Chuyên Đề Thuyết Minh Du Lịch

TNG HP T LIU:
Thc s NGUYN TRUNG TON
Chuyn thuyt minh trong du lch
Chuyn :
VN HO TR
I. Ngun gc ca tr:
Tr l mt ging cy p sinh phng Nam t Trung Hoa, thn cao mt cho n hai
thc. Tr l mt thc ung m ngi Trung Hoa a thch t xa n nay. Thi quen v
iu kin sinh hot ca mi ngi khc nhau, nn t xa n nay c moat s ngi v
cng thch tr. T tin thm mt bc khin h c kh nng thng thc, nghin cu
c bit v tr, thm ch c nhiu cng hin i vi lch s pht trin lu i ca vn ho
tr.
Ch TR t thi ng tr v trc u vit l . Tr tr thnh mt loi thc ung
i khi bt u t thi Tin Tn. Thi xa xa, Trung Quc b ngn cch tng vng, bi
ni sng him tr, cha thng thong lin lc nh hin gi, nn tr c gi bng nhiu
danh t nh : tr, gi, thit, mnh, xuyn.
Gi l mt loi tr ng. Ngi min Ty Nam tnh T Xuyn, quen gi tr l
Thit. Ngi u tin c cng hin c bit n vn ho tr Trung Quc l Lc V,
sng thi Trung ng. Lc V t Hng Tim, qu Cnh Lng (Giang Ty), lc nh
i chi ni b sng b lc ng, c mt v s cu em v cha nui cho n hc. Ong
ghin tr rt nng, ng c nhiu sch, thng sut kinh dch. Vua ng c Tng (780
805) nghe danh sai s mi, nhng Lc V lnh v Thiu Kh (nay vng ph cn H
Chu, Chit Giang) ng ca c sch, ly hiu l Tang Ch ng. Lc V l tc gi b
Tr Kinh rt ni ting.
Trong Tr Kinh c ghi: nu tr mc trn mn l tt nht, mc trn t si l trung bnh,
mc ni t vng l loi xu, tr gieo th khng qa, trng th t sum mu, phi trng ging
nh trng da, b. Loi ttr mc ngoi ng hoang l tt, mc trong vn l xu. Tr mc
theo sn ni v c nh sng mt tri v mc ni rng thiu nh sng, l mu tm l loi
tt, l mu xanh l loi km. Hnh dng l tr nh mc mng l tt, nh hnh chic rng l
xu. L cun li l tt, l xo ra l xu.
V ca tr rt hn (lnh) dng ung vi ai c tnh cn kim tinh t. Nu ung vo lc
tit tri nng bc th tr c th gii nhit. Trong nhiu th k bn Trung Hoa, cc o s c
cng ph bin tr nh mt phng thuc trng sinh, v tr ung vo lm cho ht bun
ng. Ti tnh Phc Kin bn Trung Quc c ni V Di Sn thuc huyn Sng An l ni
sn xut nhiu loi danh tr nh : Hoa Hng, K Chng, Danh Chng, Tiu Chng
Ni V Di Sn l ngn ni cao vt tn my xanh, qunh name tuyt ph, chn ni li eo c
Thc s Nguyn Trung Ton
Tng hp
bng, tht ngang long, chn ngi v chn th khng sao tro c. Ngi ta mi dng
nha phin tp cho kh mc bnh ghin, ri eo gi tre nh nhng vo c con kh, sai tro
ln tt nh hi tr. Nh gi tuyt lnh but nn ging tr hoang mc trn ni V Di Sn,
l qun cun li trng ta m chim. T dn trong vng ch bin ra nhiu loi danh tr
nh : Bch Mao hu, Trm M Tr, Trng Dip Tr, Thit Quan m
Nh hp th sanh kh thin nhin ca to ha, mi m gi nhun cht cam l sng lnh,
gi but, khng mt cht hng trn, bi nh bm vo, nn tr V Di Sn cha c ung,
ch nghe ting n m gay sng khoi, nu c nhp vo mt hp, hng thm ca tr
c th tiu tr trc kh, lm cho tinh thn sng khoi. Vua Kin Long tng ni rng : mi
ln thng thc mt chum tr V Di trm thy nh nhng, lng lng, c cm gic ci m
ht u t v c an nhn t ti. Tr V Di qu l mt th nc gii kht tuyt ho, c th
tr c mi cn nguyn phin no.
II. Ngh thut pha tr

Ngi xa khi c khch n chi, bao gi cng mi khch ung tr, m khng bao gi c
tr sn nc si, cho nn thng ni: qut nc bc si cng l d xem khch c
th li chi lu hay l i ngay. Ngi xa khng ni nu tr m gi l pha tr.
La phi chm bng than mi tt, ri n loi ci g cng nh cy du, vy hoKhng
nn dng than t chy mt ln ri, v nh vy tr s c mi hi, nn dng loi than
mi, loi cy c du, cy c, cy vn cng khng nn dng nu tr, nh vy s mt
ngon. V nc nu tr, nn dng nc trn ni l tt nht, nc sng th tm c,
nhng khng bng nc trn ni. Nc ging khng nn dng pha tr. Nc trn ni
phi chn nc sui trong, thng gi l Nh huyn. Nc nhng ch trng trn ni,
nhn thy ngch bn di (thch tr) hay ch nc chy chm l tt nht.
nhng dng thc chy mnh, khng nn dng nc ny pha tr, ung lu ngy ss
mang bnh ni c. Ni thung lng c nhiu vng nc, khng c ng thng thong hay
c rn rt c hi. V vy mun dng nc ny phi khai thng cho chy ht nc c c
cha c, i nc hy trong th mi nn dng. Nu gp nc sng th chn ni cch xa
ch ngi . Nc ging th tt hn ht l chn ging tht nhiu nc. Khi nc si, c
ting ku nh th gi l si t mt, khi chung quanh m c nhiu bt tro ln nh ngc
reo sui th gi si t hai. Cn khi si nh cun sng, th gi l si t ba. Khi
nc mi si l thch hp nht pha tr. Khi nc si t hai th mc ra mt go nc
, ri ly kp tre quay trn trong nc ang si, liu chng sc si cha t n nh cao
th cho tr vo. Mt hi sau nc li si cun tung ln, khi y s ly nc mc ra khi ny(1
go ln si u tin) vo ha tan bt sc si dng ci tinh hoa.
Tng hp
Nu xong chm ra chn, chn th nht l loi thng hng, ct li dng dng ci tinh
hoa ca trv dng hm sc si ca nc. Chn th hai, ba, khng ngon bng. Cn chn
th t, th name tr i, nu khng that kht th ng ung. Phm nu nc c mt lt th
chm c 5 chn (t nht l 3 chn, nhiu nht l 5 chn). Nn ung tr lc cn nng, v
nhng g tinh ty nht ni ln trn, cn b tr chm di, nu i ngui th phn tinh anh
s bay theo hi ht, khi ung s kh tiu ha v khng cm nhn hng v ca tr. iu
lu l khi ang ung d chn m cha ht th khng nn chm thm cho y chn. Mi
ung phn na m mi v ngt ngt l gi. Khng ngt m ng gi l xuyn. Hp
vo ng, n hng cm thy ngt gi l tr.
Tr c chn iu kh: mt l lm, hai l bit phn bit tt xu, ba l dng sao ch,
nu tr, bn l la than, nm l nc, su l hong, h, by llm cho l tr nt, tm l cch
nu, cui cng l ung.
III. Mt s danh tr Trung Quc

Ngoi tr V Di Sn nh trnh by, cn vi loi nht danh tr sau nay, phn nhiu
thuc huyn thoi nhng cng k li cho bit:
1. Trm m tr:
Loi tr ny thng mc ngn ni Vu Sn, thuc huyn Vu Sn, tnh T
Xuyn Trung Quc, nay l loi tr lu i mc trin ni, khe gn vng
nc trng, khi pha nc, tr c mu m en, nn dn gian cn gi l
Long Tr. V tn gi Trm M Tr, trong nhn gian cn truyn tng thuyt
nh sau: i nh Thanh bn Trung Hoa, b T Hy thi hu hng ngy sai
cc ng Thi Gam trong cung n Vu Sn hi tr v nu dng cho b
ung. Mt hm c v Thi Gam trong cung, i h1i tr trn ng v, gh
vo v ng ngh ngi v ng thip i lc no khng hay, khi tnh dy thy
gi ng tr b con nga bean cnh n ht trong lc v Thi Gam ng
qun. Ong s b ti nn m bng con nga ra ly trm con nga
n. Khi em v cung nu dng cho b T Hy th lc y b ung tr v cm
nhn thy s khc thng so vi hng ngy. V tr ngon hn, thm hn, cho
nn mi hi v Thi Gam, ng ta tht tnh tha chuyn b nga n ht gi
tr. B T Hy truyn ch bo hng ngy hi tr v cho nga n, sau m
bng ly l tr nu dng. T trong dn gian mi c tn l Trm M
Tr.
2. Trng Dip Tr:
Thng mc ni Ly Sn, huyn Trng An, tnh Thim Ty, Trung Quc.
Hng v cng qi khng thua g tr V Di Sn v Trm M Tr. Ung vo
vn thy tnh to tinh thn v yu i. Tc khch khng lm sao phn bit
Tng hp
c, ch c my ng o s tng l, quen sng trong thm sn cng cc mi

bit ch hi m thi.
Ti ni Ly Sn, vo ma xun cy tr mc sn trn ni rng, m tri ny
lc, c mt ging su chuyn n t trv thch lm trong chm bp non.
Cc o s tng l, khng ngi kh khn tro ln tm hi nhng l su cun
kn y em v trn chung vi l tr khng b su n, ch bin ra mt th tr
rt qy gi l Trng Dip Tr. Khi pha tr ny c mu xanh dt, nhng
hng thm ngo ngt.
3. Trng X Tr:
Trng l con su (cn trng), x l phn, tr l l tr: Tr phn ca con su.
Tr ny ung vo ng ng, mt hi lu cm thy hi ngt trong c hng.
Mi ln pha ly mt t thi. Khng can nhiu, ung nhiu ghin hn c ph
4. Thit Quan m:
y l tr c bit ca tnh Phc Kin. Mt tnh min Nam ca t Trung
Hoa, tnh ny, dn ghin tr rt nng. Ngi Phc Kin gi tr l Thit.
Thit Quan m l sn phm ca huyn An Kh, v l un cong ln nh m
con chim ng nn cng gi l: ng Chy Tr ( chy l m chim). Loi tr
ny rt him, khng cung cp cho ngi trong x, nn chng bao gi thy
bn ra ngoi. Ung vo tnh to, khng mt, tinh thn sng sut, vui v, nh
nhng. Nu ngui, tr vn gi c hng v thm ngon
Truyn k rng c gia nh h Ngy An Kh, rt sng o Pht, hng ngy
dng tr, tng kinh trc bn th c Quan m. Mt hm ti tri, thy trn
ni c nh sng. Ong ln xem thy c mt cy tr con mc trong kt , bn
bng em v ri la mt kt khc gn nh ri trng li cy tr y nh
trc. Cch vi nm, tr ln, hi l c, hng v rt khc tr thng v hi
em cng pht Quan m. ng thi t tn l Thit Quan m. V vng y
gi tr l: Thit. C bi tng Thit Quan m:
Ti i phng tng ng chy nha
Lo lang phong k tng tin gia
Kim triu cch hu tng giang nguyt
Chiu xut phi phi mng uyn hoa.
Dch:
Rt thch thm ngon ng chy tr
Ong gi phong kn tng tin gia
Trn sng u c vng trng sng
Tng hp
Lng lnh soi vo khp chn hoa
IV.
Cch thng thc tr theo li c ca Vit Nam

Khng phi nc Nam ta mi bit dng tr Tu, gn y, t bui Mt L hay s Nguyn
chng hn, nhng s giao ban mt thit ch c bui Mn Thanh, cho nn chn tr ca ta,
k v kiu thc, c l l thoe kiu Khang Hy, Cn Long d hu.
Mt b chn tr c in phi gm nhng mn sau:
+ Mt chn trng trng, ln hn cc chn khc chit tr t chic m rout vo
y, danh t chuyn moan gi l chn TNG, do ch Tng m c tri ra
+ Ba hay bn chn nh, dng tr gi l chn qun, hay chn tt. Qun y
l qun s v tt cng l s tt. min Trung, ngi ta dng ba chn qun lm mt b,
trong khi ngi min Bc dng bn chn
+ Cht ht l mt a bn, ln hn da dng cha nhng chn qun hay chn tt.
cc da chn y mun thnh mt b y phi chung vi mt m con, da chu hay
da snh, c thy ng trong mt khay g qi gi.
Ngh thut ung tr ca ngi Vit c khng ai em nh th ny ln cao hn l cha Trnh
Sm (1739 1782). Mc du cha Trnh c sng phi ng Th Hu, mi vic u mt tay
b qun xuyn, nhng n vic pha tr cho cha th cha vn t tay pha ly, khng n hay
hng dm lm nhc b i phi xinh p. Cha Trnh Sm t xng mnh l: Tr N. Cha
ban khu hiu : Tr N, Tu Tng, c ngha l ung ru phi that sang trng, oai
phong, ging nh mt v tng, c qun hu h lnh, ca nhi chuc ru. Nhng tri li n
khi ung tr phi t mnh pha ly.
i vi Vit Nam, khng nn bt chc cc nc u M, ung tr c thm ng cho
ngt, cho thm sa cho bo, ung nh vy cn g d v ca tr.
V.
Ung tr
C cnh th bay, c lng th chy, h min th ni, ba ci ny c gia tri t, n ung
sng, ngha ca ung, khi nguyn t lu i vy. Nu kht th ung nc, mun gii
cn bun gin th ung ru, mun tra cn bun ng th ung tr. Ngun gc ung tr
pht khi t Thn Nng Th, v ni ting t thi ng Chu Cng nc L. i T c n
Anh, nh Hn c Dng Hng, T M Tng Nh, Ng c V Diu, i Tn c Lu
Cn. u ni danh v ung tr. Sau ny lan trn, truyn n gii bnh dn qua nhiu
thi i v thnh nht vo thi i ng. T nh no cng ung tr. Ung c tr th,
Tng hp
tr ri, tr boat, bnh tr, hoc p dp, hoc ngo, hoc hong kh, hoc m ri ct vo
trong bnh hay h v nc nng vo gi l p tr, hay cho hnh, gng, to, v qut,
th du, bc hnu cho si trm ln, hoc v cho trn, hoc nu b bt.
Nu hi nhm vo lc khng c nng v h vo bui ti, th khng phi l k bit ch tr.
Nhai bit v, ngi bit mi, th khng phi l k bit phn bit ngon d, vt dng hi
tanh th khng phi l tr, ci du hay than ngp (ci dng ri lm ngp tt) th khng
phi l la. Lo lng vi vng th khng phi l nu tr. Ma h nng ung, ma ng b th
khng phi l k ung tr.
VI. Ngh thut Tr o ca ngi Nht Bn

Ngi Nht Bn c mt phng php ung tr c bit ca h gi l Chanoyu, dch l
Tr o, tr o ngy nay l mt th tiu khin ca ngi Nht. Theo cc ti liu lch s,
tr Tu du nhp vo Nht Bn vo khong 700 nm SCN, gia thi thnh ng, loi tr
ca ngi Nht thng dng th Matcha, y l mt loi tr tn nh ra nh bt, c mu
xanh nh l cy.
Ban u vo u th k VII, tr bt bn Nht cng cha c bit nhiu. Phi i n cui
th k XII, thi nh Tng bn Trung Quc, th Matcha mi du nhp sang Nht, tr lc y
rt qy v cng, c xem nh mt tin dc, c kh nng gii bnh hn l gii nhit, gii
kht, n th k XIV, tr c ph bin su rng nh tc u tr (tocha).
Php u tr bng s t tu vo mt ni vi nhiu ngi cng thch ung tr, tr c rout
ra trong nhiu chn nng hi, hi bay ngt mi v gii khi nguyn s v tay ngi no
nhp chn no l ni ng tn tr chn y, ni ng lun ni xut x, tr y hi vng
no, ngon hay d ch no?...v ngi ot gii s c tng mt phn thng xng ng.
Ngy nay c ging tr Uji (V Tr), gn c Kyoto, l ni ting nht, khp th gii u
bit tn, cng v sau, cuc u tr khng treo gii thng gi ng tinh thn ca ngi
Nht. Tocha tr nn nhng bui hi hip tao nh hn chung quanh chn tr m cng.
Lc khi xng Maruta Juko (1423 1502), a ra qui tc m sau ny gi l Tr o
(Chanoyu). Tip theo c ng Takeno Joo (1502 1555) ra cng iu chnh nhng qui lut
m Murata Juko t ra. Sau na, mt v o s phi Thin Tng l Zen Rikyo dn
xp li tt c thnh mt b lut v Tr o cho n nay cn lu hnh.
Lc u tr o thnh hnh gia gii tng l v gia nhng ngi qi phi vng tc, sau
mi bnh trng n qun chng v c ph bin ngy cng su rng thm. S thng
thc hng v ca tr pht trin song song vi o Pht , phi Thin Tng, v song song
vi c thm m sng c ca dn tc Ph Tang, ln hi tr nn mt nghi thc, ri mt
Tng hp
trit l v hn na mt o gio hn hoi, chnh thc, phi nhn nhn tr o ngy nay c
nh hng rt ln n vn ho v m thut Nht Bn.
V dng c cn thit th c:
+ Phng tr : Sukuya, do vy gi l Tr that, ng hn v mun tn hng lc th tr o
th phi c am tht hp thc, nh vy mi ng gi l Sukiya, Sukiya gm mt phng
ung tr, v mt tr tht pha tr, mt phng khch i phin v c mt con ng nh
dn khch i ngang qua hoa vin n tr tht. Bi vy nhng bit th no mun c tr
tht phi la ch u tnh nht trong hoa vin m lp, c cy trm thc, c hoa bn ma, c
sui reo bn ma, c cui lout ng, c rong xanh tri t, loi rong ny, ch nhn cho
khch xem bng mt, v khng g tht l v thiu x giao cho bng gim chn ln tm
thm rong xanh bic y.
+ Dng c:
Chawan : pha tr v ung tr
Cha ire : hp ng tr bt
Chasen : cy c nh chut bng cng tre nh tr cho mau tan
Cha saku : mung hay l v xc tr cng lm bng tre
Hu ht nhng dng c trn c ch to mt cch m thut v cng phu
+ Trang phc: cch mc ng theo phng php tr o, phi n mc khim tn, nho nh,
khi c i l quan trng, th nam gii vn chic o rng tay kiu Nht thng thnh gi l
Kimono, may bng la chc, dy, c thu nm ba du hiu sc tc mnh cng tt. Chn
mang bt tt trng gi l Tabi, i vi n cng mc Kimono n s c thu du hiu tc
phi r rt v cng mang Tabi. Du nam hay n khch cng phi mang theo mi ngi
mt cy qut giy xp v mang theo giy tri nh gi l Kaishi.
Phng php hnh l
Mt l tr o Chanoyu, cc nghi thc gm nhng l k ra nh sau y:
Mt ba n nh kaiseki
Mt pht ngh x hi Nakadachi
L chnh goza iri, trong khi din c dng tr m Koicha
Tip theo v dt l l dng tr ngon gi l usucha
Nu u th mt cuc tr o c th ko di trn 4 ting ng h
a) L Kaiseki:
Quan khch c mi d l chia ra tng tp 5 ngi u tc trc ni phng ch.
Ch nhn bc ra trnh din v mi khch nng theo con ng nh dn qua mt
hoa vin xinh xn cng phu n tr tht. Cnh bn ng nh ny c xy mt b
Tng hp
nc chy trong veo, khch dng chn li, ly v mc nc ra tay, xc ming, lm

