1.

Kristalizacija
Kristalizacija je proces preiavanja vrstih supstanci na osnovu razlike u rastvorljivosti
date supstance i neistoa u datom rastvarau. Postupak se sastoji u rastvaranju sirove supstance
u pogodnom rastvarau i povienoj temperaturi i odvajanju izdvojenih kristala nakon hlaenja.
Pri izboru rastvaraa mora se voditi rauna o hemijskim svojstvima supstance koja se
preiava. Rastvara odabran za kristalizaciju mora zadovoljiti sljedee uslove:
1. Ne smije hemijski reagovati sa supstancom koja se preiava.
2. Rastvorljivost supstance na povisenoj temperaturi mora biti potpuna, a na sobnoj
minimalna.
3. Rastvaranje neistoa na sobnoj temperaturi mora biti veoma lako ili veoma teko.
4. Da omoguava lako stvaranje postojanih kristala.
5. Da moe lako da se odvoji od isparavanjem ili ispiranjem.
Rastvarai koji se najee upotrebljavaju za kristalizaciju:
Rastvara
voda1)
metanol
etanol
aceton
siretna kiselina1)
etil-acetat
dietil-etar2)
petrol-etar

Tk, C
100
64,5
78
56
118
78
35
40-60

Rastvara
ugljen-tetrahlorid
hloroform
metil-hlorid
toulen
piridin
benzen3)
cikloheksan1)
pentan

Tk, C
77
61
40
111
115
80
81
36

1)

Ovi rastvarai nisu pogodni za supstance koje kristaliu na niskim temperaturama zbog relativno visokih
temperatura topljenja. 2)Dietil-etar treba izbjegavati zbog zapaljivosti i velike isparljivosti. 3)Zbog
toksinosti i karcinogenosti benzena potrebno ga je zamijeniti manje toksinim toluenom.

Kada se za kristalizaciju ne moze nai odgovarajui rastvara, moe se upotrijebiti

smjea rastvaraa koji se meusobno mijeaju. Za rastvaranje organskih jedinjenja vae sljedea
pravila:
1. U vodi su rastvorna samo ona organska jedinjenja koja sadre jedan ili vie kiseonikovih,
odnosno azotovih atoma.
2. Rastvorljivost organskih jedinjenja u vodi opada sa porastom broja ugljenikovih atoma u
odnosu na kiseonik i/ili azot.
3. Tena organska jedinjenja koja sadrze kiseonik ili azot najee se mijeaju sa vodom.
4. Neorganske i organske soli se rastvaraju u vodi, ali ne i u organskim rastvaraima.

Postupak kristalizacije se sastoji od sljedeih operacija: rastvaranje supstance, odvajanje

obojenih i smolastih primjesa, cijeenje vrelog rastvora, izdvajanje kristala, odvajanje kristala
cijeenjem i suenje kristala.
Rastvaranje supstance izvodi se u elenmajeru ili epruveti. Rastvor se zagrije do kljuanja
i akonije bistar doda se jo malo rastvaraa. Ako se ni nakon toga koliina nerastvorenog dijela
ne smanjuje, talog se odvoji cijeenjem.

a) Gravitaciono cijeenje

b) pripremanje nabranog filter papira

Smolaste i obojene supstance obino se ne mogu odvojiti kristalizacijom, nego

zagrijavanjem do kljuanja rastvora sirovog jedinjenja nekoliko minuta u prisustvu nekod
adsorpcionog sredstva.
Cijeenje vrelog rastvora izvodi se da bi se odvojile mehanike neistoe i nerastvorne
primjese. Filtracija se vri preko lijevka kroz nabrani filter-papir. Drugi nacin cijeenja je sa
lijevkom i vakuum bocom, gdje se rastvor filtrira pod vakuumom.

Cijeenje pomou vakuuma

Izdvajanje kristala iz rastvora. Topao, zasien i bistar rastvor dobijen nakon

obezbojavanja i filtracije, ostavi se da se sporo ohvadi na sobnu temperatu, a zatim se, ako je
potrebno, hladi na ledu ili u friideru. Izdvojeni kristali se odvajaju filtracijom kroz filter-papir
na Bchnerovom ili Hirschovom lijevku na snienom pritisku. Nakon cijeenja kristali se sue u
tankom sloju na sobnoj temperaturi.
Postupak kristalizacije se ponavlja dok se ne dobije isto organsko jedinjenje.

