1.

Objasnite pojam kulturalnog sjeanja

2. Funkcionalizacija kulture i historije u Evropi nakon 1945. godine
3. Specifinosti tuzlanske jevrejske zajednice
4. Holokaust nad Jevrejima sjeveroistone Bosne

5. Kontinuitet jevrejske zajednice u BiH

Poloaj Jevreja u BiH u ovih 450 godina Jevrejska opina u Sarajevu je zvanino formirana
1565. godine tako da sljedee godine imamo 450-godinjicu od dolaska Jevreja i njihovog
organiziranog ivota u Bosni i Hercegovini; jednostavno nije nita gori, ni bolji od poloaja
drugih graana Bosne i Hercegovine. Jevreji su se kao etnika vjerska zajednica u BiH
pojavili nakon progona iz panjolske krajem 15. vijeka, kada su traei utoite doli u Bosnu
(tada u sastavu Osmanlijske imperije). Jevrejska zajednica se odrala do dananjih dana, iako
u malom broju. Veliki broj Jevreja u gradskim sredinama BiH (Sarajevo, Tuzla, Banja Luka,
Doboj, Zenica itd.) se utopio u lokalno stanovnitvo a znaajan dio je nestao u pogromima
tokom Drugog svjetskog rata (danas u Tuzli stoji spomenik "Suza" posveen tim
deavanjima). Jedan dio je nakon rata kao svoj novi dom odabrao Izrael. O dugotrajnom
prisustvu Jevreja u BiH svjedoe sinagoga u Sarajevu, kao i Jevrejska groblja u Sarajevu,
Bihau i Tuzli, koji su danas vie historijski spomenici nego funkcionalne cjeline.

6. Refleksije austro-ugarske uprave na jevrejsku zajednicu u BiH

ivot Jevreja u Bosni i Hercegovini do dolaska austro-ugarske vlasti, nakon
Berlinskog kongresa, bio je prilino idilian. U prvi mah je postojao otpor
Austrijancima, ne samo kod Hadi Loje koji je organizirao vid otpora, ali ova velika
sila koja je okupirala Bosnu i Hercegovinu donijela je odreene evropske principe
upravljanja dravom. Lokalnoj jevrejskoj zajednici je bilo udno zato to je meu
dravnim slubenicima koje je Austro-ugarska dovela bilo dosta Jevreja iz Austrije,
eke, Poljske i zemalja u okviru AU carstva, a koji su bili Jevreji ali nisu govorili jezik
koji su domai Jevreji-Sefardi (sefarad-zapad, to se odnosi na panjolsku) razumjeli i
koji su koristili u kunom argonu odnosno jevrejsko-panjolski jezik. Jevreji
koji su doli sa AU upravom pripadaju akenaskoj grupi zapadnoevropskih Jevreja
koji koriste jidi kombinaciju hebrejskog, njemakog, ruskog i drugih slavenskih
jezika i jednostavno je bilo udno kakvi su to Jevreji koji ne znaju jezik. Ono to je
Jevrejska zajednica, pogotovo nakon nezavisnosti BiH, pokuala i na dobar nain uspjela, to
je da bude sastavni dio bh. drutvenog tkiva, ali da ne bude vezana ni za jedan od tri
konstitutivna naroda, kako se to u dananjem pravnom argonu kae. Nego, da samo bude dio
Bosne i Hercegovine i da kao svoju domovinu osjeaju Bosnu i Hercegovinu. Ono to je sa
AU dolo su i neki drugi obiaji: poeli su se otvarati industrijski pogoni, poelo je da cvjeta
bankarstvo, djelatnosti u kojima urbano stanovnitvo ima odreenu prednost nad ruralnim.
Upravo su Jevreji to i iskoristili, te jednostavno pokrenuli odreene pogone, bankarstvo, trgovinu a da
koristei svoje rodbinske i druge veze sa Jevrejima Evrope, jednostavno uspostavljaju meunarodne
trgovake kontakte. U toku AU uprave formirano je jevrejsko drutvo La Benevolencija, koje je
osnovano da bi se mladi Jevreji, kao talentirani ljudi, poeli slati na kolovanje budui da su akenaski
Jevreji jednostavno odskakali svojom edukacijom. Domaim Jevrejima je postalo jasno da nije
dovoljno samo voditi duan i mali biznis, nego da je potrebno i educirati se kako bi postali dravni
slubenici ili neto vie. U to doba univerziteti nisu postojali ni u BiH, ni u Zagrebu ili Beogradu tako
da su oni ili u Be, Prag, Budimpetu. Na taj nain smo dobili prve kolovane intelektualce koji su se,

nakon kolovanja, vratili u Bosnu i Hercegovinu, te je veliki broj ljekara, apotekara i pravnika svoje
znanje afrimirao u Bosni i Hercegovini. Godina 1918. oznaava kraj AU uprave i formiranje K

SHS/Jugoslavije; u takvoj konstelaciji Jevreji su formirali Savez jevrejskih opina

Jugoslavije.

7. Izvori za prouavanje historije, kulture, ivota i tradicije Jevreja u BiH

Meu brojnom literaturom, poseban znaaj imaju slijedee publikacije-knjige:
-Levy Moriz, Sefardi u Bosni, Sarajevo 1996;
-Pinto Avram, Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine, Sarajevo
1987.;
-Konforit Jozef, Travniki Jevreji, Sarajevo 1976.
-Danon Jakov, Verica Stoi, Hronika jevrejske optine u Banjalici,
Banjaluka 2007.
-Danon Jakov, Verica Stoi, Memoari na holokaust Jevreja
Bosanske Krajne, Banjaluka 2010.
-Vidakovi-Petrov Krika, Kultura panskih Jevreja na
jugoslovenskom tlu, Sarajevo 1990.
- Samija Sari, Jevrejska kulturna i druga drutva u Bosni i
Hercegovini 1885-1945., Sarajevo 1995.
-Isak Papo, Jevrejski almanah, Beograd 2000.
-Eli Tauber, Milena Gai, Jevrejska prezimena, Sarajevo 2013.
Znaajan doprinos u rasvjetljavanju prolosti Jevreja u BiH, daju i historijske knjige opeg
karaktera i provenijencije:
- Ismet Sejfija, Povijesne predispozicije i aktualni razvoj
graanskih asocijacija u BiH, Sarajevo 2008.
- Mustafa Imamovi, Historija Bonjaka, Sarajevo 1995.
-Malcom Noel, Povjest Bosne-kratki pregled, Sarajevo 1995.
- Kruevac Todor, Bosanskohercegovaki listovi, Sarajevo 1978.
- Hadiosmanovi Lamija, Biblioteke u Bosni i Hercegovini u
vrijeme austrougarske valadavine, Sarajevo 1980.
- Mujki Jusuf, Zavidovii kroz historiju, Zavidovii 1999.

