i vi cng ng dn tc , Gh Kpan khng nhng l ti sn ca gia ch m,

l mt vt thing th hin s sung tc giu c ca mi gia nh cn l nim t ho

chung ca c Bun lng.
Gh Kpan biu tng sung tc
Kpan l mt chic gh c mc, bng g nguyn khi di khong 15m, rng t 65 n
85cm, vi dy 7-8cm k cao 45-50cm, hi cong hai u to nn dng v vng chc,
mnh m.
Khng phi nh no cng c lm Kpan, thng trong bun ch c 1 n 2 gia nh,
cn bun no c nhiu ngi giu th cng ch c thm 3 n 4 nh m thi. Gia nh no
mun c cng ng ng h cho t chc l hi lm Kpan th gia nh phi c kinh
t kh gi, c tm lng ho hip, hay gip nhng ngi xung quanh.
Bn cnh , gia nh c lm Kpan khng ch phi lo tru, ln, g, ru, go
phc v cho b con trong nhng ngy lm Kpan, m theo tc l cn phi t chc
c cc l hin sinh, cu sc khe, c nhiu cuc khon i cng ng v c nhiu
ching ch.

lm c mt chic Kpan cn phi c s gip sc ca c bun lng, ch mt gia

nh kh lng lm ni, v th Kpan cng c th xem l biu tng th hin tinh thn
on kt gia cc gia nh trong cng ng bun lng dn tc . Thi gian lm Kpan
khong mt tun mi c th hon thnh.
Do ng bo theo ch mu h nn vic tm cht cy phi c bn nh trc vi
gia nh bn v v cy rng lm Kpan phi c ngi ph n c ting ni trong gia
nh la chn. l mt cy g c th, cao, to, thng, c thn linh chng gim cho
php cht t rng thing.
Trc khi mun cht cy ln mang v lm Kpan th ch nh phi ly mt mnh nh v
cy mang v cng thn. trnh mi iu xui xo v mang li nhiu may mn cho gia
ch Kpan. Khi i cht cy g ln nh ch v thy cng phi chn ngy p tri, trong
bun khng c m tang. Dn u on vo rng cht g l ngi ln tui trong nh
cng thy cng, tip l 7 ngi con trai khe mnh mang theo dao, ba, ru. i cui l
dn lng v ngi nh mang lng thc phc v.
n ch cy ln nh, thy cng v ch nh phi chn chiu cy dc theo dng
nc chy ri mi cho b ru. Ch nh l ngi b nht ru u tin ri sau mi n
mi ngi. G lm Kpan phi chn loi cy rng lu nm, cao, to, thng, g tt. Cy
ng xung, ngi ta cht sch cnh l. Ch nh v thy cng i ln thn cy 7 ln ui
t ma, ri nhng ngi th mi c dng ru o cy thnh chic Kpan c hnh chic
thuyn vi nhng ng nt khe khon.
Sau khi thy cng cm ru b nh vo Kpan theo tc l, my chc trai trng trong bun
cng khnh Kpan v bun, cn nhng thanh nin nam n khc va i theo ma ht, g
ching. n u bun, m rc t Kpan xung cho thy cng ph vi ln ri mi
a v, t vn sau ca ch nh.

Cc ngy sau , nhng ngi th kho tay nht bun s chm khc nhng hoa vn c
tnh biu tng truyn thng ln chic Kpan v h c ch nh nui cm ru.
Khi chic Kpan chnh thc hon thnh, mi ngi trong bun tp trung a ra ca trc,
t mt u ln sn nh. Ngi ch n mc p, cm ly khin, kim c by sn
trn chiu, i li 7 ln trn Kpan xua ui iu xu v khng may mn ri t tn cho
Kpan nh mt s thng bo chnh thc mnh l ch ca Kpan. Lc ny, thy cng lm
l khn bo thn linh rng, Kpan c ch v cho khing vo gian khch, t dc vch
pha ty nh v khi y l cu Yang mi chnh thc din ra.
L rc Gh Kpan
Sau khi hon thnh gh Kpan th tin hnh l rc v nh. Tt c mi ngi tham gia
bui l u mc trang phc truyn thng ca ngi . Nhng Ngh nhn mang theo
cc loi nhc c nh inh nm, inh tt, t v. Trc khi vo hnh l, thy cng mc kh,
o truyn thng i trc, theo sau l mt tp nam thanh nin gm 14 n 20 ngi gh
vai cng khing chic Kpan.
Tip n l thanh nin nam, n i thnh hai hng dc, cn cc Ngh nhn th va i
va din tu, ma cc loi nhc c. Khi rc Kpan v n nh, trn sn nh
c tri chiu v by sn mt bt cm, vng ng, o. Thy cng hoc ch nh
cm khin, kim p ln u gh Kpan by ln hoc ma khin, kim i dc Kpan
ui thn xu ra khi Kpan. Ma xong, thy cng bo cho dn lng v nhng
ngi n d bit tn ca Kpan l g. Gh Kpan c quay u a vo nh v
c k vo ng v tr dc theo vch pha ty ti gian tip khch, st vi hng ct.
Khi c k xong xui, thy cng bt u cng bo cho t tin bit gh Kpan
c a vo nh.