Eksperimentalni dio:
Potrebno posue i pribor:

Dva erlenmajera od 200 mL

Stakleni lijevak
Menzura od 100 mL
Bchnerov lijevak
Vakuum boca
Filter-papir

Postupak:
U erlenmajerov sud se sipa rastvara za kristalizaciju i zagrije do kljuanja. Sud se skine
sa grijaa i u njega sipa supstanca koja se preiava. Na erlenmajer se zatim stavi lijevak sa
nabranim filter-papirom i ponovo se zagrijava dok se supstanca potpuno ne rastvori. Zagrijan
lijevak sa filter-papirom se prebaci na drugi, prethodno zagrijan erlenmajer i vru rastvor se to
bre cijedi.
Nakon hlaenja rastvora supstance (pod vodom) dobijeni kristali se prebace na
Bchnerov lijevak na kome se nalazi prethodno odvagan I ovlaen filter-papir. Za kvaenje filterpapira koristi se rastvara za kristalizaciju!
Kristali zaostali na sudu na sudu za kristalizaciju mogu se sprati filtratom, a zatim se
kristali isperu sa minimalnom koliinom hladnog, istog rastvaraa, pri emu se iskljui vakuum
pumpa.
Dobro ocijeeni kristali se zajedno sa filter-papirom prebace na izvaganu papirnu laicu I
sue do konstantne mase.

Zadatak:

Izraunati prinos kristalizacije.

Rezultati:

2. Sublimacija
vrste supstance koje imaju dovoljno visok napon pare da na odreenoj temperaturi i
pritisku prelaze direktno iz vrstog u gasovito stanje mogu se preiavati sublimacijom. Proces
sublimacije moe se prikazati na osnovu dijagrama faza vrsto-teno-para. Kriva T-S je kriva
napona pare vrste supstance, gdje se vrsta supstanca nalazi u ravnotei sa svojim parama u
zavisnosti od temperature. Kriva T-V predstavlja napon pare tenosti, dok se kriva T-C odnosi na
uslove u kojima se u ravnotei nalaze vrsta i tena supstanca. Taka presjeka krivih, T,
predstavlja uslove pod kojima se u ravnotei nalaze sva tri agregatna stanja i naziva se trojna
taka.

Pritisak, Pa

S
Temperatura, C
Ravnoteni fazni dijagram

Temperatura topljenja supstance je ona temperatura u kojoj se vrsta i tena faza nalaze u
ravnotei na atmosferskom pritisku. Ako se temperatura para ispod trojne take smanji, pare e
se direktno kondenzovati u vrsto stanje, odnosno doi e do sublimacije. Da bi vrsta supstanca
isparila, napon pare ne smije porasti iznad pritiska u trojnoj taki. Ovaj uslov ispunjavaju
supstance koje imaju dovoljno visok napon pare u trojnoj taki i mogu se lako preiavati
sublimacijom na atmosferskom pritisku.
Najjednostavniji ureaj za sublimaciju na atmosferskom pritisku sastoji se od olje za
kristalizaciju u koju se stavi sirova supstanca, a preko olje filter-papir. Na papiru se apravi
nekoliko otvora i na njega se stavi stakleni lijevak u ijoj se cijevi nalazi komadi vate. ista
supstanca se lagano zagrijava i sublimuje, pare prolaze kroz otvore na papiru i supstanca se
izdvaja na zidovima lijevka.

Aparatura za sublimaciju na atmosferskom pritisku

Sublimacija je naroito pogodna za preiavanje supstanci koje se raspadaju na

temperaturi kljuanja ili topljenja, kao i kada je neka supstanca veoma oneiena smolastim
supstancama.

Eksperimentalni dio:
Potebno posue i pribor:

Porcelanska zdjelica
stakleni lijevak
filter-papir
vata
eektrini grija

Postupak:
Izrezati krug od filter-papira neto veeg prenika od zdjelice i na papiru napraviti to
vei broj manjih otvora. U zdjelicu staviti uzorak, pokriti je filter-papirom, a preko papira staviti
stakleni lijevak koji je na vrhu cijevi zapuen komadiem vate ili filter papira. Zdjelicu lagano
zagrijavati na el. grijau dok supstanca ne sublimuje. Kad je proces sublimacije zavren, zdjelica
se skloni sa grijaa i ostavi da se ohladi na sobnu temperaturu. Nakon hlaenja lijevak se
paljivo skine i kristali uzorka se paljivo prenesu u papirnu laicu.

Zadatak:

Izraunati prinos sublimacije.

Rezultati:

3. Ekstakcija
Ekstrakcija predstavlja prevoenje nekog jedinjenja iz jedne faze u kojoj je rastvoreno ili
suspendovano u drugu, tenu fazu, odnosno rastvara. Najee se primjenjuje teno-tena
ekstrakcija kada se jedno jedinjenje ekstrahuje iz jedne tene faze u drugu, pri emu se dvije
tene faze meusobno ne mijeaju ili se veoma malo mjeaju.
Ako se ovakvom sistemu doda odreena koliina neke tree supstance koja se rastvara u
oba rastvaraa, onda e koncentracija supstance u rastvaraima na datoj temperaturi biti
konstantna i odreena Nernstovim zakonom raspodjele:
K=