8. Historiografija o Jevrejima u BiH

Za spoznavanje prolosti jedne drave, naroda, mjesta, prostora, regiona i ire, neophodno je
upoznavanje sa raznovrsnim historijskim izvorima, kako materijalnimpisanim,
tako i usmenim predanjima.Historijski izvori se po svom karakteru i znaaju dijele na
sekundarne (knjige, lanci, prikazi) i primarne (dokumentihistorijski izvori prvoga reda).
U zavisnosti od pristupa i konsultovanja historijskih izvora u velikoj mjeri zavisi i nivo
historijske spoznaje o odreenom historijskom pitanju.U izuavanju prolosti poev od
srednjega vijeka pa do dananjih dana, sa historijskog i uope istraivakog aspekta
najznaajniji su pisani historijski izvori.Najvei broj istih uva se u nadlenim strunim
ustanovama, arhivima, dok se manji broj nalazi u posjedu drugih ustanova, stvaralaca i
imalaca, kao i pojedinaca.Zahvaljujui dokumentima (historijskim izvorima prvoga reda),
nastala su izvrsna historijska djela, koja su rasvijetlila vane historijske dogaaje, procese i
pojave.Tako je kada je rije i o prolosti Jevreja u BiH. Naime, oni su historijski faktor i
historijska injenica na ovim prostorima od XV. stoljea pa sve dodanas. Pojavljuju se na ove
prostore sa pitanjem njihovog opstanka u njihovoj ranijoj hiljadugodinjoj domovini na

Pirinejskom poluotoku. Kako bi sauvali svoju religiju, tradiciju, kulturu i identitet, bjeei od
panjolske inkvizicije, nali su se na prostoru Osmanskog carstva, iji je sastavni dio bio i
prostor dananje BiH. Na osnovu dostupnih historijskih dokumenata (sidila i deftera), kao
zvanina godina dolaska Jevreja Sefarda u Bosni i Hercegovini uzima se 1502. godina.
Nakon toga, evidentno je sve brojnije prisustvo Jevreja Sefarda na podruju BiH, i oni
predstavljaju znaajan demografski, privredni i kulturoloki faktor. To je uslovilo osnivanje
njihovih zajednica jevrejskih opina, u osmanskom periodu: u Sarajevu i Travniku. U
austrougarskom periodu i kasnije i u drugim mjestima, Jevreji obrazuju svoje opine . ivot u
jevrejskoj opini odredio je ne samo njihov pravni i drutveno-politiki status, ve i njihov
ukupan poloaj i viestoljetnu sudbinu u BiH.

9. Objasnite pojmove holokaust, genocid i shoah

Holokaust je naziv za genocid nad idovima (te, u irem znaenju, i sistematsko
istrebljivanje drugih grupa), koje je za vrijeme Drugog svjetskog rata provedeno u
Evropi na teritoriju pod kontrolom nacistike Njemake i njenih saveznika.
Rije holokaust prvi je za taj genocid upotrijebio crkveni sabor protestantskih crkava
tadanje Zapadne Njemake. Postupno je uao u opu upotrebu i danas je to
osnovno znaenje rijei. Posebni termin upotrebljen je, da bi se ukazalo na osobiti
znaaj i intenzitet mrnje prema idovima i ideoloke osude idovstva, koji su bili u
osnovama nacistike ideologije. Iako je nacistika ideologija specifina (idovi se
proganjaju na temelju rase, a ne vjere), ta mrnja i osuda imaju duboke korijene u
kranskoj civilizaciji (antisemitizam). Termin postupno ulazi u upotrebu u raznim jezicima i
do 1970-ih postaje opeprihvaen. Postoje razlike u opsegu primjene pojma. Ponekad se
upotrebljava samo za genocid nad idovima; sami idovi oznaavaju ga hebrejskom rijeu
oa (sho'ah), koja u Starom Zavjetu znai "nevolja", a u srednjem vijeku dobila je znaenje
"unitenje". U irem znaenju, obuhvaa takoer i genocid nad Romima, te sustavno
unitavanje drugih grupa koje je nacistiki reim provodio: homoseksualaca, duevnih
bolesnika, politikih protivnika, poljskih i sovjetskih ratnih zarobljenika, Jehovnih svjedoka
itd. Tako su npr. duevni bolesnici bili prisilno sterilizirani (to se u to doba ponekad
primjenjivalo i u drugim zemljama), a kasnije odvoeni u logore i likvidirani.
Homoseksualnost se smatrala mentalnim poremeajem, pa su i neki od njih likvidirani. S
obzirom, da je rije "holokaust" postala opepoznata i snano emocionalno obojena, ponekad
je upotrebljavaju i ire, kada se eli oznaiti masovno i sustavno unitavanje, istrebljenje,
genocid.

10. Odnosi Nezavisne Drave Hrvatske i talijanskih vlasti na teritoriji

dananje BiH prema Jevrejima
Antiidovska kampanja pokrenuta je preko radija i novina, a u svim kolama i na fakultetima
uvedeno je pseudoznastveno "uenje o rasama" kao obavezni predmet. Donesen je niz
antiidovskih propisa, koji kulminiraju proglaenjem Nrnberkih zakona
15. 9. 1935., idovi gube njemako dravljanstvo; ne smiju obavljati nikakvu javnu slubu
(to naroito pogaa intelektualce: znanstvenike, profesore, lijenike, advokate, novinare itd.),
niti njihova djeca mogu pohaati javne kole; zabranjen je boravak idova na javnim
mjestima (parkovi, biblioteke, muzeji i dr); zabranjeno je sklapanje braka izmeu Arijaca i
idova kao i seksualni odnosi; zabranjeno je zapoljavanje Arijaca u kuanstvima idova, itd.
Ti su zakoni bili kasnije primijenjeni u svim pripojenim zemljama i okupiranim
podrujima, pa tako i u NDH u ijem sastavu je bila i Bosna i Hercegovina. Pod
njemakim pritiskom i Italija je 1938. godine uvela antiidovsko zakonodavstvo. Mjere