l ty trn.
Tr tht c ca vo rt thp, khch phi qy gi m chui vo t long knh cn v
phc thin. Vo n phng chnh thy gia c by mt bp la bt di ng, gn
cht vo mt nn l di ng, trn c t mt siu nc, bc vo phng, mi du
khch u phi ci u trc khm th Tokonoma. Khch s cm cy qut ngm
bc tranh treo trong khm v chic nh con t trn bn bn cnh, sau khch
lic mt nhn l la hng, trn c ci siu. Tip theo s phn ngi th an ta. V
khch quan trng s c xp ngi cnh ch nhn. Cho hi xong ri th dn
Kaiseki v nhng thc n ngt.
b) L Nakadachi:
Ch nhn ra du mi khch tr li sn hoa vin, ngi trn gh di, ngm cnh xem
hoa, i mnh sp t l tip
c) L Goza Iri:
Ch nhn dng chy g g mnh vo khnh bng ng treo trong tr tht v l
du hiu ca l chnh bt u. Theo c tc th ch nhn g khnh 3 ln 4 lt.
Trong lc y quan khch ng dy th l mt cch cung knh, khch tr li h
nc ra tay v xc ming mt ln na, sau mi tr li tr tht. Lc y c mt
ngi n rt ln cao my t6m mn so tre treo ngoi ca s nh sng mt tri
chan y khp gian phng. Bc tranh c lc ny cn treo trong khm th nay thu
xp li em ct v thay vo l mt bnh bng chng theo ng phong cch c
truyn. Mt chu nc l c t sn k bn mt hp ng tr bt.
Trn tay ch nhn cm mt ci t qi pha tr gi l chawan, mt c tre khuy
tr gi l chasen v mt ci v xc tr t trong hp ra gi l chashaku. Ch nhn
bc vo tr phng tr ra vi mt chu nh dng ng nc trau t cho thm
sch, mt o mc nc v mt gi k lt na k go ln trn hoc k np siu.
Sau ch nhn bng t trong hp mc bnh ra t trc mt v khch quan trng
nht. Ch nhn ly khn Fukusa lau sch hp ng tr v lau lun ci v xc tr, ri
ly c tre quy trong nc , nc ny ch nhn dng go mc trong m siu t trn
l la hng, ch nhn tip ly ci t cng trau bng nc nng, ri trut nc t y
vo chu nh, on ly khn vi gi mn (gi l Chaikin) lau li ci t sach s trong
ngoi. Sau t t xung, ch nhn ly hp tr, dng ci v tre xc tr bt, t hp
st qua t, c m mi v tn khch l 3 mung xc. on ch nhn dng go tre
mc mt go nc si y trong siu nc, nhng ch rt mt phn ba go vo
trong Matcha t trong t, cn d nc th trt li siu, ch nhn s dng c tre
Tng hp
khuy cho tr mau tan ra nc cho n khi tr tr nn c sn st nh nc u

xanh st. Tr pha cch ny gi l Koicha(tr m).
Php hnh l tr o va trang nghim va thanh nh, thm m cht g huyn b ca mt o
gio ring bit, na Thin, na Thn o, na V s o. Tr o cho n nay vn gi c tnh
c truyn bt di bt dch khin ngi Nht t hnh din v xem l tinh hoa ca t nc h
* NHNG LI CH T UNG TR
Tr en, tr xanh u l sn phm t cy tr c tn khoa hc l Camellia Sinensis. Tr en c
men, cn tr xanh th khng (tr Long c men mt phn). Tr xanh l thc ung sc kho
ph bin Chu t hn 5000 nm qua.
Nhng cht polyphenol trong tr xanh c vai tr quan trng trong vic ngn nga v cha
bnh ung th. So vi tr en, tr xanh c lng polyphenol cao hn, v khng b qu trnh
men lm thay i thnh phn. c bit cht chng xy ho EGCG (epigallocatechin
gallate) l loi polyphenol v cng mnh m, l nhn t ch yu to nn dc tnh ca
tr xanh. N ngn chn cc enzyme kch hot s sao chp, nhn bn t bo gy nn ung
th v nhng hot ng khc ca t bo. Cc nh khoa hc Nht Bn khm ph ra
rng nhng ph n no c thi quen ung hn 5 tch tr xanh/ ngy thng t c nguy c
mc bnh hoc ti pht bnh ung th v v bnh s khng di cn nhanh chng nh
nhng i tng khc.
C mt nhn xt rt th v rng nhng quc gia nh n , Trung Quc, Nht Bn,
nhng ni m tr c xem l thc ung sc kho hng ngy th t l bnh vim khp thp
hn hn so vi nhng ni khc trn th gii. Ngoi ra nu ung tr xanh thng xuyn s
gip ch cho nhng bnh nhn ang mc bnh tim mch. Sau khi pht cn au tim th bnh
nhn nghin tr xanh c nng c t l t vong t hn 44% so vi bnh nhn khng ung
tr.
Cha kho cho tnh nng bo v sc kho ca tr xanh chnh l cc Flavonoid, cht ny cn
c c trong tr en, to, hnh, bng cic kh nng ngn nga Cholesterol xu LDL
khng b oxy ho, chng t mu.chng x cng ng mch.
Mt s hp cht ha hc v li ch sc kho khc ca tr xanh nh cht CATECHIN: gim
nguy c t bin gen, gim cholesterol, cao huyt p, ng mu, dit virus cm, nga su
rng, hi th hi. Cht CAFFEINE: gip bn tnh to, gim mi meat, bun ng, dng
nh cht li tiu. VITAMIN C: gim stress, nga cm cm, nhiu loi vitamin khc nh B,
E,
10
Tng hp
Chuyn :
VN HO RU
Ru l mt pht minh v i ca con ngi sau la, n tr thnh mt thc ung kh quen thuc
vi con ngi. Vit Nam ru cng tr nn kh quen thuc v khng th thiu trong bt c
trng hp no ca hi h, nh m, gi tt, ma cha, ci hi Sut chiu di ca t nc Vit
Nam, mi vng c mt s c sn ring, ni n ru th qa that l mt ti th v v mun
thu ca con ngi, ch sau tnh yu. min Bc c ru lng Vn, ru lng M, Cn Sn
tu min Trung c ru Hng o, ru Bu , ru Chun, ru Minh MngMin
Nam c ru Nng Hng, ru G en, ru Np Mi Mi vng u c hng v ru
ring, to nn th chi v cch thng thc cng khc nhau.
I. Ru v ngun gc ca l nghi
Theo ch tng hnh v suy lun ca Trung Quc, ch TU l ru gm hai b phn:
ch THY l nc, ghp vi ch DU c ngha l ln men. Hai ch ghp vi nhau
thnh cha Ru. C ngha l men c ct chung vi nc to thnh ru.
Nhng qu hi lm v n khng ht, cht ng, b ln men, cc loi ng cc b m
cng ln men. Khi ln men chng ta ra mi thm d chu, n vao thy v ngt m say
xa v t ngi ta lm ra ru. V nh ru B o lm t nho, Ty Vc a vo
Trung Quc t i ng. Cng c kin cho rng, con ngi trong thi i
bit lm ru. Khong 8000 nm TCN, thn ru Hy Lap gi l Dionysos, La M
gi l Bacchus, thn l con ca siu thn Zeus vi Sml, l v thn c ru ria sm
xom, c tng trng vi dng mnh d, u ngi c 2 sng. Bacchus l thn ca
ru, ca s say m, ca sn khu, cc nh iu khc, cc ha s khp ni u ua nhau
nn tng v v chn dung Bacchus, trong c Lonard de Vinci.
Ru l vt t phi c t t tri t qu thn, cng l vt khng th thiu torng l nghi
hi h. Vi rt nhiu ngi m ni, cm v ru tr thnh song song khng th tch
ri, ch cn n cm th khng th thiu mt lng ru nht nh, nhng cng nh tr,
ru l mt loi xa x phm ch khng phi l phm vt thit yu, mun ung ru th
cn nhiu tin hn l n no. nu ru c coi nh mt th o, tu o, mt tn
gio, th vi ngi Vit Nam, Trung Quc v cc nc ng vn khc t lu tn Lu
Linh lm ng t. Lu Linh tn ch l B Lun, (210 270) sng vo cui i nh Ngy
ca To Tho, v u i Tn ca T M .
II. Mt s loi ru ni ting Vit Nam v trn th gii
11
Tng hp
Ngi ta bn tn v ru cng nh bn tn v tnh yu that roam r, chng bao gi ngt,

c kim ng ty u vy. Trn th gii chng c dn tc no khng dng ru v u c
b quyt chng ct ru thoe li ring ca tng dn tc, tng vng, do vy vic thng
thc cng khc nhau, ty theo khu v v ci tng ca tng a phng.
A. Vit Nam
+ Ru lng M: c chiu dy lch s chng su, by trm nm, gc gc vng Nam
qun Hai B Trng H Ni. Xa kia c vng ny l mt vng m bt ngt, dn ni
y chuyn ngh nu ru m, bn i khp mi ni v ci gi l ru lng m tr
nn rt ni ting. Ngh nu ru m c cha truyn con ni, khng u c ru
ngon hn y. N thanh cao, tinh khit, xnh xang, ti mt thanh bch, say diu.
Ung loi ru ny m km theo nhm l hng bt, tc m bt tri k v. Ung
ru m ch ung vi my qu m xanh, ti v dn m thi.
Trong truyn Tam Quc, To Tho v Lu B ung ru vi m xanh, h ly a gp
m ri nhm nhp. Trong mn kch Chung V Dim ph hi k bn vua Tn u
c vi Chung V Dim cng ngi ung ru m v n m xanh. H ung mt hp
nh ri sau mi n m, ch khng n ngay v h cn mun ko di ci d v thm
ngon ca ru m dng ln.
+ Ru Tm:
ai nh vng khng a
Ru con khng haut anh cha ru tm
Ct 10 lt ru thng, ch c 1 lt ru tm m thi v n l loi ngon thng
hng. Ngi ta cho ru tm vo mt ci chai, khng rt y ru v bt kn ming,
ngi ta lc mnh cho ru si tm ln, tm ru bc mnh nh reo. Khi chai
ng ln, cc tm ru s ln ngay lp tc. l cch nhn bit loi ru tm
chnh cng.
+ Ru lng Vn
Cn gi l Vn Hng M Tu. cng lng Vn, x Vn H, huyn Vit Yn,
tnh H Bc hin vn cn cu i:
Vn Hng M Tu dng bin Bc
Chin cng Nh Nguyt rng tri Nam
Vn Hng M Tu l tn gi ca ru lng Vn ngy xa. Thi y, bn thc dn
Php cm ngt dn ta nu ru, ngi ta ght nhau bng cch ln b b ru vo
vn, vo rung ca nhau, ri i bo lnh, khm xt bt b. nhng ni khc th,
12
Tng hp
th lng Vn vic khm xt bt b cn kinh khng hn rt nhiu. Nhng ri cui

cng vua Bo i vn dng ru lng Vn thit tic cc quan Ty, nn Vn
Hng M Tu cn gi l ru cung tin Vua. Ch Vn Hng M Tu l do c
Nguyn Cng Quyn, ngi lng Vn t ra, nh c loi ru ny m c c vua
Bo i trng thng.
Nm 1978, c Th tng Phm Vn ng, sang thm Php, trong tic chiu i,
chnh ph Php dnh cho c Th tng mt iu bt ng, h mi Th tng ung
Vn Hng M Tu. Nhn s kin ny m lng Vn c tip tc nu ru, va
dng trong nc, va xut khu.
+ Ru Cn Ty Nguyn
Cc dn tc thiu s Ty Nguyn, thng dng ru Cn thit khch, mng
ngy vui, l hi, nh m. Theo truyn thuyt, th t khi khai sn ph thch, cc dn
tc Ty Nguyn cha bit lm n sinh sng. Tri dy YRhim xung dy dn lng,
lm nng, pht ry, trng ta, nu cm, thi si, lm by bt chim th. Khi cuc
sng c ci thin, thn YRhim, dy dn lng nu ru mng ngy vui, ngy
hi ca bun lng v cng Ging. Thn YRhim cng vi dn lng, vo rng o
c gng di, mang v gi nh trn vi bt go, vin thnh bnh, phi kh, lm men.
Men ru vi cm neap chng bn ngy ri b vo ch bt kn, t lu sau s thnh
ru. Khi ung nc y ch, cm cn vo ht.
Mt s dn tc khc nh , Bana, Giarai, h ly c Kuah, gi nh nho vi nc
v bt go, nu ln ri nm thnh nhng nm to bng qa trng g, t nhng nm y
ln mt ci mt, hong ra gi mt thi gian ( khng c nh nng), ti khi no nhng
nm men xanh mi em vo bp say, ri thi cm cho chn, tr65n nhng nm
bt c men y vo th l thnh men ru. Nm bt 1o em t vo trong nhng
chic gh c rm bc kn. Khong mt tun l, m gh ra, nc l vo cho y ri
cho thm t l ti m ng bo dn tc gi kn, khng ni l l g. Sau dng rm,
tr65n bn bt cht ming gh li, thm 7 ngy na l thnh ru Cn. H dng cy
lng bong rt rut, ung cong li mt u cm su vo trong v, mt u vo
ming m ht.
Chum ru ty tnh cht bui gp mt c th l 1, 2, hay 3 chum, c th to hoc nh,
ung ru cn nh rng hay tng gia nh. Chum ru thng c buc gia
nh, c cc tre lm tr cho vng, mi chum cm bn, nm hoc su cn c cong
va tm ngi ngi ht ru. Bn cnh chum li c chu nc thm nc vo
chum ru cho y cho n khi ru nht th thay chum mi.
13
Tng hp
Ru chun b xong, bao gi ch nh cng nhm trc mt cht chng t ru tt

ri. Ch nhn mi ngi ph n ln tui nht trong on khch ung tun u. Trc
h s4 lm l mi Ging v cng chung vui. Ngi phc v ru, mc y mt
khu nc, tc mt sng tru y nc, sng tru ny c mt l nh bng ht ng,
ngi phc v ru dng mt ngn tay kho lo iu chnh nc chy xung
chum ru dn dn sao cho ht sng nc. Nm ngi ung ru phi ht 5 sng
nc, th nhng mun ht 5 sng, th c 5 ngi phi hp sc th mi ht ni. Sng
nc khng cn, chng t c 5 ngi, khng ai ung m ch ngm ming vo cn
ru.
Tc ung ru cn cn th hin mt trit l bnh ng, mi ngi cng ung chung
trn mt chic cn ru, khng phn bit giu ngho sang hn, gi tr. Bui vui l vui
chung ca c cng ng, d l l hi ca lng, hay ngy vui ca c gia nh.
+ Ru Bu
L loi ru c sc ca c tnh Bnh nh. Ru ny c ngun gc t ngun nc
mch ngm trong Bu thuc x Nhn Lc, huyn An Nhn tnh Bnh nh. y
l ngun nc chnh sn xut nn loi ru c mi hng c bit ny, nu dng
loi nc khc, khng phi nc trong Bu th s khng to nn sn phm c
o ny. Chnh v ngun nc chnh trong Bu , nn ru mi c tn l ru Bu
. Ru ny c sn xut theo phng php th cng chng ct, lc theo truyn
thng a phng.
Ru Bu l sn phm ru nguyn cht c ch bin t go, men v ngun
nc c ly t Bu c mi hng c bit. Ngi ta nu ru xong s ng
trong cc lu snh, nh vy s gi c mi v thm ngon ca ru. Nu ng trong
nhng can bng nha th ru s khng ngon v mi nha s lm bin mt i mi
ru c trng. Loi ru Bu , ng trong cc lu snh cng lu cng tt, t bit
nhng lu snh ny c chn cht di lng t, trn ming lu snh, ngi ta dng
np y tht k hi ru v mi hng khng bay ra ngoi. Thng thng th
chn di t khong 6 thng l c th dng c, nu cng lu th cng qi.
Ru nguyn cht khi dng s c cm gic thoi mi, d chu, ung nhiu khng thy
chong vng, khng gy au u. ng thi thnh phn ru c kt hp c tc
dng tr bnh au long, nhc mi, d tiu ho.
T nhiu th k trc cho n nay, ngi ta ch dng ngun nc trong Bu
huyn An Nhn sn xut ra loi ru ny, y l loi ru thng dng trng cc
bui Yn tic ca cc vua cha thi nh Nguyn.
14
Tng hp
+ Ru G en
L loi ru c bit vng G en, thuc huyn Bn Lc tnh Long An. Thi Php
thuc, chng khai thc bc lt mi sn vt, ti nguyn v nhn lc trn lnh th Vit
Nam. Chng ra lnh nghim cm vic chng ct ru truyn thng ca ngi Vit
Nam cc loi ru ngoi nhp ca Php d lu hnh trong lnh th Vit Nam.
Ngi dn x G en ny nhiu i c lu truyn ngh chng ct ru truyn
thng nn gi cho ngh khng b tht truyn, ngi dn vng G en, ban m
ln em men ru sn ra nhng cnh ng nu ru, v s nu trong
nh, nhiu k gian rnh rp bo cho bn thc dn Php bit, v v mun gi b quyt
ngh truyn thng khng b mai mt, v th mi c tn l Ru . Loi ru ny
sn xut vng G en, nn dn gian hay gi l ru G en. Nhng cnh ng
ngy xa vng ny rt nhiu, theo c Vng Hng Sn trong tc phm T V
Ting Ni Min Nam th cy thn m, c nhiu hoa nh li ti ging nh cy lau
sy.
Dc quc l 1, khi i ngang qua khu vc G en ca huyn Bn Lc tnh Long An,
du khch d dng thy c hai bn ng c by bn rt nhiu can nha, pha trc
c ghi l ru G en. Nguyn liu nu ru ch yu l go, y c rt nhiu l
nu ru, vic pha ch, men ty theo b quyt ca mi gia nh, ngoi ra cn c
ru neap, ru ma, ru thuc (c ngm thm nhiu v thuc Bc, rn, tc k, t
ong)
+ Ru Minh Mng
Cng nh cc triu i qun ch khc trong lch s Vit Nam, triu i Nh Nguyn
(1802 1945) lp ra mt c quan ti kinh chuyn trch v y t, gi l Thi Y
Vin, chm lo sc kho cho hong gia v iu hnh cng vic cha bnh cho mi
ngi trong nc. Nguyn tc chung ca thit ch b my hnh chnh nh nc l
nh th, nhng xem ra trn thc t, nhim v ch yu ca c quan y t trung ng
ny l trng coi, phc v sc kho cho vua v hong gia, cho nn chng ta khng l
g khi thy s sch ca nh Nguyn cn gi Thi Y Vin l Ng Y Vin v vin ny
ng ngay trong T Cm Thnh l ni dnh ring cho nh vua v gia nh n sinh
hot hng ngy.
Thi Y Vin c thit lp t thi Gia Long (1802 -1819) v tn ti mi cho n thi
Bo i (1926 1945), nhng trong s 13 vua nh Nguyn th c 2 ng vua t ra
quan tm nhiu nht v hiu qa , t chc v hot ng ca c quan ny, l vua
Minh Mng (1820 1840) v vua T c (1848 1883). Hai v vua ny c 2 l do
khc nhau.
15
Tng hp
Vua T c th v th cht yu ui bm sinh hay au m, b bnh u ma bin

chng tr thnh bt lc, khng sanh c, rt mun c con truyn ngi. Nhng
s i tht oi m trong khi 3 ng vua triu Nguyn li c con n chu ng:
+ Vua Gia Long sinh c 31 ngi con (13 hong t, 18 hong n)
+ Vua Minh Mng sinh c 142 ngi con (78 hong t, 64 hong n)
+ Vua Thiu Tr sinh c 64 ngi con (29 hong t, 35 hong n)
Vua T c l v vua th t, khng sinh c mt mn con no tha k ngai
vng, mc d khi vua bng h, vn cn n 103 cung n sng trong T Cm Thnh.
Trng hp vua Minh Mng th khc hn, nhn vo nhng o qun m ng vua ny
mc lc sinh thi v hin nay vin Bo tng Hu ang gn gi v trng by, chng ta
thy r vua Minh Mng l ngi to bo, vm v v th cht chc hn l rr kho
mnh. cng trng v sung sc nh vy ri th cn dng thm thuc b lm g
na?.
Ngi ta thng tr li rng vua cn tng lc tha mn th vui xc tht vi hng
trm b v trong hong cung. Vua Minh Mng c bao nhiu b v, hin nay khng ai
bit c con s y mt cch chnh xc, v s sch khng ghi r. B sch Minh
Mnh chnh yu ca Quc s qun triu Nguyn ch tit l cho bit rng vo thng
ging nm Minh Mng th 6 (tc thng 2 nm 1825), trong kinh k t ma, nh vua
ly hn lm lo, ch d cho quan Thng Bo Khanh l ng Hong Qunh rng: hai ba
nm tr li y, hn hn lin tip, trm ngh xem v u m n th, nhng cha tm
ra nguyn nhn, c l trong thm cung, cung n nhiu nn m kh ut tc m thnh
nh vy ?. Nay bout i cho ra 100 ngi, vy s b trong cung cn li chc hn vi
trm tr ln. Am thnh nh th th nh vua qu cn thuc b cng dng.
Nhng theo tng truyn th cha phi l l do u tin cc v ng y trong triu
dng ln cho vua Minh Mng thang thuc b m chng ta ang ni n. Ngay t khi
cn l hong t, mt thi gian trc khi ln ngi vo nm 1820, gia lc 29 tui. Ong
rt yu v ng sinh dc, cho nn sau khi ng quang, vua ra lnh cho cc v ng y
phi c gng gip vua ly li sc kho, do cc ng y i chng lp phng
lm ra mt thang thuc b vua dng hng ngy v thang thuc rt hiu nghim.
Ci hiu nghim u tin rt c th v mt sinh l, trong i mnh nh vua sinh h
c 78 ngi con trai v 64 ngi con gi. V sau vua Thiu Tr, con trai trng
rt t ho v kh nng to ln ca vua cha. Ci hiu nghim th hai l v mt tinh
thn tr tu. Lch s cho thy ngt 20 nm tr v, vua Minh Mng lm vic rt
nhiu v em li nhiu thnh qu tt p cho t nc v nhiu phng din: hnh
chnh, kinh t, vn ha, x hic th ni thi Minh Mng l nh cao ca triu
Nguyn. Lm thnh cng c nhiu nh th l nh tm tr sng sut. C l phng
16
Tng hp
thuc m vua Minh Mng dng hng ngy ng gp khng nhiu th t vo hot
ng tm tr, cc t duy chnh tr thng nht ca nh Vua. Theo nguyn tc ca triu
Nguyn th toa thuc b y ch dng ring cho vua Minh Mng m thi, khng ai
c php bt chc s dng, nhng v cng hiu r rng v kt qa tt p ca n,
cc quan ln trong triu phm thng mt cch b mt bng cch sao chp em
v dng nh ri sau lan truyn dn ra trong dn gian.
Ngay t thi vua Minh Mng, toa thuc c t tn l Nht d ng giao, gi
tt t mt cu th tng truyn l ni v hot ng sinh l ca vua Minh Mng:
- Nht d ng giao sinh t t
- Nht d ng giao sinh lc t
- Nht d lc giao sinh ng t
B. Trn th gii
1. Trung Quc
Nu ru c coi nh mt th o Tu o, mt tn gio, th i vi ngi Vit
Nam, Trung Quc v cc nc ng vn khc t lu tn Lu Linh lm ng t ca
ru. Lu Linh tn ch l B Lun (210 270), sng vo cui i nh Ngy ca To
Tho, To Phi v u i Tn ca T M , T M Vim. Ong khng mng chuyn i,
mc du hc rng ti cao, ng thng ngi trn mt chic xe hu, ko i vi v ru
ln, ung trin min, sai ngi vc cuc theo sau bo cht u chn nay.
Ru Trung Quc c nh hnh trn 4000 nm. Ti Bnh Sn H Bc, o thy
c nhng h ru, bt, chn, tc ung ru ca thi Xun Thu Chin Quc. Mi
a phng ch ru theo iu kin trng trt, kh hu, a l, truyn thngca mnh.
Nhn chung ru c chia thnh 5 loi: Hong tu (ru vng), Bch tu (ru trng),
ru hoa qa, ru hoa qa phi hp vi ng cc v ru vang. Hong tu l loi ru
c th coi nh c xa nht th gii, trn 4000 nm, ngi Trung Quc c ru ny.
Ru Thiu Hng ni ting trong lch s xut s t vng Thiu Hng tnh Trit Giang.
Ru c ch bin bng loi ru np mi thu hoch vi nc khong Thin H v
men c bit. Ru Thiu Hng trong sut, thm ngon, c coi nh mt dng thuc b.
Ru Thiu Hng cn gip cho vic tiu ha d dng, lm b mu v loi tr c s
mt nhc. Do vy c s dng rng ri trong ton dn. Chai, v, h ng ru c
trnh by theo con mt m thut dn gian, nhiu mu sc, c hnh cc con vt, hoa l,
phong cnh, hnh v v cc chuyn dn gian ph bin. Bi vy ru Thiu Hng cn
c gi l ru trang tr, c c th gii bit n.
17
Tng hp
Ru Phc Kin cng c ch bin t loi la np thm, nhng dng loi men phi
hp c nhiu v thuc, rt c li cho sc kho. Li cn ru K, ru i Mch, ru
Cao Lng, ru hn hp vi loi ng cc, ru h th c tch tr trong nhiu nm.
Ru mnh, ru trng c ch t i nh Tng (960 1279). Ru mnh Trung Quc
ni ting v trong, thun, thm d chu, ct t ng cc, c khong 40% cn. Cn
nhiu loi ru mnh vi cng c ch bin, cch s dng men v k thut khc nhau:
Mao i, Ng Lng, ng Tu, C Tnh, Mai Qu L, L Chu, Khng Ph Gia
Tu.
Ru Mao i coi nh l thng hng. Th trn Mao i cao hn mt nc bin 400
mt, kh hu m p, c ngun nc tuyt vi. Ru Mao i c nhng thnh phn ch
bin hp l v c nhng iu kin l tng cho vic ct ru..
Thim Ty c loi ru mnh gi l Bt T Tu, ni y c ging tin, c nc
chy t trn ni xung. Ngy xa ti Cnh Dng, nc ting ru Cnh Dng thuc
thnh Dng Cc huyn Dng Cc, ni y cho ra i loi ru qy Thu Bnh
Hng. Thy H truyn miu t chi tit y l: V Tng trc qun ru Tam quyn
bt qu cng ung lin mt lc 18 chn ru lm cho tinh thn sn khoi, tng
thm sc mnh h.
Sch c ca Trung Hoa ni v ru c nhiu thuyt, phn ln l do truyn tng trong dn
gian. S sch lu li ch chng mt na, ngi ta cho rng, ng t ca ngh nu ru l
Khang, dn gian quen gi l Thn Tu. T i nh Thng, cch nu ru bng ng
cc kh ph bin. Vn vit trn mai ra, khc trn ng h u ghi li, ngi nh
Thng ly ru lm t t tin. Sang i Tn, Hn, k thut nu ru cng pht trin
vi tc nhanh. Ton nc Trung Hoa u bit ct ru vi nhiu loi ng cc khc
nhau. Ru go l cch nu ru c trng ca ngi Trung Hoa. Thi Trung c, cc
danh s i Ngy Tn, cc nh th i ng, cc Ho Hn, cc chnh khch lng danh,
u ly ru lm mt nghi thc vn ho khi giao tip v rt coi trng nhng pht gp g
trong cuc ru. Ru l th vn ho gn b vi i sng nn nhng b ru cng v
cng phong ph, tin nhn bit nu ru cng l lc bit lm gm.
Sch Thanh kh thc m loi ch c ghi li rng, vua Cn Long d cho mt s quan i
kho st cc lung nc, ging, sui nc ri nh gi xem ngun nc no tt nht
cho vic ct ru. Cui cng kt lun: nc sui Ngc Tuyn kinh s l tt nht. Cung
nh nh Thanh dng nc sui Ngc Tuyn nu ru, nht l vo ma xun, ma
thu, Bc Kinh t nc ma. Nc t nhin sui phun ln tht trong sut v ti mt.
Cung nh nh Thanh, doing ln mt cha nu ru trong thnh Ty An, xy doing mt
Tu Cc (cc lo v ru) gm 24 gian, do 6 s ph nu ru. y dng nc Ngc
tuyn nu ru, nguyn liu phi ch men c gi b mt v khc vi nhng loi
18
Tng hp
khc. Vua Cn Long thng dng ru Ngc Tuyn, ngi ta phi mang ru theo vua
khi ng vi hnh.
Ru cn dng Hong thng cho cc sng thn, thi gim, cung tn m n. L
ru trong cung nh cn ch ra loi ru ung tr ma qu gi l ru T, ung
vo cui nm. Ru Hng Hang v ru ngm rn ung vo tit oan Ng, ma thu
ung ru Hong Hoa. T Hy Thi Hu cho trng mt vn cy san dip v sen qy
ri sai thi gim ly nh sen v thuc Bc nu ru, gi l ru Sen.
2. Chu u
c gi l ru, thc ung phi cha khong 14 % cn tr ln (trn 150), nhng
vi nng ny, ru cng ch l loi ru vang, d l mang nhn hiu Champaghe,
Mdera, Port
Ru mnh gm mt s loi thng dng trn th gii c nhiu ngi bit n qua cc
tn Whisky, Cognac, Rum, Vodka, Gin torng Whisky, Cognac c sn xut nhiu
hn c.
Whisky l sn phm chng ct t ht lc i mch, luau mch en, bp v cc loi ng
cc c ht nh khc. Trc nm 1820 tt c cc loi Whisky u c lm ra t mch
nha ca la i mch, c 4 dng Whisky chnh trn th gii l: Scotch (T Cch Lan),
Irish (i Nh Lan), M v Canada. Trong dng Scotch l lu i nht khong 1.100
nm v cng ni ting nht. c mang tn Whisky Scotch theo lut php nc Anh,
ru phi c nguyn liu l la mch, c trong cc thng g Si vi thi gian t nht
l 2 nm.
Johnnie Walker (Red Label) nhn c pha ch t 40 loi Whisky Scotch c
trn 3 nm. Loi Black Label (nhn en) cng c pha ch t hn 40 loi Whisky
Scotch ngon nht nhng tt c phi trng thnh lu hn 12 nm cho chn mi.
Whisky M cn c tn l Whisky Bourbon, dng nguyn liu chnh l bp. Theo qui
nh ca chnh ph M, y l loi Whisky c chng ct t mch nha ca cc loi ht
vi trn 51% l bp, cn khng c vt qa 80 v phi c torng thi gian
ti thiu l 2 nm, mc du hu ht Whisky Bourbon u c t 4 nm tr ln.
Whisky M c coi l ngon nht c cn t 63 n 70 , khi chng ct v qua thi
gian ch cn trn di 35 . Whisky Canada ch dng la mch en v bp lm
nguyn liu chnh, cng vi cc loi ht nh khc, phi ti thiu 4 nm trc khi bn.
Do dng nguyn liu chnh l la mch en nn Whisky Canada cn c tn l Rye
Whisky ngha l Whisky la mch en v co mu t nu m n en.
19
Tng hp
Cognac c chng ct t nho, cht lng ca n khng ch ph thuc vo tin trnh

chng ct m cn l s tng hp ca th nhng, kh hu v cc iu kin khc cho
ra i tri nho. Nho sau khi hi, p ly nc ct, ln men, ri mi a vo ni chng
ct. Ru mi c ct khng c mu cha khong 70% cn v cn mi v tri cy,
thm ch c mi ng (ca ni ct ru). Ru c vo thng g Si, dn dn
chuyn thnh mu h phch v c hng v nho du dng. K tip l pha ch cc loi
Cognac sao cho ru c v ngon nht trc khi v chai, dn nhn. Thng cc ch k
hiu c ghi vo nhn nh r cht lng ru:
V.O (Very Old); V.S.O.P (Very Superior Old Pal): rt lu i, vt mc
O.X (Extra Old), Napoleon Grand De Serve Cordon Bleu, Liquer Cognac l nhng
k hiu dng ch nhng loi Cognac c rt lu, trn 50 nm hay lu hn na.
c im ca Cognac l khi trn tay, hi m t lng bn tay lm ta mi thm
rt mnh. Cc loi Cognac thng dng nht th trng Vit Nam l Hennessy,
Martell, Remi Martin
Rum c mt lch s rt rc r, bt ngun t chu , theo chn con ngi trong cuc hnh
trnh v phng Ty. Cy ma c Columbus mang n chu M, Cuba v Rum xut
hin u tin ti vng ny. Rum ngy nay hin din nhng ni c trng ma. Theo nh
ngha Rum l ru chng ct t nc coat ma hay sn phm ca cy ma. N c chng
ct n khong 95 cn v thng gi li phn ln mi v t nhin ca sn phm gc.
Rum ch yu dng pha ch Cocktail nhng cng c th ung vi nc ct tri cy.
Ru Sm banh (Champagne) l loi ru trng si tm tinh t, c bit ca Php, khc
vi tt c cc loi ru khc, ngi Php tn th v thn thoi ho Smbanh. Hu heat
cc loi ru vang ch ln men mt ln, ring Smbanh phi ln men 2 ln. Hu heat cc
loi ru vang ngon u t ho rng: C ngun gc t mt vn nho v c mt nm.
Cn mt trai Smbanh hng trung bnh c th cha hn hp ru vang ca khong 40
vn nho v vi nm. Mu Smbanh l mu vng rt nht mc d c ch bin ch yu
t nho en
Loi nho c ch bin Smbanh mc mt vng nh thuc tnh Champagne lc trc
ca nc Php, nay thuc tnh Marn, cch Paris 145 km v pha ng Bc. T Smbanh
(Champagne) trong ting Php chnh l bt ngun t danh t ring Champagne. gi
cht lng cho Smbanh Php, lut php ca nc Php c qui nh r nho c dng lm
Smbanh c trng u? Trng nhng loi nho no ch yu l 2 ging nho en, mt
ging nho trng v phi ct ta cy nho ra sao?
20
Tng hp
Chuyn :
S TH PHNG & CCH BI TR

CC TNG TRONG CHA
Cch thc bi tr cc tng ch Pht, ch B tt, cng cc v Thn thnh trong cha tuy vn c
qui thc v ngha r rng, nhng v t lu khng c sch v no ghi chp cho tinh tng thnh
ra ngi vo cha khng phn bit c pho tng no th v no. Do vy mun bit r th trc
ht phi phn bit tng th ch Pht v tng th ch B tt.
I. Tng th ch Pht:
Tc theo nhng tng l ni trong kinh, nht l nhng tng biu l ra bn
ngoi nh: trn nh u c nhc k tc g tht ni cao ln nh bi tc, mt trn, pha
di trn, ch 2 lng my giao vi nhau c ci nt tht gi l Bch ngc ho, 2 tai dy
v di, ngc c ch Vn, mnh vng sv hong kim. Tng thng ngi trong t th
Kit gi xp bng trn to sen. l nhng biu tng trang nghim, quang minh ca
ch Pht, thng gi l tam thp nh tng v bt thp chng ho (32 tng tt v 80 v
p). C th bit thm l ch Pht c tc xon nh con c, c ho quang (ch Pht c u
quang v thn quang, ch B tt ch c u quang). Mt s tng Pht khun mt c ru
xon c, th nhng tng ny nh hng bi vn ho Pht gio i ng, v tng Pht
i ng u c ru, th hin tng i trng phu
T th v c ch cng nh hng n vn ha ca mi quc gia khi o Pht du
nhp vo. Tng Pht i l dng tng him hoi, nh hng ca Thailand, Min in.
Vit Nam, tng v tranh v Pht s sinh ng trn ta sen c th tm gi thuc t th
tng i.
Tng Pht nm ph bin nhiu ni v dnh ring cho vic th hin Pht Nhp Nit
Bn.
T th ng v ngi c vai tr quan trng hn. T th ngi c 2 kiu thc l kiu ngi N
v kiu ngi CHU U.
Kiu ngi n gm kiu Kit gi (2 chn lng cho vo nhau v 2 bn chn nga
ln r rng) v kiu Bn Kit gi (chn tri gp ln chn phi)
Kiu ngi Chu u: l ni mt cch khi qut ngi bung thng 2 chn xung di
kiu ngi gh hay ngi trn ngai. Trong thc t, kiu ngi ny c th l kiu ngi t 2
bn chn ngay ngn, song song nhau v c th 2 bn chn cho nhau gi l giao cc.
21
Tng hp
Vic phi hp mt nhm c ch nht nh, t nhiu c qui nh vi cc t th th

hin phn ln cc ti c ngun gc t cuc i ca c Pht: t vic b kinh thnh ra
i, n vic c o v nhp Nit bn. iu ny ch ra vai tr quan yu ca cc c ch, cc
th n, n php. Nm c ngha biu th ca chng s gip cho vic chim ngng
tng Pht t c s hiu bit cao su.
Bn cnh , i ta bn di cc tng Pht cng nh hng rt nhiu n
ngha, thm qua mi hnh tng ch Pht, B tt. Ph bin nht l Lin hoa ta tc l
i ta hoa sen. S d ch Pht v B tt u t trn i ta hoa sen v y l loi hoa c
ngha c th ca Pht gio. Trong lch s to hnh Pht tng, lin hoa to cng bin
i theo tng thi i.
Thi c i th a phn l hnh vung tc gi l T phng ta, v sau mi xut
hin i ta su cnh (gi l lc gic ta), c hoa vn trang tr iu khc phc tp. Bn
cnh cn c i ta Hoa sen tm l (Bt dip lin), sen nghn l (Thin dip lin) li c
hnh dng khc l, cu k, phong ph mun ngn dng v.
Ngoi ra cn c Kim Cang ta, S t ta, Tu Di ta, Thin y ta, Bn thch ta, H
dip ta, C du ta (thm dt bng lng th), iu th ta, tng ta, m ta, khng tc
ta, ngu ta, dng ta, lc ta, sinh linh ta
II. B tt tng
B tt gi tt t ch B tt a (Bodhisattva) vn l danh hiu gi c
Pht khi cha thnh Pht, do vy hnh tng B tt u cn c theo hnh tng thi t Tt
t a. Y phc a dng, nhng lun c thin y, u i bo quan, tai eo vng, c eo
chui anh lc, bp tay, c tay, c chn eo vng xuyn, c eo nhiu trang sc. B tt tc
l qu v sp thnh Pht nn c mt s qy tng.
B tt l lp th nguyn cu Pht o, ha chng sanh, li tri qua mt trnh
tu luyn nht nh mi t c qa v ny. Trch nhim ca B tt l hong dng chnh
Php, gio ha chng sanh. Trong Pht gio a v ca Pht l cc cao, l i biu ca chn
l, ha thn ca lng tin, khng ch no khng c, khng c u g khng lm c.
Nhng i lc khin ngi ta cm thy cnh gii ca Pht c th hy vng m khng th
n, c th tip cn, thn b mthiu cm gic gn gi. Nhng i vi B tt th Ta khng
vo a ngc th ai vo, B tt gn gi vi nhn gian v ngi ngho kh hn.
B tt nhn gian ph chng sinh, dng mun vn ha thn n vi chng
sinh mi ni, gii cu kh nn cho chng sinh, do khin cho chng sanh c cm gic
22
Tng hp
thn thit hn. Sau khi o Pht truyn vo Trung th th loi tn ngng B Tt ny rt
ph hp vi tm l dn gian
Cc tng B tt hoc ngi, hoc ng trn ta sen, c khi ci trn lng th, tay
cm Php bo hay bt n l hiu ring ca tng v. Nh ngi a Tng B tt, ngi trn
lng con Thnh, tay tri cm tch trng, tay phi cm qa minh chu. Hoc nh B
Tt Vn Th ngi trn lng con s t xanh dng mnh, biu th cho tr tu dng mnh ca
B tt, tay tri cm hoa sen xanh, tay phi cm bo kim, bo kim tng trng cho tr tu
c th chm dt mi phin no v minh. i vi tng Ph Hin B tt ngi trn con voi
trng su ng, tay phi cm chy Kim Cang, tay tri cm Kim Cang Lnh, tng trng cho
hnh nguyn ca ch B tt.
Trn y l vi nhn bit c bn cc tng Pht, B tt. bit cch bi tr cc tng trong
cha nh th no l ng qui thc th nn chia nh cha ra lm 4 lp nh sau: in th Pht, Nh
bi ng trc in th Pht, nh hnh lang hai bn cha, Tng ng hay T ng. y
ch l cch phn b mang tnh tng qut, v quy hoch tng th th cn ty thuc vo c im
ca tng cha. Tuy nhin 4 lp nu trn c tnh c bn trong hu ht s b tr cc cha.
A. in th Pht
Trc khi vo cha n Pht in, thng thng ngi n cha thng i qua
cng Tam Quan, c lm rng ri, cch thit k cng Tam quan ty theo tng cha c
cch kin trc ring. C nhiu cha xy dng Tam quan c c lu chung, lu trng v
gian th Vi H Php nh Tam quan cha Thin M (Hu) hoc cha Bt Thp (H
Ni). Tuy vy cng c nhiu cha Tam quan rt n gin, xy dng mt cng chnh, c 3
li i vo, bn trn lp mi m dng hoc xy dng theo kiu trng dim, to nhiu b
mi chng ln nhau nh Tam quan cha Kim Lin qun Ty H H Ni. y l dng
cng Tam quan c nht v nh hin cn nc ta. Ch c mt dn hng ngang 4 ct, m
ra 3 li i c cch ng m bn trn l h thng con sn 2 tng chng u cc con
rng. Khu ca cc con rng ny thu nh dn ti nc. B v ko c ni vi nhau
bng cc hng x trn v x di to nn 3 gian (3 li vo) trong ca gia nh cao hn
ln vi bn mi xo rng cng vi cc u ao un cong bay ln pha trn. Hai cng hai
bn thp v hp hn, c mi nh chui st di mi cng v ta ra 3 pha ngoi.
Trong o Pht Tam quan c ngha l: ba ci li vo, bao gm:
Khng quan: ngha l qun xt mi s vt khng c tht tnh v tht tng, tc mi
vt trong th gian u khng tht, nh trong Bt Nh Tm Kinh c ni: Sc tc th
khng, khng tc th sc, th, tng, hnh, thc, dit, phc, nh th. Mi th trn
23
Tng hp
th gian ny u khng tht tn ti, tt c cc u y khng hin hu mt cch vnh

vin v khng c tht.
Gi quan: ngha l qun xt mi s vt u bin ho v thng, tt c u l gi
to, cuc sng khng bn chc, ch l tm b, l thuc v b chi phi bi nh lut
thnh tr hoi dit
Trung quan: c ngha l nhn s vt ch khng phi l khng c, v cng khng
phi l gi tm. Ci t c l bit trung ha gia ci khng v ci gi tm, hiu
c u tc hiu o.
V th tt c cc cha u lm ci cng Tam quan biu th cho chn l y, tt c
ngi giu sang, ngho hn, thng minh, di kh u i chung mt cng nh vy, tc
khng c s phn bit m ch i theo ng con ng chn tht y th s t o. Ch c
cha th mi gi l Tam quan, i vo n trong Pht in, ni y ch c mt ngha l th
Pht m thi.
Ch Pht c Tam thn: Php thn, Bo thn, v ng thn, do vy cch bi tr cc tng
Pht chnh in l theo ng ngha nh th. Do tng trn cng ca Pht in th
Php thn Pht, k n tng th hai l Bo thn Pht, v cui cng l ng thn Pht.
a. B tng Tam Th:
L lp tng trn cao nht, tc l lp tng Thng tr Tam th diu php
thn, ngi ta thng gi tt l tng Tam th, ngha l th Pht thng tr trong
thi gian Qa kh, hin ti, v tng lai. V Pht trong qu kh chnh l c
Pht A Di , v Pht trong hin ti l Trung thin iu Ng Thch Ca Mu Ni, v
Pht trong tng lai l ng lai h sanh Di Lc Tn Pht. B tng ny cng c
th gi l Tam Tn. Thng thng b 3 tng ny c tc trong t th Kit gi
thin nh, cc v Pht ny quyt nh n ( l th n th hin trong t th thin ta,
hai bn tay nga t ln nhau, gia lng i, 2 u ngn ci chm vo nhau. V
ngha, nh tn gi ca n, n ny biu th cho s Thin nh, ch qun)
b. Ty Phng Tam Thnh (hoc Di Tam tn)
Lp th hai trong Pht in c 3 pho tng ln. Pho tng ngi gia l c
Pht A Di , pho tng bn t l B Tt Qun Th m, bn hu l B tt i Th
Ch. c Pht Di cng 2 v B tt ny ci Ty Phng Cc lc lun tip dn
nhng chng sanh trong ci nhn gian sau khi cht mun c sanh v th gii ca
ngi. nhn bit cc v Pht, B tt trong b 3 ny cn lu :
Pht A Di : thng th th c 2 tng : tng ngi trn ta sen, tay kit
nh n, tng t Pht Thch Ca trong b Tam Th. Tuy vy trong b Ty
Phng Tam Thnh th tng c Pht Di ng trn Hoa sen l lng
trong h khng, mt ngi nhn xung, tay mt a ln ngang vai, tay tri
dui xung nh sn sng ch i tip cu nhng ngi ang tm mch ni
24
Tng hp
bin kh. Tng ny gi l tng Di phng quang. Hoc tng ng trn

ta sen, mt nhn xung, tay tri cm Kim lin (hoa sen vng), tay phi dui
thng xung, lng bn tay nga ra cng l Pht A Di trong t th tip
Tng c Quan Th m: thng ng bn tri c Pht A Di , tng
hnh ngi n ng trn hoa sen, tay mt cm cnh dng liu, tay tri cm
bnh tnh thy c cha nc cam l
Tng c i Th Ch: thng ng bn phi c Pht A Di , hnh dng
ging c s (Pht t), c eo chui anh lc, tay cm hoa sen xanh.
c. Hoa Nghim Tam thnh
Lp th ba c 3 pho tng ln, pho tng ngi gia l tng c Bn S
Thch Ca Mu Ni, tc ng thn, n sanh xung trn gian ha chng sanh.
Tng ny tc trong t th ngi trn ta sen, hai tay bt n Tam mui, i mt khp
li 3 phn 4. Bn phi tng Thch Ca l tng ca B tt Vn Th, tay phi cm
kim sc bn, tay tri cm hoa sen xanh. Mnh ngi trn lng s t xanh. Bn tri
tng Thch Ca l tng B tt Ph Hin, ngi trn con voi trng 6 ng, hnh thc
ging nh v c s, hai tay chp li. Thng thng b 3 tng ny th hin tinh thn
su sc ca Pht gio i t bi, i tr tu, tinh thn nhp th cu i. Th hin tnh
nhn vn ca dn tc, t bi phi c tr tu..
Mt s cha biu th c Thch Ca ngi cm hoa sen nh khi ngi thuyt
php Linh Thu Sn, tng ny gi l Nim hoa vi tiu hai bn t hu cng c
B tt Vn Th v B tt Ph Hin. Hu ht cc thi vin Vit Nam u c tn tr
b tng ny duy nht Pht in. Chnh v vy khi vo thin vin th ch c th b
tng ny hoc c mt s ni thay th 2 v B tt Vn Th v Ph Hin bng 2 v
Tn gi l A Nan (khun mt tr) v Ca Dip (khun mt gi), y l 2 v t ca
c Pht khi ngi cn ti th.
d. Tng Cu long
Lp th 4 c pho tng Cu Long ng gia. Theo Pht tch, khi c Thch
Ca n sanh, c chn con rng xung phun nc cho ngi lm l mc dc (l tm).
Tng Cu long c lm c chn con rng vy bc chung quanh v pha trn c
nhng m my v cc v Pht, ch Thin. gia c mt pho tng ng t ng
trn ta sen, mt tay ch tri, mt tay ch t Thin thng thin h, duy ng c
tn
e. Tng T Thin Vng
Mt s cha c din tch rng ri th Pht in cn b tr thm vi lp tng
na, ngoi tng Cu Long, cn c 4 pho tng Thin Vng na, mc o vng
phc, bi tr theo 2 dy i xng nhau. Bn v Thin Vng l Tr Quc Thin
Vng, Qung Mc Thin Vng, T Sa Mn Thin Vng, i Phm Thin
Vng
f. Tng T B tt
25
Tng hp
y l tng 4 v B tt c tc theo dng thin thn gi l:

i B tt, tay cm mi tn
Sch B tt tay cm ci cy
Ng B tt tay cm ci li hi
Quyn B tt tay nm li vo trong lng ngc.
g. Tng Bt b Kim Cang
y l 8 v Kim Cang, h l nhng Thin tng trn tri, lun ng h Pht php v
gip nhng ngi lng thin, trng pht nhng k bt thin. Tm v y l:
Thanh Tr Tai Kim Cang
Tch c Thn Kim Cang
Bch Tnh Thy Kim Cang
Xch Thanh Ha Kim Cang
nh Tr Tai Kim Cang
i Thn Lc Kim Cang
T Hin Kim Cang
B. Nh Bi ng
Nh bi ng l ni dnh cho b tnh thp phng, pht t cng du khch t tu chnh
trang li y phc trang nghim, l vt tm tt trc khi vo Pht in l Pht. Thng thng
nh Bi ng l nh ngang lin vi chnh in th Pht. Mt s cha do din tch Pht in
khng c rng ri, cho nn khi hnh l ti chnh in ch c ch tng ng bn trong y, Pht
t v b tnh thp phng ng bn ngoi nh Bi ng hnh l hoc ngi tng kinh, nim
Pht.
Trong nh Bi ng thng c 2 pho tng t i xng nhau 2 bn t hu ca nh bi
ng. Hai pho tng ny mc o gip, i mo tr, tay cm binh kh, hnh dng ging nh hai
ngi v s trng rt d tn. y l 2 v H Php ca nh Pht m hu ht tt c cc cha u c
th. Bn t l v Khuyn Thin, bn hu l v Trng c. Hu ht hin nay cc cha u t tng
ca Vi Thin Tng v Tiu Din i S lm 2 v H Php nh Bi ng. i vi tng
Vi H Php, thng mang dng v tng oai hng, mnh mc gip tr, tay cm chy Kim
Cang hoc 2 tay chp li, chy ngang ngc gia 2 ci tay, th cch uy v dng mnh. V phn
tng Tiu Din i S, thc ra y l tng ca c Quan Th m hin thn, v tun li ch bo
ca c Pht m B tt hin thn Tiu Din i S thng lnh 36 loi c hn trong tam gii,
ng thi cng bo v cho nh cha khng b nhng c hn, ng qy i kht quay ph.
Tng ny c tc trong t th ang cm c lnh iu khin m hn. Nhn khun mt ca tng
ny trng rt d tn. Trn u tng ny i 3 qa ni Tu Di lm cho tri t rung ng, trong
ming, mt khi nhn v khi ni phun ra la lm cho qy thn iu kinh s.
Mt s cha trong nh Bi ng cn c bn th Th a, Long Thn. Th Th a thn tc
v coi gi t ai cho cha, pho tng ny tc mt trng rt uy nghim, bn cnh c th
Long Thn che tr cho Pht php v bo v cho cc v s, tng trong cha.
26
Tng hp
ng thi trc gian bi ng, nhiu cha c tn tr tng c Pht Di Lc nh cha

Thin M (Hu), cha Vin Gic (Tn Bnh TPHCM) Pht t v b tnh chim bi cu
mong s hoan h hnh phc trong cuc i, lc no cng gp nhng iu vui v an lnh.
C. Nh hnh lang hai bn cha

Thng hai dy hnh lang ny l ni t b tng Thp in Dim Vng hay Thp Bt
La Hn. Nh hnh lang l 2 dy nh di lm 2 bn cha, i thng vo nh Hu ng.
gip tng nh hnh lang, thng c mi bn chn pho tng ca cc v A La Hn, nh
vy 2 bn l 18 v gi l Thp Bt La Hn.
cc cha bn Ty Tng, Trung Hoa v Vit Nam thng lm 18 v La Hn, nhng trong
cc ti liu ch ni c 16 v m thi, mi su v ny vng sc lnh ca Pht li Th gian
hong dng v h tr chnh php. Mi su v La Hn l:
1. Tn La Bt Ra Na Xa (Pindola Bharadvaja)
2. Ca Nc Ca Pht Xa (Kanakavatsa)
3. Ca Nc Ca Ba L Na Xa (Kanaka Bharadvaja)
4. T Tn (Suivinda)
5. Nc C La (Nakula)
6. Bt (Bhadra)
7. Ca Ri Ca (Karika)
8. Pht Xa La Pht a La (Vajravutra)
9. Th Bc Ca (Syaka)
10. Bn Thc Ca (Panthaka)
11. Ra H La (Rhula)
12. Na Ca T Na (Nagasna)
13. Nhn Kit (Ingata)
14. Pht Na B T (Vanavsin)
15. A Th a (Ajita)
16. Ch Bn Thc Ca (Cudapanthaka)
17. Hng Long
18. Phc H
V sau thm 2 v Hng Long, Phc H thnh ra 18 v La Hn.
i vi Thp in Dim Vng, th 2 dy hnh lang, mi dy nh t 5 bn th , mi bn
th c th mt v vua Dim La cai qun 1 in ci m ty. Mi v Dim Vng y l:
1. Tn Qung Vng
2. S Giang Vng
3. Tng Vng
4. Ng Quan Vng
27
Tng hp
5. Dim La Vng
6. Bin Thnh Vng
7. Thi Sn Vng
8. Bnh ng Vng
9. Th Vng
10. Chuyn Lun Vng
D. T ng (hay Tng ng)

Thng thng cc T ng hay Tng ng c thit k theo kiu Tin Pht
Hu T) tc l pha trc l chnh in th Pht, th pha sau la ni th T. NhT tc l
ni th cc v su T mt. Cc v T ny l ngi khai sng ra cha hoc tng tr tr,
trng tu, chn hng Pht gio cha.
Trn bn th cc v t T ng thng c mt pho tng tc dung mo ngi
Ty Trc (n ), mi cao tc qun, ru quai nn rm, chnh l T S B t Ma.
Ong l v t th 28 ca Thin Tng n v l v t th nht ca Thin Tng Trung Hoa.
Bn di l di nh ca cc v t s cha vin tch, ng tthi c Long v (ghi php
hy, th danh, php danh, thy hiu, dng truyn tha)
Xung quanh T ng cn c bn th Hng linh tr t tc bn th vong linh ca
ngi qu c gi vo cha. Nhng vong linh ny l thn nhn ca cc Pht t cha hoc
l thn quyn ca cc v s tu hc, tr tr cha.
TI LIU THAM KHO

Trn Trng Kim PHT LC NXB Tn Gio H Ni nm 2002
Vin nghin cu vn ho ngh thut Vit Nam S TAY HNH HNG T
PHNG NAM NXB TP.HCM nm 2002
HT Thch Thanh T THM QUA HNH TNG PHT & B TT NXB TPHCM
nm 1997
Nghip L Hoa, Trng c Bo, T Hu V TRUNG QUC PHT GIO
TNG GING THUYT NXB TP.HCM nm 2001.
V Vn Tng, Thch Bo Nghim H NI DANH LAM C T NXB Vn ha
Thng tin nm 2003
28
Tng hp
Chuyn
S LC PHT GIO VIT NAM

MT S NGI CHA NI TING TRN TUYN DU
LCH TP.HCM HU
A. S LC PHT GIO VIT NAM
Pht gio truyn n Vit Nam vo khong u Ty Lch. Trn ng pht trin, o Pht chia
thnh nhiu tng phi khc nhau. Trong , 2 tng phi ln l Bc Tng v Nam Tng, nh
hng ca Pht gio n i sng vn ho tn ngng v tm linh ca ngi Vit rt su rng.
Tinh thn T Bi Tr Tu ca o Pht cng l trit l sng ca i a s ngi Vit Nam. S
pht trin ca Pht gio qua nhiu giai on cng l s hng thnh, thng trm ca t nc Vit
Nam.
Giai on 1: Pht gio thi i du nhp v Bc thuc
Pht gio truyn vo Vit Nam khong u TK III SCN, cc thin s n theo cc thuyn bun
n Giao Chu (tc Vit Nam thi by gi). Giao Chu l mt trong nhng a im m cc
thng nhn hng hi n n min vin ng mua cc th gia v, hng liu, g, trm
hngnhng ni th t c to lp tha mn yu cu tn ngng ca h, cc thin s N
bt u truyn o v o Pht t lc y len li vo trong cng ng ngi Vit. Trung tm
Pht gio Luy Lu (Bc Ninh ngy nay) xut hin. Nhng ngi cha ni ting thi by gi l:
cha Du, cha u, cha Dn, cha Tng.
Trong thi k ny c 2 thin phi du nhp vo nc ta:
Thin phi T-ni-a-lu-chi (580 SCN)
Pht Thch Ca nhp Nit bn truyn y bt cho T Ca Dip (s t Thin Tng
n ).Ca Dip tip tc truyn xung n B t Ma (v t th 28 ca
thin tng n ). B t Ma theo thuyn bun n Trung Quc vo
khong nm 520 i Lng V . T y B t Ma tr thnh v s t
ca thin tng Trung Hoa.
B t Ma Trung Quc tip tc truyn xung Hu Kh (t th 2), Tng
Xn (t th 3), o Tn (t th 4), Hong Nhn (t th 5), v lc t Hu
Nng (v t th 6). Thin s T-NI-A-LU-CHI l bn cng tu vi t
t o Tn.
Ngi T-ni-a-lu-chi n Giao Chu vo nm 580, tr tr cha Du Luy
Lu (Bc Ninh). M ra phi thin th Nht ti Vit Nam. Dng thin ny
29
Tng hp
truyn c 19 i, n TK XIII (c 28 thin s c php, khi u t ngy

Php Hin, kt thc l ngi Y Sn, khng truyn vo Phng Nam)
Thin phi V Ngn Thng (826 SCN)
Ngi l ngi Trung Hoa, ngi l t ca t Bch Trng. Nguyn t v t
th 6 ca thin tng Trung Hoa l Hu Nng, khi truyn xung li c 2 ngi
l Nam Nhc v Thanh Nguyn. Ngi Nam Nhc c v t xut sc l ngi
M T. Ngi M T truyn xung cho v t xut chng l ngi Bch
Trng (Hoi Hi). Ngi Bch Trng c 2 t kit xut l V Ngn
Thng v Qui Sn. Ngi V Ngn Thng n Vit Nam tr tr cha Kin S,
truyn o vo khong nm 826. Phi thin ny truyn o song song vi
dng thin T-ni-a-lu-chi. Phi thin V Ngn Thng truyn c 15 i ,
c 40 v c php, phi thin ny truyn n nin hiu Khai Hu, nh Trn
(1337). Qua nhiu i n ngi Thng Thin, Thng Thin truyn xung cho
ngi Hin Quang (y l v t khai sn Yn T 1221)
Giai on 2: Pht gio t thi Ng n thi Trn (TK X n TK XIV)
y l giai on Pht gio pht trin rc r nht, c bit di 2 triu i nh L v nh Trn.
Cc vua L u tn sng o Pht. Thi k ny c thin s Tho ng cha Khai Quc lp
nn thin phi Tho ng. Cc v vua nh L Thnh Tng, L Cao Tng, L Anh Tng, thin
s Khng L u thuc phi thin ny
n thi nh Trn Pht gio pht trin cng rc r hn. Cc vua nh Trn cho lp nhiu cha,
dn lm tng. Cc thin phi T-ni-a-lu-chi, V Ngn Thng, Tho ng, vn pht trin rc
r cho n khi vua Trn Nhn Tng xut gia u Pht ti ni Yn T vo nm 1299, ng ly Php
hiu l Trc Lm i S, lp ra thin phi Trc Lm Yn T, thng nht Pht gio trn ton ci
i Vit. Vua Trn Nhn Tng truyn xung cho Thin s Php Loa, Php Loa tuyn xung cho
ngi Huyn Quang. n thi vua Trn Anh Tng, Pht gio b pha ln o gio.
n cui TK 14, thi nh H, H Qy Ly bt cc tng s di 40 tui phi hon tc ra trn.
Cc cha trin xung cp, khng ngi tu sa, lng ngi hoang mang, tng, s phiu tn. Pht
gio bc vo giai on suy yu
Giai on 3: S truyn b ca dng thin Lm T v To ng (TK XV n TK XVIII)
Pht gio thi k ny khng cn khi sc nh trc na, triu L s (1428 1527) c thit lp,
cha trin b h hng nhiu sau cuc chin tranh v quc chng qun Minh xm lc. Cuc chin
tranh L Mc n ra, tip theo l Trnh Nguyn phn tranh. Cc Cha Nguyn t ra ham m
o Pht, vi t tng C Nho, m Thch.
30
Tng hp
Trong thi k ny, s du nhp ca phi Thin Lm T v To ng t Trung Quc sang Vit
Nam. Pht gio pht trin mnh ti ng Trong t khi Cha Nguyn Hong vo trn th vng
Thun Ho nm 1558. Trn 200 nm, cc Cha Nguyn ht lng m o Pht.
Hai thin s ni ting ca phi thin Lm T l ngi Nguyn Thiu (1649 1729) v ngi Liu
Qun (? 1792). Ngi Nguyn Thiu t Trung Quc sang, ng ngi ph Triu Chu, tnh
Qung ng. Cn ngi Liu Qun l ngi Vit Nam ( tnh Ph Yn). Ngi Liu Qun l t
ca thin phi Lm T i th 35, khai sn nn cha Thin Tn Hu.
Thin s Nguyn Thiu n Vit Nam vo nm 1677, i cha Nguyn Phc Tn, ng lp cha
Thp Thp Bnh nh. Sau vng mnh ca Cha v Trung Quc mi cc danh tng, cao tng
sang Vit Nam truyn o. Ngi mi Thin s Thch i Sn (tc Thin s Thch Lim, thng
gi l Thch u , ngi Trit Ty Trung Quc), ngi c Cha Nguyn mi lm tr tr
cha Thin M. Nm 1696, trc khi ln ng v nc, ngi truyn B Tt Gii cho Cha
Nguyn Phc Chu (Quc Cha), ban hiu l Thin Tng o Nhn, t ni php i th 30 ca
To ng chnh Tng. Thin s Thch Lim l ngi c cng truyn b phi To ng ng
Trong
Giai on 4: T TK XIX n nm 1920
Nh Ty Sn, ph b nhiu cha trin, ly chung, php kh trong cha em nu chy lm v kh,
nhiu cha b trit h lm ni t l tri t, hoc ni ct giu v kh, lng thc. Nh Nguyn
ln ngi, vua Gia Long v cc v vua nh Nguyn cng khng m o nhiu nh cc v cha
Nguyn, tuy nhin, do cc b Hong Hu, Thi Hu ca truyn Nguyn, mn m o Pht, cc v
vua nh Nguyn ht lng hiu tho nn v m m b tin phng cng, trng tu tn to nhiu ngi
cha. Trong thi gian ny cc vua nh Nguyn cng Sc T cho nhiu ngi cha trong c nc.
Bn cnh , cc v vua nh Nguyn cn mi cc v Cao tng, danh tng vo trong cung ging
php, lp n chay tnh cu xin Quc thi dn an. Cc nh th, nhn s, Nho s ng thi cng t
nhiu nh hng bi gio l ca nh Pht trong cc tc phm ca mnh nh : Nguyn Du (Vn T
Thp Loi Chng Sinh), Nguyn Gia Thiu (Cung On Ngm Khc), Nguyn Cng Tr (Vnh
Pht), Chu Mnh Trinh
Giai on 5 : T nm 1920 n nay Gio hi Pht gio Vit Nam thng nht
Phong tro phn i s n p ca ch Ng nh Dim, phong tro chn hng Pht gio tri
qua 50 nm (1920 1970) t c nhiu thnh tu nhiu mt. Bn cnh c nhiu tng phi
ra i nh: Khut S, Thin Thai Gio Qun Tng
31
Tng hp
- Nm 1951 i hi Gio hi tng gi ton quc bu c quan i din gio hi t tr s ti cha

