii anlalyor. Yeni Nezaretin eitim alanndaki grevini, Nezaretin kurulmasna medreselerle birlikte tepki gsteren vak'anvis Ltfi Efendi yle izah eder: "gamann icbna gre renilmesi gereken sanayi ve fnn- ticariye ve ressamiye gibi fnn- nfia ve ulm-
cedde-i akliyeyi...yani fnn- nafia ve ulm- cedde-i akliyeyi....yani fnn- garbiyenin tahsil ve tlimi" iin bir nezaret kurulmu tur24.Lt Efendi, bu ilim ve
fenlerin az bir masrafla medreselerde dahi okutulabileceini iaret etmekle, nezaretin kurulmasna ve yeni okullarn almasna ve yeni okullarn
almasna kar ulemnn dncelerini dile getirmek istemitir. Bylece,
hkmetin yeniliki, medresenin geleneki tutumlan marif alannda zaten var olan ikilii daha da iddetlendirerek, mektep, medrese arasndaki
uurumu iyice derinletirmitir.
Marif Nezaretinin, 1861'e kadar az da olsa "Mekteb-i Mlkiye"
(1859). Kz Rdiyesi (1859) ve dier rdiyeler gibi okullar atn biliyoruz, fakat grevlerinin ne olduu hakknda elimizde resm bir vesika yoktur. Byle bir vesika ancak, 3 Mart 1861 tarihinde "Maarif Nezaretinin vazifelerine dir mevd" ad altnda Nezarete yollanmtr. Buna gre:
22
Nevzat Ayas, TC MUR Eitim Kurulu} ve Tariheler, s. 496.
23
24
F. Reit Unat, ayn. esr., s. 21.
17
1) Harbiye, Bahriye ve Tbbiyeden maada btn okullar Marrif Nezaretine bal olacaklardr.
2) Okullar dereceye ayrlmlardr: a) Sbyan, b) Rdiye, c) eitli
fenlere ait mektepler (Mektib-i fnn-u mtenevvia). Sbyan okullarnda
mslim ve gayr-i mslim ayn olacaktr.
3) Rdiyelerde talebeler kark (mslim, gayr- mslim) olacak ve
devlete yararl fenlerle, st dereceye gitmek isteyenler iin baz temel bilgiler retilecektir.
4) nc derecedeki okullarda her trl ilim ve fenler okutulacak ve
bu okullar da kark olacaktr.
5) Snf geme imtihanla olacaktr.
6) kinci ve nc dereceli okullarda retim dili Trke olacak ve
retmenlerin bu dili iyi bilmeleri art aranacaktr.
7) Evvelce kurulmu olan Meclis-i
yeleri mslim ve gayr- mslim olan
Meclisin vazifesi yukardaki maddeleri
zmnmelerini tamamlamak ve yaplan
dirmektir 25
Mariften baka nazrn emrinde

bir Meclis-i Muhtelit kurulacaktr.
uygulamak, mevcut okullarn niileri Meclis-i Ali-i Tanzimat'a bil-
Bu vesikaya gre, Marif Nezaretinin retim derecelerini ve marif

sistemini dzenlemeye ve belirlemeye alt anlalyor. Fakat retim
dereceleri iinde Darlfnun'a yer verilmemi olmas byk bir eksiklik
olarakgze arpmaktadr. Nezaret, zellikle yeni bilgilerin retilecei yer
olan rdiyelere ve onun stndeki eitli fen okullarna nem veriyordu.
Sbyan okullar yine din retim sahas iinde braklyordu.
Marif-i Ummiye Nezareti'nin grevleri arasnda en nemlisi eitimde milliyetilik akmnn baladn ve uurlu admlarn atldn gsteren,"ikinci ve nc derecedeki okullarda retim Trk diliyle yaplacak"
maddesidir. Bu husus, ilk Marif Nezaretinin maarif tarihimiz bakmndan nemini daha da arttrmaktadr. Bylece eitimin milliletirilmesi fikrin devrin mariflerince benimsendiini ayn zamanda da Marif-i Ummiye Nezaretine mill bir karakter verilmek istendiini anlyoruz.
Dier tarafta Nezarete, bir Osmanl milleti yaratma grevi verildii seziliyor. Sbyan okullar stndeki retim kademelerinde mslim ve gayr-i
mslim ocuklarnn bir arada retim grevlerinin salanmas ve Nezarete bal olarak karma bir heyetin (Meclis-i Muhtelit) tekili Nezaretin grev- 5 Aziz Berker, Trkiye'de lkretim, Ankara 1945, s. 46-47.
F. 2
18
BAYRAM KODAMAN
leri arasna sokulmas siyas bir maksadn eitim yoluyla elde edilmek istenmesinin sonucudur.
Marif-i Ummiye Nezareti kurulduktan sonra, tekilt ynnde yaplan icraat ve gelimeler u ekilde olmutur: Daha nce kurulmu olan
Meclisi Marif-i Ummiye 'den baika yeni bir danma ve karar organ olarak "Meclis-i Muhtelit" kurulmutur. Bylece Nezaret, merkez tekiltn
biraz daha geniletmi oldu. 1864'te Dervi Paann mtearla tayiniyle
bu makamn nemi ve yetkileri daha da arttrlmtr2b.
1864 tarihinde bu iki meclisin verimsiz olduu grlr. Zira Meclis-i
Muhtelit o tarihe kadar muntazam bir surette toplantlarn yapamam
olduu gibi Meclis-i Marif-i Ummiye'nin almalar ise ihtiyaca cevap
verecek seviyede deildi. Bu yzden, her ikisi de 10 ubat 1864 tarihli bir
irade ile kaldrlarak yeni bir "Marif-i Umumiye Heyeti" tekil edildi.
Marif-i Ummiye heyetinin grevleri ve yeleri deiik iki komisyondan
oluuyordu 27 :
1) Mektib-i Sbyan- Mslime Komisyonu olup, haftada bir kere toplanarak slma ait btn kitaplar tahkik ve tetkik edecek.
2) Mektib-i Rdiye ve ilmiye komisyonudur. * yeleri eitli cemaat temsilcilerinden seilen bu komisyon da haftada bir gn toplanp btn tebaa
ocuklarnn eitim ilerini mzakere edecektir.
Bu komisyonlarn vazifelerine gre de, Marif Nazrnn bakanl altndaki Marif-i Ummiye Heyeti iki ubeye ayrlyordu **:
1) Daire-i Mektib-i Mahsusa,
2) Daire-i Mektib-i Ummiye,
Ayrca, "...mevd- adiye ve cariyenin ruiyet ve tesviyesi iin komisyon-u mezkrenin intihabyla aza-y mevcdeden mrekkep bir "Komite"
26
1316 Devlet Salnamesi, s. 16.

1316 Devlet Salnamesi, s. 16.
* Sadaret tezkeresinin ilk ksmlarnda "Mektib-i Rdiye ve lmiye komisyonu" ad
son ksmlarda "Mektib-i Rdiye-i muhtelite" olarak gemektedir (bk. Mahmut Cevat,
ayn. esr., s. 82).
** Aziz Berker, suretini verdii (ayn. esr., s. 44-46) 2 ramazan 1280 tarihli vesikaya
gre "Meclis-i Marif-i Ummiye"': a) Mektib-i Sbyan- slmiye komisyonu, b) Mektib-i
Rdiye ve liye komisyonu olarak ikiye ayrlmaktadr.
27
Ancak bu lyiha zerinde deiiklikler ve ilveler yapldktan sonra 18 ramazan 1280

tarihli Sadaret tezkeresindeki hali almtr.
19
tekil edildi.* Bu komite haftada bir veya iki toplanp grevlerini yerine
getirecekti.
Bu arada Marif Nezareti dnda, ilm hviyete sahip baz kurulular
tesis olunmutur. Bunlarn banda Marif Nezareti ile yakndan ilgisi
olan ve lkede daha evvel kurulan "Beikta lmiye Cemiyeti"28, "Encumen-i
Dan* gibi ilm cemiyetlerin ncs kabul edilen "Cemiyet-i Ilmiye-i
Osmaniye" gelir. Cemiyet Fuat Paann himyesi altnda, Mnif Paann
bakanlnda 1862 (1277) tarihinde kuruldu 29 . Cemiyetin grevi din ve siyaset meseleleri hari, her trl ilim ve fenne dair kitap, makale telif ve
tercme etmek, belirli gnlerde de halka ak dersler vermekti30. lk lm
dergi olan "Mecbua-y Fnn "bu cemiyet tarafndan karlmtr31. Dergi,
fen, felsefe ve ekonomi zerine yazlm ve ada Bat dncesini yanstan yazlarla doludur 32 Darlfnn almas fikr bu cemiyetin yeleri tarafndan oluturulmu ve ilk denemeleri halka ak konferanslar eklinde
yaplmtr.
Devletten destek ve tevik gren "Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye'nin
nem kazanmas sadece onun kurulmu ve belli bir zaman marif alannda hizmet etmi olmasndan deildir. Cemiyetin nemini, dnce alannda getirmek istedii yenilikte aramak gerekir. O, Bat tekniini, ilim ve
fennini sistemli bir ekilde; konferanslarla, dergilerle halka tantmak, faydalarn gstermek ve onun ilgisini ekip eski dncelerden kurtarmak
iin alan yelerden mteekkil bir kurulu olmas ynnden nemlidir.
kinci nemli bir kurulu ise "Tercme Cemyet"d\r. Tercme cemiyeti
1865 tarihinde Marif Nezareti idaresi altnda tekil olunmutur. Kurulu
gayesi u ekilde iln edilmitir: "....Tercme Cemiyetinden maksad devletin ve
milletin menfaati icab olarak, yabana dillerde yazlm olan ilm kitaplar tercme
ettirmek suretiyle memleketimize bu yeni ilimleri tantmaktr" 33 Bu cemiyetin
Marif Nezareti tarafndan Mnif Paa bakanlnda kurulmas olay, artk Avrupa ilim ve fenlerinin Osmanl retim messeselerinde okutulmas
lzumunun iyice anlaldna; fakat yeni bilgilerin gelii gzel deil,
* 1316 Devlet salnmesinde komite tekil edildi, yerine encmen tekil edildi ifadesi
yer almaktadr.
- 8 Beikta lmiye Cemiyeti iin bk. Mahmut Cevat, ayn. esr., s. 69.
50
31
Niyazi Berkes, ayn. esr., s. 208
- Niyazi Berkes, ayn. esr., s. 208

'3 Hasan Ali Koer, Tnkiye'de Modem Eitimin Douu ve Geliimi, stanbul, 1970, s. 77.
20
BAYRAM KODAMAN
dzenli bir ekilde Trkeye tercmesiyle topluma ve okullara aktanlmas

grevinin Marif Nezaretince yrtlmesine karar verildiine dair somut
bir rnektir. Yukarda kurulularn akladmz eitli marif meclislerinin, "Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye"nin ve "Tercme Odas'nn almalar
bize, din alandan ayn tutulan orta ve yksek retim kanal ile hem Bat
ilimlerini memlekete getirmek hem de Tanzimat'ta domu olan "Osmanl milleti" ideolojisini gelitirmek siyasetinin Marif camiasnca benimsendiini ve reformcu devlet adamlar tarafndan da bu hareketin tevik edildiini gstermektedir.
1869 Marif-i Ummiye nizamnamesinin ilnna kadar, mevcut marif tekilt herhangi bir deiiklie uramadan devam etmitir. Fakat
marifte yeniden deiiklik ve yenilik yapma hazrlklarnn 1867 tarihinde
baladn gryoruz. Marif alanndaki bu kprdanlar, Avrupa'nn
basksyla btn devlet messeselerini kapsayan umll "reorganizasyon"
hareketinin bir paras olarak grmek yerinde olur.
Bilindii gibi 1866'da kan ve Osmanl hkmetini g durumda brakan Girit isyan, Avrupa devletlerinin ayn ayn mdahalelerine sebep olmutur. Bu mdahalenin gerekesi u idi: Osmanl hkmeti Islhat Fermanyla yapmay vaad ettii reformlan gerekletirememi ve bu hususta
gevek davranmtr. Eer Osmanl hkmeti kendi haline braklrsa mparatorlukta anari meydana gelir ve Avrupa devletleri dengesini tehdit
eder.
Bu gerekeye dayanarak, Avrupa devletleri Osmanl hkmetine ayn
ayn reform projeleri verdiler. Osmanl hkmeti bu projelerden birini semek ve uygulamak zorunluluunda kalnca Fransz hkmetinin reform
tezini ve 22 ubat 1867'de sunduu projeyi kabul etmitir. Bu durum karsnda, Marif Nezareti'nin, Osmanl eitimini Fransz eitim sistemine
gre tekiltlandrmas tabi idi. Aynca Ali ve Fuat Paalarla, Gen Osmanllann Fransa'ya yaknlklan dnlrse Fransz tezinin ar basaca
aikrd.
Dier bir husus ise, Fransz tezi ve bu tezin eitim reformu hakkndaki grleri, Trk unsuru ve Trk dili etrafinda eitim vastasyla "Osmanl milleti" yaratmak isteyen Tanzimat aydmlannn ve devlet adamlannn dncelerine uygun dyordu. Fransz tezi u idi: Osmanl tebaas
Mslman ve Hristiyan tefriki g'zetilmeyerek bir btn olarak ele alnmaldr ve
idarede birlik, siyasal ve sosyal haklarda eitlik salanmaldr. Ortak haklar ve ortak menfaatler, imparatorluun trl unsurlarn kaynatrmaya yarayacaktr. Bu
21
suretle de kuvvetli bir Osmanl toplumu meydana gelebilecektir.... mparatorluun

btn unsurlarn bu amaca doru sevk ve idare edecek tek unsur Trklerdir... "*
mparatorluun ayakta durabilmesi iin genel gr bu olan Fransa'nn, 22 ubat 1867 tarihli projesinde eitim alanndaki tavsiyeleri udur: "Mslman olmayan topluluklar sahip bulunduklar eitim messeselerinin
tevik ve himaye edilmesi, balca byk ehirlerde, Hristiyan ocuklarnn da kabul edilecei orta dereceli okullarn kurulmas, ilk retimin gelitirilmesi iin retmen yetitirilmesi Mslman olan ve olmayan renciler iin bir niversite kurulmas ve bu niversitede, tptan baka tarih, idare ve hukuk derslerinin okutulmas
ve bu suretle deyeni kanunlar uygulanacak memurlarn yetitirilmesi...
Avrupa mdahalesi sonunda balayan reform hareketlerinde Bb-
li'nin grevi, yaplan teklif ve tavsiyeleri, mparatorluun artlaryla telif
ederek tatbik etmekten ibaretti. Marif Nezareti de ayn siyasete uyarak
Fransz eitim sistemini Osmanl Devletinin durumuna uydurmaa almtr.
* Burada Fransz tezi zerinde biraz durmakta fayda vardr. Evvel, Fransz tezinin liberal \ e laik Fransz toplumunun ve aydnlarnn dncesini yanstmakta olduu bir gerektir. Ayrca, bu tez Fransz menfaatlerinin bulunduu ve yan smrge durumuna
drlm Osmanl toplumuna gre hazrland iin, smrgeci bir karakter tamaktadr. Tezin ilk blmnde, Hristiyan ve Mslman btn Osmanl tebaas iin siyas, idar,
sosyal haklarda eitlik ve ortak menfaatler ngrd halde sorumlulukta ve vazifede eitlik
sz konusu edilmemektedir. Bu haliyle, modern devlet ve toplum anlayna aykr bir
gr idi. Zira, eitlik ve hak, vazife ile sorumluluun bir sonucudur. Ksaca, Fransz tezi
Osmanlnn merkeziyetilik, toplumculuk anlayna ters liberal bir Osmanl toplumu tavsiye edivordu. Bu tezin iyi niyetli olduunu gsterebilmek iin de, "Osmanl birliinin"
Trklerin ve Trkenin etrafnda gerekleebilecei gr savunulmutur. Bylece, Tanzimatlar da Fransz grn benimsemitir.
Tezin ikinci yani eitimle ilgili ksmnda ise, "eitim ve retim birlii" ve "Osmanl
birlii" fikrine tamamyla zt olarak gayr-i mslim cemaatlere eitim ve kltr bamszl
verilmesi tavsiye ediliyor. Geri, Osmanl Devleti gayr- mslimlere bu konularda geni haklar tanmtr. Fakat XIX. Yzyldan itibaren, zellikle Tanzimat'tan sonra gayr-i mslimlere
ait din, eitim ve kltr messeseleri, Osmanl Devletinin zararna alan siyas kulpler
haline gelmitir. Durum bu olunca yeni bir eitim sisteminde bunlann faaliyetlerine son
verebilecek tedbirler getirilmesi gerekiyordu. te Fransz tezi bu noktada zerinde hi durmamaktadr. Ayrca, bir niversitenin kurulmas ve bu niversitede idare ve hukuk derslerinin okutulmas ve bylece yeni kanunlar uygulayacak memurlarn yetitirilmesi"
ngrlmektedir. Bundan maksat, Avrupa mevzuatn bilen ve Avrupalnn iine yarayacak,
smrge tipi aydn ve memur yetitirilmesini salamaktr. lim adam, mhendis, teknisyen
yetitirilmesi sz konusu edilmemektedir. Tanzimatlar bu hususlar grememilerdir.
34
E. Ziya Karal, ayn. esr., c. VII, s. 337.
BAYRAM KODAMAN
22
Bu siysetin ilk mahsul, 1868'de alan Galatasaray Sultansi olmutur. Bundan sonra Marif Nazn Saffet Paa'nn r-y Devletin Marif
Dairesiyle birlikte marif sistemini yeniden dzene koymak iin bir nizmnme hazrlamaa baladn gryoruz. Nihayet komisyonun hazrlad nizmnme kabul edilerek, 1 Eyll 1869 tarihinde "Marif-i Ummiye Nizmnmesi" ad altnda yaymland 35 . Nizmnme bir ok ynden olduu gibi marif tekilt bakmndan da esasl yenilikler gerektirmektedir.
Her eyden nce maarif idare ve tekiltn ve vazifelerini kanuni bir
hkme balamtr.
A) Nizmnmeye gre merkez marif tekilt:
t) Marif-i Ummiye Nezareti,
2) Meclis-i Kebr-i Marif:
a) Dire-i lmiye
b) Dire-i dare
3) Tahrirat kalemi,
4) Muhasebe kalemi.
Yeni dzenlemeye gre kurulan "Meclis-i Kebir-i Marif marif idaresinin genel merkezi durumunda olup, idar ve ilm olarak iki daireye aynlmtr. Bu meclis, Marif Nazn bakanlnda ylda iki defa toplanarak
yeni kararlar alma yetkisine sahipti 36 .
"Dire-i lmiye" okullann ihtiyac olan eitli fenlere ait kitaplan
Trkeye evirerek veya evirtecek, Avrupa niversiteleriyle temasta bulunacak, Trk dilinin ilerlemesine gayret edecek, "rus" imtihanlann yapacakt. yelerin mutlaka Dou ve Bat dillerinden birini iyice bilen, her
hangi bir konuda ihtisas olan ve Trk dilini iyi bir ekilde okuyup yazmaa muktedir kimseler olmas art koulmutu 37.
"Dire-i dare" her gn toplanarak mparatorluktaki btn okullann
Marif meclislerinin, mze ktphane ve matbaalarla buralarda alan
memurlann ileriyle megul olacakt. Bunun dnda ise, marifle ilgili
ynetmeliklerin, talimatnme ve karammelerin taslaklann hazrlayp
Meclisin genel kuruluna sunacakt 38 .
35
Marif-i Ummiye Nizmnmesinin metni iin bk. Mahmut Cevat, ayn. esr., s.
469-509. F. Reit Unat, ayn. esr., s. 99-119.
34
Marif Nizamnamesi, madde, 131-132.
37
Ayn yer, madde, 133-137.
38
23
B) Vilyet marif tekilt39

Vilyetlerde, istanbul'daki "Meclis-i Kebr-i Marifin ubesi ve icra
vastas olmak ve bakanl da "Marif Mdr'' nvann tayan bir memura verilmek zere birer "Meclis-i Marif kurulacakt. Marif meclisinin
Daim yeler: Bakan, 2 Muavin, 4 Muhakkik, Mfettiler, 1 Muhasip, 1 Ktip, 1 Sandk emini.
Daim olmayan yeler:
Saylan 4-10 arasnda deien mahall yeler. Bakan hari Meclisin
dier yeliklerine, icbna gre, mslim ve gayr-i mslimler getirilebilecekti.
Marif Meclisinin genel olarak vazifesi: Marif Nezaretinden gelen
emirleri ve Marif-i Ummiye Nizmnmesinin ngrd hususlan vilyet dahilinde uygulamak; Vilyet marif btesine, btn marif messelerine nezaret ve okullan tefti etmek; vilyetin marif durumunu ve slah
iin yaplmas gereken ileri rapor halinde Nezarete bildirmek noktalannda toplanyordu.
Vilyetlerde, marif mdrnn vazifeleriyle marif meclisininkiler i
ie olup ayn istikamette idi. Zaten marif mdr her ikisinin de bakan
durumundadr. Yalnz Nizmnmede "Marif Mdrl" teriminin gememesi dikkati ekmektedir.
Marif tekilt ynnden Nizmnmenin getirdii yenilikler merkez
tekilttan ziyade tara tekilt alannda olmutur. 1869 tarihine kadar vilyetlerin marif durumuyla gerektii ekilde ilgilenilmemitir. Nizmnmede ise vilyetlere ayn bir zen gsterildii, getirilen yeniliklerden anlalmaktadr. lk defa tara maarifinde grlen bu yenilikler:
1) Marif mdrlerinin tayini
2) Marif meclislerinin tekili,
3) Marif muhakkiklerinin tayini,
4) Marif mfettilerinin tayinidir.
Son iki memuriyetin ihdas ile ilk defa olarak, resm grevliler araclyla okullardaki retim ilerinin tefti ve denetimine karar verilmektedir.
Bu durum Marif Nezaretinin eitim ve retimin sadece nicelik deil,
39
24
BAYRAM KODAMAN
ayrca ve daha nemlisi nitelik ynyle de ilgilenmeye balandna iaret

etmektedir.
C) Tahsil derecelerinin tesbiti:
Marif-i Ummiye Nizamnmesiyle Osmanl mparatorluu'ndaki
btn okullar, verdii tahsile gre snflandrlm ve her tahsil derecesinde
uyulmas ve yaplmas gereken iler maddeler halinde gsterilmitir. Okullar derecelerine gre snrlandrlrken, Fransz sistemi rnek alnmtr:
A) Mektib-i Ummiye (Genel okullar).
B) Mektib-i Hussiye (zel okullar).
Bu blmlerden her biri, kendi arasnda tahsil derecelerine gre okullar snflandrmtr.
A) Mektib-i Ummiye:
1) Mektib-i Sbyaniye (4 Yllk)
a) slm okullan
b) Gayr-i mslim okullan
c) Kz Sbyan okullan.
2) Mektib-i Rdiye (4 yllk)
a) slmlar iin Rdiye
b) Hristiyanlar iin Rdiye
c) Kz Rdiyeleri.
3) Mektib-i dadiye (3 yllk)
4) Mektib-i Sultaniye
a) Ksm-i di (3 yl)
b) Ksm-i li (3 yl)
I. Edebiyat ubesi
II. Fen ubesi.
5) Mektib-i liye:
a) Darlmuallimn
I. Rdiye ksm (3 yl)
II. dadiye ksm (2 yl)
III. Sultaniye ksm (3 yl)
(Rdiye ksm mslim ve gayr- mslim snflara aynlr)
b) Darlmuallimt
I) Sbyan ksm (2 yl)
II) Rdiye ksm (3 yl)
(Mslim ve gayr- mslimler iin ayn snflar olacak)
25
c) Darlfnun
I) Edebiyat ve felsefe ubesi
II) Hukuk ubesi
III) Fen ubesi
B) Mektib-t Hussiye:
1) Mslman tebaann at okullar,
2) Gayr-i mslim tebaann at okullar,
3) Yabanclarn atklar okullar.
Marif tekilt ve okullardan baka, retim kadrosuyla mal meseleler hakknda da hkmler getiren Marif-i Umumiye Nizmnmesinin
hedefleri, nizmnme hakknda yazlan mazbatada u ekilde gsterilmitir40.
1) retimde mecburiyet kaidesinin temini,
2) Genel mekteplerin derece ve kademelere ayrlmas,
3) retim ve eitim usllerinin yeniden tanzim ve ve tertibi,
4) retmenlerin iyi yetimesini ve itibarn salayacak tedbirlerin
alnmas,
5) Marif merkez idaresinin dzenlenmesiyle vilyetlerde de marif
tekiltnn kurulmas,
6) Okullarda talebelerin sevk ve gayretini artracak imtihan kaidelerinin tesbiti,
7) lm kurulularn oaltlmas ve yaygnlatrlmas,
8) Marif btesi iin halktan yardm alnmas,
9) Memleket apnda Sbyan, Rdiye, dad ve Sultan okullan; stanbul'da ise Darlfnn, Darlmuallimn, Darlmuallimt ve Kz Rdiyeleri almas,
O tarihlerdeki Osmanl mparatorluu'nun genilii, nfusu, i d siyaseti ve en nemlisi mal ynden zayfl dnlrse bu hedeflere varmann ne kadar g bir i olduu ortaya kar. Mevcut olan eitim messeseleri ile nizmnmenin istedii ve paraya dayanmayan reformlar bile
gerekletirmek imknsz idi. Nitekim yukarda sz geen mazbatada
40
r-y Devlet mazbatas iin bk. Mahmut Cevat ayn, esr., s. 102-109.
26
BAYRAM KODAMAN
btn glkler (parann, okullann, okutulacak kitaplann, istenilen nitelikte retmenlerin yokluu vb.) saylp dkldkten sonra, slhatn tedricen ve mnasip olan maddelerden icraata konulmasna ve bu tedric slhata stanbul'dan balanlmasna karar verilmitir.
Marif-i Ummiye Nizamnmesi'nin marif tarihi ynnden nemi,
ortaya koymu olduu 198 maddenin iyi veya kt, uygulanabilir olup olmasndan ok, Trk marifinde sistemletirme ve kanunlatrma hareketinin ilk oluundandr. Bilindii zere kanun koyma hareketi Tanzimatla
balam ve Osmanl mparatorluu'nda eski hukuk sisteminin ihtiyalara
cevap vermedii her alanda (idar, adl vb.) devam etmitir. Marif alannda da bu kanunlatrma ii Tanzimat'la balam ve gelimitir. Marifteki
kanunlatrma hareketlerinin genel seyrine ve neticelerine baktmzda
bunun sadece marifte bir dzenleme deil ayn zamanda an icaplanna
uymay veya batllamay belirli kurallara balama ii olduunu grrz.
Zira, sistemletirme ve kanunlatrma geleneksel eitim alannda deil,
onun dnda, yani modern eitimde olmutur.
Eitim ve retimdeki bu kanunlatrma veya kurallara balama teebbsnn dourduu sonulan Marif-i Ummiye Nizmnmesi iinde
grmek mmkndr:
1) Modern eitim sistemi, medrese eitimi aleyhine geniledi.
2) Talim, terbiye ve tedris denilince modern eitim anlalmaya balad.
3) Eitim ve retim din alandan dnyev alana kaydnld.
4) Eitim politikas, pln ve programlan devlet tarafndan yazl olarak
tesbit edildi.
5) Kanunlann tatbiki iin marif tekilt dzenlendi ve geniletildi.
6) Okullann yapm ve bu hususta her trl reform hareketinin yaplmas hkmetin yetkisine brakld.
7) Eitimde "ikilik" kanunen tescil edilerek medrese ve modern eitim
sahalan birbirinden tamamiyle aynld.
Marifte kanunlatrma hareketinin en nemli belgesi olan Marif-i
Ummiye Nizmnmesi madde madde incelendiinde, o zamanki Avrupa
eitim sistemlerine gre pek ok eksiklikler olduu grlr. Hatt istenilen
Avrupa eitimi ve ondan farkl olan slm eitimi arasnda senteze dahi
27
varlamamtr. Fakat kanunlatrmann gerei olarak ilk safhada yukarda

saydmz yenilikleri getirmitir. Bundan sonra kanunlatrma hareketleri
devam edecek, bylece eksiklikler giderilmeye allacaktr.
Marif-i Ummiye Nizmnmesi ilnndan sonra uygulama alanna geilmi fakat, pek baarl sonular alnamamtr. Merkez marif tekilt iin ngrlen Meclis-i Kebr-i Marif iki dairesiyle birlikte alm ve almalarna balamtr. Ancak 1872 tarihinde bu meclisin iki daireli olmaktan karak bir tek meclis haline getirildii ve ye saysnn azaltldn gryoruz. Ayrca meclis bnyesine ihtisaslarna gre baz mfettiler alnarak bu kadro 1879'a kadar muhafaza edilmitir.
Vilyetlerdeki uygulama daha az olmutur. Sadece Tuna ve Badat
vilayetlerinde 1872 tarihinde birer Meclis-i Marif tekil edilebilmitir41.
Marif mdrleri ve mfettileri tayin edilemediinden vilyetlerde marif
mdrlkleri alamamtr*. Vilyet tekiltnn gelitiini ve yayldn
grmek iin 1882 tarihini beklemek gerekecektir. Bu arada nizmnmede
ngrlmeyen, fakat 1873 ylnda "Muallim-i evvel "i olan Rdiye okullarnn bulunduklar sancak ve kaza merkezlerinde Marif komisyonu adyla
birer imtihan heyeti tekiline karar verilmitir42.
1876 (1292) de sbyan okullarnn slh iin stanbul'da tedris meclisleri (Meclis-i Tedrisiye) ve her mahallede onlara bal birer ube
almas kararlatrlarak, 34 maddelik bir talimatnme hazrlanmtr43.
1869-1876 yllar arasnda yeni alan okullan u ekilde sralayabiliriz:
1) Darlmuallimt (Kz retmen okulu, 1870).
2) Darlfnn (1871-1872).
3) ddler (1874).
4) Rdiyeler (Saylan 87'den 386'ya ykselmitir).
5) ptidailer (lk nmne iptidai 1873'te ald).
6) Darefaka (zel olarak 1873'te ald).
41
Nevzat Ayas, ayn. esr., s. 126.

* Marif mdrlerinin vazifeleri 1871 tarihli vilyet nizmnmesinin 25. ve 26. maddelerinde de gsterilmi olmasna ramen bir trl alamamtr.
42
43
Mahmut Cevat, ayn. esr., s. 142-149.
BAYRAM KODAMAN
28
II. Abdlhamid devrinde nceki marif tekiltnda meydana gelen

gelimeleri ana izgileriyle belirttik. Bir ou kat zerinde kalm olan
bu gelime, dzenleme ve yenilikler 1876'dan sonra da devam edecektir.
A) II.ABDLHAMD DEVRNDE MARF TEKLTI
1) Merkez tekilt
1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesinde grlen ve kurulan merkez
tekilt, 1872'de baz deiikliklere urayarak I. Merutiyetin ilnna kadar
devam etmitir. Bu merkezi tekilt modern bir yapya sahip olmad gi1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesinde grlen ve kurulan merkez
du. Bylece marif tekiltn yeniden dzene koyma ihtiyac domutur.
zellikle 23 Aralk 1876'da iln olunan Kann- Ess hkmleri arasnda
marifle ilgili maddelerin bulunmas dzenleme ihtiyac daha da arttrmtr. Kanun- Ess'nin marife ait hkmleri unlardr:
Madde 15 Emr-i tedris serbesttir. Muayyen olan kanuna tabiyet (uymak)
artyla her Osmanl ummne huss tedrise mezundur.
Madde 16 Bilcmle mektepler devletin taht- nezaretindedir. Teb'a-y Osmaniyenin terbiyesi bir siyak- ittihat ve intizam zere olmak iin iktiz eden esbba teebbs olunacak ve millet-i muhtelifenin umr- itikayidelerine mteallik olan
usl- talimiyeye halel getirmeyecektir.
Madde 114 Osmanl efradnn kjfesince tahs-i marifin birinci mertebesi (ilk retim) mecbri olacak ve bunun derect ve teferruat nizm- maksus ile
tyin klnacaktr44.
Ayrca birinci Meclis-i Mebusan'n alnda sylenen nutuklarda, yaplacak her trl slhatn ve memleketin her alanda ilerlemesinin "ancak
ulm ve marif kuvvetiyle" olaca zerinde srarla durulacak ksa zamanda
marifle ilgili kanun taanlarnn meclise sevk edilmesi istenmitir45.
Grlyor ki eitim ve retim ileri Kanun-i Essi emri olarak, devletin grevleri arasna girmi ve Meclis-i Mebusan'da dahi marifi dzenlenmedike dier alanlarda yaplacak slhatn baanya ulaamyaca gerei kabul edilmitir. Marifin nemi bu ekilde ortaya konunca tekiltta
baz dzenlemelerin yaplmas zaruri idi. Ancak 1877 Osmanl-Rus sava
sonunda ortaya kan meseleler, Osmanl hkmetini marif alannda yapaca slhat ertelemee mecbur etmitir. Nitekim harbin dta ve iteki
44
eref Gzbyk, Suna Kili, Trk Anayasa Metinleri, Ankara 1957.
45
Ayn yerde, 5.43.
29
yanklan biraz yatnca, marif tekiltnn da yeniden dzenlendiini

gryoruz. Bu dzenlemeden nceki merkez tekiltnn durumu yleydi:
Marif Nezareti* 1) Nazr, 2) Mektupu, 3) Muhasebeci,
Marif-i Ummiye Meclisi; 1) Birinci reis, 2) kinci reis, 3) 14 aza, 4) Bir
baktip, 5) Bir ikinci ktip.
Zabitn- Aklm (Ktipler): 1) Mektub muavini, 2) Mektub mmeyyiz-i evveli, 3) Mektub mmeyyiz-i snisi, 4) Evrak mdr, 5) Muhasebe
muavini, 6) Meclis kalemi mmeyyizi, 7) Fihrist ktibi, 8) Muhasebe
mmeyyizi.
Matbaa-i mire idaresi: 1) Mdr, 2) Ruznmeci.
Dier Memurlar: 1) ki mfetti, 2) Ktphneler mfettii, 3) Tamirat
mdr, 4) Litografya ustas.
Bu emaya gre Marif tekiltnn esasn naznn bakanlk ettii
hem karar hem de yrtme meclisi durumunda olan, ancak esasta karar
organ olmaktan teye gidemeyen Marif-i Ummiye Meclisi temsil etmektedir. Bu meclisin yrtme ynnden yetersizlii anlalm olacak ki
1295 (1878) ylnda meclisin bnyesinde deiiklik yaplarak 14 olan ye
says drde indirilmi, aynca iki reislikten biri kaldnlmtr 47 . Bu srada
Reis Salih Efendi olup, yeliklere de Selim, Sabit, Mustafa, Aristokli ve
Artin Efendiler tayin edilmilerdir48. 1878 ylnda ise Marif Meclisinin
ye saysnn drtten bee karldn ve 1878'de grlmeyen mstearlk
memuriyetinin de tekrar ihdas edildiini gryoruz 49 .
Marif-i Ummiye Meclisinin yetkilerinin snrlandnlmas ve kadrosunun daraltlmasna karlk an gereklerine uymakta glk eken
Marif Nezaretinin kendi bnyesinde yeni bir reorganizasyona gidilmi ve
Nezaret 1879 ylnda, modern bir kurulu haline getirilmitir. Nezaret,
muhasebe dairesi hari olmak zere, marif ileriyle dorudan doruya ilgili be daireye blnerek, her bir daire Meclis-i Marif yelerinden birinin sorumluluuna verilmitir.
46
1294 Devlet salnamesi.
" 1295 Devlet salnamesi.
48
1295 Devlet salnmesi.
49
BAYRAM KODAMAN
30
Halihazrda alan memurlar da bu daireler arasnda paylalmtr.

Yeni dzenlemeye gre "Nezaret" aadaki grnm almtr 50 .
1) Nazr
2) Mstear (Meclis-i Marif reisi Salih Efendi).
Mdrlkler:
1) Mektib-i liye dairesi (yksek retim): Mdr. Aristokli Efendi.
2) Mektib-i Rdiye dairesi (Orta retim): Mdr Selim Sabit.
3) Mektib-i Sbyaniye dairesi (lk retim): Mdr Mustafa Efendi.
4) Telif ve Tercme dairesi: Mdr Ahmet Hamdi Efendi.
5) Matbaalar dairesi (yayn): Mdr Artin Efendi.
Ktip ve memurlar: 1) Mektupu, 2) Baktip, 3) Alt ktip (her daireye
birer ktip), 4) Evrak memuru, 5) Muhasebe mmeyyizi, 6) Muhasebe
muavini, 7) Mhrdar.
Dier Memurlar: 1) ki mfetti, 2) Bir ktphneler mfettii, 3) Bir
tamirt mdr.
Meclis-i Marif: 1) Reis, 2) Be ye.
Mzeler ve rasathne Marif Nezaretine balyd.
Bugn hl devam eden retim basamaklarna gre ayarlanm bulunan marif merkez tekiltnn esas 1879 ylnda belirlenmitir diyebiliriz. Bu tekilt zamanla, tecrbelerin altnda baz deiikliklere urayarak hem genileyecek hem de modemleecektir.
1880 (1298) ylnda Meclis-i Marifin ye says sekize karlmtr51.
1881 (1299) ylnda merkez tekiltn tara marifinden uzak ve habersiz
olduu anlalnca, tara-merkez arasnda mnasebeti salamak iin Nezaretteki mfetti says arttrlmtr. Ayn zamanda bu mfettilerin grev
ve yetki sahalar ayrlmtr. Bu durum marifte hem teftiin deerinin anlaldn, hem de merkeziyetilik fikrinin gelitiini gstermektedir. Bu
mfettiler:
a) ki mektib-i rdiye mfettii,
b) Bir mektib-i sbyaniye mfettii,
c) Anadolu ciheti mektib-i rdiye ve iptida mfettii.
d) Ktphneler mfettii, olmak zere drt snfa ayrlyorlard52
50
51
1298 Devlet salnmesi,
" 1299 Devlet salnmesi.
31
1881 (1299) ylnda "Mektib-i Sbyaniye"idaresinin ad "Mektib-i ptidaye idaresi" olarak deitirilmitir53. Bu deiikliin anlam, artk Marif
Nezaretinin ilk retimde "usl-i cedid" (yeni usl) zere eitim ve retim
yapan okullara arlk vermesidir. Ayrca sbyan okullanmn kafalarda yaratt izlenimi silip iptida kelimesiyle ilk retime yeni bir anlay getirme isteidir.
1882'de yaplan dier nemli bir deiiklik ise Telif ve Tercme idaresiyle Matbaalar idaresi kaldnlarak yerine daha geni kadrolu "Encmen-i
Tefti ve Muayene Heyeti" kurulmutur*. Bu heyetin kuruluu zerinde biraz durmay faydal gryoruz.
Marif tekiltnda zamann icaplanna ve edinilen tecrbelere gre
zaman zaman baz dzenlemelerin yapldn ve bunlara 1908'e kadar devam edildiini yukarda aklamtk. Bu yntemi benimsemi olan Marif
Nezareti, daha nce var olan Telif ve Tercme dairesini zamann ihtiyalarna cevap vermediine; kurulu maksadna uygun faaliyet gstermediine kanaat getirerek kapatp daha mkemmel bir encmenin tekiline karar vermitir. Bu hususta Nezaretin sadr- zama sunduu lyihada,
"Encmen-i Tefti ve Muayene heyetTnin kurulu gerekesini ve maksadn yle akladn gryoruz:
"Marif merkez idaresindeki dzenlemelerin ruhuna uygun olarak yeni bir deiiklik zarur grlmtr. Hkmetten, basn ve yayn msadesi almak iin dardan getirilen ve gmrklerde tutulan kitap ve buna benzer dier eserlerin tetkikiyle basmna ve yaymna msaade verilip verilmemesi hususu marif idaresinin
nemli vazifelerindendir. Bu vazifenin imdiki halde yerine getirilmesi ise gven verici deildir. Sz konusu kitap ve risalelerin zararsz (muzrdan salim) olup olmadklarna ahsn takdirinden kurtarp bir heyete havalesi uygundur. Bu bakmdan
gmrklerdeki kitaplarn muayenesi iin bir heyet tekili ve bu heyeti ileride "Akademi" seviyesine lyk bir encmen ekli verilmesi yerindedir. imdiye kadar bir varlk gstermemi olan Telif ve Tercme dairesinin imdiki grevi mstakil ve husus
bir idareyi igal dercede deildir. 0 halde Matbaalar idaresi ile birletirilmesi, ayrca mevcut mfettileri de oraya balamak uygun olup meydana gelecek heyete Tefti
ve Muayene Encmeni namnn verilmesi uygundur. "(14 Kann- evvel 1297)54.
53

* 1300 Devlet salnmesi, 1316 Maarif salnamesinde (s. 28) Encmen-i Tefti ve muayene Heyetinin kurulu tarihi 20 kann- evvel 1297 olarak gsterilmitir ki bu tarih 1881
yl sonlarna dmektedir.
54
Babakanlk Arivi, rde (Dahiliye) no. 67818, sene 1299.
32
BAYRAM KODAMAN
Yukarda sadeletirerek verdiimiz lyiha padiah tarafndan kabul edilerek 19 Kann- evvel 1297'de Encmen-i Tefti ve Muayene Heyeti'nin
tekiline irade buynlmutur. Heyetin kurulu kadrosu aadaki ekildedir 55 .
Reis. Ahmet Hamdi Efendi.
Azalar: Davut efendi *, akir Efendi: Dersaadet ve tara
Mektib-i Rdiyesine teftie ve Trke, Arapa, Farsa kitap ve risaili muayene ve
tetkike memurdurlar. Murat Bey: Bulgarca, Rumca ve Ermenice eserleri muayeneye memurdur.
Ilyas Efendi: Franszca ve ingilizce eserleri,
Osman Efendi: Mektib-i Sbyan mfettii.
Ltif Efendi: Dersaadet Rdiyeleri mfettii.
Hayret Efendi: Ktphneler mfettii.
Salih Efendi
Vapuridi Efendi: Rumca kitaplarla ilgili matbaalar mfettii.
Mikil Efendi: Ermenice kitaplarla ilgili matbaalar mfettii.
Ktipler: Baktip: Mmtaz Efendi.
ikinci ktip: Abdurahman Bey.
Suphi Bey.
Numan Efendi,
akir Efendi.
? Efendi.
Bu heyetin vazifesi, yukardaki tablodan da anlalaca zere

gruptur. Birincisi, Osmanl mparatorluunda baslacak Trke, Farsa,
Arapa, Bulgarca, Rumca, Ermenice kitap ve brorlerle megul olmak;
ikincisi yabanc memleketlerden gelen eitli dillerde yazlm kitaplar
gmrklerde kontrol etmek; ncs btn okullar tefti etmektir. lk
bakta heyetin vazife ve yetkileri bu noktalarda toplanm olmas tabidir.
nk lyihadan da anlalaca gibi heyete ilerde akademik bir karakter
verilecei ve vazifesini bu esaslara gre yrtcei prensip olarak benimsenmitir. Fakat, heyet sadece kendisine verilen grevleri yerine getirmekle
uram, dolaysyla ilm faaliyet yapan akademik bir heyet karakteri kazanacak zaman ve zemini bulamamtr. Bu sebepten, marif alannda istenilen faydalan getirememitir.
* Davut efendi daha nce Rumeli mektib-i ummiye mfettii idi. Bu grevde iken
Anadolu'ya kad vekili olarak tayinini istemiti. Ancak marif hakknda bilgili bir kimse olmas sebebiyle 22 aban tarihli irade-i seniyye uyarnca 1500 kuru maala Anadolu Mektib-i Rdiye ve iptidaiye mfettiliine atanmtr (bk. Babakanlk Arivi, rade (Dahiliye),
no. 66917, sene 1298).
55
Ayn yerde.
33
1882 ylnn nisan aynda, daha evvel kaldrlarak tahsisat Tercme

Odasna verilen "mektub kalemi" haberletirmeyi hzlandrmak ve muntazam hle getirmek iin tekrar kurulmutur56. Ayn yl "Mektib-i liye
mfettilii" tesis edilerek ilk, orta retimden sonra yksek retim messeselerinin de tefti edilmesi yoluna gidilmitir37.
Daim Meclis-i Marifin ye saysnn 1879'da bee indirildiini ve bu
yeliklere de Marif Nezareti mdrlerinin tayiniyle meclisin haftada iki
gn toplandn belirtmitik. Meclisin bu alma tarz 1884'e kadar devam etmitir. Bu tarihte idadilerin oalmas ve baz slhata karar verilmesi zerine Meclis-i Marifin devaml almasna ihtiya duyulmutur.
Bu durumda, mdrlerin yelik vasflan kaldnlarak yeni yeler tayin
edildi ve Meclis-i Marif yeniden her gn alr hale getirildi58. Reisliine
Ali Haydar, yeliklere ise Selim Sabit, Hilmi Efendi, Ahmet ve Aziz Beyler tayin edildiler.
Merkez tekiltta 1886 ylnda baz yeni dairelerin kurulduunu
gryoruz. Bu yeni kurulan daireler gre "Marif Nezareti" u ekli almtr:
Marif Nezareti 5 9
1) Marif Nazn
2) Meclis-i Marif
3) Meclis Kalemi
4) Encmen-i Tefti ve Muayene dairesi
3) Mektib-i liye idaresi
6) Mektib-i Rdiye idaresi
7) Mektib-i ptidaiye idaresi
8) Ktp ve Resil muayene memurlar
9) Mfettiler:
a) Milel-i gayr-i mslime ve ecnebiye okullar mfettii,
b) Mektib-i liye mfettii,
c) Mektib-i ddye mfettii,
d) Mektib-i ddye mfettii,
e) Mektib-i ptidaiye mfettii,
f) Ktphneler mfettii,
g) Matbaalar mfettii.
10)
11)
12)
13)
Ktphneler
Mze
Matbaa
Rasathne.
56
Babakanlk Arivi, Ayniyat Defteri, no. 1419, sene 1297.
58
1316 Marif salnmesi, s. 30.
59
1 305 Devlet salnmesi.

F. 3
34
BAYRAM KODAMAN
Bu tabloda gze arpan yenilik, mstakil daireler halinde "Kutup ve

Resil Muayene Memurluu" ile mfettiliklerin ihdas edilmi olmasdr. Ayrca mfettiliklere ilk defa olmak zere "Milel-i gayr-i mslime ve ecnebiye"
okullan ve "Mektib-i dadiye" mfettiliklerinin ilve edildiini grmekteyiz. Burada dikkatimizi eken husus idadi okullanmn ihmal edilemiyecek
ve mfettilere ihtiya duyulacak kadar oalm olmasdr. Dier taraftan
gayr- mslim ve ecnebi okullanmn zararl faaliyederine engel olma ve
bunlan devaml deneeme isteini, marif ve siyas ynden olduka
msbet bir teebbs olarak nitelendirmek icap eder. nk bu tarihe kadar bu okullar, her trl kontrolden uzak olup serbest hareket ediyor ve
zararl faaliyette bulunuyorlard.
Yabanc okullara kar alnan veya alnmak istenen bu gibi tedbirler
eitimde uurlanmann ve millleme arzusunun yava yava baladn
gsteren iaretlerdir. Gerekten, yabanc okul mill okulu ykan ve gzden
dren bir unsurdur; mill kltre vurulmu bir darbedir. Yabanc okul,
kltr emperyalizminin somut ifadesidir. Yabanc okul, temsil ettii devletin ve milletin menfaatim savunan ve smrge tipi yerli insan yetitirmek
isteyen bir messesedir.Mill kltr paralayan ve kkn kurutan bir
okuldur. Hele, mill ve devlet okullan yetersiz ise, yabanc okullann tahribat daha da fazlalamaktadr. Yabanc dil renmek veya retmek maksadyla yabanc okullan tevik etmek ve gen nesilleri buralara yollamak,
bir avu su imek iin suda boulmaktan baka bir ey deildir. Ksaca,
yabanc okul demek kltr emperyalizmi demektir; kltr emperyalizmi
ise beyinleri ykamaktr; beyni ykanm aydnlar veya toplumlar ise her
trl smrye ak demektir. zel okullar da, yabanc okullar kadar
toplum iin zararldr. Daha II. Abdlhamid devrinde bu okullann zararlan grlm ve kontrol altna alnmak istenmi iken, gnmz Trkiye'sinde yzlerce yabanc okul, kolej ve yabanc dilde renim yapan
okullar mevcuttur. Yabanc dil renme ile yabanc okul arasndaki fark
hl grlememitir. te, bu eitim ve retim siyasetinin sonunda Trk
milleti adna elde ettiimiz en iyi rn "anarizm'dir. imdiye kadar, eitim ve retimi mill kltr, ilim ve ada teknoloji temelleri zerine
oturtmak yerine, mill kltr bir kenara braklarak Bat kltr zerine
oturtulmak istenmitir. Bat kltrnn, felsefesinin ve ideolojisinin etkisi
altnda yetien genlik, Batnn alternatifi olarak sadece "Dou blokunu"
grmtr. Halbuki, bir millet iin tek alternatif kendi dncesi, kendi
felsefesi, kendi kltr ve kendi yapsdr.
"Marif-i Ummiye Nezareti" bu eklini 1892 tarihine kadar muhafaza etmitir. Be yllk bir sre iinde edinilen tecrbelere ve deien ma-
35
rif politikasna gre yeni bir dzenleme daha yaplmtr. Bu deiiklik ihtiyac, orta retim salam bir temele dayandrlmadan ve yaygnlatrmadan yksek retim ii yaplacak btn teebbslerin boa gidecei
grnden domutur. Nitekim 1892'de "Mektib-i liye" dairesi kaldrlarak yerine "Mektib-i idadiye" dairesi kurulmutur 60 . Bu arada Rumeli
Vilyetleri Marif Mfettilii adyla yeni bir memuriyet tefti heyeti kadrosuna alnmtr 61 . Yksek ve zel mekteplerin ilerinin takibi ise mektib-i liye ve hususiye mfettiliine braklmtr.
Yine bu yllarda Meclis-i Marif ve Tefti kadrolar biraz daha geniletilmitir. 1894'te marifte alan personelin ilerini dzenli bir ekilde
yrtmek iin "Mektub Kalemi"ne bal olarak bir "Sicil'i Ahvl ubesi"
almtr62. Bu ubenin alndan da anlalaca zere maarif personelinin says bu devirde eskiye nazaran olduka artmtr. Buna paralel olarak eskiden beri gelii gzel yrtlen ve memurlar arasnda husursuzluk
yaratan terfi, tayin ve kdem gibi meselelerin dzene sokulmas yoluna gidilmitir. Ayn tarihlerde yine Mektub Kalemine bal olarak bir "istatistik
ubesi" kurulmutur 63 . Her iki ubenin de almas, modern marifin tekiltn kurma abalarnn bir rndr, zellikle istatistik uslnn
marifte uygulanmas bal bana bir yenilik olup, o zamanki marifilerin politikalarn ve yapacaklar ileri, bir takm rakamlara dayanarak tesbit etmek istediklerini gsterir. Nitekim 1898 ylnda Marif Nezaretince
bir istatistik tanzimine karar verilmi ve "Sabme-i Marif" karlmaya
balanmtr64. statistik ubesinin vazifesi memlekette ne kadar okul ve
marife bal messese varsa, onlar hakknda her yl malmat vermek ve
istatistikler tertip ederek nezarete bildirmekti.
1896'da Encmen-i Tefti ve Muayene Heyetinin stnde ve Marif
Nazrnn idaresi altnda olmak zere pdihn iradesiyle "Tetkik-i Melleft Komisyonu" kurulmutur6\ Bu deiikliklerden sonra Marif Nezareti 7898'de
aadaki durumu almtr66.
Nazr: Ahmet Zht Paa.
Meclis-i Marif: Reis Ali Haydar ve 20 ye.
60
61
62
F. R. Reit Unat, ayn. esr., s. 25.
63
1316 Marif salnmesi, 1303 ylnda ilk statistik Komisyonu kurulmu ve istatistikler
tanzimine balanlmtr (bk. Mahmut Cevat ayn. esr., s. 255).
64
63
66
36
BAYRAM KODAMAN
Tetkik ve Melleft Komisyonu: Reis ve be ye.
Encmen-i Tefti ve Muayene Mektub Kalemi: a) Sicil-i Ahvl ubesi, b) statistik ubesi.
Muhasebe ve vezne
Evrak kalemi
Mektib-i Gayr-i Mslime ve Ecnebiye mfettilii idaresi
Mektib-i ddye idaresi: Mdr, Baktip, 3 Ktip, Mukayyit, Mfetti.
Mektib-i Rdiye idaresi: Mdr, Baktip, Baktip Muavini mfettii, 5 Ktip,
Erkek ve Kz Rdiyeleri mfettii, Kz Rdiyeleri mfettii, 3 Erkek Rdiyeleri
mfettii.
Mektib-i iptidaiye idaresi: Mdr, Baktip, 5 Ktip, 3 Mfetti.
Meclis Kalemi: Mdr, 5 Mmeyyiz, Sermukayyit, 8 Ktip.
Encmen-i Tefti ve Muayene Kalemi: 2 Mmeyyiz, Ktip (Matbaalar mfettii),
2 Ktphneler mfettii, 5 Matbaalar mfettii.
Mektib-i liye v e Hussiye Mfettilii: Mfetti, 6 Tahkik memuru.
Mubayaat (satnalma) komisyonu: Reis, 3 ye ve Ktip.
Memurn-i Mteferrika: Nezaret tercman, nezaret Dva vekili, Nezaret mimar*,
Nezaret kitap ambar memuru.
Mze-i Hmyun idaresi:
Hademeler: Serhademe, 23 Odac, 3 Gavvas, Dier mstahdem.
Yukarda gsterilen Marif merkez tekilt, baz yeni dairelerin ilvesi

istisna edilirse, 1909 tarihine kadar devam etmitir. Sz konusu ilveler ise
1899'da kurulan "Mektib-i Mlkiye Shhiye Mfettilii" ile 1903 (1321)'de
pdihn emri ile tekil edilen ve din kitaplar inceleme ileriyle grevlendirilen "Ktb-i Diniye ve er'iye Tetkik Heyeti"*'1 dir. Birincisiyle okullann
salk ileri de dzenlenerek denetim altna alnm oldu. kincisinin kurulmasyla, Marif Nezaretine sorumlu olmad bir alanda vazife verilmitir.
1325 (1907-1908) Devlet salnmesinde Marif tekilt arasnda irade-i
seniyye ile kurulan "Tekilt Sand" ve aynca "ne-i Mektip Komisyonu"
adlanyla iki ubeye yer verilmitir.
II. Abdlhamid devrinde Marif Nezareti merkez tekiltnn yeniden
dzenlenmesi, gelitirilmesi ve son eklinin verilmesi istikametinde yaplan
almalarda realist bir yol takip edilmi olduunu gryoruz. Tekiltn
kurulu ve gelimesinde, grnte tamamiyle ada olmakla beraber
o zamanki marif messeselerinin durumu da nazar- itibara alnmtr.
Tanzimattan beri normal seyrini takip eden marifte batllama veya yenileme hareketlerinin tatbikattaki baanlanna gre tekilta yn verilmitir. 1869 ylnda kurulan ve maarif reformlann gerekletirmeyi zerine
* Marif nezaretinde bir mimarlk memuriyetinin kurulmasyla lkedeki btn okul
binalarnn pln ve projelerinin yapm da Nezaret tarafndan yrtlm ve eitim, retime uygun Standard tipte binalar yaplmaya balanmtr.
67
37
alan "Marif-i Ummiye Meclisi", 1877'ye kadar kendisinden beklenen icraat yapamamtr. Meclisin bu baarszlna ramen, rdiye okullarnn aldn, sbyan okullarnn yeni usle gre tertip edildiini ve baz
yksek okullann kurulduunu gryoruz. II. Abdlhamid devri marifileri kendiliinden olan bu modernleme ve gelime akmn, nizam ve intizam dahilinde hzlandrmann mmkn olabileceini grdler.
Bunu gerekletirmek iin 1879 tarihinde Marif Nezareti bnyesinde
sbyan, rdiye ve liye okullannn her biri iin ayn daireler, tekil edilmitir. "Mektib-i Sbyaniye dairesi" "Marif-i Ummiye Nizmnmesi" uyarnca mparatorluk dahilinde ilk retimi dzene koymak, yaymak, hocalar tayin etmek ve idar ilere bakmakla grevliydi. "Mektib-i Rdiye dairesi" rdiyelerin slh, programlann yaplmas ve retmenlerin teftii ile
ilgileniyordu. "Mektib-i liye dairesi" de alan yksek okullarla ilgili ilere bakyordu. Fakat Marif Nezaretine bal yksek okullannazl sebebiyle bu daire ileride kapatlp grevi bir mfettilie devredilmitir.
1879'dan sonra hkmetin sbyan okullann bir tarafa brakarak yeni
usle gre retim yapan iptida okullann amas ve bunlann oalmas
zerine, Mektib-i Sbyaniye dairesi lavedilerek yerine "Mektib-i iptidaiye
dairesi" kuruldu.
Tekiltlanmada Marif Nezareti bu "bekle gr" politikasn sonuna
kadar srdrmtr. Her retim kademesinde okullar alp oaldka
Nezarette mfettiliklerin, Sicil-i ahvl, statistik, Shhiye, dadiye gibi yeni
ubelerin almas devam etmitir. Meclislerin kadrolar da fazlalatnlmtr.
Marif tekilt gelitirilirken aynca Avrupa'daki benzerleri de gzden
uzak tutulmamtr. Zira Fransz, Alman ve ngiliz eitim ve retim tekiltn bilen Trk ve gayr- mslim marifilere de bu kurulu ve kadrolarda yer verilmitir. zellikle Fransz Marif tekilt bu almalarda model
alnmtr.
Medreseye, ulemya ve hatta slm bir siyasete ramen, modern eitim-retimin gelimesini temin edecek marif merkezi tekiltnn bu kadar byyp n plna kmas dikkati eken bir durumdur. nk meclis-i Mebusan'n kapatlmasna ramen, modern marif tekilt kurulup
gelitirilmitir.
2) Vilyet tekilt:
II. Abdlhamid devrinde, marif alannda yaplan en byk hizmetlerin banda hi phesiz vilyetlere kadar marif tekiltnn ve vastalan-
38
BAYRAM KODAMAN
nn yaylmas gelir. Tanzimat devrinde bir trl stanbul dna gtrlemeyen marif hizmetleri, ancak 1878'den itibaren mparatorluun her
kesine devlet eliyle gtrlmeye balanmtr. Bu hareket kemiyet ve
keyfiyet bakmndan yetersiz dahi kabul edilse, ki yledir, yine de Osmanl devletinin adalama yolunda att en olumlu admlardan biri olarak
nemini muhafaza etmektedir. nk reformlar ve inklplar ilk hamlede
baarszla urasa veya yetersiz uygulansa bile, niyet, dnce ve prensipler bakmndan bir ey kaybetmezler; hatt, baarya ulam saylrlar.
Yeter ki, reform veya inklp yapma fikri yerlemi olsun ve bunu savunanlar bulunsun. Bu grle 1877-1909 devri marifine bakarsak, marifte
reform yapma dncesinin yerletiini ve yneticiler arasnda bu fikrin
savunucularyla birlikte uygulayclarnn da var olduunu grebiliriz.
Vilyetlere, zellikle Trklerle meskn Anadolu'ya modem eitim ve
retimi yaymann bir zaruret haline geldii ve mparatorluun yaamasnn bu teebbse bal olduu fikri devrin yneticilerince benimsenmi ve
bu hususa mmkn olduu kadar dikkat edilmitir. Vilyetler hakkndaki
slhat raporlarnda marife geni yer verilmesi, valiliklere gnderilen
emirlerde marifle ilgili hususlarn okluu, bu devirde tara eitim ve
retimiyle ne kadar yakndan alkadar olunduunu gstermesi bakmndan nemlidir.
a) Vilyet Marif Mdrlkleri:
Osmanl mparatorluu'nda modern eitimi gelitirmek iin medrese
dnda /eni okullar alrken, bu okullann idaresi konusunda baz tedbirlerin alndn grmtk. Bunun neticesi olarak 1857 tarihinde modern
eitim kendi merkez tekiltna yani Marif-i Ummiye Nezaretine kavumutur. Ne var ki yeni okullann banda gelen rdiyeler, stanbul'dan
sonra vilyetlere yaylmaya balamasna ramen, vilyetlerde marif idareleri kurulmamt. Byle olunca hem vilyet rdiyeleri her trl kontrolden uzak kalm hem de Marif Nezareti kendi emirlerini ve politikasn
uygulatacak icra organlanndan yoksun braklmtr. Bu eksiklii gidermek
iin geici bir takm tedbirler alnmsa da taraya modern eitim ve retimi yaymada etkili olamamtr.
1869 Nizamnamesi bu eksiklii gidermek iin, vilyet marif idar tekilt hakknda baz hkmler getirmitir. Her ne kadar dorudan doruya her vilyet merkezinde marif mdrlkleri kurulacaktr diye ak bir
hkm yoksa da; 143. maddesinde riyaseti marif mdr unvanyla bir zatn
39
uhdesinde bulunmak zere merkez-i vilyette bir Meclis-i Marif tekil olunacaktr*
ibaresiyle dolayl olarak ifade edilmitir. Ayrca 147. maddede de marif
mdrnn vazifeleri belirtilmitir: "Mdr ve muavinler mesalih-i cariyenin
tevsiyesine ve slhat- mukarrerenin icraat- fiiliyesine ve nizmnme ahkmnn ve
Marif Nezareti celilesinden alnacak talimatn tamam-i icraasna nezaret ve dikkat etmee memur olduklar gibi merkez-i vilyette bulunan mektep ve ktphneleri ve alelhuss, idadiye ve Mektib-i Sultaniye ve Aliyeyi teftie ve vilyet marifi
tahsisatnn karar ve nizam dairesinde sarf ve isti'mline ve telef ve serejten (israf)
vikayesine (korunmasna) dikkat edecek ve bu babta birinci derecede onlar mesul
olacaklardr".
Marif Nizamnamesinin yaymlanmasyla, vilyet marif mdrlklerinin kurulmas ii, kanun emri olarak hkmetin grevleri arasna girmitir. 21 Ocak 1871'de yaymlanan dare-i Ummiye-i Vilyet Nizmnmesinin 25. ve 26. maddelerinde de marif mdrlerinin grev ve yetkilerinin
aklandn ve bylece marif mdrlklerinin vilyet kuruluu iinde
yerini aldn gryoruz. Bu kararlara ramen vilyet marif mdrlkleri kurulamamtr. Vilyetlerde yaplmas gereken reformlarn bu yzden
gereklemediini sylemek mmkndr.
1879 Marif merkezi tekiltnda yaplan nemli deiikliklerden sonra, vilyet marif idarelerinin tekili konusu ele alnm ve ksa zamanda
uygulamaya geilmitir. nk vilyetlerde marifin yaylmas ve baarya
ulamas idar tekiltn varlna ve kuvvetine bal olduu inanc hkmet yelerine hkimdi. Buna sebep ise Tanzimat devrinde idar tekilt
kurulmadan tarada marif reformuna giriilmesi ve neticede baar elde
edilememesidir. Ayn hataya dmemek ve 1869 Nizmnmesi gereince
bir an nce marif mdrlklerinin kurulmas yoluna gidilmitir. Nitekim
1881 (14 Safer 1299) tarihinde Marif Nazn Kmil Paa, sadr- zama
yazd tezkerede marif meclisi tekil edilen Sivas, Diyarbakr, Erzurum,
Mamuretlaziz ve Van vilyederine 1200 kuru maala birer marif
mdr tayin edileceini bildirmitir68. Sadr- zam Sait Paa ".....hal ve
mevkii icabnca cmleden ziyade slhata muhta.... "olduu gerekesiyle Edirne'yi
de naznn listesine ilve ederek alt vilyete marif mdr tayini hususunda Abdlhamid'in iradesini temin etmitir 69 . Bunun dnda ilk defa
olarak 1881'de Tanya vilyeti marif mdrlne Mlkiye mektebi mezu-
Babakanlk Arivi, rade (Dahiliye), no. 67930, sene 1299.
" Babakanlk Arivi, rade (Dahiliye), no. 67930, sene 1299.
40
BAYRAM KODAMAN
nu bir zatn tayin edildiini gryoruz 70 . 1882'de de (27 Rebilevvel 1299)

Sivas ve Van vilyetlerine birer marif mdr tayin edilmitir 71 .
1882 (25 Recep 1299) tarihli resm ilnda "...her tarafta marifin yaylmas, ilerlemesi ve ocuklarn talim-terbiyes maksadna uygun olarak bu kere devlete
vilyat- ahaneye birer marif mdr....tayin olunmu ve peyderpey tayin olunacaktr...." szleri hkmetin marif mdrlklerinin kuruluunu, zel bir
dikkatle yrttn gstermektedir
1882'den sonra her vilyet merkezine, ihtiya hasl olduka, birer
marif mdr tayin edilmeye devam olunmutur. 1891 ylma kadar pek
ok vilyet marif mdrlne kavumutur.
1892'de marif mdr bulunan vilyetler 73 .
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
Basra
Badat
Halep
Suriye
Beyrut
Bursa*
Konya
Ankara
9)
10)
11)
12)
13)
14)
15)
16)
Avdn
Adana
Kastamonu
Sivas
Diyarbakr
Bitlis
Erzurum
Mamuratlaziz
17)
18)
19)
20)
21)
22)
23)
24)
25)
Van
Trabzon
Rodos
Edirne
Selanik
Kosova
Yanya
kodra
Manastr
1898 ylna kadar Hicaz hari, btn vilyetler marif idaresine kavumutur 7 4 Buna paralel olarak Zor sanca dnda dier mstakil sancaklarda da birer marif idaresi tekil edilmitir. Fakat baz vilyet ve mstakil sancak marif idarelerine mdr tayin edilememitir. Byle hallerde
Badat, zmit ve anakkale'de olduu gibi mdrlk vazifesi ya idadi
mdrleri ya da marif muhasebecileri yahut dier memurlara verilmitir 75 .
70
Babakanlk Arivi, Ayniyat Defterleri, no. 1421, sene 1299.
71
7Z
75
1310 Devlet Salnmesi.

* 1325 Bursa vilyet salnmesinde, Bursa'y 1879 (1297) ylnda marif mdr tayin
edildii kayd vardr. Buna gre ilk defa marif mdr bu vilyete tayin edilmi oluyor
demektir. Yine Bursa'y 3 1302 (1884)'de marif muhasebe memuru ve sandk emini, 1308
(1890)'da marif ktibi, 1309 (1891)'da muhasebe yardmcs, 1313 (1895)'te ve 1320 (1902)
ylnda ktip daha tayin edilerek marif idaresi kadrosu tamamlanmtr.
74
7
1316 Marif salnmesi.
' 1316 Marif salnmesi.
41
Vilyet marif idarelerinin kadrolar genel olarak: 1) Marif mdr

2) Marif ktibi, 3) Muhasebeci; 4) Sandk emini olmak zere drtkiiden
mteekkildir. Fakat vilyedere gre bu kadro azaltlm veya oalmtr.
Byle olunca vilyet marif idarelerinde bazan ktip, iki muhasebeci,
mukayyit, mbeyyiz, muayene memuru, mze memuru, mtercim ve
mfetti kadrolarn grmek mmknd. zellikle zmir, Selnik, Bursa
gibi byk ve nemli merkezlerde bu kadrolar, daha kabarkt.
Marif mdrlklerinin tarada almas, sanld kadar kolay olmamtr. nk bu i sadece bir marif mdr ve bir ka memur tayininden ibaret deildi. Meseleye bu ekilde bakmak devrin marif politikasn
yanl anlamamza sebep olabilir. Bu yzden vilyet marif idarelerinin
devlet btesine ykledikleri mal yk hesaba katmamz gerekir. Mal ve
iktisad ynden km bir devletin, buna ramen srarla vilyetlerde eitim ve retim yatrmlarna devam etmesi dikkate deer bir harekettir.
Marif idarelerinin devletin btesine yklemi olduu masraf, aada
verilen bir ka rnekle daha iyi anlyabiliriz:
1896 (1312) tarihinde drt dou vilyetinde marif idarelerinin yllk
masraflar aadaki gibidir.
Sivas marif idaresi masraf "6:
Memuriyet
Marif mdr
Muhasebe memuru
Marif ktibi
Sandk emini
Hademe
Aylk
Yllk
2.000 kuru "

1.000
500
150
100
24.000 kuru
12.000
>
6.000
1.800
1.200
3.750
eitli masraflar
45.000
2.160
Toplam
47.160
76
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no. 21/111 d. zarf 21, karton 131.
1 kuru 1975 ylna gre aa yukar 5-7 TL. civarndadr.
BAYRAM KODAMAN
42
Mamurallaziz 7 8
Memuriyet
Marif mdr
Mtercim
Muhasebe memuru
Marif ktibi
Sandk emini
Hademe
Aylk
Yllk
2.500 kuru ~
250
800
500
100
100
30.000 kuru
3.000
9.600
6.000
1.200
1.200
4.250
eitli masraflar
51.000
2.160
Toplam:
53.160
Ayn kurulu ve kadroya sahip Erzurum marif idaresinin yllk masraf 56.400 kuru 79 , Diyarbakr'nki ise 46.560 kurutur 80 . Bu rneklere
gre vilyet marif mdrlklerinin her biri hazineye ylda 40-60.000 kuru arasnda bir masraf yklyordu. Bu masrafn 26 vilyet ve 6 mstakil
sancaa da yapld dnlrse marif idarelerinin yllk masraflarnn
devlete kaa mal olduu kolaylkla hesap edilebilir.
Devletin vilyet marif idarelerinin maa ve dier masraflaryla yakndan ilgilendiini ariv belgeleri dorulamaktadr 81 . Marif mdrleri, vilyetin marifle ilgili gelir-gider cetvellerini Nezarete gndermekle
ykmlydler 82 . Bunlar, Nezaretin izni olmadan byk harcama yapamazlard 83 . Marif mdrlerinin vazifelerini gsteren bir nizmnme yine
bu devirde hazrlanarak vilyetlere gnderilmitir. 61 maddeden oluan bu
nizmnmeye gre 84
1) Vilyetlerde marifin re'sen memuru ve mercii marif mdrleridir.
2) Marifte alan herkes mdre mracaat eder.
78
Babakanlk Arivi. Yldz ksm A, no. 21/111 d, zarf 21, karton 131.
79
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no. 21/111, d, zarf 21, karton 131.
80
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no. 21/111 d, zarf 21, karton 131.
81
Babakanlk Arivi, trade Defterleri (Meclis-i Mahsusa), no.4396, sene 1306.
82
1319 Edirne vilyeti salnmesi, s. 454.
83
84
Nizmnmenin tam metni iin bk. 1316 Marif salnmesi, s. 136-146.
43
3) Miyetindeki memurlar iten atabilir.

4) Her ayda bir rapor, bir de 1 yl sonunda tafsilatl bir rapor hazrlayacaklar ve kendi fikirlerini de ilve edeceklerdir.'5) Her yl marif
istatistikleri tanzim edeceklerdir.
6) Btn okullan teftile birlikte, zararl neriyata meydan vermeyeceklerdir.
7) Mdrler, marif meclislerinin reisidir.
8) Marif mdrleri, marife ait mal ve mlkn idare ve muhafazasndan, marif sandklan vastasyla hisse-i iane-i marifin toplanlmas ve
masrafndan sorumludurlar.
9) Mdrler, muhasebe memurunu ve sandk eminini kontrol eder.
10) Vilyet marif btesinden sorumludurlar.
11) Resm okullann tanzim ve slhna gayret ederler.
12) Husus slm okullann gelitirmek mdrlerin grevleri arasndadr.
13) Mdrler, gayr-i mslim ve ecneb mekteplerinde unlara dikkat
edeceklerdir:
a) Ruhsatlarnn olup olmad,
b) Tedrisatn talimatnmeye uygunluu,
c) Hocalann diplomalarna
d) Kitap dnda tedrisat ve telkinatn yaplp yaplmadna,
e) Ders saaderinin durumuna.
14) Vilyet matbaalarna ve ktphnelerine nezaret edeceklerdir.
15) sr- atkaya (eski eserler) dikkat edeceklerdir.
nemli baz maddelerini sraladmz talimatnmeye gre, mdrlerin vazifesi idar, maK ve tefti hizmederi olmak zere ana blmde
toplanmaktadr. Mdrlere geni yetkiler verildii gibi olduka ar grevler de yklenmitir. Yani mdrler, sadece gelen, emirleri sancak ve kazalara ulatran bir memur durumundan karlarak marif reformundan sorumlu kimseler hline getirilmilerdir.
Bu talimatnmenin dnda, Marif Nezareti mnferit emirler gndererek marif mdrlerine yeni grevler de yklenmitir. Mesel 1886 (18
44
BAYRAM KODAMAN
Terinisani 1302)'da Nezaret bir telgraf emriyle "Mektib-i ummiyeye mteallik olup da vilyetlere gnderilen ktp ve resailin muamelat ve hesabatmn maliye
memurlarndan alnp marif mdrlerine devredilmesini" istemitir85. Yine 1893
(30 Knun- sni 1309)'de okullarda "tevzi-i mkfat" trenlerinde sylenecek nutuklarn marif mdrlerince incelenip yolsuzluk olursa bir suretin
Nezarete gnderilmesini istemitir86.
Btn bu vazifeleri yerine getirebilmesi iin, hkmet marif
mdrlerine geni imknlar tanmtr. Hatt Dahiliye Nezareti vastasyla
valilere emirler gnderilerek, marif idarelerine marife ait ilerde kolaylk
gsterilmesi ve marif mdrlerinin "vezaif-i mevdua ve muayyenekrinden baka hi bir ile igal" edilmemeleri istenmitir87.
b) Vilyet Marif Meclisleri
1869 Marif-i Ummiye Nizamnmesiyle vilyet merkezlerinde birer
marif meclisi tekili ngrlm olduunu ve 1872 ylnda ilk defa olarak
Tuna ve Badat vilyetlerinde tekil edildiklerini grmtk. Tam on
yl, bu icraattan baka bir ey yaplmamtr. Hatt bu iki marif meclisinin de devam edip etmediini bilmiyoruz*.
Vilyetlerde birer marif meclisi tekili ii, II. Abdlhamid devrinde
marif mdrlkleriyle beraber ele alnm ve 1869 Nizmnmesi gereince tatbik alanna konmutur. Hemen unu ifade edelim ki, vilyet marif
mdrlkleriyle, marif meclisleri i iedir. Zira 1869 Nizmnmesine
gre marif idaresi kadrosunda bulunan ve hkmete tayin edilen
mdr, muhasip, sandk emini, ktip ve mfettiler marif meclisinin daim ve tabii yesi durumundadrlar. Vazife ynnden de ayn sorumluluklar yklenmilerdir. Aralarndaki fark, marif idareleri Trk ve
Mslmanlardan, marif meclisleri ise mslim ve gayr-i mslimlerden
meydana gelmi olmasdr. Ayrca marif meclisleri, 1856 Islhat fermannn eitim ve retim alannda ngrd hkmlerin bir sonucu olarak
varln srdrmektedir.
Marif mdrlklerinin yannda karar organ durumunda bulunan
marif meclisleri 1869 Nizmnmesine gre bir bakan, biri mslim dieri
83
1319 E d i m e vilyeti salnmesi, s. 454.
86
1312 Kastamonu vilyeti salnmesi, s. 120.
II. Abdlhamid'den nce, vilayet ve sancaklarda marif komisyonlarnn kurulmasna alldn 4 M u h a r r e m 1290 tarihli bir talimatnmeden anlyoruz (bk. Aziz Berker,
ayn. esr.. s. 127).
45
gayr-i mslim iki muavin, ayn ekilde ikisi gayr-i mslim olmak zere
drt muhakkik ve drtten on kiiye kadar mslim ve gayr-i mslim ye
ile bir ktip, bir muhasip ve bir sandk emininden mteekkildi.
Osmanl hkmetinin 1881-1909 yllan arasnda tarada takip etmi
olduu marif politikasnn esaslann gsteren ve bu arada vilyet marif
meclislerinin kurulmasyla ilgili 1299 (1882) tarihli Marif Nezareti tezkeresinin suretini aaya aynen almay uygun grdk.
"Nezd-i hakyik vefd-i hazret-i veklet penhlerine arz- beyana hcet olmad zere marif-i ummiye nizmnmesi hkmnce kffe-i vilyat- hne merkezlerinde birer meclis-i marif ve liv ve kazalarda uabt bulunup ibu meclise
mstevfi maalarla marif mdrlerinin riyset etmesi ve muvazzaf muhakkik ve
mfetti ve saire bulundurulmas iktiza edp eeri imdiki hlde vilyetlerde marif
meclisi nmnda birer heyet var ise de bunlar da ber mucib-i nizam nezarete
mntehab ve marsb memurn-i muvazzafa olmadndan ve tamt- mahsusa ile
hatt- hareketleri al vechi'l-izah tayin ve tahdid edilmemi olduundan dolay idare-i merkeziyenin onlarla muhabert ve muamelt hemen ma'dum derecesinde nadir
bulunmas hasebiyle heyt- mezkre bihakkn if-y vazifeden kaasr olduktan
ma'ada nezaret dahi taralarn marife ahvline ve iktiza derecesinde agh ve haberdar olmaktan kalm ve bu hlin devam ise rer- terakk-i marif hakknda
olan dilhh- selmet penah-i hazret-i padihiye klliyen mnafi bulunmu olduuna ve nk beyandan mstani olduu vehile tebaa-i saltanat- seniyyelerinin
alelhusus Hristiyan ksm milliyetlerinin bek ve terakkisinin ve her trl seadet-i
dnyevilerini marifte grp bunun iktisab iin bay geds pek ok himmetler ve
fedakrlklar gstermekte olduklar ve bunlarn saltant- seniyyenin ml-i liyesine
muvafk tederrs ve tealbm etmeleri marife olan ihtiyalarnn dahi mehm emken devlet-i metbualan tarafndan tedarik olunmasyla beraber mektiblerince icr-
tefti ve nezaretten hli kalnmamasyla hasl olabileceine ve bu kaziyyeler bihakkn mer'i ve cri olmadka onlarn haiz olacaklar sermaye-i mariften devlet faidemend olmayp belki mutazarrir olacana ve taralarca umr-u marifin nazar-
itin ve tekayyde alnamadndan mstefid olarak ner-i ilm- marifet vazife-i
muhteremesini rup- hiyle ve mekidet ederek bir takm ecnebiler marif nizmnmesinin verdii selhiyete msteniden memlik-i ahanede yer yer mektepler ve dersler aarak nevresden ve etfal-i tebaa- devleti istedikleri yolda okutmak da bulunduklarna ve memlik-i hnede u trl mefsidin esasen ve cidden men'i her tarafa marifin ehil ve muktedir zevattan mrekkeb birer heyetleri bulunarak bir taraftan mektib-i tebaa- iseviyye ile tedrist- ecnibi daima taht- dikkat ve teftite
tutmak ve dier canipten nevkis-i marifi peyderpey tatmin ve ikmal eylemekle
kaabil olacana binaen eeri nizmnme mucibince bilcmle vilyat- ahaneye
46
BAYRAM KODAMAN
mecalis-i marif ve uabatnn tatmim ve tesisi arzu olunuyor ise de ahvl-i hzra-i mliye dahi dim pi-i nazarda tutulmak vecibten bu kadar yere birden bire
evsaf- matlubeyi cmi memur bulunup bulunamyaca pek ziyde phe gtrr
mesilden olmala evvel emirde Anadolu'nun marife cihat- sire-i memlike nazaran geri kalm ve binenaleyh oralarca emr-i tedris ve tlim kaziyye-i mhimmemesi yava yava agyr ecnib eline gemekte bulunmu olan baz vilyetlerinde mecalis-i marifin kade-i tasarrufa riayette beraber hsn-i tertb ve ihyas derce-i vucbda grnm olmala ileride refte refte tamim olunmak ve... hazine-i devlete vsat geldike maalar ve memurin-i haddi nizamisine ibl klnmak ve bu
marif meclisleri teesss ettike onlar vastasyla peyderpey DarlmualUmn-i Sbyanlar da kd ve liv ve kazalarda ubeleri tesisettirilmek ve Nezarete tanzim
olunacak talimatn havi olaca vezaifi icra eylemek zere bu senelik Sivas, Diyarbekir, Mamuratlaztz, Erzurum, Van vilyetleri merkezlerinde birer marif meclisi
tekiliyle Dersadet'ten intihb ve tyin klnacak mdrlere icab- hl ve mevkie
gre iki yzden bin beer yz ve her meclisin maiyetinde bulunmak zere kezaRk
Dersadet'ten tyin ve izm klnacak mfettilere sekizer yzden biner ve mahallerinden intihb ve istihdam klnacak ktibine iki yz ellier kurutan beyz kurua kadar maa ve her meclisin mesarif-i mteferrikasna bedel senevi bin ikier yz
kuru tahsis klnmak iin Nezaret-i cizenin 97. btesinden takriben 186.000 kuru sarfna mezuniyet its hususunun pigh- meli istinah- cenab- veklet penahilerine arz ve beyan Meclis-i marifde tezekkr olunmu ve icray- icab...."
(1 Safer 1299)*.
Bu tezkerenin kabulnden sonra Sivas, Diyarbakr, Mamuratlaziz,
Erzurum, Van ve Edirne vilyetlerinde birer marif meclisi tekil edilmitir 88 .
Bunun arkasndan Suriye, Aydn, Selanik ve Tanya vilyetlerinde birer
marif meclisi kurulmas iin 6 Nisan 1882 (16 Cemaziyelevvel 1299) tarihli bir tezkere, Bb- liye sunulmutur 89 . Bu tarihten itibaren tara marif
* Aziz Berker Trkiye'de tik retim, s. 128-129. Ayn konuda ve 14 safer 1299'da
Marif Nezaretinden sadarete yazlan 18 rebilevvel 1299 (26 knunusani 1297)'de sadr-
zam Sait Paa tarafndan padiaha sunulan ve kabul buyurulan bir vesika Babakanlk Arivi dare ksmnda 67930 numarada kaytldr. Aziz Berker'in kitabna ald vesika ile bunun tarihleri birbirini tutmamaktadr. Ayrca Aziz Berker sadr- zamin arz tezkeresini
grmemitir. Bu tezkerede "Edirne ile mlhakatnda bulunan mektibin cmlesi mahud ve
harab olarak umumen muhtac- slah bulunduu" kaydedilerek Edirne vilyetinde de bir
marif meclisi tekili ile beraber 37.200 kuruun sarfna lzum grlmtr.
M
89
47
meclislerinin kurulmas ve almaya balamas biribirini takip ederek mparatorlua yaylmtr.

II.Abdlhamid devrinde sancak ve kaza merkezlerinde de marif meclisi tekil yoluna gidilerek, 1869 Nizmnmesinin bu konudaki eksiklii tamamlanmtr. 1892 (1310) tarihinde alnan bir kararla vilyet merkezinde
bulunan marif meclisi yelerinin says alt; sancak ve kazalardakilerin ise
olarak tesbit edilmitir90. Bu yeliklere, mslim ve gayr- mslim olmak zere blgenin ileri gelenleri arasndan tayinler yaplmtr.
Vilyet marif meclisi bakanlklanna genel olarak marif mdrleri getirilmi ise de istisna hallerde valilerin de bu grevi yrttkleri grlmtr.
Sancaklarda mutasarnilar, kazalarda ise kaymakamlar, marif komisyonlarnn bakan durumunda idiler. dad ve rdiye mdrleri veya retmenlerinden birisi bu meclislerin tabi yesi saylyordu91.
Marif meclislerinin vazifeleri92.
1) Sorumlu bulunduklar blgenin her trl marif ileriyle megul
olmak.
2) Sbyan-ptidai okullanmn slhna ve oaltmasna dikkat etmek.
3) retmenlerin tayin ve teftiiyle uramak,
4) Marif gelirlerini arttrmann yollarn aramak,
5) Sancak ve kaza marif komisyonlan alt ayda bir marif gelir ve giderlerini gsteren raporu marif mdrlerine gndermekle ykmldrler.
6) mtihanlan yapmak ve diplomalan vermekten ibaretti.
Kaza ve sancaklara, vilyet marif meclislerinin ubelerini aabilmek
iin orada Darlmuallmin mezunu ve usl- ceddeyi bilen bir retmenin bulunmas gerekliydi. Konya ve Aydn vilyetlerindeki pek ok sancak
ve kazada, zmir Darlmuallmin mezunlannn buralara tayininden sonra,
marif meclisleri kurulmutur 93 .
Marif meclislerinin tatbikatta daha ziyade okullara arsa bulma, bina
ina ettirme, mal meseleleri halletme hususlannda baanl olduklan anla90
91
1316 Marif salnmesi, s. 136-146.
92
93
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 18, no. 9/119, zarf 106, karton 40.
48
BAYRAM KODAMAN
lmaktadr. Bunun sebebi ise, kaza ve sancak ileri gelenlerinin meclislerde

yer alm olmasdr. Devlet bu meclisler vastasyla halkn marif yatrmlarna yardmc olmasn salamaya ve marife olan ilgisini arttrmaya almtr. Bu tutum pek ok blgede mspet neticeler vermitir. Mesel
Gemlik kazasnda kaymakamn bakanlk ettii marif meclisi, mahall imknlarla kz, erkek olmak zere yeni uslde eitim ve retim
yapan alt iptida okulunu amtr94. Byle iyi neticeler alnd
grlnce, meclislerin kurulmas Nezaret tarafndan tevik edilmitir,
zellikle Anadolu'nun byk vilyetlerinde kazalara kadar marif meclisi
yaylmtr. Buna rnek olarak Kastamonu vilyetinin 1892 ylndaki durumunu vermeyi uygun bulduk 93 .
Kastamonu
nebolu
Safranbolu
Takpr
Tosya
Ara
Daday
Cide
ankr
erke
skilip
Sinop
Gerze
Boyabat
Ayanck
Bolu
Bartn
Hamidiye
Dzce
Akaehir
Mudurnu
Gynk
Gerede
Ereli
1909 ylna gelindiinde vilyet ve sancak merkezlerinin hemen he

men hepsinde, kazalarn da ounda birer marif meclisi mevcuttu 96.
3) Marifte tefti hizmetleri
Osmanl mparatorluu'nda daha 1838'lerde yazlan marifle ilgili raporlarda tefti messesesine yer verildiini gryoruz. Meclis-i Umr-u
Nfia lyihasnda "...Mekteplerde tlim ve tellmde bir kaide ve nizm olmayp
hi bir taraftan dahi nezret ve ikdm olunmadndan muallimler bildikleri gibi
okutmakta...." denilerek "....ulm ve marifin tahsilini kolaylatrmak ve hzlandrmak iin mektib-i mevcdeye bir nizam vermek ve mahalleler arasnda bulunan
ufak mekteplerdeki talebelerin talimlerine bakmak zere evvel mevcd olan mektep
hocalarnn durum ve bilgi dereceleri memurlar (mfettiler) grlen ve ocuk terbiyesinde muktedir olanlarn istihdam edilmesi... " luzumuna iaret edilmektedir97.
Bu karar sadece stanbul'daki mahalle mekteplerinin teftiini ngrmektedir. teftiin maksad ise retmenlerin meslek ynden yeterli olup olmadklarn tesbitten ibarettir.
94
Babakanlk Arivi, Ayniyat Defterleri, no. 1420, sene 1298 (1881).

Kastamonu vilyeti salnmesi.
" Vilyet salnmeleri incelendiinde bu durum grlr.

49
1846 ylnda Mektib-i Ummiye Nezreti kurulduunda, Nezretin

bnyesinde stanbul okullanmn tefti iini yrtecek iki memuriyete yer
verilmitir98
1) Mektib-i Sbyan muinlii: Hafz Vehbi Efendi.
2) Mektib-i Rdiye muinlii: Nazif Efendi.
Ksa bir mddet sonra bu memuriyet kaldrlm ise de 1847'de
dzenlenen sbyan okullan retmenlerine mahsus talimatnamede "Mektepleri tefti ve hocalara yol gstermek zere mfettiler vardr bunlara mektep muini denir" ifadesinden anlalaca gibi tekrar kurulmutur 99 . Hatt 1851'de
Encmen-i Dni yeleri arasnda Mektib-i Ummiye Muini unvanyla
Ahmet Hilmi Efendi'nin bulunmas bu hussu teyid ettii gibi, memuriyetin devam ettiini de gstermektedir 10.
Mektip muinleri hakknda fazla bilgi olmamakla birlikte bunlarn zaman zaman vilyetlere gnderilerek oralardaki okullan tefti ettikleri bilinmektedir. Aynca tefti hizmetlerinin bazan yetkisi daha geni kimselere de
verildiini gryoruz. Nitekim 1862'de Rumeli ve Anadolu'ya tefti iin
gnderilen Ahmet Vefk Efendi (Paa), Bursal Rza Efendi, Suphi Bey
(Paa), ve Ziya Bey (Paa) gittikleri vilyetlerde marif messeselerini de
tefti etmilerdir 101 . Bunlar, Bb- li'ye gnderdikleri raporlarda sadece
marif konulan zerinde durmayp dier konulara da yer vermilerdir.
Dier taraftan, 1867 ylnda yalnz rdiye ve sbyan okullanmn teftii
iin Tekirda sancana Hilmi Efendi'nin gnderildiini gryoruz. "Hilmi
Efendi oraya vardnda slm ve Hristiyan mektibinin cmlesini muayene ederek
her ne kadar nizam ve intizamlar yolunda bulunduunu grm ise de baz noksanlarn ikmline lzum grld..."'02, cmlesinden anlalaca zere
Marif Nezreti, yetersiz de olsa, tefti ilerini yrtmek istemitir. Bununla birlikte tefti hizmetinin neminin tam anlaldn sylemek mmkn
deildir.
Nihayet 1869 Nizmnmesi tefti hizmetlerinde de yeni bir takm
hkmler getirmi ve bylece tefti ilemi Nezretin resm ve kanun
grevleri arasna girmitir.
58
Aziz Berker, ayn. esr., s. 25.
99
Hasan Ali Koer, ayn. esr., s. 60.
100
Kmil Su, "Trk Eitiminde Teftiin Yen ve nemi", stanbul 1974, s. 2.
101
Mahmut Kemal nal, Son Sadnzamlar, stanbul 1969, II, 188: V, 664.
102
Kmil Su, ayn. esr., s. 64.

F. 4
50
BAYRAM KODAMAN
Bu nizmnmenin getirdii yeni hkmler aadaki ekilde sralanabilir103.

1) Marif idaresine bal olarak "Evliye-i mlhaka merkezlerinde dahi
icabna gre bir mslim dieri gayr- mslim olarak mfetti nmyla ikier nefer memur bulunacaktr."
2) Mfettiler "Marif Nezaret-i celilesinin intihb ve istizan zerine
ba irade-i seniyye tyin olunur"lar.
3) Muhakkikler* ve mfettiler vilyet marif meclislerinin muvazzaf
yeleridir.
4) Muhakkiklere tefti iin bir yere gittiklerinde harcrah verilecektir.
Mfettilerin harcrahlar ise maalarna dahildir.
5) Marif meclisleri vilyet dahilinde bulunan bilcmle mekteplerle
ktphne ve matbaalara ve dier marif tesislerine nezaret edecek ve
mektepleri daima tefti ederek gerekli slhat yapacaklardr.
6) Marif mdrleri ve muavinleri dahi vilyet merkezinde bulunan
mektepleri, zellikle, dadi, Sultan ve liye mekteplerini teftie memurdurlar.
7) Muhakkikler sra ile vilyet dahilini gezerek, mektepleri, ktphneleri ve sancaklarda bulunan mfettileri tefti ve tahkik edip, yetkileri
nisbetinde baz tedbirler alacaklar ve dnlerinde bir rapor hazrlayacaklardr.
8) Mfettiler, sancaktaki mektepleri slah edinceye kadar ayda bir,
sonralar alt ayda bir tefti edip sonucu marif meclisine bildireceklerdir.
9) in icabna gre retmenler, mfettilere, bunlar da sancak mutasarrflarna mracaat edeceklerdir.
Yukardaki yedinci maddeye gre muhakkikler, yetki ve rtbe bakmndan mfettilerden nde geliyorlard. Bu iki memuriyetin konulmasyla tarada eitim ve retim ilerinin tefti yolu ile izlenip denetlenmesi ilk defa olarak resm grevlilerin srekli sorumluluu altna verilmitir.
Marif-i Ummiye Nizmnmesinin ilnndan sonra, byk Meclis-i
Marif bnyesinde memurn-i teftiiye ad altnda iki tefti memuriyeti kurulmutur104. Bunlar:
103
Marif-Umumiye Nizmnmesi, madde: 143-151.
* Muhakkik: Bir olay ve durumu akla kavuturmak iin gereken aratrmay yapan kimse demektir. Genellikle bu terim mfettile e anlamldr.
104
9 Cemaziyelhir 1286 tarihli Marif Nezareti tezkeresi iin bk. Aziz Berker. ayn..
esr., s. 78.
51
1) Rumeli yakas mektib-i Rdiye ve Sbyaniye mfettiliidir ki bu

makam 1.200 kuru maala marif meclisi yesi olan ahin Efendi tayin
edilmitir.
2) Anadolu yakas Mektib-i Rdiye ve Sbyaniye mfettiliidir ki
bu makama 1.200 kuru maala marif meclisi yelerinden Ahmet Efendi
tayin olunmutur.
Unvanlarndan da anlalaca zere, ad geen iki mfetti Anadolu ve
Rumeli cihetinde mevcut sbyan okullann tefti ederek, bina tedrisat ve retim kadrolan ynnden slhna; yeni almakta olan rdiyelerin de memleket apnda yaylmasna gayret edeceklerdir. Bunlar tara ile Nezret arasnda devaml irtibat saladklar iin halkn isteklerini marif
durumunu yneticilere bildirmekle daha etkin tedbirler alnmasn salyorlard. Fakat mparatorluun genilii sbyan okullanmn her ynyle slh olunmaz durumu, retmenlerin yetersizlii, rdiyelerin henz almakta olmas, tarada marif tekiltnn yokluu ve halkn cahillii
mfettilerin gerek mnada tefti yapmalarn engellemitir.
Tefti hizmetlerindeki bu durum 1879 ylna kadar devam etmitir.
Bu tarihte merkez tekiltnda iki mfetti muhafaza edilmekle beraber
marif mdrlk ve meclisleri kurulan yerlere birer de mfetti tayini yoluna gidilmitir. 1880 ylnda kodra Vilyeti Mektib-i Ummiye mfettii Davut Efendi, Anadolu mektib-i Rdiye ve ptidaiye mfettiliine
tayin edilmitir105. Tayini hakknda Nezrete yazlan tezkerede Anadolu'daki okullann daim teftie muhta olduu belirtilerek, buralara marife istifade edilebilir bir kiinin 1.500 kuru maala ve aynca gidecei yerlere gre harcrah verilmesi gerektii ifade edilmitir.
1880 (1297)'de merkezde mevcut ktphneler mfettiiyle beraber saylar olan mfettilik kadrosu, 1882'de arttnlmtr l06 .
a) ki mektib-i rdiye mfettii,
b) Mektib-i sbyaniye mfettii,
c) Anadolu mektib-i rdiye ve iptidaiye mfettii,
d) Ktphneler mfettii.
Marif mfettileri arasnda okullara gre ksmen de olsa i
blmne doru bir adm atldn grmekteyiz. Ancak bu durum stan105
IU6
Babakanlk Arivi, rade (Dahiliye), no. 66917, sene. 1293.

BAYRAM KODAMAN
52
bul iin geerlidir: Zira ilk mfetti stanbul okullarn teftile grevlendirilirken taraya umumi mfettiler tayinine devam edilmitir. 1883'te
mektib-i liye, Rdiye ve ptidaiye iin ayr ayr mfettiler tayin edilerek her birinin grev ve yetkileri iyice belirlenmitir10 . Bir yl sonra da
matbaalar mfettilii kadroya alnmtr108.
1887'de btn mfettiler retim dairelerinin dnda braklarak "memurin-i teftiiye" ad altnda ayn bir daireye balanmlardr. Bu dairede ilk
defa olarak "Milel-i gayr-i mslim ve ecnebi mektepleri mfettilii" ve "dadi
mfettilii" kadrolar ortaya kmtr109.
1892'ye kadar mfettilerin durumunda ve saylannda bir deiiklik
olmamtr. Ancak bu tarihte "Rumeli vilyetleri marifmfettilii" konulmusa da iki yl sonra kaldnlmtr. Aynca "mektib-i liye mfettilii"
nin ad "Mektib-i liye ve hususiye mfettilii" ekline sokulmutur 110 .
Bylece okullar iin be, matbaalar ve ktphneler iin mfetti kadrosu ortaya kmtr. Bu say 1897'de okullar iin on e, ktphneler
ve matbaalar iin sekize kanlmtr111. lk defa olarak bu tarihte kz
Rdiye ve ptidaiye okullanna da mfettiler tayin edilmilerdir. htiyaca
gre saylan arttnlan mfettiler heyeti, devrin sonunda, u kadroya sahip
olmutur:
Memurn-i teftiiye m .
1) Mektib-i liye ve hussiye mfetti-i ummisi,
2) ki Mektib-i ddye mfettii,
3) Alt erkek Mektib-i Rdiye mfettii,
4) kz Mektib-i Rdiye mfettii,
5) Sekiz Mektib-i ptidaiye mfettii.
6) Drt ktphneler mfettii,
7) Yedi matbaalar mfettii,
8) Bir ktp ve resail vakfiye mfettii.
Shhiye mfettilii ile Mektib-i gayr-i mslim ve ecnebiye mfettilii ayn birer daire olup memurn-i teftiiye heyetine dahil deildir*
107
108
I0
' 1305 Devlet salnmesi.
1,0
111
1,2

* Shhiye mfettileri 1905 (1323)'de ayn bir dairede toplanmtr.
53
stanbul okullanmn teftiiyle grevli Mektib-i liye ve Hussiye, dadiye, Rdiye ve ptidaiye mfettilerinin vazifelerini gsteren resm bir talimatnmeye rastiamadk. Ancak mevcut vesikalardaki bilgilerden mfettilerin okullarn idaresini, retimini, maliyesini ve retmenlerini tefti ettiklerini karmak g deildir.
Anadolu ve Rumeli'ye gnderilen ummi marif mfettilerinin vazifeleri hakknda 1890 (21 evval 1308) tarihinde hazrlanan "Rumeli Vilyt
ahanesi marif mfettilii talimatnmesi"nden bilgi edinebiliyoruz. Geici
olarak 11 madde halinde hazrlanan bu talimatnmeye gre:
1) Mfetti, Marif-i Ummiye Nizmnmesinin uygulanmasna dikkat edecektir.
2) Okullann her trl faaliyetlerini gzetecektir.
3) Marif meclis ve komisyonlann kontrol edecektir.
4) Marife balanm olan vakflann iyi bir ekilde ynetilmesine ve
bunlardan elde edilecek gelirlerin yolunda harcanmasna gayret gsterilecektir.
5) Okullara diplomal ve yetenekli retmenlerin tayin edilmesine allacaktr.
6) Tefti sonulann tafsiltl bir rapor halinde Nezrete arz edecektir .
113
Bu talimtname, umm marif mfettilerinin teftilerinden neler

beklendiini gstermesi bakmndan nemlidir. Kanaatimize gre mfettiler, daha ziyade eitim ve retim dndaki konularda teftiler yapmlardr. Bunlann banda marif btelerine bakmak grevi gelmektedir.
Okullar vilyet, sancak ve kazalarda bulunan mfettilere braklmtr.
1886'da, o zamana kadar hkmetin mdahale ve teftiinden uzak
olan gayr-i mslim ecnebi okullan, ilk defa olarak "mfetti-i mahssa* vastasyla tefti ettirilmitir114. stanbul'daki bu icraatn faydalan
grldnden Marfi Nezreti, taradaki dier gayr-i mslim ve ecnebi
okullann da tefti ettirmeyi uygun bulmutur. Nitekim Makedonya'daki
Rum okullarnn zararl faaliyetlerini arttrmas ve bu hususta Bb- li'ye
113
Kmil Su, ayn. esr., s. 89-91.
114
Babakanlk Arivi, rade (Dahiliye), no. 81099 sene 1304.
54
BAYRAM KODAMAN
raporlar gelmesi zerine sadr- zam Kmil Paa aadaki tezkereyle durumu ak bir ekilde ortaya koymutur:
"...ilka- fesad etmekte olan Rum ve Tunan mektibi muallimlerinin ahvl ve
harekt hakknda Selnik vilyeti umr-u ecnebiye mdiriyetinden Hariciye Nezareti celilesine vrid olan tahrirtn tercmesi irsl-i savb- devletleri klnm olmakla mealine nazaran mehazir-i mebsutay defi olacak surette tedbir-i teftiiye ittihazna himmet buyurulmas.... '\2\ Cemaziyelevvel 1304)115.
Sadr- zam bu tezkereden nce 1886 (16 Terin 1302)'da inayder
Efendi adnda bir zatn umm vilyat- hne mektib-i ecnebiye ba
mfettiliine tayin edilmesini istemiti. Marif Nezreti de tefti hizmetlerini taraya zellikle Rumeli'ye gtrmeyi ve ilerde her vilyet iin zel
mfettiler tayinini arzu ediyordu 116 . Sadr- zamin nceki istei ve tezkeresi zerine inayder Efendi seyyar olarak umum Rumeli mektib-i gayr-
mslim ve ecnebiye mfettiliine 2.500 kuru maala tayin edilmitir117.
Vazifesi, okullan ve hocalar tefti etmek ve muzr kitaplarn okutulmamasna dikkat ve ihtimam gstermekti.
Ksa bir mddet sonra, II. Abdlhamid bir irade ile tefti iinin ihmal edilemiyecek kadar nemli olduunu, bu bakmdan "....Emr-i teftiin
bilcmle vilyat- ahaneye tamim ve tayin edilecek mfettilerin mslmanlardan
intihabm.." emir buyurmutur (10 Recep 1304/23 Mart 1302) m . Nitekim
1889 tarihinde Van, Erzurum, Bitlis vilyetlerindeki mektib-i ptidaiyenin
oaltlmas ve Hristiyan okullarnn teftii iin Bekir Beyin mfetti olarak gnderildiini gryoruz 119 .
Vilyet marif mdrlkleri ve marif meclisleri maiyetinde bulunan
mfettilere gelince, bunlarn says olduka kabarktr. Her vilyette marif mdrl ve meclisi, her kaza ve sancakta da birer marif komisyonu
olduuna gre bunlarn bnyesinde birer mfettiin olmas tabu idi. Vilyet salnmeleri incelendiinde bu mfettilerin ekserisi, mektib-i iptidaiye
ve rdiye mfettii durumundadrlar. dadiler ve Darlmuallimnler daha
ok marif mdrleri ve vilyet mfettileri tarafndan tefti ediliyordu.
Sancak ve kazalardaki mfettilerin eitim ve retimle ilgili vazifeleri
1879 ylnda kabul edilen kanuna gre unlardr: Okullarn retim progUs
Ayn yerde.
116
Ayn yerde.
117
Ayn yerde.
1,8
Ayn yerde.
119
Babakanlk Arivi, Ayniyat Defteri, no. 1322, sene 1307.
55
ramlarnn uygulanmasn; okullann salk kurallanna uygun olup olmadklarn; ara ve gerelerini denetlemektedir. Halk okul yapmaya tevik
etmek, retmenlerin tayininde rehberlikte bulunmak, renci ve retmenleri kontrol etmek ve aynca marif mdrlklerine gerekli bilgileri
vermekti 12.
Kazalardaki marif mfettileri civar kylerdeki iptida okullann dahi
tefti ederek bunlann slh yolunda almalar yapmlardr. Buna bir
rnek olarak Selnik vilyetindeki yaplan icraat verebiliriz: "Bir mddetten
beri Nezaret emri gereince mlhakata gnderilen mfettilerin tefti ve teviki neticesi "Usl-u a tka" tedrisata devam eden ptidailerin bir ksm "Usl- cedide "ye
ifra ve diplomal muallimler tayin klnd gibi, mektebi olup da muattal halde
bulunan kylerin dahi mektepleri tamir ve kad ettirilmi ve u usln takibiyle
btn kylerin mekteb-i tedrisatnn slh edilecei ve bunun mfettiler sayesinde
olduu...."121.
Ky okullarnn teftii Anadolu'da da yrtlmtr. Msbet neticeler grldke, marif mdrlerince Nezrete veya "Anadolu'yu hne-i
Islhat Mfetti-i Alisi"ne tezkereler gnderilerek ky okullarnn teftii iin
seyyar mfettilerin tayini ve saylannn arttrlmas istenmitir. Sivas marif mdr, marif slhat hakknda 10 Haziran 1312 (1896) tarihinde
Anadolu Islhat mfettiine gnderdii raporda tefti hizmetlerinin
yrtlmesi konusunda u ifadelere yer vermitir: "...Kylerin mektepleri
mtemadiyen tefti olunmak iin seyyar bir marif memuru tayin etmek muktezadr....ve evvvelk sene civar kazalarn bir kana isr klnarak (gnderilerek) bir
hayli ky mekteplerinin tefti ve inasna itina olunmu ve bu sene ibu tedbirin
takip ve devam musammem bulunmu (kararlatrlm) ise de bu gibi icraatn
hsn-i tesirat yalnz teftiat zamanna mnhasr kaldn" kaydetmekle mfettilerin sadece var olan okullan tefti deil ayn zamanda halk bina yaptrmaya tevik ettii anlalmaktadr 122 Devrin sonunda merkezden yaplan
tayinlerle tarada zellikle mektib-i ptidaiye mfettilerinin says arttnlmtr.
Sonu olarak tefti hizmederinin yetersiz ve bugnk anlaytan uzak
bir biimde yrtldn syleyebiliriz. Bu devirde tefti hizmederiyle ilgili resm bir nizmnmenin karlmam olmas bu dncemizi doru120
Dstur zeyli, 1-4, s. 71.
121
1321 Selnik vilyeti salnmesi, s. 630.
122
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no. 21/IIIi, zarf 21, karton 131.
56
BAYRAM KODAMAN
lar niteliktedir. Ancak 1876 ile 1909 yllarndaki durum incelenip bir mukayese yapldnda, tefti anlay ve hizmeti ynnden az da olsa bir mesafe alnd bir gerektir. II. Abdlhamid devri banda, marif tekiltnn ve yeni okullann yaygn olmamas tefti hizmetlerinin gecikmesine ve
Nezrete geri plna itilmesine sebep olmutur.
Sz konusu devirde, tefti'in, tefti edilecek okullann yaplmasyla,
retmenlerin yetitirilmesiyle program ve talimatnamelerin hzlanmasyla
megul olmutur. Tefti hizmederinin yetersiz oluunda dier bir sebep de
yetimi kimselerin bulunmamasdr. Dolaysyla medrese mezunu ve modern eitim anlayndan uzak ve cahil kimselerle bu i yrtlmek istenmitir. Buna ramen sayca bile yeterli bir seviyeye kanlamamtr.
Bu devirde eleman azln, mal imknszl, bilgisizlii, okullann yeni alm olduunu ve buna karlk tefti hizmetlerinin okluunu
dnrsek; yaplan icraat gelecek iin ilk msbet denemeler olarak kabul etmek yerinde olur.
KNC
BLM
LK RETM
SIBYAN OKULLARI:
Osmanl mparatorluu'nda ilk eidm ve retimin yapld yer "sbyan mektebi" (ilk okul) idi. Kitle retimi yapan sbyan okullar, imparatorluun parlak devrinde zamann ihtiyalarna cevap verebiliyordu. Dier
kurumlarda olduu gibi, bu messeseler de kendilerini yenileyemediinden ilevlerini yitirmilerdir. Bu okullann byk bir ksmnn -medreseler
olduu gibi- vakf olarak kurulmas; vakfiyelerine uygun ve mecburi bir
programn takip edilmesine sebep olmu bu da sbyan okullannn statik
(duraan) bir hal almasna yol amtr. Dolaysyla sbyan okullar deien artlara ayak uyduramamtr.
Sbyan okullan, kurululan bakmndan, ya bir "klliyet" iinde yer
alyorlar, yahut da ayn olarak mahalle ve kylerde bulunuyorlard. Byk
bir ocuun tek kad, tek odal ta binalard
Sbyan okullannn belli bir ynetmelii veya devlete hazrlanm belirli bir program mevcut deildi. Bu okullann amac bir ocua okumayazma retmek, slm dininin kurallanm ve Kur'an' belletmekti. retim ezbere dayanyordu. Ferd bir eitimin hkim olduu bu okullarda
genellikle u dersler okutuluyordu: 1) Elilba, 2) Kur'an, 3) lm-i hal, 4)
Tecvid, 5) Trke ahlk risaleleri, 6) Trke, 7) Hat(yaz).
Bu dersler Trke olarak okutuluyordu. Bu hususta Faik Reit Unat
yle demektedir ki biz de ayn grteyiz: " Geri bu okullann ba hedefi, ocuklara her ne kadar Arapa olan Kur'an metnini yanlsz okuyup telffuz edecek
bir yetenek kazandrmak ise de, gerek tecvit, gerek din bilgilerinin retmenler tarafndan Trke akland, hele kara cmlenin retilmesinde dorudan doruya
ana dil hakim bulunduu, ocuklara muhtelif vesilelerle Trke dualar ve ilhiler
ezbereletildii, Trke glbanklar syletildi cihetle, hele medreselerin bile tam mansyla Arapa olduu iddia edilemeyecek olan retim dik yannda sbyan mekteplerinde retim dilinin Arapa olmayp Trke olduu kuvvetle savunulabilir"2.
1
zgnl Aksoy, Osmanl Demi stanbul Sbyan Mektepleri zerine Bir nceleme, stanbul
1968, s. 153.
2
F. Reit Unat, ayn. esr., s. 8-9.
58
BAYRAM KODAMAN
Sbyan okullan eitim ve retim aralar bakmndan da yetersiz idiler. Kitap haricinde, yaz tahtas, harita, kre, sra gibi vastalann hi biri
yoktu. retmenler, genellikle medrese kl idiler. Fakat pek ok yerlerde eitli kaynaklardan kimselerin retmenlik yaptklan anlalmaktadr.
Okuma-yazma bilen, imam, mezzin, kayyum vb. kimselerin kendi grevleri yannda retmenlii de yrttklerini biliyoruz.
ocuklar, 4-5 yalannda min alay (tren) ile okula balard. Okula
kayt-kabul gibi her hangi bir ilem sz konusu deildi. Mslman olan
herkesin ocuu okula giderdi. retmen-renci mnasebetleri, okul
iinde ve dnda kesin itaat, korku ve saygya dayanyordu. Ksaca niteliini belirttiimiz bu okullann slh lzumu, II. Mahmut devrinde anlalmaya balamtr.
SIBYAN OKULLARINDA LK ISLHAT TEEBBSLER
Osmanl devlet adamlan, Avrupa'nn stnln uzun yllar asker

alanda aramlar ve yaplan slhat hareketlerinde bu yne arlk vermilerdir. Bu yzden asker okullann dndaki marif messeselerin dokunulmam ve bunlar kendi haline braklmlardr.
II. Mahmut devrinde, ilk defa olarak asker saha ile birlikte mlk sahada da slhat yaplmaya alldn gryoruz. Bunun bir sonucu olarak, 1824 ylnda sbyan okullannn durumu ele alnd. Nitekim II. Mahmut, sz konusu tarihte " Talim-i sbyan" hakknda bir ferman yaynlamtr 3 . Bu fermanda, cehaletin ktlklerinden ve ocuklann okula deil rakla verilmesinin zararlanndan sz edildikten sonra gen-ihtiyar herkesin slm kidlerini renmesi ve ocuklann ergenlik ana kadar okullara gndermeleri irde buyrulmutur. Aynca ocuklann okula devabn
salamak iin din ve hukuk meyyideler konmutur. Fermann dier
zelliklerine gelince:
1) Fermann hkmleri sadece stanbul iin geerlidir.
2) Sbyan okullanna devam mecburiyeti konmutur. Fakat bu mecburiyet, tara sbyan okullan iin geerli olmadndan, genel bir kaide deildir. Bu bakmdan, ilk retim mecburiyetinin bu tarihte konduunu ileri
srmek imkanszdr; fakat ona doru atlm bir adm olarak yorumlanabilir.
3) Eitim ve retim hususunda her hangi bir yenilik getirmemitir.
Yine geleneksel eitim devam ettirilmi, ancak slh sz konusu olmutur.
3
1824 tarihli bu ferman iin bk. Mahmut Cevat, ayn. esr., s. 1-3.
59
Fermann bu muhtevasna ramen padiah II. Mahmud'un sbyan

okullannn durumuyla yakndan ilgilenmesini bir yenilik saymak gerekir.
Zira bu tutum, II. Mahmud'un marifin toplum ve devlet hayatnda
nem ve yerini kavram olduunu gsterir. Bununla birlikte padiahn,
sbyan okullannda, 1824 ylnda, kkl bir deiiklik yapmas ok gt.
Hele medrese ve ulemnn desteine en fazla muhta olduu bir srada
bunu yapmas beklenemezdi.
II. Mahmud'un 1838 ylnda, ilk retim alannda yeni bir teebbse
daha giritiini gryoruz. Bu tarihte, Meclis-i Umr-u Nfia, ilk retimin
slh hakknda bir rapor hazrlad. Bu rapor, baz deiikliklere uratlarak padiahn tasdikine sunulmutur ve iradesi temin edilmitir4.
Bu raporda genel marif sistemi ve bu arada sbyan okullarnn nemi ve slh zerinde durulmutur. Bu rapora hakim olan gler, ana izgileriyle yle zetlenebilir: Marifin gayesi, insan ahirette olduu kadar,
hayata da hazrlamaktr. Din bilgiler insan ahirette kurtulua hazrlad
halde, fen ve ilim insann dnyada mutlu ve mreffeh olmasn salar.
Halk cahil olan memleketlerde ne sanayi ilerler, ne de devlet zengin olabilir. Marif sistemi bir btndr; bu bakmdan ilk, orta, yksek dereceli
okullar arasnda bir uyum salanmaldr.
Rapordaki bu grlerin, modern marif anlayyla hazrlanm olduunu kestirmek zor olmasa gerekir. nk raporu hazrlayanlar, Avrupa'daki gelimelerin marife dayal olduunu bilmektedirler. Bu kimseler,
marif slhatn eitim ve retimin dnyevletirilmesinde grmektedirler.
Rapor bu grleriyle, eitim tarihimizde yeni bir salha at. lk defa olarak devlet, medresenin yannda eitimden hak istemeye balad. Bu tutum
devletin batllama anlay ve esaslanna uygun bir hareketti. Eitimi de
bunun bir vastas olarak gryordu.
Raporla birlikte, dier sahalarda olduu gibi, eitim alannda da iki
gr ve zihniyet mcadelesi balad. Sbyan okullan zerinde, bu mcadele, daha iddetli oldu. Zira medrese ve ulem, sbyan okullann kendi
etki sahas olarak gryor ve buraya kendi anlaylan dnda, hele lik
bir dnceyi sokmak istemiyorlar. Tazminatlar ise,kendi dncelerine
halk da itirak ettirmek istiyorlar; bunun da kitle eitimi yaparak topluma kollektif uur veren sbyan okullanyla gerekleeceine inanyorlard.
Bu ekilde balayan mcadelede Tazminatlann tavizci tutumu yznden
4
6-20.
Meclis-i Umr-u Nfa ve dier meclis raporlar iin b. Mahmut Cevat, ayn. esr., s.
60
BAYRAM KODAMAN
medrese ar basmaya balad. Neticede sbyan okullan yine medrese ve

eyh'l-slmla brakld. Tanzimatlar, sbyan okullarn bir tarafa brakarak, rdiye okullann ap kendi anlaylanm burada hakim klmak istediler. Fakat bunda da pek baanl olamadlar.
Meclis-i Umr-u Nfa raporunun, genel marif politikas bakmndan
yeniliki olmasna ramen, sbyan okullan iin somut bir tedbir getirmemi olduunu gryoruz. Sadece baz tavsiyelerle yetinmitir. Bu tavsiyeler
unlardan ibarettir:
1) Hocalann teftii ve yetenekli olmalan,
2) ocuklann okula devam mecbur tutulmas ve gerekli bilgileri
renmeden braklmamas,
3) ocuklann bilgi seviyesine gre snflara aynlmas,
4) Fakir ve kimsesiz ocuklar iin yatl okullann almas,
5) Mahallelerdeki kk okullann yalnz hece ve Kur'an retimine
tahsis edilmesi.
Grld gibi sbyan okullannda din! eitim hakimdir. Okullann
bymesinde yenilik yaplmasna cesaret edilememi, ancak eski durumlan korunarak bir eki dzene kavumasna allmtr. Hlsa, sbyan
okullanmn slh yolunda atlan admlar pek baanl olmamtr
TANZMAT DEVRNDE SIBYAN OKULLARI
Tanzimat devrinde sbyan okullanmn eitim ve retim ynnden

dzene konulmas yolunda ilk teebbs Abdlmecit tarafndan yaplmtr.
1845 ylnda marifle ilgili bir Hatt- Humayununda cehaletin kaldnlmas
(izle-i cehl) ve kamu terbiyesinin (terbiye-i mme) aresine baklmas hususunda emir ve ikazlan dorudan doruya sbyan okullann ilgilendirmektedir 3 . Hatt- Humayun zerinde toplanan Meclis-i Ahkm- Adliye'nin karanndaki "izle-i cehl-i ahli ve tebaa niyet-i hayriyet mtadesiyle mahallt mektipi hakknda balca bir nizm kam mtalaa olunmak zere.... bir
meclis-i muvakkat tertipi....." yollu szler bunu teyid etmektedir 6 . 1845 (4
Rebilahr 1261) tarihli resm teblide ise "...gerek Dersaadet'te ve gerek Memlik-i Mahrsa-i ahanede icap eden ve hl-i hazrda mevcut bulunan mekteplerin yolunda tanzimiyle melhuz olan fevidi husule getirecek srette bir nizm- kav
5
6
Aziz Berker, ayn. esr., 13-14.