protiv idova poduzimaju pod njemakim pritiskom i zemlje istone Evrope; izuzetak
je ehoslovaka, koju meutim Njemaka zaposjeda 1938.-1939. Velik broj idova emigrirao
je iz tih drava. U Njemakoj je 1933. ivjelo oko 500.000 idova, od kojih je do 1939. oko
300.000 emigriralo. Sistemskoo istrebljenje idova i Roma koje je pokrenula nacistika
Njemaka, nazvano holokaust, provedeno je i u tadanjoj Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj uz
intenzivnu saradnju i sudjelovanje ustakog reima. Veina je likvidirana u Jasenovcu
i drugim logorima na podruju NDH, a znatan dio isporuen je nacistikoj Njemakoj
na likvidaciju. Odmah po preuzimanju vlasti zapoelo je brzo i nesmiljeno provoenje
rasistike politike protiv idova i Roma. U samo nekoliko mjeseci preneseni su rasistiki
zakoni (Nrnberki zakoni) i postupci iz nacistike Njemake (neki od njih primjenjeni su
takoer i na Srbe). Koncentracijski logori, prvenstveno Jasenovac, takoer su ubrzo
osnovani po nacistikom uzoru, a u njima su zatvarani, istrebljivani surovim
postupkom ili sustavno likvidirani idovi, Romi, Srbi, Bonjaci i Hrvati (politiki
protivnici reima). Masovna pogubljenja idova zapoela su ve u julu 1941.
Do jeseni 1942. veina idova i Roma sa podruja NDH bila je likvidirana, smjetena
u Jasenovac ili odvedena u nacistike logore, gdje e umrijeti ili biti ubijeni slijedeih
godina. Nekoliko stotina idova spaeno je zaslugom katolike crkve (osobito
nadbiskupa Alojzija Stepinca) ili pojedinaca koji su ih skrivali. Nekoliko hiljada spasilo
se bijegom na podruja pod vlau Italije ili Narodnooslobodilakog pokreta.
Ustaki teror provoen je i u Tuzli i njenoj okolini. Na udaru je bilo stanovnitvo
pravoslavne i jevrejske vjeroispovijesti, ali i pripadnici ostalih konfesija koji su bili
protivnici tog reima. Nakon stvaranja NDH 10. IV 1941. BiH se nala u njenom sastavu, a
bosanskohercegovaki muslimani proglaeni su Hrvatima muslimanske vjeroispovjesti.
Teritorij BiH je podjeljen na 22 upravne jedinice (velike upe), iji su se nazivi podudarali sa
nazivima upa srednjovjekovne bosanske drave. Ustaka ideologija je apsorbirala, te
oblikovala rasni antisemitizam po nacistikom modelu, a posljedice provedene politike protiv
Jevreja bile su potpuno identine - planske deportacije i organizirani sistem ubijanja u
koncentracionim logorima smrti. Gotovo odmah po proglaenju, u NDH donijeta je Zakonska
odredba o zatiti arijske krvi i asti hrvatskog naroda od 30. aprila 1941. godine, te se samim
nazivom izravno povezuje pojam "krvi" sa au nacije i "definira" ko se ima smatrati za
osobu jevrejskog porijekla, te kao takva predstavlja temelj za progon i genocid.
11. Muslimansko-jevrejski politiki odnosi u BiH kroz prizmu JMO
12. Pravni poloaj i organizacija Jevrejske zajednice 1918-1941. godine

13.Pravednici meu narodima iz BiH

Prije II. Svjetskog rata na teritoriji BiH ivjelo je preko 14.500 Jevreja od kojih je oko
70% stradalo u vihoru II. Svjetskog rata, a preostalih 30-tak posto spaeno je
zahvaljujui ili uestvovanju u NOB-u ili uz pomo komija, prijatelja, poznanika
ljudi sa kojima su zajedno ivjeli u Bosni stotinama godina. U BiH proglaeno je za
Pravednike 49 ljudi. Nisu Pravednici samo oni koji su dobili medalju Pravednika meu
narodima. To odlije zasluuju svi oni koji su rizikovali vlastiti ivot da spase jedan jevrejski
ivot, ato su radili bez ineteresa. To su obini ljudi, skromni koji nikada za svoj herojski in
nisu traili nagradu i neko posebno priznanje.Solidarnost pripadnika drugih nacionalnosti sa
jevrejskim stanovnitvom dola je uoi rata (oktobra 1940) do izraaja pri otklanjanju negativnih
posljedica povodom uredbe vlade Cvetkovi-Maek o ogranienju prava jevrejske djece na upis u
srednje i vie kole. Zbog toga su u Sarajevu napredni profesori formirali poseban prvi razred
gimnazije u tenji da omogue jevrejskoj omladini da nastavi kolovanje. Pojedinci su pruali otpor

provedbi antiidovskih mjera ilegalno spaavajui pojedine idove, za to je simbol postao

Oskar Schindler; Izrael je kasnije za takve pojedince uveo priznanje Pravednik meu
narodima. Takoer su takvu pomo pruali organizirani antifaistiki pokreti otpora u raznim
zemljama. Tako je bilo i u BiH, Hrvatskoj,Srbiji i drugim zemljama.

14. Naini spaavanja Jevreja u BiH u Drugom svjetskom ratu

Jevreji nisu bili samo spaavani u Sarajevu, iako u njemu najvie. Istraivanja i
intervjui pokazali su da su Jevreji spaavani i u Tuzli, Gradacu, Graanici, Doboju,
Mostaru, Cazinu, Jajcu, apljini, Konjicu, Zvorniku, Foi...Sve ispriane prie snimali
smo kamerom i fotoaparatom i pravili biljeke. Svjedoci su nam donijeli porodine
slike, dokumente, istorijski vrijedne predmete. Naputanje jevrejske vjere samo je, u
iznimnim sluajevima, jamilo izuzimanje iz primjene protujevrejskog rasnog zakona i
progona. Tzv. rasnim zakonom od 30. aprila 1941.godine Jevreji su definisani kao posebna
rasa, a okrunicom iz maja 1941., godine odreeno je da prelaz na katolicizam ili islam ne
znai i izuzee od primjene Zakonske odredbe o rasnoj pripadnosti. Iako je striktno nareeno
da se za svaki prelazak treba traiti odobrenje od Gradskog poglavarstva, bilo je mnogo
sluajeva gdje su imamati ili erijatske sudije omoguavale tajni prelazak na Islam.
Ravnateljstvo ustakog redarstva zatrailo je u maju 1941. godine od katolikih upnih ureda,
Evangelike i Pravoslavne optine, te islamske zajednice popise prelaska na njihovu vjeru. Na
popisima koji su po tom zahtjevu dostavljeni bilo je navedeno 1156 Jevreja koji su do maja
1941. promijenili vjeru. Veina je sveenika dala izvjetaj po godinama prelaza.
O ulozi franjevaca u spaavanju Jevreja BiH do sada nikada nije napravljeno jedno
ozbiljno istraivanje. 1941. Zapoeo je rat na tlu Jugoslavije. Generalni ministar
Franjevakog reda uputio je pismeni zahtjev franjevcima hrvatskog jezinog
podruja, da pomau i tite ugroene pripadnike drugih vjera i naroda, te da se ne
uputaju u bavljenje politikom. Franjevci desetljeima u crkvenim krugovima
sumnjieni su, zato to su branili Srbe i idove, zato to su bili na II zasjedanju
AVNOJ-a, zato to su iz svojih redova iskljuivali sveenike koji su urovali s
ustaama i slino. U Mostaru imamo biskupa fra Alojzija Miia koji pie otro pismo
protiv ustakih zloina u svojoj biskupiji. Vrhovna uprava Franjevakog reda u Rimu poslala
je 24. jula 1941. vrlo vanu uputu svim franjevakim zajednicama u NDH u kojoj se strogo
zabranjuje sudjelovanje franjevaca u ustakom pokretu, bilo kakva suradnja s reimom u
progonima Srba i idova, i zauzimanje i zatitu svih onih koje ustaki reim diskriminira i
progoni.