Qun S (H Ni). y l GHPGVN thng nht ti min Bc
- Nm 1963, i hi Pht gio t chc ti cha X Li (Si Gn), thnh lp GHPGVN thng nht
ti min Nam
- Thng 11 nm 1983, hi ngh gm 165 i biu ca 9 t chc gio hi, h phi Pht gio trong
c nc hp ti cha Qan S (H Ni) nht tr thnh lp Gio hi Pht gio Vit Nam v
bu ra hi ng tr s trung ng, ng u l Ha thng Php Ch.
- T ngy 26/12 n ngy 27/12/2003 Hi ng tr s trung ng t chc ti thin vin Qung
c (TP.HCM) cng b c nc c:
14.401 ngi t vin (trong c 12.036 ngi cha Bc Tng, 539 ngi cha
Khmer v Nam Tng, 361 Tnh x Khut s, 467 tnh tht, 998 nim Pht
ng).
38.866 tng ni (trong c 28.365 tng ni thuc Bc Tng, 512 thuc Nam
Tng, 7635 thuc Nam Tng Khmer, 2534 thuc Khut s).
03 Hc vin Pht gio Vit Nam ti H Ni, Hu, v TP.H Ch Minh.
05 lp Cao ng Pht hc v 30 trng trung cp Pht hc trong c nc.
500 ging s trong nc v 200 tng ni ang du hc nc ngoi.
B. MT S NGI CHA NI TING TRN TUYN TP.HCM HU

Pht gio du nhp vo Vit Nam t u cng nguyn, lch s truyn b o Pht v xy dng
cha chin trn khp t nc, k c TP.HCM & Hu c rt nhiu sch bo ti liu ghi
li. Nhng ngi cha ni ting trn tuyn du lch TP.HCM Hu nhm gii thiu s nt cc
ngi cha Pht gio Bc Tng ni ting, v kin trc, iu khc, cnh quan trn ng b i
t TP.HCM n Hu, khi bn v nhng ngi danh lam i t ny, chng ti xin c trnh by
gc ngi lm du lch, v xem nh l nhng im du lch m du khch thch n tham
quan chim bi, ng thi s trnh by theo dng lit k.
1. Cha Linh Sn Trng Th (Bnh Thun)
Tn t : Linh Sn Trng Th T
32
Tng hp
Tn dn gian: Cha ni T Ku
a ch: X Tn Lp, huyn Hm Thun Nam, tnh Bnh Thun
Tr tr: Thng ta Thch Chn Thnh
Thi gian to lp: - Gia, TK 19, do t s Hu c
- Khi cng trng tu vo ngy 07/05/1993
c im: C tng Pht Thch Ca nhp nit bn di nht ng Nam , 49 thc, cao
11 thc, xy dng nm 1963, hin nay c h thng cp treo sn xut nm
2002, vi chiu di ton tuyn cp l 1600m, cao 505m c trang b t
25 n 35 cabin, c cng xut ch khch t 700 n 1000 khch/gi
2. Cha C Thch (Bnh Thun)
Tn t: C Thch T
Tn dn gian: Cha C Thch, Cha Hang
a ch: x Bnh Thnh, huyn Tuy Phong, tnh Bnh Thun
Tr tr:
Thi gian to lp: Gia TK 19, do thin s Bo Tng khai sn, sau ng H Cng
im t chc xy dng ngi cha khang trang v t tn l C
Thch T, c trng tu t 1956 1964.
3. Cha Long Sn (Khnh Ha)
Tn t: Long Sn T
Tn dn gian: Cha Pht trng
a ch: s 22 ng 3 thng 2, phng Phng Sn, TP. Nha Trang, tnh Khnh Ha
Tr tr: Thng ta Thch ch Tn
Thi gian to lp: Xy dng nm 1886 do HT Ng Ch khai sn
33
Tng hp
c im: Nmtrn i Tri Thy, c tng kim thn Pht T do Thng ta Thch
c Minh v iu khc gia Bu in thc hin 1964 1965, Pht i
cao 24m, tng cao 14m
4. Cha T Quang (Ph Yn)
Tn t: T Quang T
Tn dn gian: Cha trng, cha Bch Thch
a ch: Thn Cn Lng, x An Dn, huyn Tuy An, tnh Ph Yn
Tr tr: Thng ta Thch Thin Tu
Thi gian to lp: Vo cui TK 18 do thin s Php Chuyn t Lc Truyn , hiu Diu
Nghim (Ngi Qung Nam). Nm 1992 c trng tu.
c im: Cha nm gia mt vng ton trng, nn tc gi l cha trng. y l
qu hng ca T Liu Qun. Cha c sc t vo thi vua Thnh Thi.
Hin cn gi c i hng chung i Duy Tn
5. Cha Thp Thp Di (Bnh nh):
Tn t: Sc t Thp thp Di T
Tn dn gian: Cha thp trng, cha Thp thp
a ch: Thn Vn Thun, x Nhn Thnh, huyn An Nhn, tnh Bnh nh
Tr tr: Thng ta Thch Vin nh (1994 nay)
Thi gian to lp: Cui YK 17, do thin s Nguyn Thiu t Qung ng TQ dng
nn, ng l i th 33 ca dng thin Lm T.
c im: y l ngi t nh c bit quan trng ca khu vc min Trung. Ni y l
ni dng chn u tin ca Thin s Nguyn Thiu, v t s truyn dng
Lm T u tin vo khu vc min Trung
Ti dy c ngi thp ca v Ha thng Thit Kin - Liu Trit, vi nhiu
huyn thoi linh ng vi ngi cha v o hnh ca ngi. iu c bit ngi
34
Tng hp
cha c xy dng trn nn c ca mi ngi thp Chm c ca thnh

Bn xa. Bn cnh cha Thp Thp cn c v quc s Phc Hu. ng l
v cao tng ti c vn trn, c hong gia rt trng vng v nhiu ln c
mi vo cung gio hun
6. Cha Thin n (Qung Ngi)
Tn t: Sc t Thin n t
Tn dn gian: cha Thin n, cha ging
a ch: Ta lc trn ni Thin n, x Tnh n, huyn Sn Tnh, tnh Qung Ngi,
name pha Bc sng Tr Khc, cch TX Qung Ngi 3km
Tr Tr:
Thi gian to lp: Vo cui th k 17, do Thin s Php Ho khai sn, ngi ngi
Phc Kin TQ, tr tr cha trong 60 nm
c im: Nm trn ni cao 105 m, ni ny c nhiu son mi mc chm quyn
ch Nho. Ti cha c i hng chung ni ting linh thing. Lc u nh
khng ku. Nm 1845 Thin s Bo n ch nguyn tham thin v sau
thnh chung mi ku v vang xa khp ni. Cha c cha Nguyn Phc
Chu sc t vo nm 1716. Cha hin nay c trng tu vo nm 1992
2001
7. Cha Linh ng & Cha Tam Thai:
Tn t: Linh ng T v Tam Thai T
Tn dn gian: cha Non nc
a ch: Ta lc ti ngn Thy Sn, phng Ha Hi, qun Ng Hnh Sn, cch trung
tm TP. Nng 8 km v pha ng Nam.
Tr Tr: HT Thch Tr Gic (Cha Tam Thai)
TT Thch Thin Nguyn (Cha Linh ng)
Thi gian to lp:
35
Tng hp
Cha Linh ng: Khai sn vo thi Cnh Hng(1740 1786) do HT

Quang Chnh
Cha Tam Thai: khai sn vo thi Hu L do HT Thin s Hng Lin t
TQ sang, nm 1695 HT Thch Lim c gh ving cha.
c im: Ng Hnh Sn l tn do vua Minh Mng t cho cm ni ny, cha Linh
ng do vua Minh Mng ng ch vo nm 1825. Nm 1997 xy dng Bo
Thp X Li cao 30m.
Cha Tam Thai do vua Minh Mng ng ch vo nm 1825.
8. Cha Tnh Quang (Qung Tr)
Tn T: T nh sc t Tnh Quang
Tn dn gian: cha T Tnh Quang
a im: x i T, huyn Triu Phong, tnh Qung Tr
Tr tr: Thng ta Thch Phc Chu
Thi gian to lp: 1739 do HT Tnh Tu t l Ch Kh thi cha Nguyn Phc Khot
khai sn.
c im: Nh nghin cu Pht gio L Mnh Tht cho bit, nu khng ra i trc
1558 th n khi Nguyn Hong vo trn nhm vng i T chc chn ngi
cha ny xut hin ri, n khong nhng nm 1600 1650 chc hn
c nhiu v thin s ni ting n y tr tr. c bit l 2 thin s Lc H
Vin Cnh v i Thm Vin Quang. i cha Nguyn Phc Khot, ch
thn cha thn hnh ng bt vit 5 ch: Sc t Tnh Quang ban tng
cho cha
36
Tng hp
Chuyn :
HON QUAN
Dn gian vn cn lu truyn cu tc ng Vui nh lng c ng B. Ong B l
ngi con trai bn nam, bn n, gia nh no may mn c ng B th pho bo ngay vi
lng cc c quan hu trch cp trn bm bo vi b L, b L s cho nui nng a tr theo
nghi l trong cung. Khi khn ln a v ni lm Thi gim phc v cng vic thng ngy
trong cung cm, lng no ng B s c triu nh min thu trong 3 nm, v th dn lng
rt vui mng khi bit a phng mnh va c ng B.
Nhng ngi mi sinh ra bn nam, bn n th gi l Gim sanh (mi sanh ra
gim). Nhiu ngi n ng, v sinh k, t nguyn ct b tinh hon c tuyn vo cung lm
thi gim th gi l Gim Lt. Tt c nhng ngi lm thi gim torng cung gi l Hon
Quan. Hon y l lm ti t, nhng do ci tn hon quan lm ngi ta hiu t Hon l
Thin.
Trong cung cm ch c mt ngi n ng l ng kim hong , cn li l ton b cc
b phi tn, n quan, th nT vic sai vt, hu h vua, cc b Thi hu, cc b phi cho n cc
vic nng nhc khc ca i sng trong cung u giao cho Thi gim. Cng vic c bit nht
v nng n nht ca cc Thi gim l xp t cho vua gp g cc b phi tn. Ban m sau gi
vua lm vic, c sch, lm th hoc xem ht Bi, thi gim ln vua mt ci khay ng cc
phin thch, ghi tn cc b phi tn ca vua, vua c v chn phin thch ghi tn ngi vua
mun gp. Thi gim c bn phn em phin thch c chn treo trc ca phng ca ngi
c chn. Ngi c chn mng r i n ma mc, lin i tm ra sch s v xc 1 loi
nc hoa c bit do cc b t to. Tm ra trang im xong, cc b chong ln mnh mt tm
vi ln v ngi ch Thi gim n vc mnh ln in Cn Thnh l ni vua ng. Thi gim ghi
chp tn tui cc b phi v ngy gi vua gp cc b phi v bo cho Quc S Qun ghi vo s
theo di vic khai hoa n nhy v sau.
Vic chn la ngi no l do vua quyt nh. Nhng cc Thi gim cng c nhiu mnh
khe c th gii thiu vi nh vua nn chn b no. Do nhiu Thi gim c cc b nut
lout c vua sng i nhiu ln. C nhiu b khinh thng Thi gim nn cha bao gi gp
mt vua. Tuy tt c u l ti t, nhng i ng Thi gim cng c phn chia (k t thi
Minh Mng) lm 5 bc (ng ng). Mi bc u c lnh tin v go khc nhau (v d: hng
nht Th ng vi chc v l Qung v v in s th c cp s tin & go hng thng l 6
quan v 4 phng go).
V trang phc ca Thi gim cng ging nh cc quan khc u c l phc v thng
phc. L phc ca Thi gim bng la mu lc dnh cho nhng v c ng cp cao v mu xanh
da tri dnh cho cc ng cp thp. Trc ngc o ca Thi gim c thu 1 bng hoa mu lc
37
Tng hp
trn nn phn bit vi cc quan vn thu hnh chim v quan v thu hnh con th 4 chn.
M ca Hon quan khng c cnh chun. Thng phc ca thi gim l o di en, qun trng,
u bt khn n mu en.
Thi gim l nhng ngi thn cn nht ca nh vua v bit r i t ca vua. trnh
s lng quyn ca cc Hon quan, nh Nguyn dng Thi gim sai vt ch khng cho d vo
chnh s. Nh Nguyn c bi hc rt ra t cn thn Thi gim L Vn Duyt. Nm Minh
Mng thou 17 (1836), vua Minh Mng cho doing ti Vn Thnh Hu mt tm bia khc r vic
ch trng dng Thi gim sai khin truyn lnh trong chn ni nh m thi, khng c
d mt cht no vo vic triu chnh bn ngoi. Ai phm phi iu ny u b trng tr nng
khng cht tha th.
Thi gim l ngi c cu to khng bnh thng v mt tm sinh l, nn nt mt nht
nht, vc dng mnh mai, ging ni eo o, b iu rt r, tnh tnh nht nht khc vi ngi
bnh thng. Trong thi gian ti chc, cc Thi gim ngy m sng trong cung phc v vua
v cc b v ca vua hoc sng cc lng phc v cho cc b ga ca vua qu c. Nhng
khi au yu hoc v gi, cc Thi gim phi ra name cha bnh hoc sng tip qung i cn
li ca mnh ti Cung Gim Vin ngay pha ng Bc bn ngoi Hang Thnh. Cc Thi gim
khng c cheat trong Ni hoc cc lng. Nhng ni thing ling ch dnh cho vua v cc phi
tn ca h. Trng hp trong khi phc v m gp chuyn chng lnh cht bt c k t th thi
hi ca cc Thi gim khng c em ra bng ca chnh trong cung, m phi qung ra khi
kinh thnh. V khng th lp gia nh c con ni di, nhiu Thi gim kt vi nhau lm bn
trm nm, tm s, chuyn tr, an i nhau hu lm ngui ngoai ni c qunh ca i mnh v
h xin con nui c ngi th phng, nhang khi sau ny.
u th k 19, ti vng ni x Dng Xun c tho am mang tn An Dng Am, phong
cnh ht sc nn th, do Ha thng Nht nh khai sn to lp. n thi vua Thiu Tr
(1843), Thi gim Chu Phc Nng, ng ra vn ng cc Thi gim triu Gia Long, Minh
Mng v dn chng, ng gp xy dng Tho am An Dng thnh mt ngi cha khang trang,
v sau vua T c sc phong vi bin ngch Sc T T Hiu T. n triu Thnh Thi,
nhiu Thi gim khc li quyn gp tin bc tu b thm mt ln na. H hin ht cho cha
T Hiu s rung Gim in m trc nay nh vua cp cho h gn Qan Linh Hu thuc
phng Ty Linh. T rung Gim in tr thnh rung Hiu in, do cc Thi gi trng tu
v hin rung t nn cha T Hiu c xem nh cha ca Thi Gim. V Thi gim c th
trn trng nht l T Qun L Vn Duyt, trong khun vin cha hin nay cn thy c 20
ngi m ca cc Thi gim c cng vi cha. Ngi m no cng c dng bia, ghi r h tn,
chc tc ca ngi qu c.
38
Tng hp
Sau khi triu Nguyn kt thc (30/08/1945) th ch cn li 3 ng Thi gim, l Gim

, Gim ng, Gim Tun. Nm 1997, v Thi gim cui cng ca ch phong kin Vit
Nam v ca nh Nguyn t trn ti Hu chnh l c Gim ng
39
Tng hp
NG BNG SNG CU LONG

Chuyn
GII THIU TNG QUT V IU KIN

T NHIN BSCL
-
BSCL c din tch gn 40.000 km2 . Dn s : 18 triu ngi .

Gm 12 tnh : Long An, Tin Giang, Bn Tre, ng Thp, Vnh Long, Tr Vinh, An
Giang, Hu Giang, Sc Trng, Kin Giang, Bc Liu, C Mau.
1 TP trc thuc trung ng : Tp Cn Th.
1. iu kin t nhin :
V tr a l :
- Bc gip vng ng Nam b.
- Ty gip CPC v Vnh Thi lan .
- ng v Nam gip bin ng .
a hnh.
- Bng phng, b chia ct nh bi nhiu h thng sng, rch v kinh o .
- C nhng vng trng ln : vng trng ng thp mi, v T gic Long xuyn thng b
ngp nc vo ma ma, gi l ma nc ni.
Kh hu.
- Cn xch o gi ma.
- C hai ma : kh [thng 11 4], ma [thng 4 11]
- Kh hu n nh, t b thin tai, bo lt.
t ai.
- Ch yu l t ph sa mi (t en, mn) do ph sa sng M Kng bi p
- Chia lm 3 loi t :
t ph sa ngt: phn b dc sng Tin v sng Hu, l nhng ging t cao,thch hp
lp cc vn cy n tri, chnh ni nay to nn nt sinh hot vn ho vt cht, tinh
thn cao nht ca BSCL, Gi l Vn minh mit vn.
t phn: Thng nm trong vng trng ng thp mi v vng T gic Long Xuyn,
y l vng ngp nc vo ma ma, xa gi l ma nc ni, nay do nh hng rng cy
u ngun, nhng p thu in Trung Quc, Lo, Thi thng x nc vo ma ma,
nn vo ma ny thng sinh l ln.
t ph sa mn : nhng vng thp ven bin : C mau, Sc trng, Kin giang, Tr
vinh, Bn tre, Tin giang. Chu nh hng trc tip ca nc bin.
Sng ngi.
- ng bng Nam B chnh l con ca sng M Kng .
40
Tng hp
Sng M kong di 4.200 km, bt ngun t Ty Tng (Trung quc), chy qua 6 nc :
Trung Quc, Myanma, Lo, CPC, Vit nam.
- n Vit nam sng chia lm 2 nhnh : S. Tin v S. Hu , ra bin 9 ca : ca Tiu, ca
i, Ba lai, Hm lung, C chin, Cung hu, nh an, Tranh , Ba thc. Nn ngi Vit
gi l cu long.
- y l con sng m, nui nng nhiu dn tc vng Nam b, t th h ny sang th h khc
gn lin vi dng chy ca n, thch nghi vi mi bin c, mi tai ng, ho ng cng
vi n, cng hng lc t dng sng ny.
2. ngha kinh t t iu kin t nhin BSCL:
- L va la ln nht c nc, hng nm sn xut hn 16 triu tn la (1998), ngun xut
khu go chnh yu ca c nc.
- Vng t tr ph vi cy tri 4 ma : Cam, Qut, Bi, Su ring, Chm chm, Nhn...
- Vng sng nc hin ho, nn kinh t v sinh hot ca ngi dn gn lin vi vng sng
nc : Nh ni, ch ni, giao thng trn sng rch, nui tm, c, thu sn v nh bt
v.v...
- Nhc im : Giao thng b hn ch, vng trng ngp vo ma ma. Sp ti nh nc c
k hoch u t khc phc nhng im yu ca BSCL nhm a nn kinh t vng
ny pht trin hn na .
-
41
Tng hp
Chuyn
LCH S NAM TIN CA DN TC VIT NAM

Vng quc Ph Nam : T TK I VI. L.Mallaret (php) khai qut ln u nm
1944 chn ni Ba th, x Vng Th, huyn Thoi Sn, An Giang. Gi l vn ho Oc Eo.
Thu Chn Lp : T TK VII XVII.
Cng cuc nam tin :
1. Giai on I : (1620 1714)

u TK XVII Thu Chn Lp thn phc cha Nguyn.
1620 con Si vng l cng cha Ngc Vn ly Chaychetta II, ri em theo
mt s dn min Trung vo sinh sng vng t Nam b.
1623 Cha Nguyn lp 2 trm thu thu Gia nh, chng t c nhiu c dn Vit
nay.
u nm 1679 Cha Nguyn cho lp dinh iu khin, bo v quyn li ngi Vit.
Gia nm 1679 hai nhm ngi Hoa do Trn Thng Xuyn v Dng Ngn ch c
cha Hin cho vo khai khn vng Nam b (c lao ph v M tho).
1698 Thng sut Nguyn Hu Cnh kinh lc min Nam, chnh thc sp nhp vo
nn hnh chnh Vit nam.
1690 Mc Cu n lp nghip vng H Tin (Mang Khm).
1708 Mc Cu dng t H Tin, cha Nguyn Phc Chu cho gi chc Tng trn H Tin.
1714 Mc Cu dng t Ph Quc.
2. Giai on 2 : (1753 1780)

- Do vua Chn Lp ln hip ngi Cn Man (Chm), thng mu vi cha Trnh nh
cha Nguyn. Cha V vng sai Thin Chnh lm thng sut, Nguyn C Trinh lm
tham mu em qun nh Chn Lp.
- T 1755 1759 Sau nhiu ln nh nhau vi cha Nguyn cng vi vic ni b Chn Lp
tranh ginh vng v, dn dn vng t Nam b thuc v Vit Nam.
- Mc Thin T ni nghip cha nm 1736, mt 1780 Xim, t vng t ny cng thuc
Vit Nam.
- Tip theo nhng bin ng khng ln v vng t pha Nam cng khng thay i my cho
n ngy nay.
42
Tng hp
Chuyn
TRN NH RCH GM XOI MT

- V tr nm cch trung tm tp M tho khong 10 km v pha thng ngun l rch Mt (hay
cn gi l rch Xoi ht), i ln ngun thm 7 km ng sng l sng Rch Gm.
- Tn gi Rch Gm : Gt 1Ngy xa l vng rng rm, cp thng ra y gm mt xung
bt c. Gt 2 C ting gm ln trn con rch. Rch gm cn c tn ch l Sm Giang.
- Rch Xoi Mt : xa trn vng t gn rch ny c nhiu cy xoi ht rt ln, tht t, gi l
xoi ht, mi ln n phi mt.
1. Tnh hnh qun Xim trc trn nh
- Thng 7 1784 Nguyn nh b qun Ty Sn nh bi phi chy sang cu cu qun Xim,
nhn dp ny quc vng Chakri sai 2 chu l Chiu Tng v Chiu Sng em 50.000
qun (30.000 qun b + 20.000 qun thu + 300 thuyn chin), kt hp vi khong 4000
qun Nguyn tin nh nc ta, vi m mu bnh trng t ai.
- Thng 8 1784 qun Xim chia 3 ng tin nh nc ta
qun thu : 2 tng Chiu Tng v Chiu Sng + 20.000 qun + 300 thuyn chin
chim vng Sc trng v sng Hu.
Tht x a v Nguyn nh : chim Tr n Vnh Long.
qun b : Sa Uyn + Chiu Thu Bin nh ng Khu (Sa c)
- 50.000 qun Xim Nguyn tin qun chm chp do phi chng vi qun Ty Sn do ph
m Trng vn a ch huy.
- Thng 12 1784 qun Xim Nguyn tp trung v T Lt, cng c lc lng chun b tin
nh Gia nh.
2. Tnh hnh Ty Sn v chin thut nh qun Xim Nguyn
- Lc qun Xim tn cng vo Rch Gi, tng Trng vn a sai u ng vn Trn
cp bo v Quy Nhn.
- Trc tnh hnh ng Ngoi c cha Trnh, ng Trong c qun Xim Nguyn, nu
khng gii quyt qun Xim nhanh chng s bt li.
- Nguyn Hu ngh ra k sch d ch ri khi i bn doanh a vo trn a mai phc,
nh mt trn quyt nh.
2. Nhng yu t a n thng li
a hnh trn a mai phc :
- Rch Gm n Xoi Mt l a hnh sng nc phc tp, di 7- 8km, rng 1 2km.
- Cy ci rm rp 2 bn b, vi nhiu c th c th lm im quan st trn a t xa.
43
Tng hp
- Cch rch Gm 4km v pha thng lu l rch Rau Rm lm im quan st tin tiu.
- Gia sng c c lao Thi Sn di 7-8km rng vi km, c th lm ni phc binh.
Hnh qun :
- Sau khi ln k hoch nh ch, c th Nguyn Hu v tng lnh v M tho trc
chn trn a mai phc.
- Khi i qun ko vo, Nguyn Hu phn tn lc lng t ngoi bin vo trn a mai
phc, nhm trnh tai mt ch.
- i qun tin thng v ng n ti M Tho.
B tr trn a :
- Mt i qun phc rch Gm kho ui.
- Hai i qun phc hai bn b sng Tin (c n pho)
- Mt i qun phc c lao Thi sn nh vo mn sn ch chia ct i hnh ch.
- Mt i rch Mt nh thng vo qun ch.
- Ngoi ra dng thuyn nh d p st chin thuyn ca ch trong trn a mai phc.
n chnh tr :
- Khi ng qun M tho, Nguyn Hu m nhiu trn nh lin tip vo qun Xim Tr
Tn.
- nh mt vi trn ln quyt lit, gi thua, rt v phng th.
- Tip theo xin ging ho v tng nhiu l vt cho Chiu Sng v tng s Xim.
- Lm cho ch kiu cng, v khot su mu thun ni b Xim Nguyn.
- T Nguyn Hu hi iu kin cho mt chin thng v i.
4. Din tin trn nh
- Trn chin din ra vo rng sng ngy 19/ 01/ 1785 n tra ngy 20/ 01/ 1785.
- Sau khi nhn nh qun Ty Sn khng mnh, ang ch ging ho, Chiu Sung hn
vi Nguyn nh m 18/ 01/ 1785 ko ton b lc lng, 20.000 qun Thu v 30.000
qun b tn cng vo i bn doanh ca Ty Sn M Tho.
- i qun tin tiu ca Ty Sn chn nh v d ch lt vo trn a mai phc ng thi
dim.
- Rng sng ngy 19/ 01/ 1785, 20.000 qun Xim v 300 chin thuyn lt vo trn a mai
phc ca Ty Sn.
Din tin trn nh .
- i qun tin tiu quay li cng phi hp vi lc lng chnh nh chn u qun XimNguyn .
- i qun rch Gm tin ra kho ui.
- Pho 2 bn b S. Tin bn vo qun Xim-Nguyn.
- i qun phc c lao Thi Sn nh chia ct i hnh v tiu dit ch.
- Dng thuyn nh cht rm ci ang chy xui nc tri vo thuyn gic .
44
Tng hp
- Tra ngy 20/ 01/ 1785, 20.000 qun Xim v 300 thuyn chin b tiu dit gn nh hon
ton.
Tm li
Hn 200 nm tri qua nhng chin cng ca trn rch GmXoi mt vn m vang trong
lng ngi dn, thm mt chin cng hin hch ca anh hng o vi Ty Sn, gp phn
quyt nh p tan xm lc ca qun Xim.
45
Tng hp
Chuyn
VN MINH MIT VN
1. Khi nim vn minh mit vn
- Sng Cu long chy vo vng Nam b chia lm 2 nhnh S. Tin v S. Hu, trc khi ra
bin, dng chy quanh co lm cho vt liu ra tri lng li to thnh nhng c lao trong
sng, ng thi dng chy chm ph sa bi p 2 b, tr thnh vng t thch hp trng
cc loi cy n tri, l t mit vn"
- Mit : l vng t nh hn min.
- Mit vn : l nhng vng t ging cao ro, t g ven sng thch hp trng cy n tri
.
- Vn minh : l ch np sng vt cht (n, , mc, sinh k...) v tinh thn (gii tr, vui chi,
nt sinh hot vn ho, th cng, l nghi, ...) trong mt hon cnh lch s v a l nht
nh.
2. Mit vn tiu biu cho hnh thc sinh hot vt cht v tinh thn cao nht BSCL
- Khng phi ni no Nam b cng c ph sa, nc ngt trng cy n tri, mit vn
ch l mt khu vc nh trong ton th BSCL, ch c mt s vng trong cc tnh : Tin
Giang, Vnh Long, Bn Tre, Cn Th, ng Thp.
- iu kin to lp vn cy:
t cao ro, khng b ngp lt hng nm vo ma ma.
t t phn, c ph sa mi.
C nc ngt ti cy.
Nc phi c lu thng t mng ra sng ci, phong thu gi l sng su nc
chy, l iu kin ti cn gi v sinh vn cy ly nc lm sch.
K thut tinh vi mit vn l o mng ln lip. Gia 2 mng l mt lip,
mng cng su lip cng cao, nc ln mang ph sa lng vo y mng, ri
c qung ln lip, bi b cho cy (khng tn phn bn).
- So snh hoa li gia vn cy v trng la :
Vn cy n tri thu li gp 5 10 ln so vi trng la .
Ngi ch vn ch mt ln mn nhn cng lm c, mc mng, m
thu li nhiu t (ht ma cam n ma xoi, chui...), Cn lm la
ch thu c 1 ln, m cng sc li b ra nhiu hn.
Ngi ch vn t tng bn, t chu kiu vay nng li hn nng dn.
Lm rung d b mt ma hn, vn cy n nh hn.
Lm vn t dm ma di nng.
t vn gi cao hn.
- Mit vn tiu biu cho hnh thc sinh hot vt cht v tinh thn cao nht BSCL.
46
Tng hp
Ngi dn mit vn c trnh cao hn ngi lm rung.

Gi vn gii n cng gia chnh hn, xng i vi trai Gia nh :
Ghe ai mi xanh ln
Phi ghe Gia nh xung vn thm em
Trai hai huyn, gi mit vn
Trai Nhn i, gi Lonh xuyn
V phong tc cng nh, l hi, m ci, mtang... t ra bi bn hn, thun tu
Vit nam hn. Cc phong tro c truyn cho nhau nghe, bnh th, ca nhc ti t
cng pht trin cc mit vn, nhiu nh khoa bng ca min Nam cng xut
thn t mit vn.
Cc bc cha m mit rung mun g con gi mnh v mit vn c cuc sng
tt hn.
M mong g thip v vng
An bng b luc, da hng nu canh
C gi mit vn li s g i xa.
M i ng g con xa
Chim ku vn h bit nh m u
3. Cc loi tri cy ni ting Nam b
-
Xoi ct Ho Lc (Ci b, Tin giang)

Bi Nm roi (Cn th)
Su ring, Chm chm Ci Mn (Bn tre)
Cam, nhn (Ci b )
Mn (Trung Lng)
Sri (G cng)
4. Du lch mit vn
- Thuc loi hnh du lch sinh thi (du lch xanh).
- Khu du lch vn rt hp dn, thu ht ng o khch ddu lch.
- C lao Thi Sn (Tin giang), C lao An Bnh, Bnh Ho Phc (Vnh
long), Vn cy M Khnh (Cn th), Vn cy Ci Mn (BnTre)...
47
Tng hp
Chuyn
VN HO C EO
1. Vng quc Ph Nam
-
Theo th tch c Trung quc, sau cng nguyn vng nam ng dng c vng quc
tn Ph Nam (phnom = vua ni).
Vng quc ny pht trin mnh h lu sng M Kng, c lc vng quc ny kim
sot v pha ng c vng nam Trung b(VN), Ty n thung lng sng M nam(Thi
lan), pha nam n bc bn o Malaysia.
V vua u tin ca Ph Nam c bit n trong lch s l Hn in, ngi ngoi quc,
c l n t n .
Theo truyn thuyt : V vua ny rt tn sng cc v thn B la mn, nn thn cm
ng, cho nm mng thy thn linh, trao cho cy cung thn v truyn lnh xut
dng trn chic thuyn ln. Sng hm sau ngi ra n lm l, th thy mt cy
cung di gc cy, bn dong thuyn ra bin, gi thn a thuyn n t Ph
Nam. y c mt n vng tn l Liu Dip, cn tr, kho mnh, ni danh trong
nhng cuc chinh pht cc nc lng ging. V n tng ny thy thuyn l lin
xua qun ci thuyn nh cp, b Hn in bn mt mi tn thn xuyn thng
mn thuyn n tn ch Liu Dip ng, trng mt tn qun, Liu Dip hong s
xin hng phc. Sau Hn in ly Liu Dip, cai tr x s ny v lp nn vng
quc Ph Nam.
2. S bin mt ca Vng quc Ph Nam

Vng quc Ph Nam tn ti t TK I TK VI, c nhiu nc ch hu nh
Chn lp, Chmv.v...
- u TK VI Chn Lp tch khi Ph Nam, nm 550 Chn Lp tn cng
xm chim nc ny, n nm 627 Ph Nam hon ton tuyt tch.
-
3. Khai qut tm hiu vn ho Oc Eo

khai qut Ba Th (An giang)
- Di tch nm trn sn ni pha Bc, ng v ng Nam ni Ba Th, thuc x Vng Th,
huyn Thoi Sn,An Giang.
- T nm 1879 n nm 1944 ti y ln lt pht hin 18 a im c du tch vn ho
Oc Eo v sau Oc Eo. Gm nhng di ch kin trc bng gch , tung v vt dng bng
Vng, ng, gm...
- Nm 1944 l thi gian khai qut ca L.Mallaret, pht l nhiu di ch kin trc ti g Sali v
khu sn ni pha ng.
48
Tng hp
Trong im l cha Linh Sn sn pha ng ni Ba Th, c nhng di tch kin trc bng
, gch v, tng c v vt tch tng gch c chy di t sn ni n chn ni, trong
cha hin cn lu gi khong 10 phin c du gia cng, trang tr v c ch Phn c.
Khai qut Long An
Ti Long An cc nh kho c khai qut c nhiu di ch c ho, Vnh Hng v
xung quanh th x Long An, gn 100 di ch Oc Eo vi 1.200 hin vt.
c bit l cm di tch Bnh T : Gm khu vc G n, g Xoi, g 5 tc, cch th x
Tn An 40 km, thuc p Bnh T, x c Ho H, huyn c Ho, c phn b theo trc
l c Vm c ng.
Ngi n G xoi : su 1.7 1.9m c coi l a im hnh l ca ngi Ph nam,
trong c 26 hin vt bng vng, c bn khc ch Phn c ln l bng vng ghi li cu
kinh Pht v nhiu hin vt khc nh tng thn Siva, Vishnu, cc linh vt, Linga Yoni,
gm mn, qu, sa thch...
Nm trong tng th di ch kho c ng thp mi v vng ph sa c c Ha, di tch
Bnh t ng vai tr trung tm chnh tr, vn ha ca nh nc Ph Nam v Chn Lp c.
Qua hin vt gm pht hin Vnh Hng, cc nh kho c khng nh ngh th cng lm
gm pht trin mnh trong thi k ny.
Khai qut ng Nai :
Ti ng Nai pht hin nhng kin trc xy dng bng gch, chng c dng nhng
ngi n hnh ch nht, c hnh lang bao bc 3 mt Ty, Nam, Bc.
Lonh Thnh khai qut nhng hin vt bng kim loi, cc trang sc bng , ht
chui, tinh th thch anh, gm mn, snh s, trng men.. ..
ng Nai, cc di ch c nin i mun hn ni khc.
4. c im ni bt trong nn vn ha Oc Eo
Kin trc tn gio:
- Qua nhng kin trc v hin vt c khai qut, cc nh kho c khng nh vng
quc ny chu nh hng ca 2 tn gio : B La Mn v Pht gio.
- Bng chng l tng thn Siva, Vishnu, Brahma, Linga Yoni, cc tng Pht bng
ng, g...
trang sc :
- Ht chui v qu : nhng ht chui tm thy c nhiu loi : qu, mu, thy
tinh...Hnh dng phong ph : trn, lc lng, lc gic, hnh ng...
- trang sc chm khc hoa vn tinh xo : vng eo tay, khuyn tai, nhn, lc lc...nhiu
cht liu khc nhau : , vng, ng...
Tin t :
- Tin t chim s lng rt t, vi cc cht liu nh : ng, Ch, Thit, Ch St...
- ng knh khong 1cm 2cm, c c ni hnh ngi, ng vt, tho mc...
- Chng t ngh luyn kim pht trin, c bit l h thng tin t thng nht, mua bn, trao
i, l ng lc gip nn kinh t pht trin nhanh hn.
49
Tng hp
Qua nhng vt dng thng thng, trang sc, ht chui...cho chng ta thy
vng quc Ph Nam pht trin mnh qua cc mt kinh t, bit s dng ng tin
trao i d dng. M rng thng cng giao lu vi cc nc. Ngh th cng
rt tinh xo...Cho thy nn vn minh pht trin rc r ca vng quc ny.
4. Nhng vn b n ca Vn ha Oc Eo
- V cuc sng v sinh hot ca ngi Ph Nam : Nh s c Trung Quc miu t cch ngi
thoi mi ca ngi Ph Nam : Vua ngi nghing, chn phi co ln, chn tri bung thng
xung t..
- Tang l : S c Trung Quc ghi ngi chu tang phi co ru, tc, mai tng c 4 cch :
Thy tng, Ha tng, a tng, iu tng.
- Nhng cn nhiu phong tc, tp qun, li sng, sinh hot, lng thc chnh ca ngi Ph
Nam th vn cn nhiu iu cha r, v d nh ht c ph c pht hin khi khai qut...
50
Tng hp
Chuyn
VN MINH SNG NC
1. Nhng yu t hnh thnh VMSN
Yu t t nhin :
- Nam b l vng t nm trn vn trong lu vc 2 dng sng ng Nai v Cu Long, li
phn h lu ca 2 sng ny, gn ca sng. Tc l t ca sng gip bin
- Ni n Nam b ngi ta ngh ngay n cnh ng tt tp tn chn tri, thin nhin khong
t v h thng knh rch chng cht.
- Ngoi sng Tin v sng Hu, theo gio s L B Tho Nam b c ti 5700 km ng
sng. Nu tnh tng chiu di sng, knh, rch...BSCL ln n 20.000 km
- H thng knh rch, knh o, v sng ln ni thng cc vng vi nhau, ta nh dng
lng chim, khp mt vng rng ln t TPHCM ti tn mi C Mau, c th di chuyn bng
ng sng t ni ny n ni khc .
- Sng rch thng ra bin thun li cho vic hnh thnh cc hi cng.
Yu t lch s :
- Ngay t bui u i khai ph vng t phng nam, tn ti v pht trin, cuc sng ca
ngi dn phi thch nghi vi vng sng nc, nn gn lin vi vng sng nc knh
rch.
- Du n lch s li l tn lng, tn xm gn lin vi sng (Tin giang, Hu giang, Kin
giang), bn (bn Lc, bn Tre), rch (rch Gi, rch Si, rch Miu)
- Do nm trong vng sng nc nh vy, nn t xa con sng, bn nc gn lin vi cc
hot ng kinh t, vn ha, tinh thn, tn ngng, l hi ca ngi dn, hnh thnh nt vn
minh c o VMSN.
- BSH v cc ni khc khng c.
2. Nhng sinh hot trn vng sng nc
Nh :
- Nt c o nht l kin trc nh , th theo mng li sng rch (BSH tp trung
thnh cm dn c)
- Nh lun quay mt ra sng mt tin sng. Knh rch cng chnh l ng ph, bnh d
th mng lng chi, bn nc.
- Ngoi ra cn c nh trn sng, phn chm trong nc l lng nui c hoc thy sn khc,
gi chung l nh nui c lng hay nui c b.
Ch ni :
- H thng knh rch chng cht to nn thy giao l, t hnh thnh nhng ch ni, mt
nt sinh hot c o c trng ca ring vng sng nc Nam b.
- Tnh trung bnh : 1 th trn ln c 1 ch ni ln 2 ch ni nh.
- 4 ch ni quan trng ca BSCL: PHNG HIP, PHONG IN, CI B, CI RNG.
51
Tng hp
- Mi ch ni c nt c o ring : Phong in l ch bn l, nn nhn nhp bui sng

thuyn b qua li trao i mua bn nh con thoi, ko di trn mt on sng di khang 2
km. ch ni Phung hip li c c im khc, nhm ch ni giao nhau ca 7 con sng
(nn gi l ch ng by), s giao lu bun bn tp np khng thua g nhng ch ln trn
b.
- Cch cho bn hng ha cng c o : hng mu treo trn cy so t xa c th nhn
thy treo g bn ny, nhng treo tu da nc l bn... chic thuyn !!!
Giao thng :
- a s c dn BSCL rt tho ngh sng nc, phng tin di chuyn chnh l thuyn b,
i li khp ni.
- Thng thng mi nh uc bn tu pha trc, thuyn b c th cp vo.
Sinh hot trn sng :
- C dn vng sng nc c hot ng kinh t cng gn vi sng nc nh : nh bt c
(thy sn)cng nhiu cng c khc nhau : Li, ng, ng y v.v...
- Nui c hng ha trn sng : lng c b, nh b...Ni ting nh Chu c, Tin Giang...
Trn y l nhng nt chung ca vng sng nc mnh mng, knh mng chng cht, ca
BSCL hnh thnh nn nt vn minh kh c o l Vn minh sng nc.
52
Tng hp
Chuyn
CA NHC TI T
1. Khi nim:
- Ti t : L lm vic do s t gic, theo thch ring, khng bt buc, khng tnh ton v
li trong cng vic.
- Ca nhc ti t : Theo nh vn Sn Nam th n ca ti t l phong lu, khng t danh li
trong lc lm ngh thut, n ca di dng tnh tnh, giao ho vi ngi tri m.
2. S ra i ca n ca ti t Nam b
- Nam b l vng t mi, ch c khai thc mnh vo th k 19, a s l lu dn trn xu,
lu thu, lu y, nhng ngi c chiu m i khn hoang, nhng ngi lnh...
- C dn vng Ng Qung vo khai khn, lp lng, lp p.
- Bui u khai hoang, nhng chiu nh qu, ct cao li ca, iu n t min Bc, min
Trung gii su.
- n ca ti t l dp bn b gp nhau, ting n cu ca thay cho li tm s, t tp n ca
nh mt sinh hot thng l ca nhng ngi dn y.
- Gia TK 19 thc dn Php chim Nam b, ngi dn li phi chu nhiu cnh p bc bt
cng, iu n xa qu cng thm ai on trong cnh nc mt, nh tan.
3. Nt c o ca ca nhc ti t
- S hnh thnh ban nhc ti t mt cch t nhin : Ngi ta m t, mt bui chiu vm
sng, trn nhng chic tu ch con nc ln, vng vng u y ting n do khc Lu
thy trng nghe m , thit tha, khch ng cc chng trai, cc c gi, trong xm, ly
n ha cng v ngu nhin hnh thnh nhm n ca ti t ngay trn sng .
- Nt c o ca n ca ti t c th k th t : Nht l, nh ngm, tam nam, t an, ng
im, lc xut...bt ng v 10 bi lin han.
- Trong li n ca ti t thng c chia : Ba nam (nam ai, nam xun, nam o), Su bc
(Nga bc, nga nam, kim tin bn, kim tin qu...), T i on (do ng Ba i sng
tc) v hn 100 bi bn ngn: Phng hang, o ng cung, Vn thin tng, Trng thu d
khc, Lu thy hnh vn, Lu thy trng ...
- Nhn vt CAO VN LU vi bn D C HOI LANG sng tc 1920, pht trin
thnh bi VNG C sau ny.
4. T ca nhc ti t n Ci lng
- Nm 1910 M tho c ban nhc ca ng Nguyn Tng Triu (ng T Triu): T Triu
n km, Chn Han c huyn, Mi L thi tiu, By V n c, Hai Nhiu n tranh,
c Ba c ht, c mi sang Php biu din v a ln sn khu cho nhiu ngi cng
xem.
- Ong Tng Hu nh (ph Mi Hai) Vnh Long sng kin ca nhc ti t c ra iu b.
53
Tng hp
- Ong Kinh Lch Hn Vnh Long c sng kin ci tin nhc c.

- Nm 1917 nh du bc chuyn mnh ca ca nhc ti t trn sn khu : Ca c tung tch,
c ra b, c phng mn chuyn cnh...T hnh thnh ngh thut sn khu ci lng.
- Cc nhn vt c cng pht trin v han thin ci lng nh ngy nay :
Ong Trng Duy Ton (Vnh Long) son gi tin phong ca cc v tung ci lng.
Cao vn Lu vi D c hoi lang.
Ong Nhc Kh (hai Kh) ngi Hoa gc Qung ng Bc Liu a nhng iu
Qung vo lm ci lng phong ph hn(ci lng H Qung)
- Ngoi ra b mn ci lng cn kt hp vi tung tch, iu b ca ht Bi minTrung, ht
Cho min Bc ngy cng han thin hn.
54
Tng hp
Chuyn
GII THIU TNG QUT V NG THP MI

1. Tng qut
- ng thp mi chim din tch 680.000 ha, din tch ng thp mi thuc tnh Long
An (Mc Ha, Tn Thnh, Thnh Ha, Vnh Hng), mt phn Tin Giang (Tn Phc),
mt phn ca tnh ng Thp (Tn Chu).
- Theo Nam K c s : ng thp mi mang tn l Chm mng trch, l bn trng rng
ln, hoang vng ca BSCL, thng xuyn b ngp nc vo ma ma ( ma nc ni).
- Mun i vo trung tm ca TM, ch c th i ngc dng Vm c Ty, cch TX Tn An
khong 80 km.
- n y s thy nhng cnh rng trm bt ngn, tng n ong mt bay ln, nhng cnh
ng sen rng ln. Nhiu ng vt qu ang c bo v : C, Su u (Tam Nng),
Rn, Ra, cc loi thy sn...
- TM l cn c chng Php ca Thin h Dng (V Duy Dng), c binh Kiu
(Nguyn Tn Kiu) cn di tch trn khu g thp: Ty v ng thp lm ma khng u...
- L cn c khng chin chng M ca tnh y tnh Kin Phong (tn c ca tnh ng thp),
gi l khu cn c lng dn Xo Qut.
2. ng thc vt trong vng ng Tho Mi
- Vng TM thng ngp nc su 2 3 m hng nm, tr thnh h t nhin gip gip cho
cc loi thy sn pht trin mnh, c bit c : c Linh, c Sc, Lc bng ...Ngoi ra cn
c Rn, Ra, cc loi Ong mt, chim, Su...
- Rng Trm : L loi cy chu t phn ni ting ca vng TM, hnh thnh nhng cnh
rng rng ln. y ngi ta cn khai thc nhng thn Trm, hay gc Trm rt ln vi
su di nhng lp bn 2 3 m, gi l Trm lt.
- Trm chim : Nm trung tm ca nhng cnh rng trm, cc loi chim thng t hp v
y sinh sng. Tam Nng (tnh ng Thp) c trm chim ni ting, vi loi Su u ,
loi c nguy c tuyt chng.
- C Mm mm : L loi c tru b rt thch n, mc thnh nhng vng rng ln trong vng
TM. Vn cao theo nc, di t 4 5m. Vo ma kh thiu c, ngi ta a tru b vo
y, tru li nc, c khi ln su n c mm mm. Trng H Cn Th nghin cu
ng dng c mm mm ny trong chn nui.
Hin nay, rng trm b ph hoi rt nng n do vn gii quyt lng thc (xy dng cc
nng trng trng la), vn di dn t do, cc a phng t p ngn nc, lm
mt cn bng ca h sinh thi vng TM. Vn bc thit hin nay l nh nc phi quy
hoch li dn c, trng li rng trm, tr li vng sinh thi cho vng TM.
55
Tng hp
Chuyn
GII THIU TNG QUT V VN HA KHMER

1.
-
Tng qut v ngi Khmer Nam b

Ngi Khmer Nam b tn ti t TK 7 n TK 17, gi l Thy Chn Lp.
Dn s Khmer Nam b hin nay khong 1.000.000 ngi.
Thuc nhm ngn ng Mn- Khmer, ng h Nam .
Sng thnh Phum, Sc (Sroc) mt s huyn thuc cc tnh Sc trng (Vnh chu, Vnh
li), Kin giang (sc sn , sc xoi), An giang ( vng th, tri tn, tnh bin), Tr Vinh,
Hu giang, Bc Liu...
- Hot ng kinh t chnh l trng la nc, trng hoa mu, nh bt c, chn nui gia sc,
gia cm. Ngoi ra, cn c mt s ngh th cng : an lt t tre trc nh : r r, thng,
ky...Dt chn, chiu, an m...Lm mc, h, lm ng Tht nt.
2. Vn ho Khmer
Vn ho vt cht :
- Kin trc nh : n gin, mi l, nn t, nh, vi chc n khong mt trm ngi nh
vy quanh ngi cha,. Kin trc chnh l ngi cha Khmer.
- n mc ; Khn rn (i u hay vt vai), o ngn hoc di, vn x rng.
- An ung : n gin, lng thc chnh l la go, mn yu thch l mm Prahok.
Vn ho tinh thn :
- Tn ngng v Tn gio :
PHT GIO : Hu ht ngi Khmer u theo Pht gio tiu tha, cn gi l Pht gio
nguyn thu (Theravada), ch th Pht Thch Ca.
Mi Phum, Sc xy dng mt ngi cha nguy nga trng l, ngi dn chu trch nhim
nui cc s si trong cha.
i vi cc s trong cha c ngi dn tn knh mt cch c bit, gp cc s phi
chp tay x, khng c ngi ngang hng vi cc s, ph n khng c chm vo thn
th v y phc cc s...
Con trai t 11 13 tui phi vo cha tu mt thi gian(t nht l 3 thng), mi c x
hi chnh thc cng nhn.
Cc s Khmer c th n tht c, nhng khng t tay st sinh, ch bin, hay sai bo
ngi khc st sinh ri ch bin cho mnh n.
Cha Khmer khng ch l ni thc hin cc hot ng tn gio, m cn l trung tm
gio dc vn ho ca cc Phum, Sc. Trng dy ch Khmer, ch Pali, Kinh Pht, truyn
k dn gian truyn thng.
Nh s cn l ngi ho gii cc bt ho trong Phum, Sc.
56
Tng hp
NH HNG BALAMN : Ngi Khmer Nam b nay l Pht gio, nhng trc kia
o B la mn du nhp vo x hi ngi Khmer. Hin nay hnh nh nhng v thn
Balamn vn cn nh hng su m trong vn ho Khmer : Thn Vishnu (Khmer gi l
Hari), Brahma ( thnPrum), Siva. Cc tng Linga yoni vn cn c bo tn mt s
ngi cha Khmer. Ph bin l cc trang tr cc chac tng Chn (Yak), Thn Kh
(Hanuman), Tin n (Kayno), Chim thn Garhda (Kruct ?).
TH NAK T (ng t) : Miu th thng u lng, bn trong c mt tng (i khi
c vi ph ln), l v thn bo v lng.
Ngoi ra, cn th nhiu v thn khc : Arak wei (thn bo v rung), Arak
Chuorbour (thn bo v dng h), T vada : l tin thnh cu kho mnh, bnh an may
mn...
3. Cc l hi chnh ca ngi Khmer
- Choi chnm thmy : Mng nm mi, thng t chc vo thng 3 lch Khmer ( khong
13/4 m lch), ko di 3 4 ngy. Ngy th hai thi p ni ct ngoi rung, th hin nh
ni la. Ngy th 3 tm Pht v n thp tro Bang skoi cu nguyn cho ngi qu c.
- L Ok Om Bok : L cng trng, thng l 15/ 10 m lch. Cn gi l l nut cm dp,
cng tri cy, , t chc th n trn sng, cc s th n gi ln tri. c bit mt s ni
t chc ua ghe ngo.
- L Xen Dolta : Cng ng b t tin, t 28/ 8 1/ 9 lch Khmer, vo ma ma, lc ma
mng tt ti, gn xa ting chim ku (quan nim chim t tin). Ngy 1 : Dng cm cng
si, mi t tin v hng l, b th ma qu i kht. Ngy 2 :Lm g, vt cng t tin.
Ngy 3 : Cng tin ng b t tin, mang mt t thc n th trn b (ng b c ci n trn
ng ).
57
Tng hp
Chuyn
GII THIU SNG M KNG

1. Gii thiu tng qut
- Sng di : 4.200 km, t thng ngun Ty Tng cao 5.000 m.
- Chy qua 6 nc : Trung Quc, Mianma (cng l bin gii hai nc ny), Lo, Thi Lan
(cng l bin gii hai nc ny), Campuchia, trc khi vo Vit nam c nhnh Tonle Sap
vo bin h Campuchia, vo Vit nam sng chia thnh hai nhnh : sng Tin v sng
Hu, ri ra bin bng 9 ca :
6 ca sng Tin : i, Tiu, Ba Lai, Hm Lung, C Chin, Cung Hu.
3 ca sng Hu : nh An, Tranh , Ba Thc.
- Tn gi: Ty tng gi l Dza Chu (nc ca ). Trung Quc gi l Lan Thng Giang
(con sng cun sng). Ngi Lo gi l M Khong ( sng M). Ngi Thi gi l Mca
Nam Chung (sng M). Ngi Khmer gi l: Tonle Thum ( con sng ln). Ngi Vit gi
l Cu Long Giang. Tn chung l MKng (sng M).
- Lu vc l : 798.200 km2 , th 25 v din tch lu vc, th 15 v chiu di, th 10 v lu
lng nc.
2. Phn on sng Mkng
- Thng lu : di 2.900 km, t Ty Tng n Vin Chn, sng chy theo nhng thung lng
hp, lm thc ghnh. on ny khng thch hp cho giao thng, thun li cho vic xy
thu in.
- Trung lu : Di 750 km, t Vin chn n Stung treng, lng sng m rng t 800 1500
m, vic i li thun tin tng on. C on nhiu ghnh thc, phi k n h thng ghnh
thc Kemmart di 150 km, lng sng hp 60m, su 100m dng hm vc, gm 9 thc nh
ni tip. Ngoi ra cn thc KHN di 15km, cao 200m, rt him tr.
- H lu : 670 km, t Stung treng ra bin ng. dc sng gim nhiu, trc khi vo
Vit Nam c nhnh sng Tonle Sap vo bin H ( bin H di : 150 km; din tch :
3000 km2, ma cn, mc nc ch cn 0.8 2m, ma l, ngp t 8 10 m, lun c khu
vc rng xung quanh).
- on chy vo Vit Nam : di 225 km, chim 5% tng chiu di. Sng chy m m, hnh
thnh nhiu c lao trn sng. Rt thch hp cho giao thng, thun li cho pht trin nng
nghip.
3. Ch thu vn sng M kng nh hng trc tip i sng v kinh t BSCL
- Do bin H iu tit nc, nn ma l sng M Kng t t ngt , d di nh sng Hng,
l hin, ln chm.
- Ma l thng ko di t thng 5 n thng 11, nh l l thng 9. L hng nm thng
gin on sn xut nng nghip, nh hng trc tip n i sng ngi dn vng
TM, vng gia sng Tin v sng Hu, vng t gic Long Xuyn.
58
Tng hp
- Tuy vy sng MKng cng mang lng ph sa 1.000 triu tn/ nm (1 t tn ?), gip cho
nhng cnh ng la Nam b lun xanh tt.
- Nhng ging t cao ven sng Tin v sng Hu gip cho vic pht trin cy n tri.
- Gip ng bng ln ra bin hng nm t 80m 100m mi C Mau.
- H thng knh rch chng cht, dng lng chim, gip cho vic giao thng thun li trong
c vng ng bng rng ln , thm ch cn lu thng n tn Phnm pnh.
- H thng sng ngi knh rch chng cht nh vy cn gip iu tit l c thun li .
- Ma kh, lu lng t, thu triu lm cho vng ven bin ngp mn, nh hng n i
sng ngi dn ni y.
TM LI : Sng MKng to nn chu th rng ln Nam b v ch thu vn ca
n nh hng su sc n i sng ca v kinh t ca BSCL c hai mt tch cc v
tiu cc.
59
Tng hp
Chuyn
GII THIU MC CU V VNG T H TIN

1. Mc Cu v vng t H Tin
- Trc TK 17 vng t H Tin thuc Chn Lp, nhng do cai tr lng lo gn nh v ch,
gi l t Mang Khm.
- 1690 Mc Cu ngi Qung ng (Trung Quc), mang theo 200 ngi n chn lp ,
c Quc vng Chn Lp cho lm Oc Nha (chc quan nh).
- 1695 nhn thy vng Mang Khm c th pht trin thun li kinh t v s giao thng,
nn xin quc vng Chn Lp cho v chiu tp lu dn m mang ng rung, n
khch thng h.
- Sau hn 10 nm Mc Cu bin vng t H Tin tr thnh vng t tr ph, pht
trin mnh v kinh t, sn vt di do v m thng cng trao i bun bn vi nhiu
nc, nhiu sn vt nh c kh, ng voi, mt ong, lng chim...
- S pht trin ca vng t ny lm cho qun Xim dm ng, thng xuyn em qun
cp ph (khong 5 ln).
- 1708 bo tn vng t trnh khi s xm hi ca Xim, Mc Cu xin thn phc v
dng t H Tin cho Cha Nguyn (Phc Chu)v c Cha phong lm Tng trn H
Tin , t tr vng ny v 3 nm triu cng 1 ln.
- 1714 Mc Cu dng o Ph Quc cho cha Nguyn.
- H Tin lc gm : Kin giang, An giang, Bc liu, C mau.
- Trn t H Tin (ngy nay) Mc Cu cho xy dng thnh tr tng cng phng
th gi l Phng Thnh.
- 1735 Mc Cu mt , con l Mc Thin Tch c ni nghip cha gi chc Tng trn H
Tin . Mc Thin Tch c nh gi l Vn v song ton.
- 1736 thnh lp thi n Chiu Anh Cc , ra nhng chnh sch chiu hin i s , nn
nhiu ngi ti gii theo v. y l giai on cc thnh ca H Tin.
- 1780 Do chin tranh lin min vi qun Ty sn, Nguyn nh v Mc Thin Tch chy
sang Xim cu vin, ri trng k ly gin m gy hiu lm vi Xim, nn Mc Thin Tch
t vn Xim.
2. Gii thiu thm v H Tin
- 1832 vua Minh Mng cho i vng t H Tin (Kin Giang, Bc Liu, C Mau) thnh
tnh H Tin (Nam k lc tnh : Bin ho, Gia nh, nh tng Vnh long An giang,
H tin).
- 1899 Ton quyn ng dng chia H Tin thnh 4 tnh nh: H Tin, Long Xuyn, Rch
Gi, Bc Liu.
- Ch Cng Ho, H Tin l qun
- Sau 1975 H Tin l th trn thuc huyn H Tin , tnh Kin Giang.
- 2/ 9/ 1998 tch thnh Th x H Tin v huyn Kin Lng.
60
Tng hp
- Din tch ca th x H Tin: 88.51 km2, dn s (2002): 38.133 ngi.

- Cc n v hnh chnh ca th x H Tin: th x H Tin gm cc phng: ng H,
Bnh san, Pho i, T Chu; cc x: Thun Yn, M c, Tin Hi.
61
Tng hp
Chuyn
M THO I PH
1. Gii thiu thnh ph M Tho
- Din tch : 50 km2; Dn s (1998) : 149.000 ngi.
- Trung tm kinh t , hnh chnh, vn ho, ca tnh Tin giang, l TP ln, p ca BSCL
cch TPHCM 73 km.
- c tri t ting Khmer Me so M Tho , ngha l ngi con gi p hay mt loi c
thm.
2. M Tho i ph
- Gia nm 1679 nhm ngi Hoa do Dng Ngn ch v Trn An Bnh c Cha Hin
cho vo Gia nh khai khn vng t M Tho .
- Cui TK 17 M Tho tr thnh trung tm thng mi ln Nam b, theo Gia nh thnh
thng ch Trnh Hoi c m t : Ch ph ln M Tho, c nh ngi ct chm, nh cao,
cha rng, ghe thuyn cc ng sng, bin n u ng c, lm thnh chn phn hoa,
hi ng c...
- Thng nhn cc nc : Hoa, Ty dng, Nht bn, Ch v...n y bun bn.
- Hng ho, sn vt : sn phm nng nghip, hng th cng nghip.
- Ch M Tho nm ng 3 sng : sng Tin v sng Bo nh (do Nguyn Cu Vn o
nm 1705).
- 1781 di l s dinh Trn nh v Ging Kin , thuc x Tn L Ty, huyn Chu Thnh ,
tnh Tin Giang ngy nay.
- 1785 trong trn Rch Gm Xoi mt, qun Xim tn ph M Tho , nn phn ln c dn
chuyn v vng Bn Ngh.
- 1788 xy dng li thng cng M Tho, nhng khng cn c nh xa.
- Khu ph c M Tho hin nay cn li trn ng Nguyn Hunh c, thuc phng 2 v
Phng 8 Tp M Tho .
62
Tng hp
Chuyn
THOI NGC HU V CNG CUC

KHN HOANG NAM B
1. i nt tiu s
- Danh tnh: Nguyn Vn Thoi
[1761 1829]
- Sinh qun: huyn Din Phc, Qung Nam, theo gia nh lnh nn vo Nam, ng ti c
lao Di, Vnh Long.
- V c: Trng Th Mit (mt nm 1821)con : Nguyn vn Lm
V th: Chu Th T (mt nm 1826 )con : Nguyn vn Minh
- M chn ni Sam ( Chu c), ng mt sau 2 ngi v nhng c chn ct gia nn
c kin cho rng ng xy lng m trc .
2. Cng cuc khn hoang :
- 1817 vua Gia Long c ng vo trng coi trn Vnh Thanh.
- 1818 o kinh ng Xuyn (Long Xuyn Rch Gi ), a dn n y lp lng, xy
cha, dng miu. Lng chn ni Sp, nay gi l lng Thoi Sn, kinh ng Xuyn gi
l knh Thoi H.
- 1821 Trn th Chu c, ng cho xy dng h thng ng b t Chu c i ni Sam,
ng Chu c i Nam Vang, ng Nam Vang i Ty Ninh (xy dng 1826)
- c bit, ng cho o knh Vnh T 1819 1824, tng cng hn 80.000 dn phu, di hn
90 km, ni gia Chu c H Tin, mang ngha ln v kinh t v quc phng .
- T l tn v th ca ng, c cng ln trong vic gip ng hon thnh vic o kinh, c
vua Minh Mng ly tn t cho knh ny : Vnh T h. Nm 1836 hnh nh dng knh
ny c vua chn c ni trn Cu nh Hu.
Thoi Ngc Hu c cng ln trong vic khai khn vng t pha Nam, xy dng
nhiu cng trnh, ng s, knh mng, lng xm, to iu kin pht trin min Nam
sau ny.
63
Tng hp
Chuyn
L LT NG BNG SNG CU LONG &

VIC SNG CHUNG VI L
1. Gii thiu chung v sng Cu Long
- Sng Cu Long di 4.200 km, bt ngun t Ty Tng, Trung Quc, chy qua cc nc :
Mianma, Lo, Thi lan, Campuchia, Vit Nam, gm 6 nc.
- Ti Phnm pnh chia 2 nhnh ri vo Vit Nam, l : sng Tin v sng Hu, ra
bin c 9 ca, nn ta gi l sng Cu Long.
- Vo ma ma, lng nc v h lu rt ln gy ra lt li nht l vng trng TM, t
gic Long Xuyn, gia sng Tin v sng Hu.
- Ma l nh hng tiu cc n i sng ca nhn dn v kinh t ca c vng ny.
2. Ch Thu vn
- Nh c bin H iu tit mt lng nc rt ln (khong 60 t m3 , c lc ln n 89 t
m3 ) trong ma l.
- Sng c lng nc di do l nh tip nhn nc ca nhiu ngun : Thng ngun l
15%, ngun trung lu l 84%, t bin H v lng ma vng BSCL.
- Ma l ko di t thng 5 11, nh l vo thng 9, mi t l ko di 20 ngy , c lc
ln ti 39 ngy.
- Nh h thng knh rch chng cht, dng lng chim, gp mt phn rt ln,trong vic iu
tit l cho sng Cu Long.
- Ngoi ra l ca BSCL cn chu tc ng thu triu ca bin ng v l ph gia ca
Campuchia.
Nhng nm gn y :
- Vi nm gn y, BSCL lun b bin ng, l ngp mi nm mi cao. Dng nc tr
nn hung d, cng dng ngy cng mnh, ph hoi ng s, cu cng, bao.
- C nm hn hn ko di, nc mn xm nhp su vo t lin, tai Tin giang mn xm
nhp tn ng Tm, cch bin 70 km, Bn Tre mn xm nhp n Chu Thnh, cch
bin 55 km.
- Cuc sng ca ngi dn tr nn kh khn hn, khng bit bao nhiu nh dn, vn
rung, gia sc b l cun i, nhiu gia nh lm vo cnh mn tri chiu t.
Tm hiu nguyn nhn :
- 1964 Thi cho xy dng p thu in Bhumibai trn sng Ping (Ph lu ca M kng).
- 1971 Lo cho xy thu in Nam Ngum.
- 1984 1993 Trung Quc hon thnh p ManWan, thng ngun ca sng MKng.
- 1994 Thi lan hontt p Pakmun trn sng Mun (ph lu sng MKng ).
64
Tng hp
- 1996 Trung Quc xy p i Chiu Sn, y l d n khng l vi 8 con p bc thm

Vn Nam ( cha xong).
- 1998 Lo xy xong thu in Theu Hinbounc (Ph lu sng M kng)
- Tt c cc quc gia trn u xy p ngn dng chy, ng thi rng u ngun Thi Lan,
Campuchia, Ty Nguyn b khai thc trit .
- n ma ma cc p cng x l, khng c rng u ngun gi nc,nn ton b lng
nc chy ht xung h lu, Vit Nam phi hng chu ( l cha k i Chiu Sn
cha xong )
- Quy lut lu i b ph v, dng MKng cn bin ng nhiu theo chiu hng tiu cc
hn.
- Sc p ca tng dn s v lng thc, khai hoang lp p, xy bao chng l trn ng,
lm cho dng chy v nh l bt kham hn.
Nhng bin php v hng khc phc :
- Xy dng h iu tit nc : khng thc hin c v cn Lo, Campuchia, Trung Quc.
- Xy nhng cng trnh x nc ti a vo ma l, th ma kh b kit nc,mn xm nhp.
- Tiu nc qua sng Vm c ng th nh hng n min ng Nam b.
- o knh thot l vng t gic Long Xuyn ra vnh Thi lan, chng trnh kh thi, nhng
ch p ng mt phn vng t gic Long Xuyn v phi c ngn mn vo ma kh.
- Vn t ra vng BSCL khng phi l ch ng l m l tm nhng bin php chung
sng hi ho vi l. Khai thc mt tch cc ca l : mang ph sa bi p cho ng rung,
l v th c theo v, lm sch ng rung, ra phn, m phn, ra mn...
Bin php nh :
Nh nc cn quy hoch li cc cm dn c trong vng ngp l, hnh thnh nhng
c o, hay tn cao nn nh, Nu vng no c sn nhng trung tm dn c th lm
bao xung quanh. Trong vng nc ni xy dng nh ni ( thng composit, lm cho nh
ni vo ma ma, cha nc vo ma kh,nui c ...)
Bin php v kinh t :
Quy hoch v xy dng h thng m, c th ch ng trong vic thu hoch
ma mng khi nc l v, sau m cho nc trn ng, gim l vng khc, tr li s
iu tit t nhin.
Quy hoch cy trng trong vng l cho thch hp, khng phi khu vc no cng
trng la, phi trng li rng trm, trng sen, cy b...
Kt lun : L lt BSCL l hin tng t nhin bao i nay, nn vic quy hoch phi
chun xc cho cc vn : tiu thot nc, dn c, i sng c dn vng l cho ph hp ,
t khai thc BSCL c hiu qu nht.
65
Tng hp
Chuyn
GII THIU NGUYN TRUNG TRC

NGUYN TRUNG TRC
( 1838 1868 )
- H v tn : Nguyn vn Lch, t Chn ( thng gi l Qun Chn hay Qun Lch ), tnh
tnh thng thn, lun ra tay gip ngi c th, c thy dy gi l Trung Trc nn t
c tn Nguyn Trung Trc.
- Sinh nm 1838 ti lng Bnh Nht, huyn Cu An, ph Tn An (nay l x Bnh c,
huyn Bn Lc, Long An ) trong mt gia nh chi li .
- 1861 tham gia chng Php i n Ch Ho, i n tht th, ng v Long An chiu tp
ngha qun chng Php.
- 10/12/1861 ng t chc trn nh bt ng trn vm Nht To ( cch TX Tn An 15 km v
pha h lu sng Vm c Ty ) t chy on tu Hy Vng ( Esperance ) ca Php, gy
c ting vang ln, lm nc lng ngha qun.
- Sau trn thng trn vm Nht To, vua T c phong cho ng chc Qun c.
- Ho c Nhm Tut 1862, 3 tnh min ng lt v tay Php, ng c triu nh phong
chc Lnh binh Bnh nh.
- 1867 ng c phong chc Thnh Th U, trn gi vng t H Tin, nhng khng lu
th 3 tnh min Ty cng mt lun vo tay Php.
- 23/6/1867 H Tin tht th, ng rt v Rch Gi tip tc khng chin v lp cn c Hn
Chng.
- 16/6/1868 ng bt ng nh chim n Rch Gi, lm ch c 5 ngy, Php phn cng
ng rt ra o Ph Quc nhm lp cn c khng chin lu di.
- Php huy ng mt lc lng ln n bao vy, tn cng Ph Quc, binh lnh ngy cng
kit sc do khng c thuc men v lng thc. bo ton lc lng, thng 10/ 1868 ng
t ra np mnh cho gic.
- Php a ng v Sign, Thng c Nam k d hng, ng ni : Khi no nh ht c nc
Nam mi ht ngi Nam nh Ty.
- 27/10/1868 Php x t ng ti Rch Gi.
- ng thi Hunh Mn t c th khc ng :
Ho hng Nht To oanh thin a
Kim bt Kin Giang khp qu thn...
(Ho hng Nht To vang tri t
Gm lo Kin Giang rng qu thn...)
... ... ...
Anh hng cng cnh phng danh th
Tu st u v t nhn...
66
Tng hp
(Ngng c anh hng danh th mi

Ci u thn cht l phi nhn...)
Khu di tch lch s-vn ho gm m v n th Nguyn Trung Trc to lc ti phng
Vnh thanh, TX Rch Gi, c nhn dn gn gi hn th k nay v c tn to vo nm
1964. Hng nm vo ngy 27, 28, 29 thng 8 Am lch nhn dn a phng lm l tng
nim v anh hng dn tc, thu ht nhn dn khp ni trong c nc tham gia l hi long
trng ny.
67
Tng hp
Chuyn
MIU B CHA X L HI VA B
1.
-
Lch s xy dng
1825 xy dng miu B bng tre, l
1870 xy li bng ming, lp ngi.
1972 xy dng nh hin nay, ch cn bc vch sau lng B l ca miu c. Do kin trc
s Hunh Kim Mng thit k, nhng cha xy dng hon thnh nh bn v.
2. Truyn thuyt
Cch y gn 200 nm c mt ton ngi gp tng B trn ni Sam, nhng mang
xung khng ni. Sau B p ng ln t xng l cha x, biu chn 9 c gi ng
trinh ( c thuyt cho rng 40 c), mang xung mi ni, khi n v tr hin nay th khng i
c na, t ngi ta lp miu th B y.
Khong nm 1820, Thoi Ngc Hu dp gic Chn Lp quy nhiu bin gii Ty Nam,
nh b Chu th T cu nguyn cho ng thng trn tr v. Khi v ng nghe chuyn nn
cho rc tng B v lp miu gn ni ca ng cho tin vic nhang khi.
Theo nh kho c L. Mallaret, nm 1941 nghin cu tng B , ng cho rng y l
tng thn Vishnu c tc t TK th 6 7. Tng c khun mt n ng , thn th n
b, ca ngi Khmer b qun lu i trn sn ni, c ngi Vit mang v t sn li,
mc o gm, i mo, eo dy chuyn vng...tr thnh B Cha X.
3. L hi B Cha X
L mc dc : ( tm B ) vo lc 00 gi ngy 24/4 m lch.
- Dng mn che kn tng, hai ph n c chn trc, tm thay cho B ( nc tm l
nc ma nu vi qu v hng hoa ).
- Sau phn pht nc tm cho khch ly phc.
- Y phc ca b c ct nh phn pht cho mi ngi ly lc
L sc phong : 25/4 m lch .
- L l rc b t lng Thoi Ngc Hu v miu B, c nghi tng, nghi vt, ma ln...
- n 00 gi l Tc yt mi b d l. Sau l l xy chu, ht bi vi nhng nghi thc :
dng heo ( tng trng l huyt heo v lng heo ), dng hng, dng ru, c vn t,
cui cng l dng 2 tun ru 1 tun tr .
- Tip theo : Chnh bi, ca cng (i din ht bi) lm l v c :
Nht si thin thanh ! (ry ln tri xanh )
Nh si a minh ! (ry xung t mnh mng )
Tam si nhn trng ! (ry cho loi ngi trng th )
T si qu dit hnh ! ( ry dit qu d )
- Sau l mt hi trng v t chc ht bi.
L cu an, cu phc : 04 gi sng ngy 26/4 m lch
68
Tng hp
- Trong l cu phc c cng bi, thnh xim, xc th, xin ba, vay tin...
- Ban ngy ma v, ca nhc, ma bng .. .. ..
- L hi cu phc ca khch c th ko di c thng.
69
Tng hp
Chuyn
GII THIU NGI CHM AN GIANG

1. Lch s
- Cui TK 17 ngi Vit chim mnh t cui cng ca ngi Chm Bnh Thun,
mt b phn ngi Chm b chy sang t Chnn Lp, sng doc theo sng MKng
M Lai v Xim.
- 1759 Nguyn C Trinh chim c vng t pha Nam, ng cho chiu d mt s ngi
Chm Chn Lp v sng dc bin gii Ty Ninh, Hng Ng v Chu Giang va khai
hoang va lm lc lng trn th vng bin gii, cng chnh l b phn dn tc Chm
An Giang sau ny.
- Hin nay ngi Chm sng tp trung huyn Ph Tn, An Giang. Dn s khong 12.000
ngi, thng gi l Chm Nam b. V ngn ng Chm cc vng ging nhau, Chm Nam
b dng ch rp, theo o Islam v c quan h vi ngi M lai v Java
- Hot ng kinh t c : dt vi, bun bn, nh c, sn xut nng nghip.. ..
- Nhng ngi Chm y to i khp ni, trong c mt b phn sng TPHCM
(khu Nancy)
2. Phong tc l hi
- Chm Nam b theo Hi gio, nn tuyt i tin tng ng Allah v tin tri Mohamed.
- Cu nguyn 5 ln/ ngy : 5:00 ; 12:00 ; 17:00 ; 19-20:00 ; 24:00. Ngoi tr nhng ni
u, l st sinh, ngha a, th bt c ni no thun tin , vi mt ming vi hay mt chic
khn tri ra lm ni qu ly, th tn c th lm l c. Trc khi lm l tn phi ty
th, ra tay, sc ming, ra mt, ra chn nhiu ln cho sch (Sa mc ra bng ct). Khi
lm l tn ng mp vi v hng v thnh a Mecca (hng ty).
- Nhn n trong thng Ramadan thng 9 Hi lch (thng 12 cng lch). Tn phi nhn
n, nhn ung, khng ht thuc, khng dng dc phm t lc mt tri mc cho n mt
tri ln. Ngi ta ch n vo bui ti, sng hm sau tip tc king c, ko di 1 thng.
- Sau ngi ta c hnh l Roya, tng kinh koran, chc mng nhau, nh mt ngy tt Vit
Nam vy.
- Ngi Chm Islam khng n tht heo, kh, ch. Nhng loi chn qup mi, gia sc, gia
cm, phi c kinh trc khi git.
- Hnh hng ti thnh a Mecca l bn phn cui cng t ra cho tn Hi gio.
- Ngi Chm Nam b theo ch Ph h. Nam gii t 13 15 tui phi lm l Kho tanh
(ct da quy u). Thiu n Chm t 14 15 tui phi tun th lut gia thm (cm cung),
bung ca c gi cm cung l giang san kn o, khng c gip mt vi khch, quanh
qun trong nh quay t dt vi.
Hn nhn v gia nh
70
Tng hp
- Ngi con trai i ci v, c ngi mai mi, ngy ci ngi con gi Chm Nam b
c ph din nhan sc, o qun cho mi ngi nhm nhn.
- Cu trc gia nh v dng h Chm Nam b c lp theo pha bn cha, t tn con km
theo tn thnh Hi gio.
- Ch a th c lut Hi gio cho php (ti a 4 v), song thc t ch c ngi giu
mi ly c nhiu v, Nhng Chm Nam b cng theo ch 1 v 1 chng, tun th
php lut Vit Nam .
- Hin tng hp hn Vit Chm cng ph bin BSCL.
Tang ma
- m ma ngi Chm Nam b n gin, v sinh, th v chn trong ngy, khng cng kin
n ung.
- Khi a tang khng thiu xc, khng ku khc.
71
Tng hp
Chuyn
GII THIU C LAO NG H

NH LU NIM CH TCH TN C THNG
1. C lao ng H v nh lu nim ch tch Tn c Thng
C lao ng H : thuc x M Ho Hng, th x Long Xuyn. Xa kia y l vng lau
sy, ni c ng ca nhiu h, bo. Thi gian sau con ngi n y lp p, sinh sng
nhng vn quen gi l c lao ng H .
C lao ng H cn gi l c lao ng Chng, tc Chng c Nguyn Hu Cnh,
ngi c cng ln trong vic bnh nh pha Nam. Nm 1700 sau khi dp yn ngi Chn
Lp, ng cho ng qun trn C lao ny , mt m sau khi thm hi cc binh s tr v th
b th huyt, bt tnh. Trn ng a ng v Gia nh ng mt Sm Giang (M tho)
Nh lu nim Tn c Thng
- Trn c lao ng H hin nay cn c ngi nh g, ni ca bc Tn th thiu thi. Ngi
nh ny do thn sinh Tn vn ca bc xy nm 1887, theo kiu 3 gian 2 chi, nh sn
thp khi ngp nc vo ma l.
- Trong nh cn lu gi di nh song thn bc Tn, mt b vn nga ni bc Tn thng
nm ngh.
- Cho n nay ngi nh vn nguyn v tr c, c em trai ca bc l c Tn c Nhung
trng coi bo qun, dng lm ni ngh v th phng t tin. Ngi nh c sa cha li
nm 1938.
2. S lc tiu s bc Tn c Thng
- Sinh ngy 20/ 8/ 1888, th nh nh ngoi ti Rch Sn, thuc x M Ho Phc, hc
ch Hn vi thy Nm Khch (mt nh Nho yu nc ).
- Tt nghip tiu hc cu Hai Thng ln Si Gn hc trng B ngh ( nay l trng Cao
Thng), theo ngh c kh in lc.
- 1910 lm cng nhn xng Bason (sa cha tu v cng c hi qun Php)
- 1912 cu Hai Thng vn ng hc sinh v c cng nhn Ba son nh cng gim gi lm
vic xung 10 gi/ ngy.
- Sau tham gia thi th gii v c chn sang Php lm vic.
- M u chin tranh th gii ln I, pht xt c xua qun tn cng Nga.
- Cu Hai Thng lm th my trn tu ca Php, vn ng cc thu th trn tu chng
chin tranh. Khi tu vo Hc hi (1919), anh Hai Thng ln tu ko c , v quay tu v
Php. Sau Hng qun Nga chim c Odecxa khng mt ting sng, Lenin nh gi
y l iu k diu.
- Anh Hai Thng b trc xut v nc, lm th c kh cho nh my n Ch Qun.
- 1925 anh Hai Thng lp Cng hi .
72
Tng hp
- 1927 c c vo k b Nam k, ph trch vng Si gn Ch ln.

- 1929 b bt v b y ra Cn o.
- Sau Cch mng thng 8/ 1945, Tn c Thng c giao trng trch trong chnh ph v
quc hi nc Vit nam Dn ch Cng ho.
- 1955 c trao tng gii thng Lenin V Ho bnh v Hu ngh gia cc Dn tc.
- 1958 c tng Hun chng Sao vng.
- Khi bc H mt nm 1969 , ng gi trng trch Ch tch nc.
- 30/ 3/ 1980 bc Tn mt, th 92 tui.
Khu lu nim Ch tch Tn c Thng
- 1998 k nim 110 nm ngy sinh bc Tn, trn c lao ng H, qu hng ca bc, nh
nc cho xy dng khu lu nim Tn c Thng.
- Bao gm : Nh bo tng bc Tn v bo tng An Giang, n th, cng tam quan, khu
vn hoa cy cnh.
73
Tng hp

Chuyên Đề Thuyết Minh Du Lịch

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chuyên Đề Thuyết Minh Du Lịch

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TNG HP T LIU:

Thc s NGUYN TRUNG TON

Chuyn thuyt minh trong du lch

Chuyn thuyt minh trong du lch

II. Ngh thut pha tr

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

III. Mt s danh tr Trung Quc

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

c, ch c my ng o s tng l, quen sng trong thm sn cng cc mi

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

Lng lnh soi vo khp chn hoa

Cch thng thc tr theo li c ca Vit Nam

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

VI. Ngh thut Tr o ca ngi Nht Bn

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

nc chy trong veo, khch dng chn li, ly v mc nc ra tay, xc ming, lm

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

khuy cho tr mau tan ra nc cho n khi tr tr nn c sn st nh nc u

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

II. Mt s loi ru ni ting Vit Nam v trn th gii

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

Ngi ta bn tn v ru cng nh bn tn v tnh yu that roam r, chng bao gi ngt,

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

th lng Vn vic khm xt bt b cn kinh khng hn rt nhiu. Nhng ri cui

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

Ru chun b xong, bao gi ch nh cng nhm trc mt cht chng t ru tt

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

Vua T c th v th cht yu ui bm sinh hay au m, b bnh u ma bin

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

Cognac c chng ct t nho, cht lng ca n khng ch ph thuc vo tin trnh

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

S TH PHNG & CCH BI TR

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

Vic phi hp mt nhm c ch nht nh, t nhiu c qui nh vi cc t th th

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

Thc s Nguyn Trung Ton

Chuyn thuyt minh trong du lch

th gian ny u khng tht tn ti, tt c cc u y khng hin hu mt cch vnh

Thc s Nguyn Trung Ton