Meclis-i Val-y Ahkm- Adliye karan iin bk. Aziz Berker, ayn. esr., s. 15.
61
ve daim tahtna idhl olunmasna mtevakkf grndne ve iptida ina ve tanzim olunmas lzm gelen mektepler mahaUt mektebi olmasyla ona gre balca
bir nizam kaleme alnmas... "ifadesiyle sbyan okullannn slhna nem verildii aka belirtilmitir7.
Yukanda ad geen Meclis-i Muvakkat kurulmu ve bir lyiha hazrlayarak Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyeye takdim etmitir. Bu layihada da
sbyan okullannn "Meicut olan mektip-i sbyann icabna mukannenat ve
mrettebtnm tanzim ve tasfiyesi..." ngrlmtr 8 . Aynca Meclis-i Muvakkat, mahalle mekteplerinin nizmt- ummiye ve dhiliyesini etraflca
mtalaa ederek daha sonra kurulan Meclis-i Marif-i Ummiyeye baz
tavsiyelerde bulunmutur.
Meclis-i Marif-i Ummi, Sbyan okullar hakknda yeni bir takm slhat tedbirleri almaa lzum grmeden Meclis-i Muvakkata alnan kararlar uygulamaya koymutur. Bu kararlar 9 .
1) Islhata ilk nce mahalle mekteplerinden balanlmas,
2) Mevcut okul hocalanna okutacaklar derslerle ilgili birer talimat verilmesi,
3) Yetersiz kimselere hocalk yaptrlmamas, bu gibilerin baka ilerde
grevlendirilmesi,
4) Snf ve imtihan uslnn getirilmesi,
5) Her eyin nizm ve uslne gre yrtlmesinden ibaretti.
Bu tedbirlerin okullarda uygulanmas ve kontrol iin Mektib-i
Ummiye Nezreti kurulmutur. Her gn mahalle mekteplerini gezip nizmlann tamamen icrasna dikkat etmek zere, naznn yanna bir muavin tayin edilmitir.
1845'te Abdlmecid tarafndan balatlan marif reformu, sbyan okullan iin 8 Nisan 1847'de bir talimatnme hazrlanmasyla yeni bir safhaya
girmitir10. Hocalara rehber olmak zere yazlan bu talimatnmeye ihtiya
duyulmas ve hazrlanmas marifte yeni bir anlayla iaret etmektedir.
" Mahmut Cevat, ayn. esr., s. 26-27.

8
' Meclis-i Marif-i Ummiye karar iin bk. Aziz Berker, ayn. esr., s. 21.
10
Aziz Berker, ayn. esr., s. 28-35.
BAYRAM KODAMAN
62
Ayrca okullara bir nizm vermek istedii de aadaki maddelerden anlalmaktadr:

1) retim sresi drt yl olarak snrlandrlmtr.
2) Sbyan okullannn rdiyelere temel olmas ve bunlara renci yetitirmesi kabul etmekle retim dereceleri arasnda bir uyum salanmtr.
3) Trke derslerine nem verilmekle eitimde milllemeye doru bir
adm atlmtr.
4) lk retimde birlik ve btnlk temini yoluna gidilmitir.
5) Okuma ve yazmaya ayn lde nem verilmitir.
6) Okullarda tefti usl ve rencilerin devam mecburiyetinin salanmas ngrlmtr.
7) Okullara ta levha ve divitin sokulmas uygun grlmtr.
Bu talimatnmeyi geleneksel derslerin daha iyi verilmesi iin bir balang kabul etmek yerinde olur. Derslerde ise Trke ve yaz dersi dnda herhangi bir yenilik sz konusu deildi.
Szn ksas, iyi niyetlerle hazrlanm talimatnme paraszlk ve hocaszlk yznden uygulanamam ve okullar yine eski uslde retime devam etmitir.
1857'de Marif Nezreti'nin kurulmasyla sbyan okullannn slh yeniden ele alnm, fakat buna ancak 1863'te teebbs edilmitir. Bu tarihte
stanbul'da eitli semtlerde 12 adet okul ve her okulun evresinde iki
baka okul daha seilerek toplam 36 okulda yeni usln uygulanmasna
karar verilmitir. Hemen ifade edelim ki bu yeni usl, 1846'da Meclis-i Muvakkat'n ald kararlann tatbikatndan baka bir ey deildi. Buna ek
olarak hocalara devlete maa balanmas, ilk retimin parasz olmas ve
ilk retimin temel eitim kabul edilmesi gibi fikirler ortaya kmtr11.
1864'te kurulan "Mektib-i Sbyan- Mslime Komisyonu" 1868'de sbyan
okullan iin on maddelik bir nizmnme tertip etmitir. Nizmnmenin
getirdii yenilikler, sbyan okulu dersleri arasna iml, malmat- nfia,
corafya ve aritmetik derslerinin konulmasndan ibarettir 12 . Fakat bu nizmnme de uygulanmamtr.
11
Raporlarn metinleri iin bk. Aziz Berker, ayn. esr., s. 39-42.
12
Nizamname metni iin bk. Aziz Berker, ayn. esr., s. 59-60.
63
1868 Marif-i Ummiye Nizmnmesi ve sbyan okullar:

Btn marif sistemiyle birlikte sbyan okullanmn bir nizma konulmas, bu nizmnmenin kabul ve tatbikiyle gerekletirilmitir. Nizamnamenin sbyan okullanna ait hkmleri 13 :
a) Genel Hkmler:
1) Her mahalle ve kyde ve icabna gre bir iki mahalle ve bir iki
kyde en az birer sbyan okulu bulunacaktr.
2) Sbyan okullanmn tahsil mddeti drt yldr.
3) Devam mecburiyeti erkekler iin 6-10; kzlar iin 7-11 yalar arasndadr.
4) Bir mahalle veya bir kyde iki sbyan okulu varsa bunlardan biri
kzlara dieri erkeklere tahsis edilecektir.
Bu hkmlerden, devletin, ilk retimi btn mparatorlua yaymak
ve retim yana gelmi her ocua asgari bir eitim vermek istedii anlalyor. Daha nce ilk retim reformunu stanbul dna tarmayan zihniyetle mukayese edilirse, bu hkmlerin ne kadar ileriye dnk olduu
grlr.
b) Ders ve imtihanlara dair hkmler:
1) Okutulacak dersler: Usl- cedide vehile elifba, Kur'n- Kerm,
Tecvid, Ahlka mteallik resail, lm-i hal, Yaz talimi, Fenn-i hesap, Tarih-i Osman, Corafya, Malmat- Nfa.
2) Derslerde deiiklik ancak Nezretin msaadesiyle olacaktr.
3) mtihanlar, ky ve mahalle ihtiyar meclisi huzurunda yaplacaktr.
Okutulacak dersler itibariyle, ilk retimin nemi iyice anlalmaya
balamtr. Din ve dnyev bilgiler arasnda tam bir denge kurulmu,
hatt ikincisine arlk verilmitir.
c) Hocalara dair hkmler:
1) Hocalann Osmanl tebaasndan ve Drlmuallmn mezunu olmas
arttr.
2) Okulun nizmnmesine uymayan hocalar cezalandnlr veya iten
atlr.
13
1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesi mektib-i iptidaye ile ilgili maddeler.
64
BAYRAM KODAMAN
Drlmuallimn'in verdii mezunlarn ne kadar az olduu dnlrse, btn okullarna nizmnmenin istedii vasfta hoca bulunamayaca aktr. Fakat byle bir artn konmas artk, medreseli hocalardan bir
ey beklenilmediini ve Drlmuallimn mezunlarna mit balandn
gstermektedir.
d) Mal hkmler:
1) Sbyan okullanmn ina, tamir ve dier masraflanyla hocalannn
maalan mahalle ve ky halk tarafndan karlanacaktr.
Grld gibi, sbyan okullanmn mal yn devlet tarafndan tamamen ihmal edilmi ve zaten ocuklann okutmaya pek hevesli olmayan halka braklmtr. Byle olunca sbyan okullanmn yaylmayaca akt. Nitekim yle olmutur.
Nizmnme ilk retimin yaygnlamas iin maddi ve manev imkn
ve vastalara gereken nemi vermediinden, deeri nazar alanda kalm ve
tatbikat sahas snrl olmutur.
1869 Nizmnmesine gre sbyan okullanmn slh, yahut "iptida"*
ad altnda yeni uslde retim yapan okullann almas iin ilk esasl teebbs, 1870 tarihinde balamtr. Bu teebbs sadece stanbul'u deil
btn mparatorluu hedef alyordu. Balangta sbyan okullannda okutulacak kitaplann ak, sade ve renciye evk verecek ekilde yeniden hazrlanmas ii ele alnmtr. Hazrlanacak kitaplann vasflan ve muhtevas
25 Muharrem 1287 (1870) tarihli Takvim-i. Vakayi'de belirtilmitir. zellikle "elifba" iin yeni heceleme uslnn ve alt ayda okumay retecek
kolay bir yntemin bulunmas ve aynca kitabn iine resimlerin de konmas art koulmutur. Din, ahlk, dil, tarih, corafya ve malmat- nf
gibi ders kitaplannn da nasl hazrlanaca hakknda bilgi verilmitir14.
Yalnz bu kitaplann bastnlp bastnlmad konusunda herhangi bir bilgimiz yoktur. Ancak daha ileriki yllarda pek ok yeni kitabn bastnlp datlm olduunu biliyoruz15. Bu yeni kitaplar sadece iptidaler iin hazrlanmlardr. Zira sbyan okullanmn eski uslde retime devam ettiklerini biliyoruz.
* ptidai mektepleri: ptidanin kelime anlam "ilk," "balang" olup, sbyan mekteplerindeki geleneksel retim metodlan dnda yeniden dzenlenecek mekteplerde, zellikle
Elifba'nn okunmas hususunda yeni bir usln tatbik edildii mekteplere verilmi bir isimdir. 1876'dan sonra lkokul karl olarak iptida mektebi ad kullanlmtr.
14
Hazrlanacak kitaplarn mahiyeti hakknda bk. Aziz Berker, ayn. esr., 82-84.
15
Aziz Berber, ayn. esr., s. 85.
65
Yeni usle gre hazrlanm olan tedris programnn tatbik ve

tecrbesi iin 1872 tarihinde stanbul'da Nuriosmaniye Camii iinde bulunan krgir binada iptida okulu ald. Daha sonra mparatorlua yaylacak iptida okullarnn ilki budur 16 .
1869 Nizmnmesinin vilyetlerde uygulanmasna ilk nce Rumeli'den balanmasna karar verilmitir. Bu hussta yaymlanan 13 Austos
1288 (1872) tarihli bir vesikada, zellikle okullann bina, hoca ve mal meselelerine ilikin zm yollan nerilmitir17. "Bizim memlekette sbyan mektepleri gerek hkmete ve gerek halka hi bir vakitte nazar- dikkat ve itinaya
alnmadndan teessf olunacak bir haldedir. Bunlarn slhna, teksir ve tevsiine
medr olmak iin Rumeli'nin baz blgelerinde her kasabann her mahallesinde ve
kylerin dahi icbna gre bir veya bir kanda birer mekteb-i sbyan tesisi ve her
mektebe muktedir muallimler tahsis ve tyini tensib olunmutur." Bu karar gereince, mahalle ve kylerde mektebe msait yer ve binalarn mektep yaplmas ve byle mevcut bina yok ise yeniden ins iin ahalinin icbar ve
tevik edilmesi ve bu mekteplerin hocalarna ylda 800-1.200 kuru arasnda maa tahsisi uygundur. bu maalann denmesi iin:
1) Mektebin vakf varsa onun gelirlerinden;
2) Blgenin "avnz"* paras mevcut ise ondan alnacak hisseden;
3) Mahalle ve kyde mirass olmayan ve hayrata vasiyet olunmu
paralann mekteplere aynlan miktanndan;
4) Mahalle ve ky ahalisinin verecei fitre ve kurban derilerinden faydalanlmas ve kfi gelmezse yine halktan alnacak yardmlarla tamamlanmas cihetine gidilmelidir. Bu kaideye gre, ilk nce Tuna vilyetinde tesbit edilen yerlerde sbyan okullan alm ve ayrca yaz hocalannn istihdmna lzm gelen vridat dahi bu yolda tedrik edilmitir.
Bu yeni tedbirlerin uygulamadaki baan derecesi bilinmiyorsa da Rumeli'de bu yolla pek ok okulun yapld gerektir. Bu vesikaya gre,
devletin mslman halk kendi ocuklannn tahsil yaptklan sbyan okullaryla ilgilenmeye zorlad anlalyor.
1876 tarihine kadar usl- ceddenin uyguland iptida okullaryla
tedris ynnden epeyce uralm ise de kolay okutmak yollarn aratr16
Osman Nuri, Trkiye Marif Tarihi, c. II, s. 390.

Osman Nuri, ayn. esr., s. 389-390.
* Avnz: Osmanl imparatorluu'nda halktan alnan bir eit vergidir. Daha evvel belediyeye verilen avnz, bu tarihten itibaren marife verilmeye balanm ve 1875'te kaldnlmtr.
F. 5
r
66
BAYRAM KODAMAN
maktan baka bir ey yaplamamtr. Fakat bu arada iki nemli teebbsn yapldn da unutmamak lzmdr. Birincisi sbyan okullar
ynetiminin halka verilmesi hareketidir. 1875 (22 Rebilhr 1292) tarihli
ve 34 maddelik bir talimatnme ile stanbul sbyan okullarnn ynetimi
mahalle halkndan tekil edilecek "Tedris meclisi ve tedris meclisi ubeleri" ne
braklmtr. kincisi, ise iptida okullarnda uygulanmak zere 1875 tarihinde yaymlanan "Rehnm-i muallimn-i sbyan" (sbyan okullar retmenler iin klavuz) adl kitabn bir komisyon tarafndan hazrlanmas iidir.
Ne var ki her iki talimatn da uygulanmas Abdlhamid devrinde gereklemitir.
A) II. ABDLHAMD DEVRNDE LK RETM
1 - lk retim siyaseti:
lk retim siyaseti derken, eitim ve retimde yani sbyan okullannn slhnda takip edilen yolu ve yntemi anlyoruz. Bu adan baktmzda 1824, 1838, 1845 ve daha sonraki tarihlerde sbyan okullann slh
etmek teebbsleri aa yukan ayn izgide bir gelime gstermitir. yle
ki, eski gelenek ve kadrolara dokunulmadan mevcut sbyan okullanna bir
eki dzen verilmesi dnlm ve bu yolda aba harcanmtr. Bunun
yannda okul binalar, retmen, maliye, eitimin modernletirilmesi ve
yaygnlatnlmas meseleleri zerinde durulmamtr. Bunun en nemli sebebi hkmetlerin reforumcu kanadn meydana getiren Tanzimatlara!
marifte adalamay, ilk retimin dnda gerekletirmek isteyileri ve
buna mecbur kallandr.
Tanzimat devrinde, messeselerde ve fikirlerde meydana gelen ikilik
ve bunun kanlmaz sonucu olan eski-yeni mcadelesinin marif alanna
da yansdn daha nce belirtmitik. Bu mcadelenin ilk retim, yani
sbyan okullan zerinde iddedi olmas gerekirken bunun tam tersi olmu,
bu okullar Evkaf Nezareti ile eyh'l-slmln nfuzuna terkedilmitir.
Yeni alan okullar da Tanzimatlara braklmtr. Marifte fiilen yaratlan bu durumdan en fazla ilk retim zarar grmtr. Bunun sorumlulan ise ilk retimin marif hayatndaki yerini ve nemini takdir edemeyen
Tanzimatlardr. Bylece sbyan okullan uzun yllar, slhat hareketlerinin
dnda kalmtr. Bununla beraber 1862-63 yllannda sbyan okullannn
slh ele alnmtr. nk adalama ynnde mitlerini rtvelere
balayan Tanzimatlar, sbyan okullannn rdiyelere iyi talebe verecek
seviyeye getirilmesini ve ayn zamanda iptida adyla yeni ilk okullann
almasn zarur grmlerdir. Buna ramen nemli bir baan elde edile-
67
memitir. Ancak 1868 tarihinde stanbul'da bir "Drlmuallimn-i sbyan"

almasyla ilk okullara yetitirilecek retmen konusunda nemli bir adm
atlmtr.
1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesinden sonra, devlet ilk retim
alannda mtereddit de olsa u siyaseti takip etmitir: 1) Yaplacak yenilikleri kolayca uygulamak iin, sbyan okullar dnda, iptida okullan amak; 2) Sbyan okullann tedricen ve muhafazakr zmrelerin dikkatini
ekmeden usl- cedd zere ders veren bir duruma getirmek. Bu siyasete
uygun gerekli ders programlan, dier talimatnmeler ve kitaplar hazrlanm; ancak uygulama alan snrl olmutur.
II. Abdlhamid devrinde ilk retim meselesi daha 1876 Anayasas
(Kanun-u Esas) hazrlanrken ele alnm ve anayasaya konulan "Osmanl
efradnn kffesince tahsil-i marifin birinci mertebesi mecbur olacak ve bunun derect ve teferrut nizm- mahsus ile tayin klnacaktr" maddesi ile ilk retim mecburiyeti getirilmitir18. Avrupa lkelerinde de ayn tarihlerde ilk
retim mecburiyetinin anayasa metinlerine girdiini gryoruz 19 .
Bu mecburiyetin konmasyla kz ve erkek ocuklann eit ekilde eitim imknlanndan yararlanlmas hukuken temin edilmitir. Halbuki kzlarn eitilmesi lzumuna o zamana kadar, pek inanlmyordu.
lk retime anayasada bu ekilde yer verilmesi, onu hazrlayanlarn
konuya ne kadar nem verdiklerini gstermesi bakmndan dikkate deer
bir husstur. Nitekim 1879'da marif tekiltnda yaplan deiiklikte
Marif Nezreti bnyesinde "Mektib-i sbyaniye diresi"hin kurulmas, artk
devletin ilk retim meselesi ciddi olarak ele alndn gstermektedir.
Ancak ilk retim messeselerinin mparatorluk dahilinde yaylmas ve
ynetimin etkili bir ekilde gereklemesi, tara marif tekiltnn kurulmas ve bunlara ilk retimle ilgili grevlerin verilmesiyle mmkndr.
Bunun farknda olan hkmet, 1869 Nizmnmesinin ngrd biimde
tara marifi mdrlklerini ve meclislerini tekil edecek ilk okullarla ilgili
slhatn yrtmesini bunlara brakmtr. Aynca stanbul'dan gnderdii
ilk retim mfettileri (mektip-i iptidiye mfeddii) ve taradaki mfeddileri vastasyla yaplan icraat yakndan takip etmitir.
Bu devirde ilk retimle yakndan ilgilenildiini vesikalar gstermektedir. Bu ilginin sebebi orta ve yksek dereceli okullann kurulmas ve geli'* 1876 Kann-u Esas madde 114, ilk retim mecburiyeti 1869 Marif Nizmnmesinde de mevcuttur.
" Nuvolaides N., Sa Majeste imperiale Abdlhamid Khan II, Sultan reformateur et
reorganisateur de l'Empire Ottoman, Bruxelles 1907, s. 47.
68
BAYRAM KODAMAN
meinin ilk retimin nicelik ve nitelik ynndenbelirli bir seviyeye kmasna bal olduu fikrinin anlalmasdr20. 1882 tarihli bir vesikada "memlekette marife en geri olan Mslman halktr. Ky ve nahiyelerde Kur'an' biraz
heceleyebilecek bir adam baya lim geinmektedir. Bu durum memleketi ticaret ve
servetinin gayr-i mslmlerin eline gemesini ve bylece Mslman halkn mahrumiyetine sebep olmaktadr. Bu yzden yalnz zenginlerin evldnn tahsiline mahsus
mektib-i iddye tekiltndan ziyade, vilyetlerde halk ocuklarna hi olmazsa
Trke okuyup-yazma ve drt ilemi bilecek kadar tahsil verecek mektib-i iptidiyenin tekili marifi yayma siyasetine uygundur"21, denilerek ilk retimin yeri
ve nemi aka belirtilmitir. lk retime verilen ehemmiyetin devrin sonlarna
kadar devam ettiini, Marif Nzn Haim Paa'nn "...imdi essen lzm olan
husus ummen vilyt- hnedeki mektib-i iptidiyenin her snf- mektibe tercihan teksr ve tezyidine itina... "edilmelidir demesinden anlyoruz 22 .
Yine bu devirde ilk retim iki ksma ayrlmtr. Birincisi "mekatb-i
sbyaniye" olup bu okullar, usl- atka denilen eski yeni geleneksel yollardan eitime devam ediyorlard. Memleketin her ky ve mahallesinde bulunan ve belirli bir zihniyetin mbetletirdii, fakat, bina, retmen, eitim ynnden yetersiz durumda olan bu okullan an icaplanna gre
toptan slh etmek zor bir iti. Aynca kkten bir slhat hareketinin girimek, bu okullar olduu gibi kabul eden halk tabakalannn, ulem ve
medreselerin tepkisine yol aabilir. Byle bir tepki, bu evrelerin desteini,
tasvibini alm ve onu devam ettirmek isteyen hkmetin iine gelmeyecei akt. Bununla beraber hkmet bu okullann tedricen slhn zarur
grmektedir 23 . Bu artlardan dolay hkmet sbyan okullannda, din eitim ihmal edilmemek artyla, usl- cedde programlannn uygulanmas
eklinde uzlatrc bir siyaset benimsemitir.
kincisi ise, "mektib-i iptidaiye"d\T. Tanzimatlann eskiye dokunmadan yenisini yapmak siyasetine uygun olarak daha 1863'lerde sbyan okullar seviyesinde iptida namyla yeni okullann almas fikri ortaya atlmtr. Bu fikir, ancak 1872 ylnda alan "iptida nmune mektebi" ile tatbikata
gemiti24. Bylece, ilk retimde de ikili bir sistem ortaya kmtr. Bu
ikilik, ilk retimde "sbyan mektebi" ve "iptida mektebi" olarak grnte;
"usl- atka" ve "usl- cedde" olarak da temelde uzun bir sre devam etmitir.
20
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 31, no. 1374, zarf 115, karton 84, sene 1299.
22
Babakanlk Arivi, Yzdz, ksm 14, no. 1438, zarf 126, karton 66, sene 1305.
23
24
Osman Ergin, ayn. esr., c. II, s. 390.
69
1882'den sonra Marif Nezreti bu ikilii kaldrmak iin, arl iptida okullarna kaydrmaya balamtr. Devlet salnmelerinde ve dier vesikalarda, bu tarihten sonra, sk sk iptida adnn getii grlmektedir.
Bylece sbyan okullar taraftarlarnn ilk retimin modernlemesine kar
gsterdikleri direnme zayflamaya balamtr. Bundan sonra da sbyan
okullanmn usl- ceddeye dntrlmesi hzlanm ve 1909'a kadar pek
ok okul yeni usl retimi uygular hale getirilmitir.
lk retim siyasetinde dier nemli bir deiiklik de, mslman halkn ilk retim slhatna itirak ettirilmesidir. Bundan maksat, halkn
kendi imknlanyla okul binalann yaptrmasn ve iade yoluyla maarife
madd ynden yardmda bulunmasn salamakt. Devlet btesinden
maarife aynlan tahsisatn ok snrl olduu hesaba katlrsa, bu tedbirin
yerinde bir hareket olduu dnlebilir 23 .
II. Abdlhamid devrinde ilk okullann yaptnlmas, cehaletin kaldnlmas ve genel marif hizmetlerinin halka gtrlmesi hususunda nceliin, mslman nfusun ok olduu blgelere verilmesi, ilk retim siyasetinin esasn tekil eder. Bu arada kaza ve kasabalarda yaptnlacak iptidi
okullann byk olmas ve buralarda gayr-i mslim tebaa ocuklannn da
eitilmesi yolunda resm kararlar, ilk retimde de, orta retimde olduu
gibi Osmanllk siyasetine nem verildiini gstermektedir 26 .Bunun gayesi,
gayr-i mslim ocuklara mill uur veren cemaat okullarnn siyas ve zararl faaliyetlerini durdurmak ve ayn zamanda eitli din, mezhep ve rktan olan ilk okul andaki ocuklara Osmanllk duygu ve dncesini
alamakt27. Fakat bu tasan, gayr-i mslim tebaann tutumu yznden,
gerekleme imknn bulamad.
Dier bir husus, ilk okullara retmen yetitirme konusunda takip
edilen siyasettir. lk defa II. Abdlhamid devrinde pek ok vilyet merkezlerinde Darlmuallimn ve retmen an kapatmak iin ksa sreli
kurslar almtr. Bu konuya ileride aynca daha geni yer verilecektir.
Sonu olarak unu diyebiliriz ki, bu devirde ilk retime zellikle ilk
16 yl iind gereken ilgi gsterilmitir. Bunlan u noktalarda toplayabiliriz:
a) Kanun tedbirler: lk retim mecburiyetinin konmas.
b) dar tedbirler: Merkez ve tarada ilk retim tekiltnn kurulmas.
25
Charles Moravvitz, Les Finances de la Turque, Paris 1902.
26
Babakanlk Arivi Yldz ksm 18, no. 79/119, zarf 106, karton 40, tarihsiz.
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 14, no. 2287, zarf 126, karton 11.
70
BAYRAM KODAMAN
c) ptida okullann almas ve oaltlmas.

d) Sbyan okullanna yeni usl retimin sokulmas.
e) Mslman halkn kalabalk olduu yerlerde ilk retime ncelik ve
arlk verilmesi.
f) Halkn marif alannda madd yardmnn salanmas.
g) Tarada Darlmullimnlerin almas. Btn bu yaplanlan, mparatorluun genilii ve nfusu ile karlaunrsak her ynden yetersiz olduu
anlalr. Ancak devletin mal durumu, marife aynlan para, i ve d
olaylar, Avrupa'nn basks,kapitlasyonlar, gayr-i mslimlerin olumsuz
faaliyederi, o zamanki dnce tarz, kadro yetersizlii ve cehaletin yaygn
oluu yznden halkn ilgisizlii gz nne getirilirse, yaplanlan pek
kmsememek gerekir. stelik bu devirde, dier alanlarda yaplan slhatn ne derece ksr ve yetersiz olduu gz nnde bulundurulursa, ilk
retim veyahut genel marif alannda yaplan yeniliklerin somut neticeleri aka grlr.
2) stanbul'da ilk retim:
1872'de stanbul'da Nuruosmaniye Camii iinde Selim Sabit Efendi
tarafndan hazrlanan yeni tedris uslnn tatbik ve tecrbe olunmas
maksadyla alan "numune iptida" okulundan msbet neticeler alnmas
zerine, yenilerinin almasna ve hatt sbyan okullannn dahi tedricen
bu usle dntrlmesine karar verilmitir. Bu tip iptida okullannn says 1876'ya kadar ancak e kabilmitir. Bunlar Nuruosmaniye, Simkehne
ve Sarahane iptid okullandr 28 . 1293 (1876) yl Devlet salnmesine gre,
o tarihte saylan 280 olan stanbul sbyan okullannn ynetimiyle ilgili
1875(7 Rebilevvel 1292)'te neredilen talimatnmenin tatbikatna geilmitir. 34 maddeden mrekkep bu talimatnmeyi u ekilde zetleyebiliriz29:
1) stanbul okullan mevkiilerine gre belirli dairelere ayrlmtr. Her
dairenin yannda bir de "meclis-i tedris" bulunmaktadr. Her ikisinin de
mahallelerde ubeleri vardr.
2) Meclis-i tedris, sorumlu bulunduu okullann mal, idar ve retim
ilerini yrtmekle grevlidir.
3) Marif Nezareti mfettileri okullan tefti edecektir.
28
29
Dstur, I. tertip, c. III, s. 432-438.
71
4) retmen maalar 3.00-5.00 kuru arasndadr. Okullann geliri

avnz akesinden okulun vakfndan, renciden alnan cret ve cezalardan
salanmaktadr.
5) Fakir ocuklardan cret alnmayacaktr.
Programlann da tesbit edildii bu talimatnme daha sonraki yllarda,
Osmanl-Rus savann patlak vermesi yznden uygulanamamtr 30 .
1877 Osmanl-Rus savann ortaya kard przler siyas bir sonuca balandktan sonra stanbul ilk okullanmn yeniden slh konusu ele
alnd. lk nce Marif Nezareti, stanbul'daki ilk okullan idar ve mal
ynden drt grupta toplamakla ie balad 31 .
1) retmen maalanyla okul masraflan Marif Nezareti btesinden
denen iptidaler. Bunlara devam eden rencilerden alnan cretier, gerektii hallerde, bteden yardm almayan okullann masraflanna karlk
gsterilecektir.
2) 13 merkeze bal bulunan kz ve erkek sbyan okullardr. Bunlarn
idareleri merkezdeki retmenler tarafndan daima tefti olunduu gibi,
umm mektip-i iptidaiye ve sbyaniye mfettiliinin kontrol altnda
bulunur.
3) Okul masraflan ve retmenlerin
cretlerle karlanan husus iptidaler.
maalan, renciden
alnan
4) Hamiyet sahiplerinin kurduklan cemiyeder tarafndan idare edilen

okullar. Bu okullann retmen maalan ve dier masraflan cemiyete karlanr32.
Marif Nezareti btn ilk okullan mal kaynaklanna gre drt ksma
aynlmakla kendisinin dorudan doruya megul olmak istedii okullann
iptidaler olduunu aka ortaya koymutur. Nitekim ilk retim siyasetinde iptidaler lehine bir deiiklik olduunu, yaplan icraattan da anlyoruz. Dier taraftan 1882'den itibaren devlet salnmelerinde olsun, resm
yazmalarda olsun ilk okullar iin kullanlan "mektib-i sbyan" terimi yerine "mektib-i iptidaye" terimi daha ok kullanlmaya balanmtr.Bundan elde edilmek istenen sonu udur: Nasl ki Cumhuriyet devrinde
30
Okullann ders program iin bk. 1299 Devlet salnmesi; kr. Aziz Berker, ayn. esr.,
s. 112-113.
31
1294 Devlet salnmesi. Faik Reit Unat, ayn. esr., s. 39.
32
Ayn yerde.
BAYRAM KODAMAN
72
"niversite" ve "okul" terimleri getirilerek "Darlfnn" ve "mektep"in kafalarda yaratm olduu eskiye dnk dnceler yklmak istenmise, sbyan, iptida yapmakla benzer bir fayda salanmak istenmitir. Fakat devrin sonuna kadar hkmetin at ilk okullar iptida, daha evvel mevcut
olan okullar sbyan adyla anlmlardr. Yine de bu terimlerin ok kere e
anlamda kullanldklarn gryoruz. Bu karkl nlemek iin, daha ziyade usl- atka ve usl- cedde terimlerinin kullanlmas yoluna gidilmitir.
Marif Nezareti, ilk okullann slh iin yeni usl retim metod ve
programlan zerinde karar klarak stanbul'da iptida okullan amaya devam etmitir. 1876'da saylan sadece alt olan iptidaler, ksa zamanda gelimi ve nem kazanmaya balamtr. Bu gelimeler yllara gre aadaki seyri takip etmitir33:
1876
Nuruosmaniye iptidasi
Simkehne iptidasi
Sarahne iptidasi
Eski Ali Paa iptidasi
Lleli iptidasi
Rstem Paa iptidasi
Hafz Paa iptidasi

Haydarhne iptidasi
Deveolu iptidasi
1882
1877-1878
Bayrampaa iptidasi
Hekimolu Ali Paa iptidasi
Hoca Paa iptidaisi
Peyman Sultan iptidasi
Mahmudiye iptidasi
Beylerbeyi iptidasi
Bebek iptidasi
Istinye iptidasi
Yeniky iptidasi
Fatih iptidasi
Sleymaniye iptidasi
Vezneciler iptidasi
Hekm irvan iptidasi

Kalender iptidasi
Prtel Hasan Ef. iptidasi
Mihrimah Sultan iptidasi
Ahmediye iptidasi
Valide Atik
skele Ba
1883
1880
Fevziye iptidasi
Kanlca iptidasi
engelky iptidasi
brahim Aa ayn iptidasi
ehzade iptidasi
1881
Beikta iptidasi
Kk Langa iptidasi
Koca Mustafa Paa iptidasi
33
Ragp Paa iptidasi

1884
Recai Efendi iptidasi
Sanyer iptidasi
Yksekkaldnm iptidasi
1885
Kkpazar iptidasi
Abdlislm iptidasi
Bayram Fnn iptidasi
Hamidiye iptidasi
TOPLAM : 44 iptida.
1293-1302 yllan arasnda yaymlanan Devlet salnmesi.
73
Devlet salnmelerine gre, stanbul'da 1885 ylna kadar iptidalerin

says 44'e ykselmitir. Bunlardan, 1876'dan nce mevcut 3 iptidayi karrsak, 41 tanesi, Birinci Merutiyet'in ilnndan itibaren 9 yl iinde yaplmtr. Her okulda ortalama 40-50 renci bulunduunu kabul edersek
btn rencilerin says her halde 1.500-2.000 civarndadr. Dier taraftan
44 iptida okulunun tam bir listesini tek bir salnmede bulmak imknszdr. Sadece 1301 tarihli Devlet salnmesinde 32 iptidanin ad verikmektedir. u halde, baz iptidilerin aldktan sonra kapand veya resm istatistiklere alnacak kadar neme sahip olmadklar kanaatine varlabilir.
1886'dan itibaren, Devlet salnamelerinde yalnz mahalle okullarnn bal
bulunduklar merkez iptidaleri zikredilmitir.
Bu devirde stanbul sbyan okullarnn durumuna gelince: Marif Nezareti bir yandan iptidaler aarken dier yandan da sbyan okullann
usl- cedd zere retim yapar hale getirmeye gayret etmitir. Nezaret,
sbyan okullarnn idaresini ve masraflarn halka brakarak, yksek denetim yetkisini elde bulundurma siyasetini takip etmitir. Fakat bu yntemin, sbyan okullanmn islh iin kar yol olmadn daha nce belirtmitik. Bu yzden Nezaret, zaman zaman ilk okullann tamiri, yeniden
yaptrlmas, retmen tayini ve ders programlar gibi ilerini tamamiyle
kendi sorumluluu altna almak iin bir takm faaliyetler gstermitir. Ancak okullann mal ynn eski durumunda brakmtr.
lk retim meseleleri esasl bir ekilde 1887 (1305)'de Ali Haydar
bakanlnda toplanan marif komisyonunda ele alnm ve baz zm
yollar nerilmitir. II. Abdlhamid'in emriyle tekil edilen bu komisyon,
hazrlad raporda, stanbul sbyan okullanna da yer vermitir. Zaten komisyonun esas grevlerinden biri "... mektip-i iptidayenin ihtiya nisbetinde
teksiri..." hakknda grlerini bildirmekti34. Komisyon bu konudaki
grlerini bildirmeden nce:
1) Marif Nezaretine gerek usl- atka gerek usl- cedde sbyan
okullanmn saysn,
2) Nfus dairesinden ise ilk okul tahsili iin mecbur olan 7-8 yalar
arasnda ne kadar Mslman ocuu bulunduunu sormay kararlatrmtr33. Bunun zerine Marif Nezareti, stanbul'da (Dersaadet ve bild-
selse) 193 adet sbyan ve iptida okulu ve 7.395 rencinin mevcud oldu34
35
Ayn yerde.
74
BAYRAM KODAMAN
una; nfus dairesi ise halihazrda 7-8 yalarnda 11.602 mslman erkek
ocuunun bulunduuna dair bilgiler vermitir36. Bu rakamlara gre,
4.200 kadar erkek ocuun okula devam etmedii anlalmtr. Ancak saylar 20'ye varan husus okullarla, Mekteb-i Sultaniye'ye kabul edilmi,
yalan msait deilken her naslsa asker ve mlk rdiyelere girmi ve
bzan da kendi evlerinde husus tahsil gren ve saylar 1.700 civannda
tahmin edilen ocuklar hesaba katlarak, ilk renimden mahrum erkek
ocuklannn saysnn 2.500'e debilecei zerinde gr birliine vanlmtr37.
Bu istatistik! bilgilerin altnda, okullann slh ve akta kalan
2.500 ocuun, okullara yerletirilmesi konusu komisyonda mzakere edilerek bir karara balanmtr. lk plnda, 2.500 ocuun mevcut okullara
datlarak ilk retimden faydalandnlmas gr ele alnm, fakat baz
yelerin bu tedbirin geici olduu yolunda itirazlan zerine kabule ayan
grlmemitir. Daha sonra stanbul'da mevcut bulunan sbyan okullannn
eskiden yaplm olup, gnn artlanna uygun olmayan dar, havasz ve
khne binalar olduu zerinde gr birlii temin edilince tek kar yolun
ihtiyaca cevap verebilecek yeni okullann yaptnlmas ve retime almas
olduu kendiliinden ortaya kmtr.
Buna gre, ilk nce Koca Mustafa Paa, Silivrikap, Mevlevihinekaps,
ehremini, Edimekap ve Erikap semtlerinde eski okullann tamiri veya yeni
okullann almas ve ilerde btn semtlerde ayn ekilde hareket edilmesi
kararlatnlmtr. Aynca renim anda bulunan btn ocuklann okula devamn salamak iin 1869 Nizmnmesinin 12. ve 13. maddelerinde
ngrlen ilk retim mecburiyetinin imdilik stanbul dahilinde uygulanmas kabul edilmitir. Bu tedbir, Mslman ocuklann okula gitmeye
zorlamak iin alnmtr. Zira pek ok ocuk, velilerin cehaleti ve ihmali
yznden ilk retimden mahrum kalyordu.
36
Ayn yerde.
37
Ayn yerde.
75
1887 tarihine kadar stanbul'daki okullann durumunu rakamlarla ifade

ettiimizde, aadaki tablo ortaya kmaktadr 38 .
Cemaatler
Yllara gre okullarn says

1876
18 77
1878
1880
1883
280
3
291
65
44
264
Protestan
290
65
43
8
3
29
8
TOPLAM
446
slm
Rum
Ermeni
Katolik
Bulgar
Yahudi
0
>
45
9
253
68
45
10
3
29
8
3
24
11
3
33
8
448
422
420
66
Bu okullarn hepsinde 40-45.000 civarnda renci mevcut olup, bunun 12.000 kadarn Mslmanlar tekil etmektedir. Yine bu tarihlerde slm sbyan okullanmn semtlere gre dalm da aadaki tabloda
grld gibidir39:
1883 (1300)'deki d u r u m
Merkez okullar
Erkek
okulu
Erkek
renci
Kz
okulu
Kz
renci
10
5
8
6
7
7
19
4
8
8
10
20
570
350
360
350
365
390
960
256
520
440
365
640
Aksaray
Fatih
Sultan Selim
Emir Buhari
Haseki
Sultanahmet
skdar
Eyp
Kasmpaa
Tophne
Beylerbeyi
Beikta
9
13
8
9
8
13
14
10
12
9
13
15
450
650
500
560
450
650
1119
680
658
520
450
965
TOPLAM
131
7352
18
1293-1300 tarihleri arasnda yaymlanan Devlet salnameleri.
39
1300-1303 Devlet salnameleri.
112
5566
76
BAYRAM KODAMAN
1886 (1303)'deki durum
Merkez okullar
Sultanahmet
Aksaray
Haseki
Fatih
Emir Buhar
Sultan Selim
Eyp
Kasmpaa
Tophne
Beikta
engelky
skdar
TOPLAM
Erkek
okulu
Erkek
renci
Kz
okulu
Kz
renci
19
23
21
20
13
13
12
19
11
28
24
19
811
925
674
765
641
560
638
604
524
1021
900
999
8
13
9
4
5
4
1
2
7
11
16
399
626
612
364
432
380
8
521
346
644
100
700?
222
9062
70
5132
stanbul'daki ilk okullarda olan rencinin yldan yla artt yukarda

verilen tablolardan anlalmaktadr. Bu artan renciye, nicelik ve nitelik
ynnden cevap vermek iin de Marif Nezareti, bir yandan okul saysn
arttrmaya, dier yandan da retim programlarn slha almtr. zellikle aznlk okullann iyi olmas ve ocuklannn iyi yetimesi, Marif Nezaretini, slm okullannn durumuyla yakndan ilgilenmeye zorlamtr.
Bunun sonucunda, Nezaret, slm ilk okullannn idare ve kontroln
kendi eline almaya almtr.Nitekim 1891 (1309) tarihinde "Dersaadet
Mektip-i iptidalyesi .iin tlimt- mahssa"nn yaynlanmas bu ynde
atlm nemli bir admdr 40 . Bu talimatla sbyan-iptida aynm kaldnlarak, btn ilk okullara iptida adnn verilmek istendii anlalmaktadr.
Bu talimatn getirmek istedii hususlar:
dar ynden: stanbul'daki okullar 12 merkeze aynlmtr. evre
okullan, merkez okullanna, bunlar da "Mektip-i iptida dairesi"ne balanarak Nezaretin otoritesi salamlatnlmtr.
retmenler: lk okullara Darlmuallimn mezunlan veya retmenlik imtihann baaranlar tayin edilecektir. Merkez okulu retmenleri,
evre okullann denetleyeceklerdir. Dier retmenlerin yanna bir muavin
(kalfa) verilecektir. Her retmen, tatil gnleri dnda okulda bulunmak
mecburiyetinde idi.
40
Bu talimatn metni iin bk. Mahmut Cevat, ayn. esr., s. 314-322.
77
Ceza ve mkfatlar: renciyi dvmek, okulda dayak ve falaka bulundurmak yasaktr. rencilere, yaptklar suun derecesine gre; nasihat, tenbih, tekdir, ayakta tutmak, teneffse karmamak ve velisine
gndermek gibi cezalar verilirdi. renciyi tevik iin, alanlar takdir ve
taltif gibi yollarla mkfatlandnlrd.
Dier hususlar: lk okullar drt yl olup, ocuklar yaz-k sabahtan
akama kadarders greceklerdir. Program dnda ders gsterilmeyip, dersler ezberletilmeyecektir.
41 maddelik bu talimatnmenin eskilerden pek farkl olmad
grlyor. Fakat hkmetin stanbul ilk okullann ele aldn ve bu hussta kararl olduunu gstermektedir.
1891'den 1909'a kadar stanbul ilk okullan baz ufak deiikliklere
ramen, bu esaslara gre idare edilmitir. Dersleri; Elifba, Kur'an, tecvid,
ilm-i hl, ahkk, sarf- Osman, iml, kraat, ksa Osmanl tarihi ve corafyas, hesap ve hsn- hat'tan ibarettir. Yalnz Haim Paa'nn nazrl srasnda din ve ahlk derslerine daha fazla arlk verilmitir.
3) Vilyederdeki durum:
Her ne kadar 1869 Nizmnmesinde sbyan okullanmn slh ve iptidalerin almas kararlatnlm ise de uygulama safhasnda vilyederde
fazla birey yaplmamtr. 1876'dan nce, mparatorluk dahilinde bulunan
iptida okullanmn says 200' gemiyordu41. Bu durum Tanzimatlann,
rdiye okullann, sbyan ve iptidalere tercih etmelerinin sonucudur. Halbuki II. Abdlhamid devrinde, daha olumlu bir ilk retim siyasetinin takip edildiini gryoruz. Bunun esas, ilk retim hizmetlerini vilyedere
gtrerek Mslman halk cehaletten kurtarmaya ynelikti. Byle bir yol
takip edilmesini gerektiren sebepleri, devrin, ariv kaynaklanna dayanarak,
aadaki ekilde zetleyebiliriz:
1) Marifin mparatorlukta yaylmasnn ancak iptida okullann almas ve usl- ceddenin sbyan okullannda uygulanmasyla mmkn
olaca grnn marif evrelerince benimsenmesi 42. zellikle vilyet
marif mdrleri ve marif meclisi yeleri, iptida okullanmn almas iin
Marif Nezretini srekli uyanyorlard.
2) Mslman halk, iinde bulunduu cehaletten kurtulmak iin, idadiden ziyade, vilyederde "efrd- ahli"ye yalnz okuma, yazma, hesaptan
41
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 14, no. 88/52, zarf 88, karton 13, tarihsiz.
42
78
BAYRAM KODAMAN
drt ilemi (mal-i erbaa) retecek iptida okullannn almasna ihtiya

olduunun kabul edilmesi 43.
3) mparatorluun ounluunu tekil eden fakir halk ocuklannn,
zaten ilk retimin tesinde bir tahsil yapmaktan yoksun olmalan M .
4) Orta ve hatta baz yksek okullara alnacak rencinin yeterli sayda olmay.
5) Mslman ocuklannn ecnebi okullanna gitmelerini nlemek iin
iptidilerin almasna lzum grlmesi 4:>.
6) Trk dilini ortak dil haline getirme abas. Bunun iin Mslman
ve Mslman olmayan ocuklann beraber gidebilecekleri iptidalerin almasnn zaruri grlmesi46.
7) Kitle eitimi yapan iptida okullann devam edecek btn tebaa ocuklan, mecbur olan resm dil sayesinde, "vatan- mterek hizmetinde ve
Osmanllk fikrinde byyecekleri' iin; siyas birliin salanmasnda tara ilk
retimin yeri ve neminin kavranmas 4/ .
8) slm dini esaslannn ve ahlk kurallannm btn Mslman ocuklara retilmesinin ancak iptidalerin oalmasna ve sbyanlann slahna bal olduu grnn hkmetin politikasna uygun dmesi.
9) Marif gelirlerinin byk bir ksmnn "marif hissesi" ad altnda
halktan alnd grlmektedir. Bu gelirin ky, kasaba ve kaza ilk okullannn slh ve yapm iin kullanlmasnn daha uygun olaca yolunda tara yetkililerinin Nezarete, Bab- li'ye ve hatt padiaha yaptklan srekli
mracaatlar*.
10) lk retim alannda gayr-i mslim tebaann Mslmanlara
stnlnn, hkmeti, mslman halk eitim ve retimiyle yakndan
ilgilenmeye yneltmi olmas.
43
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no. 21/IIIb, zarf 21, karton 131, sene 1314.
44
Babakanlk Arivi, Yldz ksm A, no. 21/IIIc, zarf 21, karton 131.
45
Babakanlk Arivi, Ayniyat defterleri, no. 1422; Yldz, Ksm 11, no. 1765, zarf 120,
karton 5.
46
47
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no. 21/IIIc, zarf 21, karton 131, sene 1314.
Ayn yerde.
* Marif Nezaretinin iptidilere pek az veya hi tahsisat ayrmamas, tara marif
mdr ve meclislerin itirazlarna uram ve eitli tepkilere yol amtr. Bu husustaki ariv belgelerinin okluu dikkati ekmektedir.
79
Sz konusu devirde vilyederde marif messeselerinin kurulmasnda,

zellikle ilk retimin yaygnlatrlmasnda yukarda saydmz maddeler
daima dikkate alnmtr. Ancak uygulama safhasnda, btn gayredere
ramen, taraya istenilen lde ilk retim hizmetleri gtrlmemitir.O
zamanki devlet btesinde marife ayrlan parann yetersizlii, kylerin
okluu ve dankl, ulam artlarnn snrl oluu ve bunlarn tesinde
halkn eitime olan ilgisizlii gz nne getirilirse, ilk retimin niin hedefine ulaamad kendiliinden anlalr. Aynca retmen yetersizliinin
de bu durumun meydana gelmesinde byk pay olduu phesizdir. Yeni uslde yetimi retmenin azl, iptidalerin almas bir tarafa mevcut sbyan okullanmn tedris ynnden slhna bile imkn vermemitir.
Bununla beraber, 1900 ylnda Marif Nazn Ahmet Zht Paa'nn verdii rakamlara gre, mparatorluk dahilinde 29.130 ilk okul ve kz-erkek
899.932 rencinin bulunduu anlalmaktadr 48.
Bu devirde, okullann slh ve yapmna gelince: 1877 ylnda Manastr vilyetine bal Debre sancanda yeni usl zere 30 adet okula ihtiya
olduu yolunda hkmete yaplan mracaat olumlu karlanm ve
mzakeresi iin r-y Devlete havale edilmitir. 1869 Nizmnmesinin 4.
maddesine ramen*, r-y Devlet "...ol havalide ner ve tmm-i maarif kaZyyesi derece-yi vcbta (il) olduu..." gerekesiyle 30 adet okulun ina
masraflannn, retmen ve hademe maalannn Marif Nezareti btesinden karlanmasna ve "...mektip-i Mezbrenin eriat inasyla hitam bulduka
muallimlerinin tayin edilmesine...." karar verilmitir**. Aynca 30 retmenden
15'ine 150 kuru, 15'ine de 120 kuru ve okullan teftile, retmenlere
usl- tedrisi retmekle grevlendirilen mfettie ise 600 kuru maa
balanmas ngrlmtr 49.
Charles Hecquard La Turjuie som Abdul-Hamid II, Bnuelles, 190, s. 283.