15. Ustaki/faistiki logori u Drugom svjetskom ratu na prostoru bive

Jugoslavije
Sistemsko istrebljenje idova i Roma koje je pokrenula nacistika Njemaka,
nazvano holokaust, provedeno je i u tadanjoj Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj uz
intenzivnu saradnju i sudjelovanje ustakog reima. Veina je likvidirana u Jasenovcu
i drugim logorima na podruju NDH, a znatan dio isporuen je nacistikoj Njemakoj
na likvidaciju. Odmah po preuzimanju vlasti zapoelo je brzo i nesmiljeno provoenje
rasistike politike protiv idova i Roma. U samo nekoliko mjeseci preneseni su rasistiki
zakoni (Nrnberki zakoni) i postupci iz nacistike Njemake (neki od njih primjenjeni su
takoer i na Srbe). Koncentracijski logori, prvenstveno Jasenovac, takoer su ubrzo
osnovani po nacistikom uzoru, a u njima su zatvarani, istrebljivani surovim
postupkom ili sustavno likvidirani idovi, Romi, Srbi, Bonjaci i Hrvati (politiki
protivnici reima) . Masovna pogubljenja idova zapoela su ve u julu 1941.

Do jeseni 1942. veina idova i Roma sa podruja NDH bila je likvidirana, smjetena
u Jasenovac ili odvedena u nacistike logore, gdje e umrijeti ili biti ubijeni slijedeih
godina. Nekoliko stotina idova spaeno je zaslugom katolike crkve (osobito
nadbiskupa Alojzija Stepinca) ili pojedinaca koji su ih skrivali. Nekoliko hiljada spasilo
se bijegom na podruja pod vlau Italije ili Narodnooslobodilakog pokreta.
Ustaki teror provoen je i u Tuzli i njenoj okolini. Na udaru je bilo stanovnitvo
pravoslavne i jevrejske vjeroispovijesti, ali i pripadnici ostalih konfesija koji su bili
protivnici tog reima.

16. Jevreji Bijeljine

Jo za vrijeme turske okupacije 1864. godine u Bijeljini su registrovane 93 muke osobe
jevrejskog porijekla. S obzirom da su se tada raunale samo muke osobe, procjenjuje je da je
ukupan broj Jevreja iznosio oko 200. Predstavnici Sefarda su familije Danon, Alarac, Papo i
Alkalaj. Oni su u Bijeljinu doli iz Sarajeva, Skoplja i Soluna gdje su se naselili u 16. vijeku
nakon protjerivanja iz panjolske. Jevreji su se uglavnom bavili trgovinom, a u Bijeljini su
nali idealnu klimu za uzgajanje i izvoz povra, voa, itarica, ali i stoke. Prve poznate
bijeljinske trgovake porodice bile su Papo i alom. Oni su posjedovali veliki kapital, a u
gradskoj kui su branili interese naroda. Sefardi su se bili u potpunosti naselili u blizini
dananje O Sveti Sava. Oni su u samom gradu imali svoj mali hram sa dva rabina. U
blizini hrama je postojala mala biblioteka u kojoj je bila iskljuivo literatura koja je
pripovjedala njihovu religiju, a takoer su imali i osnovnu kolu sa jedanaest uenika.
Nova faza bijeljinskij Jevreja poela je sa okupacijom od strane Habsburke monarhije 1878.
godine. Jevrejska zajednica je tada snano rasla dolaskom Jevreja Akenaza uglavnom iz
Njemake i okolnih zemalja. Meu poznatijim Akenazima bili su Gabor Grinfeld, Arpad Vajl
i Vilim vicer. Svi oni su bili trgovci. Odnos izmeu jevrejskih predstavnika u poetku je bio
zategnut, ali je izgradnja velike zajednike sinagoge 1900. godine doprinijela pomirenju
izmeu dvije grupe. Sinagoga se nalazila u blizini dananjeg hotela Drina. Imala je dvije
kule, ispred nje je bio veliki ureeni vrt i bilo je lijepo asfaltirano.Kada su Nijemci 1941.
godine okupirali Bijeljinu, sinagoga je opljakana. Nakon toga je komunistika vlada naredila
njeno ruenje. Tada je Bijeljina ostala bez sinagoge. Broj Jevreja u Bijeljini prije Drugog
svjetskog rata iznosio je oko 350. 90% njih je prevezeno u logore Auvic, Jasenovac i
Buhenvald. Preivjeli Jevreji su emigrirali u inostranstvo. Od ponovnog dolaska u Bijeljinu,
oni su uglavnom ivjeli u abi sokaku. Akenazi su najveim dijelom ivjeli u tri ulice: Vuka
Karadia, Kneza Miloa i Knjeginje Milice, a nekoliko porodica je ivjelo u ulici Svetog
Save. U jednoj od glavnih ulica u gradu, dananja Karaoreva, nalazili su se prestini
stambeni i poslovni objekti u kojima su radili i ivjeli Jevreji. Poznati i imuni trgovac Arpad
Vajl je poetkom 19. vijeka sagradio kuu preko puta gradske vijenice. Ona da nas i pripada
gradskoj vijenici, a prije nekoliko godina je renovirana. Skladan ivot bijeljinskih Jevreja
uniten je tokom Drugog svjetskog rata dolaskom Nijemaca i ustaa. Kao to je ve
spomenuto, oko 320 jevreja iz bijeljinskog okruga je umrlo u koncentracionim logorima. U
to vrijeme je bilo veoma malo medicinskih radnika, a kao posebno dobar i predan doktor
izdvojio se Jevrej Jakov Kohut. Roen je 1836. godine u Beu, a nakon to je zavrio studije
medicine, pridruio se turskoj vojnoj slubi i 1865. godine doao je u Bijeljinu. Tu je ostao
sve do svoje smrti 1905. godine. Jedno vrijeme je bio jedini doktor u Bijeljini, ali je svakako
bio pouzdan i human ovjek. Svi Semberci su ga veoma potovali, a meu srpskim seljacima
je bio toliko uvaen da je njegovo ime postalo olienje za doktora. Jevreji su, kao mala
etnika grupa, imali svoja udruenja u Bijeljini. Meutim, oni se nisu izdvajali iz
svoje okoline i aktivno su uestvovali u drutvenom ivotu grada. Iako su inili 5% od
ukupnog stanovnita Bijeljine, oni su imali veliki doprinos u kulturnom ivotu Bijeljine. Oni

su otvorili biblioteku, a trgovac Moko M. Papo je bio aktivan u biblioteci (dananja Filip
Vinji) i bio je veliki donator knjiga. Judita Hajon i Mihael Levi su konstantno radili u
teatru gdje su bili zadueni za scene, a Geza Grinfeld je bio uvaeni lan hora Srbadija. Sve
u svemu, Jevreji su bili veoma potovani u Bijeljini i, to je najbitnije, Bijeljinci ih nisu
gledali kao strance, ve su ih prihvatili kao svoje iskrene prijatelje.
17. Sarajevo mali Jerusalem (Jerualajim katan)