L vt cng gm 5 ch ru, 5 chn cm, 5 chn ru, 5 chn ng tht (mi th mt t),
mt u heo, mt ming l chui ct trn. Khi l vt c by xong, thy cng ngi trc
l vt, ch nh ngi bn cnh, dn ching nh bi Tng Ng Yang khong 5 n 10 pht
th dng li thy cng khn. Cng xong, thy cng cm cn ung ru trc, sau
a cn cho ch nh v nhng ngi trong gia nh va ung va n tht. Khi nhng
ngi trong nh ung xong th mi mi ngi d l cng n ung. Ting ching vang di
khp bun lng, nhng iu ma nhp nhng ngn mi cho n khi ru nht th bui l
mi chm dt.
Theo quan nim c xa, gia nh no lm c Kpan, ch nh ngh 2 ngy khng i lm
nhng n ngy th ba m mt ch ru ngon mi ngi thn ti ung mng s hon
thnh tt p ca Kpan. Ngy nay, h khng thc hin nhiu th tc king k nh trc,
nhng nhng ba lin hoan chc mng vn din ra sut m...
L rc Kpan l nghi l c trng, mang tnh sinh hot cng ng, th hin s on kt
ca ng bo . V th, vic bo tn l rc Kpan l c hi ng bo nh li v gn
gi nhng nt p vn ha c trng ca cng ng dn tc mnh, ng thi gio dc con
chu phi lun nh n nhng th thc sinh hot vn ha cng ng mang bn sc dn
tc .

L t tn cho con l mt phong tc truyn thng c o, l mt thnh t vn ha,

tn gio quan trng lin quan n cc nghi l vng i ca dn tc C Ho Lm
ng.
Theo thng k hin nay, ngi C Ho c khong hn 150.000 ngi tp trung cc
huyn Lc Dng, c Trng, Di Linh ca Lm ng. Ngi C Ho hin nay vn cn
lu gi c nhiu phong tc truyn thng c o trong c L t tn cho con.
Theo quan nim ca ngi C Ho, vic lm l t tn cho con l mt trong nhng nghi l
rt quan trng v cn thit v a tr sinh ra cn phi c cc Yng (thn linh) che ch
ph h trong sut cuc i. Bi vy, c sau khi sinh c 7 ngy l mi ngi trong gia
nh phi lm l t tn cho em b.
V trong 7 ngy c ca ngi m, ngi C Ho cho cm mt cnh cy c gai di
khong chng 1m bn ngoi vch nh ni gn bp la - ch nm ca hai m con va
ngn ma, qu v va bo hiu trong nh c ngi mi sinh khng cho khch v ngi
l vo nh.
chun b cho nghi l t tn con, trc ngi cha v mi ngi trong gia nh
phi b thi gian an mt chic gi hoa nh xinh, cng vi b khung dt vi hoc r
xc c nu b m sinh con gi. Cng c khi l mt ci x gt (dao c cn i rng c
trng ca ngi Ty Nguyn) v mt ci n (cung tn) nh nu l con trai.
a im t chc l, ti gian chnh ca nh ngay trc bn th. L vt dng cng thn
linh kh n gin khng qu cu k, bao gm: mt che ru cn, mt con g sng, mt
nhnh chui, mt qu trng g, mt chn cm v mt chn ng b lng g, mt chn
tit g (sau khi hin sinh).
Bn cnh , c by thm chic gi, b khung dt hoc chic x gt, chic n nh
c chun b t trc (y l nhng vt tng trng) cu mong thn linh ban cho con
gi th xinh p, chm ch, kho tay; con trai th c di chn, di tay nh con vn,
khe mnh nh con gu, con hm chinh phc ni rng sn bt th, gii vic nng
ry.
Ngi c mi tham gia bui l gm c ng cu, gi lng v b m (b ), m con mi
sinh v b con bn ni bn ngoi ca em b lm chng. Thng b v l ngi ng
ra lm l cng Yng. ng mc o, kh truyn thng, u i khn chong, tay cm mt
chic roi lm bng my rng v lc lc. Ngi cnh ng l ngi m b con v b .
Trong l cng, trc khi hin sinh, ngi ch cng hai tay m con g a ln ngang tm
mt hng thng ln bn th v bt u cu khn thn linh ph h cho a tr. Tt c
nhng ngi trong gia nh v h hng ni ngoi c mt u chp tay v cu nguyn cho
a tr.
Ngay sau khi khn xong, con g c ct tit cho vo chn, cn li g c moi ra,
ngi cng va khn c tn a tr va cm li g nhng vo ru cn chi ln bn
th t 1 n 3 ln cho n khi li g dnh vo bn th. iu cng ng ngha vi
vic tn ca a tr cng c thn linh chp nhn. Sau , ngi ta ly mu g trong
chn chm ln trn a tr xin thn linh ban cho n lun mnh khe v ti y nghi l
cng c kt thc.

Ngi C Ho theo ch mu h nn con ci thng c t theo h m. H thng

chn tn ca nhng ngi gii giang c ting tm trong dng h, bun lng t tn
cho con chu. H cng king khng ly tn cc thn linh t cho con v h tin rng
nhng tn ny s mang n tai ha, im d cho a tr trong sut cuc i.
L t tn cho con l mt phong tc truyn thng c o ca ngi C Ho ni ring v
mt s tc ngi sng vng Ty Nguyn ni chung. y cng l mt trong nhng gi
tr vn ha truyn thng cn c bo tn v pht huy.
Trong cc loi nhc ca ngi Mnng, kn Rlet l loi nhc c c bit, c v tr
quan trng trong i sng tm linh
Ngi Mnng tin rng, i sng, sc kho, cng vic lm n ca mi thnh vin trong
gia nh, dng h ph thuc vo ba v thn: l thn La, thn Kut (Kut l mt ti
dy rng) v thn Rlet. ng bo tin rng khi thi Rlet c th gi c thn La v, ui
ma xu i, chnh v th Kn Rlet khng th thiu trong l cng ln, c vai tr c bit
trong i sng tinh thn, tm linh ca cng ng ngi Mnng.
Kn Rlet c cu to gm mt ng na nh ng knh chng 1,5-1,8cm, di
khong 35cm, cm xuyn qua v mt qu bu kh. on ng na nm trong thn
bu c mt l nh; gn mt li g lm b phn pht m; u kia ca ng na c
cm ngang qua mt ng na ln c ng knh khong 5cm, di t 15-20cm, y
ng c mt na bt kn, u trn vt nhn...

Khi thi Rlet ngi ta nc vo ng ny lung hi thi phi qua ng nc mi ra

ngoi, khin m thanh ca Rlet tr nn trong v m hn. ng ca Rlet c khot 3 l,
khi thi kn, ngh nhn tun t gc l, kn Rlet s cho 3 m thanh c m vc cch xa
nhau to thnh mt phi m ph hp vi ba chic ching dt ca ngi Mnng.
ng bo Mnng quan nim nh no c kn Rlet trong nh thi thi gian t mt
thng n lu nht l ba nm phi cng mt con tru, cng tru xong th mang kn Rlet
ct trn bn th ng b, khng thi na. Mi ln nh c lm l cng bi u phi cng
kn Rlet. H cho rng c kn Rlet trn bn th, ma qu khng dm vo nh quy ph
gia nh.
Ngy lm kn Rlet phi mi cc gi lng, c mt s thanh nin n gip vic chun b
cho nh sp t chc l. Gia nh no lm kn ny phi king c chuyn: c n c lc,
c tr, c n tht tru b cng l, khi xut bn vt nui cng phi cng bi. Ch nh gi
tc king c n khi no tut la xong, chm tru t thn linh, b kn th mi ht king
c. Cui nm , d c thu c vi gi la cng buc phi git tru hoc b cng tr n
thn kn Rlet bo v cho ry la v gia nh trong c nm.
C ba trng hp phi lm kn Rlet: Th nht, th rng vo ry hoc b cht trong ry,
ngi ta phi lm kn ui cc thn xu y i. Trng hp ny h thi kn t lc cha
ta la n thng ba nm sau, chm tru hoc b t thn linh ri b; Th hai, trong nh c
ngi au m trin min, cha tr khng ht phi lm kn ui ma qu quy ph.
Trng hp ny c th thi n ba nm, sau chm tru t thn ri mi b; Th ba, lm

kn Rlet gi thn la t trn tri xung. Trng hp ny, t ngy lm kn n ngy chm
tru t thn khng qu mt thng th b, khng c s dng na.
Vic thi kn Rlet khng c tu tin m phi theo mt quy nh c bit, ngi ta phi
lm mt ci sp cho ngi thi Rlet (c th l n ng hoc n b song phi l ngi
ng n, tt, c b con hng xm yu mn, cng nhn), ngi thi kn st cnh ct
buc tru.
Cng vi inh tak ta ca ngi , kn Rlet ca ngi Mnng cng c cc nh
nghin cu, su tm m nhc dn gian Ty Nguyn ci tin, th nghim, sng tc nhng
bi bn mi da trn cht liu dn gian a vo phc v biu din ngh thut qun
chng v chuyn nghip.
i vi ng bo Mnng Ty Nguyn, l vt cng trong cc nghi l rt quan
trng v n khng ch th hin s tn knh, bit n cc v thn linh che ch, ban
cho ma thun gi ha m cn th hin c s pht trin, i ln ca dn tc.
ng bo Mnng Ty Nguyn c mt h thng nghi l xung quanh cuc sng v mi
nghi l u gn lin vi mt vt cng nht nh. Nhng nghi l truyn thng khng ch
th hin lng bit n su sc ca ng bo i vi cc v thn linh m cn th hin gi tr
nhn vn cao c.
Ty theo ngha ca tng nghi l m ng bo dng l vt cng. L vt cng thng l
tru, b, heo, d, g i vi cc l hi ln, c trng nh: l n cm mi, l cng bn
nc, l mng thng li, l mng c ma th vt hin sinh bao gi cng l con tru,
nu khng c n tru th cha c gi l mt l quan trng.
Da vo s non, gi ca con tru ( di v cong ca chic sng) nh gi l hi
ln hay nh. Ngy xa, ng bo Mnng quan nim rng, con tru cng gi, sng cng
di th mi thc s l mt l ln. Ngy nay, vt hin sinh cho cc nghi l truyn thng
ph thuc vo quy m, tm quan trng ca chng m ng bo lm l hin sinh.
Theo quan nim ca ng bo Mnng, con tru chnh l vt t xa xa v hn tru
gip con ngi gn gi vi thn linh hn cc hn khc nh hn nhn, hn d, hn
co co y, con tru l con vt nui c gi tr kinh t ln ca gia nh nn khi git
tru t thn l th hin lng tn knh, hiu tho cao nht ca con ngi vi th gii tm
linh. ng bo tin rng thn tru, hn tru lun bn cnh s mang li may mn cho
gia nh v cng ng
Mt khc, n tru cn l dp th hin s hng thnh, tr ph ca cng ng v l si
dy gn kt gia con ngi vi th gii tm linh. Con tru l linh hn, lm cho bui l
thm sinh ng, no nhit v nh mt s gi chu trch nhim trnh ln cc v thn linh
nhng li thnh cu, bit n ca ng bo.
Do , trc khi b git, tru c chn thng c chm sc, vut ve, tm ra sch s
to nn s linh thing khc vi nhng con tru bnh thng. c bit hn, ng bo
Mnng cn c nghi thc khc tru a tin linh hn tru v vi th gii tm linh.