* r-y Devlet bu konuyla ilgili hkmn, "Mektib-i sbyaniye muallimlerinin
maaat ve masamfatuun messisleri canibinden veyahut an cemaatin (cemaat tarafndan)
tesviyesi lzmedendir..." eklinde yorumlamakla Nizmnmenin 4. maddesini kastetmitir.
** Babakanlk Arivi, rade (r-y Devlet), no. 1468, 9 Rebilevvel 1293; Ayniyat
defteri, no. 1073, sene 1293. Bu vesikalara gre, mal slhat zamannda Debre sancanda
bir yk 19424 kuru tasarruf edilmitir. Yetkililer bu paradan bir miktarnn halkn yardmyla yaptmlacak mektip-i sbyaniye muallimleriyle mfettiine tahsis edilmesini, Manastr
valisi vastasyla, hkmetten istemitir. Fakat Maliye Nezareti'nin, memurn-i mlkiye maalarndan tasarruf eden mebln mekteplerin inaasna ve maalara karlk gsterilemeyecei yolunda itiraz zerine r-y Devlet sz konusu karan almtr.
49
Babakanlk Arivi, Ayniyat defterleri, no. 1073.
48
80
BAYRAM KODAMAN
1880 ylnda Sivas'ta bir kz, bir erkek olmak zere iki iptidi okulunun yaplmasna balanmtr 50 . Ayn yl ark Rumeli'de bulunan slm
ahalinin varlklarnn muhafazas ve idamesi iin Filibe'de bulunan sbyan
okullannn slh ve bu arada be okulun, usl- cedide gre eitim yapan, iptidai haline sokulmas ve stanbul'dan program ve retmen
gnderilmesi ynnde almalar yaplmtr 3 '. Gemlik'te, 1881'de alt adet
iptida okulu almtr32. Yanya vilyetinde de ayn ekilde slhata giriildiini 1882 tarihli resm ilndan anlyoruz 53 .
Vilyet marif mdrlkleri ve meclisleri yaygn bir hale gelinceye kadar Rusuk, umnu, Rodos, Bykada'da ve Suriye, Dersim, Erzurum,
Bidis gibi vilyetlerde iptidalerin almasna ve sbyanlann slhna teebbs edilmitir54. Hatt 1877 Osmanl-Rus harbinden sonra ilk bir yl
iinde Rumeli ve Kafkasya'dan gelen 6.000 kiilik Trk gmenlerinin iskn edildii on kyde, hkmet tarafndan birer iptida okulu yaptnlmtr55.
1882'de vilyet marif mdrlerinin peyderpey tayin edilmesi ve bunlann bakanlnda da birer meclis-i marif tekiliyle ilk retim reformunun yrtlmesi, hi olmazsa, sorumlu kii ve makamlara braklmtr.
Mdrlere verilen talimatta "...mdrlerin birinci vazifeleri ise bulunduklar vilyet merkezinde ilk nce bir DarlmuaUimn aarak, iptia mekteplerinin tanzim
ve slhna bakmak; usl- cedde zere muktedir retmenler yetitirmektir..." ibaresi bu hususu dorulamaktadr 56 .
1883'ten itibaren, 1869. Nizmnmesine uygun olarak, ilk retim slhtna devam edilmitir. Fakat ksa zamanda, Nizmnmenin yetersiz olduu konusunda itirazlar balanmtr 57 . Bunun zerine slhat projelerinde ilk retime daha fazla arlk verilmitir.
1887 (16 recep 1305)-ylnda genel marif meselelerini mzakere etmek iin Ali Haydar Efendi bakanlnda toplanan marif komisyonu
50
51
52
53
54
Babakanlk Arivi, Ayniyat defterleri, no. 1442, 1443, 1444.
55
54
57
81
tara ilk retimini de ele almtr38. Bu srada komisyonun daha nce vilyetlerden gelen bilgileri deerlendirdii anlalmaktadr. Bu bilgilere
gre, vilyetlerin ounda 1.000'den fazla sbyan okulu bulunduu, ancak
byk bir ksmnn harap ve maksada uygun olmad; retmen kadrosunun bilgisiz ky imamlarndan meydana geldii, okullarn ylda sadece
drt ay ak olup retimin eksik yapld ortaya kmtr39. Bu durumun dzeltilmesi iin, vilyet yetkilileri, cilen baz yerlerde 100 veya 200
adet muntazam iptida okullarnn almas gerektiini de komisyona bildirmilerdi. Bu bilgilerin altnda, marif komisyonu aadaki kararlar almtr:
1) Her vilyetin ihtiyacna gre iptida okulu yaptnlsa dahi ayn oranda retmen tedarik olunmadka, bir fayda salanamayacandan; ilk
nce ihtiyacn byk ve cil olduu yerlerden balanarak retmen saysna gre okul yaptrlmaldr. Yapm masraflar iin halkn yardmna bavurulmakla beraber marif hissesinden de para verilmelidir.
2) ptida retmenlerin tevik iin marif btesinden bir miktar fedakrlk gerekli ise de, eski usln islh edilmesi arttr.
3) Tara idadilerinden vazgeilerek bunlara harcanan parann iptida
okullannn yapmna tahsis edilmesi uygundur.
4) Ky okullannn, tatillerin dnda, her zaman ak bulunmas salanmaldr.
5) Ky ve kasaba okullannn tedris uslleri mutlaka dzeltilmelidir.
6) lk okullarda okutulacak dersler tesbit edilmelidir. Okullar, dnyev
ve uhrev ihtiyalann en zarur olanlann giderecek bilgilerin verildii yerler olduundan, ocuklann anlamakta glk ektikleri dersler programdan kanlmaldr.Bunlann yerine iptidaden sonra, retime devam etmeyecekler iin, iftilikte ve sanatta ilerine yarayacak dersler konulmal ve
hatt bu dersler iin "snf- mecbr' almaldr.
7) ptida tahsili drt yldr.
8) retmen eksikliini gidermek iin vilyet merkezlerinde birer yatl " medrese-i muallimin almaldr.
58
59
Ayn yerde.
F. 6
82
BAYRAM KODAMAN
9) Rdiyeler idadilerle birletirilerek rdiye binalar ve bunlara ayrlan para, iptida okullarna braklmaldr*.
10) iptida okulu olmayan ufak kazalarda rdiye binalar varsa bunlar, "takdim'l-ehem ve ale'l-mhim" (ehemmi mhimme tercih) kaidesince iptida okuluna evrilmelidir.
11) Bundan byle kasabalarda yaplacak iptida okul binalar rdiye
snflarn da ihtiva etmelidir. Buna gre plnlar yaplarak vilyetlere
gnderilmelidir.
Yukardaki maddelerden anlalaca gibi tara ilk retimin ana
meselesi (bina, retmen, program) komisyonca ele alnmtr. Fakat daha
ilerideki yllarda ayn konulann yeniden zerinde durulmas, komisyon
kararlarnn tam anlamyla uygulanamadn gstermektedir. Nitekim
sadr- zam Sait Paa'nn 1888 (4 muharrem 1306)'da hazrlad marif
raporunda ilk retimin dzeltilmesi iin hemen hemen ayn tedbirler deiik bir ekilde ifade edilmitir. Sait Paa, ilk retimle ilgili u hususlara
yer vermitir: "Mekteplerin her birinde tedris olunan ulmun heyet-i mecmas
z.ten o mektepten kan talebenin slk edecei (girecei) meslekte istifdesini
mcip olacak derecede ittrat (dzenli) ve mkemmeliyeti haiz deildir. Ezcmle
avm- nasn (halkn) terbiyesine mnferiden medr olan mektib-i iptidaye programlarnn bir gne mlmt- fiiliye ve sniye mutazammn olmamas (kapsamamas) fukara ve esnaf evltlarnn esbb- taayylerini (geimlerini) kendi meslik-i
mafssalarnda (kendi mesleklerinde) aramaya mni olduktan baka gerek bunlar,
gerek istidat ve kabiliyetleri derece-i kfiyede bulunmayanlar, istihsl- maietleri
iin alel-umum devlet memuriyetlerine sevk etmektedir ki, bu cihetten hem erbb-
sanyiin teksiri hem de memrin-i devletin adet ve iktidarlarnca ihtiyca tevfki
(uydurulmas) myesser olamamak gibi nice mahzrat- azme tevlid ettii arz ve
tafsile muhta deildir...."
"... Hasl usl- tedrsiyemiz bir taraftan ummen tebaay-i hnenin muttasf (sahip) olduklar istidat ve kaabiliyet-i ftriyelerinin asl menba- servet ve saadet
olan mesleklere sarfyla gerei gibi semere bah olmasna ve dier taraftan dahi bu
ne mesleklere heves edenlerin ne de hidemt- devlette istihdam olunacak olanlarn
* Rdiye snflarnn idadilere nakli u ekilde dnlmtr: Tara iddlerinin ilk

iki yl gayr-i mslim ocuklar iin rdiye seviyesinde olacandan, Mslman ocuklar
dahi idd olan yerlerde iki yllk rdiye iin iddye naklolunup ayn ayn dershanelerde
rdiye tahsilini grm olurlar. Bu tr iddsi msait olan yerlerde rdiye bina ve tahsisatnn iptidiyeye terk edilmesi kararlatnlmtr (Bir nceki notta geen vesika).
83
evsf- mahssa-i lzimeyi tamamyla iktisab etmelerine msait olmad inkr olunamaz-.."*.
Sait Paa, bu eletiriden sonra zm yolu olarak Alman ilk retim
sistemine benzer bir sistemi teklif ediyordu. Buna gre, ilk retim iki ana
blmde toplanyordu:
1) ocuk baheleri: 4-8 ya arasndaki ocuklann eitli elence ve
oyunlar vastasyla eitimini salayan yerler olarak dnlmtr. Sait
Paa, eitimci olmamakla beraber, ocuklann ruh ve bedence dengeli ekilde yetitirilmesinin nemini kavram ve bunun tatbikini istemitir. Devrin eitim anlaynda, ocuklann fizik gelimesine yer verilmedii hatrlanacak olursa, bu tedbirin nemi kendiliinden ortaya kar.
2) Sbyan (iptida) okullan: 8/14 ya arasndaki ocuklann devam edecekleri yerlerdir. Bunlann yannda sanat retimine mahsus atlyelerin
almas isteniyorsa. Bununla Sait Paa, hayata dnk; hem ferdin hem
de devletin menfaatine uygun bir ilk retim tasarlyordu. Bylece halkn,
pratik amalara dnk olan bu okullara daha fazla rabet edeceini hesaplyordu. Fakat onun bu dnceleri gereklememitir. Kendisinin de,
zaten, daha sonra verdii raporda bu sisteme hi yer vermedii aka
grlmektedir**.
* Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 31, no. 1937/M, zarf 45, karton 85, 4 muharrem
1306. Sait Paa, Hatrat, stanbul 1328, c. I, s. 535-36. Yldz Arivinde bulduumuz raporun orijinali ile Sait Paa'nn hatratndaki (535-539) sureti, muhteva bakmndan tamamyla ayn olmakla beraber, tarihleri arasnda 14 gnlk bir fark vardr. Birincisi, 4 muharrem 1306; ikincisi 18 muharrem 1306 tarihlidir.
** Sait Paa, Hatrat, c. I, s. 572. Sait Paa'nn bu grleri, gnmz iin inkr edilemeyecek baz hakikaderi ortaya koymas bakmndan ok manidardr. Evvela, Cumhuriyet
devri marifilerinin Trk marif tarihi bilmediklerini veya hi dikkate almadklarn gstermektedir. Zira, ilk ve orta okulun birletirilmesi ve hayata dnk sekiz yllk bir ilk retim
fikri, yeni eitimcilerimiz tarafndan yeni ve ada reform tasars olarak, Sait Paa'dan
tam altm-yetmi yl sonra ortaya atlmur. Bylece, malmu ilm veya bilineni yeniden
kefetmekten teye gidememilerdir. Bu yzden de, Trkiye Cumhuriyeti'nde gerek ve
ada anlamda bir ilk eitim ve retim sistemi yaratlamamtr. Eer, Sait Paa'nn
ngrd gibi alt yllk hayat veya i okullan kylerde ve ehirlerde alp ziraat, sanayi
ve teknie ait bilgiler retilse ve biraz da aritmetik, tarih ve terbiye dersleri okutulsa idi,
durumumuz bugnknden ok farkl olurdu. Bugn, ilk ve orta okullanmz sadece okuma
yazma bilen, bankalara mstahdem olabilen retime katks olmayan ba bo veya hedefsiz
nesiller yetitirmekten teye bir i yapmamaktadrlar. Zaten, bu iki okulun grevi ve hedefi
tesbit edilmi deildir. Dolaysyla, ne ferdin ne de devletin menfaatine uygun eitim yapmaktadr. Sait Paa'nn grleri nasl ariv belgeleri arasnda unutulup gitmise, ayn ekilde Anadolu'da "Sanayi Medreseleri'' kurma projeleri de hatra getirilmemitir. Bugnk
mevcut eitim kmazmz ve elikimiz marifilerimizin gemiteki tecrbeleri ve dnceleri yok saymalanndan ileri gelse gerekir.
84
BAYRAM KODAMAN
Abdlhamid devrinde, ilk retimin slh iin gerek Marif Nezaretince ve gerek dier devlet adamlarnca ileri srlen balca tedbirler unlardr:
1) ptida okullann yani ilk retimin parasz olmas hususu bir ok
defalar Marif Nezaretine ve Anadolu umum slhat mfettii akir Paa'ya yazlan raporlarda ele alnm ve cehaletin kaldnlmas iin are olarak ileri srlmtr 60 . Ancak parasz ilk retimin hazineye ykleyecei
mal klfeti gz nnde bulunduran hkmet, bu ie itibar etmemitir.
Burada dikkati eken husus, parasz ilk retim fikrinin var olmasdr.
2) Ky ve kasabalarda retim andaki ocuklann okullann devamnn salanmas ve bunun ihtiyar heyeti marifetiyle temin edilmesi hususu
1892 (11 Mays 1308) tarihinde Nezaret tarafndan vilyetlere tebli olunmutur 61 . Fakat mecburi ilk retim bu usulle de yrtlememi olacak
ki 1896 (11 Muharrem 1314)'da Sivas marif mdr Nezarete yollad
bir raporda, ocuklann devamn salamak iin, velilere 1869 Nizmnmesinin 11, 12, 13. maddelerinin uygulanmasn istemitir62
3) Her kyde ihtiyaca gre bir okulun almas ve burada dzenli bir
eitimin salanmas gereklidir63.
4) Ky okullanmn devaml teftii iin seyyar (gezici) mfettilerin
grevlendirilmesi arttr.
5) Kaza merkezlerinde muntazam ve usl- cedde zere birer iptida
okulun ihdas.
6) Drlmuallimn-i iptidaye mezunlannn kylere gitmelerini salayacak tedbirlerin alnmas.
7) Blge lk okullanmn tekili. Her kye birer ilk okul yapmann imdilik gll anlaldndan hi olmazsa birbirine yakn kylerin bir
nahiye blgesi haline getirilip, her kye yanm saat veya eyrek kadar
mesafede bulunan nahiye merkezlerine birer iptidi okulu almas
dnlmtr*.
60
Babakanlk Arivi. Yldz, ksm A, no. 21/IIIb, zarf 21, karton 131; Ksm 14, no. 2287,
zarf 126, karton 11.
61
1311 Kastamonu vilyet salnmesi, s. 96,tebli tarihi 11.5.1308.
62
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no. 21/IIIi, zarf 21, karton 131.
63
Ayn yerde.
* Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no. 21/lllc, zarf 21, karton 131. Nahiye merkezlerine yaplacak olan blge ilkokullar Dou Anadolu blgesinde bulunan 6 vilyet (vilyat-
sitte) iin teklif olunmutur. Devletin ilk nce bu okullan yaptrmas daha sonra, para bulunduka kylere okul yapmaya devam etmesi istenmitir.
A B D L H A M D DEVR ETM SSTEM
85
8) lk okullann gelimesi halkn himmetine bal olduundan halkn

tevik edilmesi ve bu maksatla kaza ve sancak merkezlerinde marifle uraacak mahall heyetlerin kurulmas 64 .
9) lk okullarda din derslerine arlk verilmesi ve Osmanllk fikrine
gre yetitirilmesi.
Bu saydmz tedbirlerden II. Abdlhamid'in dikkatini en fazla eken
ve bizzat alkadar olduu konu, nahiye merkezlerinde yaptnlmas
dnlen blge ilk okullandr. Anadolu'da, zellikle Dou Anadolu'da
kylerin kk ve dank olmas,resm ilk okullarn yaplmasna imkn
vermiyordu. Bundan tr devlet, her kye bir ilk okul yaptrmak gibi altndan kalkamayaca teebbse girimekten daima ekinmitir. Halbuki
1896 ylndan itibaren blge ilk okullan fikri ortaya atlnca, hkmet mal
ynnn hafifliini usl- cedide retiminin etkili olacan ve siyas faydalarn dnerek bunu benimsemitir. Nitekim II. Abdlhamid nahiye
merkezlerinde byk birer iptida yaplmas ve retmenlerinin derhal tedariki yolunda emir vermitir. Bunun zerine hkmet, Dahiliye Nzn
Memduh Paa vastasyla valiliklere ve Anadolu slhat mfettii akir Paa'ya telgraflar ekerek ilk okullarn yaplmasn ve marif btesinden
karlanmak zere 100'er kuru maala retmen bulunmasn emretmitir65. Bylece nahiye merkezlerinde usl- cedide okullan yaplmasna
nem verilmitir. Bu teebbsle kylere biraz daha yaklama imkn bulunmutur. 1321 (1903) Sivas vilyeti salnmesindeki "...nahiye merkezlerinde
birer iptida vcuda getirilmesi yolundapadiahm yardm kylerdeki marif iin
byk bir admdr..." ibaresine baklrsa baz yerlerdeki bu abalardan
olumlu neticeler elde edildiini syleyebiliriz66.
1908 tarihine kadar, ilk retimin slh ve yaylmas konusunda, yukardaki tedbirler zerinde durulmu ve bunlarn uygulanmasna allmtr. Bunun sonucu, ilk okul says Anadolu'da yaklak 14.000'e ulam ve
buraya devam eden renci says ise, 175.000'e ykselmitir*. Bu arada,
Harput** ve Diyarbekir*** blgelerinde ilk okul yapma konusunda nem64
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no. 21/HIk. zarf 21, karton 131.
= Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no. 21/IlIa, zarf 21, karton 131. Memduh Paa'nn ektii telgraf tarihi 2" terinievvel 1312'dir.
66
1321 Sivas vilyeti salnmesi. s. 186.
* Vital Cuinet, La Turquie d'Asie, Paris, 1890-1894, I-IV. Bu eserde verilen istatistiki
bilgiler pek gvenilir deildir. Yaklak rakamlardr.
** Harput'a ilk sivil okullann temeli 1886 ylnda vali Hac H a s a n Bey tarafndan atlmtr (Bk. V. Cuinet ayn. esr., c. II, s. 326).
6
*** V. Cuinet, (II, 412), Diyarbekir de ilk retimin ok geri olmasndan dolay devletin, 1888'den sonra bu blgeye nem verdiini belirtmektedir.
86
BAYRAM KODAMAN
li admlar atlmtr. Alan okullarn tahminen % 98'inde tek retmen

mevcuttu. Her okula, ortalama 20-30 civarnda renci dmektedir. Verilen bu tahmin rakamlar 1886 tarihine kadar Anadolu'daki durumu deerlendirme bakmndan genel bir fikir vermektedir.
1877 ylnda saylan 200' gemeyen usl- cedide okullan 1892-1893
ders ylnda mparatorlukta epeyce oalmtr. 1316 (1898) marif salnmesi, 1892-1893 istatistiklerine dayanarak lkedeki usl- atka ve usl-
cedde okullanmn saysn aadaki ekilde verilmitir:
Vilyet
Vsl- atika
Anadolu
Erzurum
Adana
Ankara
Aydn
Bitlis
585
1.693
420
254
12
397
151
9
Bursa
Diyarbakr
Sivas
Trabzon
3.173
185
1.366
2.390
244
11
271
229
850
597
2.092
571
263
3.417
196
1.637
2.619
Kastamonu
Konya
Mamuratlaziz
Van
2.919
275
392
120
555
35
6
9
3.474
1.966?
398
129
Rumeli
Edirne
kodra
Kosova
1.721
75
386
204
26
59
1.925
101
445
Manastr
Yanya
Arabistan
Basra
275
61
176
66
451
127
90
26
116
Badat
Beyrut
Halep
Suriye
Musul
Ege adalar
stanbul
38
205
604
232
11
181
29
59
49
386
633
291
392
3
196
68
47
392
71
243
TOPLAM:
18.938
3.057
21.995
Usl- cedde
->
Toplam
Yukanda grld gibi, Tanzimat devrine oranla, ilk retim vilyetlere tam, say ynnden az dahi olsa bir ilerleme kaydedilmitir.
1909 tarihine kadar okul yapm ve slh devam ettiine gre, bu rakamlarn daha da arttm syleyebiliriz. Bir de ilk retimde Anadolu'ya
87
nem verilmesi takip edilen resm politikay anlatmaktadr. Bunun sonucu

olarak Bursa ve Sivas gibi vilyetlerde byk gelimeler kaydedilmitir. Sadece Bursa'da 720 okul ina edilmi, dierleri ise tamir grmtr 67 . Sivas'ta da her kye bir iptida yaptrlmtr. Edirne'de ise eski okullann tamiri, ky okullannn usl- ceddeye evrilmesi ve 14 adet iptida binasnn yapm gereklemitir58. Bu arada II. Abdlhamid'in 1877-1893 tarihleri arasnda emlk-i humyunda bizzat yaptrd iptida okullannn da
listesini vermeyi faydal buluyoruz 69 .
Bursa
Beyrut
Badat
Halep
Aydn
zmit
1 iptida!
41
13
21
Edirne
Yanya
Rodos
Ankara
Musul
Bitlis
42 iptida
5
Bu okullann ou emlk-i humyun ve iftlik-i humyuna yerletirilen Rumeli ve Kafkas gmenlerinin ocuklan iin yaptnlmtr. Bu gibi
olumlu teebbsler, II. Abdlhamid'in ilk retimle yakndan ilgilendiini
gstermektedir.
Vilyet ilk retim programlanna gelince: ILAddlhamid devrinin ilk
yansnda ilk okullarda "Rehnm-y muallimn-i sbyan"da gsterilen ders
program uygulanmtr. Zaten bu yllarda ders programlanndan ziyade
retim metodlan zerinde durulmutur. Osmanl harflerinin kolay renilmesi ve Osmanl imlsnn slh iin areler aranm ve usl- savt
(fonetik sistem) denilen bir yntem bulunmutur. Aynca ilk okul kitaplannn yazlmas ve baslmas iin 1880-1883 yllannda almalar yaplm ve
vilyetlere ok sayda kitaplar gnderilmitir. ehir iptidalerinde o vakit
okutulan dersler 1301 Suriye vilyeti salnmesinde u ekilde gsterilmitir:
I. yl
II. yl
m . yl
Elilba
Kraat
Kitbet-i Kur'niye
Akaid
Kur'an
lm-i hal
Hesap
iml
Yaz
Kur'an
Tevcid
Vexazife-i etfl
Ksas- enbiy
Malmat (ksa)
Ksa kavid
Trke
Yaz
67
1323 Bursa vilyeti salnmesi, s. 322.
68
69
1311-1312 Beyrut vilyeti salnmesi, s. 63-67.
BAYRAM KODAMAN
88
1883-1884 ders ylnda iptidailerde uygulanan bu program ileride deitirilmitir. Nitekim 1891 tarihinde stanbul'la birlikte tara ilk okul programlarnn da ele alnp yeniden dzenlendiini gryoruz. Bu veni programda stanbul'la tara ehir ve kasaba ilk okullan arasnda bir fark gzetilmemi, hepsi iin "Dersadet ve kasabt iptidi mekteplerine mahsus mfredat
program" ad altnda ayn derslerin okutulmas uygun grlmtr 70 .
yle ki:
Dersler:
I. yl
12
12
Elifba
Kur'an
Tecvid
lm-i hal
Ahlk
Sarf- Osmn
ml
Kraat
Mlahhas Tarih-i Osmn
Muhtasar Corafya-y Osmn
Hesap
Hsn- hat
3
3
1
1
H. yl
6
6
3
2
3
2
2
2
2
III yl
5
2
3
2
2
2
1
2
2
2
2
Bu program baz ufak deiikliklere uramakla birlikte devrin sonuna

kadar muhafaza edilmitir. Yaplan deiiklikler din ve ahlk derslerinin
lehine olmutur. Baz iptida okullanna fazladan "mlmat-t ziriye" dersi
konmutur 71 . Ky ilk okullanmn ders programlanna gelince: Bu okullann
gayesi ky ocuklanna okuma-yazma, namaz sreleri ve biraz da aritmetik
retmekten ibaretti.- Dolaysyla ehir okullannda ayn tutulmu ve ona
gre ders programlan hazrlanmtr. Marif Nezareti tarafndan tesbit edilen bu program u dersleri ihtiva etmektedir:
Dersler:
Elifba
Ecz-y erife
Kur'an
lm-i hal
Hesap
Kraat
Hat ve iml

' 1325 Bursa vilyeti salnmesi, s. 333.
I.yl
12
12
II. yl
III. yl
6
3
2
3
2
5
3
3
3
2
IV.yI
5
3
3
3
2
89
Sonu olarak, 1876-1909 tarihleri arasnda Osmanl mparatorluu ilk

retimi konusunda unlar syleyebiliriz: nce genel marif sisteminin
temelini ilk retimin tekil ettii, bu bakmdan marif reformuna ilk
okullardan balanmas gr ortaya km ve yerlemitir. Bunun sonucu olarak, "Birinci Merutiyet" devri marifileri, ilk retime de byk
bir nem ve arlk vermilerdir. Babakanlk arivinde yaptmz aratrmalar. bu gr dorular niteliktedir. Gerekten bu devirde stanbul ve
tara ilk retiminde, 37 yl sren Tanzimat devrine nisbetle, hatn saylr
bir gelime olmutur. Bununla beraber, ilk retim alannda zamann Avrupa devletleri seviyesine ulald da ileri srlemez.
II. Abdlhamid devri ilk retimi hakknda genel bir hkm vermek
gerekirse diyebiliriz ki; kt zerinde her trl tedbir ve kararlar alnm
fakat mal imknszlk, retmen yokluu, halkn tutumu gibi sebeplerle
bunlarn hepsi uygulanamamtr. Ancak bu srada ortaya atlan fikirler,
alnan karar ve uygulamalar, kinci Merutiyet devri iin temel olmutur.
II. Abdlhamid devrinin ilk retim alanndaki uygulamalarn, daha
somut bir ekilde ifade etmek iin 1905-1906 ders ylnda, imparatorlukta
mevcut olan ve usl- cedd zere retim yapan iptidai okullarnn vilyetlere gre dalmn vermeyi uygun bulduk 72 .
Resm iptidaler
Vilyet
Erkek
Kz
Edime
Erzurum
lkodra
Adana
Ankara
stanbul
Aydn
28
90
56
6
132
12
669
5
2
9
8
9
17
92
Bitlis
Basra
Badat
Beyrut
12
15
10
168
Ege adalar
Hicaz
Halep
Bursa
13
3
95
43
247
Diyarbekir
2
1
2
Hussi iptidaler
Kark
44
2
74
111
326
698
1
i r kek
Kz
Kark
103
14
2
14
43
8
1
8
7
2
1328 Devlet salnmesi, s. 336-398.
47
13
6
1.208
191
105 BAYRAM KODAMAN

Resm iptidaler
Vilyet
Suriye
Sivas
Trablusgarp
Trabzon
Kastamonu
Konya
Kosova
Mamuratlaziz
Manastr
Musul
Van
Yanya
Yemen
Selnik*
Mstakil
Sancaklar
izmit
Bingazi
Canik
(Samsun)
atalca
Zor
Kuds
anakkale
Toplam
Hussi iptidailer
Erkek
Kz
Kark
67
47
20
82
52
208
351
77
212
41
13
124
52
12
5
1
29
23
19
20
3
16
2
4
16
10
3.388
Kz
Kark
122
24
443
780
129
24
319
23
18
z
31
11
52
33
>
6
3
48
350
10
Erkek
243
1
39
39
1
11
2
7
426
304
3.621
' Selnik vyetmden istat.stkler ge.med.,
2
20
1
2.431
in sz k o n u s u tab,oda
gsteri
48
36
56~
,memj^
NC BLM
ORTA RETM
A)RDYE OKULLAR*
Rdiye okullannn genel retimdeki yeri sk sk tereddtlere ve kanklklara sebep olmaktadr. nk marif tarihilerinin bir ksm rdiyeleri, ilk, retime; dier bir ksm ise orta retime dahil etmektedir.
Gerekte ise rdiyeleri, ilk zamanlarda ilk okul st hazrlk okulu, daha
sonralan ise orta okul karakterine sahip bir renim derecesi olarak
grmek mmkndr. Bu okullann balangta Darlfnna, daha sonralar idadilere basamak olmas bizi, rdiyeleri orta retim iinde ele almaya sevk etmitir.
1 lk rdiyelerin al ve gelimesi:
II. Mahmud devrinde, sbyan okullarnn yetersiz olduu anlalnca,
1838 ylnda bunlann slh yoluna gidilmitir. Bu arada sbyan okullannn stnde, snf- sani okullarnn almasna karar verilmitir. Fakat daha sonra bu okullann ad, padiah tarafndan "rdiye" olarak deitirilmitir. Hemen arkasndan bunlann idaresi ile megul olacak Mektib-i
Rdiye \ezareti kurulmu ve bir de nazr tayin edilmitir.
Eer almas ngrlen rdiyeleri, sbyan okullannn slh erevesi
iinde dnrsek ilk okul; yksek okullara talebe yetitiren bir yer olarak
dnrsek orta dereceli okul gibi kabul etmek yerinde olur. eitli meclislerin mazbatalannda bu iki husus tam akla kavumu deildir. Uygulamadaki durum ise daha bakadr. Nitekim 1838'de alan ve ilk rdiye
olarak kabul edilen "Mekteb-i Marif-i Adli"nin meslek okulu niteliine
sahip olduunu gryoruz. Hkmet hem memur yetitirmek, hem de
mevcut memurlarn bilgilerini arttrmak iin bu okulu atn iln etmekle durumu aka belirtmitir 1 .
Ayn ekilde, 1839 ylnda "Ulm-u Edebiye" ad altnda bir okul almtr2. Her iki okulu, al maksadna ve okutulan derslere bakldnda,
* Bu okullara "rdiye" dnmesinin sebebi: ocuklarn ergenlik ana yani
yana eriinceye kadar, buralara devam edecekleri dnlerek bu isim verilmitir.
' Osman Ergin, ayn esr.. c. II. s. 330-331.
:
Osman Ergin, ayn. esr.. c. II. s. 324.
rd"
92
BAYRAM KODAMAN
birer meslek okulu saymak yerinde olur. Fakat ileride bu seviyede alan
okullara rdiye denmesiyle, bu iki okul da rdiye olarak kabul edilmitir. Her halde, bu iki okula rdiye deil, fakat rdiyelere eit olarak alan memur yetitirmeye ynelik ilk mlk okullar demek daha doru olur
kanaatindeyiz*.
Rdiyelerin durumu ve yeri, 1845'te toplanan Muvakkat Marif
Meclisince akla kavuturulmutur. Bu meclis, rdiyelere, sbyan okullannn stnde, Darlfnna talebe yetitiren orta dereceli okul hviyetini
vermitir. 1847 (25 ubat 1264) tarihli Sadaret tezkeresindeki "mektib-i
rdiyenin mektib-i ilmiye ve Mekteb-i Harbiye ve Bahriye ve Mhendis hne ve
Tbbiye misll Mektib-i hne'ye mahre bulunmas"3 ibaresi bunu dorulamaktadr. Bu ekilde grevleri ve durumlan tesbit edilmi olan rdiyelerin, 1846'da Mektib-i Ummiye Nezareti'nin kurulmasyla, almasna
balanmtr. 1847'de Kemal Efendi tarafndan alan ilk rdiyeden iyi bir
sonu alnnca, drt rdiye daha almtr.
stanbul'da rdiyelerin says 1852 ylnda 10'a ulamtr. 1848'de
alan Darlmuallimn ilk mezunlarn vermeye balaynca da vilyetlerde
rdiyelerin almas yoluna gidilmi ve 1853 tarihinde byk merkezlerde
25 rdiye amak iin gerekli tahsisat salanmtr 4 . Bunlardan 7'sinin
Anadolu'da, 15'inin Rumeli'de ve 3'nn Ege adalannda yaplmasna irade kmtr5. 1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesi yaymland srada,
eitli vilyetlerde 87; stanbul'da ise 12-13 rdiye vard**.
Rdiyeler, ilk nce drt yl olduu halde Darlmarif aldktan sonra, alt yla kanlmtr. Fakat 1863'te 5 yla indirilmitir. Okutulan derslere gelince: 1846 talimatnmesine gre, Kur'n, akaid, Arapa, hesap ve
yazdan ibarettir. 1848'de Kemal Efendi, rdiyelerin ders programlann
yeniden dzenleyerek, bu derslere Farsa, corafya ve hendeseyi de ilve
etmitir.
* Mekteb-i Marif-i Adl ve Mekteb-i Ulm-u Edebiye, 1862 ylma kadar hizmetlerine
devam etmilerdir. Bu tarihten sonra memur okutmak ve yeniden memur yetitirmek vazifesi, ayn yl alan "Mahrec-i Aklm'a verilmitir.
3
Refet, Trkiye'de ptida Marif, Trk Yurdu, 1167 (1341).

** Refet, "Trkiye'de..." adl makalesinde, 1865 (1282)'te btn mparatorlukta 53 adet
rdiye bulunduunu belirtmektedir. Enver Ziya Karal ise (Osmanl Tarihi, c. VII),
1860'da 57; 1868'de de 87 rdiye olduunu kaydetmektedir.
93
1867'ye kadar rdiyelere yalnz Mslman talebe alnmaktayd. Bu

tarihte byk devletlere kar, eitim alannda Osmanl tebaas arasnda
bir fark olmadn gstermek iin, Hristiyan ocuklarnn de bu okullara
alnmas prensip olarak kabul edilmitir 6 . Bundan tr, rdiyelere, giri
iin adaylarn Trkeden imtihana girmeleri art getirildi.
1869 ylna kadar rdiyeler, kmsenmeyecek bir art gstererek
Tanzimat eitimi siyasetinin temelini tekil etmitir. 1868'de eitli vilyetlerde 31 adet rdiye daha retime kaplarn amtr . 1869 Nizmnmesi, rdiyeler iin de yeni hkmler tamaktadr. Nizmnmenin mektib-i rdiye ksmnda aadaki hususlara yer verilmitir8.
1) Be yz haneden fazla olan her kasabada birer rdiye alaca,
2) Rdiyelerin her trl masraflarnn vilyet marif idaresi sandndan karlanaca*.
3) Rdiye binalarnn Meclis-i Kebr-i Marif tarafndan gnderilen
plnlara gre yaplaca,
4) Her rdiye, talebe saysna gre bir veya iki retmen ve ayrca
bir mubassr (gzetmen) ve bir de hademe tayin olunaca,
5) Muallim-i evvelin (ba retmen) 800, ikincisinin 500, mubassr
250 ve hademenin 150 kuru maala istshdam edilecei,
6) Rdiyelerde retim sresinin 4 yl olaca,
7) Btn rdiyelerin 1-23 austos arasnda tatile girecei,
8) Rdiyeyi bitirenlerin imtihanla idadiye kabul edilecei, dorudan
doruya rdiyeleri ilgilendiren temel prensiplerdir.
Ayn nizmnmenin 23. maddesinde, rdiyelerin ders program aynen yledir: Mebadi-i ulm-u diniye (Din ilimlerine giri), Lisan- Osmn kavaidi, iml ve ina, tertib-i cedd zere kavaid-i Arabiye ve Farsiye,
Tersim-i hudut, lm-i hesap, Defter tutmak usl, Mebadi-i hendese, Tarih-i ummi ve tarih-i Osman, Corafya, Jimnastik, Rdiyenin bulundu' Enver Ziya Karal ayn. esr., c. VII, s. 201.
j
Marif-i Ummiye Nizmnmesi, madde: 18-26.

* Halkn srf slm olan kasabalarda, slm ocuklar iin; halk sadece Hristiyan olan
yerlerde Hristiyan ocuklar iin eer kasaba kank ise 100 haneyi akn her cemaat iin
birer rdiye yaplacaktr (Marif-i Ummiye Niz., mad. 18).
94
BAYRAM KODAMAN
u blgede kullanlan ikinci dil, ticaret merkezlerinde, isteyen talebeye

drdnc snfta Franszca.
Ders programlan bu ekilde olan rdiyelerin says 1870'den sonra
zellikle vilyetlerde hzla artmtr. 1878-1875 tarihleri arasnda retmen
kadrolan ksmen tamam olan 400'e yakn rdiyenin almasn nemli bir
gelime olarak grmek mmkndr.
II. Abdlhamid devrinden nce stanbul ve tara rdiyelerine ait
istatistiklere baktmzda ortaya kan durum udur:
1876'da stanbul'daki rdiyeler*
Rdiyeler
T a l e b e says
Rdiyeler
Darulmarif
Dariilmarif iddsi
Mahmudiye
Sultan Bayezid
ehzade
202
84
99
147
115
skdar
Atlamata
Takvimhne
Tophane
Beylerbeyi
Zeyrek
Fatih
Sultan Selim
Beikta
Kasmpaa
Eyp
113
156
40
81
104
106
Stlce
Mirgn
Kanlca
Odaba
brahimaa ayn
Tophneliolu
T a l e b e says
159
136
126
155
87
50
94
25
21
5
Bab- Zaptiye darisindeki rdiyeler'

Rdiyeler
zmir rdiyesi
Adapazar rdiyesi
Akhisar rdiyesi
Hendek rdiyesi
Yakack rdiyesi
Gebze rdiyesi
Talebe says
74
54
>
12
19
10
Rdiyeler
Silivri rdiyesi
Kandra rdiyesi
Tarakl rdiyesi
Karamrsel rdiyesi
Geyve rdiyesi
TOPLAM
Talebe says
19
16
19
19
55
298
* 1293 Devlet salnmesi. Salnmedeki istatistikler daima bir nceki yln durumunu
yanstrlar.
9
95
Vilyet rdiyeleri*
Vilyeti
Edime
Tuna
Hersek
Bosna
Sofya
Selanik
Yanya
Manastr
kodra
Girit
Ege adalar
Kbrs
Bursa
Aydn
Konya
Ankara
Rdiye
26
40
3
21
8
12
13
38
4
10
12
1
26
20
19
11
Talebe
1296
2150
130
636
420
903
500
1627
216
341
330
71
801
795
974
548
Vilyeti
Kastamonu
Sivas
Canik
Trabzon
Erzurum
Halep
Diyarbekir
Suriye
Adana
Badat
Basra
Mstakil sancak
Zor
Kuds
Cidde
Trablusgarp
Rdiye
Talebe
16
11
6
7
20
10
18
14
6
8
1
654
594
207
330
607
449
785
636
328
348
3
2
1
3
92
101
40
123
1293 Devlet salnmesindeki rakamlara gre, stanbul'da 2.099; ehremaneti'ne bal blgelerde 298; Rumeli'de 7.878; Ege adalarnda (Cezayir-i Bahr-i Sefid, Girit ve Kbrs dahil) 742; Arap topraklarnda 1.340;
Anadolu'da 7,033 talebe olmak zere mparatorluk dahilinde bulunan 423
rdiye okuluna toplam 19.330 talebe devam etmekte olduu anlalmaktadr. Hemen belirtmek gerekir ki, sz konusu salnamede vilyederde bulunan pek ok rdiyenin talebe says gsterilmemitir. Bu itibarla mparatorlukta rdiye talebelerinin 20.000 ivannda olduu tahmin edilebilir.
Buna ramen, okul ve renci saysn yeterli bulmak mmkn deildir.
Ancak 30-35 yllk bir maziye sahip olan rdiyelerin bu gelimesini de
pek kmsememek lzmdr.
2II. Abdlhamid devrinde rdiye okullar:
a)Rdiyelerin gelimesi:
1876'dan nce btn mparatorlukta, yukarda belirttiimiz gibi, 423
kadar rdiye ve 20.000'e yakn talebe vard. lk bakta, 423 rdiyenin
* Ubicini, L'etat preseni de l'Empire Ottoman, Paris 1876, s. 157, Mahmut Cevat
(ayn. esr., s. 159-160), 1292 yl istatistiklerine dayanarak verdii rakamlara gre; btn mparatorlukta 384 rdiye olup, dal ekli yledir: stanbul 20; ehremaneti 13; Rumeli
139; Girit ve Cezayir-i Bahr-i Sefid 24; Arabistan 27; Anadolu 161. Ayrca stanbul'da 9 kz
rdiyesi vardr.
BAYRAM KODAMAN
96
alm olmas,Tanzimat devri iin bir baar olarak grnmektedir. Fakat

bina ynnden, yakndan incelendiinde, bunlarn ou okul nitelii tamamaktadr. nk bu devirde rdiye amak ve saysn oaltmak kaygs ar bastndan, okul iin elverili olup olmad dikkate alnmakszn,
baz bo evler, konaklar ve benzeri yerler rdiye okulu yaplmtr. stanbul'da msait binalar bulunabilmi ise de vilyetlerde bu mmkn olmamtr. Nitekim 1876'dan nce rdiye grlen pek ok yerde, II.
Abdlhamid zamannda yeni rdiye binalannn yaplm olmas, bu durumu yeterince aklamaktadr.
Dier taraftan, Osmanl-Rus sava sonunda, Tuna, Bosna, Hersek,
Sofya vilyetlerinin ksmen elden kmasyla buralarda bulunan 75-80
rdiye okulu da elden kmtr. Bylece 1878 ylnda, devletin elinde 300
civarnda rdiye okulu kalm ve Marif Nezareti ie bu saydan balamtr. Bu devrin balarnda, marifin dier kurulular gibi, rdiyeler de
ihmal edilmi ve hatt mevcut okullarda renim geni lde sekteye uramtr. Bunun sebebi, Rus igali altnda kalan Rumeli ve Kafkas Trklerinin byk kitleler halinde stanbul'a, Anadolu'ya gelmesi ve hkmetin
bunlar geici olarak rdiye binalarna yerletirmi olmasdr10.
1879 ylnda Marif merkez tekilt yeniden dzenlenerek Marif Nezareti'nin be daireye ayrlmas ve bu daireler aeasnda "Mektib-i Rdiye
Dairesi1 nin de bulunmas, hkmetin rdiye okullarm slha ve yaymaya
kararl olduunu gstermektedir. Bu dairenin mdrlne devrin en iyi
maarifisi olan Selim Sabit Efendi tayin edilmitir. Bu tarihten sonra
rdiye yapmna hz verilmitir. Nitekim Mektib-i Rdiye mdr Selim Sabit, 1883 (20 evval 1300)'de stanbul rdiyelerinden mezun olan
150 talebenin diploma treninde syledii nutukta, "Dersaadet ve Vilyet-i
ahanede hal-i hazrda" 460 kadar rdiye okulunun mevcut olduunu ve
bu okullarda 25-30.000 ocuun (etfal-i Osmaniye) talim ve terbiye edildiini belirtmitir". Ayn yl iinde, vilyetlerde 10 rdiye retime alm
ve 40-50 okulun da yaplmasna karar verilmitir.
Selim Sabit'in ifadesinden 1878-1884 yllan iinde 170'e yakn rdiyenin aldn ve saylannn 300'den 470'e ktn anlyoruz. Ayn yllarda
(1879-1885), drt defe sadr- zam olan Sait Paa, II. Abdlhamid'e sunduu lyihada, vilyetlerde 119, stanbul'da 17 rdiye tesis ettirdiini be10
11
97
yan etmektedir*. Bu aklamalar, mal glklere ramen, yine de devlet

btesinden rdiye yapmna para aynlabildiini gstermektedir. Bu devirde stanbul erkek rdiyelerinin, yllara gre, bina,retmen ve talebe
ynnden nasl bir gelime gsterdiini, Devlet salnmelerine dayanarak,
ortaya koymakta yarar vardr.
1877-1909 yllar arasnda stanbul rdiyeleri:
Yllar
1877
1878
1879
1880
1881
1882/83
1883
1884
1895/96
1899
1901
1902
1907/8
1909
Rdiye
retmen
Talebe
21
21
21
19
19
19
19
20
11
15
15
16
20
18
156
1795
1584
1300
1114
1182
1510
1655
1451
3213
4001
4277
193
198
5500
6000
Grlyor ki balangta saylan 21 olan rdiyeler, 14'e kadar

dm, ancak 1908 ylnda tekrar 20'ye ykselmitir. Okul saysndaki
de ramen talebe says devaml bir art gstermitir. Devrin sonunda
okul says 1877'deki seviyeye yaklamasna karlk, talebe saysnda 5-6
misli art olmutur. Burada dikkat edilmesi gereken nemli bir husus
vardr ki o da udur: lk yllarda, stanbul'daki rdiyelerin her birinde
ortalama 40-50 talebe vard. Dolaysyla rdiye binalannn byk olmasna gerek yoktu. Fakat devrin ortalanna doru rdiyelere olan rabet artnca, mevcut binalann ihtiyac karlamad grld. Bu sebeple hkmet, byk ve muntazam binalar yaparak eski rdiyeleri buralara nakletti. Nitekim devrin sonunda, pek ok rdiyenin ad veya mevkiinin deitii bu gr dorulamaktadr. Hazrlk snflann da bnyelerinde bulun* Sait Paa, Hatrat, c. I, s. 156. Osman Ergin, Sait Paa'nn stanbul'da 17 rdiye tesis ettirdiine "zaten stanbul'da 21 rdiye mevcuttu" diyerek inanmamaktadr. Fakat Sait
Paa'nn binas eski olan rdiyeleri tamir veya yeniden yaptrd binalara, eski rdiyeleri
naklettirmi olmas kuvvetle muhtemeldir.
F. 7
98
BAYRAM KODAMAN
duran 10 adet "merkez rdiyesi" tamamiyle bu devirde yaplm olup adlar yledir12:
1) Unkapan merkez rdiyesi,
2) Bayezid merkez rdiyesi,
3) Mahmudiye merkez rdiyesi,
4) Fatih merkez rdiyesi,
5) Davudpaa merkez rdiyesi,
6) Ayasofya merkez rdiyesi,
7) skdar merkez rdiyesi,
8) Beikta merkez rdiyesi
9) Topkap merkez rdiyesi,
10) Hamidiye merkez rdiyesi,
Hazrlk snflan olmayan ve sadece rdiye snflarn ihtiva eden
okullann ou da bu devirde tamir edilmi ve geniletilmitir. Altunzade,
Beykoz, Erikap, Kadky'deki Hamidiye ve Numne-i krn- Hamid
rdiyeleri ise yeniden yaplp retime almlardr13. 20 rdiye okulu
stanbul iin yeterli miydi? Bu soruya olumlu bir cevap vermek olduka
gtr. Esasen hkmet dahi mevcut rdiyeleri slh ederek kapasitelerini arttrmasna ramen rurumu yeterli grmemitir. Fakat paraszlk
yznden daha fazlasn da yapamamtr. Ancak bu eksiklii gidermek
iin, zel okullann yaplmasn ve oalmasn tevik ederek stanbul'un
muhtelif semtlerinde pek ok okulun almasn salamtr.
1903 ylnda bu ekilde alan rdiyelerin says 28'e talebe says ise
3.500'e ulamtr14. Aynca kzlar iin de 12 adet rdiye almtr. Bunlara asker rdiyeleri de kattmzda, rtiye tahsili veren okullann stanbul iin yeterli grebiliriz. Halkn eitim talebi dikkate alndnda rdiye
seviyesindeki 50 kadar okulun ihtiyacn byk bir ksmna cevap verdii
kabul edilebilir. Zaten stanbul'da ilk retim anda bulunan 12.000 kadar ocuun hepsi iptida okullanna gitmedii gibi; gidip de mezun olanlann bir ksm da rdiyelere devam etmiyordu. Son olarak, 1909 ylnda
stanbul'daki rdiye okullannn genel bir tablosunu aaya alyoruz. Bu
bilgiler, 1327 (1909) Devlet salnmesinden (360-363) alnmtr:
12
13
14
Osman Ergin, ayn. esr., c. III, s. 762-763.

Resm erkek rdiyeleri
Okulun ad:
Bulunduu semt
Ayasofya M. rdiyesi
Bayezid M. rdiyesi
Mahmudiye rdiyesi
Numne-i kran rdiyesi
Topkap rdiyesi
Fatih M. rdiyesi
Erikap M. rdiyesi
Eyp M. rdiyesi
Kasmpaa rdiyesi
Fevziye rdiyesi
Beikta rdiyesi
Birgn rdiyesi
Beykoz rdiyesi
Beylerbeyi rdiyesi
skdar M. rdiyesi
Altunzade rdiyesi
Kadky rdiyesi
Erenky rdiyesi
Yerebatan mah.
Bayezid
Zeyrek-Ferhat Aa mah.
Yksekkaldrm Tramvay cd.
Kirmast mah. aramba cad.
Tercman Yunus mah.
Akareme civar
Kasmpaa
Tophane Sheyl Bey mah.
Sinan Paa mah.
Birgn (Emirgan)
Beykoz iftlik cad.
Beylerbeyi
akrc Hseyin Paa mah.
Kk amlca
Kadky
Erenky stasyon cad.
Resm kz rdiyeleri
Okulun ad:
Bulunduu semt
Sultanahmet kz rdiyesi
Kz Sanayi rdiyesi
Dersaadet Kz Sanayi mek.
Koca Mustafa Paa rdiyesi
Molla Grani rdiyesi
Fatih Kz rdiyesi
Kk Mustafa Paa r.
Eyp Kz rdiyesi
Kandilli Kz rdiyesi
Beikta Kz rdiyesi
Mirgn Kz rdiyesi
skdar Kz Sanayi mektebi
Atlamata Kz rdiyesi
Kadky Kz rdiyesi
Makriky Kz rdiyesi
Firuzaa mah. Millet bah.
Koca Mustafa Paa cd.

Molla Grani mah.
Fatih, rr
Kademesi cad.
Gzel Mescit civan
lyas elebi mah.
Ihlamur vad.
Mirgn Koru cad.
skdar
skdar
Kadky
Makriky
Husus erkek rdiyeleri

Okulun ad
Bulunduu semt
Menba-y irfan rdiyesi

Dar'l-edep rdiyesi
erke-i teavn rdiyesi
Dar't-tedris rdiyesi
Sultan Mahmut trbesi

Ayasofya
Kabasakal
Vefa
99
Al
tarihi
1309
1288
1324
1305
1286
1314
1287
1267
1288
1320
1319
1315
1320
Al
Tarihi
1326
1299
1300
1316
1302
1290
1296
1296
1297
1302
1317
1316
Al
tarihi
1326
1325
1326
1325
100
BAYRAM KODAMAN
Al
tarihi
Okulun ad
Bulunduu semt
Mekteb-i saadet rdiyesi

Hadika-y irfan rdiyesi
Vesile-i terakki rdiyesi
Mank- fyuzat rdiyesi
Dar'l-feyz-i Osman rdiyesi
Aftb- marif rdiyesi
Kenz'l-marif rdiyesi
Mirt- feyz rdiyesi
ttihat ve terakki Numune rdiyesi
Feyz-i hrriyet b. rdiyesi
Ravza-y irfan rdiyesi
Hereke rdiyesi
Eski Ali Paa

Kk Mustafa Paa
Kk Mustafa Paa
Eyp
Eyp
Beikta
Kadky
skdar
skdar
hsaniye
Beylerbeyi
Gebze
1320
1322
1322
1320
1298
1321
1316
1316
1326
1326
1321
1302
Husus kz rdiyeleri
Al
tarihi
Okulun ad
Bulunduu semt
ttihat ve terakki
Kz sanayi mektebi
Kz sanayi mektebi
Menba-y fuyuzat- Osman
Hayriye-i sanayi-i nefise
Glzar- vatan
ttihat ve terakki mektebi
Osmanl inas mektebi
Bedia-y Merutiyet
Ayasofya
ehzade
Bozdoan Kemeri
Aksaray
Fatih
Makriky
skdar
engelky
Karma (Kz-Erkek: muhtelit) husus rdiyeler

Okulun ad
Bulunduu semt
Bedrika-y irfan
Mekteb-i Osman
Hadika-y marif
ttihat ve terakki
Rehber-i ittihad-i Osman
Rehber-i saadet
Glen-i marif
Hadika-y marifet
Ittihad- anasr
ems'l-mektip
Mekteb-i Osman
Mekteb-i terakki
ttihad- Osman
Fyuzat- Osmaniye
Feyz-i hrriyyet
Tevikiye
Aksaray
Eski Ali Paa
Samatya
ehremini
Molla Grani
Haseki
Kasmpaa
Kasmpaa
Kandilli
Beikta
Kadky
Kadky
skdar
skdar
1326
1320
1325
1327
1326
1326
Al
tarihi
1317
1293
1319
1326
1326
1320
1319
1313
1326
1307
1300
1318
1326
1324
1326
101
zel okullar hakknda Osman Ergin (Marif tarihi, III, 742) "1310
(1894)'dan sonra Devlet salnmesinin artk husus mekteplerden bahsetmediini gryoruz" diyerek 1310 (1903) tarihli Marif salnmesinden ald
28 zel rdiyenin adn vermekle yetinmitir. Bu bakmdan bizim yukardaki bilgileri aldmz 1327 Devlet salnmesini grmedii anlalmaktadr.
Sonu olarak, 1909 tarihinde yani II. Abdlhamid devrinin son ylnda stanbul'da rdiye retimi yapan 33 resm, 39 zel (husus) okul olmak zere toplam 72 rdiye mevcuttu. Ayrca, 1.000 kadar talebeyi
bnyesinde bulunduran Soukeme, Beikta, Fatih, Koca Mustafa Paa,
Topba ve Eyp asker rdiyelerin de hesaba kattmzda bu rakam
76'ya kmaktadr. Hemen belirtelim ki bu rdiyelerin % 80'e yakn
1877-1909 tarihleri arasnda ya yeniden ina edilmi ya da tamir edilerek
retime almtr.
Vilyetlerin durumuna gelince: Saylar 400 civarnda olan rdiyelerin
pek ou 1877 Osmanl-Rus sava srasnda kapanarak bu say 316'ya kadar dmtr L\ Berlin anlamas sonunda 39 rdiye okulu daha Marif Nezareti'nin elinden kmtr. Bylece geriye ancak 277 rdiye kalmtr*.
1878 ylndan itibaren rtiyelerin slhna ve yenilerinin almasna
balanm ve ksa zamanda rdiye okullan say ynnden eski seviyeye
ulamtr. Fakat 1880'den sonra idadilerin nem kazanmasyla rdiyeler
ikinci plna itilmitir. Nitekim 1889 (1307) tarihli bir irade ile idadi bulunan yerlerdeki rdiyelerin kapatlmasna karar verilmitir ,6.Ayn yl 22
rdiye kaldnlarak retmenleri ve dier grevlileri idadilere naklolunmutur 1 . Bo kalan rdiye binalan da iptidalere tahsis edilmitir. Meclis-i mahsusan bu hususla ilgili 1889 (8 Cemaziyelhir 1307) tarihli karar
aynen yledir:
"Marif Nezareti'nin meyane-i bendegnemizde mtalaa olunan tezkeresi mealinden msteban olduu zere aar ile msakkafat vergisinden muayyen htsse-i
marifin rub'u (3/4) mahallerine ve bir rub'u (1/4) Dersaadet mektip-i muhtelifesine tahsis olunmu iken muahharen hal-i hazr hazineden dolay vilyet hisselerinden bir rub 'u daha Dersaadet hissesine ilve klnmasndan dolay ekser yerlerde
mektb-i idadiye tesisi ve idaresi kaabil olmad cihetle idadi mektebi bulunan yer15
* Tuna ve Bosna vilyetlerinde bulunan 39 rdiye okulu elden kmtr.

" Babakanlk Arivi, rade (Meclis-i Mahsus), no. 4704, sene 1307.
1
102
BAYRAM KODAMAN
terdeki rdiyeler lav edilerek tahsisatnn mektib-i idadiye tahsisatna ilvesiyle

tesis olunamayan mektib-i idadiyenin kad lzumu izbar olunup vaka ahaliden
alnmakta olan hisse-i marif iktiza eden mektib-i idadiyenin tesisi karl olduu halde henz ekser mahallerde mekteblerin yaplamamas muvafk maslahat olamayaca gibi suret-i i'ara gre ibu idadi mekteplerine rdiyeye mahsus olan iki
yahut snf zam edildii halde rdiye hizmetini dahi if edecei ve lav olunacak mektib-i rdiyenin muallimin ve hademesinin mektib-i idadiyede istihdam
kaabil olunmasyla akta kimse kalmayaca misill hali kalacak rdiye binalar
dahi mektib-i iptidai ittihaz edilecei cihetle mucibince icra-y icab zammnda
Nezaret-i mar'n-ileyhe mezuniyet itas mttehiden bi'ttezekkr tezkere-i mezkre
leffen arz ve takdim klnd ise de ol babda.... "s.
Grld gibi, mal mlhazalarla idadi okulu bulunan yerlerdeki
rdiyelerin tahsisat kesilerek idadi binalarn yapmna tahsis edilmi ve
rdiye renimi de idadilerin bnyesine alnmtr. Bylece pek ok
rdiye okulunun ad Devlet salnmelerinden karlm oldu. Bu durum,
rdiye renimine zarar vermemi ise de grnte rdiye saysnn
azalmasna yol amtr. Yukarda verdiimiz tarihe kadar mparatorlukta
bulunan rdiyeleri rakamla ifade edersek aadaki tablo ortaya kar l9 .
1881
1883
1885
1887
1888
Anadolu
Rumeli
Ege adalar
Arabistan
Girit
ehremaneti
195
69
7
37
12
11
230
63
8
45
12
11
239
80
8
47
12
11
261
91
10
39
266
96
10
36
12
12
551
TOPLAM:
331
369
397
433
440
22.386
Blgeler
1888
Talebe says
14.163
4.777
301
2.594
Bu tabloya gre, 1888 yalna kadar, hem rdiye okulu saysnda hem
de bu okullara devam eden talebe saysnda nemli artlar olmutur.
1889 tarihli, rdiyelerin idadilerle birletirilmesi karan zerine bu sayda
azalma gze arpmaktadr. Vilyet merkezlerinin hepsinde, sancak merkezlerinin de ounda idad okulu olduu dnlrse, rdiyelerin say
bakmndan ne kadar azaldn tahmin etmek g deildir. Bununla birlikte, yeni rdiye okullan alarak rdiye says 446'ya talebe says
23.819, retmen says939'a ulamtr.
18
Babakanlk Arivi, rade (Meclisi Mahsus), no. 4704.
19
1298, 1300, 1302, 1304, 1303 tarihli Devlet salnameleri.
103
Bu rdiyelerin ou yeniden yaplm veya onarlmtr. Mesel 1325

(1907) Bursa vilyeti salnmesinde "...1293 (1876)'den beri Bursa vilyeti dahilinde Gemlik, Dinar, Glpazar, Atranos, Erdek, Havran, Gnen, Bandrma,
Simav, Sandkl, Bolvadin, Armutlu, Aydnck, Pazarck ve Geyikler zkr (erkek)
rdiyeleriyle, Bursa inas (kz) rdiyesi yeniden tesis ve kad olunmutur. Mevcut
rdiye mektepleri binalar dahi mceddeden tesis ve islh ve ihya buyrulmutur.
Asker rd dahi 10 Terin 1298'de tesis ve kad olunmutur..." Dier vilyetlerde de ayn durum sz konusudur. Nitekim II. Abdlhamid devrinde, vilyetlerde yaplan rdiyelerin says bu gr desteklemektedir. Aada
II. Abdlhamid devrinde yaplan rdiyelerin vilyetlere gre durumu belirtilmitir20.
Rdiye
says
Vilyet
Adana
Ankara
Aydn
Bitlis
Bursa
Diyarbekir
Erzurum
Konva
Rdiye
says
Vilyet
anakkale
Ege Adalar
Edirne
kodra
Kosova
Manastr
Yanya
Basra
8
12
33
5
18
9
4
3
7
2
3
14
1
14
7
5
"7
Badat
17
Musul
Suriye
3
3
Sivas
10
Beyrut
11
Trabzon
15
Hicaz
Kuds
Bingazi
2
1
Kastamonu
Mamuratlaziz
Halep
Yan
zmir
8
4
Dier taraftan, 1906-1907 retim ylnda tarada mevcut

okullarnn vilyet ve sancaklara gre dalnn, daha ayrntl bir
listesini veriyoruz 21 .
ev
jtV
E
^
W
s
u
w
&
W
S*A =0M Vilyet
Vilyet
EDRNE M.
Krklareli
Dedeaa
Tekirda
Gelibolu
20
6
4
2
3
4
2
1
1
1
1
1321 salnameleri
21
KODRA M.
Dra
ADANA M.
Mersin
Cebel-i B.
3
1
3
1
1
1
rdiye
ekilde,
e
hA
*
104
BAYRAM KODAMAN
Vilayet
ERZURUM M.
Hns
Bavezid
Erzincan
Kayseri
Krehir
orum
AYDIN M.
zmir
Manisa
Mentee
Denizli
BTLS
Mu
Siirt
BASRA M.
Mntefik
Necd
Amara
BADAT M.
Divaniye
Kerbel
BEYRUT M.
Akk
Trablusam
Lazkiye
Nablus
EGE ADALARI
Rodos
Midilli
Sakz
Limni
HCAZ
Mekke
Medine
HALEP M.
Mara
Urfe
BURSA M.
Erturul
Ktahya
Dersim
MANASTIR M.
Serfce
Debre
W
5
1
3
2
3
3
4
(42)
^
1
1
1
1
2
2
2
5
2
1
2
3
1
3
1
1
2
1
1
2
1
(13)
1
3
(21)
7
5
5
5
4
1
1
2
&
1
1
1
2
3
1
Vilayet
Kozan
el
ANKARA M.
Yozgat
Afyon
D. BEKR M.
Mardin
Ergani
SURYE
Hama
Havran
Kerk
SVAS M.
Amasya
.K. Hisar
Tokat
Trablusgarp
Hums
Cebel
TRABZON M.
Lazistan
Gmhane
KASTAMONU
Bolu
ankr
Sinop
KONYA M.
Nide
Burdur
sparta
Antalya
KOSOVA
skp
Pritine
Senice
pet
Talca
Prizren
M. AZZ
Harput
Malatya
1
3
6
2
YEMEN
Sana
Hdeyde
Taaz
3
3
2
5
1
1
2
2
8
7
5
3
1
1
1
12
6
3
8
9
1
1
11
5
1
3
5
S
Ss
^
1
1
9
5
2
4
2
1
3
1
2
2
2
5
3
4
2
1
jthV
Vilyet
M
5
1
Grce
lisan
M U S U L M.
Kerkk
VAN M.
Hakkri
YANYA M.
Ergeri
Preveze
Berat
1
1
1
1
4
1
3
3
3
2
1
M
au
105
"5
N
O
11
Vilyet
e9
SELANK
(63)
Mstakil sancaklar
zmir
Bingazi
Canik
atalca
Zor
Kuds
anakkale
Cebel-i Lbnan
8
2
5
1
1
4
5
(?)
1
1
2
2
1
Yukarda ayrntl bir ekilde verdiimiz tabloyu, stanbul da dahil olmak zere, aadaki ekilde ksaltabiliriz:
ct
5
%
-z 'i.
jjj 'i.
.
N .
:s
S :a
s
j ; s
w s
w os
* m
* as
C as
< oa
ho
ANADOL
RMEL
ARABSTAN
CEZAYR- B.S.
STANBUL
TOPLAM:
271
126
42
5
18
462
25
23
8
3
15
74
2
6
10
39
57
11
4
4
6
25
310
159
64
8
78
619
Sonu olarak, devrin sonlarna doru mparatorlukta 619 rdiye okulu mevcud olup toplam bu okullara 40.000 civarnda talebenin devam ettiini syleyebiliriz. Gerek okul, gerek talebe says mparatorluk iin yeterli
deildir. Ancak Tanzimat'a gre bina ve talebe bakmndan iki misli
bir art kaydedilmitir. Dier bir husus pek ok yerde byk ve modern
binalar yaplmasna ramen bu okullara hacimlerinin altnda talebe kaydoluudur. Bu da halkn, ada eitime kar fazla ilgi gstermemesinin
bir sonucudur.
b)Rdiye okullarnda genel slhat hareketleri:
lk yllarda, 1869 Nizmnmesinin ilgili hkmleri dorultusunda
rtyelerin yapmna ve slhna devam edilmitir. Ancak ksa bir
mddet sonra, tatbikatta Nizmnmenin yetersiz kald, dolaysyla baz
deiiklikler yaplmasnn zarur olduu anlalmtr. Daha 1881 ylnda,
Nizmnmenin eletirisi yaplp ihtiyaca cevap vermedii ortaya konmu-
106
BAYRAM KODAMAN
tur 22 . Bu eletiriler sonunda bizzat sadr- zam Said Paa, rdiyelerle ilgilenmi ve baz fikirler ileri srmtr. Sait Paa, Bursa valisi iken, devlete her kazada bir rdiye tekil edildii, retmen maalar vesair iin
bir hayli masraf yapld halde; halkn hibir madd yardmda bulunmamas ve hatt ouklann dahi okula gndermemesi yznden rdiyedeki
eitim ve retimin yrtlemediini grmtr 23 . Bu bakmdan rdiyelerin yapm ve ynetimin cemaat meclislerine terk edilerek, mal kaynan
ilk nce mahallinde temin edilmesi, eksiin ise devlete karlanmasn istemitir 24. Bu usl gerekletii takdirde devletin rdiyelere ayrd parann Darlfnn veya "Mektib-i Aliye" iin harcanmas teklif edilmitir 2 '
Sait Paa, bu srada rdiyelere Franszca dersini de koydurtmutur.
Rdiyelere yeni bir ekil verme konusu nihayet 1888 (1305) ylnda
Marif Meclisi Reisi Ali Haydar bakanlndaki Marif Komisyonu tarafndan tekrar ele alnmtr. Komisyon, rdiyeler hakkndaki grlerini
u ekilde tesbit edilmitir: "Rdiye mektepleri vaktiyle imdiki idadiler makamnda olarak kd edilmi bulunduundan ve rdiyede okunan ulmun bir ksm
badezin (bundan sonra) iptidalerde ve bir ksm da idadilerde mkemmelen tedris
olunacandan rdiye cetvellerinden fazla dersler karlarak akaid-i diniyenin tezyidine ve ulm-u Arabiyenin tahsiline medar olacak derslere ziyde itina edildi Bu
suretle tarh- zevaidden nai (fazla dersler karld iin) rdiyelerinin mddet-i
tedrisiyelerinin dahi drt seneden iki seneye tenzili lzm gelmitir. Rdiyeler bir
muallimle idare olunup bazlarnda muallim-i sani rmyla bir refik bulunur ise de
yerliden ve yalnz fcmle Arabi bilir zevattan mnteheb olduu iin drt snfa bihakkn ders verememekte ve bu sebeple rdiyelerin tezyd- mddetle tahsil-i
ulm tezyd edememekte olduundan rdiyelerin tenzil-i mddetinden hi bir
nksa terettp etmeyip belki etfal ahd- karibde (gelecekte) idadilere irerek tefennn
etmek (fen renmek) zere byle bir evk-i terakki ihdas etmi olacaktr..." 26.
ki senelik rdiyelerin tatbikatta nasl olacana dair alnan kararlar
ise yledir: "Tara idad mekteplerinin iki sene milel-i gayr-i mslime etfalinin
rdiyeleri makamnda olduundan tebaa- mslime etfali dahi idad mektebi bulunan mahallerde, iptidaden ktka rdiye mddetleri olan iki sene iin idad mek22
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 31, no. 1374, zarf 115, karton, 84, (9 cemazivelevvel,
23
Sait Paa, Hatrat, c. I, s. 387-388.
1299).
24
Sait Paa, Hatrat, c. I, s. 395.
25
26
107
tebne nakl olunup gayr- mntelit olarak bu iki snf millet etfali idad mekteplerinin birer dairesinde mtekabilen rdiye snflarn geirmi olurlar ise nakli
mmkn olan o misill mevakide rdiye mekteplerinin ebniyesi ve tahsisat iptidaye mektepleri iin kalp... ve bir de henz iptidaye mektebi olmayan baz ufak kazalarda... rdiyelerin talebesi gayet az ve tedrisat naks olduundan.... o makule
rdiyelerin hemen iptidaye tahvili ile ...rdiyelerden bazsnn iptidayeye kalbi ve
bazsnn da idadilere nakli i bo rdiyelerin esasen taklili fikrine mstenid olmayp... mektib-i iptidayenin tanzim ve teksiri halinde rdiyelerin daha mtenasiben tezayd zaruri bulunduundan ileride yeniden alacak rdiyelerin binalar
imdiden hazrlanm olmak zere kasabalarda yaplacak iptidaye mektepleri binalarnn verilecek pln mucibince rdiye snflarn istiab edecek mertebe vasi tutulmasnn vilyat- ahneyeihzar buyrulmas tensib edildi... " 21.
Marif komisyonunun rdiyelerie ilgili bu kararlarn drt ana maddede toplamak mmkndr:
1) Rdiye tahsilinin iki yla indirilmesi,
2) dd bulunan ve mmkn olan mahallerde rdiyelerin iddlerle
birletirilmesi,
3) Talebesi az olan kaza ve kasaba rdiye binalarnn iptida okuluna
evrilmesi,
4) Bundan sonra yaplacak iptidaye binalarn rdiye snflarn da ihtiva etmesidir.
Bu kararlara gre, rdiyelerin retimde sahip olduklar yeri kaybettikleri ve yava yava tasviyeleri yoluna gidildii sonucuna vanlabilir. Ancak dikkat edildii zaman komisyonun, rdiye retimini ileride daha
salam temellere oturtma kaygs iinde olduunu gryoruz. O zamanki
rdiyelere devam eden talebenin azl fakat yaplan masrafn fazlal,
komisyonu ilk nce iptidaye okullarnn slh zaruretine inandrmtr.
Bu kararlar aynen tatbik edilmemise de daha sonraki senelerde Marif
Nezareti'nin rdiye siyasetinde etkili olmutur. Mesel rdiyelerin tahsil
mddetinin azaltlmas ve baz idadilere nakli gerekletirilmitir.
Komisyonun bu raporu vermesinden ksa bir mddet sonra Said Paa
1888 (4 Muharrem 1306)'da marif zerine II. Abdlhamid'e sunduu bir
lyihada, rdiye retiminde esasl deiiklikler yaplmasn teklif etmitir28. Said Paa, kendisinin ngrd alt yllk sbyan okullarnda 14 ya27
Babakanlk Arivi, Yldz, ayn vesika.
28
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 31. no. 1937/m, 43, karton 82.
108
BAYRAM KODAMAN
na kadar okuyan ve mezun olanlarn hepsinin rdiyeye gitmesini doru

bulmuyordu. Almanya'da olduu gibi, ilk okuldan sonra yksek tahsil
(ulm-u liye) yapmak isteyenlerin sultanilere, sanayi tahsili arzu edenlerin rdiyelere, ikisini de yani ulm ve sanayi mesleklerine girmeyenlerin
ise alt yllk "ulm-u maddiye" (Realschule) okullarna gnderilmesini istiyordu. Buna gre rdiyelerin sanayi idadilerine mahre yllk meslek
okulu haline getirilmek istendii anlalmaktadr.
Yukarda ad geen slhat raporlar ve 1869 Marif Nizmnmesine
yneltilen takdikler uygulama alannda ne gibi yenilik ve deiiklikler getirmitir? Bunlar srasyla grelim.
Rdiye idareleri: nce, 1869 Nizmnmesinde grlen drt yllk
rdiye tahsili, 1892'de yla indirilmitir. Tarada baz yerlerde rdiyeler idd okullan bnyesine alnmlardr. dd-rdiye birletirilmesi stanbul iin sz konusu deildir. Mstakil olan rdiyelerin idaresi ise
"muallim-i ewel"lerin sorumluluuna braklmtr.Ancak, rdiye yneticileri marif mdrnn ve mahalli mlk mirin kontrol altndadrlar.
Her ne kadar 1879'da rdiye masraflannn ahaliye, idarelerinin de mahall cemaat meclislerine braklmas yolunda teklif yaplmsa da 29 ; hkmetin merkeziyetilik anlayna ters dtnden kabul edilmemitir.
Btn rdiyeler Marif Nezareti idaresi altnda kalmtr. Gerek stanbul
gerek tara rdiyelerine ait en son talimatnmeler 1892 tarihinde dzenlenmi ve byk deiikliklere uramadan devrin sonuna kadar yrrlkte
kalmlardr30.
retim ileri: Rdiyelerde retim uzun bir sre 1869 Nizmnmesinde belirtilen programa gre yrtlmtr. Fakat retim ekseriya bir
veya iki retmen vastasyla yapldndan pek baanl olmamtr. Bu
devrin balarnda zmir rdiyesinde talebelik yapan Halil Ziya Uaklgil,
hatratnda, buralardaki retimin nasl yapldn canl bir ekilde tasvir
etmektedir:
"...Baknz rdiyede ne vard ve ne okunurdu: Glstan kitabndan fasl
ile bir Fars grameri, Trke bir gramer ile iml ve okuma kitab yerine ancak 200
sayfalk bir Osmanl tarihi, hesaptan adi ve ondalk kesirlerle, tenasp kaideleri,
corafyadan harita zerinde parmakla gsterilecek, dalar, ehirler, denizler nehir" Sait Paa, Hatrat, c. I, s. 393-395.
30
366.
Tara ve stanbul rdiye talimatnameleri iin bk: Mahmut Cevat, ayn. esr., s. 344-
109
ler ve nihayet mektebin en ehemmiyetli dersi Arapa'dan Emsile*, Bina** ve Avamil*** ile balyarak izhardan geerek Resail-i Erbaa (drt kitap) diye tandmz
mantk taslana varan ve drt yl gnde er satrla retilen bir yol "
"Sonunda bir bilgi yk ile mektepten kan gen ne ranl aycya drt kelimelik Faris bir cmle syleyebilir, ne Arapa bir Msr gazetesinin on satrlk bir
fkrasn anlard. Corafyadan Paris'le Berlin'i az ok kendi yerlerinde bulabilse
Mew York ile ikago'yu hayalinde tamamiyla bulamaz, hele Trkiye idare blmlerini hi bilmezdi Hesaba gelince en byk marifet u idi: Drt amele sakiz arn
uzunluunda iki arn eninde bir buuk arn derinliinde bir duvar alt gnde bitirirlerse iki amele filan filan (rakamlar deitiriniz) ka gnde bitirirler? ite size
en zor ve en korkun bir problem. Trk genleri i lemine girerse teki mekteplerden yetien eitli millet genlerin bununla kar koyacaklard. Trkeden nihayet
vilyet mektub kalemine yahut muhasebe odasna mlzm (stajyer) olarak kabul
olunabileceklerdi "
"Mektepte yaz ilerinde vazife verildiini bilmiyorum, hele ... toplamadan karmaya, karmadan arpma ve blmeye atlarken bu drt basit eyle problem
zme imknn bulduran retme sistemi bu mektebin hi bilmedii bir eydi. Elimizde tebeir, kara tahtann bana geerdik ve o srada hocann kafasndan doabilecek, pratik hayatta hi bir kullanlma vesilesi bulunmayacak bir problemi
zmek iin uzun zaman geirirdik. "
"En ok dikkat edilen Arapa idi Gnde topu topu ancak iki saat sren iki
dersten biri ok defa Arapa idi Ders verilecei muallim tarafndan sylenince ocuklar yerlerinden, yani iki tarafa konmu uzun sedirlerden kalkarlar, halnn
stndeki yerlerini alrlard. Muallim birinciden balard. Ders Arapa ise, ki her
halde haftada en aa drt be saat bu idi, "ibare!..." emir verirdi. Bu en uzunu
be satr amayan bir eydir. Eer irap kaidelerini gzeterek okuyabildiyseniz muallim: "mn!..." derdi Bu bir ka satra krk mna verirdiniz- Muallim tekrar
emir verirdi "Mehfm!..." Topluca olarak kardmz mny sylerdiniz Bunlarn hepsini muallim evele nasl sylemise harfi harfine olduu gibi tekrar edeceksiniz. Eer bu ehemmiyetli iten yanl yapmadan kabildiyseniz bu derste snfn birincisi olarak erefini kaybetmezsiniz- "
"Sabahleyin snfta toplandktan sonra ocuklar halka halka olmular, her halkann bana iktidarl saylan ocuk gemi ve etrafm eviren arkadalarna birer
birer, biraz sonra muallim nnde anlatlacak dersin mzakereciliiniyapmtr. "
* Emsile: Arapa gramerinde fiil ekimi rnei bulunan birinci kitabn ad.
** Bina: Arapa'da fiillerin atsn konu yapan kitap.
*** Avamil: Arapa kelimelerin a, e, i, okunmasn reten kitap.
110
BAYRAM KODAMAN"
"Bu suretle u yarm gnde o drt be satr renmemek imkn yoktu. Bununla beraber yine renemeyenler, hatta snfta kalanlar okluk olmasalar bile her
halde az da deildi".
"Gnn son yans da byle geerdi. Ve mademki evde hazrlanmak zere verilmi vazife yoktu; teki milletlerden ocuklar her gn defterler dolusu vazife hazrlarken biz o gn Sadi'den yanm hikye ile drt msra, izhar'dan be satr renmi olmakta fikrimizi doyurarak evlere dnerdik"^
te ilk yllarda tara rdiyelerinin hali bu idi. stanbul'dakilerinin biraz daha iyi olduu sylenebilirse de pek farkl deildi. Hkmet bu durumu dzeltmek iin daha balangta baz teebbslerde bulunmutur.
Nitekim 1879 tanhli sadr- zam Sait Paa, rdiye programlarna Franszca dersini koydurmutur 32 . Franszca dersinin konmasnda beklenen fayda
ise, rdiye talebelerinin Franszca vastasyla ticarete, ziraate, sanata ve
hatta devlet memuriyetine ait ada bilgileri kolayca renebilmelerini
temin etmekti. Ayn yl,stanbul rdiyelerinin bazlarna; tarada ise zmir,
Selnik, Beyrut, am, Edime, Trabzon ve Manastr rdiyelerine Franszca talim ettirmek zere 14 retmen, beer yz (500) kuru maala tayin edilmitir33. Franszca retmenlerinin zellikle deniz kenarnda olan ticaret
merkezlerine tayin edilmesi, hkmetin iyi niyetini aka gstermektedir.
Bilindii gibi, ad geen ehirlerde ticaret, aznlklarn ve ecnebilerin elindedir. Aznlklar, yabanc dil bildiklerinden Avrupal tccarlarla kolayca
temasa geebilmekteydiler. Halbuki Trkler ayn imkna sahip olmadklarndan memleketin ihracat ve ithaltnda sz sahibi deildirler. te hkmet rdiyelere Franszca dersi koydurarak bu eksiklii ksmen dahi olsa
gidermek istemitir.
Hkmetin ve bilhassa Sait Paa'nn bu iyi niyetini anlamayanlar,
rdiyelerde Franszca dersinin okutulmasn tenkid etmilerdir. Bu gibi
kimseler, dncelerini u ekilde aklyorlard:
"...Tahsil-i lisn maddesi baka ve iktibas- ilmiye baka bir i ohp Devlet-i
aliyyelerinin Franszca vesair elsineye vkf memurlar kullanmaa ihtiyac olsa bile
bunun mahdudiyeti mtalaasnca Franszca lisnnn mekteplerimizde baya taminini iltizan etmek hacetin fevkinde bir matlbla uramak kabilinde grnr. Amma bu lisn zamanmzda terakki eden bir takm ulm vefnnun let-i tahsilidir
denilir ise elyevm mektib-i sultaniye ders cetvellerine dhil olan fenler iin bile li31
Halit Ziya Uaklgil, Krk Yl, stanbul, 1969. s. 84-86.

Sait Paa, Hatrata. I, s. 156.
33 Sait Paa, Hatrat c. I, s. 395.
32
111
sn-1 Osmaniye nakl ve tercme olunmu kitaplar mevcut olmasna ve mektib-i

rdiye.... kitaplar ise zaten o ihtiyatan vareste bulunmasna gre, Franszca'nn
bizce mutlaka tahsil-i ilme let addi dahi tasdik ve teslim olunamaz....'' denildikten sonra "... Telif ve Tercme Nizmnmesinin icraatna ehemmiyet verilmeli ve
lisn renmek isteyenlere mahsus olmak zere bir elsine mektebi yaplp devletin
muhta olduu lisna aina memurlarn..." yetitirilmesi tavsiye ediliyordu34.
Bu grlerin yer ald 1882 (19 Cemaziyelevvel 1299) tarihli vesikada daha sonra ziraat, sanat ve ticaret okullarna 1869 Nizamnamesinde derilmemesi eletirilerek, bu tip okullann "Memlik-i hnelerinin ihtiyct-
cilesine hizmet edecek ekilde derhal tesis edilmesi hususu" zerinde durulmutur 3:>. Aynca "Mektib-i ummiye" ders programlarnn dzeltilmesi ve din
derslerinin derece derece okullann hepsinde tedrista ilve edilerek "...
Medeniyet-i Islmiyenin terakkiyt- maddiyeye mani deil, belki en ziyde msaid
olduu itikadn yerletirecek snn etfl-i tebaaya talim" ettirilmesi istenmitir 36 Bu arada rdiyelerde, "mkemmel ilm-i hal" ve "mkemmel ilm-i ahlk" derslerinin okutulmas, tedristn taht- mecbriyette bulundurulmas
ve askeri rdiye ders programlannn uygulanmas gibi fikirler ileri
srlmtr 37 .
Bu tarihten sonra rdiye programlannn deitirilerek din derslerine
daha fazla arlk verildiini ve itirazlara ramen Franszca dersinin kaldrlmadn gryoruz. Nitekim 1883-1884 (1301) ders ylnda, am rdiyesinin ders programlan bu deiiklie gre hazrlanm ve uygulanmtr.
Buna gre u dersler okutulmakta idi3S.
Birinci yl
ikinci yl
nc yl
Drdnc yl
Sarf- Arab
Talim-i Fars
Arapa
Kavid-i Fars
Glistan
Hesap
ml- erbaa
Muhtasar hesap
Corafya
ml
Avrupa Corafyas
ml ve n
lm-i hl
Tercme
Fezleke
Ahlk
n ve Krat
Franszca
Hatt- Sls
Rik'a ve Sls
Hatt- Rik'a
Risale-i erbaa
Glistan
Cebir
Corafya
Hendese
Usl- defter
Kavid-i Osmniye
na
Franszca
Fezleke
Trih-i Osman
Hatt- Rik'a
M
35
36
37
38
Ayn yerde.
Ayn yerde.
Ayn yerde.
1301 Suriye vilyeti salnmesi, s. 112.
112
BAYRAM KODAMAN"
Bu programn, ancak vilyet ve baz sancak merkezlerinde bulunan

byk rdiyelerde 1892 ylna kadar, uygulanm olduunu tahmin ediyoruz. Zira kaza ve kasabalarda bulunan ve iki retmene sahip kk
rdiyelerde uygulanm olduunu sanmyoruz. Bu gibi rdiyelerde daha
ziyde din dersleri, Arapa, drt ilem, yaz, Farsa, iml ve in, ilm-i
hl, ahlk ve tarih dersleri okutuluyordu 39. Nitekim rdiyelerde ders saysnn fazla olduu ve mevcut retim kadrosuyla bunun yrtlemedii
eklinde baz ikyetlerin bulunduunu biliyoruz "t0.
Rdiyelerin idadilerle birletirilmesi ve retim sresinin yla indirilmesinden sonra, yani 1892'de ders proramlan yeniden ele alnm ve
zerinde deiiklik yaplmtr*. Bu dzenlemeleri gerektiren sebepler unlardr:
1) Bilindii gibi, balangta rdiyelerin grevi daha ziyde asker
iddlere talebe yetitirmekti. nk mlk iddler henz pek az idi. Halbuki 1892 ylna kadar stanbul ve vilyetlerde pek ok mlk idad tesis
edilmiti. Byle olunca, rdiye ders programlarn, bu idadlerde verilen
derslere uygun bir hale getirmek gerekiyordu.
2) Daha nce drt yllk rdiye programlarnn yla gre ayarlanmas zarur idi.
3) Programlarda, din ve ahlk derslerine daha fazla bir arlk vermek
gr ar basyordu.
4) Osmanllk siyasetine ramen gayr- mslimlerin, devlet rdiyelerine gelmeyip kendi mill okullanna gitmeleri karsnda, rdiye programlarna slm ve mill bir karakter vermek ihtiyac domutur.
Bu dncelerle hareket eden marif yetkilileri hem mstakil rdiye,
hem de idd rdiyelerinin ders programlarn deitirmilerdir. Buna
gre, henz daha drt yllk program uygulayan Sivas rdiyesinin 1896
39
Ayn yerde.
I0
' Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 22, no. 462, zarf 153, kanon 66.
* Faik Reit Unat (ayn. esr., s. 44), btn rdiyelerin 13 haziran 1892 ylnda yla
indirildiini belirtmektedir. Bu durum iddlerle birletirilen rdiyeler iin dorudur. Fakat
1896 ylnda Sivas Rdiyesinin hl drt yllk retime devam ettiine ve programnn da
bu sreye gre hazrlandna baklrsa, iddlerle birletirilmeyen rdiyelerin bir mddet
daha drt yllk retime devam ettii anlalmaktadr, (bk. Babakanlk Arivi, Yldz, ksm
A, no., 21/IIIf, zarf 21, karton 131, sene 16 haziran 1312).
113
tarihinde okuttuu dersler, ulm-u diniye, Arapa, hesap, corafya, hendese, Trke, tarih, hat ve usl- defter'den ibaretti41.
Yukardaki programdan anlalaca zere, din ve dil dersleri ar
basmaktadr. Fakat, rdiyelerin yla indirilmesiyle, idadilerin rdiye
snflarnda okutulan dersler btn rdiyeler iin geerli saylmtr. Yalnzca Franszca dersi, mstakil rdiyelerden kaldrlm, yerine fazladan
mlmt- ziriye ve shhiye dersleri konmutur 42 . Bylece rdiyelerde
program birlik ve btnl salanmtr.
Yeni programn en nemli zellii, Trkenin dierlerine gre ders
saatinin fazla oluudur. Arapa'nn ikinci sraya dmesi, Trk dili ve
kltr hesabna sevinilecek bir durumdur. Bu program, ok kk deiikliklerle, devrin sonuna kadar yrrlkte kalmtr. 1903 ylnda ahlk
dersi, Kur'an ve ulm-u diniye ile birlikte tek ders olarak verilmise de,
1904'te toplanan Marif Komisyonu ayn bir ders olarak verilmesini kararlatrm ve bu durum 1909'a kadar devam etmitir 43. Ayrca lm-i ey
dersinin devrin sonlarna doru programdan karldn gryoruz. Buna
karlk Trke haftalk ders saatleri yeniden arttrlmtr44.
II. Abdlhamid devrinde, rdiye ders programlarnn sk sk deitirildii bir gerektir. Bu deiiklikler, program bazan olumlu bazan da
olumsuz bir ekilde etkilenmitir. Mesela bir taraftan Trke dersleri arttrlp mill dilin ve kltrn gelimesine yardmc olunurken; dier taraftan
da Avrupa devlederinin "...tekilt- dhiliyesine ve kavid-i idresine ait
tercmerisleninrdiyelerde okutulmasna kar klmtr *45.
Ders kitaplarnn hazrlanmas ve bastrlmas konusunda, Marif Nezareti youn bir aba gstermitir. Babakanlk Arivinde, o devre ait ayniyat ve Bb- li'nin gelen-giden evrak defterleri iinde, eitli tarihlerde
2.500 veya 5.000 adet arasnda deien kitaplarn bastrlp vilyet, sancak
ve kaza rdiyelerine gnderildiine dair pek ok kaydn bulunmas, bunu
dorulamaktadr. Gnderilen bu kitaplarn, zengin ocuklarna parayla; fakir ocuklarna ise bedava datlmas iin, Nezret, vilyet marif
mdrlklerine talimat vermitir46. Bu fakir olan halk, eitim masraflarn41
42
Ayn yerde.
43
1326 Beyrut vilyeti salnmesi (s. 98), dadilerin rdiye snflarna ait ders programnda ahlk dersi ayrca yer almaktadr.
44
43
Babakanlk Arivi, Ayniyat defterleri, no. 1241, sene 1300.
44
Babakanlk Arivi, Ayniyat defterleri, no. 1073, sene 1294.

F. 8
114
BAYRAM KODAMAN"
dan kurtararak, ocuklarn okula gndermelerini kolaylatrmak ve tevik

etmek iin iyi bir davrantr.
retmen konusunu ileride btn olarak inceleyeceinizden, burada
sadece bir iki hususa temas etmekle yetineceiz. Bu devirde rdiye retim kadrolarna eitli okullardan mezun, herkes retmen olarak alnmsa da ounluu Darlmuallimn kl kimselerdir. Her rdiyede mutlaka Darlmuallimn diplomasna sahip, hi olmazsa, bir retmen bulundurulmasna dikkat edilmitir. Aynca tara rdiye retmenlerinin maalanna baz defalar zam yaplarak, hem retmenlik cazip hale getirilmeye
hem de maa azl yznden istifalar nlenmeye allmtr47. retmenlerin grevleri ise, rdiyelerin dahil idareleri hakknda kanlan talimatnamelerde etrafl bir ekilde belirtilmitir48.
B) DDl OKULLARI
Hazrlamak, gelitirmek mnsna gelen Arapa "idadi" kknden

tremi olan idd kelimesi, hazrlama yeri demektir. Bunun iindir ki,
1869'dan nce pek ok okullann hazrlama snflanna idd denmitir. Fakat baz marif tarihileri, bu idd snflann ilk ve orta retim derecelerinden birine dahil etmek istemiler; lkin karar vermede glk ektiklerinden meseleyi ortada brakmlardr. nk hangi seviyede olursa olsun
btn okullann, ayet varsa, hazrlama snflanna idd ad verilmitir. Bu
terim, ancak 1869 Nizamnmesiyle akla kavuturulmu ve ilk defa bal bana orta retimin bir kademesi olarak ele alnmtr. Bylece idd
kelimesi, eskiden ifade ettii mny kaybederek, yeni bir mn ve muhteva kazanmtr.
1) 1869 Marif-i Ummiye Nizamnamesi ve ddler:
1869'a kadar mparatorlukta rdiyelerin says olduka artm, stanbul'da ise pek ok meslek okulu ve yksek okul almtr. Buna ramen,
ne vilyetlerde rdiye stnde bir okul, ne de stanbul'da yksek okullara talebe yetitirecek -rdiye dnda- bir okul vard. Sadece 1868'de stanbul'da Galatasaray Sultanisi alabilmi ise de vilyetler, bu gibi kurululardan tamamiyle mahrum kalmtr. Dolaysyla idd okullanmn kurulmas ve almas, hem retim-eitim hem de siyaset bakmndan zaruret haline gelmi idi.
47
Babakanlk Arivi, Ayniyat defterleri, no. 1422, 1298 (sene).
48
115
Nitekim, 1869 Nizmnmesi hakknda yazlan mazbatada, idadilerin

almas iin u gerekeler ileri srlmtr: "... Belki ileride ulm-u liye
mektibinin teksiri iktiza eyliyecei ve unda olsa olsa rdiye mekteplerinin fevkinde ve mektib-i sultaniye'nin madnda idadiye mekteplerinin kd- muhtc- bahis
olabilir ise de, mektib-i rdiyede her snf tebaa etflinin mebdi-i ulum-u dniyesi tedris olunmak lzm gelmesinden dolay bu nevi mekteplerin her cemaat iin
baka baka tekili muktaz olmasndan ve mektib-i sultaniye'nin defaten tamim-i
kd kaabil olmamasna mebn hem mektib-i sultaniye'nin ekseri tedristna mahal-i tlim olmak ve hem de sunuf-u tebaa etflinin muhteliten tahsil-i marif tarikine evki ve o cihetle beyinlerinde itilf ve muhaderetim tahkimi kaziyyesi istihsal olunmak iin mektib-i iddiyenin ihdas elzem olduu..." kabul ve ifade
edilmitir49.
Bu dncelerin neticesi olarak 1869 Nizmnmesinde idad okullarna yer verilmi ve bunlarla ilgili hususlar aadaki maddelerle tesbit edilmitir
1) dd okullan, rdiyelerden mezun olan mslim ve gayr-i mslim
ocuklann bir arada retim yaptklan yerdir.
2) 1.000 hanedan fazla ve bulunduklan yerin nemine gre seilecek
her kasabada birer idd okulu yaplacaktr.
3) ddlerin yapm masrailan, retmen ve hademe maalan ve dier
giderleri vilyet marif idaresi sandndan karlanacaktr.
4) Her iddnin muavinleriyle beraber alt retmeni bulunacaktr.
5) Her iddnin yllk tahsisat, personel giderleriyle birlikte 80.000 kuru olacaktr.
6) ddlerin retim sresi yl olup u dersler okutulacaktr:
Trke kitbet ve in, Franszca, Kavnin-i Osmaniye, Mantk, lm-i servet-i milel,Corafya, Trih-i umm, lm-i mevlid, Cebir, Hesap ve defter
tutma, Hendese ve ilm-i mesha, Hikmet-i tabiyye, Kimya ve Resim.
Marif Nizmnmesinde hemen almalan ngrlen iddler, 1873
tarihine kadar alamamtr. Bu gecikmeye sebep olarak, madd imknszlklar ve retmen yokluu gsterilebilir. Fakat 1872 (6 Knn-uevvel 1289)
tarihinde Marif Nazn, sadr- zama bir tezkere yollayarak, iddlerin bir
an evvel almasnn gerektiini u ekilde belirtmitir:
49
Faik Reit Unat, ayn. esr., s. 93.
50
116
BAYRAM KODAMAN"
"... Ner-i marif kaziyye-i mhimmesince ihtiyct- asriyeye gre husl- terakkiyt temin zammnda bundan akdem ba irde-i seniyye tesis buyrulmu olan
Nizamnme-i mahssunda teklt- mektib: tesisat- iptidaye ile mektib-i iddye ve liyeden ibaret olmak zere snfa taksim* ve bunlarn kavid-i tekil ve
idaresine mteallik ahkm- lzime biletraf tayin klnmsa da icrt- tedriktna
gre tedrici olmak tlimt- mahssas icbndan olmakla... mektib-i iptidayenin
teksr ve tamimine ve usl- tedrsiyenin mmkn mertebe slhna hasr-i mesi
olunarak... mektib-i sbyniyeden baka hemen her ehir ve kasabada ve ekserisi
Darlmuallimnden km muallimler idaresinde birer ikier rdiye vcda gelmi... ve ikml-i slhna allmakta bulunmu ise de rdiyeler fevkinde Mekteb-i
Sultan'den baka mektib-i ummiye olmamak cihetiyle heveskrn- tahsil mkilt ekmekte ve Mektib-i Harbiye ve Tbbiye gibi fnun-u mahssa mekteblerine
girmek isteyenlerin dahi zaten malmt- mktesebeleri srf mebdiye mnhasr olmakla bir mddet daha o mekteplerin iddiyelerinde ta/sle mecbur olmakla ve devlete
mesel orman ve madencilie ve mlkiye mhendisliine... mahsus bir mektep tesisine teebbs olunsa mukaddemt- iddiyesini grm tlip bulunamadndan bizzarre vcda gelmeyip gelse bile iddye eklinde mnkalib olarak netice-i matlbe
hsl olamamaktadr. u usl dim olduka yani mektib-i ummiye tekilt
rdiyelere mnhasr kaldka ihtiyct- memlekete gre terakkiyt- ilmiye kabil-i
husl olamayacana ve tekilt mektibce mttehaz olan tertibe nazaran artk
nbet idadiyeler ihdasna gelmi olduunu binen.... tekil klnan komisyonda keyfiyet mevz-u bahse konuldu: Vk nizamnme-i marif hkmnce bin haneyi
mtecaviz olan ve hal ve mevkilerince lzum grlen kasabalarda birer mekteb-i
idd yaplmak lzm gelir ise de byle teebbs- cesme defaten kym fikdn esbbdan dolay kaabil olamayacandan evvel emirde Dersadette nmne olarak bir
iddye alp sonra muallim tedrikince suhulet olmak zere asker iddyeleri olan
mevkilerde birer iddi daha kd olunmak" uygun grlm ve tezkerenin sonunda da, zetle u maddeler eklenmitir51:
1) stanbul'da Dar'l-marif binasnn nmne iddye evrilmesi,
2) ddlerde icabna gre, ngilizce, Franszca ve Almanca derslerinin
okutulmas,
* Bu vesikada okullann e aynlmasn, Osman Ergin yanllk olarak nitelendirmitir.
Halbuki yanllk sz konusu deildir. Zira 1869 Nizamnamesinin birinci babnn birinci
ksmnda mektib-i umumiye fasla aynlmtr. Marif Nezareti tezkeresindeki ifadenin
tamamiyle bu maksatla yazldn kabul etmek yerinde olur.
" Babakanlk Arivi, Yldz, Ksm 18, no. 553/419, zarf 93, karton 37, sene 6 knunuevvel, 1289.
117
3) ddlere retmen yetitirmek iin Darlmuallimnde idad ubesinin almas ve mezunlarna rdiye retmenlerinden 200 kuru fazla
maa verilmesi,
4) dadilerde, derslerin nemine gre, retim kadrosunun hi olmazsa 10 kiilik olmas ve gerekirse bir mdrle iki hademe tayin edilmesi gibi tekliflerden ibaretti.
Marif Nezaretinin bu kararlan, sadr- zam tarafndan uygun karlanm olacak ki, ksa bir mddet sonra, yani 1873 tarihinde Dar'l-marif
iddye evrilmi ve bylece ilk mlk idd almtr. Vilyetlerde ise ilk
defa Mora Yeniehir'inde 1875'de bir idd almtr 52. Yine bu tarihte
Darlmuallimn iinde bir idd ubesi tekil edilmitir53. lk mlk iddden sonra yani 1873 Austosunda (9 recep 1290) stanbul'da veya drt
idd okulu daha almasna karar verilmitir 54. Fakat bunlann hangi
semtlerde alaca belirtilmemitir. Bununla birlikte bizce en nemli huss, sz konusu vesikada ilk iddlerin ders programlannn verilmi olmasdr. Zira, imdiye kadar ilk iddlerin hangi dersleri okuttuu bilinmiyordu. Bu bakmdan iddlerin bu ilk ders programn aynen vermeyi faydal
buluyoruz:
Mektib-i iddyenin umm dersleri
1) Kavid-i Osmniye, 2) Arab, 3) Fris, 4) Krat ve kitbet-i Trk,
5) Trih-i Ummiye-i Osmn, 6) Mkemmel hesap, 7) Cebir-i li,
8) Corafya-y Ummiye-i
Osmn, 9) Jimnastik (Baz yerlerde),
10) Mkemmelhendese, 11) Msellesat, 12) Resim ve tarama, 13) Franszca, 14) Almanca, 15) ngilizce.
1869 Nizmnmesinin idd programlannda gsterilen mantk, ilm-i
mevlid, ilm-i servet, hikmet-i tabiyye ve kimya derslerinin kanlp yerlerine Arapa, Farsa, ngilizce, Almanca, Jimnastik ve Msellesat (trigonometri) derslerinin konduunu gryoruz. Hayatta lzm olacak dersler yerine, renilmesi g ve pheli yabanc dillerle programlann doldurulmas; idd tahsili iin geriye atlm bir adm olarak yorumlanabilir.
' 2 Faik Reit Unat, ayn. esr., s. 45.

53
Osman Ergin, ayn. esr., c. II, s. 417.
54
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 18, no. 553/457, zarf 93 karton 37, sene 9 recep 1290.
" Ayn yerde.
118
BAYRAM KODAMAN"
2) 1876'dan sonra iddler:

a)ddlerin almas ve yaylmas
1869 Nizamnmesiyle almas kararlatrlan iddlerin, Tanzimat
devri sonuna kadar ihmal edildiini syleyebiliriz. Zira 1876 tarihine kadar tarada bir, stanbul'da ise drt veya be civarnda idd alabilmitir.
1877 (1294) Devlet salnmesinde, o srada stanbul'da alt idd gsterilmitir.*
ddler
Darii'l-marif iddsi
Fevziye iddsi
Beikta iddsi
Fatih iddsi
Davutpaa iddsi
brahim Aa ayn iddsi
Talebe says
retmen
101
110
50
65
49
?
Hemen belirtelim ki bu iddler, ne bina, ne retmen ve ne de program ynnden yeterlidirler. ou kiralk binalarda veya baka maksatla
yaplm yerlerde geici olarak almtr. 1888 (1305) ylnda Beikta, Fatih
semtlerinde tekrar idd okuluna ihtiya duyulmas bu durumu dorular
mahiyettedir. Devrin balarnda, baz iddler, talebe yetersizlii yznden
kapanma tehlikesiyle kar karya kalmlard. Hatt baz kimseler, iddlerin lzumsuz olduu kanaatini bile ifade etmeye balamlard. OsmanlRus sava yznden bir mddet iddler ihmal edilmitir. Fakat yine bir
ihmalden tr yaplan bir hata, idd meselesinin n plna kmasna ve
tartlmasna vesile olmutur. yle ki:
Eski Mekteb-i Mlkiye'nin, II. Abdlhamid taralndan kapatlp, daha
muntazam ve mkemmel bir Mekteb-i Mlkiye tesis edilmesi srasnda,
yanllkla bir idd okulu kapatlmt. Bu okulun kapatlan Mekteb-i
Mlkiye iddsi olmad anlalnca, yeniden almas iin teebbse geilmi ve konu (1295)'de r-y Devlet'e intikal ettirilmiti. r-y Devlet,
"...bu nevi idd mekteplerinin burada (istanbul) ve Memlik-i Osmaniye'nin ciht- siresinde teksr-i hkm-i iktizsndan bulunduu gibi lav halinde Mekteb-i
* Osman Ergin (ayn. esr., c. II, s. 417) idd tablosunu 1294 tarihli Devlet salnmesinden almakla beraber, Fatih ve Davut Paa idadilerini dahil etmemitir. Sebebi anlalamyor. Aynca Mahrec-i Aklm'n idd listesinde olmadna hayret ediyor. Halbuki Mahrec-i Aklm'n kurulu gayesi ve ders program iddlerden ayndr. Bu okulda edebiyat
dersleri fazla olup, devlet dairelerine memur yetitirilir. ddlerde ise ulm ve fnun dersleri verilerek talebe yksek okullara hazrlanr (Bk. Babakanlk Arivi, Yldz, Ksm 18, no.
553/587, zarf 93, karton 38).
119
Sultani ile Darlfnun ve Drlmualimn'e talebe yetitirecek mahal kalmayarak

bilhare bunlarn sektedr (zarara uramas) olaca anlalm idnden her mucib-i istizan mezkr idd mektebinin al mkn (nceki gibi) ibkasna...." karar
vermitir-6.
Grld gibi, daha devrin banda devletin en yksek organ tarafndan idadilerin gelitirilmesi Nizmnme gerei olduu ve ayrca yksek
retimin de bunlara bal olduu kabul edilmitir.
ddlerin nemi anlalmasna ramen, hemen almalar yoluna gidilememitir. Bunun en byk sebebi paraszlkt. nk iddler, gerek
daim giderleri, gereksiz tesis ve ina masraflan bakmndan ok miktarda
paraya ihtiya gsteriyordu. Fakat sadr- zam Sait Paa, buna are bulmak zere, evvelce ilk retim iin kabul olunan rn r nisbetindeki
vergiyi kaldrm, bunun yerine 1300 mal ylndan itibaren ann seb'i
(1/7) ve rub'u (1/4) alnp ve aynca msakkafat vergisinin de % 6'snn
marife aynlmasn temin etmitir37. Bu ekilde salanan mal kaynaktan
iddlerin masraflanna da karlk bulunmu oldu. Bunun sonucu olarak
vilyederde iddlerin almasna giriildi. Nitekim ilk hamlede, 1885
(1302) ylnda Bursa, Edime, Tanya, anakkale' birer idd almtr58. Ayn
yllarda izmir, Selnik, Trabzon, Rodos, Konya, Elz (Mamuratlaziz), Ankara, Uskp, Pritire, Serfice, Gmlcine, Manisa, Adana, Halep, Kuds, Mara,
Krehir, ankr, Teke, Bitlis, Mu, Kastamonu, izmit ve Sivas ehirlerinde
idd okulu almasna karar verilmi ve yapmlanna balanmtr 59 .
Aynca, Erzurum, Hakkri, Diyarbekir, %or, Burdur, Karesi, Kaza- Erbaa,
Karahisar- Sahip, Krklareli, stanky, Midilli, Tekirda, Yenipazar, Talca ve
Grice'de de birer idd yaplmas iin mahall makamlarla temasa geilmitir 60 . Bu iddlerin ksa zamanda tamamlandn ve hatt izmir, Manastr gibi byk yerlerdeki iddlerin yatd hale getirildiini gryoruz 61 .
Bu tarihlerde iddlere o kadar nem verilmitir ki, binalannn mimar
tarz zerinde bile titizlikle durulmutur. dd binalannn mill mimariye
uygun yaplmas arzu edilmi ise de plnlarn yapacak kabiliyetli mimarlann yokluu ve hal-i hazr Osmanl mimarsinin de mill olmaktan ok
56
Babakanlk Arivi, rade (ra-y Devlet), no. 1919.
57
59
Ayn yerde.
60
Ayn yerde, s. 157.
61
Babakanlk Arivi, rade (Meclis-i Mahsus), no. 4199, 4222.
120
BAYRAM KODAMAN"
uzak olduu mlahazasyla bundan vazgeilmitir. Bunun zerine, okul

resim ve plnlan Paris'ten getirtilerek vilyetlere gnderilmi ve iddler
Fransz okullan tarznda ina ettirilmitir62.
Said Paa tarafndan balatlan vilyetlerde idd ama siyaseti, ksa
bir mddet sonra baz tenkidlere hedef oldu. Bu tenkidlerin ilki 1887 ylnda (16 Mart 1304) toplanan Marif Komisyonundan gelmitir. Komisyon "...mektib-i iptidayenin ihtiya nisbetinde teksir ve tanziminden evvel, mektb-i iddyenin her vilyet ve liv merkezinde tesisine devam olunmasn fidesz- "
grdnden, iddlerden o zamana kadar alm olanlann muhafazas,
fakat bundan sonra yaplacak olanlann durdurulmas yolunda bir karar
alnmtr63.
ddlerin aleyhine alnm olan bu kararda vilyet marif yetkililerinin, hkmetin okul yaplmasnda takip ettii siyasete gsterdikleri tepkinin de byk pay vardr. yle ki, marif vergisi adyla halktan toplanan
paralar, halk ocuklannn gidebilecei okullar dururken, zengin ocuklann
devam ettikleri iddler ve stanbul'daki yksek okullar iin harcanyordu.
Tara marif yetkilileri bu durumu protesto etmiler ve marif siyasetinde
adaletsizlik olduunu yazlarla hkmete duyurmulardr.
Komisyonda iddler hakknda alnan dier kararlara geiince: yl
olan idd tahsili drt yla kanlmtr64. Buna sebep olarak, rdiyelerin
kendi programlanndaki dersleri, retmensizlik yznden uygulayamadklan ve bu derslerin bir ksmnn iptidalerde, bir ksmnn da iddlerde
okutulabileceini gstermitir63. Komisyon, iddlerin drt yla kn ve
grevlerini u satrlarla ifade etmitir: "... Mektib-i iddiyede tahsil olunacak
ulm ve fnn mddet-i tahsilin drt sene olmasn iktiza ettiinden ol vehile tehdit ve milel-i gayr-i mslime etflinin Usn- Osman kavidini tahsil etmelerine
mahss olarak iki senelik bir ihtiyat snf tayin edildi, idd mektebleri, talebe-yi
Darlfnn "ubelerinden" her hangi ubeye girmek ister ise, oras iin hazrlayacandan hidemt- mlkiyede istihdm edilmek veya tabib ve hkim ve mhendis ve
asker olmak zere tabakat- liyyede arz-y ihtisas iin ne mertebe makamt-
ulma lzum var ise o miktar tecavz edilmeyib cedvel (ders program) bu esass bina klnd..."66. Yukandaki mlelerden anlalaca zere tara iddleri,
62
63
64
Ayn yerde.
65
Ayn yerde.
66
Ayn yerde.
121
1869 Nizmnmesinde olduu gibi sultanilere deil, fakat Darlfnna ve

Harbiye'ye mahre gsterilmitir. Bylece iddler, sultani seviyesine karlm oluyordu.
Dier bir husus ise, Komisyon tarada idadi yapmn durdururken,
stanbul'da Fatih, Beikta, skdar semderinde birer yeni idadi yaplmasna karar vermitir. Her halde stanbul idadilerine rabetin artmas byle
bir kararn alnmasn zaruri klyordu*.
Taradaki, daha evel nehr (gndzl) olarak alm ve sadece bulunduklar ehirlerin ocuklarna faydas dokunan iddlerin leyliye (yatl)
evrilmesi kararlatrlmtr. Bunun birden yaplmasna hisse-i marifin tahamml etmeyecei dnlerek, hisse-i marifin imknna gre tedricen
byk vilyetlerde birer, Hakkri, Dersim, Van gibi kk vilyeerin ise
birletirilerek hepsi iin, merkez seilecek yerlerde yine birer leyl idd
almas kararlanlmtr. Bunun zerine, izmir, Manastr iddleri leyliye
evrilmi ve bundan byle dier vilyet iddlerine de yatl usl uygulanmaya balanmtr. Ayrca yeni iddlerin yaplmamas fikri hkmete
kabul edilmemi ve 1887'den sonra idd yapmna hz verilmitir. Kapatlan rdiyelerin tahsisatnn iptidalere deil, fakat iddlere verilmesi iin
1889 tariminde, Komisyonun karan hilfna, irde-i seniyye kanlmtr 67 .
dd okullannn almaya baladklan tarihten itibaren sekiz veya dokuz yl sonra alm olduklan vaziyeti 1892 (1310)'de yaymlanan resm bir
tebliden renebiliyoruz. Bu tebliin aynen yledir:
"Cmlenin malmu olduu zere hisse-i ianenin vaz'n mteakip ba irde-i
seniyye Marif Nezretime ittihaz olunan karra tevfikan taralarda muhtelit mektib-i iddye tesisatna balanm ve ebniyesi ikmal ile kd olunanlardan baka
ifte-i vakit edilmemek (vakit kaymetmemek) ve bir taraftan binalar yapldka
nakl olunmak zere icar suretiyle tedarik olunan mahallerde dahi hayli mekteb alm idi ki, iinde bulunduumuz ibu sene-i tedrsiye iptidasna kadar Rumeli ve
Anadolu ve Arabistan vilyet ve ehiye merkezlerinde hey'et-i idare ve tlimiyesi
mdavim ve tedrist havi 34 idd mektebi bulunuyordu. Bunlar iptidalan nehri
halinde olarak alm ve sonralar tahakkuk eden lzum zerine Rumeli'de Selanik, Manastr, Tanya ve Anadolu'da izmir, Beyrut ve am iddleri leyliye tahvil
* Komisyon raporunda, stanbul'da sadece iki iddnin olduu ve bunlann yetersiz olduundan sz edilmektedir. Buna gre, devrin banda mevcut olan alt iddnin talebesizlik. ve ilgisizlik yznden kapanm olduunu kabul etmek gerekir. Yoksa idd almasna karar verilmezdi.
67
Babakanlk Arivi, rade (Meclis-i Mahsus), no. 4704.
122
BAYRAM KODAMAN"
olunmu... tara mektib-i iddsi leyl ve nehr iki ksma ve vilyatm ehemmiyet-i haliye ve mliyesine gre mektib-i leyliyenin dahili talebesi 50 ve 75 ve 100 ve
150 olmak zere drt dereceye taksim olunmu ve sancak mektebleri vilyat mektib- leyliyesinin son iki snf- lisine mahre olarak nehr halinde bilibka bundan
evvel leyl hlinde idare olunanlarla beraber imdilik 18 vilyet merkezleri mektibinin leyl olarak mceddeten ve ibkaen tekil ve kdna ve derect- erbaa mektibi
dahili talebesinin aded-i mrettebinin nsf raddesini tecavz etmemek ve talimatn
Zeylinde gsterdii vehile senelere mnkasimen ve erit-i mahssasna tevfikan
alnmak zere dhil-i vilytta bilcmle kazlar sunuf-u ahalisi fukara evldndan
meccnen talebe ahzine ve tertb olunan yeni program mucibince nehr iddler yedi
snf tibr edilmekle ve her ikisinde tedrisat- rdiye dahi dahil bulunmakla cesamet
ve ehemmiyeti derkr olan Edirne, Selnik, zmir'den mada iddsi bulunan ve bu
defa mceddeten alacak olan vilyet ve Uv merkezlerinde kadmen mevcut rdiye
mekteplerinin mukaddem erefsadr olan irde-i seniyyeye tevfikan iddye ile birletirilerek muallimin ve talebesinin anlara nakil ve kalbine ve ibu tertb-i cedidin bu
sene-i tedrisiyeden itibaren mevki-i icraya vaz 'ma ve teferruatna dir ol babta vuku
bulan arz ve istizam zerine irade-i seniyye-i hazret-i padiah eref mteallik buyrularak Nezarete mantuk-u mnifine tevfikan icab icra ve vilyt- izm hazertyla marif mdrlklerine tebligat- lazime if olunmu ve bu srada Musul,
Badat, Basra htta- Irakiye hakknda icbt- mahalliyeye gre marife ayrca
slht- mukteziye if olunmak zere Badat idd mektebi hal-i sabknda brakld gibi Rumeli ve Anadolu vilyt- hnesinden hisse-i ianeler leyl mekteb
tekiline msid olmayan kodra ve Kosova vilyetlerinden Selnik mektebine ve
Van ve Bitlis vilytndan Erzurum leyK mektebine ve Mmratlaziz vilyetinden
dahi Diyarbekir mektebine mnsib miktar talebenin meccnen gnderilmesi kararlatrlarak o vilyetlerde bulunan mektib-i iddiye yeni programlan be snf zerine nehr halinde ibka edilmitir... "6S.
Anlald gibi tara iddleri, be ve yedi yllk olmak zere ikiye ayrlmtr. Byle bir ayrma yine mal imknszlklar yznden gidilmitir.
Zira her vilyet ve sancakta, yedi yllk leyl iddler amaya hereyden
nce marif btesi msaade etmiyordu. Bundan tr sancaklarda ve
marif geliri az olan vilyetlerde be yllk nehr uygun grlmtr. Her
iki tip idd de rdiye snflarn iine alyordu. Leyl iddlere, cretsiz
talebe alnd gibi cretli talebe de kabul ediliyordu.
Belirli yerlerde almasna msaade edilen leyl iddleri inaat masraflarndan ziyade, yapldktan sonra daim yllk masraflarnn karlanma68
Mahmut Cevat, Ayn. esr., s. 467-468.
123
s devlete byk bir klfet yklyordu. Leyl iddlerin yllk masraflar,

nehr idadilere gre be veya alt kat fazlayd. Bu durum daha iyi anlayabilmek iin baz leyli ve nehr iddlerin yllk masraflarna ait izelgeler aaya alyoruz. Sivas, Mamuratlaziz, Erzurum, Diyarbekir leyl iddlerinin kuru olarak yllk masraflan 69 :
Masraflar
Sivas
L. idd
Elaz
L. idd
Erzurum
L. idd
Diyarbek
L. idd
Okul mdr maa

retmen maa
Muavin ve mubasr maa
Dier memurlar
Hademelerin maa
Tevzi-i mkfat iin
Tenvirat masraf
Meklt masraf
Melbusat masraf
Mahrukat masraf
Mteferrit masraf
Ecza-y bbiye
18.000
115.200
10.200
10.200
12.240
2.250
4.000
50.000
30.000
7.200
3.200
1.500
9.000
87.600
11.400
11.400
16.920
2.250
4.000
50.000
30.000
6.000
2.000
1.500
12.000
81.000
18.000
13.200
16.320
1.500
5.000
75.000
37.500
12.000
2.400
1.500
9.000
82.200
7.800
10.200
9.840
1.500
4.000
50.000
30.000
6.000
2.000
1.500
TOPLAM
263.990
232.320
275.420
214.040
Van ve Bitlis vilyet merkezlerinde bulunan nehr iddlerin kuru

olarak yllk masraflan 70 :
Masraflar
Mdr maa
retmen maalar
Hademe maalar
Dier masraflar
Mahrukat (yakt)
Tevzi-i mkfat
Mubasrlann maa
TOPLAM
Van nehr iddsi
Bitlis nehr iddsi
9.000
34.800
3.000
1.200
1.200
750
4.800
9.000
34.000
3.000
1.200
1.200
750
4.800
54.750
54.750
Eer hkmet vilyetlerden toplanan marif hissesinin belirli bir ksmn stanbul iddleri ve yksek okullarna karlk olarak almasayd, her
vilyet merkezinde hatt baz sancaklarda dahileyli idadi okullan yaptnlabilirdi. Hkmetin bu tutumu, vilyetlerce eitli ekilde eletirilmesine
69
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no. 21/IIId, zarf 21, karton 131.
70
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no. 21/IIId, zarf 21, karton 131.
124
BAYRAM KODAMAN"
ramen devrin sonuna kadar devam etmitir. Bu uygulama, iddlerden ziyade tara ipdda ve rdiye okullarnn gelimesine mani olmutur.
1895-1896 yllarna doru vilyet marif yetkilileri idd masraflarnn
vilyet marif hissesinden karlanmasna, bu usln marifin yaylmasn
gletirdii yolunda ikyetlerini arttrmaya balamlardr. Bunlara gre,
% 85'ini halkn verdii marif inesiyle yaplan ve masraflan karlanan
idd okullanndan fakir halk ocuklan yararlanamamaktadr 71 . Bu durumda iddlere hakln verdii paradan tahsisat ayrmaya hacet yoktur. dd
okullanmn masraflannn karlanmas iin de u tedbirleri teklif ediyorlard 72 :
a) ddlere en ok memur ocuklan gittiinden, maa sahiplerinin
maalanndan, her yl bir defa marif nmna bir miktar para kesilmesi;
b) ddye talebesinden cret alnmas;
c) Zamannda devlete borcunu demiyen r mltezimlerinden alman
faize, bir miktar daha zam yaplarak, elde edilen haslatn marife tahsisi;
d) Yalnz vilyet ve sancak merkezlerinde satlan beyaz (has) ekmein
her kilosundan ve kesilen her hayvan banda marif iin bir miktar para
alnmas;
e) Evkaf- mnderise dnda kalan, "...evkafn yalnz mektibe merut
olan muhassesat resmen usulen mekteblere sarf olunmak zere marif sandna.."
aktanlmas;
f) stanbul'a marif hissesinin yans deil fakat 1/4'nin gnderilmesi.
Burada en fazla dikkati eken husus, bir taraftan hkmetin iddleri
leyl ve cretsiz yaparak,, fakir ocuklanna yksek tahsil imkn vermeye
almas; dier taraftan tara marif yetkililerinin de iddlerin cretli olmalarn istemeleridir. Hatt bunlar, idd ve yksek okullara fakir ocuklann parasz yatl olarak alnmasnn zararl olacan ileri sryorlard.
Gereke olarak da idd ve yksek okullarda zengin ocuklanyla beraber
tahsil gren fakir ocuklann okuldan ktktan sonra yine de zengin ocuklanndan aa hayat sreceklerini ve bunun devletin adaletsizliinden
ileri geldiini zannederek nihilist, anarist ve sosyalist gibi muzr fikirleri
hakikat gibi dinleyip, bu lemi kendilerine gre bir kalba sokmak isteyeceklerini gsteriyorlard73.
71
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no. 21/IIIc, zarf 21 karton 131.
72
Babakanlk Arivi, Yldz ksm A, no. 21/IIIi, zarf 21, karton 131.
73
125
Tara yetkililerinin bu tutumlar eitli ekillerde yorumlanabilirse de,

kanaatimizce, vesikalarn tamam incelendiinde asl maksatlarn hkmet
ve II. Abdlhamid'in vehmini arttrarak, vilyet marif hisselerinin %
75'inin tara iptida ve rdiye okullarna ayrlmasn salamak olduu
aka anlalyor. Burada unu belirtmek yerinde olur ki hkmet, bir an
evvel devlet ve millet hizmetinde alacak memur ve serbest meslek sahibi
kimseleri yetitirmek gayretiyle tepeden tabana doru giden bir marif siyaseti takip ediyordu. Buna karlk, vilyederdeki marif sorumlular ise
halk cehaletten kurtarmak, eitim ve retimi yaygnlatrmak iin, ie ilk
retimden balamann art olduuna inanyorlard. Hkmet ve tara
arasndaki elikinin esas, bu konuda hkmetin daha pratik bir politika
takip etmesidir. Gerekten ne hkmet, iptid ve rdiye retiminin, ne
de tara idd ve yksek retiminin nemini inkr ediyordu; fakat ncelik konusunda birbirinden ayrlyorlard. Neticede, hkmet kendi siyasetini uygulamaya devam etmitir. Nitekim 1895-1896 retim ylnda, mparatorlukta birok leyl ve nehr iddlerin almas bunu gstermektedir.
Bu tarihlere kadar alan iddler unlardr 74 .
Yedi yllk vilyet leyl iddleri
Bulunduu yer
Edirne
Selnik
Yanya
zmir
Bursa
Kastamonu
Trabzon
Ankara
am
Beyrut
Ald tarih
1308/1890
1303/1886
1306/1889
1302/1885
1301/1884
1302/1885
1303/1886
1307/1889
1304/1887
1304/1887
Bulunduu yer
Adana
Konya
Sivas
Diyarbekir
Halep
Midilli
Manastr
Erzurum
Uskp
Ald tarih
1301/1884
1305/1888
1308/1890
1307/1889
1308/1890
1306/1889
1301/1884
1302/1885
1306/1889
Be yllk vilyet nehr iddleri

Bulunduu yer
Gmlcine
Dedeaa
Gelibolu
Krklareli
74
Ald tarih
1304/1887
1306/1889
1304/1887
1308/1890
Bulunduu yer
Drama
atalca
Balkesir
Ktahya
Ald tarih
1303/1886
1310/1892
1301/1884
1306/1889
Marif Nezareti idaresnde bulunan mektib-i iptidai, rdiye, idadiye ile mektib-i
hususiye ve ecnebiye... hakknda statistik cetvel, stanbul, 1318, bulunduu yer Mill Ktphane, no. 1946. A. 1139.
126
BAYRAM KODAMAN"
Bulunduu yer
Tekirda
Siroz
Aydn
Denizli
Mula
Bolu
ankr
Sinop
Biga
Samsun
Krehir
Kayseri
Yozgat
Rodos
Ald tarih
1308/1890
1303/1886
1306/1889
1309/1891
1308/1890
1304/1887
1308/1890
1308/1890
1306/1889
1308/1890
1310/1892
1311/1893
1311/1893
1300/1883
Bulunduu yer
zmit
Manisa
Trablusam
Lzkiye
Nablus
Akk
Hama
Amasya
Mamuratlaziz
Kuds
Badat
Grice
Musul
Ald tarih
1301/1884
1302/1885
1308/1890
1308/1890
1311/1893
1312/1894
1308/1890
1310/1892
1303/1886
1306/1889
1306/1889
1309/1891
1311/1893
Yukardaki 19 leyl iddde toplam 3.374; 35 nehr iddde ie toplam 4.270 talebe mevcuttu. Yine ayn yllarda stanbul'da 3 resm idd
olup bunlara 1.087 talebe devam etmekteydi. Bu rakamlarn imparatorluk
iin yeterli olduunu iddia etmek mmkn deildir. Ancak Tanzimat devriyle kyas edilirse, bir gelime olduu gze arpmaktadr.
Be ve yedi yllk iddlere mahsus talimatnmelere gelince; ddler,
ilk yllar, 1869 Nizmnmesine ve 1873'te alan mlk idd ngrlen
baz genel hkmlere uygun olarak idare edilmilerdir. Fakat daha sonraki yllarda, iddlerin rdiyelerle birleerek leyl-nehr, sancak-vilyet, be
yedi yllk gibi isimler altnda almaya balamas, yeni bir talimatnme
yaplmasn zaruret haline getirmitir. Nitekim, 1892 (1310) ylnda iddler
iin bir talimatnme hazrlanarak mdrlerin, muavinlerin, mubassrlarn
vazifeleri ve talebelerle ilgili husslar, ayrntl bir ekilde hkmlere balanmtr 75 . Biz burada, daha sonraki yllarda hazrlandn tahmin ettiimiz ve Mahmut Cevat'n kitabna ald talimatnmeden, talebelerle ilgili
baz hkmleri kaydetmekle yetineceiz.
ddlere giri artlan; 1) "Yedi senelik mektib-i iddyenin ilk sene ile baz
yerlerde bulunan beler rct ve dier drt senesi idd derecesindedir. Mektib-i
iptidaden musaddak (onaylanm) ahdetnmelerle mrcaat edenler, bilimtihan
birinci ve mektib-i rdiye ile iddlerin ksm- rdiyelerinden ahdetnmeyi haiz
olanlar, keza bilimtihan drdnc seneye kayt ve kabul olunur".
75
Bu talimatnme Mill Ktphane (1968, A. 604)'de bulunan vilyet iddlerinin ders

cetvellerini gsteren kitapta mevcuttur.
127
"Be senelik mektib-i iddyenin kezalik ilk senesi rd derecesinde olup

dier iki senesi idd ise de bu nevi mekteplerde beini sene tahsilatn ikmal edenlere kaydedilecek ve ancak yedi senelik iddlerin drdnc senelerinden ne'et edenlere tam idd ahadetnamesi t klnacaktr.."
"Be senelik iddleri ikmal edenler, aldklar ahdetnmeleri ibrz ettikleri
halde yedi senelik iddlerin altna ve Dersadet iddlerinin nc senelerine ve
yedi senelik idd ehdetnmesini hiz olanlar hizmt- mahssasna tevfikan evkt- muayyenesinde mektib-i liyesine kabul olunurlar. Sret -i hussiyede tahsil
edenler bilimtihan mstehak olduklar snflara alelusul alnrlar. "
2) Okula girmek isteyenlerin salk raporu, a kad, Osmanl tezkeresi (nfus czdan), daha evvel bitirdikleri okulun diplomasn getirmeleri
ve onbe yan gememi olmalar gerekir.
3) Marif vergisi veren ecnebilerin ocuklar iddlere kabul olunur.
4) cretsiz alnacak yatl talebenin miktar, toplam yatl talebenin
1/3'n geemez. Fazla sayda credi yatl talebe alnmas, okul binasnn
kapasitesine baldr. Gndzl talebe alnmas, okul binasnn kapasitesine baldr. Gndzl talebe says snrl deildir.
5) Okul creti 12 Osmanl liras olup taksitte denir. le yemeini okulda yemek isteyen gndzl talebeden ayda 50 kuru alnr.
6) cretsiz alnacak talebenin fakir, kimsesiz ve terbiyeli olmas arttr.
Fazla mracaat eden olursa, aralarnda msabaka imtihan yaplr. Her
kaza, verdii marif vergisi nisbetinde cretli talebe kontenjanndan faydalanr.
Mkfat ve cezalar: 1) Okula devam eden, alkan ve terbiyeli olan talebeye "fern", "tahsin" ve "imtiyaz" adyla trl mkfat verilir. Be
imtiyaz alana bir kitap hediye edilir.
2) Cezalar: "Tenbih", "tekdir", "nine-i tevbih", "tevkif", "izinsizlik",
"tekdr-i alen", "ihrc- muvakkat" ve "ihrc- katT"dir.
mtihanlar: 1) Sene iinde ay ara ile iki yazl imtihan ve sene sonunda genel imtihanlar yaplr.
2) Notlar: 9-10 aliyy'l-l; 7-8 l; 6 karib-i l; 5 vasat; 4 karab-i vasat;
3 zayf; 1-2 sfr olarak kabul edilir.
3) stanbul ve yedi yllk tara iddlerinin son snf talebelerinden imtihanda baar gsteremeyenlere ikinci imtihan hakk verilir. Bu imtihanda
yalnz bir dersten beten aa not alrsa, nc bir hak daha tannr.
128
BAYRAM KODAMAN"
128 maddelik bu talimatnme, devrin sonuna kadar vilyet ve sancak

iddlerinde uygulanmtr, iddlerin bu ekilde dzenlenmesiyle bunlara
olan rabet fazlalam ve eskiye gre talebe saysnda nemli artlar olmutur. Mesela, 120 kiilik olarak yaplan Erzurum iddsinde talebe says
400'e km76 ve dier idadilerde de buna benzer nemli artlar olmutur. Bu arada yeni iddlerin almasna devam edilmitir. 1905-1906 yl
istatistiklerine gre, II. Abdlhamid devri sonunda btn mparatorlukta
iddlerin durumu yledir77:
Resm iddler
Bulunduu
vilyet
dd
says
Bulunduu
vilyet
idd
says
stanbul
Edirne
Erzurum
kodra
Adana
Ankara
Badat
Aydn*
Beyrut
Cezayir-i Bahr-i sefid
Hicaz
9
6
2
2
1
5
1
5
5
3
1
Sivas
Trabzon
Trablusgarp
Kastamonu
3
1
1
4
Konya
Kosova
Mamuratlaziz
Manastr
Musul
Van
Yanya
5
4
2
4
1
2
4
Halep
Bursa*
DiyarbekT
3
5
2
Selnik*
Yemen
Suriye
3
2
2
GENEL TOPLAM:
93 idd
Mstakil sancaktardaki iddler

Bulunduu
vilyet
zmit
atalca
Samsun
dd
says
1
1
1
Bulunduu
vilyet
Kuds
anakkale
Zor
76
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no. 21/IIIb, zarf 21 karton 131.
77
1328 Devlet salnmesi, s. 336-398.
* Bu vilyetlerdeki idadilerin says marif salnmelerinden alnmtr.
idd
says
1
1
129
Hussi iddler
Bulunduu
vilyet
dd
says
Beyrut
am
Manastr(kz-erkek)
5
1
1
stanbul
zmir
Manisa
Bulunduu
vilyet
idd
says
1
1
2
Asker iddler 7 "

Bulunduu yer
Talebe
says
Edime
Erzurum
Erzincan
234
236
200
Bulunduu yer
Manastr
Badat
Talebe
says
274
214
Yukardaki tablolarda grld gibi, 1896'da 54 olan tara iddlerinin says, 1906 ylnda 84'e kmtr. Bylece btn mparatorlukta 93
resm; 11 huss; 5 de asker olmak zere toplam 109 adet idd mevcuttu. Bu iddlerde, asker olanlann dnda, ne kadar talebe olduunu kesin olarak sylemek gtr. Fakat 1896'da 54 tara iddsinde 7.644 talebenin bulunduunu belirtmitik. Bu rakamlan 1321 marif salnmesinde
verilen idd ve talebe ile karlatnrsak, bir fikir edinebiliriz:
Tarada
Tarada
Tarada
Btn mparatorlukta.
1896ylnda
1901 ylnda
1906 ylnda
1906 ylnda
54idd 7.644talebe
68 idd 11.445
93 idd ?
109 idd ?
Bu duruma gre, 1896-1901 arasnda, yaklak olarak, idd saysnda

% 25; talebe saysnda% 49 orannda bir art olmutur. 1901-1906 tarihlerinde ise,idd says % 36 orannda artmtr. Bu oran, btn mparatorluk iin % 52 civannda. Bu verilere gre, talebe saysnda da nemli bir
art olduunu tahmin etmek g deildir. Dolaysyla, 1909 ylna gelindiinde, btn iddlerdeki talebe saysnn 20.000 civannda olduunu
syleyebiliriz.
b)dd programlar:
ddler, tarada almaya baladktan sonra, ders programlan da ele
alnmtr. Ancak kkl bir deiiklik yaplmam; sadece ilm-i kelm ve
78
Asker iddlere ait bilgiler, 1321 Marif salnmesinden alnmtr.

F. 9
130
BAYRAM KODAMAN"
muhtasar ilm-i siyer-i Muhammediye gibi derslerin ilvesiyle din bilgilere

arlk verilmek istenmitir. Devrin genel siyaseti ve anlay iinde byle
bir tutum tabi karlanabilir. Bunun yannda, fen derslerine de, 1869 Nizamnmesindeki ve ilk iddler iin hazrlanan programlardan, daha fazla
arlk verilmitir.
1892'de 5 ve 7 yllk idd programlarnda esasl bir slhat yapma ihtiyac duyulmutur. Bunun zerine Marif Nazn Ahmet Zht Paa bakanlnda bir komisyon kurularak bu ile grevlendirilmitir. Komisyon,
yazd bir mazbatada vazifesini u ekilde belirtiyordu: "Tara mektib-i
iddyesi programlan ihtiyct- hal ve zamana gre tdil ve tslht derece-i vcbda
(kanlmaz) olduundan bu madde-i mhimme Komisyon-u ciznemizce arz ve
amk (enine ve boyuna) mzakere edilerek mektib-i iddiyenin tekilinden maksad-
asli bir taraftan mektib-i tiye-i askeriye ve mlkiyeye girebilecek iktidn hiz talebe yetitirmek ve dier cihetten memleketin muhta olduu erbb- malmata mahre ha&rlamak kaziyye-i esasiye olduundan mektib-i mezkre bu maksada hizmet
edebilecek surette tertib ve tanzimi lzimeden olduundan ... riidi ve idd derslerin
mil olmak zere tdilen tanzim klnan ders cetveli komisyon zs tarafndan
mmzt olduu halde merbtan takdim... klnm olmakla ..." 79.
m z a l a r :
Mekteb-i Mlkiye mdr

Abdurrahman eref
Trabzon marif mdr
Aydn marif mdr
Emrullah
Rumeli marif mf.
Mektib-i iddye md.
17 Zilkade 1309
1 Haziran 1308
Aynca Komisyonun almalan sonunda hazrlanan kitabn balangcnda, iddler hakknda verilen bilgileri nemli buldumuuzdan aynen
alyoruz: "Mektib-i iddye mertib-i tahsil itibariyle mektib-i iptidiye ile mektib-i liye beyninde hz-i mevki olup iptidi derecesinde bulunan mekteplerde tahsil-i mebd-i mlmat edenlerin, tevs-i dire-i mlmatna ve mektib-i liyeye
mstaid talebe istifznna hizmet eden. Tecrib-i vkaya msteniden ittihz olunan karr- ahire nazaran mektib-i iddye snf- diye ve liyeden ibret olmak
zere iki snf itibar olunmu ve vilyat- hne'nin mevki-i mhimmesinde leyl
olarak tekil klnan ve derdest tekil bulunan mektib-i idadiyenin sunuf-u diye ve
79
Vilyat- hne'de bulunan leyli ve nehari mekti-i idadiyeye mahsus... ders programlar, istanbul, 1310 (Mill Ktphane, 1968. A. 604).
131
liyeye mil olmak zere mddet-i tedrsiyesi yedi seneye ibl ve liv merkezlerine
mahss olan iddye mektepleri imdilik yalnz sunuf-u diyeye hasredilmitir. Bu
iki snf mekteplerin be sene zerine mretteb olan sunuf-u diye ders cetvelleri bittemmih mttehid bulunduundan, ikinci snf iddlerinde ikml-i malmat ile
ahdetnme alanlar mektib-i liyeye girebilmek iin iktisb- ehliyet eylemek veya
tahsilin daha ileri derecesini grmek arzu ettikleri halde bilimtihan sunuf-u liyeye
girebilecekleri gibi, sye-i marif vye-i Hazret-i ehriyride birinci snf mektibi
iddye tertibat- mttehize diresinde kirdnn bir ksm meccnen alnmak zere
lzum grlen vilyet merkezlerinde leyl olarak tekil klnacandan bu sretle dahi
sunuf-u liyeye devam etmek isteyenlere esbb- mkemmele-i teshliye istihzar klnmtr. ibu iki snf idadi mekteblerinin ders cetveeriyle mfredat programlar...." hazrlanmtr 80.
Bu bilgiler gsteriyor ki, Marif Nezareti, rdiye-idd ve yksek
okul dersleri arasnda bir ba kurmak ve ayn derecedeki okullara, zamann ihtiyacna gre mterek programlar vermek istemektedir. Komisyonun hazrlad ders programlan ise yledir:
Dersler
Yedi yllk leyl (yatl) iddlerin haftalk ders program"

Yllar ve ders saatleri
1. yl
2. yl
3. yl
4. y d
5. yl
6. y
Ulm-u diniye
Arapa
Farsa
Trke
Franszca
Hesap
Hendese
Cebir
Msellesat
Kozmografya
Makina
Corafya
Tarih
Usl-u defter
Malmat- fenniye
Hikmet-i tabiyye
ve kimya
Mevlid ve
hfz's-shha
Kavinin
Edebiyat ve ahlk
Hsn- hat
Resim
80
81
Ayn yerde.
Ayn yerde.
3
3
2
3
2
5
2
3
2
3
4
2
2
2
3
2
2
5
3
2
2
2
2
5
5
2
2
2
2
2
2
3
2
2
2
2
2
3
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
7. yl
2
2
2
2
2
3
2
1
1
1
2
2
2
2
2
3
2
2
132
BAYRAM KODAMAN"
Be yllk sancak nehr (gndzl) iddlerin haftalk ders program 82 :
Dersler
Yllar ve ders saatleri

n . yl
IV. yl
m . yl
I. yl
Ulm-u diniye
Arapa
Farsa
Trke
Franszca
Hesap
Hendese
Corafya
Tarih
Usul- defter
Malmat- fenniye
Hsn- hat
Resim
3
3
2
3
2
5
2
2
2
3
2
3
4
2
2
2
3
1
1
2
2
2
2
5
3
2
2
2
1
1
1
1
V. yl
2
2
2
5
3
2
2
2
3
1
1
1896'dan sonra ders programlarna, ahlk ve fkh ilve edildii gibi

baz derslerin de mfredat deitirilmitir 83. 1902 ylnda, iddlerin retim srelerine gre mevcut derslerin fazla ve talebeye ar geldii gerekesiyle leyl iddler 8; nehr iddler 6 yla karlmtr 84. Bunun zerine,
baz iddlerde, ziraat ve sanayi ubeleri alm ve din derslerinin de saatleri azaltlmtr. 1904 ylnda ise ziraat ubeleri kaldrlarak, idadi kitaplarna ziraat, ticaret ve sanatla ilgili konular ve ayrca ziraat dersi konmasna
karar verilmitir, retim mddeti ise tekrar 5 ve 7 yl olarak kabul edilmitir 8 '. Ayn sene, II. Abdlhamid'in emriyle btn okullarda din ve ahlk derslerinin saatleri arttrlm. Bu arada baz fen derslerine de gereken
yer verilmitir. Nitekim 1325 (1907) tarihli Bursa vilyeti salnmesinde ve
1326 (1908) Beyrut vilyeti salnmesinde gsterilen idadi ders programlan
bu hussu teyid etmektedir. Bu program, II. Abdlhamid devrinin son
uygulamas olduundan aynen almay uygun gryoruz.
Rdiye ksm dersleri
(1. 2. 3. snflar)
Tecvitli Kur'an ve
Ulm-u diniye
Trke
Ahlk
Arapa
82
83
84
85
Farsa
Franszca
Hesap
Hendese
Ayn yerde.
1312 Beyrut vilyeti salnmesi, s. 234.
Faik Reit Unat, ayn. esr, s. 46
Corafya
Tarih
Hsn- hat
Resim
133
Nehr idd ksm dersleri

(4. 5. snflar)
Kur'an- Kerim ve
Ulm-u diniye
Trke
Ahlk
Arapa
Farsa
Franszca
Resim
Hesap
Hendese
Corafya
Tarih
Kitbet
Zirat
Hsn- Hat
Leyl idd ksm dersleri

(6. 7. snflar)
Ulm-u diniye
Ahlk
Edebiyat
Kitbet-i resmiye
Arapa Mikanik
Franszca
Usl- defter
Kavnin
Cebir
Msellesat
Hendese
Kozmografya
lm-i servet
Fizik
Kimya
Hikmet
Mevlid
Hfz's-shha
Corafya
Tarih
Hsn- hat
Resim
Sonu olarak, ders programlan hakknda unu diyebiliriz: Sz konusu

devirde, iddlerde uygulanan ders programlan, fen dersleri ynnden
1869 Nizmnmesinde gsterilen programdan daha ileri seviyededir.
1892'de kabul edilen program, yrrlkten kalkncaya kadar iddlerde
din, kltr, fen derslerine ayn arln verildiini gryoruz. Daha sonraki tarihlerde mparatorlukta meydana gelen bir takm olaylann (i ve d
olaylar) etkisiyle olacak, iddlerde okutulan kltr derslerinin konulan
daraltlmtr. Fakat fen ve gnlk hayatta lzm olacak derslere dokunulmam ve bunlara biraz daha nem verilmitir. 1904'ten sonra da ahlk
dersinin tekrar yer aldn gryoruz.
C) SULTANLER
1)Mekteb-i Sultan:
a) Al ve ilk yllar (1868-1876):
Tanzimat dnemi marifileri her ne kadar 1845 tarihinde rdiyeleri
yksekretime ve Darlfnn'a mahre kabul etmilerse de zamanla
rdiye retiminin bu grevi yerine getiremeyeceini anlamlardr. Nitekim daha balangta, yani 1848'den itibaren rdiye ve yksek retim
arasnda tahsil veren Dariilmarif, Mahrec-i Aklm ve baz hazrlama snflan gibi messeseleri ama yoluna gitmilerdir. Demek ki rdiye stnde
bir okula ihtiya hissediliyordu. Ayrca, 1856 Islhat Ferman eitim ala-
134
BAYRAM KODAMAN"
nnda da bir ok ilerin yaplmasn gerektiriyordu. Bunlann banda

mslim ve gayr-i mslim btn Osmanl tebaasnn, eit artlar altnda,
marif hizmetlerinden yararlanmasn temin etmek ve bu suretle Osmanl
birliini salamak geliyordu. Ancak, sbyan ve rdiye okullannda mslim
ve
gayr-i
mslim
ocuklannn
birlikte
okutulmas
sakncal
grldnden, bu iin daha yksek retim kademelerinde yaplmas uygun grlmt. Fakat bu tip okullar henz ortada olmadndan nasl
alaca, programlannn ne olaca, hakknda bir fikir belirlememiti. Bu
durum karsnda Fransa'ya mracaat edilerek oradaki okullann yoluna
gidilmitir.
Byle bir tercihin yaplmasnda phesiz Abdlaziz'in 1867 ylnda
Paris'i ziyaret etmesi 86 ve Fransz eitim bakan Victor Duruy'un Osmanl
eitimi iin hazrlanm olduu proje nemli rol oynamtr 87 . Nitekim
Abdlaziz, Ali ve Fuad Paalann sranyla gittii Fransa'dan dndnde
orada grdklerini Osmanl devletinde de uygulamaya teebbs etmitir m .
Vilyet Nizmnmesinin hazrlanmas ve Meclis-i Vlnn eitli dairelere
blnerek, Fransa'daki gibi, ra-y Devlet adyla yeniden tekili bu teebbslerindendir 89 . Daha sonra marif alannda yaplan reformlar ve Galatasaray Sultansinin al da Fransz tesiri ile olmutur. Said Paa bu
hususu yle anlatr:
0 srada marife dahi bir ey yaplmas lzumu kezUk devlet-i mrnileyha (Fransa) tarafndan ihtar olunup geri Dersaadet ve vilyatta rdiye namyla
mektepler kd olunmu ise de bunlarn mddet-i tahsiHyeleri drt seneden ibaret
olup bu mddet-i cz'iye zarfnda tahsil olunacak ulm ve fnn derece-i kifyede
olmadndan mektib-i rdiyenin bir derece mvefkinde (stnde) olmak ve akirdan (talebeleri) mektepte beytutet eylemek (yatrmak) ve be alt yz nefer akird
(talebe) istiab etmek (iine alma) zere bir mekteb-i mahss tesisine el-yi
marnileyh (Fransz elisi Monsieur Bourre) ile karar verilmi ve ol babta Fransa devletinin muavenetine (yardmna) mracaat olunmu olmasyla devlet-i
mrnileyh marif nezreti tarafndan byle bir cesim mektep iin lzumlu olan
idare memurlaryla otuz krk nefer muallimler devlet mekteplerinde bulunanlardan
intihb ve tefrik olunarak M. de Salve namnda bir nazr maiyyetiyle bu tarafa
gnderilerek Galatasaray kla- hmynu bittahliye (boaltlarak) mektep ekil ve
86
Ebzziya Tevfk, Tem Osmanllar Tarihi, stanbul 1973, c. I, s. 133.
87
88
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 31 no. 1140, zarf 41, karton 79.
89
Ayn yerde.
135
heyetine konulmak ve lzum olan eya, edevat- lzimenin tanzimi zmnnda iki
bin (2000) kese kadar dahi masraf edilmitir. Mekteb-i mezkre her snf tebaa-
ahane etfalinin (ocuklan) kabul olunup rdiyeler gibi bir snfa hususiyeti olmamas artnn vaz' slm ve teba-i gayr-i mslime ocuklarnn muhtelif (kark
olarak) bir dairede bulunup ve birlikte yemek yeyip bir kou derununda (iinde)
yatmalar ve gnde bir ka kere baheye kanltp birlikte elenmeleri yani be alt
sene mddet geceli gndzl birlikte yaamalan beyinlerinde (aralannda) mugayyeret-i diniyeden (din aynhndan) dolay mevcut olan efkr ve itikadtn izalesiyle
bir vatan ve bir memleket evld ve bir devlet tebaas olduklarn kendilerine his ettirmek maksa- poltiksne mbteni olup bunun muhassenat (faydas) ise gayr-i
mrker bulunmu." 90
Said Paann izahatna gre, Galatasaray Sultansi aslnda rdiye ve
yksek retim arasnda "Osmanllk" siyasetine uygun biimde, dinler
aras bir messese olarak 1 Eyll 1868 tarihinde almtr. Model olarak
Fransz liselerine benzeyen bu okulda retim sresi esas olarak be yldr 91 . Bunun dnda, bilgi seviyesi ok dk olan, fakat okula girmek isteyenler iin de yllk hazrlk snflan konmutur. Yalnz okul ilk alnda be yllk idi. retimin aksamas yznden sz konusu hazrlk snflan daha sonraki yllarda konmutur. Bylece okul mddeti sekiz yl olmutur*.
Sultannin ilk mdr Fransz hkmetinin gnderdii M. de Salve'dr. Dier idarecilerin ve retmenlerin ou Fransz idi 92 . Trk, Ermeni, Rum, ngiliz, talyan asll retmenler de vard. Okula her dinden ve
milletten talebe edinmi olmakla birlikte, Osmanl hkmeti hesabna 150
Mslman olmayan talebe okutulacakt 93 .
retim dili Franszca olarak kabul edilen Sultan'de okutulan dersler
unlardr 94 : l)Trke, 2)Franszca ve Fransz edebiyat, 3)Greke (lesety-
90
Ayn yerde. Sultan hakknda I. Abdlhamid'e sunulan (2 safer 1297 bu lyihadaki
imza, Sait Paa'ya aittir. Galatasaray Sultansinin aln anlatan ojinal ve deiik bir vesika
olduundan baz ksmlarn aynen aldk.
"
*
meden
lnda
Ubicini, ayn. esr., s. 160.

Galatasaray Sultansinin tahsil mddeti hakknda, Faik Reit Unat, mehaz gster10 yl demektedir. Halbuki Ubicini ve 1877'de okul mdr olan Ali Suavi, ilk aSultannin retim mddetinin 5; daha sonra 8 yla karldn kaydetmektedirler.
92
93
94
136
BAYRAM KODAMAN"
mologies grecques), 4)Ahlk (moral publique et prive), 5)Ltince (Hukuk

Tp ve Eczac tahsiline lzm olacak kadar), 6)Umum tarih ve Osmanl
tarihi, 7)Corafya (Devletlerin, zellikle Osmanl Devletinin ticar, zira, siyas, sm ve idar ynleri ilenecektir), 8) Matematik (elementaire et speciale), 9)Kozmorafya, 10)Mekanik, ll)Fizik, Kimya, 12)Ekonomi, 13)Tabiat tarihi, 14)Hukuk, 15)Umum edebiyat tarihi ve gzel konuma sanat,
16) Resim.
Daha sonraki yllarda bu programda pek ok deiiklikler yaplmtr.
Nitekim, 1869 Nizmnmesinde Sultni dersleri arasna Arapa, Farsa gibi dersler de sokulmutur. Ayrca hazrlk snflarnda ise idd derslerinin
okutulmas ngrlmtr. 1869 Nizmnmesinde Sultanlerin vilyet
merkezlerinde almas kararlatrlmsa da uygulamaya geilememitir.
Neticede Galatasaray Sultansi tek bana lise retimine vermee devam
etmitir. Osmanllk fikrini alamak iin, uygulama sahas olarak alan
bu okul, 1877 ylna kadar Trk ve Mslmanlardan ziyade gayr-i
mslim unsurlarnn iine yaramtr. Zira bu okul, Trkler arasnda Osmanl toplumundan kopuk, Fransz kltr etkisinde kalm, Batnn d
grne hayran bir aydnlar zmresi meydana getirmitir. Bulgar, Rum,
Ermeniler iin de, bunun tersine, milE duygularn aland yer olmutur.
b) 1876'dan sonra Mekteb-i Sultan
Galatasaray Sultansi, balangta Mslmanlarn lgisizliine ramen,
hkmetin ve basnn destei ve tevikiyle zamanla gelimi ve zengin ailelerin rabet ettii bir okul haline gelmitir. Bununla birlikte II. Abdlhamid devrinin banda okulun eski haliyle retime devamnda baz sakncalar grlmtr. Hatta, 13.1.1877-10.12.1877 tarihleri arasnda II.
Abdlhamid tarafndan Galatasaray Sultansine mdr tayin edilen Ali
Suavi'nin okulun slh iin haziran 1877'de bir rapor hazrladn ve padiaha sunduunu biliyoruz*. Ali Suavi, 24 Austos 1877 (14 aban 1294)
tarihli baka bir vesikada "Mekteb-i Sultan" hakknda u bilgileri veriyor 95 :
"Okulda 162 Mslman, 377 Mslman olmayan talebe mevcuttur. Ekalliyet
zere kabul edilmi slmdan 16 nfus tam cret verdikleri halde, 52 Bulgardan
* Ali Suavi, bu rapordan, 24 Austos 1877 tarihli baka bir vesikada bahsetmektedir.
Ancak bu raporu, Arivde bulmak m m k n olmad.
' ' Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 14, no. 1247, zarf 126. karton 10. II. Abdlhamid'e
sunulan bu lyihada imza yeri kesilerek alnm, fakat Ali Suavi'ye ait olduu iaretlenmitir
(Kr. Mehmet Aksoy, "Mekteb-i Sultani ve Al Suavi, Trk Kltr, s. 150. Bedi ehsvarolu,
"Ali Suavi ve Galatasaray Lisesi", Belgelerle Trk Tarihi dergisi, say 9, s. 38-41
137
yalnz kii, 122 Rumdan dahi yalnz bir kii tam cret vermekte ve 94 Ermemden ise hi kimse tam cret vermemektedir. "Mekteb-i Sultan" nizmnmesine gre
fakir ve iktidar olmayanlara devlete verilecek para yalnz tebaa- Osmaniyeye
mahsus iken bu haktan 4 Moskof tebaas, 16 Fransz, 8 talyan, 2 ingiliz, 2 Yunanl olmak zere cem 'an 32 ecnebi dahi yararlanmaktadr... "
"Mekteb-i Sultan"de bu ekilde okuyan ecnebi ve gayr-i mslim talebenin okuldan ktktan sonra devletin aleyhine altklar kaydeden Ali
Suavi yle devam ediyor: "...Geen sene (1876) Filibe ve slimiye Sancaklarnda
ihtille reis olan Bulgarlar hep Mekteb-i Sultan akirdanndan (talebelerinden) idiler. slm kylerini yakan Kaplisko idi. Vanof ve Siyarof "silhl haydutluktan"
mahkm iken Bb- li tarafndan meccnen Mekteb-i Sultan'ye idhal olunmu ve
bu kere Rusya askeri Tuna'y getiinde biraz Bulgar akird (talebe) dahi ayartarak Rus ordusuna iltihak etmilerdir"96.
"Mekteb-i Sultan" retmenlerine gelince; "akmo, Rus sefiri gnatiyefin ocuklarnn muallimi olup, sefiri tarafndan mektebe idhal olunmu
ve Devlet-i Aliyye aleyhine aktan ders vermitir. Zankof, keza Rus sefiri
tarafndan mektebe sokulmu ve geen sene Bulgar vakasnda Londra'ya
gidip Devlet liyye aleyhine mitinglerde alm ve bu kere Rusya tarafndan Tuna'da bir mahalle (Galbabl'a) mutasarrf nasb edilmitir. Senove, Fransz ve corafya hocas olup iln- harp olduu srada Rusya sefareti tercman ile muhbirlik mukavele eyledii tesbit edilmitir. Miholofski,
mektepde Bulgar lisn muallimi olup tahrikten geri kalmyor97.
Ali Suavi'ye gre "Mekteb-i Sultanmde retim usl kt, seviyesi ise
dktr. Okulda iki yllk talebe ok olduu gibi, alt yldr "Elifba"
snfn geemeyenler bile vardr. Talebeler geceli gndzl, altrldklar
halde ne Osmanlcay ne de Franszcay doru drst yazabiliyorlar. Buna
sebep ise retim kaidesinin olmamas, bir de retmenlerin uradan toplanma, usl-u cedde zere ders grmemi ve hdetnmesiz olulardr 9S.
Mekteb-i Sultan iin sylenen bu szlerden gerek pay oktur. Fakat
burada yle bir soru akla gelebilir: Galatasaray Sultansi 1877 kadar iyi
talebe yetitirmedi mi? phesiz yetitirmitir. Ancak byle istisnalar
btn okullar iin geerlidir. Dier taraftan, 1868-1876 arasnda "Mekteb-i
96
Ayn yerde.
Ayn yerde.
98
Ayn yerde.
138
BAYRAM KODAMAN"
Sultan"nin retmen kadrosuna, talebe oranna, idarecilerine ve kurulu

maksadna bakldnda Osmanl devletinin menfaatna alan bir messese karekteri tamad grlr. te Ali Suavi ve dier devlet adamlar
okulun bu grn deitirmeye almlardr. 1876'dan itibaren okula
Trk mdrlerinin tayini bu tr almalarn balangc olmutur. Ali
Suavi, mdrl zamannda, bu istei gerekletirecek nitelikte slhat
teebbslerine devam etmitir. Bunlann banda okula 60 Mslman talebe alnarak Mslmanlann says 220'ye kanlmtr. Bulgar ve dier
gayr-i mslim talebeler, cret talep edilerek, okulu terke zorlanmlardr.
Fakat isyan etmemi blgelerden olup, alkan ve uslu talebelere dokunulmamtr. Rus tebaasndan olanlar tamamiyle okuldan kanld gibi
br ecnebilerden de yine cret alnmas yoluna gidilmitir. Yalnz Osmanl devletine hizmeti dokunmu ve sadakati olanlar bu kaidenin dnda braklmtr99.
retmen kadrosunu deitirmek ve retimi slh iin bz somut
tedbirler alnmtr. Mesel,zararl faaliyette bulunan retmenler, ya
szlemeleri fesh edilerek ya da okuttuu dersler kaldnlarak, okuldan karlmlardr. retmenlerin diplomal olmas art getirilmi ve retmenlik etmesini bilmeyenlerin kovulmas kararlatnlmtr 10.
Ali Suavi gerekletirdii btn ileri II. Abdlhamid'in tasvip ve
desteiyle yaptn belirtmektedir. Zira o srada marif nazn olan Mnif
Paa, Mekteb-i Sultande yaplan deiiklikleri tasvip etmemitir 101 .
1876 Trk mdrlerinin tayiniyle balatlan Mekteb-i Sultanyi
Trkletirme hareketini, 1880 (1297) tarihinde, sadrazam Said Paa'nn
teklifiyle okulda bir saat okutulan Trke dersinin iki saate kanlmasyla
devam edilmitir102. Yine Said Paa 1885 (1302) ylnda btn okullann
ders programlanyla beraber Sultan programnda da deiiklikler yaplm
ise de uygulamaya konulmadan baz dersler programlardan kanlmtr ,0J .
1890 (1308) ylnda, o zamana kadar devam eden yani Mekteb-i Sultan talebelerinin bazlanna yalnzca Trkeden, bazlanna da yalnz Franszcadan ahadetnme verilmesi usl kaldnlm ve ancak her ikisinden
99
Ayn yerde.
100
Ayn yerde.
101
Ayn yerde.
102
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 18 no. 1140, zarf 41, karton 79.
103
Sait Paa, Hatrat, c. II, s. 399-400
139
de imtihan olup, baar gsterenlere ahadetname verilmesi kabul edilmitir104. Bu gibi deiiklikler belirttikten sonra Mekteb-i Sultannin genel durumunu yle zetleyebiliriz:
Talebeler: renim mddeti zaman zaman deitirilen, fakat en son
olarak hazrlk iin , esas Sultan ksm iin alt olup, toplam dokuz yla
karlan Mekteb-i Sultanye imtihanla talebe alnyordu. lk snfa girecek
ocuklarn dokuz-on iki yalan arasnda olmas art olup, daha byk
yatakiler yine imtihanla ikinci snfa almyordu. Bu talebelerin okula kabul ve okuldaki statleri deiik idi. Genel olarak cretli cretsiz diye
aynlmakla beraber aynca "dahili" (yatl), "nsf dahili" (sadece le yemeklerini okulda yiyenler) ve "harici" (okulda kalmayan ve yemek yemeyenler) olmak zere grup talebe mevcut idi. credi talebelerin, okula
dedikleri parann miktan statlerine gre deiik oluyordu. Dahilinin yllk creti 40, 30, 25 lira arasnda olup, sadece kk subay (binbaya kadar) ocuklanndan 20 lira alnrd, "nsf dahili" 20, "harici" ise 10 lira idi.
Aynca tam yatl talebeler okula giderken, bir defa iin, elbise karl
olarak 15 lira derlerdi*.
Bulgar
Latin
Katolik
67
119
Yahudi
147
277
Rum
Ermeni
1868105
18691M
24
40
23
65
Toplam
622
520
703
902
945
V
O
w
**
eu
Yl
Trk
Mekteb-i Sultan talebelerinin meneinde 1877'den itibaren Trklerin

lehine byk gelimeler olurken, toplam talebe saysnda da devaml art
olmutur. Bu durumu dorulamak iin aadaki rakamlara bir gz atmak
eM
yeterlidir.
1869
1877 " r
1896 108
1899 109
1901
104
Mslim
277
220
440
622
724
36
85
34
29
Gayr'-i mslim
345
300
263
280
221

* 1319 Marif salnmesi, s. 102. Talebelerle ilgili bu hususlar, ufak baz deiikliklere
ramen devrin sonuna kadar devam etmitir.
105
Kazamias Endreas M. Educalion and the Quest for Modemity in Turkey, Chicago 1966,
s. 67.
106
hsan Sungu, "Galatasaray Lisesinin Kuruluu" Belleten, c. VII, say 28, s. 355-336 Engelhart, Trkiye ve Tanzimat, eviren Ali.
107
Babakanlk Arivi, Yldz ksm 14, no. 1247, zarf 26, karton 10.
108
,9
1,0
140
BAYRAM KODAMAN"
Grld gibi, Mekteb-i Sultande her milletten ve cemaatten talebe

vardr. II. Abdlhamid devrine kadar gayr-i mslim talebinin ok oluu,
okulun kime hizmet ettiini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Halbuki 1877'den itibaren Mslman talebe says 1909'a kadar muntazam ve
srekli bir biimde artarken gayr-i mslim talebenin saysnda nemli
d olmutur. Demek ki II. Abdlhamid devrinde yaplan slhat ve uurlu tedbirler neticesinde, Mekteb-i Sultan mill veya Osmanl hviyetine
brndnden gayr-i mslimler iin daha az ekici duruma gelmitir.
Yatl ve cretsiz talebenin daha ok Trkler arasndan alnarak, okul
Devlet iin yararl hale sokulmutur. Mesel 1901 ylnda 362 cretsiz yatl Trk talebeye karlk, 132 cretsiz yatl gayr-i mslim vardr. Mekteb-i
Sultanden 1899 tarihine kadar ortalama ylda 27 kii mezun olmutur.
1877 Osmanl-Rus harbi esnasnda drt kiiyle en az, 1895'te ise 54 kiiyle
en ok mezun vermitir. Bunun sebebi, talebelerin ounun okulu bitirmeden ya okulu terk ederek ie girmesi, ya da yalnz bir dilden tamamlayp, ehliyetnme ile yetinerek ahadetnme almaktan vazgemesidir*. Mezunlar Darlfnn'a, yksek okullara girebildikleri gibi, memuriyete de
geebilirlerdi. Sait Paa Mekteb-i Sultan'nin ok talebe alp az mezun
vermesini nlemek iin,bu okula sadece Darlfnn'a gidecek talebelerin
alnmasn; ksa yoldan hayata atlmak isteyenlerin ise pratik bilgiler veren
okullara gnderilmesini teklif etmi, fakat bu uygulanamamtr 11 '. nk
zengin aileler, ocuklarn kabiliyetlerine bakmadan srf gsteri iin veya
itibar salamak gayesiyle Mekteb-i Sultan'yi tercih ediyorlard. Franszca'nn moda olmas ve biraz da stnlk salamas, onlann yaay tarzlarna uygun geliyordu Nitekim ksa zamanda halktan ayrlan bir zmrenin
domasnda bu tutumun etkisi byk olmutur. Bu arada, ok sayda
cretsiz yatl talebe alnarak halk ocuklarna da okula giri imkn tanndn belirtmek yerinde olur.
retmen kadrosu: Osmanl devletinde belki de retmen kadrosu bakmndan en iyi seviyede olan okullardan biri de Mekteb-i Sultan olmutur. Okul hem say, hem de kalite ynnden yeterli bir kadroya daim
sahip bulunmutur. phesiz bunda Fransz asll retmenlerin byk
rol olmutur. zellikle 1877'ye kadar retmenlerin ou Fransz idi. Bu
tarihten sonra okulun programna Arapa,Farsa, Belgat- Osmaniye,
* Ehliyetname ile ahadetnme ayn eylerdir. Okulun edebiyat ulm ubelerini bitirenlere ahadetnme verilirdi. Devlet, ahadetnmelilere byk imtiyazlar tanm idi.
Bugnk mna ile ehliyetnme: sertifika; ahadetnme: diplomadr.
111
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 31, no. 1937/m, zarf 45, karton 85.
141
Ulm-u dinye gibi derslerin konmasyla Trk retmenlerin says giderek artmtr. Zaten Osmanl tarihi, corafyas, kltr dersleri, ark dilleri
Trk retmenler tarafndan veriliyordu. Fen, tabi ilimler, yabanc dil
derslerine Fransz veya gayr-i mslimler giriyorlard. Esas retmenler dnda, saylan 15-20 arasnda deien ders kalfalan vard. Devrin banda
30-40 kiiden ibaret olan retim kadrosu 1901 tarihinde yaklak 70-75 kiiye ulamtr. Bu saynn 1/3'i ecnebi, 2/10'si gayr-i mslim tebaadan ve
yans da Trk asll retmenlerden mteekkil idi " 2 .
retim ve ders programlan: Mekteb-i Sultan'de retim esas olarak iki
ksma aynlmtr.
1 Snf-i iptidaye ksm
2Esas Sultan ksm
Daha evvel de belirttiimiz gibi, birinci ksmda, ikinci ksmda alt yl
retim yaplyordu. Bu alt yllk retim dahi iki safhada oluyordu. Dolaysyla toplam dokuz yl olan Mekteb-i Sultan retimi birbirine bal
safhada gerekleiyordu.
1. Sunuf-u ptidiye (ilk ksm 3 yl)
2.Sunuf-u Tliye (ikinci yl 3 yl)
3.Sunuf-u liye (yksek ksm 3 yl)
liye ksm aynca Edebiyat ve Ulm olmak zere iki ubeye aynlmtr. Balangtan beri Franszca olan retim dili II. Abdlhamid devrinde
de muhafaza edilmitir. Bunun yannda, Trke derslerine de gereken
nem verilerek, talebelerin Osmanl kltrnden tamamen kopmalan
nlenmek istenmitir.' Bu husu zerinde o kadar durulmutur ki, Sultan
iinde mstakil "Tedrisat- Lisan-i Osman Nezareti" tesis olunarak,
mdrlne de Bb- li tercme odas hulefasndan Mustafa Cemil
Bey tayin edilmitir113.
yllk ilk ksmda kk ocuklara lisan- Trk, Franszcann balangc, Mslman ocuklar iin ilm-i hal ve ecz-y erife gibi dersler veriliyordu. Alt yllk Sultaniye ksmnda ulm ve fnun dersleri okutulduu gibi, Trke, Arab, Fars, Franszca her talebeye mecburi idi. Dier
diller ise ihtiyar olarak okutuluyordu. Dahil (yatl) ve nisfa dahil talebeler jimnastik dersini almak zorunda idiler. Mzik dersi iin byle bir
mecburiyet sz konusu olmadndan, ancak isteyenler parasyla piyano ve
112
1,3
142
BAYRAM KODAMAN"
keman dersleri alabiliyorlard

yledir115.
Trke dersler
Kraat ve yaz
Kraat ve iml
Muhtasar sarf- Trk
(Trke grameri)
Hatt- rk'a
Ulm-u diniye
. Okutulan derslerin snflara dal ise
Snf- ibtida
I. H. m . yllar
Franszca dersler
Franszca
Hesap
Hsn- hatt- Franseviye
(Franszca yaz)
Smf- Taliye
I. II. m . yllar
Trke dersleri
Ulm-u diniye
Sarf- Osman (Osmanl
grameri)
Arab
Kraat- Trkiye ezber
ve iml
Nahv- Osman (cmle
kuruluu)
ml, kraat ve ezber
Faris
Kavaid-i Osmaniye
(Osmanlca kural)
Kitabet
Hsn- hat
Franszca dersler
Franszca
Hesap
Corafya (Corafi terimler,
Ktalar, Avrupa)
Drus-u eya (felsefe ve
tabi ilimler)
Tarih (eski an sonuna kadar)
Ulm-u riyaziye
Hsn- hat
Resim
Smf- liye
IV. V. VI. yllar
Ulm-u diniye
Kitabet
Arab
Faris
Tarih-i Osman
lm-i ahlk
Kitabet-i resmiye
Belgat- Osmaniye
Ahlk ve mantk
Fkth- erif
Tarih-i slm
Tercme (Trke-Franszca;
Franszca-Trke)
Hsn- hat
1.4
1.5
Ayn yerde, s. 108-115.
Franszca (yaz, pratik)

Uim-u riyaziye
Hendese
Fizik ve Kimya
Tarih-i Umumi (orta ve
son alar)
Corafya (slm ve Osmanl
lkeleri)
lm-i mevalit (Tabiat ilmi)
Usl- defter
Hikmet-i nazariye (felfese)
Hfz- shha (salk)
Resim
Tersimat
143
Yukardaki Trke ve Franszca derslerin okuyup bitirenlere Edebiyat

ve Ulm ahadetnmesi veriliyordu. Eskiden sadece birini bitirene de ahadetnme verilir, fakat hangi dilden ald ahadetnme zerinde belirtilirdi. Son zamanlarda ise birinden baar gsteren talebeye ancak "ehliyetnme" veriliyordu. ayet ilerde imtihana girer eksiini tamamlarsa, o zaman ahadetnme almaya hak kazanyordu" 6 . Mekteb-i Sultan'de okutulan dersler liye ksmnda, ayrca Edebiyat ve Ulm ubelerine ayryordu.
Edebiyat blmnde daha ziyade Franszca dahil dil dersleri, tarih, corafya, felsefe gibi sosyal ve beer ilimler, Ulm ubesinde ise fen dersleri
ve tabi ilimler gsteriliyordu. 1869 Nizmnmesinde Sultanler iin gsterilen derslerden bazlar, Galatasaray Sultansi iinde hukuk ve mhendislik blmlerinin almasyla daha evvel programlardan kaldrlmt" 7 . Bu
okulun sunuf-u tli (idd ksm) dersleri dier idadilerde okutulan derslere uygundur 1 ' 8 .
2) Vilyet Sultanleri:
1869 Nizmnmesinde her ne kadar vilyet merkezlerinde, birer Sul
tani almas ngrlmse de bu gerekletirilememitir. Ancak Faik Reit Unat, imtiyazl bir vilyet olan Girid'in merkezinde "Mekteb-i Kebr"
ad ile bir "Mekteb-i Sultan" aldna iaret etmekte ise de okulun al, nizmnmesi, program gibi hususlarda fazla bilgi vermemitir " 9 . Ayn
ekilde 1301 (1884) Suriye Vilyeti Salnmesinde "Medrese-i Sultanye"
ad altnda bir okul zikredilmitir120. Salnmede verilen bilgiye gre, Beyrut'taki okulun Mekteb-i Sultan seviyesinde olduu anlalyor. Okul alt
ydlk olup, 17 retmene, 146 talebeye sahiptir. Okul creti 18 lira olarak
gsterilmektedir. Ders programlan ise aadaki gibidir' 21 .
Birinci Snf: Sarf- Arabi ve Trk, Franszca, Hesap, Nahv ve Hsn-
hat. Aynca Kur'an ve ilm-i hal de okutulur.
kinci snf: Sarf ve nahv- Arab, Trke, Faris, Franszca, Hesap,
Corafya, Hat, ngilizce.
' " A y n yerde, s. 107, Yalnz Trke veya Franszca'dan ahadetnme verme uslne
1890 (1308) ylnda son verilmitir (Bk. Mahmut Cevat, ayn. esr., s. 268).
117
Osman Ergin, ayn. esr., c. II, s. 584-585.
118
Nevzat Ayas, ayn. esr., s. 233
119
Faik Reit Unat, ayn. esr., s. 47-48.
120
1301 Suriye vilyeti salnmesi, s. 123.
121
Ayn yerde.
144
BAYRAM KODAMAN"
nc Snf: Nahv- Arab, mantk, Faris, Franszca, Hesap, Corafya, hat, ngilizce (iml ve tercme), Tarih;
Drdnc Snf: Mantk, Franszca, Cebir, Hukuk, Corafya, Edebiyat-
Trkiye, ngilizce, Tarih, Hikmet-i tabiiyye, Kimya, Hat, Resim;
Beinci Snf: Mani, Beyn, Edebiyat, Hendese, lm-i servet (ekonomi), Tarih, Tarih-i tabiyye, Hikmet-i tabiyye, Kimya, Hukuk;
AUma Snf: Aruz ve Edebiyat, Hendese, Kimya, Fenn-i defteri, Servet, Hukuk, Mekanik, Fenn-i Ziraat, Resim.
Geri bu derslerle, Galatasaray Sultansi programlarnda ve 1869 Nizmnmesinde gsterilen dersler arasnda ufak baz farklar var ise de,
o devirde sk sk program deiiklii yapld dnlrse bu durum tabi
karlanabilir. Ayrca KMedrese-i Sultanye"ye on yandan aa ocuklarn alnmamas, rdiye veya iptidaye mezunlarndan imtihanla talebe kabul ve yetersiz ocuklarn okulun iptida ksmnda okumalar gibi bir takm artlarn ngrlmesi, bu okulun "Sultan" olarak alm olduunu
daha da kuvvedendirmektedir122. Ksaca Girid ve Beyrut hari tutulacak
olursa, her halde baka yerlerde Sultan okullannn alamad anlalyor.
Fakat, II. Abdlhamid devrinde vilyet iddleri yedi yla karlarak
Sultanlerin eksiklii giderilmee allmtr. Nitekim, yedi yllk ve yanl
vilyet iddleri "Mektib-i Sultaniye"den beklenen hizmeti devrin sonuna
kadar grmlerdir.
122
Ayn yerde.
DRDNC
BLM
RETMEN MESELES VE MAL KAYNAKLAR

A)RETMEN YETTRME VE KAYNAKLARI
1) Tanzimat yllar
Osmanl mparatoriuu'nda, modern marifin gelimesinde karlalan en byk glklerden birisi ve en nemlisi phesiz retmen yokluudur. Balangta, hatt uzun yllar bu eksiklik medrese mezunlarnn
retmen yaplmasyla giderilmitir. Ancak bu durum, modern eitim ve
retim anlayna sahip olan marifiler tarafndan yadrganmaktayd.
nk, bir taraftan yeni okullan, medresenin sultasndan ve idari ynden,
Evkaf Nezaretinden veya eyhlislmlktan kurtarmaya almak, dier taraftan bu okullara ve yeni retime kar olan medreselileri retmen yapmak, amaca erimeyi gletiriyordu. te bu elikili durumu bir dereceye kadar hafifletmek iin, yeni alan rdiyelere retmen yetitirmek
maksadyla 16 Mart 1848 tarihinde stanbul'da "Darlmuallimn" adyla bir
retmen okulu almtr. Bylece, medresenin yannda, teekkl etmekte
olan yeni eitim messeseleri, retmen yetitiren bir kaynaa kavumulardr. Darlmuallimn kurulduktan sonra rdiye okullanmn almasna
hz verilmitir.
Marif tarihi ynnden ilk Darlmuallimn'in nemi ne programnda,
ne de talebe saysndadr. Esas olan, Tanzimatlann retmensiz marif
olamayacan anlamalandr. Baka bir deyile, modern eitim ve retimin, alan okullara medrese geleneine bal kimselerin retmen tayin
edilmesiyle deil, fakat yeni usllere gre yetimi aydnlann retmen yaplmasyla mmkn olaca fikrinin kabul edilmesidir. Artk okulla retmenin ayn dnlemiyecei ortaya kyor. Bunula beraber, okulun
programnda fazla bir yenilik gze arpmamaktadr. Dersler, Arapa, Farsa, Trke, hesap, corafyadan ibaretti. Zaten acil retmen ihtiyacn
karlamak zere medreselilerden alnan talebelere, bu derslerden baka
ey verilmesi dnlemezdi.
Modern eitim ve retimde retmenin rol ve nemi anlalm olmasna ramen, bu Darlmuallimnden baka bir retmen okulu, maalesef 1868'e kadar alamamtr. Fakat, 1862'den sonra sbyan okullan iptida okullan ad altnda "usl- cedd" zere alp Marif Nezaretine bala
F. 10
146
BAYRAM KODAMAN"
nnca, bu okullarn da retmen ihtiyacn karlamak iin 1868'de bir

"Darulmuallimn-i Sbyan" (ilk retmen okulu) almtr. lk yl imtihanla
ve burslu olarak 30 talebe kabul eden DarulmualUmn-i Sbyan "n kurulmas, devletin rdiyelerden sonra ilk okullara da nem vermeye baladn gsterir
Darulmuallimn-i Sbyan'n retim sresi iki yl olup, Arapa, Farsa, hesap gibi derslerden biraz anlayan kimseler talebe olarak alnmtr 2 .
retmen yetitirme meselesini bu ekilde n plna kmas, Marif-i
Ummiye Nizmnmesinde retmen okullarna gereken nemin ve yerin
verilmesinde etkili olmutur. Gerekten Nizmnmede, rdiye, idd ve
sultanlere retmen yetitirmek iin stanbul'da "Darlmuallimn-i Kebr"
adyla bir retmen okulunun tesisi ngrlmtr 3 . Ayrca her ubede
okutulacak dersler, u ekilde tesbit edilmitir:
a) Rdiye ubesi (3 yl)
Ulm dersleri
Tersim-i hutut, hesap
Defter tutma usl
Hendese, mesaha, cebir
Edebiyat dersleri
Trke kitabet ve ina.
Arab, Fars
Her cemaatin kendi lisan
Tarih-i umum
b) dd ubesi (2 yl)
lm-i mevalid, Hendese-i

resmiye ve menazr
Cebir Hikmet-i tabiiye,
Kimya, Resim
Arab Faris, Trke iir ve ina

Franszca, Kavanin-i Osmaniye,
ilm-i servet
c) Sultaniye ubesi (3 yl)

Msellesat- msteviye ve
kureviye
Cebirin hendeseye tatbiki
Cerr-i ekal, ilm-i heyet, Kimya
lm-i mevalid, Jeoloji,
Fenn-i tahtit-i arazi, Resim
Trke ina ve e'ar

Arab, Fars
Maani
Trke ve Franszca tercmeler
Hukuk-u milel
Darlmuallimn-i Sbyan bu byk Darlmuallmin dnda braklm ise de idar ynden ona balanmtr. Aynca, kendisine, vilyetlerde
' Hasan Ali Koer, Trkiye'de retmen Yetitirme Problemi, Ankara 1967, s. 11
2
Aziz Berker, ayn. esr., s. 93.
Marif-i Ummiye Nizmnmesi, madde: 52-67.
147
alacak Merkez Darlmuallimnleri iin retmen yetitirme vazifesi de

verilmitir4.
1869 Nizamnamesinin Darlmuallimnlerle ilgili maddeleri kat zerinde kalmaktan teye gidememitir. Fakat, 1874'te "stanbul Darlmuallimni" ad altnda sbyan, rdiye, idd ubelerini ihtiva eden bir okul
almtr*. retim mddeti sbyan besinde iki; rdiye ve idd ubelerinde ise yldr. Bu arada ders programlarnda ve dier hususlarda
baz dzenlemeler yaplmtr3.
1874'ten sonra tarada da retmen okullan amaya teebbs edilmi
ise de, ancak 1875 ylnda Bosna, Girit ve Konya vilyetlerinde birer
Darlmuallimn-i Sbyan alabilmitir6. Taradaki bu okullar da bir yllk
olup, ulm-u dniye, tecvid, hesap, tarih, corafya, iml, ina, yaz,
Trke gibi dersler okutuluyordu 7 .
Her ne kadar Tanzimat devrinde Darlmuallimnler nicelik ve nitelik
bakmndan pek yetersiz kalmlarsa da, alan bir ka okulu ilk ve orta
retim bakmndan ileri bir adm, ve modern marif zihniyetine sahip,
kimselerin baans olarak grmek yerinde olur. retmen okullanmn yetersizlii yznden, mparatorluun retmen ihtiyac eskiden olduu gibi
yine medreseden karlanmtr.
2) stanbul Darlmuallimni (1876-1909)
Daha evvelde temas ettiimiz gibi, stanbul Darlmuallimn-i Sbyan,
rdiye, idd ubelerinden ibaretti. Ancak sbyan ubesi Darlmuallimn-i
Sbyan adyla ayn bir binada, rdiye ve idd ubeleri ise birlikte ayn bir
binada bulunuyordu. II. Abdlhamid devri balannda, sbyan besi
"Darlameliyat" haline getirilmitir. Bundan maksat, ksa bir mddet iin4
Aziz Berker, ayn. esr., s. 94-95 (Bir ara kapanan Darlmuallimn-i Sbyan'n tekrar
alarak, vilyet Darlmuallimn'lerine de retmen yetitirilmesini ngren 1 Recep 1289
tarihli mazbata sureti).
* Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 18. no. 553/419, zarf 93, karton 37. dd ubesinin
Darlmuallimn-i Rd iinde almasna 1874 tarihinde karar verilmi ve 10.000 kuru
tahsisat ayrlmtr. Aynca idd ubesi mezunlanna rdiye retmenlerinden 200 kuru
fazla maa verilmesi karara balanmtr.
5
Programlan, giri artlan v.s. iin bk: M a h m u t Cevat ayn. esr., s. 135 (23 muharrem 1291 tarihli resmi iln).
6
7
F. Reit Unat, ayn. eser. s. 33.
Yahya Akyz, Trkiye'de retmenlerin Toplumsal Deifmelerdeki Etkileri

ra 1972, s. 24 (baslmam doentlik tezi).
1848-1940Anka-
148
BAYRAM KODAMAN"
de usl- ceddiye vakf kimseler yetitirerek, sbyan okullannn retmen

ihtiyacn karlamak idi. Bir nevi kurs mahiyetinde olan "Darlameliyat"
1882-1883 arasnda geici olarak faaliyetini srdrmtr. 1884-1885 ders
ylnda tekrar eski haline yani Darlmuallimn-i Sbyan'a evrildiini
gryoruz.
1878 ylnda, sbyan besinde okutulan "Tedris usl" dersi, rdiye
besine de konulmutur. ki yllk olan idd ubesi, balangta rdiye
besi retmenleriyle retime devam ettirilmise de bu durum pek yeterli grlmemitir. Bunun zerine 16 talebesi olan bu ube, 1878'de marif dairesine nakl olunmutur 8 . Burada, dardan retmenler bulunmak
suretiyle, retime devam edilmitir. Bu retmenlerden Selim Efendi
mantk Darlfnn mdr Tahsin Efendi msellesat ve kozmorafya
derslerine girmitir9. Dier dersler ise, Trke iir ve ina, Franszca, hikmet-i tabiye, ilm-i mevalid, cebir, hendese, kimya, Arab, Faris ve resimden ibaretti 10 .
Bu ekilde retimini srdren idd ubesi fazla devam etmemi ve
1880 (1297) ylnda kapanmtr n . 1881 (1298) tarihli Devlet Salnmesi'nde, idd ubesine yer verilmemesi bu hususu teyit etmektedir 12.
Bylece stanbul Darlmuallimni 1889-90 (1307) ylma kadar, rdiye ve
sbyan ubeleriyle varln srdrmtr. Bu tarihe kadar, stanbul ve vilyederde idd okullannn art ve retmen bulmann gl gz
nne alnarak Darlmuallimn'de hem idd hem de sultani retmenliine mahre olmak zere, liye ubesi 3 Kasm 1891'de almtr l3. ptida, rdiye ve li ubelerinin her birinde retim mddeti ikier yl olarak tesbit edilmitir. Yeniden dzenlenmi olan Darlmuallimn'e giri
artlan 1892 (8 evval 1309) tarihli Takvim-i Vekayi'de iln edilmitir. Buna gre H .
ptida ubesine gireceklerin, yaplacak imtihanda Arapa sarf ve
nahv, hsn- hat ve iml, kraat- Trk'den baan gstermesi; hsn- ahlk sahibi, salam, 20-30 ya arasnda olmas gerekiyordu. Sonuncu nitelikler dier ubeler iin de lzumlu idi.
8
Babakanlk Arivi, rade (ra-y Devlet), no. 2047.
Ayn yerde.
10
Ayn yerde.
" Hasan Ali Koer, ayn. esr., s. 28.

12
13
M. Cevdet, Tedrisat Mecmuas, stanbul 1332, say 32.
14
Takvim-i Vekayi no, 275, 8 evval 1309.
A B D L H A M D D E V R E T M S S T E M 164
Rdiye ubesine giri iin, iptida ubesinden mezun ve 20 yasn:

gemi; hariten gireceklerin ise iptidaye mezunu veya iptidaiye ubesinden mezun olanlar kadar bilgili olmas artt.
liye ubesinin edebiyat ubesine girecekler szl olarak Arapadan
ve Trke kompozisyondan; fnn ubesi iin ise ulm-u riyaziye, tabiye
ve hikmetten imtihan vermeleri gerekli idi. Darlmuallimn'in Rdiye ubesiyle idd ve sultan okullann baan ile tamamlayanlar, bir yl iinde
mracaat ettikleri takdirde, imtihansz olarak liye ubesine alnyorlard.
1886-1887 (1304) ylnda yatl hale getirilen Darlmuallimn talebeleri,
mezun olduktan sonra retmenlik yapmak istemedikleri takdirde, aldklan burslan hkmete geri demek zorunda braklmtr. Bu tedbirle, her
mezun, retmenlik mesleine yneltilmek istenmitir 13 .
1891'de edebiyat ve fnn blmlerine sahip olan liye ubesinin, bu
iki blm birletirilerek retim sresi yla karlm ise de 1901 ylnda tekrar eski haline getirilmitir 16 . Bu durum 1908'e kadar muhafaza
edilmitir.
Devrin sonlanna doru, Darlmuallimn'de okutulan dersler aada
verilmitir
ptida ubesi:
Kur'an- Kerim, tecvid ve fkh, Trke kavaid ve iml, Usl- tedris,
Arab sarf ve nahv, Kavaid-i Faris, Franszca, Hesap, lm-i eya, Umum
ve Osmanl corafyas, Tarih-i slm, Hsn- hat, Ziraat.
Rdiye ubesi:
Ulm-u diniye, Kavaid ve iml, Usl- tedris ve terbiye-i ahlk-i etfal, n, Arab ve mantk, Faris, Hesap, Franszca, Usl- defter, Cebir,
Hendese, Hikmet, Mevalid, Corafya, Tarih, Hsn- hat, Resim, Ziraat.
liye ubesi:
Edebiyat kolu: Belagat- Arab, Belagat- Trkye, Belagat- Faris, kitabet-i resmiye, corafya, tarih, Kavanin.
Fen (Fnn) kolu: Hesab- li, Cebir-i di ve li, Usl- defter, kimya,
tabakat, Kozmorafya, msellesat, hikmet-i tabiiye, hendese tersimat- riyaziye, hayvanat ve nebatat, ziraat.
15
10
150
BAYRAM KODAMAN"
Mterek dersler: Akaid, ahlk, Franszca, ilm-i servet ve fenn-i mal,

ilm-i ahval- nefs.
Darlmuallimn talebesi hakknda da bir fikir edinmek iin, baz rakamlar gzden geirmekte fayda vardr.
Yl
Talebe
1878 (1294)
1880-81(1298)
1882-83(1300)
1883-84(1301)
1884-85(1302)
1887-88(1305)
1898-99(1316)
1903 (1321)
160
60
74
98
200
162
168
178
Mezun
-
retmen
16
11
10
39
67
39+2 mubbasr
40+3 mubbasr
1891'de yaplan slhat esnasnda, Darlmuallimn talebe says, ipdidaye ubesi 60; rdiye 40; liye olmak zere 140'la tahdit edilmi ise de
buna pek riayet edilmemitir. Dier taraftan, retmen says 40'a karlarak okulun retim seviyesi ykseltilmitir. Bylece, Darlmuallimn Tanzimat yllarna gre biraz daha iyi hale getirilerek, kaliteli retmenler yetitirmeye gayret edilmitir.
3) Tara Darlmuallimnleri:
Dier marif messeseleri gibi, Darlmuallimnler de II. Abdlhamid
zamannda, stanbul'a has bir okul olmaktan karlarak pek ok vilyet
merkezinde kaplarn retime amtr. Marif Nezareti, daha balangta
retmen yetitirme iine nem vererek bir taraftan stanbul Darlmuallimnini slha alrken, dier taraftan da tara okullarnn retmen ihtiyacn karlamak iin vilyet merkezlerinde birer Darlmuallimn-i Sbyan
ama iini ele almtr. nk tara sbyan okullarnn slh, yeni yetimi
retmenlere bal idi. Btn mparatorluun ilk okul retmen ihtiyacnn da stanbul Darlmuallimn-i Sbyan mezunlaryla karlanamayaca
biliniyordu. Bu yzden tarada, yani yerinde retmen yetitirme fikri Nezaret tarafndan uygulamaya deer bulunmutur. Nitekim ilk teebbsn
1880 (1297) tarihinde yapld grlmektedir.
1880'de Kosova vilyetinin Piritine ehrinde bir Darlmuallimn-i
Sbyan almtr. Bu hususla ilgili bir irde-i seniyyede, okulun gayesi
"Kosova vilayetindeki hocalara yeni usln retilmesi ve yeni hocalar yetitirilmesi*
eklinde ifade edilmitir 18 . Buna gre, Piritine Darlmuallimn-i Sb18
Babakanlk Arivi, rade (Dahiliye), no. 64621.
151
yan'na hem yeni retmen yetitirmek, hem de mevcut retmenlere kurs

vermek gibi iki grev verilmitir. Ayn vesikadan, Piritine'de tatbikat okulu olarak bir de numne iptidai okulu retmenlerinden Hseyin Efendinin buraya 750 kuru maala tayin edildiini gryoruz. Ayrca Piritine
Darlmuallimn-i Sbyan "Mektib-i liye" den sayldndan, okulun maa ve dier masraflarnn karlanmas iin marif btesinden tahsisat ayrlmtr.
Bundan sonra tarada Darlmuallimn ama hareketi hzlanmtr.
zellikle vilyet marif meclisleri, bu harekette n ayak olmulardr. Zaten nemli vazifelerinin banda, bulunduklar yerde Darlmuallimn amak olan bu meclisler, ksa zamanda bina iin gerekli olan arsalar temin
etmilerdir. Bu yzden, Marif nezaretine mracaat ederek okul iin yeni
tahsisat ve retmen istiyorlard. Fakat marif btesi bu isteklerin karlanmasna msait deildi. Ayrca, Darlmuallimnler iin karlk gsterilen Evkaf- mnderise varidatndan marife tahsis edilen para da yetersiz
idi. Bu durum karsnda Marif Nazn Mustafa Nuri Paa konuyu Marif Meclisine gtrerek hkmetten tahsisat istemeyi uygun bulmutur.
10 Kasm 1882 (29 Zilhicce 1299) tarihinde toplanan ve Selim Sabit
Efendinin de bulunduu Marif Meclisi, tarada Darlmuallimnlerin almas meselesini etraflca ele akmtr. Meclis, marif mdr bulunan 10
vilyet merkezinde Darlmuallimn almasn ve bu i iin ayda 12.000
kuru tahsisat aynlmasn kararlatrmtr. Fakat II. Abdlhamid, nemine binaen konunun Meclis-i Vkel'da tekrar incelenmesini istemitir.
Meclis-i Vkelnn hazrlad mazbata Darlmuallimn'lerin alna
k tuttuundan aynen alnmakta fayda grlmtr:
"Bittedri tamim olunmak zere baz vilyat- hnede tekil olunan marif
meclislerinin balca vazifelerinden biri de sbyan mekteplerinin teksiri ve mevcut
muallimlerin itahyla yeniden muktedir hceler yetitirilmek iin vilyet merkezlerinde birer Darlmuallimn-i Sbyan kd olmasyla imdilik marif mdr bulunan vilyetler merkezlerinde birer Darlmuallimn-i Sbyan kd ve bunlar iin
ileride ciht- muayyenesirden karuluu tedarikle istina hasl olduka kat' ve tevkif olunmak zere ehri 12.000 kuruun sarf hakknda talebi mezuniyeti havi
marif nezaretinin tabiriyle melfufu olan mazbata maruz-u huzr-u li klndkta
esasen iin ehemmiyeti cihetiyle bir kerede meclis-i acizanemizce mtalaa ve mzakeresi hususuna irade-i seniyye-i hazret-i pdih eref mteallik buyrulmu olmasyla keyfiyet miyane-i akernemizde mzakere olundu, zikr olunan takrir ve mazbata da gsterildii ve marif nazr Paa tarafndan ifahen dahi izh olunduu
zere mektib-i ibtidiye-i sbyan iin tertib olunan tedris usl zerine tarallar-
BAYRAM K O D A M A N "
152
ca talime muktedir muallim bulunamadndan ve buradan (Dersaadet) tedarik ve

izam klfet ve mkilt- mucib olduundan mahallerince muktedir muallimler yetitirilmek iin vilyet merkezlerinde birer Darlmuallimn-i Sbyan kd lzm
gelecei anlalp bu ise tamim-i marif hakkndaki maksad- liye muvaffk bulunduundan imdilik marif mdr bulunan vilyet merkezlerinde birer Darlmuallimn-i Sbyan kdyla bunlar iin bervech- meruh ehri 12.000 kuruun 99
senesi btesine idhlen sarf zmmnda tezekkr ve tensib ve mezkr mazbata ve
takrir leften takdim klnmala olbadda"\9...5 Rebilevvel 1300 (1 Kanunisini
1298).
Meclis-i Vkel'nn, marif hayatnda retmenin nemini dile getirdii bu mazbata, Sadr- zam Said Paa tarafndan II. Abdlhamid'e 1882
(5 Rebilevvel 1300) tarihinde arz edilmitir. gn sonra yani 8 Rebilevvel 1300'de 10 vilayette Darlmuallimn-i Sbyan almas ve ayda
12.000 kuru tahsisat ayrlmasna irade buyrulmutur 20. Burada dikkati
eken bir huss, arz tezkeresinde de belirtildii gibi, ileride Darlmuallimnler iin bir gelir kayna bulunduka, hkmetin ayrd 12.000 kuruun kesileceidir. Bu da, marifin her hangi bir alannda giriilen uurlu
ve olumlu teebbsn karsna daima mal sorunlarn ktn gstermektedir.
Yukardaki irade zerine vilyetlerde Darlmuallimnler inasna giriilmi ve stanbul'dan da peyderpey retmenler gnderilmeye balanmtr. Bu srada, stanbul Darlmuallimn-i Sbyan-n "Darlameliyat'a"a
evrilmesinin sebebi aka ortaya kmaktadr. Zira Devlet bir an evvel vilyet sbyan okullarna yeni usl bilir retmenler yetitirerek ilk retimi
slh etmek istemitir.
Tara Darlmuallimnleri ksa zamanda Edirne, Kosova, Konya, Sivas, Amasya, Bursa, Selnik, Aydn, Halep, Mamratlaziz, Van, Musul
vilyet merkezlerinde alarak retime balamlardr 21. Fakat bu
Darlmuallimnler umulan neticeyi vermemitir. 1888 (16 Recep 1305)'de
toplanan Marif Komisyonu bunun sebebini u ekilde aklamtr:
"...Darlmuallimnlerden istifade oluramad bahsine gelince, nk bunlara girecek olanlar talebe-i ulmdan bulunduundan kylerden kalkp, vilyet merkezlerine
gelmek ve orada tahsil iin bir ka sene kalmak lzm gelip, halbuki talebe-i ulmun fakir halleri bu kadar masraf ihtiyarna msaid olmadndan bunlardan rabet eden bulunamam ve Darlmuallimnler sbyan mektebinden talebe kabul ederek
" Ayn yerde.
20
Ayn yerde.
21
153
bsbtn vazyetinden kmtr...." 22. Grld gibi Darlmuallimnlere talebe bulunamamtr. Bulunan talebelerin de istenilen niteliklere haiz olmamas, retmen yetitirme iini daha da gletirmitir. Buna ramen
vilyetlerde Darlmuallimn almasna devam edilmitir. Fakat bu tarihten sonra baz vilyetlerde, masraflan mahallince karlanmak zere, kaza,
sancak, nahiye ve kylerden kabiliyetli kimselerin Darlmuallimnlere kabul edilmesi yoluna gidilmitir 23. nk hkmet, retmen yetitirilmesine dikkat edilmesi, aksi halinde, dier marif yatnmlannn boa gidecei hususunda vilyet yetkililerine emirler gnderiyordu 24.
Tara Darlmuallimnlerine ne dereceye kadar nem verilmi olduunun anlalmas iin 1905-1906 (1323-1324) yllannda Darlmuallimn bulunan yerlerin ylece tesbiti faydal grlmtr 2d.
1
2
3
4
5
6
7
8
Edirne
Erzurum
Adana
Ankara
zmir
Badat
Beyrut
Rodos
9
10
11
12
13
14
15
16
Bursa
Diyarbekir
am
Selnik
Sivas
Trabzon
Kastamonu
Konya
17
18
19
20
21
22
23
24
Nide
sparta
Antalya
skp
tip
Pirizen
Harput
Manastr
25
26
27
28
29
30
31
32
Musul
Van
Hakkri
Yanya
Yemen
Bingazi
Zor
Kuds
1905-1906 yllannda yaplan istatistik cedvellerinde bu okullann, Bursa'daki hari hepsi de Darlmuallimn-i iptidaye olarak gsterilmitir.
Bursa'dakinin ise Darlmuallimn-i Rd olduu iarte edilmitir; fakat
iptidaiye ubesinin de bulunduu muhakkaktr. Buna gre, mparatorlukta toplam 32 Darlmuallimn-i ptidaiye mevcut olduu anlalyor. Baz
sancaklann okul istatistiklerini gdermediine dair bir kaydn listede yer
ald hesaba katlrsa bu rakam 35 veya 36'ya kabilir.
Nicelik ynnden yeterli gibi grnen Darlmuallimnlerin nitelik bakmndan yeterli seviyede olduklan sylenemez. zellikle sancak ve baz
vilyet Darlmuallimnleri retmen, talebe, bina ynnden retmen yetitiren bir messese olmaktan uzaku. Bunlann ou bir veya iki retmene, 10-30 arasnda deien talebeye sahipti. Hatt bazlannn talebe mevcudu be alty gemiyordu.
22
23
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm 18, no. 79/119 zarf 106, karton 66.
24
Ayn yerde.
1328 Devlet salnmesi (1323-1324 istatistiklerine gre).
154
BAYRAM KODAMAN"
retim mddeti iki yl olan vilyet Darlmuallimnlerin dersleri ise,

Kuran- Kerim ve tecvid, Arab, Kavid-i Trk ve iml, hesap, tarih, corafya ve hat'tan ibaretti 26 . Darlmuallimnlere "her halde Trke okuyup yazmalar" olanlann kabul edilecei art konduuna gre daha ar bir
programn uygulanamayaca aktr.
4)Dier retmen kaynaklar:
mparatorluk dahilinde mevcut sbyan-iptida okullanmn retmen ihtiyacn, hepsinde yaklak 1.000 talebe bulunan 32 tara Darlmuallimn-i
Sbyan'n karlamas imknszd. Ayn ekilde stanbul Darlmuallimninin rdiye ve idd belerinden de btn rdiye ve idadi okullanna yeterli retmen yetitirmeleri beklenemezdi. te bu durum, retmen temini iin baka kaynaklardan faydalanmay zarur klmtr. Nitekim gerek
Tanzimat, gerek II. Abdlhamid devrinde bu yola bavurulduu grlmektedir.
Darlmuallimnler dnda, retmen temin edilebilecek kaynaklann
banda medrese veya medreseliler geliyordu. Tanzimat devrinde olduu
gibi, 1876-1909 arasnda da ilk ve orta dereceli okullann retmen kadrolannn byk bir ksmn medrese kkenli kimseler igal etmitir. zellikle, ky ve mahalle ilk okullannda, genellikle imam, mezzin, vaiz gibi
kimselerden yararlanlmtr.
Rdiye ve iddlerde din, ahlk, Farsa ve arapa gibi dersler, medrese kllara verdirilmitir. Fen ve sosyal bilgiler iin subaylardan da faydalanma yoluna gidilmitir. Aynca gayr-i mslim unsurlara da bu okullarda sk sk grev verilmise de hi bir zaman saylan bir veya ikiyi gememitir. Bunlar daha ziyde yabanc dil ve bazan programlara ilve edilip, retmen bulunamayan yeni ders ve konular iin okullarda vazifelendirilmilerdir.
Bu kaynaklar dnda, esas meslei retmenlik olmayan, fakat yetenekli olup devlet dairelerinde vazifeli memurlara da zaman zaman mracaat edilmitir. 1321 Sivas vilyeti salnmesinde "idd mezunlarnn rdiyelerde istihdam rdiyelerin gelimesine pek ok faydal oldu * ibaresinin bulunmas idd kl genlerden de retmen olarak istifade edildiini gstermektedir 27 . retmen sknts olan, dier vilyetlerde de bu uslun uygulandn tahmin etmek g olmasa gerektir. Ksaca Darlmuallimn'ler
26
1318 Marif salnamesi, s. 185-190.
27
1321 Sivas vilyeti salnmesi, s. 185-190.
155
dnda, retmen iin bavurulan kaynaklar u ekilde sralamak mmkndr:

a) Medreseliler,
b) Subaylar,
c) Gayr-i mslimler,
d) Memurlar,
e) dd mezunlar,
f) Din grevlileri (imam, mezzin, vaiz vs.).
Bu kaynaklardan gelip, okullarda retmenlik yapanlarn saylarn ve
Darlmuallimn kl retmenlere gre oranlarn tesbit etmek mmkn
olmad. Okullarla ilgili istatistiklerin bile zor ve az yapld bir devirde
retmenlerin menei ve tahsil derecelerini gsteren bir listenin hazrlanm olmas pek mmkn olmasa gerektir. Ancak stanbul okullannn bazlannda retmenlerin durumu hakknda bilgi edinmek imkn dahilindedir.
Darlmuallimnlere ve sz konusu olan kaynaklara ramen, retmen
ann kapatld sylenemez. Nitekim eidi tarihlerde yeni kaynaklar
yaratmak veya retmen yetitirmek iin baz teebbslere giriilmitir. Bu
teebbslerin banda, kurslar tertip edilerek, bilhassa ilk okullar iin,
retmen yetitirilmesi gelir ki, 1882-1883 yllannda stanbul'da alan
"Darlameliyat" bunun en iyi rneidir.
Bundan baka, ak olan retmen kadrolannn doldurulmas iin sk
sk imtihanlar tertibiyle, baan gsterenlere "ehliyetnameler" verilmi ve
bunlar okullarda istihdam edilmilerdir. 1888 (1305)'de toplanan marif
komisyonu raporundaki "...Dersaadette mnhal olan muallimlik cihetinin imtihanla usl- cedde zere tedrise muktedir olanlara tevcihi hakknda mer'i olan
usle devam ve baz tedabire mracaatla...'' cmlesi imtihanla, daha nce de,
retmen tedarik edildiini ve buna devam olunacan gstermektedir 28 .
Tara Darlmuallimnleri, talebe azl yznden arzu edilen neticeyi
vermeyince, retmen yetitirme grevinin, medrese binalan iinde "Medrese-i Muallimin'' nmyla alacak bir retmen okuluna verilmesi
dnlmtr 29 . Bu yolla, medrese talebelerinin retmenlie yneltilecei, dolaysyla Darlmuallimnlerdeki gibi talebe sknts ekilemeyecei
dikkate alnmsa da uygulamadan mahrum kalmtr. Fakat 1325 Bursa
28
29
Ayn yerde.
156
BAYRAM KODAMAN"
vilyeti salnamesinde "Medrese-i muallimin" adyla bir okul ismi gemektedir. Salnmede (s.337)
"J300'de alan Darlmuallimn ihtiyaca cevap verememitir. Bunun iin leyl
bir "medrese-i muallimin" tesisi ve yetiecek muallimlerin medresede bulunduklar
mddete bilfiil vezif-i talim ve tedrisle de mkellef tutularak en kalay ve makl
usle hakkyla kesb-i vukuf etmelerini temin zmnnda medrese-i mezkureye merbut
bir de iptida kd olunmutur" yollu ibare bunlarn bir ka yerde daha alm olduunu akla getirmektedir. Ancak buna baka salnmelerde tesadf
olunmamtr.
1896 tarihinde, "Muallim imam" veya "mam Muallim" yetitirilmek
zere, Sancak merkezlerinde bir Darlmuallimn almas fikri ortaya atlmtr30. Buna gre bu okuldan kan kimseler hem imam hem de retmenlik yapacaklard. Ayrca, kylerde marife iyi hizmet edebilmeleri iin
hkmetin emri altnda olacaklard. Bylece ky ileri gelenlerinin "taht-
tahakkmlerinden kurtarlarak" daha verimli olacaklar ngrlyordu. yi
bir dnce; ancak gerekletirilememitir. Yine ayn yllarda, mevcut ky
hocalarnn, kaza merkezlerinde kursa tabi tutularak ksa bir mddet iinde, usl- cedd zere yetitirilmeleri fikri ortaya atlmtr. Fakat uygulanp, uygulanmad hussunda kesin bir bilgi edinilememitir.
Sonu, Tanzimat devrine nazaran nicelik, nitelik ve taraya yaylmas
ynnden Darlmuallimnler ok daha iyi bir seviyede olmasna ramen,
reten bulma ve yetitirme sorunu II. Abdlhamid zamannda da srp
gitmitir. nk, yeni iptida, rdiye, idd okullan aldka
retmen ihtiyac, nceki yllara gre, daha da ok artmtr. Marif Nezareti veya hkmetler, artan retmen ihtiyacn karlamak iin Darlmuallimnlerin tesisine hz vermiler, ancak bu sefer de alan Darlmuallimnlere kfi derecede ve yetenekli talebelerin bulunamay sorunu karlanna kmtr. Buna da are bulamamlardr. Dolaysyla baka kaynaklara mracaat yolu denenmi, fakat bu da snrl olmutur. Bylece retmen sorunu devam etmi ve o ekilde ttihat ve Terakki hkmederine
devredilmitir.
B) MARFN MAL Y N
Mal glk her zaman iin Osmanl modem eitim ve retiminin

en nemli sorunu olmutur. nk, Tanzimat devrinde balatlan marif
reformunun baanya ulamas, her eyden nce salam gelir kaynaklannn
30
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm a. no. 21/IIIk, zarf 21, karton 131.
157
bulunmasna bal idi. Geleneksel marif messeselerinin mal kayna

olan vakf sistemi bozulmu olduundan bunlann gelirleri mevcut eski
okullara bile kfi geliniyorlard. Yeni alan okullar iin de vakflar kurmak imknsz grnyordu.Devlet yeni at orta dereceli okullann masraf altndan bile zor kalkyordu. Byle olunca eski sbyan okullann bir rpda devlet btesine balamak sz konusu olamazd. Nitekim, sbyan
okullan, yine eski durumunda braklmtr. Fakat, zamanla yeni modern
okullann oalmasyla, devlet altndan kalkamyaca bir mal ykle karlamtr. Bu suretle, gelien modern okullann mal yn ihmal edilmi ve
her hangi bir zm getirilememitir.
Nihayet, 1869 Nizmnmesinde, marifin gelir kaynaklanna temas
edilmi ve salam deilse bile, baz tedbirler getirilmitir. Buna gre marif gelirleri 31.
1) Devlet btesinden aynlan para (tahsisat- miriye),
2) Halkn verecei yardmlar,
3) Vakf gelirlerinden alnacak para (tahsisat- Vakfiye)
4) Dier yardmlar (ianat- mteferrika),
5) Lise ve yksek okul talebelerinden alnacak cret ve para cezalanndan ibarettir. Fakat bu gelirlerden elde edilecek mebladan ilk retim
iin tahsisat ayrlmas sz konusu deildir. lk retimin her trl masraf
halka braklmtr32. Ksa bir mddet sonra ilkretimin, bu yolla, slhnn ve yaylmasnn mmkn olamayaca anlalmtr. Bu sebeple 1872
ylnda " rn r" nisbetinde olmak zere, ilk retim iin, bir marif
vergisi konulmutur 33 . Fakat bu kaynaktan elde edilen para, hi bir zaman, okullara, zellikle ilk retime harcanmam, vilyetlerin baka ihtiyalar iin kullanlmtr. Marif Nezareti btesi ise okullar iin harcama
yapacak kudrette deildi. Zira daha evvel 100.000 lira olan Nezaret btesi
1871'den itibaren 50.000 liraya indirilmitir34.
II. Abdlhamid devrinin ilk yllannda, marif yatnmlanna tahsisat
ayrmak yle dursun. Devlet hazinesi car harcamalan karlayamyordu.
Yani hazine bombotu. D borlar ertelendii iin, devletin kredisi de
31
1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesi, madde, 192.
32
1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesi, madde, 4, 198.
33
Mahmut Cevat. ayn. esr., s. 126.
34
Charles Moravvitz, Les finances de la Turguie, Paris 1902, s. 171.
158
BAYRAM KODAMAN"
yoktu. 1876'dan nce yaplan ve II. Abdlhamid'in devrald d borlarn, faizleriyle birlikte, toplam miktar 278.082.073 Osmanl liras tutuyordu 35 . Buna bir de Rusya'ya denecek olan 34 milyon liralk harp tazminat eklenmiti36. Devlet gelirleri d borlarn yannda hi denecek kadar
azd.
Bu durumda olan devlet hazinesinden Marif Nezaretine, memleket
apnda giriilecek bir marif reformunun mal ykn karlayacak kadar, tahsisat ayrlamayaca muhakkakt. Fakat eitim ve retimin nemi
de, ihmal edilemiyecek ekilde, sorumlularca kabul edilmiti. O halde, sadece marif giderlerine karlk olacak, mal kaynaklar yaratlmas kanlmazd.
Nitekim bu maksatla 1877 sonlannda valiliklere birer yaz gnderilerek, "merutun lehleri mnderis olan evkafn hazine-i evkafa ird kaydndan sarf-
nazarla tamim-i marif yolunda sarf edilmesi" hususunda gayret gstermeleri
emredilmitir 37 . Fakat bu mnderis vakflarn gelirlerinin, ancak bir ksm
marife ayrlmtr. Byk ksm yine vakfa, cami medrese, kpr gibi genel ihtiyalara ve mtevellisine verilmitir38, lk retime ayrlan parann,
sbyan okullannn slhna ve gelimesine hi bir etki yapmayacan tahmin etmek g deildir.
1882-1883 yllannda, vilayetlerde iddilerin, rdiyelerin ve marif
mdrlklerinin almas kararlatnlmt. Bu messeseler, tesis, ina ve
daimi masraflan itibariyle, ok miktarda, paraya ihtiya gsteriyordu.
Sadr- azam Sait Paa, buna are bulmak iin, 1884'de nn sb'u (1/7) ve
rb'u (1/4) alnp, slsnn (2/3) de menaf-i sandklanna; slsnn (1/3)
de marife verilmesini temin etmitir 39 . Aynca, r'e tabi olmayanlann
verdikleri msakkafat vergisinden de marif iin bir miktar hisse-i iane
alnmas kararlatnlmtr 40 . Bu vergilerin konulmasyla, daha evvel marif
iin alnan rn r ve dier vergiler kaldnlmtr.
1886 (7 Austos 1302) ylnda, rdan alnan 1/7 ve 1/4 hisse-i ianenin hesabnda glk ekildiinden; bunun yerine 1887 (1303) mal yln35
E. Ziya Karal, ayn. esr., c VII, s. 428.
36
N. Nivoloides, Sa Majeste imperiale Abd-ul-Hamid Khan II, Bruxelles 1907, c. III, s.
27-28.
37
1310 Kastamonu vilyeti salnmesi, s. 94. Bu salnmede, sz konusu emrin 9 kannu-evvel 1295 tarihinde geldii kaydedilmitir.
38
Mahmut Cevat, ayn. esr. s. 220.
Babakanlk Arivi, Ayniyat defterleri, no. 1243, sene 13 aban 1301.
40
Ayn yerde.
159
dan itibaren mahsulatn % 11,5 kilesi alnp, bundan % 10'u r olarak

hazine-i devlete; % l'inin menafi sandklarna; % 0,5'nin de emarif sandklarna verilmesi ekli getirilmitir41. Bu arada emlk zerinden alnan
% 6 tutarndaki iane % 5'e indirilmitir42.
r, bina ve emlk vergileri zerinden hisse-i iane adyla marif iin
elde edilen gelirin 1/4 stanbul mektib-i liyesine, geri kalan ise blgenin okullarna ve dier marif giderlerine karlk gsterilmiti. 1887
(1304)'den itibaren stanbul'a gnderilen miktar 1/2'ye karlmtr43. Bu
uygulama ile vilyederde okullann gelimesine ve oalmasna engel olunmutur. Yani yksek retim ilk ve orta retime, baka bir deyile, stanbul taraya tercih edilmitir. Eer bu yola ba vurulmasayd, tara eitim
ve retimi daha iyi seviyeye ulaabilirdi.
Vilyetlere braklan marif hisse-i ianesi ise idd ve darlmuallimnler iin sarf edilmitir. Bu gelirden, pek az da olsa rdiye okullanna
tahsisat verilmise de, ilkretim bundan hi yararlanamamtr. Bu bakmdan ilk retim gelir kaynaklan eskisine nazaran pek deimemitir.
Bu kaynaklar 1325 Bursa salnmesinde (s.332) yle gsterilmitir: 1) Ky
ve mahallelerde hayrl iler iin aynlm avnz, 2) Hayrl ilere vasiyet
edilen emlk ve akar, 3) Mahalle kararyla veya zel emirlerle toplanan
yardmlar, 4) zel yardm ve teberru; varisi olmayan mal ve paralar, 5)
retim cret ve aidatlan, 6) Blgedeki evkf- mnderise.
Bu gelirler ilkretimin tesis, slh ve gelimesine hibir zaman kfi
gelmemi ve vilyet marif yetkilileri hkmetten ilk retime tahsisat aynlmasn daima istemilerdir.
Bu arada ilkretimi mali dar boazdan kurtarmay ngren bir projeden de bahsetmek gerekir. Proje Sivas Valisi Halil Rfat Paa tarafndan
1882 (24 Terinievvel 1298) tarihinde Marif Nezaretine sunulmutur.
Meclis-i Vkel'da Halil Rfat Paa'nn tasansn uygun bulmu ve Sivas'ta tecrbe edilmesine karar vermitir. Projenin esas 44. Sivas vilyetinde 3052 kyn her birinde evkf- mnderise ve iane gelirleriyle okul yapmann imknsz olduu belirtildikten sonra are olarak, bu kylerde toplam 98.200 ift hayvan olduu ve her ift hayvan bandan 20 okka dn
buday alnarak, kiralanacak bir tarlaya ektirilmesi ngrlmtr. Mah" 1310 Kastamonu vilyeti salnmesi, s. 264.
42
Ayn yerde (kr. Mahmut Cevat, ayn. esr., s. 255).
43
44
Babakanlk Arivi, rade (Meclis-i mahsus), no. 3347.
160
BAYRAM KODAMAN"
sul zamannda dn alnan buday ve tarla kiras hemen denecek, geri

kalan satlarak paras marif sandna yatrlacakt. Bu sule be yl devam edildii takdirde, 29.460.000 kuruluk bir sermaye meydana gelecei
ve bunun da % 1 zerinden 2.990.000 kuru faizi tutaca hesap edilmitir. Bylece hem kyllere az faizle para veilecei, hem bir daha kyllerin iane ve vergi iin rahatsz edilmiyecei ve hem de okullann ina, maa
ve dier masraflannn kolayca karlanabilecei dnlmtr.
Meclis-i Vkel'nn bu tedbiri onaylanmasndan sonra, konunun II.
Abdlhamid'e arz edildiine ve irade-i seniyye ktna dair her hangi bir
vesikaya rastlanmamtr.Bu bakmdan uygulanp uygulanmadn bilmiyoruz. Ancak, Sivas vilyetinde ilk ve orta retim alannda pek ok eyin
yaplm olmas bu veya buna benzer bir takm tedbirlerin alndn
gstermektedir. Aynca, Halil Rfat Paa'nn Marif Nezaretine mracaatnda iki ay evvel, sancaklarda teebbse gemesi, bu usln o yl uygulanm olacan akla getirmi olsa bile; uzun zaman devam etmediini,
rahatlkla sylemek mmkndr.
1892 ylnda Marif Nezareti, sahipleri tarafndan satlan 10.000-20.000
arn arasndaki arsalardan 400, 20.000 arndan fazla arsadan ise 400'den
baka, her 100 arn iin 2 arn fazla olmak zere okul arsas alnmasn
kararlatmlmtr 45. 1899'da ise "istimlk-i emlak" eden tebaa-i ecnebiyeden marif vergisi alnmas iin valiliklere yaz gnderilmitir 46.
Ksaca, marif hisse-i ianesi nemli kaynaktan temin ediliyordu.
Bunlar r, vergi ve dier eitli kaynaklardan ibarettir. Bu ekilde elde
edilen gelirin miktan ve nerelere sarf edildiini, rakamlara dayanarak, aadaki rneklerle gsterilmitir.
Baz vilyetlerin marif gelirlerinin kuru olarak miktar 4 7
Vilyet
Sivas
Elz
Van
Bitlis
Erzurum
Diyarbekir
Yl
Vergi
eitli
gelirler
Toplam
1896
1896
1896
1896
1896
1896
752.991
391.713
166.865
240.185
658.905
336.865
119.594
44.663
62.027
27.074
73.939
43.313
25.431
9.978
3.504
1.881
-.007
8.798
898.016
446.354
231.396
266.140
739.851
388.976
45
46
1319 Edirne vilyet salnmesi, s. 434.
47
Sivas Mamuratlaziz (Elaz), Van, Bitlis, Erzurum, Diyarbekir iin bk: Babakanlk
Arivi, Yldz, Ksm A, no. 21/IIId, zarf 21, karton 131. Dier vilyetler iin, ad geen vilyetin
salnmesine ba vurulmutur.
Vilyet
Beyrut
Suriye
Ankara
Kastamonu
Bursa
Bursa
Bursa
Yl
Aar
Vergi
1908
1884
1908
1896
1889
1896
1904
706.552
235.033
161
eitli
gelirler
Toplam
6.955
1.010.863
235.116
1.446.844
1.724.009
1.522.690
2.246.530
3.002.229
Vilyetler, marif hisse-i ianesinden elde ettikleri ve ancak kendi marif giderlerini karlayabilecek miktarda olan bu gelirlerin yansn stanbul'a yollamak mecburiyetinde idiler. Geriye kalan yansyla da blgelerindeki marif giderlerini karlyorlard. Vilyetlerde, geriye kalan ksmn
harcand yerleri gstermek iin Sivas vilyetini rnek olarak alyoruz. Sivas vilyeti, 1896 ylnda 898.014 kuru olan marif gelirini, u ekilde sarf
etmitir48:
Maa
Dier
masraflar
Toplam
Marif idaresi
Leyl Mektib-i idd
Darlmuallimn
20 Rdiye
Rdiye derecesinde bulunan
Mektib-i gayr-i mslime tayin
olunan Osmanlca muallimleri
stanbul mektib-i idd ve
liyesi iin gnderilen miktar
45.000
165.840
6.960
184.334
2.160
98.150
600
10.500
47.160
263.990
7.560
194.834
Toplam:
436.334
Masraf edilen yerler
34.200
34.200
350.270
350.270
461.680
889.014
Sivas vilyeti, stanbul'a gnderilmesi gereken 449.007 kuruun,

98.737 kuruunu mahalli marif giderlerini karlamak iin harcamtr.
Durum dier vilyederde de pek farkl deildir. Devrin sonlannda vilyetlerin marif gelirlerinde nemli artlar olmularsa da yansnn stanbul'a
gnderilmesine devam edilmitir49. Dier bir husus, vilyederde ilk retime maarif gelirinden para sarf edilmemitir. Ancak baz yerlerde yeni
uslde retim yapan iptida okullanna para aynlmsa da bu ok yetersiz
olmutur. Mesel 1907 ymda Bursa vilyetinin marif harcamalannn
48
Babakanlk Arivi, Yldz, ksm A, no 21/IIId, zarf 21, karton 131.
49
Dstur (mtemmim) s. 99. Burada, 1325 (1907) ylnda marif hissesinin 1/3'den 2/3'e
karld kayd mevcuttur.
F. 11
162
BAYRAM KODAMAN"
toplam 1.035.438 kuru olmasna ramen, bunun sadece 16.740 kuruu

drt iptida okuluna ayrlmtr50. Byk ksm ise, ortaretime,
Darlmuallimn'e ve dier marif messeselerine harcanmtr.
Marif Nezareti btesine gelince: II. Abdlhamid devrinin ilk yllannda, devlet hazinesinden marif Nezaretine aynlan tahsisatn miktan
100.000 lira civannda veya daha fazla olmutur. Ancak, 1897 ylnda
18.429.411 lira olan devlet btesinden Nezaretlere ve dier mlk kurululara aynlan 4.153.066 liradan Marif Nezaretine verilen parann 50.000
liraya kadar dt grlmektedir 51 . 1904 ylma kadar marif btesi 50100 bin arasnda deimektedir. Bu tarihten itibaren, birden 170.000 liraya
ykselmi ve 1908 ylnda 440.000 liraya ulamtr' 2 . Marife az para aynlmasnda, phesiz asker ve "Dyun-u Ummiye" giderlerinin ok fazla
olmasnn byk rol olmutur.
Sonu olarak, hkmetler, bilinen mal skntlar yznden, marife
fazla para ayramamtr. Bu eksiklii gidermek iin, r ve dier vergiler
zerinden marif hissesi olma yoluna gitmitir. Bu marif hissesinden ise,
daha ok stanbul; sonra tara orta retim, messeseleriyle, Darlmuallimnler yararlanlmtr. lk retime, sabit olmayan baz gelirler karlk
gsterilmitir.
50
1325 Bursa vilyeti salnmesi. s. 329.
51
Charles Morawitz, ayn. esr. s. 68.
52
SONU
Osmanl mparatorluu'nda balatlan ve kk ok uzaklara kadar
inen, "Batllama" ve "Modernleme" hareketlerinin baaryla yrtlmesi, her eyden nce, yeni ve ada genel eitim ve retim messeselerinin yerlemesine bal idi. Buna ramen, uzun zaman genel retim yapan ilk okullar (sbyan mektepleri) ve medreseler, tamamiyle reform sahas
dnda braklmtr. Zaten vakf sistemine bal olan bu okullara, devletin
mdahale etmesi imknszd. Dolaysyla, idare ekli, retim usl ve
dersleri vakfiyelerinde belirtilen bu messeselerin, Avrupa'daki ilm ve teknik gelimeleri takip etmeleri ve kendilerini zamana uydurmalar beklenemezdi. Nitekim yle olmu ve mparatorlk yklncaya kadar eski dzen
ve zihniyetlerini devam ettirmilerdir.
18. yzyl sonlarna doru, modern eitim ve retimin az ok, nemini kavrayan devlet adamlar asker okullar amakla ie balamlardr.
Bylece modern okullara doru ilk adm atlm oldu. 19. yzyln ilk yansnda ise, asker okullann almasna devam edildii gibi, ilk mlk okullan da almtr.
Glhane ve Islhat Fermanlanyla 37 yl sren ve "Tanzimat devri" diye anlan yeni bir safhaya girilmitir. Bu devir her sahada olduu gibi eitim ve retim iin de, kararlar, nizmnmeler yani kanunlatrmalar devridir. Gerekten, karlan kanunlarla modern bir eitim sistemi yaratlmtr. Ancak uygulama alannda yetersiz kalnmtr. nk uygulama,
kkl bir eitim sistemi ortaya koymaktan ziyade, Glhane ve Islhat Fermanlannn ngrd, idar, adl, mal, vergi, siyas ve salk reformlann
uygulayacak memur kadrosu yetitirme ynnde olmutur. Bu bakmdan
Tanzimat devrine, ilk ve orta retim, hatta yksek retim iin, nazar
alanda nemli kararlar, uygulamada ise balang veya ocukluk devri
gzyle baklabilir.
1876-1909 yllan aras, ilk ve orta retim alannda, Tanzimat devrinde yaplan kanunlann uygulanmas ve eksiklikleri giderilmesi devridir. Yani 1876'dan nceki fikirlerin meyvas II. Abdlhamid zamannda alnmtr. Byle olmas ise tabi bir durumdur. nk, Osmanl devletini toptan
Batllatrma maksadyla, 1839'da balatlan iddial ve byk reform hareketierinden, ksa zamanda sonu alnamayaca aikrdr. Nitekim alna-
164
BAYRAM KODAMAN"
mam ve 1856'da Islhat fermannn ilnna ihtiya duyulmutur. 18561876 arasndaki 20 yl ise, reformlar iin bir balang ve intikl devresi olmutur. Bu bakmdan II. Abdlhamid zaman, iyi veya kt sonularyla
birlikte uygulama devri olarak kabul edilebilir.
II. Abdlhamid dnemine girildii zaman ilk ve orta retimde, genel
olarak marif alannda, reform harekeden geriye dn imknsz klacak
kadar yol alm bulunuyordu. Bu gerein farknda olan devrin marifileri hzl veya yava, tam veya eksik de olsa, ilk ve orta retimi modernletirmek ve yaygnlatrmak iin reform abalanna devam etmilerdir. 33 yllk gayrederin sonunda, pek ok eyler baardlar. Nitekim rdiyeler
250'den 600'e, idadiler 5'ten 104'e, Darlmuallimnle'- 4'den 32'ye karlmtr. Yine 1876'da saylan 200 olan iptidi okullanna, 4.000-5.000 civannda, yenileri eklendii gibi 10.000'e yakn sbyan okulu usl- cedde tahvil
edilmitir. Btn bu gelimeler, aksaklklanyla birlikte, daha sonra yaplacak marif reformlannn temelini oluturmulardr. Bunlann yannda modern mnda ilk merkez ve tara marif tekilt bu devirde kurulmu ve
gnmze kadar esa ;n muhafaza etmitir. Marif nezareti bnyesinde
iptida, rdiye ve idd mdrlkleri tesis edilmitir. Bu tekilt sayesinde
taraya ilk, orta retim messeseleri ve retmen okullan, bu dnemde
gtrlmtr. Bylece tanzimatlann stanbul'u hedef alan marifilii
terk edilmitir.
Yaplan ilerin nitelik ynne gelince: II. Abdlhamid devri marifinin en ok tenkit edilen taraf phesiz nitelik yndr. Ancak bu tenkitler genellikle yksek retimdeki uygulamalara yneltilmitir. lk ve orta
retim bunun biraz daha dnda kalmtr. Bunda ilk ve ona okullardan
beklenen grevin rol olmutur. nk bu okullann grevi, talebelere
okuma yazma ve hesap retmek, daha sonra genel olarak fen sosyal ve
kltr bilgilerini vermekten ibaretti. Bu bilgiler az ok verilmekle beraber,
ilk ve orta retim, hi bir zaman Avrupa'daki emsalleri seviyesine ulaamamtr.
Bu devirdeki siyas fikir akmlannn da ilk ve orta retim zerinde
etkilerini grmek mmkndr. Balangta ilk retimin amac "slamclk"; orta retimin amac "Osmanclk" siyasetine uygun yrtlyordu.
Fakat devrin sonlanna doru, her iki akm tamamiyle terk edilmemekle
birlikte, "Trklk" okullann amalan arasna girmeye balamtr. Bu
bakmdan ilk ve orta retimin siyas hedeflerini akla kavuturmak zordur.
Dikkati eken dier bir huss ise, marif hizmetlerinde, devrin en iyi
marifilerine grev verilerek, bunlann fikirlerinden yararlanlm olmas-
. :
dr. Bunlarn banda Nazrlk yapm olan, Kemal, Mnif, Ahmet Yefk.
Mustafa Nuri Paalar gelmektedir. Ayrca Selim Sabit ve Emrullah Efendi
gibi kimselere Marif Nezaretinde nemli mevkiler verilerek, fikirlerinden
ve almalarndan istifade edilmitir. Bu arada fikirleriyle ve uygulamalaryla marifin her alannda nemli hizmetler yapm olan Sadrazam Sait
Paa'y hatrlamak yerinde olur.
Ayrca sz konusu dnemde resmi marif siyasetinin ilk ve orta retim alannda yaplan uygulamalarn, rejime kar olan Gen Osmanllar ve
Gen Trkler tarafndan eletirilememesi ya da ok az eletirilmesi manidardr. Gerekten hkmetler muhalefetin fikirleri basn, yayn, sansr, rejim gibi konularda taban tabana zt olmasna ramen, ilk-orta retim
hakknda aa yukar ayndr. Mesela, Paris'te srgnde bulunan Gen
Trklerin bir toplantsnda Doktor brahim Temo'nun ilk retim slh
iin yapt teklifler bu hussu teyit etmektedir. Bu teklifler unlardr:
1) Yedi yandan itibaren ilk retim mecburidir (bu husus "Kann-i
Esasiye" maddesi olup, hkmete de benimsenmitir).
2) Drt yllk ilk retimi bitirip, daha ilerisine gidemeyen ocuklar
iin iki yllk amel bir retim yaplmaldr (Sait Paa ayn teklifi daha
nceleri yapmtr).
3) Btn retim programlar hkmetin murakabe ve teftii altnda
bulunmaldr (II. Abdlhamid'in en ok dikkate ettii noktalardan birisi
olup, zaten uygulanyordu).
4) Ky ve mahallelerde 40'tan fazla Trk olmayan ocuk varsa, bunlara kendi dillerinde din dersi verilecektir (bu madde her okulda uygulanmtr).
5) Patrik, Hahamba gibi dini otoriteler marif ilerine kartrlmamaldr (dini programlar hari, her trl icraat Marif Nezareti yrtmtr).
6) lkokulu bitirmeyen veya imtihan vermeyenler resm hizmetlere
kabul edilmemelidir, (hkmetler de ayn fikirde idiler).
7) Ltin harflerinin resm olarak kabuldr ki (o devirde uygulanamayaca aktr).
Sonuncu madde dnda fikirler arasnda bir eliki sz konusu deildir. Nitekim ayn toplantda bulunan Ahmet Rza "...Doktor, bu senin yazdklarn imdiden zaten Abdlhamid idaresinde fazlasyla tatbik olunuyor. Hatt
vilyetlerde alan iddlere dahi resmen konmutur..." diyerek cevap vermi ve
konunun mzakeresine bile lzum grlmemitir' 3 .
53
Temo brahim, ttihad ve Terraki Cemiyetinin Teekkl ve Hidemat- Vataniye ve nklb-

Milliye Hatralarm, Romanya 1939.
166
BAYRAM KODAMAN"
Her zaman olduu gibi, paraszlk ve retmensizlik bu dnemde de

ilk ve orta retimin karlat en byk glklerdir. Baz areler, bulunmusa da koca mparatorluun ilk ve orta retim davasn halletmekten ok uzak idi. Dolaysyla zme ulatrlmadan daha sonraki yllara
aynen devredilmitir.
Yukarda belirtilmeye allan husslar, yani bu devirde ilk ve orta
dereceli okullann oaltld taraya yayld, tekiltn modernletii, ksaca Tanzimat devrine gre pek ok eyin baanld bir gerektir. Bununla beraber her eyin halledilmediini ve bir ok eksikliklerin olduunu
da kabul etmek mecburiyeti vardr. Fakat, 33 yllk bir dnemde yaplan
ve yaplmayanlan deerlendirirken, devrin karakteri, i ve d olaylar, devletin mal vaziyeti, marifcilerin bilgi ve tecrbeleri, siyas fikirler gibi bir
takm faktrler daima gz nnde tutulmaldr.
BBLYOGRAFYA
ARV VESKALARI
Babakanlk Arfioi, stanbul
Yldz, evrak:
Ksm
numara
zarf
karton
11
1763
120
1765
14
1274
126
10
1438
2287
11
18
543
13
32
547
553/419
93
37
553/420
553/456
553/457
553/463
38
553/487
18
79/119
106
40
94/19
94
44
303
45
22
462
153
66
1553
31
1140
41
79
21/111
21
131
31
1937/m
45
82
31/2
158
86
radeler:
Dahiliye 50014, 50092, 50105, 50136, 50182, 50194, 50215, 50239, 60285, 60374, 60482,
60513, 62451, 62774, 63336, 64275, 64621, 66917, 67085, 67818, 67930, 68668,
69413, 69577, 70323, 70324, 70491, 70495, 70520, 73283, 73653, 73827, 73850,
74226, 75529, 76546, 77495, 79951, 80191, 80409, 80569, 80733, 80800, 80952,
81036, 81037, 81089, 81089, 81253, 82714.
Meclis-i Mahss: 1468, 3512, 2672, 3154, 3347, 3350, 3400, 3905, 3937, 3995, 4009, 4086,
4199, 4222, 4396, 4564,4704, 4781.
BAYRAM KODAMAN"
168
ra-y Devlet : 1625, 1716, 1747, 1841, 1882, 1919, 2047, 2593, 2923, 4376, 4840,
4943, 5549, 5550, 5605.
c Ayniyat defterleri: 1068-1073, 1241-1244, 1418-1422, 1428 numaral defterler.
d Mektip Dosyas.
SALNAMELER
A Salnme-i Nezaret-i Marif-i Ummyye: Bu salnmeler 1316, 1317, 1318, 1319, 1321 hicri yllarna ait olup, Marif Nezareti tarafndan stanbul'da bastnlmtr. 1320 ylna ait olan
marif salnmesi bulunamad.
B Salnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: 1292-1328 hicri yllan arasndaki devlet salnmeleri
gzden geirilmitir. Ancak, 1293. 1294. 1295, 1296, 1297, 1298, 1299, 1300, 1301. 1302,
1303, 1304, 1305, 1306, 1310. 1315, 1320, 1325. 1326, 1327, 1328, yllanna ait olanlar iyi
bir ekilde incelenmitir.
C Vilyet Salnmeleri: Baz vilyetler istisna edilirse, dier vilyede.in salnmelerinde fazla
malmat yoktur. Bu yzden, sadece nemli grp incelediimiz vilyet salnmelerinin.
adlanyla birlikte tarihlerini vermeyi uygun gryoruz: Edime: 1300. 1319: Aydn 1323; Diyarbakr: 1292, 1319; Kastamonu: 1288, 1294, 1298, 1310, 1311, 1312, 1317; Konya: 1304,
1325; Trabzon: 1309, 1320; Adana: 1293, 1319; Bursa: 1302, 1315, 1325; Halep:\i26: Beyrut:
1310, 1311, 1312, 1326; Sunye-, 1296, 1301, 1304. 1318; Ankara: 1300, 1325;Sz<u.l293, 1321,
1324, Erzurum:\29i, 1318; Selnk.1288, 1303. 1320, 1321, 1324.
DCER RESM YAYINLAR
A Dstur koleksiyonu: Birinci tertip, cilt 2, 3. Dstur zeyli 2, 4. Dstur (mtemmim).
B Vilyat- hnede bulunan leyl ve nehri mektib-i iddye Ve mahss olarak bu kerre
Marif Nezaretince tadilen kaleme alnan ders programlan, stanbul 310 (Mill Ktphane, 1968, A-604).
C Marif Nezareti idaresinde bulunan mektibi iptidaye, rdiye. iddye ve mektib-i hussiye ve ecnebiyenrin Derssadet'te tahrir-i icra klnan ve tarada mevcut bulunan
ktphanelerin istatistii, stanbul 1318 (Mill ktphane, 1946. A-l 139).
D statistik cedveli: 1302 tarihinde, II. Abdlhamid'in emriyle, stanbul okullanmn istatistii yaplmtr. (Tarih Kurumu Ktphanesi)
E Takvim-i Vekayi koleksiyonu: 1891-1892 yllanna ait olanlann hepsi de taranmtr.
KTAP VE MAKALELER
ADIVAR, ADNAN : Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1943.
AHMET, LTF : Ltfi Tarihi, c I-VIII. stanbul 1290/1328.
AKSOY, MEHMET : Mekteb-i Sultani Trk Kltr, say 150/151, 1975.
AKSOY, GNL : Osmanl Devri stanbul Sbyan Mektepleri zerine Bir nceleme, stanbul 1968.
AkTEPE, M N R : Trkiye Akademi meselesi ve II. Abdlhamid'e dil Akademisi hakknda sunulan bir layiha Belgelerle Trk Tarihi Dergisi,c. II, say 8-9.
ANTEL, S AHRETTN CELAL : Tanzimat Marifi, Tanzimat I, stanbul 1940.
AYA, NEVZAT : Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitimi: Kurulular ve Tariheler, Ankara 1948.
A B D L H A M D DEVR ETM SSTEM
169
BAN ARLI, N H A T SAM : Sultan A b d l h a m i d ' i n Trkecilii, Hayat Tarih mecmuas, c.

VI, say 35.
BAGZ, LHAN HO\VARD, E . VVILSON : Trkiye Cumhuriyetinde Eitim ve Atatrk, Ankara 1968.
BELN, De I'instructon Publgue en Turue, Paris 1865.
BERKER, A z i z : Trkiye'de lk retim (1839-1908), Ankara 1945.
BERKES, NIYAZI : Trkiye'de adalama, Ankara 1945.
BRUNOT, L . : Mektep . islm Ansiklopedisi.
CUINET, VITAL : la Turque d'Ase, c. IV, Paris 1890-1894
ENGELHARD, La Turquieet le Tanzimat, Paris 1880.
ERGIN, OSMAN : Trkiye Marif Tanh, c. II-III, stanbul 1940-1941.
HECUARD, CHARLES : La Turguie sous Abdul-Hamid II. Bruxelles 1900.
GZBYK, A . EREF VE KL, SUNA : Trk Anayasa Metinleri. Ankara 1957.
I.N'AN", M . R A U F : Atatrk'n devrald eitim retim durumu ve kurumlar (Eitim
Dzeni), Atatrk Konferanslar 1971-1972, Ankara 1975.
NAL, BNLEMN MAHMUT, KEMAL : Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, Cz I-XIV,
stanbul 1969.
KANSU, N A F ATIF : Trkiye Marif Tarihi, c. I-II, Ankara 1931-1932. Trki ye'de
marif, Terbiye Mecmuas, no. 13, 1929. Kz ve Erkek ddleri, Trk Turdu, c. I, seri II, say 1, 1924.
KARAL, ENVER ZYA : l'Acculturation : Orient et Occident, XII. Congres inter natonal des Sciences historiues, Rappdrts I, Viyana 1965.
Tanzimattan Evvel Garbllama Hareketleri, Tanzimat I, Ankara 1940.
Osmanl Tarihi, c. V-VIII, Ankara 1961-1962.
KARDA, RLZA : Trkiye'de Mill Eitimin Gelimesi (retmen yetitirme messeseleri
ynnden), Trk Kltr, c. III.
KAZAMAS, AN'DREAS M : Educaton and Quest for modernty in Turkey, London 1966.
KOER, HASAN ALI : Trkiye'de Modem Eitimin Douu ve Geliimi (1773-1923), stanbul
1970.
Trkiye'de retmen Yetitirme Problemi (1848-1967), Ankara 1967.
Kou,
READ EKREM : Sbyan Mektepleri, Hayat Tarih Mecmuas, c, I, say 2, 1966.
KURAN ERCMEND, Kk Sait Paa (1840-1814) as a Turkish Modernist).

JMES, April 1970, c. I, no 2.
L , LEOUZON : le Duc, La turue est-elle ncapab.le de reformes, Paris 1876.
LEVVS, BERNARD : Modern Trkiye'nin Douu (ngilizceden eviren Metin Kratl), Ankara 1970.
Andjuman (Ercmen-i Dani), Ancyclopedia of islm, 2. bask.
LTF, M.. - Tanzimattan Sonra Trkiye'de Marif Tekilt, T.E.E.M., say 17 (94), stanbul 1926.
MAHMUT, CEVAT : Marif-i Umumiye Nezareti Tarihe-i Tekilt ve craat, stanbul 1328.
M . , SAIT PAA: (Sadrazam'kk Sait Paa), Hatrat, c. IIII, stanbul 1328.
BAYRAM K O D A M A N "
170
MORAVVITZ, CHARLES : Les Finances de la Turquie, Paris 1902.

MMTAZ, TURHAN : Marifimizin Ana Davalar ve Baz Hal areleri, stanbul 1954.
M . , CEVDET : Darlmualimn-i Rdiye'ye Usl- tedris Konmas Hakknda, Tedrisat
Mecmuas, say 32.
NADR,
BEY
: Talim ve Terbiye-i Etlal yahut Usl- Tedrrisi,
Tercman- Hakikat
Gazetesi, Terinievvel 1311.

N . , NlCOLAIDIS : Sa Majeste imperiales Abd-Ul-Hamd
Khan II. Sultan reformateur et reomi-
sateur de l'empire Otlaman, Bruxelles 1907.

OSMAN, ZEK : Bizde Marif-i ptidaiye, stanbul 1337.
REY, RET : Hatrat (1890-1922), Teni Sabah Gazetesi, 26 ubat 1941, (Canl ta rihler
serisi)
REFET, : Trkiye'de Marif-i ptidai, Trk Turdu, say 7, 1924.
F.
BEY, FREDERK W , TURKEY'N ROBERT E . , W A R D : and Dankward A.

Rustovv Political modemization in Japan And Turkey, Princiton, NJ: Princeton University Press, 1964,
SAKARBALKAN, B
III.
: Prenslik Devrinde Bulgaristan'da Trk Eitimi. Trk Kltr, c.
SPULER, BERTOD : Tanzimat ve Atatrk Devirlerinde Trk retim Sistemleri ve Mukayeseleri, Atatrk Devrimleri I. Milletleraras Sempozyomu Bildirileri, stanbul 1975.
S u , KML : Trk Eitiminde Teftiin Teri ve nemi, stanbul 1974.
SUNGU, IHSAN : Galatasaray Lisesi, Aylk Ansiklopedi, c. I, no. 5, 1943.
Galatasaray Lisesinin Kuruluu, Belleten, say 28.
Mekteb-i Marif-i Adliye'nin Tesisi, Tarih Vesikalar dergisi, say 3.
Tanzimat ve Yeni Osmanllar, Tanzimat I, Ankara 1940.
EHSUVAROLU, BED : Ali Suavi ve Galatasaray Lisesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi,
c. II, say 9, 1968.
ERIF, AHMET: Anadolu'da Tanin, stanbul 1325.
EVKI, M . A L , Bir Asrlk Marif Hareketi, Mualimler Mecmuas, c. 8, say 20, 1931.
TEMO, BRAHM : ittihat ve Terakki Cemiyetinin Teekkl ve Hdemat-
Vataniye ve Inklap-
Milliye Hatralarm, Romanya (Mecidiye) 1939

TEVFK, EBZZYA : Teni Osmanllar, c. I-III, stanbul 1973-1974.
TUNAYA, TARIK ZAFER : Trkiye'nin
1960
Siyas Hayatnda Batllama
Hareketlen,
stanbul,
UBICINI,: L 'etat preseni de l'empire Ottoman, Paris 1876.

U N A T , FAK RET : Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarih Bir Bak, Ankara 1964.
U s , HAKKI TARIK : Mecls-i Mebusan Zabt Ceridesi, stanbul 1939.
UAKLIGL, HALT ZYA : Krk T, stanbul 1969.
YALTKAYA, M . ERAFETTN : Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler, Tanzimat I,
Ankara 1940
YCEL, H A S A N AL : Trkiye'de Orta retim, stanbul 1938.
Z E T
II. Mahmud ve Tanzimat devirlerinde modern eitim ve retim alannda yaplan almalar 1869 Marif-i Ummiye Nizamnmesiyle yeni bir safhaya girmitir. Bu Nizmnme ile marif tekilt, ilk-orta retim, retmen
temini ve marifin mal yn gibi hususlar, modern bir anlayla, bir takm
esaslara balanmtr. Fakat uygulama alannda ayn baar elde edilememitir. Bu bakmdan 1876'dan nceki yllar, baz nemli uygulamalara ramen,
daha ziyade kararlar ve kanunlatrmalar dnemi olarak kabul edilebilir.
II. Abdlhamid devri ise Tanzimat yllannda alman kararlann ve yaplan kanunlann uyguland devirdir. Mesel Marif Nezareti bnyesinde,
her retim derecesi iin genel mdrlkler ve mfettiler meydana getirilmitir. Yine ayn devirde, her vilyet merkezinde birer marif mdrl ve
meclisi tekil edilmitir. Sancak ve azalarda ise marif meclisi ubeleri alm
ve aynca vilyetlerde mfetti kadrolan artnlmtr.
lk retim alannda, Tanzimat devrine gre nemli gelimeler olmutur. Buna ramen, ilk retim tamamyle slh edilememitir. Zira, mparatorlukta mevcut olan otuz bine yakn sbyan-iptida okulunun yandan fazlas
eski durumda braklmtr.
Bu devirde en fazla gelime orta retimde olmutur. Rdiye says
250-300'den 600 civanna kanimtr. Her vilyet ve pek ok sancak merkezinde birer idd alacak, saylan 100'e ykselmitir. Sultanler taraya
gtrlememitir. Fakat, sultanlerin grevi yedi yllk iddlere verilerek, eksiklik giderilmitir.
lk ve orta retimin retmen ihtiyacn karlamak iin otuzdan fazla
Darlmuallimn almtr. Ancak hi bir zaman retmen eksiklii giderilememitir. retmensizlik gibi, paraszlk da ilk ve orta retimin gelimesinde en byk engel olmutur. Bulunan mal kaynaklar ise daha ziyade idd.
sultan ve yksek okullara yaramtr. Bu kaynaklardan rdiyeler ksman
faydalanm ise de, sbyan-iptidai okullan mahrum braklmtr. Btn bunlara ramen Tanzimat devrine kyasla, ilk ve orta retimde gelimeler olmutur.
DZN
A
Abdurrahman Bey : 32.
Abdurrahman eref : 130.
Abdlaziz : 134.
Abdlhamid : VIII, XIII, 28, 36, 37, 39,
44. 47. 54. 55. 6 6 . 67, 69, 73, 77, 84,
85. 87, 89, 90, 94, 95, 96, 101, 113,
125, 128, 132, 136, 138, 140, 14, 144,
147. 15. ' 5 ' . 152, 154. '56, 157 158,
160, 162, 164, 165.
Abdlislm iptidisi : 72.
Abdlmecid : 9, 60, 61.
Adana : 40, 86, 95, 128, 153.
Adana Leyli ddis : 125.
Adana Rdiyeleri : 103.
Adapazar Rdiyesi : 94.
Aftb- Marif Rdiyesi : 100.
Afyon : 104.
Ahmediye ptidaisi : 72.
Ahmet Bey : 33.
Ahmet Efendi : 5 .
Ahmet Hamdi Efendi : 32.
Ahmet Hilmi Ef. : 49.
Ahmet Rza : 165.
Ahmet Vefik Ef. : 49, 165.
Ahmet Zht Paa : 35, 79, 130.
Akademi : 31.
Akaehir : 48.
Akhisar Rdiyesi : 94.
Akk : 104.
Aksaray : 75, 76, 100.
Ali Haydar Ef. : 33, 35, 73, 80, 106.
Ali Paa : 20, 134.
Ali Suavi : 136, 137, 138.
liye Mektebi : 50.
liye Okulu : 37.
liye ubesi : 149.
Altunizde Rdiyesi : 99.
Almanya : 108.
Amara : 104.
Amasya : 104, 152.
Anadolu : XIII, 6, 30, 38, 46, 48, 49, 51,

53, 55, 84, 85, 86, 92, 96, 105, 121,
122.
Anadolu Rdiyesi : 102.
Ankara : 40, 55, 86, 87, 89, 119, 128, 153,
161.
Ankara Leyl ddsi : 125.
Ankara Rdiyeleri : 103.
Antalya : 104, 153.
Arabistan : 86, 105, 121.
Arabistan Rdiyeleri : 102.
Ara : 48.
Aristokli : 29.
Armutlu Rdiyesi : 103.
Artin : 29.
Asker dd : 112, 129.
Asker mektebler XI.
Asker Rdiye : 103.
Atlamata : 94.
Atlamata Kz Rdiyesi : 99.
Atranos Rdiyesi : 103.
Avrupa : XI, XII, 1, 2, 8, 9, 11, 14, 15, 19,
20, 21, 22, 26, 37, 58, 67, 70, 89, 163.
Avusturya : 15.
Ayanck : 48.
Ayasofya : 99, 100.
Ayasofya Merkez Rdiyesi : 98, 99.
Aydn : 40, 46, 47, 86, 87, 89, 95, 128.
Aydn Nehari ddis : 126, 130, 152.
Aydn Rdiyesi : 103.
Aziz Bey : 33.
B
Bab- li : 8, 9, 21, 46, 49, 53, 78, 113, 137,
141.
Bb- Defterdar : 8.
Badat : 27, 40, 44, 86, 87, 89, 95, 122,
128, 129.
Badat dd Mektebi : 122.
Badat Nehari ddsi : 126.
Bahriye Mektebi 117.
174
DtZtN
C
Balkesir Nehari d d s i : 1 2 5 .
B a n d r m a Rdiyesi : 1 0 3 .
Bartn : 4 8 .
Basra : 4 6 , 8 6 , 8 9 , 9 5 , 1 2 2 .
Basra R d i y e l e r i : 1 0 3 .
Bayezid M . Rdiyesi : 98, 99, 104.
Bayram Fruu ptidasi: 72.
B a y r a m p a a ptidisi : 7 2 .
C a n i k : 90, 9 5 , 1 0 5 .
Cebel-i B e y r u t : 1 0 3 .
Cebel-i L b n a n : 1 0 5 .
Cezayir-i Bahri Sefid : 9 5 , 1 0 5 , 1 2 8 .
Cidde : 95.
C i d e : 48.
Bebek p t i d a s i : 7 2 .
Bedi-y Mertiyet K z Rdiyesi : oo.
Bedrika-y rfan Rdiyesi : 100.
Bekir B e y : 5 4 .
Berlin : 109.
Beikta : 7 2 , 7 5 , 76, 94, 100, 1 1 8 , 1 2 1 .
Beikta Askeri Rdiyesi : 1 0 1 .
Beikta ddsi : 1 1 8 .
Beikta lmiye Cemiyeti : 19.
Beikta K z Rdiyesi : 99.
Beikta M e r k e z Rdiyesi : 9 8 .
Beykoz : 98.
a n a k k a l e : 40, 90, 1 0 5 , 1 1 9 .
a n a k k a l e Rdiyeleri : 1 0 3 .
ankr : 4 8 , 1 0 4 , 1 1 9 .
a n a k k a l e N e h a r i ddsi : 1 2 6 .
a t a l c a : 90, 1 0 5 , 1 2 8 .
a t a l c a N e h a r i ddsi : 1 2 5 .
e n g e l k y : 76, 100.
e n g e l k y ptidisi: 7 2 .
erkez-i T e a v n Rdiyesi : 99.
orum : 104.
Beykoz R d i y e s i : 99.
Beylerbeyi : 7 5 , 94, 99, 100.

Beylerbeyi ptidisi : 7 2 .
Daday : 48.
Beylerbeyi Rdiyesi : 9 9 .
D i m i Meclis-i M a r i f : 3 3 .
Beyrut : 60, 86, 8 7 , 89, 1 1 0 , 1 2 8 , 1 2 9 , 1 3 3 ,
Dam Meclis-i Marif-i U m m i y e : 1 4 .
144, 153, 1 6 1 .
Beyrut d d s i : 1 2 1 .
Dire-i Mektib-i M a h s s a : 1 8 .
Dire-i Mektib-i U m m i y e : 18.
Beyrut Leyl ddsi : 1 2 5 .
Dire-i dre : 2 2 .
Beyrut Rdiyeleri : 1 0 3 .
Dire-i lmiye : 2 2 .
Biga N e h a r i ddsi : 1 2 6 .
Drlameliyat: 148.
Bingazi : 90, 1 0 5 , 1 5 3 .
Dr'l-edeb Rdiyesi: 99.
Bingazi Rdiyesi : 99, 1 0 3 .
Dr'l-feyzi O s m a n i y e Rdiyesi : 100.
Bitlis : 40, 5 4 , 80, 86, 8 7 , 89, 1 0 4 , 1 1 9 , 1 2 2 ,
D r l f n u n : X I I I , 1 1 , 1 3 , 1 4 , 1 7 , 19, 2 5 ,
1 2 3 , 160.
Bitlis N e h a r i d d s i : 1 2 3 .
Bitlis Rdiyeleri : 1 0 3 .
Bolu : 48, 104.
27Drlmarif : 9 1 , 9 2 , 106, 1 2 0 , 1 2 1 ,
133,
148.
D r l m a r i f ddsi : 9 4 .
Bolu N e h a r i ddsi : 1 2 6 .
Drlmuallimt: 24, 25, 27.
Bolvadin Rdiyesi : 1 0 3 .
D r l m u a l l i m n : 1 4 , 2 4 , 2 5 , 6 3 , 64, 6 7 , 70,
Bosna : 9 5 , 96, 1 4 7 .
76, 80, 9 2 , 1 4 5 ,
B o y a b a t : 48.
' 5 ' . l53> '55. >5 6 -
B u r d u r : 104, 1 1 9 .
Bursa : I X , 40, 4 1 , 49, 86, 8 7 , 8 9 , 9 5 , 1 0 4 ,
105, 128, 1 3 2 , 1 5 3 , 159, 1 6 .
Bursa Leyl ddsi : 1 2 5 .
Bursa nas Rdiyesi : 1 0 3 .
Bursa Rdiyeleri : 1 0 3 .
B y k a d a : 80.
146, 147,
149,
150,
Drlmuallimin-i ptidiye : 8 4 , 1 5 3 .
Drlmuallimn-i K e b r : 1 4 6 .
Drlmuallimn-i R d : 1 5 3 .
Drlmuallimn-i S b y a n : 46, 6 7 ,
146,
l6a
147, 150, 1 5 1 , 152, 154.

Drltedris R d i y e s i : 99.
Dar'-r-y A s k e r : 2.
175
DZN
Dar'-r-y Bab- l i : 6, 8 .
E r z u r u m L e y l ddsi : 1 2 3 , 1 2 5 .
Davut Efendi : 3 2 , 5 1 .
Erzurum Leyl Mektebi : 1 2 2 .
Davutpaa M e r k e z Rdiyesi : 98.
E r z u r u m M a r i f daresi : 4 2 .
Debre : 7 9 , 1 0 4 .
E r z u r u m Rdiyeleri : 1 0 3 .
Dedeaa : 103.
Esat Efendi : 1 2 .
D e d e a a N e h a r i ddsi : 1 2 5 .
Eski Ali Paa : 100.
Denizli: 104.
Eski A l i Paa ptidisi : 7 2 .

Evkf- M n d e r i s e : 1 2 4 .
Denizli N e h a r i d d s i : 1 2 6 .
Dersadet : 3 2 , 46, 60, 7 3 , 76, 8 8 , 96, 1 0 1 ,
E v k f Nezreti : 6 6 .
E
134. >52. 155-
yP
75. 7 6 . 94.
10
E y p Asker Rdiyesi : 1 0 1 .
E y p K z Rdiyesi : 99.
E y p M e r k e z Rdiyesi : 9 9 .
Dersadet ddleri : 1 2 7 .
Dersaadet K z S a n a y i Mektebi : 9 9 .
Dersadet Rdiyeleri : 3 2 .
Dersim : 80, 1 0 4 , 1 2 1 .
Dervi Paa : 18.

Deveolu ptidisi : 7 2 .
Faik Reit U n a t : 7, 5 7 , 1 4 3 .
Devlet-i l i y e : 1 5 .
Fatih : 7 5 , 7 6 , 94, 9 9 , 100, 1 1 8 , 1 2 1 .
Dinar Rdiyesi : 1 0 8 .
Fatih Askeri Rdiyesi : 1 0 1 .
Diyarbekir : 3 9 , 40, 4 2 , 4 6 , 8 5 , 8 6 , 8 9 , 9 5 ,
Fatih d d s i : 1 1 8 .
103, 122, 1 2 3 , 1 2 5 , 128, 1 5 3 , 160.
Fatih p t i d i s i : 7 2 .
D r a m a Nehari ddsi : 1 2 5 .
Fatih K z Rdiyesi : 9 9 .
Duyn- U m m i y e : 162.
Fatih M e d r e s e s i : I X .
Dzce : 4 8 .
Fatih M e r k e z Rdiyesi : 98, 99.

Fevziye d d s i : 1 1 8 .
-
Edirne : 3 9 , 40, 46, 86, 8 7 , 89, 9 5 ,
Fevziye ptidisi : 7 2 .
no,
119, 122, 128, 129, 152, 153.

Edirne M e r k e z Rdiyesi : 1 0 3 .
Edirne Leyl ddsi : 1 2 5 .
Edirne Rdiyeleri : 1 0 3 .
Edirnekap : 7 4 .
E g e Adalar : 89, 9 5 , 104.
Fevziye Rdiyesi : 9 9 .
Feyz-i Hrriyet K a r m a Rdiyesi : 100.
Filibe : 80, 1 3 7 .
F r a n s a : 20, 1 2 0 , 1 3 4 , 1 3 9 .
F u a t Paa : 19, 20, 1 3 4 .
Fuyzt-
Osmaniye
E g e Adalar Rdiyeleri : 1 0 2 , 1 0 3 .
Erikap : 74, 98.

Erikap M e r k e z Rdiyesi : 99.
Elaz : 1 1 9 , 160.
Karma
Rdiyesi
G a l a t a s a r a y Sultansi : 1 1 4 , 1 3 4 , 1 3 5 , 1 3 6 ,
1 3 7 , 143, 144.
Emir B u h a r : 75, 76.
G e b z e : 100.
Emlk-i H m y u n : 8 7 .
G e b z e Rdiyesi : 94.
Emrullah E f e n d i : 1 3 0 , 1 6 5 .
Gelibolu : 1 0 3 .
Erdek Rdiyesi : 1 0 3 .
Gelibolu N e h a r i ddsi : 1 2 5 .
Ereli : 4 8 .
G e m l i k : 48, 80.
Erenky : 99.
G e m l i k Rdiyesi : 1 0 3 .
Erenky Rdiyesi : 99.
Gerede : 48.
Ergani : 1 0 4 , 1 0 5 .
Gerze : 48.
Erturul : 104.
Geyikler Z k r Rdiyesi : 1 0 3 .
Erzincan : 104, r 2 g .
G e y v e Rdiyesi : 94.
E r z u r u m : 3 9 , 40, 46, 5 4 , 8o, 86, 89, 9 5 ,
G i r i t : 20, 9 5 , 1 4 3 , 1 4 4 , 1 4 7 .
1 2 8 , 1 2 9 , 1 5 3 , 160.
100.
Glpazar Rdiyesi : 1 0 3 .
DZN
176
G n e n Rdiyesi : 1 0 3 .
Hseyin Efendi : 1 5 .
Grice : 1 0 5 , 1 1 5 .
H v e y d e : 104.
Grice N e h a r i ddsi : 1 2 6 .
Gynk : 48.
Glen-i M a r i f K a r m a Rdiyesi : 100.
Ihlamur ; 99.
Gmlcine : 119.
sparta : 104, 1 5 3 .
G m l c i n e N e h a r i ddsi : 1 2 5 .
G m h a n e : 104.
Gzel M e s c i t : 99.
b r a h i m a a ayr : 94.
b r a h i m a a a y r ddsi : 1 1 8 .
b r a h i m a a ayr ptidisi : 7 2 .
brahim T e m o : 1 6 5 .
Hadik-y rfn Rdiyesi : 100.
el : 104.
Hadik-y M a r i f K a r m a Rdiyesi : 100.
dd : 2 5 , 2 7 , 5 4 , 62. 1 0 1 , 106, 1 1 2 .
Hafz Paa ptidisi - . 7 2 .

Hakkri : 19, 1 2 1 , 1 5 3 .
H a l e p : 40, 86, 8 7 , 89, 9 5 , 1 2 8 , 1 5 2 .
1 2 9 . I 3 ' . '47. "59dadiye : 5 3 .
Halep Leyl ddsi : 1 2 5 .
dd Mfettilii : 5 2 .
Halep M e r k e z Rdiyesi : 1 0 3 , 104.
gnatiyef: 1 3 7 .
Halil Rfat Paa : 1 5 9 , 160.

Halit Z i y a Uaklgil : 108.
H a m a : 104.
H a m a N e h a r i ddsi : 1 2 6 .
114,
1 1 5 , 1 1 7 , 1 1 9 , 120, ' 2 4 , 126, 127, 128,
hsaniye : 100.
lyas elebi : 99.
lyas Efendi : 3 2 .
m a m z a d e Esat Efendi : 6.
H a m i d i y e : 48, 98.
nebolu : 48.
H a m i d i y e ptidasi : 7 2 .
ptid : 27, 30, 5 5 , 64. 6 5 , 68, 69. 70, 7 1 ,
H a m i d i y e M e r k e z Rdiyesi : 98.
72, 7 3 . 7 7 . 78, 8 1 , 8 2 , 8 3 , 84, 8 7 , 88,
Harbiye : 1 2 1 .
89,98,145,148,162.
Hariciye Nezreti : 5 4 .
ptida Mektebi : 68, 107.
H a r p u t : 8 5 , 104, 1 5 3 .
ptidi N m n e Mektebi : 68.
Haseki : 7 5 , 76, 100.
ptidi ubesi : 1 4 9 .
H a i m Paa : 68, 7 7 .
ptidiye : 5 1 , 5 2 , 5 3 , 5 5 .
Havran : 104.
ran : 109.
Havran Rdiyesi : 1 0 3 .
skeleba : 7 2 .
H a y d a r h n e ptidisi : 7 2 .
skilip : 48.
Hayret Efendi : 3 2 .
stanbul : I X , 2, 10, 14, 2 3 , 26, 2 7 , 3 3 , 48,
Hayriye-i Sanayi-i Nefise Kz Rdiyesi :

100.
Hayrullah Efendi : 16.
Hekimolu Ali Paa ptidisi : 7 2 .
Hekim irvan ptidisi : 72.
Hereke Rdiyesi : 100.
Hersek : 9 5 , 96.
Hns : 1 0 4 .
Hicaz : 40, 89, 104, 1 2 8 .
Hicaz Rdiyeleri : 1 0 3 .
Hilmi Efendi : 3 3 , 49.
Hocapaa ptidasi: 72.
H u m u s : 104.
49. 52> 53. 58, 63, 64, 6 5 , 67, 70. 72,

7 3 , 7 4 , 76, 7 7 , 80, 86, 88, 89, 92, 94,
95> 97. 98, 1 0 1 ,
105,
108,
110,
112,
1 1 4 , 1 1 6 , 1 1 7 , 1 1 8 , 120, 1 2 1 , 1 2 3 , 1 2 4 ,
126, 1 2 7 , 1 2 8 , 1 2 9 , 146, 1 4 8 , 150, 1 5 2 ,
154. ' 5 5 . 159. 161, 162.
stanky : 1 1 9 .
stinye ptidisi : 7 2 .
kodra : 40, 5 1 , 86, 89, 9 5 , 1 2 2 , 1 2 8 .
kodra Rdiyesi : 1 0 3 .
tip : 1 5 3 .
ttihd- Ansr K a r m a Rdiyesi : 100.
ttihd- O s m a n K a r m a Rdiyesi : 100.
DZN
177
ttihat ve T e r a k k i Hkmeti : 1 5 6 .
Krklareli : 1 0 3 , 1 1 9 .
ttihat ve T e r a k k i K a r m a Rdiyesi : 100.
Krklareli N e h a r i d d s i : 1 2 5 .
ttihat ve T e r a k k i K z Rdiyesi : 100.
Krehir : ' I 0 4 , 1 1 9 .
Krehir N e h a r i ddsi : 1 2 6 .
ttihat ve T e r a k k i Mektebi : 100.

ttihat ve T e r a k k i
Nmne
Rdiyesi
Kla-y H m y n : 1 3 4 .
Kz Rdiyeleri : 2 5 .
100.
zmir : 4 1 , 4 7 , 104, 1 0 5 , 1 1 0 , 1 1 5 , 1 2 2 , 1 5 3 .
K z S a n a y i Mektebi : 100.
zmir ddsi : 1 2 .
K z Sanayi Rdiyesi : 99.
zmir L e y l ddsi : 1 2 5 .
K o c a M u s t a f a Paa : 7 4 , 5 9 .
zmir Rdiyesi : 94, 1 0 3 , 108.
K o c a M u s t a f a Paa Asker Rdiyesi : 1 0 .
zmit : 40, 87, 1 1 9 , 1 2 6 , 1 2 8 .
K o c a M u s t a f a Paa p t i d i s i : 7 2 .
K o c a M u s t a f a Paa Rdiyesi : 99.
K o n y a : 3 9 , 40, 4 7 , 8 6 , 90, 1 1 9 , 1 2 8 ,
Kademesi : 99.
K o n y a Leyl d d i s i : 1 2 5 .
Kadky : 99, 100.
K o n y a M e r k e z Rdiyesi : 104.
Kadky Kz Rdiyesi : 99.
Kosova : 40, 8 6 , 90, 1 0 4 , 1 2 2 , 1 2 8 ,
Kafkas : 8 7 .
Kosova Rdiyeleri : 1 0 3 .
Kafkasya : 80.
K o z a n : 104.
Kalender Paa ptidisi : 7 2 .
K u d s : 90, 9 5 , 1 0 5 , 1 1 9 , 1 2 8 , 1 5 3 .
K u d s N e h a r i ddsi : 1 2 6 .
K m i l Paa : 3 9 , 54.
Kuds Rdiyeleri: 103.
K a n d r a Rdiyesi : 94.
K k a m l c a : 99.
Kandilli : 100.
K k M u s t a f a Paa : 100.
Kandilli K z Rdiyesi : 99.
K k M u s t a f a Paa Rdiyesi : 99.
K a n l c a : 94.
K k L a n g a ptidisi : 7 2 .
Kanlca ptidisi : 72.
K k p a z a r ptidisi : 7 2 .
K a n n - i E s a s : 28.
Ktahya : 104.
Kaplisko : 1 3 7 .
Ktahya Nehari ddsi: 125.
Karahisar- S a h i p : 1 1 9 .
Karamrsel Rdiyesi : 94.
Karasi : 1 1 9 .
Karlofa : X I .
Ltif Efendi : 3 2 .
K a s m p a a : 7 5 , 76, 94, 100.
L a z k i y e N e h r ddsi : 1 2 6 .
Leyl d d : 122, 123, 1 2 5 , 126.
K a s m p a a Rdiyesi : 99.
153,
Ltfi Efendi : 1 2 , 1 6 .
161.
Kavid-i dare : 1 1 3 .
Kayseri : 104.
Marif-i A d l i y e : 8, 1 4 .
Kayseri N e h a r i ddsi : 1 2 6 .
M a r i f Diresi : 2 2 , 1 4 8 , 1 6 1 .
Kaza-i E r b a a : 1 1 g.
Marif Komisyonu : 1 1 3 , 120, 152.
Keml : 165.
M a r i f Meclisi : 1 1 , 29, 4 4 , 46, 4 7 ,
K e m l Efendi : 92.
150,
'52-
Kadky Rdiyesi : 99.
K a s t a m o n u : 40, 4 7 , 86, 90, 9 5 , 1 2 8 ,
157,
>52, 153-
Kabasakal : 99.
106,
151-
Kenzl M a r i f Rdiyesi : 100.
M a r i f M d r l : 2 3 , 108, 1 2 2 , 1 5 8 .
Kerbel : 104.
M a r i f M d r : 108, 1 5 1 .
Kerk : 104.
Marif Nzn : 1 5 1 .
Kerkk : 1 0 5 .
M a r i f Nezreti : 16, 1 7 , 19, 20, 2 1 , 2 3 , 29,
Kbrs : 9 5 .
Krm : 14.
30. 31. 33 35. 36, 37. 38. 39. 43. 45.

49. 53. 54. 62, 6 7 , 69, 7 0 , 7 1 , 7 2 , 7 3 ,
DtZtN
178
76, 7 7 , 79. 84, 88, 96, 1 0 1 , 107, 1 1 3 ,
1 1 7 . 150. ' 5 ' . 5 6 > '57. 15 8 . '59. [ 6O.

162, 164, 165.
Marif-i Nezreti Cellesi : 50.

Marif S a l n m e s i : 101.
Marif-i U m m i y e Heyeti : 16, 18.
Marif-i U m m i y e M e c l i s i : 29.
Marif-i U m m i y e Nezareti : 16, 17, 18,
2 2 , 34. 38.
Marif-i U m m i y e Nizmnmesi : 23, 24,
2 5 , 26, 2 7 , 28.
M a d a m e de Salve : 135.
Mahalle M e k t e p l e r i : 6, 8, 10.
Mahall Cemaat M e c l i s i : 108.
II. M a h m u d : 1, 2, 3, 6, 58, 59, 91.
Mahmudiye : 94.
Mahmudiye ptidisi: 72.
M a h m u d i y e Merkez R d i y e s i : 98.
Mahmut C e v a t : 126.
Mahrec-i Aklm : 133.
Makedonya : 53.
Makrky : 39, 100.
Malatya : 104.
Mamuretlaziz : 39, 40, 41, 46, 80, 90,
104, 1 2 2 , 126, 1 2 8 , 1 5 2 .
Mamuretlaziz Leyl iddsi: 123, 126.

Mamuretlaziz Rdiyeleri : 103.
Manastr : 40, 79, 86, 90, 95, 110, 119, 121,
128, 1 2 9 , 1 5 3 .
Manastr ddsi : 121.

Manastr Leyl d d s i : 125.
Manastr Rdiyeleri : 103.
Manisa : 194, 119, 129.
Manisa Nehari ddsi: 126.
Mara : 104, 119.
Mardin : 104.
Matbaa-i mire dresi : 29.
Matbaalar dresi -.31.
Meclis-i Tedrisiye : 27.
Meclis-i Ahkm- Adliye: 2, 60.
Meclis-i li-i T a n z i m a t : 17.
Meclis-i mriye : 10.
Meclis-i Kebr-i Marif: 22, 23, 27.
Meclis-i M a r i f : 11, 12, 15, 17, 23, 27, 28,
3. 33. 35. 39. 4 6 . 5Meclis-i Marif-i Ummiye : 11, 12, 13,
18,61.
Meclis-i Mebusan : 28, 37, 101.
Meclis-i M u h t e l i t : 17, 18.

Meclis-i Muvakkat : 10, 11, 61, 62.
Meclis-i Umr- Nafa : 3, 4, 5, 6, 8, 48,
59. 6 O Meclis-i Val : 10, 1 1 , 134.
Meclis-i Val-y Ahkam- Adliye : 6, 8.
Meclis-i Vkel : 16, 1 5 1 , 152, 160.
Meclis Kalemi : 33, 36.
Medine : 104.
Medrese : IX, X , XI, XII, XIII, 2, 3, 4, 5,
7, 12, 16, 3 7 .
Medrese-i Muallimin : 155,156.

M e h m e t Latif Efendi : 6.
Mekteb-i Sultaniye : 143, 144.
Mektib-i liye : 6, 24, 35, 39, 52, 53. 106,
130, 1 3 1 , 1 5 1 .
Mektib-i liye D i r e s i : 37.

Mektib-i liye ve Hussiye Mfettilii :
36"
Mektib-i liye dresi: 33.
Mektib-i liye Mfettilii : 33.
Mektib-i Askeriye : 15.
Mektib-i Gayr-i Mslim ve Ecnebiye
Mfettilii : 36, 54.
Mektib-i Harbiye : 114.
Mektib-i Hussiye : 24, 25.
Mektib-i ddiye : 24, 33, 34, 35, 101,
102, 1 1 6 , 1 2 1 , 126, 1 2 7 , 130.
Mektib-i ddiye dresi : 36.

Mektib-i ptidiye : 54, 68, 71, 76, 102,
120, 1 2 6 , 1 3 0 .
Mektib-i
Mektib-i
Mektib-i
Mektib-i
36.
Mektib-i
ptidiye dresi : 31, 33. 36, 37.

Leyliye : 122.
Mlkiye : 15.
Mlkiye Shhiye Mfettilii :
Rdiye : 24, 32, 5 1 , 92, 93. 102,
i i i , 1 1 5 , 126, 1 3 4 .
Mektib-i
Mektib-i
Mektib-i
Mektib-i
Rdiye
Rdiye
Rdiye
Rdiye
Diresi : 30, 37, 91, 96.

daresi: 33, 36.
Munlii : 49.
Nzrl (Nezreti) : 6,
7, 8, 10, 12, 14.
Mektib-i Sbyniye : 12, 18, 24, 30, 32,

68,71.
Mektib-i Sbyniye Diresi : 37, 67.

Mektib-i Sbyn- Mslime : 62.
Mektib-i Sultniye : 24, 39, 1 1 5 , 144.
179
DZN
Mektib-i U m m i y e : 2 4 , 5 1 , 6 , 9 2 , 1 1 6 .
M u s u l : 86, 8 7 , 90, 1 2 2 , 1 5 2 , 1 5 3 .
Mektib-i U m m i y e M u i n i : 4 9 .
Musul Nehari ddsi: 126.
Mektib-i U m m i y e Nezreti : 1 2 , 1 3 , 1 4 ,
M u s u l Rdiyeleri : 1 0 3 .
M u : 104, 119.
16,49.
M u v a k k a t Meclis-i M a r i f : 10, 14.
Mekke : 104.
Mekteb-i H a r b i y e : X I , 2, 9 2 .
M h e n d i s h n e - i Bahri-i H m y n : X I , 2.
Mekteb-i d d : 1 1 6 .
M h e n d i s h n e Berri-i H m y n : X I , 2 .
Mekteb-i K e b r : 1 4 3 .
M l k i dd : 1 1 2 , 1 1 7 , 1 2 6 .
Mekteb-i Marif-i A d l i y e : 7, 8, 1 4 .
Mlkiye Mektebi: 39.
Mekteb-i M l k i y e : 16, 1 1 8 .
M m t a z Efendi : 3 2 .
Mekteb-i O s m a n K a r m a Rdiyesi : 100.
M n i f Paa : 1 9 , 1 3 8 , 1 6 5 .
Mekteb-i Sadet Rdiyesi : 100.
M z e - i H m y u n dresi : 3 6 .
Mekteb-i Sultan : 7 4 , 1 1 5 , 1 1 6 , 1 1 9 ,
133,
136. 137. '89. 140. >4'. 43Mekteb-i T e r a k k i K a r m a R d i y e s i : 100.

Mekteb-i T b b i y e : X I , 2.
Mekteb-i U l u m - E d e b i y e : 7.
Mektb Kalemi : 3 3 , 3 5 .
M e m d u h Paa : 8 5 .
M e m u r i n - i Mteferrika : 3 6 .
Nablus : 104.
Necd : 104.
Nehari d d : 126, 132, 133.
Nevvyork : 109.
Nide : 104, 1 5 3 .
Numan Efendi: 32.
M e m u r i n - i Teftiiye : 5 2 .
N m n e ptidi : 70.
Menb-y Fyuzat- Osman Kz Rdiyesi :
Numne-i
100.
M e n b - y rfan Rdiyesi : 99.
Mentee : 104.
krn-
Hamdi
N u r u o s m a n i y e ptidisi : 7 2 .
Mevlevihne Kaps : 7 4 .
M s r : 9, 109.
O d a b a : 94.
Midilli : 1 0 4 , 1 1 9 .
O s m a n Efendi : 3 2 .
Miholofski : 1 3 7 .
O s m a n l nas Mektebi : 100.
M i h r i m a h Sultan ptidisi : 7 2 .
Mikail E f e n d i : 3 2 .
lar : 3 4 .
Mill E i t i m Bakanl : 1 6 .
N u r u o s m a n i y e : 70.
Mersin : 103.
Milel-i G a y r - i M s l i m e ve E c n e b i y e O k u l -
Rdiyesi
98.
P -
Paris : 1 5 , 109, 1 2 0 , 1 3 4 , 1 6 5 .
Pasarofa : X I .
Pazarck Rdiyesi : 1 0 3 .
Mirat- Feyz Rdiyesi : 100.
P e y m a n Sultan Rdiyesi : 7 2 .
M i r g n : 94, 99.
Pritine : 1 0 4 , 1 1 9 , 1 5 0 , 1 5 1 .
M i r g n K z Rdiyesi : 99.
Pirizren : 1 0 4 , 1 5 0 .
Molla G r n i : 100.
Preveze : 1 0 5 .
M o n s i e u r Bourre : 1 3 4 .
Prtela H a s a n Efendi ptidisi : 7 2 .
Molla G r n i Rdiyesi : 99.
Mora : 1 1 7 .
Mbayt Komisyonu : 36.
R a g p Paa : 7 2 .
Mudurnu : 48.
R a s a t h n e : 30.
M u l a N e h a r i ddsi : 1 2 6 .
Reit Efendi : 1 6 .
Mustafa Cemil : 1 4 1 .
Recai Efendi ptidisi : 7 2 .
M u s t a f a N u r i Paa : 1 6 5 .
Rehber-i ttihd- O s m a n K a r m a R d i -
M u s t a f a Reit Paa : 8, 9, 1 1 .
yesi : 100.
DZN
180
Silvrikap : 74Rehber-i Saadet Karma Rdiyesi : 100.

Silivri Rdiyesi". 94.
Rodos : 40, 8o, 87, 104, 119, 126, 153.
Simav Rdiyesi ". 103.
Rusuk : 80.
SimkeVne ".70.
Rumeli : 35, 49, 51, 52, 54, 65, 80, 86, 87,
Simkehe ptidisi . 7 2 .
9 2 , 9 5 , 102, 105, 121, 122, 130.
S i n o p 48, 104.
Rusya : 137, 158.
S i n o p N e h r ddsi : 126.
Rstem Paa p t i d a s i : 72.
Siroz. N e h r ddsi \
Rdiye : 8, 14, 17, 25, 27, 37, 38, 47, 52,
Sivas : 39, 4 0 , 45, 46, 55, 8 0 , 8 5 , 8 6 , 8 7 , 9 0 ,
53. 6 2 - 74. 82, 91, 92, 93, 94, 96, 9 8 ,
9 5 , 103, 104, 11a, 119, 123, 125, 128,
102, o 6 , 108, x , 112, 113, 114, 117,
152, 153, 154, 159, 160, 6 \ .
133. 134. 147. 148, 159. , 6 4 Sofya : 95, 96.
R d i y e M e k t e b i : 8, 11, 17, 49, 105, 106,
115, 149.
S o u k e m e Asker R d i y e s i : 101.
S u l t a n a h m e t : 75, 76.
S
Sultanahmet Kz Rdiyesi : 99.
Sadi: 9, 110.
Sultan Bayczid : 94.
Saffet Paa : 9, 22.

Safranbolu : 48.
Sait Paa : 39, 82, 83, 96, 106, 107, 110,
9> ' 3 4 .
3 5 . ! 3 6 ' ! 4 > 5 2 > i 5 8 >
i6
Sultan : 14, 25, 50, 94, 108, 133,

146.
Sultan Selim : 75, 76, 94.
Suphi Bey : 32, 49.
Suriye : 40 46, 80, 86, 90, 95, 103, 104,
128,161.
Sleymniye ptidisi: 72.
5-
Sakz : 104.
Salih Efendi: 29.
Samatya : 100.
Sami Abdurrahman Paa : 16.
- Samsun : 90, 128.
ahin Etendi : 5 .
Samsun Nehari ddsi: 9, 126.
akir Efendi: 32.
Sana : 104.
akir Paa: 84,85.
Sanat Okulu : 111.
am : n o , 112,125,129, 153.
Sanayi ddleri: 108.
ebinkarahisar: 104.
Sancak Mektepleri : 122.
ehzade ptidisi: 72.
Sandkl Rdiyesi: 103.
ems'l-Mektib Karma Rdiyesi: \oo.
Sarahane : 70.
ikago109.
Sarahane ptidisi: 72.
inayder Efendi: 54.
Saryer ptidisi '.72.
umnu : 80.
Selanik : 40, 41, 46, 54, 90, 95, 105, n o ,
ur-y Devlet: 22, 79, 118,134.
119, I2i, 122, 128, 153.
Seltin-i z m M e k t e p l e r i :
5,6.
S e l i m S a b i t : 29, 33, 77, 96, 151,

Senice:
- T
Tahsin Etendi
104.
S e r f i c e : 104,
Sbyan
Talimhane:
119.
Mektepleri
: IX, XI,
3, 8,
u ,
17 3 7 . 4 7 4 9 - 5 8 , 5 9 . & 0 * 6 1 , 6 2 ,
64,
65,
66,
67,
68,
73, 91,
Shhiye:
63,
145,
Sicil-i A h v l :
94.
Tarakl R d i y e s i 94Takpr:
Talca'.
48.
104,119.
108,118,121.
8.
Tara ptida O k u l u :
\20,122.
125.
T a r a M e k t ' b - i d d s i *.
37.
Sicil-i A h v l u b e s i :
104.
148.
T a r a ddleri : 114,
37.
Snf- Sn M e k t e p l e r i :
Siirt:
107,
12,
Tara :
i47>
165.
35.
Tara Rdiye
Teke:
119.
OVu\u;
122.
181
DZN
Tekirda : 49, 1 1 3 ,
V a n : 3 9 , 40, 4 6 , 5 4 , 8 6 , 9 0 , 1 0 5 , 1 2 1 ,
119.
122,
123, 128, 152, 153, 160.
T e k i r d a N e h a r i dadisi : 1 2 6 .
T e l i f ve T e r c m e Diresi : 3 0 .
Vanof:
Tercme Odas : 33.
Vapurid Efendi : 32.
137.
Tekilt- Dahiliye : 1 1 3 .
Vefa : 99.
Tekilt- M e k t i b : 1 1 6 .
Vesile-i T e r a k k i Rdiyesi : 100.
Tekilt Sand : 36.
V e z n e c i l e r ptidisi : 7 2 .
T e v i k i y e ". 1 0 0 .
Victor Duruy : 134,
Tbbiye : 116.
V i l y e t M a r i f dresi : 1 1 5 .
Ticaret Okulu : 1 1 1 .
Vilyet Marif Meclisleri : 44, 45.
Tokat : 104.
Vilyet Marif M d r l : 38.
Topba Askeri Rdiyesi : 1 0 1 .
Vilyet Sultanleri : 1 4 3 .
T o p h n e : 75, 76, 94, 99.
Vilyet-i h n e : 1 4 5 .
Tophneliolu : 94.
Topkap Merkez Rdiyesi : 98, 99.
Tosya : 48.
Trablusgarp : 90, 95, 104, 128.
Yakack Rdiyesi : 94.
Trablusam : 104.
Y'anya : 40, 46, 80, 86, 8 7 , 90, 9 5 , 1 0 5 , 1 1 9 ,

128, 153.
Trablusam Nehari ddsi: 126.

Trabzon
: 40, 86, 90, 9 5 ,
104,
110,
103.
T u n a : 27, 44, 65, 95, 96, 1 3 7 .

Trkiye : X I V ,
109.
-
Y a n y a ddsi : 1 2 1 .
Y a n y a L e y l ddsi : 1 2 5 .
125, 128, 130, 153.

Trabzon Rdiyeleri:
119,
Y a n y a Rdiyeleri : 103.
Y e m e n : 90, 104, 128, 1 5 3 .
Y e n i k y ptidisi : 7 2 .
Yenipazar : 119.
Yeniehir : 1 1 7 .
Yozgat : 104.
Unkapan : 98.
Y o z g a t Nehari ddsi : 1 2 6 .
Urfa : 104.
Y k s e k k a l d r m ptidisi : 7 2 .
-
s k d a r : 76, 94, 100, 1 2 1 .

s k d a r K z Sanayi Mektebi : 99.
s k d a r M e r k e z Rdiyesi : 98, 99.
skp : 104, 1 1 9 , 153.
s k p Leyl ddsi : 1 2 3 .
V
Vakf Messesesi : X .
Valide Atik : 72.
Z
Zabtn- A k l m : 29.
Zankof:
137.
Zeyrek : 94.
Ziraat Okulu : 1 1 1 .
Ziy Paa : 49.
Z o r : 40, 90, 9 5 , 105, 1 1 9 , 1 2 8 , 1 5 3 .
Selanik dadisi
Halep dadisi
Edirne Mekteb-i dadi-i Mlkivesi
Midilli dadisi
Bolu dadisi
Konya Mekteb-i dadi-i Mlkiyesi
Kuds- erif Mekteb-i idadisi
Karesi Mekteb-i dasisi
Rodos dadisi
Bursa Mekteb-i dadi-i Mlkiyesi
Erzurum dadisi
Diyarbakr dadisi
Sinop Mekteb-i dadisi
ISBN 975-16 - 0024 - 3

Fiyat : 20000 Lira

Abdulhamid Devri Egirim Sistemi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Abdulhamid Devri Egirim Sistemi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU

Prof. Dr. BAYRAM KODAMAN

Birinci bask : 1988

Prof. Dr. BAYRAM KODAMAN

Tanzimat devrindeki gelimeler

a. Vilyet marif mdrlkleri

Sbyan okullarnda ilk slhat teebbsleri

Tanzimat devrinde sbyan okullar

A II. Abdlhamid devrinde ilk retim

2. stanbul'da ilk retim

b. Rdiye okullarnda genel slhat hareketleri

1. 1869 Marif-i ummiye nizmnmesi ve iddler

a. dadilerin almas ve yaylmas

2. stanbul Darlmuallimni (1876-1909)

4. Dier retmen kaynaklar

Dier resm yaynlar

bo braklan veya birka satrla geitirilen ve hatta marif alannda pek

mektepler (Bulgar, Rum, Ermeni, Yahudi, Srp gibi eitli cemaatlerin

brndnden mparatorluu zaafa uratmtr. Zira her iki zihniyet de

nn belirtileri olarak kabul edilebilir. te taraftan, aznlk mektepleri ve

MODERN MARF TEKLTI

dnceye engel olan cehalet ve taassup yuvalan haline geldikleri de bir

S. Cell Antel, Tanzimat Marifi, Tanzimat I. 1940. s. 441.

ABDLHAMD DEVR ETM SSTEM

Mahmud adalamann , ilim, teknik, hukuk ve kanun ii olduuna

Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, Ankara 1973, s. 158.

ABDLHAMD DEVR ETM SSTEM

Ltf Tarihi, c. V., s. 137.

ABDLHAMD DEVR ETM SSTEM

atlama Tanzimat dneminde iyice byyerek Osmanl eitiminde dnya

Naf Atuf, Trkiye Marif Tarihi, I, stanbul 1931. s. 3.

ABDLHAMD DEVR ETM SSTEM

Ltfi Tarihi, c. VIII, s. 9-10

ABDLHAMD DEVR ETM SSTEM

eyh'l-slmla bal olmamas bu gr destekler niteliktedir. Bu da

medresenin elinden karak yenilik taraftarlarnn kontrolne gemesini

ABDLHAMD DEVR ETM SSTEM

Mektib-i Ummiye Nezareti kendi iinde iki ubeye ayrlm ve her

Ayn. esr., s. 133.

Mahmut Cevat, ayn. esr., s. 45.

B. Levvis, Modem Trkiye'nin Douu, ev. M. Kratl, Ankara 1970, s. 432.

Yukardaki izahlarmzda da grld gibi, 1838 tarihinde Osmanl

ABDLHAMD DEVR ETM SSTEM

devletinin reformlardaki ciddiyet ve iyiniyetlerine inandrmakt. Bu

Islhat Ferman Sureti, bk. E. Ziya Karal, c. V, s. 261.

Nevzat Ayas, TC MUR Eitim Kurulu} ve Tariheler, s. 496.

Mahmut Cevat, ayn. esr., s. 66.

F. Reit Unat, ayn. esr., s. 21.

ABDLHAMD DEVR ETM SSTEM

Mariften baka nazrn emrinde

Bu vesikaya gre, Marif Nezaretinin retim derecelerini ve marif

1316 Devlet Salnamesi, s. 16.

Ancak bu lyiha zerinde deiiklikler ve ilveler yapldktan sonra 18 ramazan 1280

ABDLHAMD DEVR ETM SSTEM

Mahmut Cevat, ayn. esr., s. 70.

Niyazi Berkes, ayn. esr., s. 208

- Niyazi Berkes, ayn. esr., s. 208

dzenli bir ekilde Trkeye tercmesiyle topluma ve okullara aktanlmas

ABDLHAMD DEVR ETM SSTEM

suretle de kuvvetli bir Osmanl toplumu meydana gelebilecektir.... mparatorluun

Marif Nizamnamesi, madde, 131-132.

Ayn yer, madde, 133-137.

Ayn yer, madde, 138-142.

ABDLHAMD DEVR ETM SSTEM