PRIVREDNI IVOT

U XVIII vijeku evropska privreda ostvaruje veliki napredak. Bankarstvo i finansijsko

poslovanje iri se Evropom velikom brzinom, a slino je i sa pomorskom trgovinom i
saobraajem. Industrijski razvitak je spor i neravnomjeran, dok se promjene vide tek krajem
vijeka u Engleskoj i Francuskoj. U poljoprivrednom razvitku najbri napredak biljei
Engleska a zatim Nizozemska. Stalni ratovi i politika deavanja dovode do opadanja
proizvodnje u Poljskoj i Osmanskom carstvu. Rusija ostvaruje zapaen razvitak u industriji i
trgovini.
Demografske promjene i njihove posljedice. opte poveanje se moe potpunije
pratiti poslje 1750.g. Broj stanovnika se poveava od 100 110 miliona u 1700., na 187
miliona u 1800. Pojedine drave imaju veliki natalitet. Stanovnitvo V. Britanije se poveava
sa 8 miliona 1700 na 15 miliona 1800, Francuske sa 23 na 28 miliona, italijanska drava sa 9
na 13 miliona itd. Gustina naseljenosti je najvea u Lombardiji i austrijskoj Nizozemskoj a
najmanja u paniji, vedskoj i Norvekoj.
Krajem vijeka London ima oko 900.000, Pariz neto manje, Be 250.000 a Berlin oko
150.000 stanovnika. Nejednako poveanje stanovnitva objanjava neravnomjeran privredni
razvitak pojedinih zemalja. Razlozi za poveanje broja stanovnika lee u nainu i kvalitetu
ishrane dok su preiodi gladnih godina sve rei. Smrtnost se najvie smanjuje u velikim
gradovima. Ljudski vijek jo uvijek je kratak.
U prvoj polovini vijeka smrtnos je jo uvijek poprilino velika, a njeni uzroci su
razliiti od velike potronje jeftinih alkoholnih pia, preko malih boginja koje odnose veliki
broj novoroenadi fo tifusa i malarije koje takoe uzrokuju veliku smrtnost. Meutim,
poboljanje prehrambenih, sanitarnih i hogijenskih prilika omoguava veu mobilnost
stanovnitva. Napredak medicine je znaajan. Upotreba kinina i pojava hirurgije smanjuje
smrtnost. Vea lina higijena doprinose optem poboljanju zdravstvenih prilika i poveanje
nataliteta.
Najvaniji faktor je opadanje smrtnosti kod djece. Poslije 1750.g natalitet niih slojeva
naglo raste, to omoguava stvaranje mnogobrojne i jeftine radne snage. Povean broj
stanovnitva zahtijeva veu proizvodnju prehrambenih dobara to dovodi do unapreenja
poljoprivrednih metoda i irenja obradivih povrina. Industrijalizacija stvara radna mjesta za
stanovnike gradova.
Poljoprivreda. Evropa je najveim dijelom proizvoa agrarnih dobara. Porast
nataliteta rezultira time da pojedine zemlje ne proizvode dovoljno hrane pa moraju da uvoze.
Evropske zemlje poveavaju obradive povrine te pokazuju interesovanje za nove metode.
Organizacija, nain obrade i produktivnost razlikuju se meu zemljama i oblastima. U
zapadnoj Evropi primjenjuje se novija tehnologija, produktivnost je vea za razliku od drugih
krajeva.
Do sredine vijeka pojavljuje se i literatura o unapreenju poljoprivredne proizvodnje.
U drugoj polovini vijeka nove metode se iroko primjenjuju, posjedi postaju vei, zahtijevaju
1

nove investicije i podjelu rada. Sitni vlasnici i zakupci prodaju ili ustupaju zemlju
veleposjednicima ime nastaju vei posjedi to dovodi i do ubrzanog ograivanja.
Ograivanje e poveati i agrarnu proizvodnju u Engleskoj.
Drutvene prilike i ekonomski odnosi odreuju agrarnu proizvodnju. Stanovnitvo
Sicilije bilo je najsiromanije u Evropi. U paniji seljaci trpe zbog razliitih razloga. Odnosi
izmeu seljaka i veleposjednika se razlikuju od oblasti do oblasti. Doi e do depopulacije
Andaluzije, niske produktivnosti i velikog broja bezzemljaa.
U Lavoniji, Poljskoj, nekim habsburkim zemljama, Podunavlju i u Rusiji poloaj
seljaka je vrlo teak. U Rusiji seljaci usljed razliitih pritisaka bjee sa zemlje, dok je
vezivanje seljaka za zemlju jo naglaenije. Izmeu napretka i propadanja nalazi se vei dio
Francuske, zapadne i srednje Njemake, sjeverne panije, sjeverne Italije i Skandinavije.
Ovdje je poljoprivredna tehnika primitivna a poloaj seljaka nesiguran. Ovdje veinu ine
seljaci bez zemlje ili radnici koji u gradovima trae utoite.
Cijene hrane su niske i stabilne. U godinama slabijih etvi zabranjuje se izvoz hrane.
Zahvaljujui razvijenoj poljoprivredi i trgovakoj mornarici Engleska prva uspijeva da
prevazie gladne godine to omoguava da se napusti kontrola cijena i zabrani izvoz hrane.
Prava i privilegije, lokalne karakteristike i drugi faktori pokazuju raznovrsnost prilika
u mnogim dravama. Tako kapitalistiki posjedi u Engleskoj nemaju nita zajednikog sa
latifundijama na Siciliji i Andaluziji ili sa sitnim posjedima u Baskiji i slino. Seljatvo kao
jedinstvena klasa ija bi prava i obaveze bile manje vie jednake irom Evrope, ne postoji.
Razlike u nainu obrade zemlje uporeuju se sa politikim sistemom u pojedinim zemljama.
Industrija. Tokom vijeka industrijska proizvodnja ostvaruje mali napredak. Pojedine
oblasti doivljavajz bri ili sporiji industrijski razvitak. Do 1780.g raspored industrijskih
preduzea zavisi od poloaja, snadbjevenosti sirovinama i pogonskom energijom. Najvei
broj industrijskih preduzea nalazi se u unutranjosti.
Velike koliine goriva su preduslov za proizvodnju. Industrijska preduzea se grade u
unutranjosti gdje ima dovoljno uglja. Industrija eljeza i elika razvija se u blizini nalazita
uglja i eljezne rude. Na razvitak industrije takoe utie i raspoloiva radna snaga. U
Engleskoj raste broj siromanog stanovnitva koje odlazi na sjever gdje nastaju industrijska
naselja i gradovi. Veliki uticaj na proces industrijalizacije imaju doseljenici ili vjerske
izbjeglice.
Uslovi rada u industrijskim preduzeima su vrlo teki. U industriji radi stanovnitvo
koje se smatralo bezvrednim i drutveno opasnim. U Rusiji se koristi rad kmetova. Vrijednost
rada niko ne priznaje, meu industrijskim radnicima nema klasne svijesti, a meu njima
postoje razlike. Radnik moe biti neko ko pored obrade zemlje prerauje i sirovine koje mu
obeezbjedi preduzima, moe putovati zemljom i prodavati svoje proizvode, a rudu izvaenu
sa povrine moe pretapati u svojoj pei. Ovakva mogunost ne postoji u istonoj Evropi i
sjevernoj Njemakoj.

Poveanje industrijske proizvodnje uolakavaju pronalasci i primjena novih maina. V.

Britanija prednjai u tome zbog vee ekonomske pokretljivosti. Pronalasci su rezultat
praktinih potreba koji nastaju zbog rastueg pritiska za veim koliinama dobara i smanjenja
drutvenih i politikih stega. Potranja za tekstilom daje najznaajniji podsticaj za tehnoloke
pronalaske. Parna maina Demsa Vata (1769) zadovoljava potrebu za mehanikom
energijom koja se prvo primjenjuje u rudarstvu a zatim i u drugim privrednim granama.
Tradicija i praksa su uticale da tehnoloki proces zaostane. Domai rad predstavlja
najrasprostranjeniji oblik industrijske proizvodnje. Domai radnik se moe smatrati
industrijskim radnikom koji obavlja odreene poslove sa materijalom koji mu pribavlja
poslodavac, a alat moe da bude njegov. Porast cijena i usporavanje porasta dnevnica i zarada
ima za rezultat zapoljavanje velikog broja radnih ruku.
Rusija postaje jedna od industrijskih zemalja Evrope. Ona raspolae sirovinama i
jeftinom radnom snagom. Stari industrijski centri se ire a istovremeno se izgrauju i novi. Za
vrijeme vladavine Petra I proizvodnja je u konstantnom porastu. Najistaknutiji predstavnik
poslovnog svijeta je Nikita Demidov. Budui da vedska smanjuje proizvodnju elika i
eljeza otvara se mogunost Rusiji da postane najvei izvoznik eljeza u zemlje zapadne
Evrope.
Razvitak drugih industrijskih grana u Rusiji je spor i neravnomijeran. Konkurencija,
nedostatak strunjaka i ogranieno trite objanjavaju zato Rusija predstavlja izvoznika
sirovina i polupreraevina a uvoznika manifakturnih dobara. Njen udio u evropskoj privredi
raste tokom vijeka.
Porast stanovnitva poveava potranju za robom, armije zahtijevaju velke koliine
opreme, sloevi koji raspolau veim prihodima zahtijevaju razliita luksuzna dobra.
Najtraeniji je tekstil s toga i najvei dio radnika radi u tekstilnoj industriji. Najvei
proizvoa tekstila je Engleska. Manester je centar industrije, slobodan grad, bez esnafa i
cehova koji bi ometali proizvodnju. Francuska ima primat u proizvodnji luksuznih i
poluluksuznih dobara. Proizvodnja skupocjene ipke predstavlja Francuski specijalitet dok
industrija svile uiva veliki ugledu Evropi.
Konzervatizam i uzdranost esnafa spreavaju bri razvoj evropske industrije, iako
njihov uticaj postepeno slabi. Esnafi gube veinu svojih ranijih funkcija. Oni ne mogu ouvati
jednakost svojih lanova. Postaju zatvoreni a u njih se teko ulazi i lanstvo se prenosi
nasljedstvom. Pojedine drave esnafe stavljaju pod svoju kontrolu. Stvaranjem novih
industrijskih preduzea ili davanjem posebnih prava pojedincima, drava rui esnafe i
umanjuje njihova prava. Znaaj esnafa lei u njihovi zahtijevima da se odri visok kvalitet
robe i pripremanju sposobnih radnika i zanatlija.
Banke i bankarstvo.- Razvitak bankarstva je najbri u Engleskoj. Tu se stvara veliki
broj finansijskih ustanova koje doprinose porastu povjerenja u bankarski sistem. Nizozemski
finansijski sistem ima veliki uticaj i posebno mjesto u poslovnim i politikim krugovima.
Engleske banke ulau velike sume novca koje vremenom stalno rastu. Amsterdam uvruje

poloaj finansijskog centra. Izvoz iz Nizozemske je posljedica malih mogunosti za ulaganje

kod kue, sporog porasta trgovine i opadanja industrije.
Razvitak bankarstva u Francuskoj je sporiji. Njihov bankarski sistem ne prati razvitak
industrije i trgovine. Djelatnost stranaca potvruje zaostalost Francuskog bankarstva. U
drugoj polovini vijeka pojavlju se mnoge dinansijske institucije:Eskotna banka (1776) i
Kraljevska lutrija (1776).
U Poljskoj i Osmanskom carstvu banke se nalaze u rukama stranaca i njihova
djelatnost se svodi na pozajmljivanje novca. U Rusiji bankarstvo poinje osnivanjem
Plemike i Trgovake banke (1754). Plemika banka obezbjeuje zajmove ruskom plemstvu
koji podstiu potronju plemstva bez poslovnog smisla. Krajem vijeka vlada tampa novac u
velikim koliinama to dovodi do pada njegove vrijednosti.
Meunarodna trgovina. Znaaj trgovine znaajno je manji u XVIII vijeku nego u
predhodnom, kada industrijska revolucija dobija veliki zamah. Najvie uspijeha, u borbi za
trite, ima V. Britanija. Porast vanjsko trgovinske razmijene je na vrhuncu u vrijeme
sedmogodinjeg rata. Britanska trgovina e odigrati veliku ulogu u industrijalizaciji zemlje.
Ona odrava povoljan trgovinski bilans, njen trgovaki poloaj u svijetu je dosta
stabilan dok britanski trgovici prodaju robu po niim cijenama od svojih rivala. Trgovina sa
evropskim zemljama raste sporije nego sa prekomorskim teritorijima. Trgovina sa
Nizozemskom je i dalje bila vana a razmjena sa Francuskom je ograniena sve do
zakljuenja trgovinskog ugovora 1786.
Trgovinski savjet pokazuje spremnost da francusku trgovinu oslobodi zakona i
shvatanja nastalih u vrijeme Kolbera. Od sredine vijeka poinje vraanje na politiku slobodne
trgovine. Poslije 1763.g dolazi do primjetnog poveanja francuske vanjske trgovine. Njena
trgovina sa Rusijom i Baltikom je zanemarljiva. Geografski poloaj i politike okolnosti
razlog su poveanja trgovinske razmijene sa panijom. Ona je za Francusku ono to je
Portugal za Englesku. Francuska ima i veliki udio u trgovini sa Apeninskim poluostrvom a
najvei uspijeh Francuska trgovina postie na Levantu.
Trgovina Nizozemske je u stalnom opadanju. Nizozemska gubi svoj raniji poloaj
poto njene luke prestaju da budu terminali trgovini evropskih drava. Amsterdam prestaje da
bude slobodna luka. Vaan faktor slabljenja je i nesposobnost nizozemskih poslovnih krugova
da izgrade svoju industriju.
Trgovaka mornarica Mletake Republike je u stalnom padu. Sve vei broj rivala
ugroava primat Venecije, dok Dubrovnik preuzima veliki dio saobraaja na Sredozemlju.
Veliki broj mletakih brodova postaje plijen sjevernoafrikih gusara.
U meunarodnoj trgovini vlada uvjerenje da treba razmjenjivati proizvode metropole
sa sirovinama iz kolonija to je jedan od ideala merkantilista. Engleska i Francuska
izgradnjom trgovake mornarice uveavaju obim svoje trgovine 3-4 puta. Metropola i
kolonije predstavljaju jedinstveno podruje.
4

U pogledu meunarodne trgovine Evropa se dijeli na dva dijela. Nekoliko zemalja

zapadne Evrope obavlja i podstie najvei dio trgovine a naspram njih su drave koje
raspolau robom i tritima ali nemaju trgovake mornarice. Zato poslovni ljudi Engleske,
Francuske, Nizozemske igraju vanu ulogu u podsticanju ekonomskog razvoja drugih dijelova
Evrope.
Ekonomske teorije i praksa. Izraz merkantilizam nije lahko odrediti. Veina autora se
slae da je to sistem dravne intervencije u privredi u cilju poveanja prosperiteta, politike i
vojne moi. Ciljevi merkantilizma su manje vie politikog karaktera. Cilj nije samo da se
povea obim proizvodnje i izvoz ve da se obezbjedi to je mogue vie sredstava vladaru za
razne poslove. Merkantilizam se zbog bliskosti izmeu privrede i politike esto ounaava i
kao etatizam.
Fiziokrati, grupa intelektualacia koji slijede Fransoa Kenija, iznose ideje koje imaju
vano mjesto sedamdesetih godina 18.vijeka. Oni vjeruju u prirodni ekonomski poredak koji
vlade ne bi trebale mijenjati. Od liberalnih mislilaca se razlikuju po tome to se njihova misao
moe lahko prevesti u okvire merkantilizma. Po njima u primat u prirodnom poretku privrede
ima poloaj zemlje kao jedinog izvora bogatstva i poljoprivrede kao jedinog tvorca
vrijednosti. Trgovina je vana ali ne kao kriterijum bogatstva. Oni stavljaju naglasak na
proizvodnju a ne na trgovinu. Oni se bore protiv ropstva i kmetstva te se zalau za ire
obrazovanje i armije pod nadzorom prosveenog vladara. Isticanjem poljoprivrede u prvi
plan, fiziokrati zanemaruju industriju i trgovinu.
DRUTVO
Drutvene organizacije postoje irom Evrope bez obzira na politike i vjerske granice i
razlike ili stepen ekonomskog i politikog razvitka. U srednjoj Evropi gdje su tradicije vrlo
snane razlike meu drutvenim klasama su i najjasnije. Izgradnja apsolutistike monarhije ne
donosi neke bitnije promijene. Centralizacija namee politiku i administrativnu strukturu na
tradicionalne drutvene odnose, ali ne pokazuje namjeru da ih bitnije mijenja.
Veina vladara i dravnika ne pokazuje namjeru da stane na stranu onih koji se zalau
za drutvene reforme. Promjene u korist drave se provode vrlo uzdrano. Misao o potrebi
drutvenih promijena u cilju postizanja pravde, efikasnosti i slobode esta je tema u djelima
pisaca i mislilaca XVIII vijeka. Apsolutistiki vladari ne vjeruju u drutvenu i politiku
jednakost. Ono to vezuje pojedinca za dravu je njegov poloaj u drutvenoj hijerarhiji koja
poinje od seljaka i zanatlija a zavrava vladarom.
Uzdranost vladara i drava prema drutvenim promjenama vidljiva je i prema
teritorijama i podanicima pripojenih poslije zavretka rata. Ni jedan vladar ili vlada ne
postavlja zahtijev da se takve teritorije ili narodi podvrgnu asimilaciji. Od njihovih stanovnika
se ne trai da mijenjaju svoju drutvenu strukturu.
Unutranja snaga pojedinih drava se umanjuje zbog postojanja velikih drutvenih i
politikih razlika izmeu njihovih podanika. Otpor evropskog drutva da prihvati odreene
promijene u svojoj strukturi otkriva njihovu raznovrsnost i sloenost. Razlike i
5

protivrijenosti najprimjetnije su meu zemljoposjednicima i seljatvom a meu

stanovnitvom gradova one postaju zanemarljive. Njihova snaga, raznovrsnost i ukorjenjenost
objanjavaju postojanje lokalnih razlika i samosvijesti u svim evropskim dravama.
Iako se postojea drutvena struktura zapadne i srednje Evrope dugo odupire snagama
promijena, njen otpor krajem vijeka postaje sve slabiji. Deklaracija o pravima ovijeka
postaje cilj koji tei odbacivanju i uklanjanju svega to predstavlja stare vrijednosti, interese i
tradicije.
Seljatvo. Najvei procenat evropskog stanovnitva ini seljatvo, tj. obraivai
zemlje. Njihov poloaj se razlikuje od drave do drave. On moe biti slobodan ili vezan za
zemlju kao kmet. Drutveni poloaj odreuje i injenica da li je seljak koji obrauje zemlju
slobodan ili kmet. Na iberijskom poluostrvu, britanskim ostrvima i Italiji nema zakonom
zatienog kmetstva. U Francuskoj kmetstvo nema kontrolu nad posjedima koje obrauje.
Zemljoposjednik ima pravo vlasnitva nad kmetom koji se moe prodati ili prenijeti u
vlasnitvo drugim licima. Pokuaji promijene oloaja kmetova u Ugarskoj i ekoj dovode do
nemira. U Poljskoj se poloaj kmetova pogorava zbog nesreene politike i premoi ljahte.
Izmeu kmetstva na Istoku i Zapadu postoje primjetne razlike. Nedostatak radne snage
poslije tridesetogodinjeg rata i velika razaranja uzrokuju irenje kmetstva. Veleposjednik
postaje istovremeni sudija, inovnik i oficir. Kmetstvo u Rusiji dobija konane oblike u
vrijeme Petra I, dok od 1762.g poloaj kmetova postaje blizak poloaju robova kada Petar III
daje pravo zemljoposjednicima da kmetove prevode sa jednog posjeda na drugi. Kmetstvo je
najrasprostranjenije u centralnoj Rusiji. veina stanovnitva postepeno postaju kmetovi, dok u
zapadnoj Evropi kmetstvo postepeno nestaje.
Vladari Poljske i Pruske poduzimaju mjere da zatite kmetove od zloupotreba.
Austrijski dvor donosi vie odluka kojima odreuje do koje mjere se mogu zahtijevati radne
dadbine seljaka. Zakon Josipa II (1781) ukida kmetstvo ali ne i radne obaveze.
Poloaj seljaka i kmetova u pojedinim zemljama dovodi do slabljenja centralne vlade
to uzrokuje i brojne pobune i ustanke. Najvei broj tih pobuna izbija u Rusiji. najpoznatiji je
ustanak Pugaova koji carska vojska gui u krvi. Ustanak je izraz nezadovoljstva seljaka i
kmetova prema dravi. Veina ustanaka i pobuna je spontani protest protiv pretjeranih nameta
plemstva.
U zapadnoj Evropi postoje razlike izmeu poloaja seljaka u Engleskoj i Francuskoj.
U Engleskoj prevladava posjed sa zakupom dok u Francuskoj postoje razliiti oblici
zemljinog posjeda za koje seljak plaa razliite obaveze. U paniji se vea prostranstva
pretvaraju u obradivu zemlju. Vei dio zemljinog posjeda nalazi se u rukama plemstva a
manji sainjavaju mali posjedi. U paniji se zabranjuje dioba posjeda.
U dijelovima zapadne Evrope postoje snane seoske zajednice koje igraju vanu ulogu
u ivotu seljaka. U nekim dijelovima postoje autonomna ili poluautonomna sela koja uivaju i
iroka samoupravna prava. Takva sela odravaju skuptine, biraju svoje sindike i odluuju o
lokalnim pitanjima. Svetenici i plemii plaaju lokalne poreze.
6

Zemljoposjednici i plemii. Zemljoposjednici uivaju velika politika prava. Osim u

Engleskoj i Nizozemskoj, plemstvo uiva velika zakonska prava jurisdikciju, imunitet od
fizikog kanjavanja i odreenih poreza. u srednjoj i istonoj Evropi prava plemstva su
dalekosenija nego u drugim dijelovima ili nad drugim drutvenim kategorijama.
Zakoni i tradicija tite plemstvo i njihove interese, a feudalno plemstvo dominira
unutranjim i vanjskim ivotom evropskih drava. Plemstvo priznaje vrhovnu vlast vladara,
odrie se nekih prava ali zadrava velike privilegije. U mnogim zemljama vladari moraju da
vode rauna o eljama plemstva. Sve dok vladari stavljaju bogastvo drave njima na
raspolaganje saradnja sa plemstvom je zadovoljavajua.
Vojna sluba plemstva predstavlja osnovno zanimanje. Oni sainjavaju vojniku klasu
preko koje utiu na dravnu politiku. Meutim, tokom vijeka njihova korisnost kao oficira
opada u veini zemalja. U oruane snage ulaze grani to dovodi do sukoba izmeu
privilegija i dravnih potreba. Spor se reava na razliite naine. U Rusiji oficir koji ne
pripada plemstvu dobija nasljedna prava u klasi zemljoposjednika, u Francuskoj graani koji
dou do poloaja generala dobijaju plemiku titulu kao i porodice iji muki lanovi obavljaju
vojnu slubu tri generacije.
Plemstvo zauzima i znaajne funkcije i poloaje u administraciji i diplomaciji.
Evropsko plemstvo prihvata rat kao sastavni dio drutvenog sistema. Plemstvu su povremeni
ratovi potrebni pa se njihovi interesi podudaraju sa interesima drave.
U Francuskoj sve vei broj zvanja i uticaj imaju lanovi novog plemstva noblesse de
la robe. inovniko plemstvo ima najvei uticaj u parlamentima, a neki pripadnici novog
plemstva obavljaju visoke dravne funkcije. Staro plemstvo gleda na njih sa prezirom. Oni
nemaju znaajniju ulogu i uticaj na dvoru. inovniko plemstvo je vaan inilac francuskog
drutva.
U V. Britaniji razlike koje odvajaju plemstvo od ostalih stalea nisu toliko naglaene.
Politiku vlast dijele vladar, aristokratija i zemljina dentrija. Dom lordova ima veliki
politiki ugled, a Donji dom je fasada demokratske vlasti. Veinu vlade ine pripadnici
plemstva, lokalna vlast nalazi se u rukama zemljinog plemstva posredstvom ustanove
mirovnih sudija.
Engleska aristokratija je izdanak bogate srednje klase. U V. Britaniji ne postoji
vojnika aristokratija. Umjesto nje postoji agresivna trgovaka zajednica koja je sklona da
vodi trgovake ratove u cilju odbrane svojih posjeda i monopola. Evropsko plemstvo nije
homogena grupa, razlike izmeu plemstva razliitih zemalja su primjetne.
Gradovi i graani. Iako trgovci imaju vodeu ulogu u ivotu gradova, njihov poloaj
se razlikuje od drave do drave. U bogatim njemakim gradovima i Nizozemskoj gradski
patricijat ima presudnu ulogu, a slino je i u Londonu. Krupni londonski bankari i trgovci
imaju veliki uticaj na politiku vlade.bogati graani pokazuju sklonosti da stiu zemljine
posjede i branim vezama ulaze u redove plemstva.

U mnogim evropskim gradovima gradski patricijat je nosilac kulturnih i duhovnih

kretanja. Bogati graani smatraju sebe jednakim sa carskim vitezovima, oni nastoje da steknu
plemike titule. Razliite profesije ne uivaju isti ugled i poloaj. Svetenici se ponekad
izjednaavaju sa domaom poslugom, ljekari su veoma cijenjeni dok pisci nemaju vei ugled.
U zemljama srednje i istone Evrope uspon graanske klase jedva se primjeuje.
Krupni ugarski trgovci nastoje da obezbjede plemika zvanja. U istonoj Evropi gradsko
stanovnitvo raste zahvaljujui porastom birokratije. Porast viih slojeva graanskog drutva u
Evropi predstavlja karakteristiku tog vremena.
Stanovnitvo gradova ne predstavlja jedinstvenu drutvenu grupu. Krupni trgovci i
bankari nisu u stanju da kontroliu sitne trgovce, zanatlije. Nii slojevi gradskog stanovnitva
izraavaju otvoreno negodovanje protiv svih i svega to ih podsjea na feudalnu prolost.
U Francuskoj krupni trgovci, bankari i industrijalci nemaju skoro nikakvog udjela u
vlasti, a svi poloaji ostaju u rukama plemstva. Tek poslije 1767.g francuska vlada obeava da
e svake godine dvije trgovake porodice dobiti plemike titule. Pred revoluciju sukobi i
neprijateljstvo izmeu plemstva i buroazije dobijaju novu otrinu. Pristup viim vojnikim
poloajima se zatvara 1781.g, a crkva otvara vrata do visokih poloaja samo aristokratiji.
U mnogim evropskim gradovima postoje autonomija i nezavisnost od centralne
administracije. Unutranja organizacija se razlikuje od grada do grada. Municipalna prava i
privilegije razlikuju se irom Evrope a slino je i sa lokalnim slobodama. U veini gradova
esnafi igraju vanu ulogu, a njihovi lanovi biraju lanove vijea i senata.
VLADA I BIROKRATIJA
Evropske drave nastoje da izgrade savremene i efikasne administracije, sudstvo,
finansijski sistem, provincijsku upravu i druge oblike birokracije. U veini drava na rad
administracije vidljiv je uticaj pojedinih drutvenih struka a inovnitvo je slabo plaeno.
Drava preputa mnogim organizacijama ulogu posrednika izmeu nje i podanika, poto one
obavljaju odreene poslove sa veom efikasnou i brzinom.
Priroda kraljevske vlasti.- kraljeva prava zasnivaju se na rimskom pravu, on treba da
bude nezavisan i nikome ne mora da daje objanjenja za svoje postupke. U sluaju krize kralj
ima pravo da koristi imovinu svojih podanika, objavljuje rat i zakljuuje mir, stvara i raskida
saveze, namee poreze i slino. Monarhija ne mora da bude nasljedna kao to je sluaj sa
Poljskom i vedskom. Njena snaga se vidi u krizama kroz koje prolaze pojedine zemlje.
Savremenici smatraju da napredna zemlja mora da bude monarhija.
Savremenici istuu i razliku izmeu apsolutistike monarhije i despotizma. Francuski
kraljevi pripadaju prvoj grupi poto njihovu vlast sputavaju zakoni i obiaji. Kraljevi Danske i
Pruske imaju mnogo veu stvarnu vlast. U ovim zemljama kao i u paniji kraljevi donose
zakone po svojoj volji i za svoje postupke odgovaraju samo bogu.
Priroda kraljevske vlasti ovih drava se razlikuje od despotsje vlasti ruskih vladara.
Car, kao despot, upravlja po svojoj volji, raspolae imovinom i ivotima svojih podanika koji
8

su robovi. Savremenici vide razliku izmeu apsolutistikih vladara i onih koje kontroliu
predstavnika tijela. Sredinom vijeka prevladava miljenje da monarhija predstavlja snanu
vladu a uspijean vladar se povezuje sa vojnikim pobjedama.
Dravna administracija.- u izgradnji administracije primjetna je sklonost prema
izgradnji resornih ministarstava zaduenih za pojedina pitanja. Petar I prouava vedski
sistem i prihvata pravilo diobe funkcija i stvaranje raznih kolegijuma. On 1718.g uvodi
nekoliko resornih ministarstava, a postoje tri posebna odjeljenja: za finansije, rudarstvo i za
manifakturu i trgovinu. On ukida boljarsku Dumu koju zamjenjuje Senat (1711). Sprovodi i
bolju kontrolu nad provincijama a funkcioneri u njima odgovaraju kolegijumima i Senatu.
Rusija postaje centralistika i birokratska zemlja. Poslije njega administracija djeluje sa manje
efikasnosti. U vrijeme Katarine II Senat gubi svoju mo a slino je i sa kolegijumima.
Stvaraju se gubernije (1728) na ijem elu se nalaze gubernatori.
U vrijeme Katarine se mijenja i sastav administracije. Ljude nieg drutvenog poloaja
i strance zamjenjuju lanovi zemljinog plemstva to smanjuje vlast vladara. Postepeno
carsku vlast zamjenjuje diktatura plemstva, ukida se obavezna dravna sluba za plemstvo a
zakoni iz 1775.g obezbjeuju prenoenje vlasti iz kolegijuma u ruke lokalnih komora i drugih
tijela. Krajem vijeka Rusija ima centralizovan i autokratski sistem, kojim dominira jedna
klasa i titi svoje interese.
Pruska ima najefikasniju administraciju od svih evropskih drava. Njeni vladari
nameu sistem koji ujedinjuje dravu i obezbjeuje joj potrebnu snagu. Kralj upravlja
zemljom kao privatnim posjedom a krunskim posjedima upravlja upravnik. U svakom okrugu
postoji poseban komitet koji nadgleda rad upravnika. Fridrih Vilhelem I tvara Generalni
direktorijum koji se sastoji od etri odjeljenja od kojih je svako zadzeno za upravu nad
pojedinim pokrajinama. Direktorijum nema nadlenost nad vanjskim poslovima i sudstvom.
Kralj ima potpuni uvid u rad svih odjeljenja administracije. Poveanje pruske drave stvara
probleme za administraciju, uloga plemstva postaje najvanija a visoki slubenici pruske
drave postaju nasljedna kasta.
to se tie austrijski zemalja a kada je u pitanu centralizacija smetnje su dosta velike.
Poloaj plemstva je drugaiji od onoga z Rusiji i pruskoj. Plemstvo igra znaajnu ulogu u
politikom ivotu zemlje. U vrijeme Marije Teretije i Josipa II najvanije administrativne
reforme sprovode lanovi istaknutih porodica. Pojedine oblasti Carstva zadravaju svoje
ustanove. Ugarsko plemstvo uspijeva da ouva svoju administraciju i fiskalne privilegije to
sprijeava uspon buroazije kao zatitnika centralizma i apsolutizma.
Poslije zavretka ratova uvodi se efikasnija administracija. Plemstvo i crkva gube neke
privilegije u finansijskim pitanjima. Centralnu ustanovu predstavlja Dravni savjet koji ima
savjetodavne funkcije. Pitanje unutranje politike i finansija nalaze se u rukama posebnog
tijela Direktorijuma. Efekat reformi osjea se razliito u pojedinim dijelovima Carstva. U
Ugarskoj primjena donosi ograniene rezultate.
Britanski vladari grade administraciju koja ostaje pod njihovom kontrolom. Ona
djeluje u skladu sa zakonima i obiajnim pravom. Visoki dravni poloaju nalaze se u rukama
9

istaknutih lanova Parlamenta. Broj zvanja je veliki a oni imaju vei ili manji znaaj. Ministri
su kraljevi slubenici. Pored kralja lanovi vlade imaju obzir i prema Parlamentu. Vlada mora
da ima podrku i u Parlamentu ukoliko eli da ostane na vlasti.
Meu lanovima vlade nema puno jedinstvenosti, ministarstva se razlikuju po veliini,
vanosti i efikasnosti. Vojna administracija je slabo organizovana. Administracija ne poklanja
panju kolovanju inovnika.
Karakteristika Francuskog sistema su brojni savjeti. Ovdje jaa i uloga dravnih
sekretara, ija se djelatnost dijeli na razne resore. Zvanje kancelara je doivotno dok ostale
ministre imenuje ili otputa kralj. Ministri ne sainjavaju vladu, ve su kraljevi slubenici. U
provincijama glavnu ulogu igraju intendanti koji kontroliu lokalnu administraciju. Ipak,
francuska administracija ne uspijeva da povea snagz centralne vlasti.
Dolazak Burbona na vlast u paniji otvara put radikalnim promjenama u
administraciji. Filip V imenuje ministre odgovorne za pojedine resore. Generalni kontrolor
ima nadzor nad finansijama
Provincijska uprava.- Snaenje centralne administracije uvruje dravnu vlast u
provincijama. Od intendanta zavisi napredak ili opadanje francuske drabe. Njih postavljaju
generalni kontrolori finansija ili ministar rata, dok su njihove funkcije raznovrsne. Uivaju
veliki ugled i raspolau znaajnim finansijskim sredstvima. Njihovo prisustvo u provincijama
poveava efikasnost vlade.
Filip V uvodi zvanje intendanta u paniji. Vojni intendanti imaju veu ovlast i bolju
platu, dok civilni intendanti obavljaju razliite funkcije. Oni u paniji pripremaju spiskove
kraljevske, crkvene i plemike zemlje u provincijama.
U provincijskoj administraciji vedske, Danske i Pruske glavnu ulogu igraju komore a
ne pojedinci. Komoru ini 20 do 30 ljudi a odluke se donose veinom glasova. Ovlaenja
provincijskih komora su velika dok slubenici imaju male plate, sloboda inicijative je
ograniena a kontorla nad njihovim radom je potpuna. Pruska birokratija je veoma efikasna i
zatita uticajnih linosti ne postoji.
U austrijskim zemljama razvitak provincijske uprave dobija podsticaj u vrijeme Marije
Terezije. Njenu osnovu predstavlja okruni inovnik. Do kraja njene vladavine postoji 47
okruga. Okruni inovnik brine za smjetaj i snadbjevanje vojske te da seljaci sauvaju
porsku sposobnost. Krajem vijeka oni stiu pravo na penziju ime se priznaju kao stalna
profesija.
Finansije. Poreske obaveze stanovnitva nepravedno se rasporeuju i neefikasno
prikupljaju. U nekim dravama kraljevi posjeduju dobra sa kojih dobijaju prihode potrebne za
pokrie svojih trokova. Kraljevi nisz u stanju da pokriju rashode za vojsku i dravu iz svojih
prihoda zbog ega se zavode razliiti porezi, indirektni i direktni. Indirektne poreze ine
mnogi nameti. Drugi oblik oporezivanja je namet na raznu robu.

10

Prikupljanje direktnih poreza je problem za dravnu administraciju jer nije u stanju da

tano procijeni bogastvo svojih podanika. Crkva je osloboena plaanja pojedinih poreza dok
u pojedinim zemljama plemstvo plaa male ili nikakve poreze. Kralj dobija prihode od
upranjenih zvanja u kolonijama i pokretnu imovinu umrlih biskupa. U pojedinim dijelovima
Evrope gradovi imaju bolji poloaj od agrarnih krajeva.
Najvea slabost poreskog sistema je nain prikupljanja. Davanje u zakup prikupljanja
poreza sastoji se u tome da drava pojedincima ustupi pravo prikupljanja a za uzvraz dobije
odreenu sumu novca. U pojedinim dravama prikupljanje poreza je u rukama
zemljoposjednika. Poveanje imetka svojih podanika je jeda od ciljeva vladara jer na taj nain
dolazi do proirenja poreske osnovice to automatski znai i vee dravne prihode.
Sudstvo. Stanje u sudstvu slino je onom u finansijama. U veini zemalja plemstvo
ima odreena prava nad seljacima. U Engleskoj sudstvo predstavlja poseban dio
administracije nezavisan od vlade, oni imaju nadzor nad postupcima vlade i nastoje da
obezbjede sprovoenje zakona. U Francuskoj lokalni parlamenti obavljaju sudske funkcije. U
junim dijelovima primjenjuje se rimsko a u sjevernim obiajno pravo. U Engleskoj i
Francuskoj sudstvo je konzervativna institucija koja nadzire rad birokratije.
U Rusiji, Pruskoj i Austriji sudski sistem je sastavni dio dravne administracije.
Meutim, postepeno se iri ideja o osamostaljenju poloaja sudstva. Pruski kralj nareuje da
se administracija ne mijea u poslove sudstva. Senat u Rusiji obavlja i sudske funkcije a u
Austriji se zahtijeva pravniko obrazovanje za vie administrativne poloaje. Sudska
procedura se sporo mijenja. Zahtijevi za reformom dolaze sa svih strana.
Zatita vjere i crkve predstavlja jednu od funkcija dravne administracije. Vlade i
vladari obavljaju ulogu zatitnika vjere svojih podanika. Pojedini vladari otvoreno
ispovijedaju svoju vjeru iako nastoje da umanje politiku i ekonomsku snagu crkve.
Kameralizam. Kameralisti ispitujz pitanja dravne uprave. Oni istiu da je kraljevina
najbolji oblik vladavine, da uspijeh vladara znai sreu za dravu i da to treba da bude cilj
svake vlade.
ORUANE SNAGE
Suhozemne snage.- Ratne operacije pretvaraju se u dugotrajna manevrisanja,
izbjegavanje sukoba, primjenu okotalih pravila i konvencija. Armije i naini ratovanja
postaju precizniji, racionalniji i ogranieniji nego do sada. Defanzivni nain rata ima veu
popularnost nego ofanzivni.
Osnovna strategija i taktika evropskih armija sastoji se u manevrisanju i izbjegavanju
odlunih sudara. Ouvanje snaga je osnovni cilj a pobjeda je stavljena po strani. Armije
postaju vee a nain regrutovanja poseban. Komadanti ne dozvoljavaju njihovo slobodno
kretanje a uvruje se i uvjerenje da otimanje od stanovnitva predstavlja nepoeljnu i tetnu
pojavu.

11

Ratovi imaju ograniene ciljeve, razaranje i krvoprolie se svode na minimum zbog

pridravanja pravila, zakona i obiaja ratovanja. Voenje rata zahtijeva primjenu sloenih
strategija. Rat postaje formalizam, gubi svoju privlanost te se svodi na rat izmeu dinastija a
ne naroda.
Tvrave se grade u oblastima odakle se oekuju napad, na granicama a njihovi
komadanti imaju instrukcije kako da postupe u sluaju opsade. Predaja tvrava se odvija po
odreenim pravilima. Sastav armija utie na vjetinu ratovanja. Pokreti odreda se odvijaju u
odreenim prilikama i formacijama. Armije odlaze na zimovanje, oekujui proljee.
Vojna vjetina postaje mehanika to spreava inicijativu oficira. Drutvene razlike se
odraavaju na mnoge vidove vojnih djelatnosti. Plemstvo komanduje armijama i flotama.
Profesionalne oficire obezbjeuje plemstvo a koristi se i usluga najamnika. Armije su
mjeavine podanika i stranaca. Vojnici predstavljaju najnii drutveni sloj. Po miljenju
oficira disciplina je najvaniji element svake vojske.
U Evropi prevladava ratna atmosfera i prihologija. Postoji uvjerenje da prevelike
armije nisu pogodne zbog tekoa u manevrisanju i snadbjevanju. Militarizam je prisutan u
raznim vidovima. Proces militarizacije primjeuje se u siromanim i nerazvijenim zemljama
srednje i istone Evrope.
Poetkom vijeka francuska armija je najizgraenija sila u evropi. Ali njena borbena
sposobnost polahko opada. Opadanje je posljedica nesposobnosti generala i sukoba izmeu
oficira razliitog drutvenog poloaja. Na visoke poloaje dolaze oficiri iz redova plemstva.
Kraljevski dekret (1781) nareuje da ubudue oficiri moraju da dokau svoje plemiko
porijeklo, a 1787.g postoji pet grupa oficira. Porijeklo plemia odreuje njegovo zvanje. U
francuskoj armiji jedan oficir dolazi na 15 vojnika.
Britansku armiju veinom ine dobrovoljci za iju slubu parohije dobijaju naknadu u
novcu. Armija se poveava za vrijeme ratova uzimanjem najamnika. U britanskoj vojski
kupovina zvanja je normalna pojava. Uticaj i zatita dvora omoguava da pojedinci postanu
generali veoma mladi.
Sistem regrutovanja razlikuje se irom Evrope. Pored dobrovoljaca i najamnika postoji
i obavezna vojna sluba. Pojedine grupe stanovnitva se izuzimaju od vojne slube. Skoro u
svim zemljama dolazi do poveanja najamnikih snaga. Dezerterstvo je stalni problem
evropskih armija.
Mornarica. Pomorski rat i pomorstvo igraju veliku ulogu u politikom ivotu
mnogih drava, njihovoj eknonomskoj ekspanziji i razvitku. Trgovaka mornarica je osnov
britanske i francuske ratne mornarice. Ona obezbjeuje sredstva za gradnju ratnih flota i
pripremanje posada, a trgovaki brodovi se lahko pretvaraju u ratne. panija ne smatra da
treba poveavati trgovaku flotu dok Nizozemska nije u stanju da izdrava snanu flotu.
Veliina mornarica esto zavisi od ekonomske snage jedne drave. Neke drave
zanemaruju mornaricu ako moraju da brane svoje kopnene granice. Kolonije evropskih drava
zavise od snage mornarice. Ratna mornarica mora da obezbjedi veze izmeu matice i
12

kolonija. Tokom vijeka Velika Britanija raspolae najveom ratnom flotom na svijetu.
Francuska ratna mornarica se ne gradi planski.
Gradnja brodova i njihovo ponaanje na moru, u manevrima i artiljerijskim duelima
znaajni su faktori u pomorskom ratu i bitno utiu na odnos snaga izmeu pojedinih zemalja.
U pogledu kvaliteta brodova Francuzi i panci imaju prednost nad Englezima. Ratovi na
morima se odvijaju u cilju ouvanja brodova i posada tj.zadatak kapetana je da brod vrati u
luku to znai da je pomorsko ratovanje veoma neelastino. Direktini sukobi na moru se
smatraju nepoeljnim i moraju se izbjei.
Tek krajem vijeka britanski admirali naputaju taktiku linijske borbe. Svima je jasno
da linijska borba ne donosi pobjede pa se komadantima dozvoljava da primjenjuju stari i novi
nain kada je to potrebno. Mornari i oficiri u veini evropskih armija regrutuju se dobrovoljno
ili prinudno. U vrijeme mira nijedna evropska sila ne obuava mornare pa u vrijeme ratova
imaju velike tekoe da obezbjede posade. Prinudno uzimanje mornara smatra se stalnim
pravom.
Razlike izmeu oficira i mornara su velike. Oficiri sprovode strogu disciplinu, nameu
stalan rad i kanjavanja. Izbori i unapreenja u britanskoj i francuskoj mornarici bitno se
razlikuju. Unapreenja u oficirska zvanja su esta. Francuski pomorski oficiri regrutuju se
veinom iz redova plemstva. Francuski oficiri ine mornaricu crvenih dok oficir gradskog
porijekla i nii oficiri ine plave oficire te e dolatiti do stalnih sukoba izmeu ove dvije
grupe.
Slabost francuske mornarice objanjavaju nain ratovanja i dranje njenih oficira.
Francuska flota nema cilj da uniti britansku flotu. Otvoreni sudari se izbjegavaju. Britanska
flota nanosi poraze Francuzima i postepeno unitava njihovu pomorsku trgovinu. Tokom
vjeka mornarice evropskih drava postiu primjetan tehniki napredak u gradnji brodova.
Veina drava prestaje da koristi galije u svojim ratnim flotama. U Francuskoj stasava nova
generacija ininjera brodova pa su brodovi izgraeni u francuskim brodogradilitima najbolji
u Evropi.
Doprinos Engleza ratu na morima sastoji se u uvoenju bolje zatite drvenih dijelova
broda. Oni uvode koritenje bakrenih ploa da bi se brodovi bolje zatitili. Druga novina je
koronada, top kratke cijevi i velikog kalibra.
EPOHA PROSVJEENOSTI
Cilj prosvjeenosti je opi preporod u vjerskom ivotu i filozofiji, nauci i tehnologiji,
politikoj misli i drutvenim naukama. Prosveenost je napor da se ovjeanstvo oslobodi
stega vlasti i tradicije. U Engleskoj provijeenost potie iz filozofije i nauke 17 vijeka,
Njemakoj Lajbnica, Tomazijusa, Kristijana Volfa. Sredinom vijeka duhovni centar pelazi u
Francusku. Meu filozofima nema mnogo orginalnih mislilaca. Filozofi su uvjereni u
neophodnost drutvenih promijena. Za to postoje pogodni uslovi irom Evrope. Poloaj ljudi
se mijenja nabolje, dok je cenzura slabija.

13

Korjeni prosvjeenosti. Putopisi, historijski radovi i kritika Svetog pisma jaki su

podsticaj za promijenu duhovnog raspoloenja. Putpisi pokazuju da je svijet iri i sloeniji
nego to se misli, historijski spisi otvaraju put prosvjeenosti. Pojava Mabijanovog djela O
diplomatici dovodi do stvaranja diplomatike. Kritino prouavanje Svetog pisma poinje u
radovima Hobsa, Spinoze, a nastavlja ga Riar Simon. Engleski deisti dovode u pitanje
autentinost biblijskih tekstova, ukazujz na nedosljednost u Starom i Novom Zavijetu,
napadaju postojee crke i njihovu vlast.
Filozofi. djela Njutna i Loka koriste filozofi u Francuskoj, Engleskoj, kotskoj,
Pruskoj, enevi i drugim zemljama. Pored Francuza i dugi narodi igraju znaajnu ulogu u
prosveenosti. Engleska takoe uiva veliki gled. Francuski filozofi snano utiu na druge
zemlje i narode.
U engleskoj rad filozofa uiva podrku uglednih i uticajnih krugova i pojedinaca. U
Francuskoj konzervativne snage pruaju otpor ali nisu u stanju da sprijee djelovanje filozofa,
u Njemakoj oni djeluju u okvirima postojeeg sistema. Najvanije osobine filozofa su
sekularizam i kritinost. U njihovim djelima znaajno mjesto zauzima razum, strast i nadanje.
Oni pokazujz mnogo skeptinosti i pesimizma, ne prihvataju apsolutnu ideju o stalnom
napretku iako vjeruju da je on spor i da ne obuhvata sve ljude.
Za filozofe razum znai nauni metod, stalno pozivanje na iskustvo. Nova nauka treba
da stvori znanje koje je prihvaljivo i korisno za ovjeanstvo. Oni napadaju hrianstvo ne
samo zbog njegovog neprijateljstva prema razumu ve i zato to se ono suprostavlja nevinim
strastima kakve su dostojanstvo i senzualnost.
Ljudi i djela. ideje prosvjeenosti odvijaju se izmeu dvije revolucije Slavne u
Engleskoj i francuske revolucije. U tom rasponu djeluju tri generacije. U prvoj su
najistaknutiji: Monteskje, Volter i ambatista Viko.
Monteskje obavlj politike funkcije u parlamentu i putuje po Engleskoj. U djelu
Persijska pisma (1721) ukazuje na anomalije i protivrijenosti zapadne civilizacije. Radi se o
zbirci razmiljanja o slobodi, vjeri, ljubavi, sa mnogim neprijateljskim opaskama o
francuskom drutvu. On je naklonjen robovima, njegov nain pisanja o ozbiljnim pitanjima je
uzor za kasnije generacije. Najvaniji njegov rad je Duh zakona (1748)
Fransoa Volter je kolovan ujezuitskom liceju Luj Veliki. Njegovi spisi i jasnoa
olakavaju irenje ideja prosvijeenosti. Pie ep Andrijade a po povratku iz Engleske
objavljuje Engleska pisma (1735) u kojima ukazuje na slobodu duhovnog stvaralatva i
kritikuje vjeru. Prouava nauku i teologiju, pie poeziju i filozofske prie. Sredinom vijeka
Volter objavljuje vie znaajnih dijela, meu kojima se istiu historijski radovi Vijek Luja
XIV (1751), Rasprava o obiajima i duhu naroda (1751), Historija karla XII, Rusija za
vrijeme Petra Velikog. Za njega je historija studija drutvenih i duhovnih snaga koji ine ivot
naroda. U Dilozofskom rijeniku Volter iznosi svoja gledita o mnogim drutvenim i
moralnim pitanjima.

14

ambatista Viko nastoji da uoi pravila evolucije civilizacije. Njegovo djelo Nova
nauka predstavlja pokuaj analize ljudskog znanja. On dijeli napredak civilizacije u tri etape:
boansku ili teokratsku, herojsku, doba velike epske poezije i doba u kome se uobliava
knjievni jezik. Njegova knjiga otvara put istraivanju novih problema etimologije, prava,
homerovske poezije, mitologije i sl.
Sredinom vijeka na scenu stupa nova generacija sposobna da prevazie svoje
predhodnike. Meu njima najistaknutiji su Bendamin Frenklin, or Bufon, Dejvid Hjum,
an ak Ruso, Deni Didro, Etjen Kondijak, Klod Helvecijus i drugi. Najistaknutiji meu
njima, Hjum, objavljuje Raspravu o ljudskoj prirodi u kojoj razvija ideju modernog
skepticizma. Pn tvrdi da ljudske akcije i uvjerenja potiu iz navike. Njegova Rasprava o
pravilima morala (1751 potvruje njegovu reputaciju iako mnogi ne prihvataju njegov
skepticizam.
an ak Ruso je predstavnik emocionalnog i sentimentalnog deizma. Njegova studija
Rasprava o umjetnostima i naukama (1750) istie da ovijek u osnovi je dobar, ali da ga kvari
kulturni napredak. U drugoj raspravi O porijekulu nejednakosti (1754) Ruso razvija gledite
da nastanak privatne svojine u drutvu predstavlja izvor svih drutvenih problema. Tokom
naredne tri decenije Ruso pie tri vrlo vane rasprave: Nova Heloiza, Emil i Drutveni ugovor.
Za Rusoa razum se razvija posljednji i sa najveim tekoama.
Drutveni ugovor (1762 je rasprava o politikoj teoriji. Knjiga poinje sa pozivom na
emancipaciju. Ruso smatra da civilizacija gui sojeanja, a esto prirodna osjeanja
zamjenjuje vjetakim kao to je snobizam. On istie da kranstvo treba da zamjeni
graanske vjera.
On pokazuje svoju orginalnost u nastojanju da odgovori na pitanje zato ovijek mora
da slua vlast. On sfere slobode pojedinca i drutvene moi dijeli u dvije cjeline: graanin u
Drutvenom ugovoru je istovremeno onaj koji vlada i onak kojim vlada. Ruso ne vjeruje u
vladavinu veine.
Didro i Enciklopedija. Didro je branitelj ljudske samostalnosti i ne prihvata sirovi
determinizam Holbaha i Helvecijusa. Vjeruje u razum i njegovu snagu. Didro je otvoreni
paganin, kao naunik on se odrie mehanistike i statike filozofije i prihvata evoluciju.
Njegova Enciklopedija ili promiljeni rijenik nauka, umjetnosti i zana sadri 17 velikih
tomova objavljenih izmeu 1751 i 1772.g. anjen koautor je D'Alamber. Ona treba da pokae
red i povezanost ljudskog znanja.
Objavljivanje Enciklopedije predstavlja radikalizaciju prosvjeenosti i zaotravanje
sukoba izmeu filozofa i starog reima. Cenzura e zabraniti objavljivanje Enciklopedije, pa
Didro nastavlja sa njenim objavljivanjem ilegalno. Zabrana Enciklopedije predstavlja znak
promjene. U to vrijeme na scenu stupa nova generacija filozofa. Prosveenost dobija novi
zamah u Njemakoj.
Najistaknutiji meu njima je Imanuel Kant koji razvija filozofski sistem velike
unutranje snage i orginalnosti. On postavlja pitanje kako su mogui znanje i moralnost. Kant
15

mijenja ustanovljeno miljenje da je struktura ljudskog miljenja odraz strukture vanjskog

svijeta. Kantov doprinos prosvijeenosti sastoji se u isticanju ljudske samostalnosti.
Drutvene nauke. u svojim djelima i raspravama filozofi pokazuju interesovanje za
bolje razumijevanje ovijeka i njegovog poloaja u drutvu. Mnogi filozofi postavljaju
prouavanje ovjeka na racionalne temelje.
U svom djelu Duh zakona (1748) Monteskje istie namjeru da pomogne ovjeku da se
oslobodi predrasuda. Monteskje prihvata podjelu drave na monarhije, despotizme i
republike. Pravilo demokratske republike je javni duh, aristokratske uzdranosti vladajuih
porodica, a despotizma strah. Monteskje je sklon monarhiji u Engleskoj i diobi vlasti u njoj na
izvrnu, zakonodavnu i sudsku. U Duhu zakona Monteskje posmatra zakone u odnosu na
prirodne okolnosti i razliite oblike ljudskog djelovanja. On smatra da trgovina podstie mir
ali odobrava trgovinu robljem.
Mislioci prosvjeenosti veliku panju posveuju politikoj ekonomiji. Fiziokrati u
Francuskoj i Hjum i Adam Smit u kotskoj istiu pravilo slobodnog trita i utemeljuju
politiku ekonomiju. Hjum se zalae za ekonomsku jednakost, vii ivotni standard radnih
ljudi i slobodnu trgovinu.
Knjievnost.- U prvoj polovini vijeka knjievno stvaralatvo se razvija u tradicijama
neoklasicizma koji tei imitiranju prirode. U poeziji prevladava konvencionalnost, uzdranost
izraza. Sredinom vijeka sve je primjetniji prodor senzibiliteta i emocija.
Knjievnici nastoje istovremeno da poue svoje itaoce. U slikarstvu i arhitekturi
vidljive su iste tenje. Barok Luja XIV ustupa mjesto dekorativnom stilu rokokoa.
Dekorativni stil se malo osjea u arhitekturi a krajem vijeka primjetan je novi talas
neoklasicizma. Slikarstvo nastavlja tradicije barokne umjetnosti iako se sve vei naglasak
stavlja na pokrete i boje.
Muzika. irenju polpularnosti muzike doprinose filozofi svojim spisima. O
popularnosti muzike govori injenica da tokom vijeka samo u Veneciji nastaje 120 opera i da
ima mnogo operskihkua. Muzikom dominira nekoliko velikih umjetnika i stvaralaca.
Johan Sebastijan Bah najvei dio ivota provodi u Lajpcigu. Njegova vjerska muzika
otkriva njegov vjerski ar i elju da muzika slui bogu. Za razliku od njega Georg Fridrih
Hendl pokazuje svjetovne sklonosti. On vei dio ivota provodi u Engleskoj gdje pie djela za
velike orkestre. Veliki broj njegovih kompozicija se ne izvodi. Najpoznatije Hendlovo djelo je
oratorijum Mesija (1742). Muzika ovog vremena ima svoju drutvenu funkciju. Ona se
prilagoava politikoj i drutvenoj strukturi i slui za zadovoljenje ukusa i potreba vladara i
plemstva.
kolstvo. kolstvo ne napreduje neto znaajnije. Nastavnika nema dovoljno dok
glavnu ulogu u obrazovanju ima crkva. U veini gradova postoje upske kole i sjemenita a
kolovanje se ne plaa. Srednje obrazovanje razvija se bre od osnovnog i pokazuje sklonosti
prema specijalizaciji. Sve je vea potranja za tehnikim obrazovanjem, a raste interesovanje
16

za uenjem stranih jezika. Latinski jezik se postepeno povlai iz upotrebe a naglaava se

smisao o upotrebi tampane rijei.
Evropski univerziteti pokazuju veliku raznolikost u pogledu programa, istraivakog
rada, sastava studenata, i prihvatanja novih meroda. Neki od poznatih univerziteta su:
Getingen, Edinburg, Be, Hale i Glazgov. U pojedinim zemljama univerzitetska djelatnost se
ograniava na nastavu i nauni rad. Pojedini univerziteti prihvataju samo studente odreene
drutvene kategorije.
VJERSKI IVOT
Papstvo. Papska Drava predstavlja poseban dio evropskog politikog sistema. Na
njenom elu nalazi se vladar koji ima svjetovnu i duhovnu vlast. Politika zavisi od pojedinaca
ili grupa a pape se stalno suoavaju sa nedostatkom finansija. Veina priznaje papi poasti ali
smatra da sabor ima presudnu rije u pitanjima vjere. Papsku vlast esto osporavaju visoki
prelati, a slijede ih svjetovni vladari. Papstvo ne raspolae oruanom silom, izgraenom
vlau i snanom privredom.
Ukidanje jezuitskog reda najbolji je primjer agresivnosti svjetovnih vladara i nemoi
Vatikana da se odbrani. Nizom konkordata sa panijom (1737,1753), Portugalijom (1740),
Sardinijom i Napuljskom Kraljevinom (1741) pape ustupaju pravo svjetovnim vladarima da
imenuju ljude na visoke crkvene poloaje. irenje ideja procvijeenosti slabe poloaj i snagu
papstva. Sve manji broj vladara dozvoljava da se Vatikan mijea u njihovu politiku.
Katolika crkva slabi i zbog toga to se njena najvia hijerarhija obezbjeuje skoro
iskljuivo iz redova plemstva. To stvara primjetne drutvene i duhovne protivrijenosti
izmeu hijerarhije i upnog svetenstva. Nie svetenstvo ini mahom seljatvo. Posljednih
decenija pojaavaju se napadi na prava i poloaj papstva irom Evrope. U mnogim evropskim
dravama zatvaraju se naputeni ili suvini samostani, kontrolie objavljivanje i provoenje
papskih bula te umanjuju privilegije crkve.
Ukidanje jezuidskog reda. Prvi znak neprijateljstva prema katolikoj crkvi je
ukidanje jezuitskog reda. Sredinom vijeka neraspoloenje prema jezuitima uzima velike
razmjere. Prvi udarac doivljavaju u Portugaliji gdje markiz Pombal optuuje jezuite za
uzurpiranje kraljevskih prava u kolonijama i stvaranje zavjere sa panijom. On ih protjeruje
sa dvora te ih optuuje za uee u zavjeri protiv kralja oaoa I. Godine 1759. Jezuiti moraju
da napuste Portugaliju.
Protjerivanje poseban odjek dobija u Francuskoj. Jezuiti bivaju optueni za atentat na
Luja XV (1757). Bankrotstvo La Valete jednog od najistaknutijih jezuita izaziva nove zaplete.
Povjerioci zahtijevaju da im se nadoknade gubici to ovaj odbija a nakon sudske presude
jezuiti se obraaju parikom parlanentu. Parlament zakljuuje da nema zakonske osnove za
djelatnost reda u Francuskoj. Kako bi odrali red jezuiti prihvataju odredbe galikanizma ali
nizom proklamacija osuuju se moralna i politika pravila reda, kole se zatvaraju a imovina
oduzima. Godine 1762. Pariki parlament zahtijeva da se red raspusti to Luj XV prihvata i

17

zabranjuje dalji rad reda u Francuskoj. Slinu sudbinu red doivljava i u paniji gdje se
1767.g zabranjuje djelovanje reda a njegove ustanove zatvaraju.
Katolika crkva u Francuskoj. Jansenizam. U Francuskoj crkva ima poseban poloaj
i uticaj. Broj njenih vjernika je najvei u Evropi. Prisustvo crkve osjea se u svim oblicima
ivota i rada Francuza. Katolika crkva je krupni feudalac a najvei dio zemljinog posjeda
nalazi se u njenim rukama. Crkva je osloboena od plaanja poreza i povremeno daje poklone
dravnoj blagajni.
Crkveni redovi nalaze se izmeu visoke crkvene hijerarhije i upnog svetenstva.
Opati sve vie borave u gradu i izbjegavaju da uestvuju u ivotu samostana. Uticaj redova
postepeno slabi a slino je i sa redovnicima. Razlike izmeu visokog i nieg klera su velike i
nepremostive. upno svetenstvo ivi u siromatvu dok pokuaju vlade da se pobolja njihov
poloaj ne nailazi na odobravanje.
Podjeljenost u crkvi olakava napade koji postaju sve ei i otriji. Napadi na
katoliku crkvu i jezuite dovode do slabljenja uticaja svetenstva i interesovanja za teoloke
studije. Oivljavanje pitanja jansenizma poetkom vijeka novi je dokaz podijeljenosti unutar
katolike crkve u Francuskoj. Posljednjih godina vladavine Luja XIV jansenizam doivljava
nove progone. Kenel iznosi osnovno uenje jansenizma i dovodi u pitanje pravo crkvene
hijererhije da donosi odluke u pitanjima vjere. Kao odgovor na to doneena je buka
Unigentius Klementa XI 1713.g u kojoj se osuuje Kenelovo uenje i odbacuju pravila
jansenizma.
Sadraj bule izaziva veliki otpor meu francuskom klerom. Bula dijeli francusko
drutvo u mnoge grupe i frakcije (apelanti i konstitucionalisti). Prvi tae oslonac u parikom
parlamentu a drugi na dvoru i meu biskupima. Nakon to je postao prvi ministar kardinal
Fleri, protivnik jansenizma, staje na stranu konstitucionalista. Na saboru u Embrunu (1727)
uklanjaju se pristalice jansenizma, a najvei otpor Fleriju prua pariki parlament.
Jansenizam prestaje da bude vjerski sukob i postaje duhovno raspoloenje, on se
suprostavlja politici Vatikana i tei da oslabi njegov uticaj u francuskom drutvu. Nakon to
bula Unigentius 1730.g postaje dio francuskih zakona doi e do borbi na sudovima koje traju
do kraja vijeka i primaju ustavni karakte. Jansenizam prestaje da bude vjerska snaga.
Jansenisti imaju veliki ugled u Parizu. Pariki parlament tei da nametne kontrolu
kraljevskoj vlasti a spor oko jansenizma prua mu potrebnu priliku i opravdanje za to. Veina
njegovih lanova naginje jansenizmu i galikanizmu. Sredinom vijeka sukobi izmeu
jansenista i jezuita se zaotravaju. Jezuiti daju miropomazanje samo onima koji prihvate
Unigentius, nakon ega jansenizam kao pokret prestaje da igra znaajniju ulogu u Francuskoj.
Prosveeni apsolutisti i crkva. Prosveeni apsolutizam je svojevrsni oblik
apsolutistike vladavine. Vlast vladara je potpuna i on je koristi bez ikakvih ogranienja.
Prosveeni apsolutizam odreuju praktini obziri i razlozi. Ukoliko eli da ostvari svoje
ciljeve, on mora da oslabi privilegovane stalee, te prva na udaru se nalazi crkva. Ogranienje
moi crkve ostvaruje se oduzimanjem dijela prihoda ili imovine.
18

MEUNARODNI ODNOSI I DIPLOMACIJA

Pravila vanjske politike i diplomatska praksa evropskih drava su sastavni dio
politike strukture svake zemlje. Zajedniko za sve zemlje je odravanje redovnih
diplomatskih odnosa i postojanje utvrenih pravila. Voenje vanjske politike zahtijeva
sposobne ljude, pripremane za taj poziv. Elementi diplomacije nastali su u vrijeme renesanse.
Ravnotea snaga. Utrehtski mirovni ugovor je potvrda primjene pravila ravnotee u
odnosima izmeu velikih drava. Izraz evropska ravnotea postaje svakodnevna fraza a
mjeri se preciznim matematikim vrijednostima, poznatim kao politika aritmetika.
Postepeno ravnotea lokalnog karaktera prestaje da ima veu vanost i postaje sastavni dio
evropske ravnotee. U pravili princip ravnotee spreava oivljavanje francuskog
ekspanzionizma i obezbjeuje prisustvo Habsburgovaca u zapadnoj Evropi. Mnogi vladari
odbijaju da prihvate i shvate promijene, pa do polovine vijeka razmiljaju i postupaju u skladu
sa starim shvatanjima. Tek 1756.g diplomatska revolucija i sedmogodinj rat rue sistem
ravnotee i otvaraju epohu nesigurnosti.
Tokom vijeka pojavljuju se mnogi radovi i rasprave u kojima se govori o problemu
ravnotee snaga izmeu evropskih drava. Sredinom vijeka sve vie prevladava uvjerenje da
se evropske drave nalaze prirodnom stanju u meusobnim odnosima i da se svaka bori za
irenje svoje snage i uticaja. Potenje i povjerenje se odbacuju kao neto nepostojee. Male
drave u elji da se odre protiv velikih susjeda treba da se udruuju i grade sistem ravnotee.
Sastavljai raznih mirovnih planova i prijedloga ukazuju na neodrivost pravila
ravnotee i smatraju da treba pronai takve mehanizme koji e ograniiti sklonosti nekih
drava da ugroavaju druge. Mir i bezbjednost mogu se postii stvaranjem jedne efikasne
meunarodne organizacije koja bi bila u stanju da se suprostavi sebinim i agresivnim
stremljenjima pojedinih vladara i da ga prisili da potuje prava svojih susjeda.
Mnogi pisci i dravnici razvijaju ideju federacije izmeu drava. Meutim, takvi
prijedlozi ne nailaze na pozitivan odgovor vladara i javnog mijenja. Uporedo sa problemima
evropske ravnotee, sve vei znaaj dobijaju i pitanja prekomorske i kolonijalne trgovine.
Veina pisaca i dravnika smatra pitanja evropske i kolonijalne ravnotee uzajamno
povezanim. Sve naglaenije je uvjerenje da sila koja kontrolie mora i kolonije ima velike
anse da osigura premo u Evropi. Iz toga proistie uvjerenje da odnos izmeu kolonijalne i
pomorske snage pojedinih drava treba da bude isti kao i odnos izmeu njihovih evropskih
teritorija.
Priroda evropske diplomacije. tokom vijeka francuski jezik postaje zajedniki jezik
evropske diplomacije. Najvei broj diplomatsih dokumenata i meunarodnih sporazuma
sastavljen je na francuskom jeziku. Njemaki i latinski jezik koriste drave Njemakog
Carstva, dok se na Levantu upotrebljava italijanski jezik.
U diplomaciji postoji saglasnost da evropske drave nemaju jednak poloaj u
meusobnim odnosima. Krunisani vladari (kraljevi, carevi) imaju prednost nad republikama,
vojvodama i manjim kneevima. Dravna hijerarhija se pokazuje u ceremonijama koje se
19

primjenjuju u svakoj zemlji, a svaka od njih ima utvrenu proceduru u odnosima sa stranim
diplomatama. Ceremonijal umanjuje efikasnost diplomacije, dok je sazivanje mirovnog
kongresa izuzetno teak posao. Zato sile vole da pregovaraju direktno, bez posrednika ili
kongresa.
Diplomatska procedura odvija se u skladu sa drutvenim poretkom. Diplomacija
obuhvata mnoga pitanja u kojima se ranije nije raspravljalo. Prirunici istiu da idealni
ambasador treba da zna latinski, francuski, italijanski, panski i njemaki jezik, poznaje
historiju, razumije vojne, pomorske i trgovake probleme, da je naitan, ima sposobnost
zapaanja i razumijevanja, bude ljubazan i raspolae dizikim i mentalnim sposobnostima.
Sve vei znaaj diplomacije i meunarodnih odnosa dobija izraz u nastanku i
usavravanju ministarstava inostranih poslova. Veina drava ima razliite procedure u
voenju vanjske politike. Tajna diplomacija se smatra normalnim postupkom u voenju
vanjske politike svake zemlje. Ponekad se ona vodi paralelno sa slubenom diplomacijom.
Najvaniji zadatak diplomata je prikupljanje obavjetenja svih vrsta. Obavjetenja se
prikupljaju od tajnih ili polutajnih obavjetajaca. Dobar ambasador sakuplja obavjetenja iz
svih izvora. pijunaa je sastavni dio diplomatske prakse. Pored usluga agenata, otvara se
diplomatska pota, provaljuju povjerljie ifre i sl. Prepisivanje i prodaja dokumenata postaju
normalna pojava.
Diplomacija zahtijeva brz i siguran prijem saoptenja i izvjetaja. Najvei dio prepiske
se alje redovnom potom, a samo u posebnim sluajevima se koriste ekspresni kuriri, ije
usluge plaa ambasador. Izvjetaji se alju u vie primjeraka. Poetkom vijeka pojedine
drave poinju da pripremaju kadrove za diplomatsku slubu u elji da doprinesu njenoj veoj
efikasnosti i korisnosti.
Diplomatska sluba pripada po pravilu, aristokraciji, a ambasadorski poloaji krupnom
plemstvu. esto se na odreene poloaje postavljaju ljudi koji poznaju prilike u dravi ili
imaju sposobnost da se priblie vladaru. U diplomatskoj slubi postoje mnoga
zvanja:ambasadori, poslanici i konzuli. Samo suvjerene zemlje postavljaju ambasadore iako
ni one to ne ine zbog velikih trokova. Diplomati imaju prava imuniteta linosti i imovine.
PIRINEJSKO I APENINSKO POLUOSTRVO
panija. Slabost panske privrede je vidljiva, njeno pomorstvo, trgovina i
manifakturna proizvodnja su u opadanju dok poljoprivreda pokazuje znake potpune
stagnacije. Drutvena struktura zemlje oteava oivljavanje privrede. Katolika crkva
predstavlja veliku smetnju. Crkveni prihodi su ogromni, tako da tokom vijeka ukupni prihodi
crkve iznose preko 1,1 milijardu reala.
Slina situacija je i sa panskim plemstvom koje popunjava sve znaajnije poloaje na
dvoru, u administraciji i vojnim redovima. Veina plemstva nema dovoljnu naobrazbu
potrebnu za privredni preobraaj zemlje dok gradovi nemaj potrebnu snagu za oivljavanje
privrede.
20

Unutranje reforme. Uprkos loem stanju, panski vladari sprovode znaajne

reforme u mnogim oblastima. Najvei dio reformi ostvaruje se za vrijeme Karlosa III.
Dolaskom na vlast Julija Alberonija dravna uprava se centralizuje i vlast savjeta smanjuje.
Nakon njegovog pada (1719) Riperda nastavlja njegov rad u izgradnji manifakture itd.
Njegove ideje ostaju neostvarene zbog pada sa vlasti (1727) ali taj posao nastavlja Hoze
Patino. On uvodi red u panske finansije, gradi flotu i mornaricu, poveava dravne prihode
od amerikih kolonija.
Novi kralj Ferdinand VI (1746 1759) nije zainteresovan za unutranje reforme.
Njegovi ministri Hoze Karvahal i Lankaster ele da poveaju prihode iz kolonija i time
podstaknu razvitak industrije. Njegov nasljednik vodi politiku privredne saradnje sa
Engleskom sa kojom se zakljuuje trgovinski ugovor (1750). Tu saradnju prekida Karlos III.
Karlos III imenuje sposobne ministre:markiz Skvilae, markiz Grimaldi i dr. U red
njegovih saradnika ulaze Kampomanes, grof Aranda, grof Floridablanka i drugi. Njegov cilj je
jaanje panije. On ulazi u sukob sa katolikom crkvom koja nije u stanju da se suprostavlja
njegovim reformnim nastojanjima. Zabranjuje objavljivanje papskih bula bez saglasnosti
vlade. Dolazi u sukob sa jezuitima pe im pripisuje odgovornost za pobunu 1766.g i donosi
odluku o njihovom protjerivanju.
Tokom svoje vladavine Karlos III ukida imunitete Aragona, Katalonije i Valensije,
uspostavlja snanu centralnu vlast, stvara Kortes za itavu kraljevinu i slino. Nastoji da rijei
poljoprivredne probleme, te s tim u vezi trai povratak seljaka na zemlju i predlae se dravna
intervencija u cilju promjene vlasnitva nad njom. Postie vee rezultate u trgovini sa
kolonijama i manifakturnoj proizvodnji. Mijenja se poreska politika i ukida alcabla u prometu
na velika a smanjuje u trgovini na malo. Poloaj Kastilje se postepeno mijenja u odnosu na
druge dijelove panije.
Karlos III nastoji da ouva pansko kolonijalno carstvo, to je i glavni uzrok uea u
ratu na strani Francuske a protiv Velike Britanije (1762). Poraz donosi i promjenu u
kolonijalnim posjedima. U ratu za nezavisnost amerikih kolonija panija uestvuje na strani
Francuske. Reforme Karlosa III omoguavaju manifakturi, poljoprivredi i trgovini da
poveaju proizvodnju i ojaaju poloaj panije.
Spoljna politika. iako u ratu za pansko nasljee panija gubi znatan teritoriji ipak
ona i dalje uspijeva da vodi realnu vanjsku politiku. U narednim decenijama panija pokuava
da onovi vlast u Italiji. Supruga Filipa V, Elizabeta Ferneze odluje o panskoj politici i
namee italijanski uticaj na raun francuskog. Kardinal udie i opat Julije Alberoni igraju
vanu ulogu u njenoj politici. Alberoni eli ukloniti Habsburgovce iz Italije dok otpor Karla
VI da prizna Siciliju kao savojski posjed i smrt posljednjeg Mediija izazivaju nove sporove
Bea i Madrida.
Sukob izbija 1717.g kada panija objavljuje rat Austriji. panske trupe zauzimaju
Sardiniju, Alberonij nastavlja i dalje zauzima siciliju ali je zaustavljen kod Mesine kada ga je
porazio admiral Bing. U ratu koji izbija izmeu Engleske, Francuske i panije posljednja trpi

21

poraz te je Alberoni primoran da napusti svoj poloaj. Naredne godine panija pristupa
etvornom savezu.
Filip V se ne odrie svoji pretenzija. On zahtijeva vraanje Gibraltara to je odbijeno.
Odnosi sa Francuskom se poboljavaju vjeridbom Luja XV i panske infante. Odluka vojvode
burbonskog da raskine vjeridbu izmeu Luja XV i panske infantkinje navodi panski dvor da
predloi zakljuenje saveza sa Austrijom, ali izbijanje anglo-panskog rata dovodi do raspada
saveza.
SJEVERNA EVROPA
Nizozemska. U ovom periodu drave sjeverne Evrope gube svoj primat a najbolji
primjet toga jeste Nizozemska federacija sa svojih sedam provincija( Holandija, Zelandija,
Frizija, Utreht, Overijsel, Groningen i Gelderland). Svaka od njih ima svog tatholdera,
stalee i administraciju. Meu provincijama najsnanija je Holandija sa Amsterdamom
centromm republikanizma i otpora porodici Oranskih kao predstavnicima monarhizma.
Unutranji ivot je ispunjen borbama republikanaca i monarhista (oranista), a poslije smrti
Vilijema III (1702), tatholdera Nizozemske i kralja Engleske, politikim ivotom dominiraju
republikanci. Vodea linost do 1720.g poszaje Anton Hejsijus, a stanje se mijenja poslije rata
za austrijsko nasljee kada Viljem IV postahe tatholder svih nizozemskih provincija i veliki
admiral.
Republikanci nastavljaju vanjsku politiku Viljema III, dok ekonomski interesi
zahtijevaju politiku saradnje sa Engleskom koja je olakana nakon to Francuska namee
ogranienje uvoza nizozemskih proizvoda. Hejnsijus ima dobre odnose sa vojvodom od
Malboroa te tako obezbjeuje podrku Engleske. Vojvoda je od strane provincijaizabran za
komadanta svih saveznikih snaga.
Nakon smrti Viljema III na vlast stupa bankarska, trgovaka i pomorska oligarhija
bogatih graana patricija holandskih gradova. Oligarhija nije demokratski element u
politikom ivotu zemlje. U zemlji nema ravnopravnosti, klasne razlike su naglaene dok je
vjerska tolerancija prisutna. Oligarhija dri svu vlast u zemlji, mnogi od njih postaju regenti
republike,postaju zatvorena kasta te pokazuju neprijateljstvo prema sugraanima.
U trenutcima krize nizozemski Generalni talei vraaju na vlast porodicu Oranskih.
Strah od Francuske prisiljava regente da vode politiku u skladu sa potrebama Velike Britanije.
Regenti dugo oklijevaju da objave rat Francuskoj i nastoje da zakljue mir sa njima. Oni ne
ele da uestvuvu u ratu zbog Engleski interesa i tako izazovu francusku invaziju protiv sebe.
Meutim, Francuski maral Saks upada u Flandriju i Brabant tako da je Nizozemska okruena
sa dvije strane. Invazija Nizozemske uzrokovati e oranistiku revoluciju tako da su Stalei
prisiljeni da izaberu Viljema IV za tatholdera.on je izabran za vrhovnog komadanta vojske i
velikog admirala. Meutim, on nema snage da objavi rat Francuskoj.
Privredno opadanje. Poetkom vijeka poloaj Nizozemske se mijenja: finansijske
institucije i tehnika zaostaju, decentralizacija je oevidna a prihodi provincija se sakupljaju sa
velikim tekoama i zakanjenjem dok vojni budet u vrijeme rata stalno raste. Slino je i sa
22

mornaricom za koju staleii provincija nisu u stanju da obezbjede sredstva za izdravanje to

izaziva i otre kritike u Engleskoj.
Njena finansijska slabost objanjava se slabljenjem njenog poloaja kao jedne od
najveih trgovakih sila. U trgovini sa Indijom Nizozemska postepeno gubi svoj raniji primat
u koris engleske dok je slina situacija sa trgovinu solji i ribom. Takoe i industrijska
proizvodnja je u postepenom opadanju to je naroito vidljivo u preradi vune.
Primjetno je opadanje i u evropskoj trgovini. Nizozemska ostvaruje velike prihode kao
vodei evropski bankar. Veliki dio evropske trgovine obavlja se zahvaljujui zajmovima
nizozemskih banaka i finansijskih korporacija.
vedska. Poetkom 18 vikea vedska nije u stanju da odri svoj primat na Baltiku.
Sve drave ele da dobiju dijelove vedskog carstva na Baltiku, a njihova snaga je u stalnom
usponu.
Sjeverni rat (1700-1721). vedski kralj Karlo XII (1697 1718) protiv sebe ima
koaliciju Rusije, Danske i Poljske. Koalicija ne istupa istovremeno, budui da je Petar I zauzet
ratom protiv Osmanlija. Uz pomo Nizozemske, svog saveznika, vedske trupe prodiru do
Kopenhagena pa danski kralj Frederik mora da prihvati kapitulaciju, priznaje nezavisnost
vojvodstva Holtajn-Gotorp i povlai se iz saveza sa Poljskim i Rusijom. Nakon toga Karlo
XII kree prema Narvi koju ugroavaju ruske snage. Pod Narvom su rusi doivjeli poraz
(1700) a nakon te pobjede Karlo XII odluuje da pokori Poljake i kazni njihovog kralja
Augusta. On nanosi poraz Poljacima ani ne uspijeva da uniti njihovu vojsku. Takoe ne
uspijeva ni da ukloni Augusta sa prijestolja. Meutim nakon nekoliko pokuaja on prisiljava
Sjem da ukloni augusta (1704) sa prijestolja i na njegovo mjesto dovodi Stanislava
Ljeinskog.
Rat Karla XII i Augusta traje do 1707.g, a ugovorom u Altrantatu (1707) August se
odrie prava na prijesto i saveza sa Rusijom. Tokom Karlovih operacija u Poljskoj i Saksoniji
rusi zauzimaju vei dio posjeda na Baltiku. Karlova odluka da se obrauna sa Rusijom
ubrzava kraj vedske dominacije. Karlo napada Rusiju 1708-1709.g i sukobljava se sa
Rusima kod Poltave. veani e tu doivjeti teak poraz a malo broj njih bjei sa Karlom u
Osmansko carstvo. Rusi preuzimaju primat na Baltiku i postaju stalni lan evropske politike
strukture. Danski i poljski kralj ponovo ulaze u rat a Sjem vraa Augusta na poljski prijesto.
Mirom u Hagu (1710 vedski posjedi u Njemakoj proglaavaju se neutralnim.
Meutim to Karlo odbija. On se nalazi u Carigradu i uspjeva nagovoriti Osmansko carstvo da
objavi rat Rusiji 1711.g. Na Prutu rusi doivljavaju poraz a Petar I se odrie teritorija
osvojenih na Crnom i Azovskom moru. Karlo se vraa u vedsku protiv koje koalicuju
sklapaju Pruska i Hanover. vedska je iscrpljena i nametima Karlovog ministra Greca, a kada
gine Karlo (1718) na gubilitu zavrava i Grec. Karlova sestra Ulrika Eleonora postaje
kraljica a ugovorima u tokholmu (1719) i Frederiksburgu (1720) Hanover dobija Bremen i
verden, Pruska ein i dio Pomeranije, Danska dio lezviga a August potvruje pravo na
poljski prijesto. Mirom u Nitadu (1721) vedska se odrie livonije, Estonije, Ingrije, Karelije
i tvrave Viborg u korist Rusije.
23

Poljska. Saksonski period poljske historije (1697-1763) je vrijeme opadanja

Poljske kao evropske sile. poljska predstavlja primjer feudalne decentralizacije, dvojne
monarhije koju ine poljska kraljevina i velika kneevina Litvanija. Na njenom elu nalazi se
izborni vladar. Plemstvo ima svu vlast u Sjemu i pokrajinskim skuptinama. Slabost se ogleda
i u tome to svako vojvodstvo moe da odbaci odluku Sjema i kralja,a svaki plemi ima pravo
da prui vojniki otpor mjerama.
Poslije smrit Jana Sobjeskog (1696) biraju se dva kralja: Fransoa-Luis de Konti,
francuski kandidat i August izbornik saksonije. August dolazi na prijestolje i nastoji
uspostaviti nasljednu monarhiju i izgradi apsolutistiki reim. Njegova politika olakava
politiku podjele.
Rusija ne povlai svoje trupe iz Poljske, okupira Kurlandiju i odbija da se povue iz
Livonije to jaa otpor Petru i njegovoj politici. August trai saveznika u Austriji u namjeri da
e tako da prisili Rusiju da napusti Poljsku i Maklenburg, a kao odgovor na to Rusija i Pruska
zakljuuju ugovor (1720) s ciljem da odre postojee stanje u Poljskoj.
Rat za poljsko nasljee (1733 1735). U ratu oko nasljedstva uestvuje domae
plemstvo i evropske sile. rat pokazuje nemo Poljske u odnosu na svoje susjede i neprijatelje.
August nastoji osigurati prijestolje svom nasljedniku to mora potvrditi Sjem u kojem djeluju
brojne frakcije u slubi svojih interesa. Stanislav Ljeanski vlada Poljskom poslije 1704.g ali
odlazi poslije poraza vedske 1709.g. meutim 1733.g Sjem bira Ljeinskog za kralja a
istovremeno u Varavi se okuplja grupa ljudi koja oekuje dolazak ruske vojske i koji nastoje
da sprijee njegov izbor za kralja.
Ljeinski nije u stanju da se suprostavi ruskoj armiji te se povlai u Dancig. Pod
pritiskom ruskih trupa Sjem bira za kralja Augusta III Saksonskog (1733-1763). Francuska
1733.g objavljuje rat Austriji, ratne operacije se vode u Rajnskoj oblasti i Italiji gdje
austrijanci trpe poraze te prihvataju kompromisne prijedloge Francuske i panije. Stanislav
Ljeanski se odrie prijestolja i postaje vojvoda Lorene, poslije njegove smrti Lorena pripada
njegovoj kerki, kraljici Francuske a time postaje i njen dio. Rat za poljsko nasljee ne rjeava
pitanje Poljske osim to se August III priznaje kao njen zakoniti kralj. Postaje oigledno da e
sporazum tri poljska susjeda dovesti do podjele veeg dijela njenih teritorija.
Prva dioba Poljske. smrt Augusta III omoguava dovoenje domaeg ovijeka.
Godine 1764. Katarina i Fridrih II prihvataju izbor Stanislava Ponjatovskog za kralja.
Katarina eli ouvanje Poljske dok Fridrih eli njenu podjelu. Sukob Rusije i reformne
frakcije u Poljskoj stalno se zaotrava. Ruski ambasador istupa protiv reformista kao
neprijatelja poljske drave. On podstie nemire i stvara uvjerenje meu konzervativnim
poljskim grupama da je Katarina na njihovoj strani. Uz njihovu podrku pripadnici
konzervativnog poljskog plemstva stvaraju Radomsk oruanu konfederaciju.
Ruski ambasador prisiljava Sjem da pregovara o rjeenju vjerskih i politikih pitanja.
Godine 1768 delegacija Sjema potpisuje sporazum sa Katarinom koji Poljsku stavlja pod
zatitu Rusije tako da je postignut cilj-a to je priznanje vlasti Rusije. Patrioti pod vodstvom
Jozefa Pulaskog i biskupa Krasinskog stvaraju Barsku konfederaciju iji je cilj da sprijei
24

uvoenje politikih i vjerskih reformi i onemogui politiku Rusije. Konfederacija podstie

graanski rat i to dovodi do prve podjele Poljske.
Francuska diplomacija uspijeva nagovoriti Osmanlije da objave rat Rusiji 1768. Rat se
vodi u Poljskoj koja trpi velika razaranja. Ruska vojska napreduje do Dunava, Vlake i
Moldavije to izaziva uznemirenost u Beu. Pobjedom Rusije Pruska i Austrija bi bile
iskljuene iz podjele plijena.
Fridrih II predlae 1770.g zajedniku intervenciju tri sile iji je cilj prekid rata sa
Osmanlijama i podjela Poljske. Katarina prihvata Fridrihov prijedlog u januaru 1771.g Fridrih
III istupa odluno da se sporazum sprovede. U februaru 1772.g on trai od Katarine da uzme
vee teritorije u Poljskoj i tako se pribliava rjeenju u kome Austrija ne uestuje u podjeli
Poljske, meutim oni pozivaju Austriju da im se pridrui. Narednih mjeseci vode se pregovori
oko pojedinosti a konani sporazum se postie 1772 godine poslije uguenja oruanog otpora
u Poljskoj.
Prvom podjelom Poljska gubi skoro treinu svoje teritorije i polovinu stanovnitva.
Pruska dobija najmanji ali i najznaajniji dio, rusija dobija Bjelorusiju i oblast Dvine i
Dnjepra, dok Austrija dobija velike obrlasti Galicije sjeverne padine Karpata i koridor kroz
leziju.
PRUSKA I AUSTRIJA
Poetkom vijeka Pruska se izdie u red najveih evropskih drava. Zaetnik pruske
moi je Fridrih Vilhelem. Njegov sin Fridrih III (1688-1713) nastavlja politiku svog oca, prije
svega politiku jaanja armije. On podrava Leopolda u njegovim nastojanjima da obezbjedi
svom nasljedniku panski prijesto. Od 1701.g Fridrih III postaje kralj Fridrih I. U ratu za
pansko nasljee bori se na strani Austrije, Engleske i Nizozemske.
Poslije njegove smrti na prijestolje dolazi njegov sin Fridrih Vilhelem I. Njegova
nesposobnost usporava politiki i vojniki uspijeh Pruske. Godine 1719. Pruska zakljuuje
ugovor sa Engleskom a naredne sa vedskom, kad se ova odrie eina i dijela Pomeranije.
Istovremeno Fridrih Vilhelem eli da zakljui ugovor i sa Rusijom. Krajem 1726.g potpisuje
ugovor sa Karlom VI ime je iznevjerio lanstvo u Hanoverskoj ligi sa Engleskom i
Francuskom. Poslije 1735.g odnosi sa Austrijom se pogoravaju poto Karlo odbacuje
zahtijev za provincijom Berg. Godine 1739. Fridrih Vilhelem zakljuuje ugovor sa
Francuskom koja e podrati njegove pretenzije na Berg. Fridrihova odanost Austrijskom
Carstvu ne donosi koristi Pruskoj. Fridrih Vilhelem ostavlja svom nasljedniku Fridrihu II
(1740-1788) snanu armiju, velika finansijska sredstva i efikasnu administraciju.
Rat za austrijsko nasljee (1740-1748). Fridrih Vilhelem za nasljednika ostavlja sina
Fridriha II, a Karlo VI za nasljednicu ostavlja kerku Mariju Tereziju (1740 1780). Karlova
smrt dovodi do promijena u Njemakom carstvu, umjesto napada na Berg i Kleve, Fridrih II
napada provinciju leziju ime dolazi do skukoba koji se vodi na tri kontinenta.
Godine 1740. Pruska vojska ulazi u leziju. Njegova akcija nije iznenaenje, a na ruku
mi ide i meuranrodna situacija: Austrija je razjedinjena, Velika Britanija ne protivi se
25

pruskim pretenzijama, otpor Rusije je zanemarlji. Fridrih nastoji da dobije leziju mirnim
putem ali ne uspijeva, tako da je oruani sukob jedini nain da se spor rijei. Prva velika bitka
kod Molvica (1741) zavrava se pruskom pobjedom. Nakon ove pobjede Francuska prelazi na
stranu Pruske. Iste godine francuske i pruske trupe ulaze u eku. Marija Terezija zakljuuje
tajnu konvenciju u Klajn nelendorfu poslije ega austrijske trupe protjeruju Francuze i
Bavarce iz eke i Austrije. Ugovorom u Breslavi (1742) Pruska zadrava itavu leziju.
Poetkom 1743.g nastavljaju se ratne operacije. Francuzi doivljavaju poraz od strane
saveza Engleske, Heana i Hanoveranaca, dok Austrijanci ulaze u Bavarsku i Alzas. Krajem
godine i pruski posjed lezije dolazi u pitanje. Fridrih ponovo kree u rat za leziju i tom
prilikom zauzima i sam Prag. Marija Terezija slklapa sporazum sa Engleskom, Saksonijom i
Nizozemskom ali 1745.g Fridrih nanosi poraz Austrijancima kod Hohenfridberga a nedugo
zatim i kod Sura. Rat se zavrio mirom u Drezdenu 1745.g. Po miru lezija ostaje u rukama
Pruske.
Sedmogodinji rat (1756 1763). Pruska i Engleska zakljuuju konvenciju u
Vestminsteru s ciljem da obezbjede mir u Njemakoj. Francuska nije zadovoljna ovim
sporazumom, a Francusko-Austrijski sporazum u Versaju (1756) ne obavezuje Francusku na
rat do unitenja Pruske. Rusija je spremna odmah da krene u rat.
Nakon to 1756.g Fridrih II alje svoju vojsku u Saksoniju poinje novi rat. Njegova
Vojska zauzima Drezden i nanosi porad austrijskoj vojsci. Podrka Engleska omoguava
Fridrihu da odrava svoju vojsku uprkos nadmoi neprijatelja, a nakon poraza kod Kelna
(1757) Fridrih se povlai iz eke. Iste godine Fridrih nanosi teke poraze Saksoncima i
Austrijancima u bitkama kod Rozbaha i Lutena te se vraa u eku i leziju. U ljeto 1758.g u
jednoj od najkrvavijih bitaka u ratu, pruska vojska nanosi teak poraz Rusima kod Corndorfa.
Iste godine Austrijanci nanose poraz Prusima kod Hohkirha, te postaje oigledno da Pruska ne
moe da nastavi rat kao dotada. Rusi nanose poraz Fridrihu kod Kunersdorfa, ulaze u
Saksoniju a Fridrih ivi velike napore da odri svoju vojsku. Istovremeno i Austrijanci nanose
Prusima teke poraze kod Lignica i Torgaua.
Pruska se nalazi u tekom poloaju, engleska pomo postepeno prestaje. Nakon smrti
carice Jelisavete njen nasljednik Petar III nareuje prekid ratni prijetnji Pruskoj tako da
1762.g dvije zemlje potpisuju mir u Petrogradu. Iste godine potpisan je i mir sa vedskom.
Godine 1763. Pruska i Austrija zakljuuju mir u Hubertsburgu i obje prihvataju obnovu
Saksonije, a Pruska zadrava leziju.
Austija. Carstvo Habsburgovaca ine heterogene teritorije sastavljene od mnogih
naroda. Svaka od provincija raspolae svojim institucijama, zakonima i tradicijama.
Unutranja politika privlai veliku panju vladara. Ugarska je posebno osjetljivo pitanje.
Njeno plemstvo se suprostavlja pokuajevima careva na nametnu svoju vlast. Car Leopold II
daje amnestiju i potvruje prava i privilegije Ugarske i Erdelja. Karlo VI nastavlja politiku
pomirenja i potvruje mnoge privilegije.
U vrijeme pregovora sa ugarskim plemstvom pojavljuje se i pitanje nasljea. On nema
mukog nasljednika pa svojim kerkama mora da obezbjedi prijestolje. Ugarski sabor je
26

spreman da prihvati zahtijev da ena nasljedi prijestolje pod uslovom da Ugarska dobije
odreene koncesije. Karlo odluuje da potvrdi ugarsko pravo da bira vladara ali 19.aprila
1713.g proglaava Pragmatinu sankciju kojom se potvruje da poslije njegove smrti sve
nasljedne zemlje i kraljevine pripadaju njegovom mukom nasljedniku u skladu sa
primogeniturom. U sluaju da nema mukih nasljednika, kruna prelazi u ruke enskih
nasljednika prema starjeinstvu. On upuuje tekst svim saborima (1720) i trai njihovu
saglasnost. Ugarski sabor raspravlja o dokumentu 1722-1723.g i odobrava ga iste godine.
Nakon to su ga prihvatile njegove zemlje, Karlo VI poduzima korake kako bi
Pragmatinu sankciju priznale i evropske zemlje. panija prihvata sankciju 1725.g. princ
Eugen osigurava saglasnost pruskog kralja 1728.g, a 1731.g sankciju prihvata i Engleska pod
uslovom da Karlo zabrani rad Ostendenske kompanije. Nakon rata za poljsko nasljee
Francuska prihvata Sankciju (1735).
Tokom Karlove vladavine uvode se nove ustanove, provincije gube neka prava i vre
se izmjene u postojeim tijelima. Najvanije tijelo je Privatni savjet, zatim Visoki ratni
savjet(Hofkriegsrat) i Visoki savjet (Hofkammer). Ne postoji namjera da se podstie
centralizacija, a Pragmatina sankcija koja postavlja temelje novog carstva ne koristi se za to.
Marija terezija dolazi na prijestolje u najgorem trenutku (1740). Bavarska odbija da
prihvati Mariju za caricu, Fridrih II trai vei dio lezije te dolazi do rata. Saksonija odbacuje
Pragmatinu sankciju, ugarski sabor je nezadovoljan svojim poloajem i nastoji od carice da
dobije nova obeanja. Godine 1741. Francusko-bavarske trupe upadaju u Austriju i prijete
Beu. Marija nema armiju i obraa se za pomo ugarskom saboru. Sabor se odaziva to slijede
i drugi sabori. Austrijske trupe protjeruju neprijatelje i zauzimaju bavarsku. Njen poloaj se
popravlja a 1745.g njen mu Franja Lorenski postaje njemaki car. Mirom u Ahenu (1748)
Austirja mora da se odrekne lezije.
Marija sprovodi i mnoge reforme. Ona ostavlja autonomiju Ugarskoj, ali sabore
Austrije i eke liava prava da odluuju o porezima. Stvara Upravu za javne i novane
poslove koja odluuje o cvemu to je zajednoko za provincije Carstva. Ona preuzima i
sakupljanje poreza iz ruku lokalnih stalea, ukida izuzea privilegovanih klasa i namee
plemstvu i crkvi plaanje odreenih dadbina. Visoki savjet postaje centralno finansijsko
tijelo. Ona poduzima mjere da ojaa austrijsku vojsku i stvara akademiju u Vinernojtatu.
Stvara vrhovni sud, a visoki ratni avjet zadrava poptuni nadzor nad vojnim pitanjima.
Poslije smrti Franje Lorenskog, Marijin sin Josip II postaje njemaki car i njen
suvladar (1765) do njene smrt. Oni nastavljaju dalje sa reformama, stvara se Dravni savjet,
unapreuje finansijska administracija. U elji da se obezbijede finansijska sredstva, vlada
nastoji da povea prihode oporezivanjem privilegovanih stalea.
Rat za bavarsko nasljee. Pitanje Bavarske ve mnogo ranije privlai panju
vladajui krugova u Beu i Berlinu. Za Austriju to znai uvrivanje poloaja u Njemakoj.
Godine 1777.umire bavarski izbornik Maksimilijan Josip, a njegov nasljednik nema djece. On
priznaje habsburko pravo na teinu Bavarske. Protiv toga dolazi do otpora na vie strana a
Rusija i Francuska ne pokazuju namjeru da podre pretenzije Bea. Fridrih II predlae plan o
27

podjeli dijela Bavarske izmeu izbornika Palatinata i Saksonije. Kaunic i Josip odbijaju
prijedlog i 1778.g dolazi do rata. Istovremeno vode se i pregovori u kojima Francuska i Rusija
djeluju kao posrednici. Mirovnim ugovorom u Teenu (1779) Austrija dobija dio Bavarske.
Vanjska politika Josipa II usmjerena je na zakljuenje saveza sa Rusijom. Josip i
Katarina sklapaju dogovor u kojem garantuju posjede dobijene u podjeli Poljske i najavljuju
planove o ratu protiv Osmanlija i podjeli njihovih evropskih posjeda. Katarina trai od
Osmanlija Krim u emu dobija podrku Josipa, meutim Katarina ne uzvraa podrku svom
savezniku u njegovim naporima da dobije Bavarsku.
RUSIJA I OSMANSKO CARSTVO
Vladavina Petra I.- Kao i druge vladare tog vremena, njega ne interesuje narod ve
veliina i snaga Rusije. Njegove reforme zahtijevaju velika finansijska sredstva. On
obezbjeuje radnu snagu za fabrike i radionice, podstie gradnju puteva, gradi kanale i slino.
U elji da obezbjedi potrebna sredstva Petar koristi crkvene prihode, kvari novac, poveava
monopol i slino. Njegova fiskalna politika podstie gradove i manufakturnu proizvodnju. Ali
se poloaj seljaka ne mijenja i on je jo uvijek vrlo teak.
S druge strane poloaj plemstva se znaajno mijenja. Posjedi koje koriste postaju
nasljedno vlasnitvo (1714) a u redove plemstva ulaze i graani. Plemii moraju da obavljaju
dravnu slubu odreen broj godina. Velike promjene uvode se i u vojsci, uvodi se stajaa
vojska i obavezna vojna sluba. U administraciji se stvara senat koji brine o zakonodavstvu,
administraciji i sudstvu. Nakon pobune danskih kozaka (1708) Petar Rusiju dijeli na osam
provincija na ijem elu se nalazi guverner sa punim vojnim ovlaenjima. Kasnije se to
mijenja pa se Rusija dijeli na pedeset provincija na elu sa vojvodama. On ukuda poloaj
patrijarha a upravu nad crkvom preputa sinodu. Nareuje bolje obrazovanje svetenstva,
ukida mnoge manastire. Stvara pomorsku akademiju, kole z aininjerstvo, medicinu,
artiljeriju i prisiljava plemike sinove da ih pohaaju.
Njegova vladavina je ispunjena ratovima. Nakon sjevernog rata iz kojih Rusija izlazi
kao pobjednik, Rusija poinje i 1711.g rat sa Osmanskim carstvom. Nakon poraza na Prutu
odrie se Azova i uporita na Crnom moru. Da bi vratio svoj ugled Petar ratuje sa vedskom
iju mo e unititi na baltiku.
Petar otvoreno najavljuje svoju namjeru da uestvuje u evropskoj politici. Savez sa
Francuskom ostaje Petrova neostvarena elja. Njen poloaj u Evropi vidi se i u velikom broju
stalnih diplomatskih predstavnitva irom Evrope. Posljednjih godina ivota petar se
posveuje irenju Rusije u Aziji.
Petrovi nasljednici. U trenutku Petrove smrti ne zna se ko je njegov nasljednik
budui da njegov sin Aleksej gubi ivot 1719.g zbog uea u zavjeri protiv oca. Poslije
mnogo manevara politikih frakcija na presto dolazi Petrova udovica Katarina I (17251727). Ugovor o nasljedstvu podrazumijeva da Aleksejev sin Petar postane car poslije njene
smrti. Petar II dolazi na prijestolje 1727.g a sa njim poinje borba bojara i crkve da vrate
vlast. Petar umire 1730.g a Tajni savjet bira caricu vojvotkinju Anu, sinovicu Petra I. Savjet
28

eli da stvarna vlast bude u njihovim rukama, to izaziva otpor, posebno meu oficirima koji
ne ele da vlast pree u ruke oligarhije. Ana odbacuje uslove savjeta i rasputa Tajni savjet.
Njena vladavina oznaava premo baltikih Njemaca u politici Rusije. Na Birenov
prijedlog Ana oivljava rad Tajne kancelarije. Najvanije poloaje na dvoru dobijaju Birenovi
prijatelji. Ana obnavlja senat ali ga brzo zamjenjuje kabinetom koji predstavlja vezu izmeu
carice i administracije. Na Ostermanov prijedlog Ana smanjuje dravnu slubu plemstva to
izaziva njihovu reakciju i 1739.g izbija pobuna koju su Ana i Biren uspijeli da ugue. Nakon
njene smrti (1740) Biren postaje regent maloljetnog Ivana VI (1740-1741). Ubrzo naputa taj
poloaj sa svojim saradnicima . francuski kandidat za prijestolje je Pertova ker Jelisaveta
koja e raspustiti kabinet i obnavlja Senat.
U periodu vladavine Ane i Jelisavete (1741-1762) Rusija se ne suoava sa znaajnijim
vanjskopolitikim pitanjima. U vremenu Aninog vladanja Rusija se uplie u rat za poljsko
nasljee, dok ni rat sa Osmanskim carstvom ne donosi znaajnije rezultate. U vremenu
Jelisavetine vladavine Engleska pokuava da nagovori Rusiju da uputi svoje trupe radi zatite
Hanovera, 1755.g dvije zemlje potpisuju konvenciju koja postaje bezvrijedna nakon
zakljuivanja saveza Engleske i Pruske.
Nakon toga dolazi do zakljuenja rusko-francuskog ugovora 1756.g. U intrigama koje
se odvijaju u diplomaciji i vojsci primjetno uee uzima i princeza Sofija Augusta koja se
udaje za Petra i prelazi u pravoslavlje te uzima ime Katarina. Ona vodi prepisku sa
Bestuevim nakon ega je ovaj uhapen a slina sudbina pogaa i Apraksina. Jelisaveta
prekoreva Katarinu, koja se povlai sa dvora i stupa u vezu sa Grigorijem Orlovim.
Godine 1761. Jelisaveta umire a nasljednik prijestolja je vojvoda od Holtajna Petar
III. Rat sa Pruskom prestaje a Petar III se miri sa Fridrihom i nastoji da ratuje protiv svojih
saveznika Austrije i Francuske, to izaziva otpor ruskih oficira koji ga uz pomo Katarine
ubijaju 1762.g.
U vremenu Jelisavetine vladavine rusko plemstvo nastoji da uvrsti svoja prava i
zahtijeva od carice da ukine obaveze plemstva prema dravi tj. obavezne sube u vojsci i
administraciji. Ona vraa crkvena imanja Sinodu,ali u vrijeme sedmogodinjeg rata posjedi
episkopa i manastira prelaze u ruke drave (1775).
Katarina II (1762-1796). Katarina II je jedna od najznaajnijih vladara Rusije. Vlada
zemljom autokratski a istovremeni vodi uenu prepisku i prima filozofe. Ona uklanja svoje
protivnike i pretedente ali ne eli komrpomis sa krupnim plemstvom u zamjenu za njihovu
podrku. Ona plemstvu daje iroke privilegije u lokalnim poslovima i slubama. Ona ne mari
mnogo za pravoslavnu vjeru ali trai podrku gdje god moe da je dobije.
Katarina 1767.g saziva komisiju za kodifikaciju zakona. Ona eli novi zakon koji e
dovesti u sklad mnoge propise. Ona daje upustva po kojima komisija treba raditi. Upustva
naglaavaju jednakost graana pred zakonom, potrebu ouvanja apsolutistike vlasti i sline
stvari. Kemtovi nemaju svojih predstavnika u komisiji. Rasprava u komisiji se zavrava
krajem 1768.g bez nekih veih rezultata.
29

Ustanak Pugaova. Zbog nezadovoljstva stanjem u Rusiji 1773.g izbija ustanak u

kome uestvuju razliite drutvene i vjerske grupe. Ukidanje autonomije kozaka 1772.g
podstie nezadovoljstvo koje koristi Jemeljan Pugaov, kozak i dezerter. Godine 1773.
Pugaov se proglaava za Petra III. Pobunjenici opsjedajz Orenburg, bez uspijeha, Pugaov
polazi prema Volgi, osvaja Kazan i podstie lokalne kmetove na oruanu pobunu. Pugaov
vodi svoju vojsku na Don gdje nije dobio oekivanu podrku. Poetkom 1775.g carska vojska
pod komandom Suvorova pobjeuje pobunjenike, hvata Pugaova i osuuje ga na smrt.
Da bi se sprijeile nove pobune donosi se Zakon o lokalnoj upravi 1775.g. Zemlja se
dijeli na pedeset gubernija, a svaka je podijeljena na okruge. Okrunog kapetana bira lokalno
plemstvo. Iako mnoge poloaje popunjava lokalno plemstvo, centralna vlada imenuje
policijskog starjeinu. Odgovornos za stanje u guberniji je u rukama gubernatora i lanova
savjeta koje postavlja carica.
Spoljna politika. Katarinina vanjska politika se temelji na iskustvu i drskosti. Ona
vanjsku politiku upuuje u pravcu saradnje sa Austrijom. Njena panja je usmjerena da dvije
susjedne zemlje Poljsku i Osmansko carstvo. Kao neutralna lunost Katarina oekuje da bude
predsjednik na konferenciji u Hubertsburgu ali ne dobija poziv zaraenih strana. Poslije smrti
Augusta III uspijeva da nametne Stanislava Ponjatovskog za kralja Poljske. Na zahtijev
plemstva Katarina postavlja Nikitu Panina za predsjednika kolegijuma vanjskih poslova.
On predlae da Katarina stvori savez sjevernih drava protiv Francuske i Austrije.
Fridrih II zakljuuje savez sa Rusijom (1764) u namjeri da onemogui ostvarenje Katarininih
planova za proirenje u Poljskoj. Ugovor ostaje na snazi do 1781.g
Pod uticajem Francuske 1768.g Osmansko carstvo objavljuje rat Rusiji. katarina eli
da izbjegne istovremene ratne operavije u Poljskoj i Osmanskom carstvu. Po izbijanju rata
Katarina saziva poseban savjet na kome se odluuje da se ne vode odlune akcije protiv
osmanskog carstva dok se ne ugui pobuna u Poljskoj. Nakon toga jedan e korpus poi protiv
Krima a glavnina snaga prema Dunavu da sprijei upad osmanskih snaga u Poljsku.
Ruska baltika flota plovi u Sredozemlje s ciljem da uniti osmansku flotu. Rumjancev
zauzima Bukuret, a flota stie do grkih voda gdje Osmanlijama nanose teak poraz u zalivu
esme. Poetkom 1771.g ruske trupe osvajaju Krim a u ljeto 1772.g poinju pregovori Rusije
i Osmanskog carstva ali se prekidaju zbog odbijanja Porte da prizna nezavisnost Krimskog
kanata.
Godine 1774. Rumjancev i Aleksandar Suvorov nanose osmanskim snagama u
Podunavlju poraz, ali zbog ustanka Pugaova Katarina prihvata prijedlog za obnovu
pregovora sa Osmanskim carstvom. Ugovorom u Kuuk-Kajnadiju 1774.g Krimski kanat
stie nezavisnost a Rusija dobija sjevernu obalu Azovskog mora i teritorije na Crnom moru.
Rusija dobija vezu sa Evropom perko sredozemlja i obezbjeuje pravo da se uplie u
unutranje poslove Osmanskog carstva.

30

FRANCUSKA
Regentstvo (1715 1726). Don Lo. Luj XIV postavlja vojvodu Orleanskog za
regenta maloljetnom Luju XV. Pariki parlament postaje izvrilac testamenta, uklanja
ogranienja i svu vlast predaje regentu. inovniko plemstvo obnavlja svoju vlast, a vojniko
plemstvo stie politiku mo. Regent stvara sistem savjeta kao vrhovno izvrno tijelo
kraljevine. Sistem predstavlja pokuaj koritenja staromodne aristokratije u upravljanju
modernom birokratskom dravom. Sistem savjeta se ukida 1718.g i zamjenjuju ga ministri.
Regent obnavlja dunost prvog ministra s ciljem da uskladi djelatnost ministarstava. Kardinal
Fleri obavlja tu funkciju izmeu 1726 1743.g
Najtei problem regenstva je stanje dravnih finansija. Rjeenje problema nalazi u
planovima Dona Loa koji predlae irenje kreditnih poslova i reformu poreskog sistema.
Regent stvara Banque Generale (1716) a naredne godine stvara se i trgovaka kompanija koja
treba da trguje sa Lujzijanom. Istovremeno se ispituju i dravni dugovi, stvara se sud za ratne
liferante i obezvreuje novac.
To izaziva otpor koji dovodi do zatvaranja parlamenta i imenovanja Loa za generalnog
kontrolora finansija (1720). Lo preuzima kontrolu nad direktnim i indirektnim porezima i
tampa novac. Meutim, cirkulacija novca, kupovina akcija kompanije Misisipija i
oivljavanje trita omoguava velike pekulacije to podstie inflaciju i ekonomski
prosperitet. Cijene poinju da padaju a u oktobru 1720.g Kompanija propada. Vlasnici akcija
gube sve to imaju a Lo mora da bjei.
U vanjskoj politici regent vodi politiku mira sa Velikom Britanijom i Nizozemskom.
Francusko-Engleski savez je izraz elje da se trguje panskim kolonijama. Regent ne uspijeva
da nae trajnije rjeenje za vanjkopolitike probleme to zaotrava drutvene i finansijske
probleme.
Politika kardinala Flerija (1726-1743). Poslije smrti regenta francuskom politikom
upravlja vojvoda burbonski. Za njegovo vrijeme uzdie se sposobni biskup de Fleri (16531743). Fleri preuzima vlast 1726.g i postaje prvi ministar. Flerijevi saradnici sprovode
njegovu politiku. Flerijeva politika predstavlja period ekonomske obnove Francuske.
Tokom Flerijeve administracije oivljavaju vjerski sukobi. Zakonski svi Francuzi
ispovjedaju katolianstvo ali u zemlji postoje snane grupe hugenota. U elji da se iskorjeni
hereza vlada izdaje dekret (1724) kojim se na doivotni zatvor osuuju oni koji uestvuju u
vjerskim slubama. Edikt se sprovodi sa razliitim uspijehom i izaziva napade filozofa na
hijerarhiju. Jansenistika propaganda zaotrava sukob izmeu Luja XV i parlamenta, parikog
stanovnitva i katolike crkve, ultramontanskih grupa i parlamenta i nadbiskupa Pariza.
Uznemirenost prestaje 1732.g odlunom intervencijom Flerija i amnestijom pojedinih
vjerskih fanatika.
Pred Flerijevu smrt, i pored njegovih nastojanja da se to izbjegne Francuska se uplie
u rat za austrijsko nasljee. Uticajna ratna grupa na elu sa maralom arlom Lujem Debelom

31

II, uz kraljevu podrku preuzima 1741.g od Flerija voenje vanjske politike i podstie
antienglesko i antiaustrijsko raspoloenje.
Vladavina Luja XV. Nakon smrti Flerija 1743.g, Luj XV najavljuje da e zemljom
upravljati bez prvog ministra. Od Flerijeve smrti stanje se mijenja. Ve 1744.g izbija ustanak
svilarskih radnika koji vojska uspijeva uguiti. Vanu ulogu u vladavini Luja XV igraju
njegove miljenice gdje se istie madam de Pompadur koja ima veliki uticaj na voenje
dravnih poslova.
Osnovni problem francuskog drutva su privilegije i prava pojedinih drutvenih
slojeva. Poloaj sudija, generala, lanova parlamenta je privatna svojina, nijma se trguje i
njihova cijena se stalno mijenja. U tome drava nema nikakvog udjela, pa nosioci tih zvanja
uivaju veliku nezavisnost prema vladaru.
Luj XV predlae 1749.g da sve klase plaaju novi porez vingtieme da bi se isplatili
ratni trokovi. Reakcija privilegovanih stalea je pravovremena vudui da se njime ugroava
itav sistem privilegija gradova, inovnika, crkve i plemstva. Luj XV prisiljava parlamente da
proglase dekrete i podrava svog ministra. Meutim, krajem 1751.g Luj XV odustaje od
svojih zahtijeva a njegov ministar Mao mora da napusti poloaj.
Pod pritiskom parlamenta u Parizu, kralj prihvata zahtijev za protjerivanjem jezuita iz
Francuske (1764) borba pristalica i protivnika parlamenta odreuje politiki ivot Francuske.
Tokom sedmogodinjeg rata pokazuju se mnoge slabosti drutvene, vojne i politike strukture
francuske drave. Krupno plemstvo ima saveznike u liku grofa Stenvila, potom vojvode
oazela koji od 1758.g obavlja dunost ministra vanjskih poslova a 1761.g postaje ministar
mornarice. On sprovodi mnoge reforme u vojsci i mornarici, gradi novu ratnu flotu i nastoji
da oivi francusko kolonijalno carstvo.
U elji da ostvari ciljeve u vanjskoj politici oazel pravi ustupke parlamentu u svim
pitanjima, ukljuujui poresku reformu. On eli obnovu Francuske moi u svijetu i poraz
Engleske. Nakon to vojni guverner sstavlja bretonske funkcionere u zatvor pariki parlamenti
upuuju proteste kralju u znak podrke Bretanji. Borba se zaotrava a zemlji prijeti haos, luj
XV 1768.g za kancelara postavlja Rene Kolu Mopoa.
Sukob sa parlamentom se zaotrava. Mopo imenuje za generalnog kontrolora finansija
opata Tereja. Krajem 1770.g Luj XV uklanja oazela a 1771.g vlada i kralj donose odluku o
zatvaranju parikog parlamenta. lanovi parlamenta naputaju pariz. Dalje, Mopo provodi
reformu sudstva, umjesto parlamenta stvara est sudova. Terej sprovodi finansijske reforme,
krajem 1770.g donosi zakon kojim se ukidaju ogranienja u unutranjoj trgovini. Luj XV
podrava svoje ministre, meutim 1774.g Luj XV umire a novi vladar Luj XVI (1774 1792)
ne eli da surauje sa Mopoom.
Luj XVI i zaotravanje krize. Snaan uticaj na njega ima njegova supruga Marija
Antoaneta, ona uestvuje u politikom ivotu Francuske i to najee na negativan nain.
Zemlja je u ovom periodu veoma slaba, seljak ivi u krajnjem siromatvu. Bogati uivaju

32

mnoge povlastice te uivaju izuzea od plaanja poreza. jedini porez u ovo vrijem koji se
redovno prikuplja je gabela soli.
Poreski sistem i agrarni odnosi ne obezbjeuju potrebne prihode a zemlja sve vie
upada u dugove. Najvei dio rashoda odlazi na izdravanje armije i voenje ratova. Najtei
namet na dravnu blagajnu predstavlja pomo amerikoj revoluciji.
Reforme Tirgoa. Teka situacija u zemlji zahtijeva izbor ministra finansija koji e
rijeiti nagomilane probleme. Izbor je pao na Zan Morepa, biveg ministra mornarice. On
postavlja An Robera Tirgoa za generalnog kontrolora, Verena za ministra vanjskih poslova a
Kretijena Malerba za ministra unutranjih poslova. Sastav je dobar ali kralj pravi pogreku
kada 1774.g dozvoljava parlamentu da nastavi sa radom. Tirgo 1774.g donosi est zakon
kojima se predvia ukidanje sinekura, unutranjih carinskih granica, esnafa i corveea koji
namjerava da zamijeni porezom na zemlju. On prirpema plan za raformu administrativnog
sistema koji predvia decentralizaciju vlasti i njeno prenoenje na gradove i savjete.
Kralj prihvata Tirgoov program, podnosi ga parlamentu na odobrenje, ali nije spreman
da ga brani od kritike njegovih lanova. Parlament odbija da prihvati prijedloge a plemstvo i
svetenstvo se protivi promjenama koje Tirgo predlae. Tirgo 1776.g podnosi ostavku, ubrzo
se ukidaju i zakoni o ukidanju. Iste godine Tirgoa zamjenjuje Zak Neker koji predlae
promjene poreskog sistema. On ne prikazuje pravo stanje u zemlji i stvara lano osjeanje
mira.
Francuska i rat za nezavisnost amerikih kolonija. Pobuna kolonija daje priliku
Francuskoj da se osveti Englezima. Francuska podstie nemire u kolonijama. Francusko dvor
ovlauje Karona de Bomarea da djeluje kao politiki agent u Engleskoj. Grof Veren alje u
kolonije tajnog agenta Aara de Bonvuloara sa zadatkom da Amerikancima objasni da
francuska podrava njihovu borbu za nezavisnost. Godine 1778. Francuska i SAD zakljuuju
ugovor o savezu. U ratnim operacijama francuski admiral Sifren nanosi poraz engleskoj floti
kod Madrasa. Operacije francuske flote i kopnenih snaga u zalivu esepik doprinose predaji
generala Kornvalisa kod Jorktauna 1781.g. Mirovnim ugovorom u Parizu 1783.g Francuska
dobija ostrva Tobago i Sv.Luciju, Senegal i Goreju A surat, Pondieri i Kalkutu u Indiji.
Put u revoluciju. Nekerova ostavka ubrzava izbijanje krize. Novi generalni kontrolor
finansija arl Kalon obeava smanjenje dravnog duga i preraspodjelu duka. Godine 1786.
Kalon predlae ukidanje corveea i unutranjih carina kao i smanjenje nekih drugih poreza.
poreske reforme treba da prate i politike i administrativne promijene.
Da bi se izbjegao otpor bogatih i privilegovani saziva se skuptina uvaenih koje e
imenovati kruna, meutim nove reforme ne podrava ni sam kralj Luj XVI. Skuptina
uvaenih sastaje se 1787.g, ali pokuaj provoenja reformi zavrava neuspijehom. On podnosi
ostavku a na njegovo mjesto dolazi nadbiskup Tuluza Lomenija de Brienii. On postavlja isti
zahtijev kao i njegov predhodnik i trai od parlamenta da se to i potvrdi to ovi odbijaju i
tvrde ta takvu odluku mogu donijeti samo Generalni stalei. Istovremeno kralj stvara plenarni
sud sa ciljem da registruje kraljevske dekrete i sudove koji preuzimaju sudske poslove
parlamenta. Meutim, umjesto prihvatanja prijedloga skuptina uvaeni podstie
33

neprijateljstvo protiv kralja. U odsustvu Generalnih stalea parlament istie da oni

prestavljaju zemlju i u sukobu sa kraljem sve ee upotrebljavaju revolucionarne fraze.
Trei stale.- Luj XVI 1788.g prihvata prijedlog o sazivanju skuptine generalnoh
stalea. Skup po kralju treba predstavljati skup velike porodice na elu sa zajenikim ocem
koji bi trebao raditi sa proporcijom i harmonijom izmeu tri stalea, to u potpunosti odgovara
onome to predlau uvaeni i pariki parlament: odvojeno zasjedanje i glasanje stalea tj.
potinjavanje treeg stalea kleru i plemstvu.
Plemstvo smatra da e odluivati radom skuptine, meutim njeno sazivanje prua
priliku predstvanicima treeg stalea da zahtijevaju ravnopravan poloaj ostalima, a kada se
zahtijev odbije da sebe proglase jedinim predstavnicima naroda. Pariki parlament odluuje
da svaki stale glasa posebno to znai da e trei uvijek biti nadglasan. Njegovi predstavnici
trae da se njihov broj udvostrui kako bi se osigurala ravnotea a krajem 1788.g prijedlog je i
prihvaen to je i prva pobjeda treeg stalea. Pitanje da li e se glasati pojedinano ili u
staleima ostaje nerijeeno do skuptine Stalea 1.maja 1789.g
Poslije viemjesenih pregovora Generalni stalei se sakupljaju 4.maja 1789.g u
Versaju. Prvi incident vezan je za nain odjevanja i tako dok su plemii i kler ulazili u sjajnim
odjelima i ulazili na sveana vrata dotle su pripadnici treeg stalea ulazili na sporedna vrata i
nosili su crna odijela. Plemstvo se sastaje odvojeno, prihvata svoje predstavnike i 11.maja
saoptava da moe krenuti sa radom. Kler odrava veze sa treim staleom koji odbijaju da
prihvate kraljev diktat. Meu njima se istie grom Onore Mirabo koji postaje jedna od
vodeih linosti treeg stalea. Kralj zahtijeva da se u nekim pitanjima glasa odvojeno, zastoj
u radu traje pet nedelja i prekida se kada trei stale odluuje da njegovi delegati predstavljaju
itav narod. Provjera mandata zavrava se 17.juna kada se trei stale proglaava Narodnom
skuptinom.
Luj XVI saziva drugu sjednicu stalea 22.juna na koju poziv ne dobijaju poslanici
treeg stalea. Kralj proglaava odluke od 17. i 20. Juna nevaeim ali suoenn sa otporom
mora da popusti, prihvata novu situaciji i 27. Juna nareuje da tri stalea rade zajedno.
Skuptina bira komitete, odluuje da pripremi novi ustav Francuske i proglaava se Narodnom
ustavotvornom skuptinom.
Pad Bastilje. Nezadoovoljni kralj otputa Nekera i dovodi vojsku u Versaj i okolinu
Pariza. Istovremeni, nezadovoljstvo zanatlija, egrta, nadniara i posluge uzrokovat ce da oni
postaju centar agitacije u gradu. Poslanici Pariza u Generalnim staleima stvaraju 13. Jula
komitet koji upravlja gradom. Narod dolazi pred gradsku vijenicu trai oruje koje i dobija te
kree u pohod na Bastilju. Narod pregovara sa De Lanijem koji se nalazi u tvravi a kada
gomila prodire u unutrani dio tvrave on se predaje tako masa zauzima Bastilji i ubija
guvernera na putu do gradske vijenice.
U parizu se stvara vijee koje upravlja gradm, bira gradonaelnik a markiz Lafajet
postaje komadant Nacionalne garde. Luj XVI potvruje gradsko vijee kao slubenog
predstavnia Pariza, vraa Nekera u vladu i 17. Jula dolazi u grad da primi nacionalni in sa
amblemom revolucije. Dvadesetsedmog jula ustavni odbor skuptine podnosi nacrt
34

Deklaracije o pravima ovijeka i graanina, a 4.augusta 1789.g feudalizam u Francuskoj

prestaje da postoji, a svi Francuzi su u pravilu jednaki pred zakonom. Deklaracija o pravima
ovijeka i graanina donijeta 17.augusta 1789.g znai potpuni raskid sa uvjerenjam da kralj
uiva vlast po boijoj volji i da je drava sveta ustanova
VELIKA BRITANIJA
Prevlast vigovaca. Smrt kraljice Ane (1714) dovodi na prijestolje Dorda I
Hanoveranca (1714 1727). Po njegovom dolasku na prijestolje vlada daje ostavku i na vlast
dolaze vigovci. Do dolaska Roberta Volpola (1722 1742) vigovske frakcije su u sralnom
sukobu. Na jednoj strani je lord Stenhop i erl Sanderland. Stenhop zakljuuje savez sa
Francuskom i uvodi Britaniju u etvorni savez (1718). Vigovska politika okree se protiv
panije, dok u unutranjoj politici vigovci uklanjaju ogranienja za heretike koi lagano ulaze
u politiki ivot. Sandrledn radi na sreivanju finansijskih pitanja.
Na drugoj strani Volpol i njegov zet vikont Taunsend predvode grupe koji podravaju
zakon o izborima svake sedme godine i protive se Stenhopovoj politici. Volpol koristi sukob
Dorda I i Dorda II (1727 1760) da se priblii buduem vladaru i istakne ulogu linosti u
opoziciji.
Volpol na vlasti. Volpol koristi svoje veze na dvoru, stvara snanu politiku mainu
stavljanjem svojih ljudi na vane poloaje, spretno upravlja Parlamentom. On nastoji da
nigoga ne uvredi, izbjegava pritisak, eli da zadovolji svaije interese kako bi ouvao
koaliciju i saradnju vlade i Parlamenta to mu omoguava i opstanak na vlasti. Njegov cilj je
jasan: stabilnost i mir u zemlji i svijetu te radi na uvrenju Hanoveranaca na prestolju.
On vjeruje da stabilnost zemlje zavisi od njenog privrednog napretka i poranika.
Donosi zakone kojim se kontroliu akcionarska drutva. Stvaranje rezervnih fondova
garantuje sposobnost drave da otplati svoje obaveze. U namjeri da smanji druge poreze, a
onaj na zemlju ukine Volpol 1732.g najavljuje uvoenje troarina na duhan i vino. Prijedlog
nailazi na veliki otpor a njegovi protivnici ga prikazuju kao nasrtaj na prava Engleza.
Poetkom 1733.g Volpol podnosi prijedlog u Donjem domu ali ga ubrzo povlai to je i prvi
Volpolov poraz.
On se zalae za miroljubivu vanjsku politiku. On potpisuje sa panijom i Francuskom
ugovor u Sevilji (1729) i sporazum sa Karlom VI u Beu (1731) iji je cilj ouvanje mira.
Otpor Volpolu i njegovoj politici ostaje zanemarljiv sve dok vladajue drutvene klase imaju
korist od politike mira i prosperiteta. Volpol spreava uee Britanije u ratu za poljsko
nasljee (1733), ali nakon njegova zavretka Britanija ostaje izolovana to navodi saradnike i
kralja da sumnjaju u opravdanost takve politike. Na izborima 1734.g jedva uspijeva da
obezbjedi veinu a raspoloenje u zemlji se mijenja.
Probleme sa panijom na moru i kopnu Volpol nastoji da rijei pregovorima, ali nakon
to ne uspijeva Vilijam Pit upozorava Donji dom da vlada mora da brani trgovinu ili da
propadne. Volpol odbija da prihvati rat u ime jedne grupe trgovaca dok Njukesl i ostali
prihvataju rat tako da 1739.g Britanija poinje neprijateljstvo sa panijom. Rat ne donosi
35

velike uspijehe a predstavlja kraj Volpolove vladavine. Izbori 1741.g pokazuju da vie ne
uiva podrku zemlje pa naredne godine podnosi ostavku a tri godine kasnije i umire.
Vilijam Pit. nasljednici Volpola nemaju namjeru da vode politiku u interesu zemlje i
u skladu sa zahtijevima javnosti. U narednim godinama na elu vlade se nalaze braa Henri i
Tomas Pelam(vojvoda od Njukesla) oba brata koriste sistem pokroviteljstva da se odre na
vlasti. Vlada nema jasno odreena pravila vanjske politike jedni se zalau za kontinentalnu a
drugi za imperijalnu politiku. Lord Karteret preuzima voenje vanjske politike i vraa se ideju
rata na kopnu a takva politika nailazi i na podrku Dorda II. Vilijam Pit optuuje Kartereta
da troi sredstva za odravanje Hanovera, zbog ega Dord II odbija da Pit ue u vladu.
Pitova predvianja se ostvaruju 1745.g francuska armija pod komandom marala Saksa
nanosi teak poraz Englezima kod Fonteneja.
Deavanja iz 1745.g prisiljavaju Dorda II da prihvati Pitov ulazak u vladu. Poslije
guenja pobune u kotskoj, Pit iznosi prijedlog o britanskoj imperijalnoj politici u budunosti
u kome se predvia postepeno guenje francuske trgovine i smanjenje kolonijalnog carstva.
Kao lan vlade Pit radi na poboljanju efikasnosti britanske armije, a mirom u Ahenu
Francuska i Engleska zamjenjuju osvojene teritorije i prihvataju pravilo ouvanja ravnotee.
Poslije zakljuenja mira u Ahenu Henri Pelam smanjuje rashode i poreze, sniava
intteres na dug na 3%. Nekoliko godina kasnije Pelam umire a njegov brat vojvoda od
Njukesla preuzima vlast (1754) i obavlja poslove ministra finansija i voe Donjeg doma. U
tim rpomjenama Pit oekuje ministarski poloaj i zvanje voe donjeg doma ali ne dobija ni
jedno povlai se iz vlade.
Sedmogodinji rat.- Britanija odrava veze sa Austrijom, Nizozemskom i Rusijom a
Francuska sa Pruskom, vedskom, Danskom i Turskom. Zatita Hanovera i Nizozemske
postaje glavno pitanje engleske politike. Njukesl se okree Rusiji sa kojim 1755.g zakljuuje
ugovor o pruanju finansijske pomoi. Fridrih II saznaje za englesko-ruski ugovor i jedini
izlaz vidi u sporazumu sa Engleskom. Njukesl prihvata prijedlog i 1756.g dvije zemlje
potpisuju ugovor u Vestminsteru. Ugovor izaziva veliku uznemirenost u Parizu, Beu i
Petrovgradu i mijenja evropske odnose.
Britanska vlada je u dilem da li nastaviti saradnju sa njemakim dravama ili se
okrenuti imperijalnom ratu. Prihvata se Nukeslova politika uz prihvatanje Pitova prijedloga za
upotrebu snaga i namoru i u kolonijama. Hanover postaje baza za voenje ratnih operacija.
Godine 1757. Pit ponovo ulazi u vladu i postaje voa Donjeg doma, preuzima voenje rata
dok Nukesl zadrava kontrolu nad unutranjim pitanjima.
Do 1761.g Pit donosi odluke u pogledu voenja rata. On imenuje komadante i
admirale, postavlja generale, priprema planove i ima potpunu vlast nad oruanim snagama i
mornaricom. U elji da ostvari svoje namjere Pit nastoji da obezbjedi finansijska sredstva a
britanska snaga na moru je osnov Pitove strategije. Ona nareuje blokadu francuske flote u
Brestu i Tulonu i unitava francusku trgovinu. Njega ne interesuje toliko kolonijalno carstvo
koliko trgovina.

36

Ciljevi rata su Sjeverna Amerika, zapadna Indija, Afrika i Indija. Engleska zauzima
gradove Kvibek i Montreal i obezbjeuje kontrolu trgovine u Kanadi. Pit uspijeva da ubijedi
krupne trgovce u neophodnost zauzea ostrva Gvadelupa, Dakar sredite trgovine robovima
pada u engleske ruke 1759.g, Kut i Robert Klajv nanose poraze Francuzima u Indiji. Flota pod
komandom admirala Boskavena nanosi poraz francuskoj floti kod Lagosa (1759) a admiral
Houk unitava drugu francusku flotu u zalivu Kviberon.
Pit odbija da okona rat i trai objavu rata paniji (1761). Godinu ranije umire Dord
II a njegov nasljednik Dord III (1760 1820) ne pokazuje naklonost prema Pitu. Dolaskom
njega na prijestolje nastupa i nova epoha u britanskoj politici. Njegova politika tei da vrati
sutinu kraljevske vlasti koju su vigovci prenijeli na sebe u ime ustava.
Njegov prvi korak je da ukloni sa vlasti Pita i vigovce. Lord Bjut postaje ministar
vanjski poslova te uspijeva nagovoriti Njukesla da se suprostavi Pitovom zahtijevu za objavu
rata paniji, nakon ega Pit podnosti ostavku. Bjut prekida englesko uee u ratu sa
Njemakom i raskida savez sa Pruskom (1762) u takvoj situaciji Njukesl podnosi ostavku
ime se zavrava jedna epoha u engleskoj politici.
Ugovorom u Parizu (1763) Engleska dobija Kanadu i velike dijelove u Indiji, a vraa
Francuskoj Gvadelup, Martinik, Dakar i odrie se prava ribolova u vodama Njuaundlenda.
Odredbe ugovora izazivaju otru Pitovu reakciju.
Vladavina Dorda III i politike slobode. Kraljevo dranje ima velike politike
posljedice. Grupa oko Pita okuplja snage otpora u Parlamentu i podstie grupe izvan njega.
Njihov cilj je podsticanje novog, radikalnog politikog djelovanja i reforma Parlamenta.
Najistaknutiji protivnik politikih metoda i ciljeva Dorda III je Dom Vilks (1727
1797). Prvi sukob izmeu Dorda III i Vilksa izbija zbog vanjske politike. Sukob se zavrava
trijumfom politikih prava pojedinaca. Izmeu 1750-1770g drutvene i ekonomske prilike u
Engleskoj brzo se mijenjaju.
Novi sukob izbija nakon hapenja Vilksa nakon to u jednom lanku optuuje dranje
vlade a u vezi parikog mira. U nekoliko sudskih presuda Vilks izlazi kao pobjednik i
potvruje ilegalnost naloga za hapenje. To je pobjeda naela slobode pojedinca ali i politika
pobjeda. Krajem 1768.g pokree se pitanje slobode lanova Parlamenta. U namjeri da
izbjegne ponovno hapenje Vilks prelazi u Francusku a u london se vraa 1768.g vlada
pokree proces protiv njega a sud ga osuuje na dvije godine zatvora. U narednom godinama
njegov pokret biva organizovaniji a njegovi zahtijevi istiu ideju slobode koja postaje pravilo
ustavne vladavine i politike. To je prva politika grupa koja zahtijeva odreene reforme.
Vilksov pokret zahtijeva zatitu od neopravdanih progona, imunitet lanova
parlamenta i irenje slobode tampe. Drutvo pristalica Zakona o pravima podstie zahtijeve z
austavnim promjenama, prije svega smanjenje trajanja saziva Parlamenta, irenje glasakog
prava i uklanjanje aristokratske prevlasti u manjim izbornim okruzima.
Rat za nezavisnost amerikih kolonija. Dugo vremena engleski politiari ne
pokazuju interesovanje za probleme kolonija. Kolonije treba da obezbjede jeftine sirovine i
37

kupuju engleska manifakturna dobra. Volpola ne interesuju kolonije i rjeavanje njihovih

problema preputa londosnkim trgovcima.
Kolonije su nezadovoljne svojim poloajem. Kolonisti rjeavaju svoje probleme i
nastoje da se obogate krijumarenjem i nedozvoljenom trgovinom sa panskim i francuskim
kolonijama. Dugovi kolonija spreavaju njihov bri privredni razvitak.
Zaotravanje sukoba poinje 1763.g kada britanska vlada odluuje da oporezuje
kolonije i smanji trokove za odbranu. Donji dom donosi 1765.g Zakon o taksama kojim se
oporezuju svi pravni dokumenti a prihodi od njih se koristi za odbranu. Kolonije zakon
ocjenjuju kao tiraniju i jedna za drugom ga odbacuju. To je poetak borbe za nezavisnost.
Britanska vlada povlai Zakon o taksama ali potvruje pravo da oporezuje kolonije. Godine
1767. vlada namee kolonijama niz poreza na robu (Taunsendovi zakoni). Kolonije odbacuju
pravo britanske vllade da ih oporezuje pa Donji dom povlai sve namete osim na aj. Kolonije
odbijaju da prime aj a u Bostonu ga bacaju u more. Bostonska ajanka (1773) prisiljava
vladu da donese odluku o zatvaranju bostonske luke i suspenziju povelje kolonije Masausets.
Kolonisti sazivaju kongres u Filadelfiji a oruani sukobi izbijaju 1775.g u Konkordu. Sukob
se iri po imenovanju Dorda Vaingtona za komadanta kolonijalnih snaga i proglasi
nezavisnosti (4juli 1776).
Poetkom 1778. Amerikanci zakljuuju ugovor sa Francuskom, naredne godine
panija objavljuje rat Engleskoj, Nizozemska objavljuje rat 1780.g a iste godine se stvara i
Liga oruane neutralnosti. Amerikanci i Francuzi uspijevaju da okrue britanske snage kod
Jorktauna i prisile Engleze na predaju (1781). To je kraj rata. Ugovorom u Versaju (1783)
amerike kolonije stiu nezavisnost.
Dodatak: Rat za Denkinsovo uho je bio sukob izmeu Velike Britanije i panjolske
koji je trajao od 1739. do 1748., mada su glavne borbe okonane do 1742. Njegovo neobino
ime, koje je skovao Tomas Karlajl 1858. se odnosio na uho otkinuto od Roberta Jenkinsa,
kapetana britanskog trgovakog broda. Ovo otkinuto uho je kasnije pokazano pred
Parlamentom Velike Britanije. Pria o otkidanju Denkinsonovog uha, kao i ukrcaj
panjolskih vojnika na njegov brod, je posluilo kao povod za rat protiv panjolske imperije,
navodno da se panjolska potakne da ne prekri unosni asjento ugovor (prodaju robova u
panjolskoj Americi koju su vrili britanski trgovci). [2]

Poslije 1742. rat je bio utopljen u iri Austrijski nasljedni rat u koji je bila ukljuena
veina europskih sila. Mir je postignut sporazum iz Aachena 1748. Iz engleske perspektive,
rat je bio znaajan jer su prvi put mobilizirani pukovnije amerikih kolonista, nainjeni
dijelom redovite britanske vojske i poslati da se bore izvan Sjeverne Amerike.
Francusko indijanski rat (1756-1763). - Primarni razlog izbijanja tzv. Francusko Indijanskog
rata su kolonijalna previranja izmeu Velike Britanije i Francuske. Tokom sredine XVIII
stoljea u Sjevernoj Americi Britanci na istonoj obali imaju 13 kolonija, dok Francuzi
kontroliu Kanadu, Luizijanu i znatan dio centralnog podruija oko rijeke Ohio.
38

Klju irenja britanskih kolonija prema zapadu upravo predstavlja dolina rijeke Ohio.
Francuzi ve 1749. iz Quebeca alju vojnu ekspediciju prema tom podruju u nadi da e
njegovim osvajanjem spojiti Francusku Kanadu sa Francuskom Louisianom. Kao odgovor na
ovakav potez, guverner Robert Dinwiddie alje majora Georgea Washingtona koji upozorava
Francuze da se moraju povui. Kako bi odvratili Francuze i utvrdili svoj poloaj, Britanci su
razdoblju od 1753. do 1754. sagradili utvrdu Prince George (Fort Prince George). Meutim,
francuska ekspedicija ih je prisilila na naputanje utvrde i na istom mjestu Francuzi su
sagradili novu utvrdu - Fort Duquesne[1]. Obzirom da im je izgradnjom ove utvrde blokirano
irenje prema Zapadu u proljee 1755. Britanci alju ekspediciju generala Edwarda
Braddocka koja je imala cilj zauzimanje Fort Duquesne-a. Braddock doivljava neuspjeh
ime poinju otvoreni sukobi. Formalno, rat je objavljen tek u maju 1756. godine. Iste iste
godine u Evropi poinje i tzv.Sedmogodinji rat koji se vodio izmeu Prusije, Velike Britanije,
Portugala i njihovih saveznika na jednoj i Austrije, Francuske, panije i njihovih saveznika na
drugoj strani.
Tokom prve tri godine rata Francuzi sa svojim indijanskim saveznicima dominiraju na
bojnom polju. Meutim, strateki fokus Francuske na Evropu znaio je da njihove snage u
Sjevernoj Americi ne mogu raunati na znaajnija pojaanja. Takoer, nepovoljna imigraciona
politika francuskih vlasti rezultirala je time da je Nova Francuska imala znanto manje
stanovnika u odnosu na britanske kolonije u Sjevernoj Americi. Samim tim Francuzi su imali i
nedovoljnu regrutacijsku rezervu za popunu gubitaka u dugotrajanijem ratu. Francuske snage
iscrpljene viegodinjim sukobom i brojano nadjaane od strane Britanaca doivljavaju niz
poraza tokom 1759. godine nakon ega postaje jasno da je rat izgubljen. Rat je formalno
okonan 1763. tzv. Parikim sporazumom prema kojem je Francuska sve svoje teritorije u
Sjevernoj Americi morala ustupiti Velikoj Britaniji i paniji.

39