i vi ng bo Mnng, l vt cng trong cc nghi l rt quan trng v n khng ch

th hin s tn knh, bit n cc v thn linh che ch, ban cho ma thun gi ha m
cn th hin c s pht trin, i ln ca dn tc.
Vic dng ln cc Yng nhng tng phm l nhng bng chng ca c tin, lng bit n
su sc ca b con dn lng i vi thn linh v cc th lc siu nhin. Mi khi dng hin
cc l vt, chng ti cm thy yn lng hn rt nhiu v c s che ch, dn dt ca
thn linh.
C th ni, l vt cng trong cc nghi l truyn thng ca ng bo Mnng ni ring v
cc dn tc Ty Nguyn ni chung l l chn mang li s an ton, yn vui cho b con
dn lng. Ngy nay, nhp sng thay i, nhng ng bo Mnng vn duy tr c
phong tc truyn thng c sc ca dn tc mnh.
Vn ha m thc c sc Ty Nguyn
Ru cn v cc mn n
i cng vi cm lam l tht nng. C hai loi tht ph bin m ng bo Ty nguyn
thng dng nng l tht g v tht heo. Tht g khi nng thng c m banh ri
nng trc tip trn bp than. Tht heo thi bn, lun thnh nhng xu di bi nhng cy
xin bng tre nhn u gi l tht nng xu. Tht c th c thi nh gi trong l chui
ri vi vo tro nng hoc cho vo ng na vi mui, t ri nng nh cm lam gi l tht
nng ng. Tht nng ng hay tht gi l chui u c thc hin trc tip trn la, tuy
nhin so vi tht nng xu, cch ch bin ny thng gi c v m , tht ngt,
mm v khng b kh, xt.
Bn cnh cc mn nng, cc loi thc n c lm t rau, bt hoc tht sng bp gi
cng l mt nt m thc rt c trng. Bt go gi chung vi cc loi rau, quy thnh
mn canh c, ng trong l chui hay l rng l mt trong nhng mn n ph bin
khng th thiu trong ngy l tt ca ngi Ty Nguyn.
Ngoi ra, mn tht bp sng cng thng c lm dng cng thn linh trong dp hi
l. y l mn c lm t tht ca nhng loi gia sc git m hin t. Tht sng c
bp vi pho non cn nng ca heo, b, d mi c git m, to thnh mt mn n chn
ti rt hp khu v ca nam gii. Ngoi cc mn trn, ng bo cn c cc mn a men
khc dng khon i nhng ngi n d l c lm t ph tng ca cc loi vt trn
nh mn l sch cun gan b hay tit canh d, b, heo trn lng, gan, bao t Tuy nhin
cc mn ny ch dnh cho nam gii hoc thanh nin ung ru, tr con t c n.
i km vi cc mn n trong ma l tt khng th thiu ru cn. Ru Cn c lm t
chnh nhng nguyn liu c sn ca ni rng nh go, np, ng, k, sn trn vi l cy
rng thnh men. gh ru cn c ngon, m hng v, ngoi cc nguyn liu
trn, ru cn c thm t, ma, gng hoc ring tng thm v ngt v cay cho
ru. Ru ngon l ru c vi go np, khi chn c mu vng m, cay nng v
c snh.
Thng thng nhng gh ru Cn ngon nht l vt phm dng cng thn linh v
c dnh ring tip i khch qu. Trong l tt, nhng ch ru Cn c sp thnh
nhng hng dc di hoc xen k vi nhng gi l ng thc n mi ngi c th ngi
i mt vi nhau, va n, va ung ru v tr chuyn.

Ru Cn l thc ung ngon, dn d v l loi thc ung truyn thng duy nht m ng
bo Ty Nguyn s dng trong ma l tt ca mnh. Cch thc n v ung ru Cn th
hin tnh cng ng cao ca ng bo Ty Nguyn trong cc ma hi l, ng thi th
hin mi quan h tnh cm gn b gia con ngi vi thin nhin, gia t tri v c cy
hoa l.
Ngy nay m thc truyn thng ma l tt ca ngi Ty Nguyn tr thnh c sn c
sc hp dn, thu ht v mi gi du khch n vi Cao Nguyn, vng t hoang s, k v
cng cc l hi truyn thng mang m bn sc dn tc mi dp xun v tt n