CA
CB

gdje je K koeficijent raspodjele, a CA i CB rastvorljivosti, odnosno koncentracije supstance u

rastvaraima A i B.
Kontinualna ekstrakcija. Kada koeficijent raspodjele organske supstance izmeu vode i
organskog rastvaraa ima malu vrijednost potrebne su velike koliine rastvaraa da bi se
organsko jedinjenje efikasno ekstrahovalo iz vodenog rastvora. U takvim sluajevima obina
ekstrakcija nije pogodna, ve se primjenjuje kontinualna ekstrakcija u posebno konstruisanim
aparaturama.
Kontinualna vrsto-tena ekstrakcija izvodi se u Soxhletovoj aparaturi pri emu se
organska supstanca ekstrahuje iz vrstog izorka pomou organskih rastvaraa na povienoj
temperaturi. vrsta supstanca u poroznoj papirnoj ahuri se stavlja u unutranju cijev
ekstraktora, koji je povezan na balon u kome se nalazi rastvara. Rastvara se lagano zagrijava
da kljua, pri emu pare prolaze kroz bonu cijev aparata do kondenzatora povezanog na gornji
dio ekstraktora. U kondenzatoru se pare rastvaraa kondenzuju i zagrijana tenost pada na ahuru
gdhe se ekstrahuje organsko jedinjenje. Kada nivo tenosti dostigne prevojnu tku bone cijevi
ekstraktora, ekstrakt se prelije i vraa u balon. Proces se ponavlja do potpune ekstrakcije
supstance.

Eksperimentalni dio:
Potrebno posue i pribor:

balon od 250 mL
ekstraktor po Soxhletu
kuglasti kondenzator

Postupak:
U balon sipati 140 mL etanola, postaviti ga na grejnu plou i uvrstiti klemom. Na balon
postaviti ekstraktor sa uzorkom od 1 g uzorka i uvrstit klemom, a zatim postaviti kondenzator.
Rastvara lagano zagrijati do take kljuanja. Pustiti da se ekstrakt tri puta prelije iz ekstraktora,
a zatim ukloniti uzorak i smanjiti zapreminu ekstrata na pola. Iz ostatka ekstrakta preostali
rastvara udaljiti na rotacionom uparivau, a zatim suenjem na sobnoj temperaturi u dogestoru.

Zadatak:

Izraunati sadraj ekstrahovane supstance u uzorku.

Rezultati:

4. Destilacija
Destilacija predstavlja postupak za preiavanje isparljivih tenosti, kao i za razdvajanje
tenih smjea na osnovu razliitih temperatura kljuanja njihovih komponenti. Postupak
destilacije sastoji se u zagrijavanju tenog uzorka do temperature kljuanja i kondenzovanja pare
u tenu fazu (destilat), koja se sakuplja u odvojen prihvatni sud.
Na odreenoj temperaturi napon pare iste tenosti je konstantna veliina. Pri porastu
temperature poveava se pritisak, odnosno napon pare tenosti. Temperatura na kojoj je napon
pare tenosti jednak ukupnom spoljanjem pritisku naziva se tempeatura (taka) kljuanja.
Temperatura kljuanja neke supstance koristi se za njenu identifikaciju, jer je to konstantna
veliina koja zavisi od strukture jedinjenja.
Postupak destilacije zavisi od osobina supstance koja se preiava i od prirode prisutnih
neistoa.
Destilacija na atmosferskom pritisku (obina destilacija) se primjenjuje za
preiavanje tenih organskih supstanci ija se taka kljuanja nalazi u intervalu od 30 do
150C.
Aparatura za obinu destilaciju sastoji se od balona koji je pomou nastavka za
destilaciju povezan sa termometro i kondenzatorom sa vodenim hlaenjem. Kondenzator je
preko lule povezan sa prihvatnim sudom.
U balon se obavezno prije poetka zagrijavanja stavljaju komadii porcelana ili drugog
poroznog materijala da se obezbijedi ravnomjerno kljuanje tenosti. Balon se smije napuniti
maksimalno do dvije treine zapremine.

Aparatura za obinu destilaciju

Destilacija se izvodi postepenim zagrijavanjem balona do poetka kljuanja supstance.

Potrebno je izvjesno vrijeme da para tenosti zagrije gornji dio balona i termometar. Tada se
temperatura u termometru naglo podie do take kljuanja supstance i ostaje konstantna do kraja
destilacije. Pri kraju destilacije temperatura moe porasti za 1-2 C. Brzina destilacije zavisi od
intenziteta zagrijavanja balona, a najlakse se kontrolie brzinom sakupljanja estilata u
prihvatnom sudu. Optimalna brzina je 1-2 kapi u sekundi ili 1-3 mL u minuti.

Eksperimentalni dio:
Potrebno posue i pribor:

Balon od 250 mL
Nastavak za destilaciju
Termometar
Liebigov kondenzator
Prihvatni sud

Postupak:
U balon sipati 50 mL uzorka. Postaviti aparaturu za destilaciju. Zagrijati tenost do
kljuanja i destilovati dok se zapremina uzorka ne smanji na jednu treinu poetne zapremine.
Destilatu odrediti priblinu gustinu vaganjem u posudi poznate zapremine.

Zadatak:

Odrediti temperaturu kljuanja ispitivanog uzorka.

Odrediti priblinu gustinu destilata.

Rezultati: