Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14, ss. 129-146.

KELBZNN ET-TAARRUF L-MEZHEB EHLT-TASAVVUF ADLI

ESERNN ERHLER VE RHLER

Vahit GKTA *

zet
Kelbznin et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf Adl Eserinin erhleri ve
rihleri
Bu makalede Kelbzinin tasavvufla alkal olan ve en nemli eseri olarak nitelendirebileceimiz
et-Taarruf li-mezhebi ehlit-tasavvuf adl eserine yaplan erhler ve bu erhlerin rihleri ele alnmtr. Erken dnem tasavvufuyla ilgili nemli bir eser olan Taarrufun erhleriyle ilgili bilgi verilmeden nce Kelbz ve Taarrufun nemi hakknda ksa bilgiler verilecektir. Tasavvuf erh geleneine nemli katklar salayan bu eserlerin nemi, bir tasavvuf klasiine yaplmas dolaysyla
daha da artmaktadr. Bu makalede ayn zamanda erhlerin el yazmas nshalarnn tespiti ve matbu
nshalar hakknda da bilgiler yer almaktadr.
Anahtar kelimeler: Kelbz, taarruf, tasavvuf, erh, arih.
Abstract
Commentaries and Commentators of The Work Titled al-Taarruf li- Mezhebi EhlitTasavvuf of Kalbz
This article studies the commentaries and commentators of the work titled Taarruf li mezhebi
ehlit-tasavvuf, which is a work of Kalbzinin related to tasawwuf, and which we could consider
to the his most significant work. Before providing information about the commentaries of Ta'arruf,
which is an essential work pertinent to the early period of tasawwuf, brief information is provided
about the importance of Kalbz and Taarruf. The importance of these works, which provide
significant contributions to the commentary tradition of tasawwuf, further increases with their
reference to a classical work of tasawwuf. This article also includes information about the printed
copies and determination of the manuscript copies of the commentaries.
Key words: Kalbz, taarruf, tasawwuf, commentary, commentator/

Dr., Ankara . lahiyat Fakltesi, e-mail: vahitgoktas@gmail.com

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

130 | Dr. Vahit GKTA

1. Giri
Eb Bekir Muhammed b. Eb shk b. Yakub el-Buhr el-Kelbz, hicr IV.
asrda bugnk zbekistan snrlar ierisinde yaam tasavvufun erken dnem sflerinden olup, alanda nemli eserler vermitir. Kelbznin sf,
eyh, rif, imam, muhaddis, hfz, fakh, uslc, zhidlerin kutbu, slihlerin
kutbu gibi sfatlarla nitelenmi olmas onun ok ynl bir lim olduunu ortaya koymaktadr. Kelbznin, Murtai (.328/939), Benc (.348/959),
Rzbr (.369/979), Nasrabz (.367/977), bn Haff (.372/982), ibl
(.334/945) gibi devrin mehur sfleriyle ada olmas, bu dnemde yaanan sreci gzlemlemesi bakmndan nemlidir. Bu bakmdan Kelbznin
snn sfiliin mhiyeti, douu ve gelimesi, mutasavvflarn fikirleri ve
yaaylar hakknda verdii bilgiler, deerli birer belge olma zellii tamaktadr.1 zellikle Taarruf adl eseri, Cneyd-i Badd (.297/909) ile balayan ve Hallac- Mansurla (.309/921) zirveye oturan tasavvuf tartmalarnn iinde; hicri IV. asrn balarnda domu sflerin eletiri yamuruna
tutulduu bir dnemde, tasavvufu ve tasavvuf ehlini anlama ve anlatma
gayesiyle yazlmas bakmndan dikkate deer bir eserdir.
Kelbz, fkh, hadis, kelm ve tasavvuf ilimleriyle megul olmutur.
Yazm olduu eserlerde, bu ynlerinin kuvvetli olduunu grmekteyiz. Dn
ve ilm meseleleri manzumelerle anlatma geleneine hemen her ilim dalnda
olduu gibi, tasavvufun da ilk dnemlerinden itibaren rastlanmaktadr.
Kelbz, eserlerinde maksadn daha iyi anlalabilmesi iin sk sk iirlerden
istihadlarda bulunur. Bunlar ounlukla kendisinden nceki dnemde yaam sfilere ait olmakla birlikte kendisine ait olan iirler de bulunmaktadr. Bu
durum Kelbznin iir mahfuzatnn geni olduunu gsterir. Dolaysyla
edeb ynnn, en az dier ilm disiplinlerdeki yn kadar kuvvetli olduu
aikrdr.2 Kelbznin tm ilimlerde vukfiyet sahibi ok ynl biri olmas
1

mer Rza, Kehhle, Mucemul- mellifn, I-XV. Dmak 1961, c. VIII, s. 222; Ktip elebi,
Kefz-znn esmil-ktbi vel-fnn, I-II, stanbul 1941, c. 1, s. 53; smail el-Badd,
Hediyyetl-rifn Esmul-Mellifn ve srul-Musannifn, Darul-fikr, Beyrut 1982, c. II, s. 54;
M. Fuat Sezgin, Geschichte des Arabischen Schrifttms, (G.A.S), I-II, Leiden 1967, c. I, s. 668; Ebu
Bekir Muhammed Kelbz, Dou Devrinde Tasavvuf: Taarruf, haz.: Sleyman Uluda, stanbul 1992, s. 12.
Kelbznin Taarruf da zaman zaman konularn arasna nemli iirler serpitirmesi,
Manil-ahbarnda hadis erhlerinin sonlarnda konuyla ilgili uzun iirler nakletmesi metin
iinde istihad iin iiri delil olarak kullanmas, ayrca recez ve nazm gibi edeb sanatlara da
hakim olmas onun iir alanndaki vukfuna delil olabilir kanaatindeyiz. Bk. Fikret Karapnar, Eb Bekr Muhammed b. Eb shk brahim b. Yakub b. Yusuf b. Kesir b. Htim b. Abdirrahman

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

Kelbznin et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf Adl Eserinin erhleri ve rihleri | 131

bizi artmamaktadr. nk o dnemde hemen tm mutasavvflar bundan

farkl bir durum arz etmemektedir.
eriat-tasavvuf birliktelii konusundaki titizlii dolaysyla Kelbz eserlerinde Kelam konulardan da bahsetmitir. Onun eserlerinde ortaya koymu
olduu tasavvufun iinde, mevzu ve israil hadislerin grlmemesi dikkat
ekmektedir. Bu balamda mellifimizin tasavvuf anlaynn Kuran ve Hadis
izgisine olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Nitekim o, bu ynyle, zaman
zaman selefler tarafndan da takdir grmtr.3
Bir Hanef fakihi olan Kelbznin tasavvuf anlay da, akl ile hisse, lafz
ile manaya ve zahir ile batna ayn derecede nem veren Muhasib (.243/857),
Eb Talib el-Mekk (.386/996), Kueyr (.465/1073), Serrac (.378/988),
Hucvir (.470/1077) ve Gazlnin (.505/1111) grleriyle rtmektedir.4
Kelbz, devrinin nemli ilim adamlarndan ilim tahsil etmi, hemen her
alana vakf, devrinin ihtiyalarna cevap verebilecek mktesebata sahip, zamanndaki Mslmanlarn inan ve Kelm problemlerini ele alp akla kavuturabilecek nitelikte bir limdir.
Taarrufun Msteml erhine takdim yazan Muhammed Ren, FevaidlBehiyyeden nakille yle demektedir: eyh Muhammed b. el-Fadl fkh ilmi
okumu olan Muhammed b. shk Eb Bekr el-Buhr el-Kelbz, imm ve
usulc idi. Onun Taarruf adl kitab vard ve bu kitapta tevhidle alakal szleri
toplamt.5
smail Hakk zmirli (.1869/1946) de Kelbznin kelam ve selef karsnda taknd tavr: Kelbz, Taarrufta yaratma ve tekvin bahsinde, selef
imamlarna muvfakat ederek Earleri dolaysyla Kllbiyyeyi reddediyor.
O, bu gr, sflerin kanaati olarak takdim ettii iin de arif sfiler
Eariyyeyi, dolaysyla Kllbiyyeyi reddetmi oluyor. eklinde ifade etmektedir.6

3
4
5
6

el-Glbdnin (.380/990) Manil-Ahbr Adl Eserinin lk Seksen Varann Tahkik ve Tahrci,

Baslmam Yksek Lisans Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 1999, s.
65.
Kelbzi, zellikle tasavvuf anlayn sistemletirdii Taarruf adl eserinin akaidle alakal
olan ilk ksmnda akla ve reye bavurmaktan kand grlr.
Bilal Saklan, Ebubekir Muhammed el-Kelbz ve Menil Ahbar, Yaynlanmam alma, Konya
1991. s. 18.
Muhammed Buhr Msteml, erhit-Taarruf li Mezhebi ehli-t-Tasavvuf, I-IV, tahk.: Muhammed Ren, ntirt- Estr, Tahran 1363, c. I, s. 4.
zmirli smail Hakk, Yeni mi Kelm, Ankara 1981, s. 281.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

132 | Dr. Vahit GKTA

Nakbendiyye tarkatnn ekillenmesinde nemli rol olan Ysuf-

Hemedn (.535/1140)de ilm adan deerini ifade etmi hakknda taltif edici
beyanlarda bulunmutur.7
Kelbznin etkisinin en bariz ekilde grld eser, Nakbendi silsilesinin nemli simalarndan Muhammed Prsnn (.822/1419) Faslul-Hitabdr.
Ayn corafyada yetimi olmasnn, bunda etkili olduu sylenebilir.8
Netice itibariyle Kelbz, sadece yaam olduu dnemin din ve tasavvuf hayatn etkilemi bir sf ve ilim adam deil, kendinden sonraki sflerin
sahih bir tasavvuf anlayna sahip olmalarna nclk eden ve hatta itikd,
amel ve ahlk adan sahih bir tasavvuf geleneinin temellerinin atlmasnda
ve bugne kadar ulamasnda nemli katklar bulunan bir mutasavvf olarak
tarihteki yerini almtr.
Sistemin ilk kurucular, ayn zamanda kavramlarn ilk oluturuculardr.
Fakat Kelbz ile birlikte tasavvuf kavramlar yerine oturmutur. Kendisinden
nceki sflerde ve zellikle Muhsbnin metinlerinde karlalan baz kavramlarn ak ve net olmamas problemi Kelbaz ile birlikte ortadan kalkmtr.
Kelbz ile ilgili bu ksa bilgileri verdikten sonra makalemizin asl konusu
olan Taarrufun erhleri ve rihlerine gemeden nce Taarruf hakknda ksa
bilgi vermenin faydal olacan dnyoruz.
2. et-Taarruf li Mezhebi Ehlit-Tasavvuf
Kelbznin bilinen en mehur eseri et-Taarruf li mezhebi ehlit-tasavvuftur. Bu
eser tasavvufun en nemli klasiklerinden biri olarak kabul edilmi, bu hakkat
de Taarruf olmasayd, tasavvuf bilinmezdi szyle ifade edilmitir. Taarruf,
kendisinden sonra gelen mutasavvflara kaynaklk eden balca eserlerden biridir. Taarruf hakknda asrmzda ilk almay yaparak ilim dnyasna tantan
ngiliz msterik Arthur John Arberrydir. Arberry mezkr eserin ilk defa tahkikini yapm ve eser 1934 ylnda Msrda Hanci Yaynlar arasndan kmtr.
Bundan sonra Arberry eseri ngilizceye evirmi ve ksa bir mukaddimeyle The

7
8

bk. Saklan, Man, s. 79.

Hce Muhammed Prs, Faslul-hitb: Tevhide Giri, ev.: Ali Hsrevolu, Erkam Yay., stanbul 1988, ss. 5, 99, 496. Prsnn (.822/1419) mellifimizle ilgili sylemi olduu u szler
nemlidir: eyh, arif, imm, Ebbekir shk- Kelbz, meyihin byklerinden, zhidlerin
kutuplarndan olup, ehl-i ilim arasnda Bahrul-fevid adyla bilinen Manil ahbr telif etmi,
ahir mrn zhd, mchede ve riyzatla geirmi, Taarruf kitabn ikmal eylemi olup,
meyihin telif sahibi olanlarndan ve slihlerin kutuplarndandr.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

Kelbznin et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf Adl Eserinin erhleri ve rihleri | 133

Doktrine of Sufis adyla Londrada yaynlanmtr.

Arberryden sonra eserin ikinci tahkikini, tasavvuf aratrmalaryla tannan
Abdulhalim Mahmd ile Th Abdulbk yapmtr. Bu eser 1960 ylnda Kahirede baslmtr. Daha sonra Ahmed emseddin tarafndan yaplan tahkik,
1993 ylnda Beyrutta baslmtr. Eserin daha sonra birok basks yaplmtr.
Tasavvufla alakal hemen btn meselelerden bahseden, tasavvuf tarihi ve
doktrini ile ilgili temel bilgiler veren, sfilerin akide ve tecrbelerinden bahseden bu eser, Kelbz tarafndan mrnn sonuna doru kaleme alnmtr. Bu
eser tasavvuf ve sfiler hakknda olumu yanl kanaatleri dzeltmeyi amalamaktadr. Ayn dnemde yazlm tasavvufla ilgili Ktul-kulb, el-Lm ve
Kefl-mahcb gibi eserleri arasnda saylan Taarruf kendisinden sonra gelen
mutasavvflardan zellikle Kueyr (.465/1073), Gazl (.505/1111) ve Hce
Muhammed Prs (.822/1419) zerinde etkili olmutur.
slam tasavvufunun zn ve gereki tasvirini ortaya koymas bakmndan dikkat eken Taarrufta ehl-i snnet inancn zl ve ak bir ekilde anlatlm, tasavvufun slmn bizzat z olan muhabbet yolu olduu ortaya konulmutur. Eserde tasavvufun iinde de bir bozulma yaandna iaret edilmi, tasavvufun nemli ahsiyetlerinin szlerinden hareket edilerek gerek
tasavvufun ne olduu ortaya konulmutur. Taarruf hakknda baz alim ve
sfiler u deerlendirmeleri yapmlardr:
Taarruf tasavvuf konusunda yazlm esiz bir eserdir.9
Taarruf olmasayd tasavvufun ne olduunu bilemezdik10
Eb Bekr Kelbz nin Taarruf li-mezhebi ehlit-tasavvuf kitab, telif devrinden balayarak yle bir n salmtr ki, onun hakknda bazen levlet-Taarruf
lem urifet-tasavvuf11 bazen de Levlet-Taarruf le-batlet-Tasavvuf12 denil-

10

11
12

Aliyyl-Kr (.1041/1606), Allah grmenin cevazndan bahsederken Kelbziye dayanyor

ve bu sz sylyor. Aliyy'l-Kr, Fkh- Ekber erhi, ev.: Yunus Vehbi Yavuz, stanbul 1981,
s. 319.
Lev let-Taarruf le m arafnet-tasavvuf eklinde sylenen bu sz Avrifl-maarifin yazar
Shreverd tarafndan sylenmi ve daha sonraki eserlerde yaygnlamtr. Prs, Fasllhitb, s. 99. Bir hakiktin ifadesi olan bu sz hakknda Sleyman Uluda unlar syler: Bu
sz anonim erhin banda Shreverdiye ait olmak zere nakledilmi ve hatta bu erhin
Shreverdiye ait olmasnn zannedilmesi gibi bir yanlla da yol amtr. ( Mstemli, Nurul-mridin, Bursa l Halk Ktp., Haraccolu, no: 780, vr. 2). Fakat genel olarak kaynaklarda,
bu sz btn ulema ve sfilerin ortak kanaatn ortaya koyan bir ifade olarak nakledilmektedir. Mesela bk. Kefuz-zunn, c. I, s. 419; Kelbz, Taarruf, s. 43.
fadenin tercmesi u ekildedir: Taarruf olmasayd Tasavvuf bilinmezdi.
fadenin tercmesi u ekildedir: Taarruf olmasayd Tasavvuf yarm kalrd.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

134 | Dr. Vahit GKTA

mitir.13

Taarruf, Serrc (.378/988), Eb Tlib el-Mekk (.386/996), Slem

(.412/1021) ve Kueyrnin (.465/1073) eserleri arasnda yer alan tasavvuf
tarihinin birinci derece kaynak eserlerinden biridir.14 Gnmzde de yerli ve
yabanc, yaplan pek ok aratrmada, vazgeilmez bir kaynak eser olma zelliini korumakta; ayrca onda yer alan grler de akademik almalarda inceleme konusu olmaktadr. Bu itibarla, yazld dnemden itibaren gerek slbu,
gerek verdii bilgiler sebebiyle srekli ilgi gren ve okuyanlar etkileyen bir
eser olmutur. Taarrufta ncelikle hakiki sfilerin kimler olduu ortaya konulmu; bunun yannda, slm akidesinin hemen btn konularyla tasavvufun kavramlar incelemitir.
Taarrufta, dnemin en nemli tartma konular olan tevhid, Allahn
sfatlar gibi hususlarda sfilerin bak alar da ortaya konulmutur. Bu tr
tartmalar ayet, hadis ve sahabe szlerine dayanarak ilenmi ve nceki
sfilerin kavillerinde misaller verilmitir.15 Kelbz, eserinin ilk blmnde
slam akaidinin gzel bir zetini verir. Mahiyeti ve nitelii bilinmeyen konularda, Allahn szne Allahn murad zere iman ettik, Allah Resl(s)in
szne Allah Resl(s)in murad zere iman ettik demesi ve bu sz ile
kelm tevillerden kandn belli etmesi, Onun selef akaidine ne kadar yakn
olduunu gstermektedir.16 Taarrufta sfilerin akidesini ortaya koyan
Kelbz, bu eseri kadar nemli olan Manil-ahbrnda yine akaid konularna
girmekte birlikte daha ok snn kelam akidesine bal olan sfilerin, hadisleri
erhinde izledikleri metodu ortaya koymaktadr. O, bu eserinde muhaddis-sfi
kimliini ne karmaktadr. 17 Bu eser, onun hadisilik ynne k tutmakta13
14
15
16
17

Msteml, erh-i Taarruf, c. I, s. 5; Katip elebi, Kefz-znn, c.I, s. 419; Prs, Fasll-hitb, s.
99.
Arthur J. Arberry, Kelbz, slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl, stanbul 1977, c. VI,
s. 538.
Kelbz, Taarruf, s. 10.
Ayn eser, s. 15.
Karapnarn bu hususla ilgili ifadeleri yledir: Ne kendisinden nce, ne de sonraki
sflerde byle bir eser grmek pek mmkn gzkmemektedir. O, bu eserinde muhaddissf kimliini ortaya kararak bir ilke imza atmaktadr. Onun erhte izledii metoda baktmzda, bir muhaddis titizliini gsterdiini grmekteyiz. u anki verilere gre, mellif bu
ynyle sfyyenin iinde esiz bir yere sahiptir. O, 223 civarnda hadisi erh etmekte ve
evhidle birlikte 700den fazla hadis kullanmaktadr. Mfesser ve evhid olarak getirdii
hadisleri ou zaman senedli olarak vermesi ve kulland snnet malzemesinin, genellikle
salam olmas, bize onun ne derece kaliteli bir hadisi olduuna iaret etmektedir. Karapnar, Ma'an, s. 64.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

Kelbznin et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf Adl Eserinin erhleri ve rihleri | 135

dr. O, bu eserinde yze yakn hocasndan senedli olarak naklettii muhtelif

konulardaki 223 hadisi erh etmekte, tasavvuf ve ahlk izahatlarn oka bulunduu bu erhler, sahasnda ilklerden saylabilecek zellikler tamakta; erhte, hadisler cmle cmle ele alnp, nce hadisin bir blm sonra dier blm izah edilmektedir.18 Bu eserde hadisler erh edilirken tevhid, Allahn sfatlar, byk gnahlar, insann fiillerinin yaratlmas gibi farkl kelm konular
ele alnmtr.19
Taarruf, belli bal tasavvuf konularda bilgi veren tasavvuf tarihinin en
eski kaynak eseridir. Tasavvuf sahasnda Taaruftan nce Haris-i Muhasib
(.243/857), Cneyd-i Badd (.297/909) gibi pek ok sfnin eseri vardr; fakat bunlardan hibiri tasavvufun btn meselelerini bir arada ve dzenli ele
almaz. Bu sebeple Taarrufu sahasnda yazlan ilk sistematik eser, diye tarif
etmek yanl saylmaz kanaatindeyiz.20
Kelbz bu eseriyle, tasavvufu asl izgisine yerletirerek sapmalar nlemi ve bu bakmdan da Kueyr (.465/1073) ve Gazlye (.505/1111) nclk
etmitir. Taarruf, eriat d tasavvufa bir tepki olarak yazlm bunun yannda
tasavvufu kkten reddedenlere de cevaplar vermitir. 21 Bu bakmdan eser, hakiki sfleri verek ve sahtelerini yererek balar ve tasavvufu eriat izgisine
ekmeyi amalar.
phesiz ki her asrda dnce sistemini ortaya koyan eitli eserler telif
edilmitir. Eser, bir dnce sisteminin dou dnemiyle alakal ise daha da
nemli hale gelmektedir. Taarrufda belli bir asrn tasavvuf telakkisini ortaya
koyduu iin nemlidir. Bu asr tasavvuf dnce sisteminin dou ve gelime
dnemini oluturmaktadr.

18
19
20
21

Saklan, Man, s. 9.
Ayn eser, s. 12.
Kelbz, Dou Devrinde Tasavvuf, s. 19.
Serrcla ada olmalarndan dolay ayn ama etrafnda birlemektedir. Muhammed Ren
Taarrufun Msteml erhine yazd takdimde konuyla ilgili unlar syler: KitbtTaarruf sfyenin eski ve temel, ayn zamanda en yaygn ve en salam eserlerindendir.
Kelbz de Tvusul-fukar lakabyla mehur olan ada meslekta Eb Nasr Abdullh b.
Ali b. Muhammed b. et-Tsnin (.hicri 378) el-Luma fit-Tasavvuf kitabnda yapt gibi, yet,
hadis, din nderleri ve irfan byklerinin szlerine istinatla tasavvuf tarkatnn slm
eratndan ayr olmadn ve ona skca bal olduunu ispat etmeye almaktadr.
Msteml, erhit-Taarruf, c. I, s. 5; Kelbzinin dneminde bir taraftan bahiyeci, Hululcu ve
ttihad olarak nitelenen eriat izgisinden sapm bir takm frkalar mevcutken bir taraftan
da bu akmlara da bir tepki olarak gerek tasavvufa kkten kar kan baz frkalar ve ahslar mevcuttur ve youn faaliyet gstermektedirler. Kelbz, age, s. 18.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

136 | Dr. Vahit GKTA

Ksacas Taarruf, ele alnan konular ve bu konularn ileni slbu, ortaya

konulan makul ve mutedil izahlar, yaplan yorumlar ile tasavvuf klsikleri
iinde zel yeri olan ve vazgeilmez kaynak bir eser olma zelliine sahip,
nemli bir tasavvuf klsiidir.
Gnmzde de tasavvuf aratrmalarnda en temel kaynaklar arasnda
Kelbznin Taarrufu zikredilmektedir.
3. Taarrufun erhleri ve rihleri
Kelbznin Taarruf isimli eserine yaplan erhler ve elyazmas nshalarnn
fazla olmas eserin byk ilgi grdn ve okunduunu gstermektedir.22
Eserin rihleri, erhleri ve hulasalar unlardr:
3.1. Msteml (.434/1042), erhit-Taarruf
mam Ebu brahim smail b. Muhammed b. Abdullah el-Mzekkir el-Mfessir
Msteml (.434/1042) namyla mehurdur. Mstemlnin hocalar arasnda
mam Mslim de vardr.23 Parsa, Msteml ile alakal unlar syler:
Hicr 434 tarihinde Zilkade aynn yirmi altnc Pazartesi leden sonra
Buhrda vefat etmitir. Merkadi arabike bal tepededir. -kuddise srruhlim, arif ve mcahid bir eyh olan Eb Bekir b. Ebi shak Muhammed b.
Yakub el-Kelbz el-Buhariye musahabet eylemitir ve tasavvuf tarkini
ondan almtr.24

Bu cmlelerden de anlalmaktadr ki Mstemli, Kelbazinin talebelerindendir.

Semn, Msteml Buhr hakknda eski bir kaynaa dayanarak

22
23

24

Eserlerinin istinsah ve erh edilmesi asndan Kelbzi, Mekk ve Serrca gre biraz daha
ansl gzkmektedir.
mam Mslim, kendisi birok tannm ilim adamndan hadis ald gibi ondan da biroklar
hadis almlardr. Ondan hadis alanlardan bazlar unlardr: Ebu sa et-Tirmizi, Ebu Hatim
er-Razi, Ebu shak brahim ibnu Muhammed ibni Sfyan, Muhammed ibnu shak ibni
Huzeyme, Ahmed ibnu Mbarek el-Msteml, Yahya ibnu Said, Muhammed ibnu
Abdilvehhab el-Fera. Bunlardan Ebu shak brahim ibnu Muhammed ibni Sfyan aada biraz daha genie zerinde duracamz Sahihi Mslim'in tamamn ezberleyerek sonraki nesillere aktaran kiidir. Ebu sa et-Tirmizi, halk arasnda Sneni Tirmizi diye bilinen elCami'u's-Sahih adl eserinde ondan rivayet ettii hadislere yer vermitir.
Prs, Fasll-hitb, s. 99; Seyfettin ler, Kelbz ve Kelm Grleri, Yksek Lisans Tezi, Seluk . Sosyal Bilimler Enstits, Konya 1998, s. 20. Musahhih Muhammed Ren, Msteml
erhine yazd takdimde yle der: Hce, imm- ecell, zhid, fakh, lim Eb brhim
smil b. Muhammed b. Abdullh el-Msteml el-Buhry devrinin din, ilim ve irfan byklerindendi. Msteml, erh-it-Taarruf, c. I, s. 5.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

Kelbznin et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf Adl Eserinin erhleri ve rihleri | 137

Ensbnda yle demektedir:

O, fkh ve hadis ehlinden idi ve usl-i fkhda kelmclarn mezhebine
temyl ederdi. Bu erhit-Taarruf kitabnda baz bidatler zikretmitir ki, onlardan saknmak gerekir.25

Vatvat, Mstemlnin Kefl-mahcb isimli bir tefsirinden bahsederek yle

der: Msteml, fazletli, doru yol zere, akll ve ecaatli biriydi ve onun bu
tefsir kitabnn shhat ve kemli konusunda cumhur ittifak etmilerdir. Ne yazk ki, smil Mstemlnin bu Kuran tefsiri elimize ulamamtr. 26 mam
smail b. Muhammed b. Abdullah Msteml'nin (.434/1042) Taarruf erhi Farsa olup birka defa 4 cilt halinde baslmtr (Leknow, 1328/ 1912; Bnyad-
ferheng, 1346/1927). Hulsa-y erhit-ta'arrufu neretmi olan Ahmed Ali Reci,
Msteml erhinin bir kere de Maverunnehir'de baslm olduunu bildirmektedir. Msteml erhinin ran basks Hasan Menuihr tarafndan neredilmitir.
Msteml erhinin esas ismi, Nru'l-mrdn ve fadihut'l mdden ve kamulmbtedin ve huccet Ehli's-snne ve'l-mminindir.27
Msteml, Taarruf erhinin yazl sebebiyle ilgili, erhinin mukaddimesinde yle demektedir: Dostlarm, benden tevhid ierisinde hata yapmak
kfr olduu iin, onlarn anlayabilecei ve kendilerini hatal ifadeden kurtaracak diynt, mumelt, hakyk, mhedt ve irt ihtiva eden Farsa bir
25
26
27

Ebu Sad Abdulkerim b. Muhammed, b. Mansur et-Teymi Semani, el-Ensab, talik.: Abdullah b.
mer el-Barud, Beyrut 1988, c. V, s. 114
Msteml, erh, c. I, s. 5.
Bu erhin eski ve olduka ar bir ifade ile yazlan asl ve orijinal nshasndan sadeletirilerek
ve basitletirilerek nisbeten kolay bir Farsaya evrilmi nshas Bursa il Halk Ktphanesinde mevcuttur (Haraccolu, Tasavvuf, no: 780). 567/1172 tarihinde istinsah edilen Msteml
erhinin Amasya l Halk Ktphanesinde (Yazmalar, No. 720) mevcut olan ilk cildi ile Bursa'daki nshasnn karlatrlmasndan bu durum anlalmtr. Taarrufun erhleriyle ilgili
zbekistan Takent Fenler akademisi Birun arkiyat Enstits Yazmalar Fondundaki yazma
nshalar u ekildedir:
1. erhit-Taarruf, Ebu brahim, smail b. Muhammed Abdullah el-Msteml el-Buhari h.
1241 ylnda istinsah edilmitir. 107 vr., Farsa.
2. II. Cilt, no: 1098, istinsah tarihi: 1240/1824, 344 vr., Farsa.
3. no: 10395/IX, istinsah tarihi: 1249/1833, 108 vr., Farsa.
4. no: 11987.
5. no: 11001, istinsah tarihi: Milad 1830
6. no: 4979, istinsah tarihi: Hicr 1252.
7. no: 9467.
8. no: 4980/I
9. no: 583.
10. no: 5980.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

138 | Dr. Vahit GKTA

kitap cem etmemi rica ettiler. Ben de gcm lsnde kabul ettim ve eyhimiz
Eb Bekr b. Eb shak Muhammed b. brahim b. Yakub el-Buhr elKelbznin telif ettii Kitbt-taarruf li-mezhebit-tasavvuf kitabndan baladm. Bylece ben, prn- mtekaddimnin szlerine teberrken ve kimsenin
beni ayplamamas iin mbted deil, mukted olarak bu kitaba erh yazdm.
Sylediim her eyi Allahn kitabndan bir yet yahut Reslullh(s)n bir hadisi yahut da bir fkh meselesiyle salamlatrdm. Bu kitapta tevhide,
diynta, ahvle, makmta, hakyka, mhedta, rmza, irta ve
meyih szne itikad ve snnet ve cemat yoluna dair hikyat zikrettim. 28
Mstemlnin erhi, Taarrufa yaplan ilk erh olmas29 ve Mstemlnin
Kelbznin talebeleri arasnda yer almas nedeniyle de nemlidir. erhin yazl gayesi; samimi bir ekilde tasavvufu taleb edenlere bir k olmak, bu yolun
sahtekarlarn rezil etmek, bidatilerinin kkn kazmak, mminlere ve ehl-i
snnete delil olmaktr. Msteml, eserini yazarken hocas Kelbznin izgisinde gittiini gstermitir. Buradan da anlyoruz ki, Taarruf ve erhleri nce Ehli snnete uygun olan tasavvuf anlayn ortaya koymak, bu anlaya ters; d
mihrakl baz fikirlere de cevap vermek maksadyla yazlmtr.30 Taarrufun
ksa ve z oluuna karn Mstemlnin erhi geni ve mufassaldr.31
Eseri istek zerine yazan Msteml, Kelbznin Taarrufuna metninin
mracaat etmi ve Kelbznin dibcesini de cmle cmle naklederek Farsaya tercme etmitir.32 Tercmedeki fesahat ve akclk Mstemlnin ifadelerinde mhede edilmektedir. Fakat o, hlis Farsa kelimelerin karlmasnda
28
29

30
31

32

Mstemli, erh, c. I, s. 7.
Musahhih Muhammed Ren Msteml erhine yazd takdimde yle demektedir: Hce,
imm- ecell, zhid, fakh, lim Eb brhim smil b. Muhammed b. Abdillh Msteml
Buhrnin erhit-Taarruf li-mezhebit-tasavvuf kitab, Farsa en eski tasavvuf metnidir; bugn
artk bu deerli kitabn, tasavvufa dair dier mehur eserlerden: Ebul-Hasan Ali b. Osman b.
Eb Ali Cllb Gaznev Hucvir (.465 H.)nin eseri Kefl-Mahcb ve eyhl-slm mmlEimme Eb sml Abdullah b. Eb Mansur Muhammed el-Ensar Herevnin kitab (Doumu
2 aban, Cuma gn, hicri 396/lm 22 Zilhicce, Cuma gn, hicri 481) TabaktusSfiyyeden daha nce yazldn bilmeyenlerin says ok deildir. unu ifade etmek gerekir
ki, tasavvufun bu byk ve temel eserinin metninin eski oluundan baka onun bir elyazmas
nshas, Farsa ikinci tarih yazma nshadr. Msteml, ayn eser, Takdim, s. 3.
Kelbz, Dou Devrinde Tasavvuf, s. 19.
erhit-Taarruf kitabnn adndan grnd gibi, bu kitap eyh mmz-Zhidl-rif Eb
Bekr b. Eb shak Muhammed b. brahim b. Yakub el-Buhr Kelbznin et-Taarruf limezhebit-tasavvuf veya et-Taarruf li-mezhebi ehlit-tasavvuf adl ksa ve muhtasar bir kitabnn
geni ve mufassal erhidir. Musahhih Muhammed Ren Msteml erhine yazd takdim
s. 3.
bk. Msteml, erh, c. I, s. 9.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

Kelbznin et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf Adl Eserinin erhleri ve rihleri | 139

srar etmemitir. Onun maksad szn gzellii deil, anlalr olmasdr.33

Msteml, Kelbznin cmlelerini tercme ederken onlarn erhini de
yapmaktadr. erhler bazen ksa, bazen de uzundur. erhlerin ksal ve uzunluu ihtiyaca gredir. Hz. Peygamber(s)in miracndan bahseden Taarrufun on
ikinci bbnda Kelbznin szleri bir iki cmleden ibaret olduu halde
Mstemlnin ona yazd erhi altm sayfadan fazladr. Fakat onun, ryayla
ilgili olan on nc bba yazd erhse be yapraktr.34 erhit-Taarrufun elde
olan nshalar istinsah tarihi ynnden altnc yzyldan sonradr. Bu eserde
ndir kelime ve terkipler kitapta fazla deildir.
Msteml, birok konuda eyhi ile ayn dnceleri paylamakla birlikte,
her yerde Kelbzyle ayn gr paylamaz. Baz yerlerde kendisi sonu
karmaya almakta ve Kelbznin kard hkmn yetersizliini aklamaktadr. Genel olarak Kelbz ile ayn grte olduu sylenebilir.
Kelbz ve Msteml ikisi de Hanef ve ehl-i snnet mezhebindendirler.
Msteml, bir yerde Ebul-Hasan el-Ear hakknda bizim eyhimiz(s) 339)
ifadesini kullanmaktadr. Hulef-y Ridne sayg gsterme konusunda
mubalaa yapmakta fakat; hibir yerde Hz. Peygamber(s) ailesine ihtiram
ihml etmemektedir. Her ne kadar Hz. Aliyi hak imm olarak gryor ve
Muaviyeyi bgi sayyorsa da Muaviyeye kt sz sylemeyi uygun bulmamaktadr.
erhit-Taarruf kitab drt blmden ibrettir. erh Farsa olmasna ramen Arapa kelimelerin ska kullanld grlmektedir. Sanki tasavvuf kitaplarnda, mazmun ve onun yet, hadis ve ahbr ile ilikisi ve yine hankhlarn
mahalle ve sokak halkyla mnasebeti itibaryla hlis ve ndir kelimelerin kullanlmasnda gsterilen o dikkat ve Arapa kelime ve terkiplerden kanma
hususunda gsterilen o aba daha az grlmektedir.35
3.2. Herev (.481/1088), erhit-Taarruf
Taarrufa yazlan erhlerden birinin de Herevnin erhit-Taarruf adl eseri
olduu kaynaklarda belirtilmektedir. Tasavvufa dair nemli eserler veren Eb
smail Abdullah b. Muhammed b. Ali el-Ensr el-Herev, Horasan blgesinde,

33
34
35

Ayn eser, c. I, s. 11.

Ayn yer.
Ayn eser, s. 12.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

140 | Dr. Vahit GKTA

Herat yaknlarnda Khendizde 2 aban 369/4 Mays 1006 ylnda domutur.36

Herata be km. uzaklktaki Gazrgahda 481/1089 da vefat etmitir.37 Hanbel
mezhebine mensuptur. Tasavvuf bata olmak zere kelm ve dier alanlarla
ilgili pek ok eser kaleme almtr. Bunlardan bazlar unlardr: Tabaktssufyye, Sad Meydn, Menzils-Sirn.38
Herevnin yazm olduu erhin maalesef hibir nshas gnmze kadar
ulamamtr. Bu erh, Msteml erhinden sonra yazlmtr.39
3.3. Konev (.729/1328), Hsnt-tasarruf f erhit-Taarruf
Kad Aladdin Ali b. smail et-Tebrizi el-Konevnin40 asl ismi Ali bin smil b.
Ysuf el-Konev et-Tebrz, knyesi Eb'l-Hasan, lakab Aleddn'dir. 1270
(H.668) senesinde Konyada doan ve ilk eitimini burada tamamlayan Konev,
eitimini srdrmek iin ama gider. Ksa srede zeks ve bilgisiyle hret
kazanan Konev, am Emeviye Camiinde dersler verir. 700/1300 ylnda Kahireye gider ve burada bn Dakkl-dden ders alr. Pek ok hocadan ders okuyan ve hadis dinleyen Konevnin hocalarndan bazlar unlardr: Ebul-Fazl
bn Askir, Eb Hafs bnl-Kavvs, Ebul-Abbas el-Eberkh, bnzZemlekn, bns-Savvf, bn Kayyim el-Cevziyye, Abdl mmin b. Halef
ed-Dimyt.
Konev, ilm otoritesi ve hreti yaylnca Kahirede Sads-Sed
Hankh mehatna getirilir. erfiyye Medresesi ve Tolunolu Camiinde dersler okutur. Muhammed b. Klavun tarafndan 717/1327 ylnda Dmaka
Kdl-Kudt olarak atanr. Bunun yannda Mehat-uyh grevini de yrtr. amda Ksiyn kabristanlna defnedilen Konevnin vefat tarihi
729/1329dur. Tefsir, fkh, hadis, usl, kelm, tasavvuf, Arap dili ve edebiyat
alannda derin bilgisi olan Aladdin Konev, Tasavvuf db ve erkn konusunda otorite kabul edilir. Talebelerinden bazlar unlardr: Cemleddin el36

37
38
39

40

Abdurrahman Cam, Nefahatl-ns: Evliya menkbeleri, ev.: Lami elebi, haz.: Sleyman
Uluda, Mustafa Kara, stanbul 1995, s. 478; Yazc, Uluda, Herev, Hace Abdullah, DA, c.
XVII, ss. 222-226.
Yazc, agm, ss. 222-226.
Yazc, agm, s. 222-226; Muhammed Said Abdlmecid Said el Afgan, eyhulislam Abdullah elEnsar el-Herev mebdiuh ve ruhul-kelamiyyete ver-ruhiyyete, Kahire, ts., s. 99.
Msteml erhinin basksna yazlan takdiminde yle bir bilgi gemektedir: KitbutTaarrufa yazlan dier erhlerden biri de eyhl-slm Abdullh b. Muhammed Ensr
Herevnin (.481) erhidir ki, gzel bir erh olarak bilinmektedir. Mstemli, erh, c. I, s. 6.
Konevnin hayat iin bk. mdddin Ebul-Fida smail bn Kesir, el-Bidye ven-Nihye, Msr
1932, c. XIV, s. 147; Tahsin zcan, Konev Aleddin, DA, c. XXVI, ss. 163-164.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

Kelbznin et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf Adl Eserinin erhleri ve rihleri | 141

snev, Baheddin bn Akl, bn Balaban, bn Merzk el-Hatib, Ebul-Fid bn

Kesr, Zeheb. Konevnin kendi telif eseri olmamakla birlikte, erhleri ve bir
esere yazm olduu zeti vardr. En mehur eseri Taarruf erhidir.41
Konevnin Taarruf erhinin tam ad Hsnt-tasarruf f erhi kitbutTaarruftur. erh Arapadr. erh bil-kavl suretiyle vcda getirilmi ilm
bir erhtir. Matb deildir. Mstemlinin erhinden sonra en uzun ikinci erhtir. ki cilt halindedir. Muhtelif ktphanelerde birok elyazmas nshas vardr.42 Kueyr Rislesine Ensarnin yapt erhe benzemektedir. Konevnin
erhin nsznde erh alel-ilm szn, Katip elebi Tasavvuf stlah zerine deildir eklinde anlamtr.43
Hsn't-tasarruf, Kefu'z-zunn'da ve ondan naklen Hediyyet'l-rifn isimli
eserde sehven Kelbz'ye ait olarak gsterilmitir. Brockelmann, GALda
Kelbz nin adnn altnda Ali b. sml Konevnin (.hicri 729) yazm olduu Hsnt-Tasarrufdan da bahsetmektedir. Bu esere eyh Ali b. Ahmed b.
Muhammed b. Ahmede (.hicr 880) nispet edilen bir tlikat yazlmtr.44
Baka bir erhten daha bahseden Uluda, bu erhi anonim erh45 olarak
nitelendirir. Bu erh Konev erhinin ksaltlm ve zetlenmi bir eklidir. 111
varak olan erh erh bi'l-kavl suretiyle Arapa yaplmtr ve Konevnin dier erhlerindeki zayf rivayetlerle alakal grlere yer verilmemi ve bu ekilde zetleme cihetine gidilmitir. Sleymaniye Ktp., Crullah, No: 1028 numaral elyazmasndaki erhin zerinde erhit-taarruf lil-Konev yazs bu erhin Konevye aidiyetini kesinletirmektedir.
erhin nsznde u cmleler yer almaktadr: Derece ynnden ilimlerin
en ycesi, mertebe itibariyle en ereflisi, en deerli ve en faydal ilim tasavvuf-

41
42

43
44
45

zcan, agm, ss. 163-164.,

Bu eserin muhtelif ktphanelerde tespit edebildiimiz nshalar u ekildedir: Sleymaniye
Ktp., ehit Ali Paa, no: 1231; ehit Ali Paa, no: 1232; ehit Ali Paa, no; 1447; Nafiz Paa, no:
415; Crullah, no: 1017; 1028; Kl Ali Paa, no: 591; elebi Abdullah, no: 176; Fatih, no: 2660;
Fatih, no: 2661; Hamidiye, no: 644.
Bursa l Halk Ktp., Haraccolu, no: 1539.
Msteml, erh, c. I, s. 7.
Bu erhin nshalar iin bk. Bursa l Halk Ktp., Haraccolu, No: 1539; Sleymaniye Ktp.,
Carullah, no: 1028. Uluda konuyla ilgili unlar sylemektedir: Bu erhin mellifi bilinmemektedir. Konev erhinin ksaltlm ve zetlenmi ekli gibidir. Bu erhin Herevi'ye ait olmas
akla gelebilir. erhin nsznde: Hakkat ehli olan eyhlerin kutbu ve ariflerin sultan
ihabuddin Shreverdye (.632/1234) atfen: Ta'arruf olmasayd tasavvufun ne olduunu bilemezdik, buyurmutur, ibaresinin yer almas dolaysyla Shreverdi'ye ait olmas zannn ortaya karmaktadr. bk. Kelbz, Dou Devrinde Tasavvuf, s. 37.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

142 | Dr. Vahit GKTA

tur. phe ve tereddt bu ilmin kenarna bile urayamaz. Bu ilim sabah aydnl kadar apaktr. Cneyd-i Baddnin: u mavi gk kubbesinin altnda,
dostlarmzla birlikte mzakeresini yaptmz bu ilimden daha stn bir ilmin
mevcut olduunu bilsem, o ilme koardm, sz ile anlatt ilim tasavvuftur.
Cneyd-i Badd bu konuda sk sk u iiri okurdu:

Tasavvuf ilmi, tezkiye niteliine sahip olan ahslardan bakasnn kavrayabilecei bir ilim deildir
Tasavvufu yaamam olanlar bilemezler. Kr, gnein n gremez.
Evliya ve ulemya, peygamberlerden miras kalan ilim budur. Tasavvuf
biiminde intikal eden manev yaknlk nisbetinin ve hsmlk bann gereklemesinden sonra, pekitirilen sevgi ukdesi ve salamlatrman dostluk rabtas ile hasl olur. Akl ve dnce ile kazanlan dier ilimler, ilm-i verset deil;
ilm-i dirsettir. Tahsil yoluyla elde edilir. Bu mandaki tasavvufu renmeyi en
iyi ekilde temin eden, en ak ekilde izah eden, faydalarn en iyi ekilde toplayan ve menfaatlerini en iyi ekilde ihtiva eden eser, Kitbu't-Ta'arruf li-mezhebi
ehli't-tasavvuftur. Bu eser hakknda muhakkik eyhlerin kutbu ve ariflerin eyhi ihabuddin Shreverdnin Ta'arruf olmasayd, tasavvuf bilinmezdi, demesinden daha byk hangi vg ve takdir bulunabilir? Bilgi sermayem ve
marifetim az olmakla birlikte, dier ilim ve limlerden tahsil edilmeyen faydalar sebebiyle sflerin szlerini renmeye kar duyduum candan ilgi ve sevgi, onlarn muhabbetlerine sarlma konusunda hissettiim arzu, beni
Ta'arrufun zor konularn ilim dili ile aklamaya, anlalmas zor meselelerini
izah etmeye sevk etti. Bu erhi meydana getirirken samimi bir ekilde tasavvufu renmek isteyenlere kolaylk temin etmeyi, bu yola cidden rabet edenlere
yardmc olmay grev bildik. Onun iin de az ve z yazma esasna riyet ettik.46
3.4. Nimetullah Nizam b. Muhammed el-Erdebl, Rumzul-rifn ve
knzl-kn (erh-i mkiltit-Taarruf fit-tasavvuf)47
Hayat hakknda kaynaklarda bilgi bulamadmz Nimetullah Nizam b. Muhammed el-Erdeblnin, yazm olduu erhin sonundaki eserin telif tarihini
hicr 10 Receb 745 olarak vermesinden yola karak hicr. 8. asrda yaadn
tespit edebiliyoruz. Erdebilnin yazm olduu Farsa olan erhte Taarrufun
46
47

Sleymaniye Ktp., Carullah, no: 1028, vr. 2a-b

Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa, no: 2708, vr. 153b-247b.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

Kelbznin et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf Adl Eserinin erhleri ve rihleri | 143

tamam deil rihin ifadesiyle baz mkil konular erhedilmidir. 48 rih,

ilerinin okluu sebebiyle bu erhi tamamlamaya vakit ayramadn, sonra
dostlarnn srar zerine uzlete ekilerek eseri tamamladn ifde etmektedir.
rih bu eseri yazarken Kbrev eyhlerinden Necmeddin-i Dyeyi rnek aldn, Dyenin Mirsdl-ibd isimli eserini Ramazan aynda yazmaya baladn ve Seluklu hkmdarlarna ithaf ettiini, kendisinin de bu erhi Ramazan
aynda yazmaya baladn ve kendi dnemindeki hana ithaf ettiini kaydediyor. Ancak bu hnn (padiahn) isminin bulunduu yer bo braklm veya
sonralar muhtemelen siyas mlhazalarla silinmi olabilir diye dnyoruz.
Eserin genel slubu ve ba tarafnda padiaha medhiye mhiyetinde uzun
cmlelerin bulunmas, yazarn bir sfden ziyde tasavvufa ilgisi olan bir lim
olduu intiban uyandrmaktadr.
20 babdan oluan eserde konu balklar yledir:49
1.

Tasavvuf kelimesinin kkeni ve mutasavvflara bu ismin verilmesinin

beyn

2.

mn ve hakkatlari

3.

Yakn ve ksmlar

4.

Havf ve hiflerin (Allahtan korkanlarn) vasflar

5.

hlas ve ihlasl kullarn halleri

6.

kr ve kredenin mertebesi

7.

Rz

8.

Zikir

9.

Muhabbet

10. Marifet
11. Tevekkl
12. Fakr

48

49

Kelbz ve Taarrufla ilgili yaplan hibir almada bu erhten isim olarak dahi bahsedilmemektedir. Yazs olduka bozuk, Taarruftaki ayetlerin, hadislerin, baz evliyann szlerinin ve
bunun yannda birok konunun erhinin yapld bu eser Sleymaniye Ktphanesi ehit
Ali Paa blm 2708 numarada bulunmaktadr. erhten bizi haberdar eden Necdet Tosun
beye ve erhi tarafmza ulatran Sleymaniye Ktphanesi Mdr Nevzat beye mteekkiriz.
Nimetullah Nizam b. Muhammed el-Erdebil, Rumzul-rifn ve knzl-kn: erh-i
Mkilatit-Taarruf fit-tasavvuf, Sleymaniye Ktp., ehit Ali Paa, no: 2708, vr. 156a-b.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

144 | Dr. Vahit GKTA

13. Tevhid ve hakikatleri

14. Kitap ve risleler ile bu ilimleri yayan tifenin (sflerin) isimleri
15. Vel kimdir, bir velnin kendisinin vel olduunu bilmesi uygun mudur?
16. Sflerin ilimleri ve onlarn hallerinin ilimleri
17. Tevbe ve tevbekarlarn halleri
18. Zhd ve zhidlerin halleri
19. Tevazu ve mtevazilerin halleri
20. Takva ve mttakilerin halleri
3.5. Anonim, Hulasa-y erh-i Taarruf
710/1310 senesinde yaplan bu hulasann kim tarafndan yapld bilinmemektedir. Bu erh, Msteml erhinin ok gzel bir zetidir. Farsa olan bu erh
Ahmed Ali Rec tarafndan 1349/1930da ran'da yaymlanmtr. Uluda,
Taarrufu tercme ederken bu erhten de istifade etmitir. Reci, nerinin giri
ksmnda nsha farklarna da ksaca iaret edilmitir. Ta'arrufun baz blmleri
bu erhte deiik olarak gsterilmitir. Mesela Ta'arrufun metni ile Hulsa-y
erhi-t-Taarrufun 7, 8, 9 ve 10. blmleri dierinden farkldr; fakat esas metin
birdir.
4. Sonu
Taarruf, tasavvuf tarihinin en nemli klasikleri arasnda saylmaktadr. Bu eser,
tasavvuf kavramlar sistematik olarak ele alan en eski tasavvuf eserlerden
biridir. Taarruf kendi dneminde olduu gibi kendisinden sonra da etkili olmutur. Dier tasavvuf klasiklerine nazaran Taarrufa daha ok erh yazlmas
onun etkisini gstermesi asnda nemlidir. Taarrufa yazlan ilk erh ayn
zamanda talebesi olan Msteml (.434/1042)nin yapm olduu erhtir.
Taarruf erhlerinden en uzunu Msteml erhidir ki Farsadr ve 4 cilt olarak
matbudur. kinci erh; tasavvufla alakal pek ok eser vermi olan Herevnin
(.481/1088) erhidir ki bu erhin hibir nshas gnmze ulamamtr.
nc olarak yaplan erh Konev (.729/1328) erhidir. Mstemli erhinin
akabinde en mufassal erh, pek ok yazma nshas olan ve iki cilt olarak grlen Konev erhidir ki; bu erh Arapadr ve matbu deildir. Ayrca sfi ynyle
deil kadlk ynyle mehur olan Konevnin bu eseri erh etmesi,
Kelbznin Taarrufunun sadece tasavvuf adan deil dier ilimler bakmndan da nemini daha da belirgin bir ekilde ortaya koymaktadr. Taarrufa yaHitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

Kelbznin et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf Adl Eserinin erhleri ve rihleri | 145

zlan sonuncu erh ise Nimetullah Nizam b. Muhammed el-Erdebilnin hicri

745te yapt erhtir. Bu erh tam bir erh deildir. Taarrufta geen tasavvufun
baz mkil konular ele alnm ve erh edilmitir. Bir de anonim erhten bahsedilmektedir fakat bu erh Konev erhinin zeti mahiyetindedir. lk erhin
hicri 5. asrda yazlm sonuncunun ise hicri 8. asrda yazlm olmas
Kelbznin Taarrrufunun bu asrlk dnemde yeterince ilgi grdn
ortaya koymaktadr. Bu erhlerin hibirinin gerek Osmanlca gerekse Latin
harfleriyle olsun hl Trkemize kazandrlamam olmas dikkatlerden kamamaktadr.
Kaynaka
Aliyy'l-Kr, Fkh- Ekber erhi, ev.: Yunus Vehbi Yavuz, stanbul 1981.
Arberry, Arthur John, The Doctrine of The Sufis, London 1977.
-----, Kelabz, A, MEB, stanbul 1967, c. IV, ss. 537-538.
Cam, Abdurrahman, Nefahatl-ns: Evliya menkbeleri, ev.: Lami elebi, haz.: Sleyman Uluda,
Mustafa Kara, stanbul 1995.
Erdebil, Nimetullah Nizam b. Muhammed, Rumzul-rifn ve knzl-kn: erh-i MkilatitTaarruf fit-tasavvuf, Sleymaniye Ktp., ehit Ali Paa, no: 2708.
bn Kesir, mdddin Ebul-Fida smail, el-Bidye ven-Nihye, Msr 1932, c. XII.
smail el-Badd, Hediyyetl-rifn Esmul-Mellifn ve srul-Musannifn, Darul-Fikr, 1-2, Beyrut
1982.
ler, Seyfettin, Kelbz ve Kelm Grleri, Yksek Lisans Tezi, Seluk . Sosyal Bilimler Enstits,
Konya 1998.
zmirli, smail Hakk, Yeni mi Kelm, Ankara 1981.
Kelbz, Ebu Bekr Muhammed b. shak Buhar, et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf, am 1986.
--------, Bahrul-fevid el-mehr bi-manil-ahbr, tahk.: Muhammed Hasan smail- Ahmed Ferid elMezd Drul-ktbul-ilmiyye, Beyrut 1999.
-------, Bahrul-fevid, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih Blm, no: 697.
-------, Dou Devrinde Tasavvuf Taarruf, haz.: Sleyman Uluda, stanbul 1992.
Karapnar, Fikret, Eb Bekr Muhammed b. Eb shk brahim b. Yakub b. Yusuf b. Kesir b. Htim b.
Abdirrahman el-Glbd (.380/990)nin Manil-Ahbr Adl Eserinin lk Seksen Varann Tahkik
ve Tahrci, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, ,
Konya 1999.
------, Muhaddis Sfilerin Hadis Usul ve Hadisleri Anlama Yntemleri (h. IV.-V./m.X.-XI.asr), Doktora
Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2006.
Ktip elebi, Kefz-znn esmil-ktbi vel-fnn, I-II, stanbul 1941.
Kehhle, . Rza, Mucemul- mellifn, Dmak, I-XVI, 1961.
Konev, Alaeddin, Hsnt-tasarruf, fi erhit-taarruf, Sleymaniye Ktp., elebi Abdullah, no:, 176.
Muhammed Said Abdlmecid Said el Afgan, eyhulislam Abdullah el-Ensar el-Herev mebdiuh ve
ruhul-kelamiyyete ver-ruhiyyete, Kahire, ts.
Msteml, Muhammed Buhr, erhit-Taarruf li Mezhebi ehli-t-Tasavvuf, c. I-IV, tah.: Muhammed
Ren (ntirt- Estr) Tahran 1363.
zcan, Tahsin, Konev, Aleddin, DA, c. XXVI, Ankara 2002.
Prs, Hce Muhammed, Faslul-hitb: Tevhide Giri, ev.: Ali Hsrevolu, Erkam Yay., stanbul
1988.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14

146 | Dr. Vahit GKTA

Semani, Ebu , Sad Abdulkerim b. Muhammed, b. Mansur et-Teymi, el-Ensab, talik.: Abdullah b.
mer, el-Barud, Beyrut, 1988.
Sezgin, M. Fuat, Geschichte des Arabischen Schrifttums (G.A.S), I-II, Leiden 1967.
Yazc, Tahsin; Uluda, Sleyman, Herev, Hace Abdullah, DA, stanbul 1998, c. XVII.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2008/2, c. 7, say: 14