18. Promjene u politikom pristupu istraivanju holokausta u evropskim

dravama nakon Hladnoga rata
Osim izazivanja horora kod sluaoca, sjeanja sa politike i naune perspektive,
govore da je nuno evaluirati dominantna objanjenja holokausta. Pisanje o holokaustu do
skora se baziralo na ideji da je ubistvo Jevreja industrijski genocid, implementiran na bazi
eugeninog svjetonazora, koji je Jevreje smatrao niom rasom ali da je isti poao ad hoc,
reaktivnim putem zbog toka rata koji je suzio horizont nacistikog reima, rezultirajui hitnim
programom djelovanja, koji bi izgledao mnogo drugaije da je Njemaka dobila rat.
Kraj Hladnog rata i otvaranje arhiva bivih komunistikih zemalja pomogao je ponovnom
interesu za pitanja reparacije za prisilni rad, nacistikog zlata, bankovnih rauna rtava,
opljakanih umjetnina i dr. Njemake firme su takoer otvorile svoje arhive, i danas postoje
studije biznisa tokom Treeg Rajha, od historija kompanija (kao to su na pr. Volkswagen ili
Deutche Bank) do analiza osiguranja i bankarskog sistema. Druga posljedica kraja Hladnog
rata bilo je poveana svijest da je holokaust transnacionalni fenomen koji nije zaobiao
gotovo nijednu zemlju Europe. Prema tome, zemlje od Portugala do Latvije ustanovile su
nacionalne komisije koje se bave njihovom ulogom u holokastu, to je rezultiralo da je
tokholm forum 2000. godine odredio 27. januar kao Dan sjeanja na holokaust. Ovo nije
bila jednoglasna odluka: kako historiari otkrivaju dimenzije genocida, karikatura nacizma
kao produkta zla koji nema nita sa nama rasplinjuje se te se javlja negativnost spram
radnji koje mnogi vide kao blaenje nacionalne asti. Nigdje to nije tako jasno kao u
postkomunistikoj istonoj Europi, gdje su borbe sa prolou iskrsle nakon potiskivanja u
toku Hladnog rata i gdje je znaenje Drugog svjetskog rata nedjeljivo od druge diktature
komunistike vlasti poslije 1945. godine. to dalje idemo od Drugog svjetskog rata, vea je
nesuglasica oko njegovog znaenja. Kraj hladnoratovske brutalne stabilnosti znai da
vienja koja su nekad bila marginalna ili smatrana luakim ponovo mogu isplivati na
povrinu, i anti-faistiki koncenzus je radikalno izazvan, a negdje potpuno razgraen. U
Italiji Silvija Berluskonija, na primjer, takozvana post-faistika naracija da su svi Italijani bili
rtve postala je norma. Nije sluajno da su anti-imigracijsko nasilje i politika slavnih
prepoznatljivi elementi aktuelne italijanske scene.

19. Kontekstualiziranje Auvica kao simbola holokausta

U zapadnoj Europi naa slika holokausta centrirana je na Auvic-Birkenau, zloglasni logor
smrti koji je postao ikonom zla. Auvic je bio glavni grad holokausta, gdje su Jevreji i Romi
iz cijele Europe slani da budu ubijeni. Sa mnogim pomonim kampovima u Gornjoj leziji,
Auvic je bio i glavni centar industrije bazirane na prisilnom radu (koji je ekonomski malo
donio, pri tom uzrokovavi ogromnu bol i patnju desetinama hiljada zatvorenika). Ali Auvic
nije sinonim za holokaust per se, koji je fenomen cijele Europe, blii kolonijalim
masakrima nego poznatoj slici koncentracionog kampa. Sindrom Auvica, koji nas je drao
fasciniranim sa navodnim paradoksom moderne tehnologije u slubi masovnog ubistva,

zaustavio nas je od sagledavanja drugih aspekata holokausta. Ako elimo pogledati u srce
tame, onda relativno nepoznati Aktion Reinhard kampovi prvi padaju na pamet. Zajedno sa
Chelmno i Warthegau (dio zapadne Poljske koja je pripojena Rajhu), gdje su prvi puta Jevreji
ubijani u kombijima punjenim gasom, mali Aktion Reinhard kampovi, imenovani po
Reinhardu Heydrichu, efu RSHA (ubijen od strane ekih partizana 1942.) pod imenima
Belzec, Sobibor i Treblinka bili su odgovorni, u periodu svog kratkog djelovanja (zatvoreni do
kraja 1943.), za ubistvo vie od 1,5 miliona Jevreja. Organizirani od strane Odila Globocnik-a
(SS i policijskog voe, rodom Austrijanca) u Lublinu, to su bili isti kampovi smrti, bez
ikakve druge namjene. I proces je bio neugodan preko svake granice. Previe dugo smo
govorili o modernosti procesa ubijanja, krijui se od stvarnosti sa priom o industrijskom
genocidu, kao da je isti bio ist, jednostavan i tehnika stvar. Meutim, motori koji su
proizvodili karbon monoksid esto su se kvarili, uzrokovavi jako sporu smrt.
Ali manje od pola rtava holokausta ubijeno je u kampovima, i od toga nekih 1,2 miliona
ubijeni su u pravim koncentracionim kampovima, odnosno onima kojima je upravljao SS, a
ne istim kampovima smrti. Prije nego to su nacisti organizirali kampove smrti u
okupiranoj Poljskoj 1942. godine oko 1,5 miliona Jevreja ubijeno je u masakrima
strijeljanjem. Neki historiari zapazili su karnevalsku atmosferu na masovnim strijeljanjima
koja su slijedila u prvom valu kroz istonu Poljsku i Sovjetski Savez 1941./42. Fotografije
prikazuju nasmijane delate na umskim istinama, a klicajua lokalna populacija svuda je i u
njemakim i u istonoeuropskim gradovima.

20. Kako smo preivjeli: iskustva Jevreja koji su preivjeli logore smrti.
Danilo Nikoli roen je 1938. godine u Sarajevu; do penzionisanja obavljao je dunost
predsjednika Jevrejske opine Sarajevo; trenutno je predsjednik Komisije za brigu o
preivjelim holokausta pri Jevrejskoj zajednici BiH. Djed Danila NIKOLIA sa majine
strane, LEVI (Benjamina) Jakob, rodio se 1889. godine u Sarajevu. U toku Drugog svjetskog
rata skrivao se na jednom imanju u selu Ivanii kod Srednjeg blizu Sarajeva, gdje je i dalje
radio kao obuar po potrebi. Godine 1943. ubili su ga etnici. Sahranjen je na imanju gdje je
bila kua u kojoj je stanovao. I danas postoji jedan skromni spomenik na tom mjestu.
Baka Danila NIKOLIA sa majine strane, djevojaki se prezivala Maestro, roena je 1889.
godine u Sarajevu. U vrijeme holokausta stradala je njena cijela porodica: otac, majka, tri
brata i dvije sestre. Majka Danila NIKOLIA, Dona-Donka LEVI, roena 1909. god. bila je
jedna od sedmero djece svojih roditelja. Najstariji njen brat, Rafael, roen 1907. god. bio je
oenjen, a Drugi svjetski rat preivjeo je u njemakom zarobljenitvu. U BiH, danas ima 126
osoba Jevreja koji su preivjeli holokaust. Samo za Sarajevo, pred Drugi svjetski rat, u
Sarajevu je od 45 000 stanovnika, 11 500 je bilo Jevreja, znai skoro svaki etvrti graanin je
bio Jevrej. Poslije rata, oko 3000-2800 se vratilo u Sarajevo; svi ostali su stradali ili po
logorima ili koji su uspjeli pobjei neto malo za Ameriku ili u vicarsku, tako da ih se, tako
da ih se 2800 vratilo u Sarajevo poslije Drugog svjetskog rata. Jedna od tetaka Danila
NIKOLIA i jedina od tetaka koja je preivjela Drugi svjetski rat zvala se Flora-Rozika. Bila
je roena 1911.god. i ivjela je u Sarajevu. Drugi svjetski rat preivjela je u Sarajevu krijui
se u pekari kod ovjeka za koga se tada i udala. Druga tetka zvala se Reina-Regina i bila je
udata za Bertolda MONTILJA iz Doboja. Oni su imali jednu kerku Floru roenu 1938.god.
Cijela porodica je stradala u logoru. Trea tetka zvala se Simha-Sida, bila je roena 1920.god.
i udata za Avrama ROMANA iz Travnika. Avram i Simha-Sida imali su jedno dijete. Sve troje
su stradali u holokaustu. etvrta tetka zvala se Angela LEVI. Roena je bila 1923.god. Bila je
djevojka. Takoer, odvedena je u logor odakle se nije vratila.
Istina moja sjeanja su sasvim mala jer sam ja bio dijete, ali i ono to sam uo od svoje
majke, jer otac mi je stradao u Drugom svjetskom ratu, to u da vam ispriam. Dakle, prvo

bombardovanje u Sarajevu u aprilu 1941.godine, jedna od bombi tada pogodila je i dio kue
u Logavinoj ulici gdje su ivjeli moji roditelji, i poto je bila brojna porodica moje majke, mi
smo preselili kod moje babe. Tad je moj otac odluio da se mi iselimo iz Sarajeva jer je ve
moja majka odmah izgubila posao, radila je u tvornici arapa, dobila otkaz kao Jevrejka,
on je dobio otkaz u Poreskoj upravi i onda je odluio da idemo jer imao je
neke prijatelje i neke daljnje roake koji su ivjeli u Crnoj Gori, i mi smo se preselili za Crnu
Goru. Crna Gora je bila okupaciona zona Italije, i moram vam rei da tamo, za svo vrijeme
okupacije dok su bili Talijani na vlasti, nismo imali nekih veih problema. ivjeli smo u
jednom iznajmljenom stanu, to je bilo pola kue, gdje su bile dvije prostorije, na periferiji
Nikia. I sve je bilo uredu dok nije kapitulirala Italija, i im je kapitulirala Italija, jo ni
Talijani se nisu bili povukli, ve su Nijemci uli tu, i jedna Njemaka patrola je naila na
zasjedu partizansku, i valjda su tu poginuli neki Nijemci uslijedila je odmazda i pohvatali
su
ja mislim, jedno dvadeset mukaraca kao taoce i odveli u u Niki u zatvor. Onda smo na
preporuku nekih prijatelja, povukli se u sela izvan Nikia i tako sve do konca '44. godine,
moda tamo i poetak '45-te, kad su ve Nijemci poeli da gube teritorije po Crnoj Gori. I za
sve vrijeme tog boravka u tim zbjegovima mi smo se hranili ili na kazanima koji su bili za
vojsku ili na nekim improvizovanim kuhinjama. Ja imam sjeanje iz tog doba, tad su ve
poela bombardovanja, as njemaka as saveznika. I im bi uli avione, bili smo u jednom
selu koje se zovu Grebice to su mi poslije rekli i sjeam se iz tog perioda, im bi uli
avione, mi smo svi djeca bjeali u jednu peinu. Tako bjeei, znai zajedno za vojskom, iz
sela u selo, iz mjesta u mjesto, smo i doekali osloboenje. Moja majka je bila jako zabrinuta
jer nije znala ta se desilo sa njenom porodicom u Sarajevu i eljela je ii to prije. Kad smo
uli da je osloboeno Sarajevo, ona je pod svaku cijenu htjela da doe u Sarajevo da vidi ta
je sa njenom porodicom. I tako smo krenuli, znam, to mi je majka priala, a i ja se malo
sjeam, kako smo putovali. Ja mislim da smo etiri-pet dana putovali do Sarajeva. Sarajevo
je bilo osloboeno kad smo doli tu, i sjeam se da je moja majka imala, toga se sjeam
dobro,
jedan kufer od prua. I sa stanice, stare eljeznike stanice u Sarajevu, uskotrane, koje vie
nema, do grada smo ili pjeke. To mi je bilo jako dugo, i kad smo doli gdje je Hipotekarna
banka sad krenuli smo prema Bjelavama, i odmah na poetku bila je tu bosanska kua sad
je tu neka nova gradnja tu je moja majka ula, i to mi je ostalo u sjeanju, kua bosanska sa
jednom divnom avlijom koja je bila puna cvijea. Tu je bila jedna stara muslimanka koja je
radila sa mojom majkom u Tvornici arapa Klju jer je moja mama tamo radila i svratila
je kod nje, i znam da je nas ta ena htjela da pozove u kuu, i znam da je moja majka rekla
Ne, mi ne moemo da uemo u kuu jer smo svrabljivi., imali smo svrab, svi. I onda nas je
posjela u tu avliju i sjeam se, eto zbog ega se sjeam itave te... ena je iznijela pred nas
zdjelu treanja znai proljee je, ve su bile trenje i ja sam onako, dok me mama nije
uhvatila za ruku i rekla Nemoj sve da pojede. Ta je ena dovela tu moju tetku, jedinu
preivjelu, koja je opet preivjela rat, jer je bila udata za katolika pa je taj katolik htio da je
poto je oti'o u ustae htio da je prokae da je Jevrejka da bi sebe opravd'o jer je bio
oenjen Jevrejkom, i ona je pobjegla bila u neka sela, poslije se vratila, udala se za nekog
pekara, i taj je pekar nju itavo vrijeme krio u pekari dok se nije rat zavrio. I ona je dovela
moju tetku tu, ja je nisam poznavao enu prvi put vidio u ivotu. Ona nas je odvela, u
Vrazovoj, tu su ambulante, hitna pomo i tako, bile - s druge strane, tamo u podrumu, tu je
bio kono-venerini zavod, institut, ta je i rekla je, vi budite ovdje ja u vam donijeti
odjeu. Kad smo uli dole, skinuli su, odvojili su ene i djecu na jednu stranu, bilo je i
mukih, odvojili su nas, i namazali, toga se sjeam, sve osim lica, i kosu, ma sve, sve su
namazali nekom utom mau, iz nekih konzervi. I onda su nas odveli pod tueve, istuirali
nas, i u tom je moja tetka dola i donijela meni nekakvu odjeu za dijete i za moju majku, i

onda smo otili kod nje kui. Kakva je to mast bila, ja sam to pri'o doktorima poslije, oni
kau sumporova, nikad mi nisu uspjeli objasniti da postoji tako efikasan lijek protiv svraba.
Odvela nas je kui, kod sebe, naravno, sve one stvari, sjeam se da je bacila u upu. I poslije
dugo je, te su stvari otkuhavane, neto smo uspjeli ponovo obu' , i kod nje smo ivjeli jo tri
mjeseca, i vratio se moj ujak, koji je bio u njemakom zarobljenitvu kao oficir jugoslovenske
vojske koja je, oni su njega odveli... Prema spisku, prema kazivanju, 49-oro najue porodice
nae, stradalo je u raznim logorima od akova, Jasenovca, pa ak i do Auvica. Moja majka
imala je brata i jo pet sestara, samo je jedna ostala iva, one etiri su stradale. Moj ujak je
imao enu i estero djece, niko nije preivio, svi su stradali u toku Drugog svjetskog rata.
Godine '44-e je bila jedna provala partizanska u nikiki zatvor i svi su oni otili, navodno,
osloboeni, oni koji su pobijeni oni su sahranjeni tako da se ne zna ko je, ali oni koji su
pobjegli, i posljednje informacije koje sam ja imao o svom ocu da je strad'o kod Zidanog
mosta, kad se Lerova jedinica povlaila tamo je bio jedan veliki okraj izmeu partizanskih
jedinica, i da je posljednji put vien tamo i da je tamo stradao.
21. Jevreji u BiH poslije Drugog svjetskog rata
22. Promjene u politikom pristupu istraivanju rtava Drugog svjetskog rata u BiH
23. Posljedice Drugog svjetskog rata na bosanski komiluk

24. Politika (ne)sjeanja na komije Jevreje - rtve holokausta - u BiH.

Mnogi holokaust pokuavaju upotrijebiti kako bi oznaili stradanje i drugih ljudi, ne
samo Jevreja. Zbog toga su se neki dosjetili pa u posljednje vrijeme kad govore o stradanju,
kad govore o holokaustu a misle na stradanje Jevreja, onda to h piu velikim slovom, a kad
govore o drugima onda to h piu malim slovom. Ali u principu holokaust je rezerviran za
stradanje Jevreja. Dakle, ta hou rei, politika sjeanja u BiH poslije Drugog svjetskog rata
je uglavnom promovirala herojstvo partizana i akcenat je bio na sjeanje na rtve faistikog
terora. Dakle, bez posebnog naznaavanja stradanja jednih ili drugih, ili bez posebnog
isticanja stradanja Jevreja.Kad pogledate spomenike koji su graeni - ne samo na prostoru
Bosne, a takvih je zapravo na prostorima BiH vrlo malo, nego i drugdje onda vi vidite da su
uglavnom i mjesta na kojima su stradali Jevreji uglavnom obiljeavana kao mjesta na kojima
su stradali nai narodi, pripadnici naih naroda, ili su to najee partizani ili komunisti ili
pripadnici NOP-a. Dakle, to herojstvo koje je pripisivano partizanima i sjeanje na rtve
faizma nije ostavilo prostor za posebno naglaavanje rtava holokausta Jevreja. Ako
pogledate prostor BiH da se tu procentualno najvei broj stradalih odnosi upravo na Jevreje.
Bilo je recimo u BiH negdje oko 14 000-14 500 Jevreja do Drugog svjetskog rata. Od nekih
10 000 Jevreja koliko ih je bilo u Sarajevu taj broj stradalih se kree izmeu 7 000 i 8 000.
Oko 10 000-10 500 Jevreja u BiH je likvidirano, to je ogroman broj u odnosu na broj
stanovnika, na broj Jevreja koji je bio. S druge strane, ako pogledate recimo samo podatak da
je u Sarajevu tad bilo nekih 50 000 ljudi i da je od tih 50 000, 10 000 bilo Jevreja znai to je
skoro petina stanovnitva su bili Jevreji i od tih 10000 vie od 70% je likvidirano. U
Sarajevu, imate nekoliko, spomenika koji govore o sjeanju na Drugi svjetski rat, o
partizanima, o rtvama terora, komunistima koji su hrabro poginuli u ovim akcijama ili onim
akcijama, ali nemate spomenika koji bi posebno izdvajao rtve holokausta. U jevrejskom
groblju u Sarajevu, ali ak i u tom groblju, koje nije naravno groblje koje je napravljeno kao
neka spomenika cjelina za rtve holokausta, jer je to prostor, koji je kao cjelina, dakle kao
groblje, koristilo se kao groblje jo od 16. stoljea, ali unutar tog groblja je, poslije Drugog
svjetskog rata, napravljena je spomen-kosturnica i podignuti su i neki spomenici koji trebaju

podsjeati na rtve rata. Unutar samog jevrejskog groblja imate spomenike koji trebaju da
simboliziraju i podsjeaju ljude na rtve holokausta, imate natpise koji ni u jednoj rijei ne
upotrebljavaju pojam holokaust nego govore o Jevrejima rtvama faistikog terora, i
zapravo, posebno se naglaava Jevrejima borcima, nemate one koji nisu borci nego se
akcenat stavlja na rtve, Jevreje, ali borce, dakle partizane, pripadnike NOP-a. A najvei broj
Jevreja je likvidiran ne u partizanskim jedinicama, nego su likvidirani kao civili. Odlazak u
partizane je za Jevreje, zapravo, znaio spas. Knjiga autora Jovana Bajforda, govori o starom
Sajmitu. To je bio jedan logor, danas je to dio Beograda i u toku Drugog svjetskog rata on se
zapravo to je znai bio jedan logor, pred rat je tu napravljen niz malih zgrada, znai jedan
prostor, gdje se trebao odravati sajam, to je dio danas prema Uu i dr. oping centrima taj
dio dananjeg Beograda je u ratu 1941.-1945. zapravo bio dio Nezavisne Drave Hrvatske.
Taj prostor gdje je bio taj logor Nijemci su onda taj prostor Sajmita pretvorili u logor i tu
je stradalo nekih 10 000 do 12 000 Jevreja. Ali politika sjeanja nije vodila na
sjeanje na rtve holokausta to je klasian primjer nego zapravo na rtve faistikog
terora, i ovaj autor Jovan Bajford prati, a manje vie njegov model se onda moe primijeniti
na sva ostala mjesta holokausta, on prati kako se zapravo promjenom drutvenih okolnosti
poslije Drugog svjetskog rata, pa u vrijeme socijalizma a i post-socijalizma, kako su te
drutvene okolnosti marginalizirale sjeanje na holokaust i to na klasinim mjestima
holokausta. Dakle, nemate naglaavanja da su to Jevreji, rtve holokausta i tako dalje, nego se
naglaava: to su rtve Srba, Roma i Jevreja. Dakle, imate novu politiku koja kako bi naglasila
nacionalne rtve, te nacionalne rtve izjednaava sa rtvama holokausta i time, zapravo, daju
vei znaaj vlastitim nacionalnim rtvama. I opet imate politiku marginalizacije
holokausta.Manje-vie identian model je i u drugim dijelovima Jugoslavije, pa i kod nas u
Bosni i Hercegovini. I ako se sjeamo rtava Drugog svjetskog rata onda,
kada je usvojena ili doneena ova preporuka o obiljeavanju 27. januara kao Dana holokausta
- mi ovdje nismo imali zapravo nikakvu posebnu, niti posebne datume, niti posebna mjesta na
kojima bismo se sjeali holokausta. Na koji nain mi danas moemo graditi sjeanje na
holokaust? Ako ostanemo na ovom sjeanju za 27. januar onda neemo naravno puno
napraviti. Svi emo se sjeati samo 27. januara, znaemo da e se organizirati neke izlobe, da
e moda biti promocije nekih knjiga, i dva ili tri dana nakon toga svi emo ponovo zaboraviti
na te rtve holokausta. Kljuna stvar, injenica da nemamo posebno sjeanje na holokaust
uope ne znai da se rtve holokausta nisu istraivale, naprotiv, rtve holokausta su ve od
pedesetih godina bile predmet istraivanja i razmjere holokausta i u Bosni, ali i na prostorima
Jugoslavije su itekako dobro poznate. to, naravno, ne znai, da jo uvijek nema prostora da
se prave neka nova istraivanja, da se daju neke nove perspektive, te da se dodaju neki novi
argumenti.
25. Zastupljenost tema holokausta i jevrejske prolosti u nacionalnoj historiji
26. Materijali za poduavanje o holokaustu u udbenikoj literaturi: navedite primjere
i objasnite njihovu poruku
27. Globalna vs. nacionalna sjeanja na holokaust
28. Memorijalni centri u svijetu kao uvari sjeanja na holokaust

29. Konceptualiziranje holokausta kao univerzalne paradigme

Meunarodna suenja, sve vea tematska istraivanja i implementacija meunarodne pravde
u post-konfliktnim zonama nakon holokausta razvili su razumijevanje zloina protiv

ovjenosti i genocida iji je holokaust glavni primjer. Ovakvo stanje imalo je uticaj
gotovo irom svijeta imalo je posljedice i na obrazovni sektor zemalja koje nisu dotaknute
holokaustom. Mnoge od ovih zemalja ukljuile su lekcije o holokaustu u svoje nastavne
planove i udbenike u posljednjih 20 godina. U njihovom sluaju, zloini nad Jevrejima pod
nacionalsocijalizmom vrijedni su panje zbog monstruoznih razmjera dogaaja i univerzalnog
znaaja istog. Holokaust se posmatra kao paradigmatini dogaaj bez obzira na to gdje se
nalazi u okvirima nacionalnog i nacionalne historije. Meunarodni ili globalni pristup historiji
jasnije u odnosu na nacionalno orijentisanu naraciju pokazuje da odreene historijske pojave
imaju razliito znaenje u nacionalnom kontekstu, dok drugi imaju globalni znaaj bez obzira
na nacionalnu naraciju. Autori historijski udbenika u zapadnoj Evropi sve veu panju
pridaju politici sjeanja da bi studentima omoguili da razumiju procese promjene sjeanja
koji nisu fiksirani kroz historijske dogaaje ve pod uticajem razliitih interesa kojih ljudi
imaju u historiji. Ovo najbolje ilustruju njemake i francuski udbenici: prezentiraju slike
memorijalnih centara holokausta u dva razliita dijela svijeta, postavljajui pitanje zato se, s
jedne strane holokaust pamti na svim ovim mjestima, a sa druge, zato se veliina, dizajn i
funkcija memorijalnih mjesta razlikuje. Prezentacija holokausta koja dekontekstualizira isti od
historijske pozadine izostavlja detaljan opis uspona nacizma. Uzimajui u obzir ogranieno
vrijeme za poduavanje o holokaustu, plan i program se uglavnom fokusira na najgore faze
ove historije i rijetko se bavi razliitim koracima, od diskriminacije do egzekucije.
Nedostatak dekontekstualizacije holokausta je taj da ostaje nepovezan sa irokom lepezom
nacistikog nasilja na rasnoj i drugoj osnovi, kao to je sluaj nasilja nad Romima ili
hendikepiranima. Iako autori udbenika uzimaju holokaust kao dio ire cjeline, esto je
jedini sluaj genocida predoen u cjelini, ime se totalitet i razliitost rasistike prijetnje nikad
stvarno ne adresira. Analiza udbenika u SAD-u pokazala je da neki udbenici spominju samo
Jevreje kao rtve nacistikog rasizma. Neke zemlje i dalje odbacuju ukljuivanje holokausta u
svoje nastavne programe; u ovim sluajevima politiki podrane strategije aktivnog negiranja
esto su na djelu (kakav je sluaj u nekim zemljama Bliskog istoka). Diseminacija
obrazovanja o holokaustu interpretira se kao nova vrsta kulturnog hegemonizma sa Zapada.
30. Poloaj Jevreja u BiH u doba osmanske uprave

31. Sefardski identitet Jevreja BiH

Odakle ili kakve vrste Jevreja, zaviajno imamo u Osmanskoj imperiji? Imamo Jevreje
Sefarde koji mnogo dolaze nakon to je panjolska 1492. godine pala pod vlast Ferdinanda i
Izabele. Vrlo je zanimljjvo da su Jevreji odmah dobili edikt o izgonu; nareeno im je da
odmah napuste paniju, dok je za muslimane ostavljen neki interregnum da mogu ostati. Tako
je jedan dio Jevreja pobjegao na teritorij dananjeg Portugala, no velika veina Jevreja - imate
o tome i statistike podatke kod Meca - upuuje se preko Sredozemlja u Tunis i ono to danas
nazivamo zemlje Magreba i na lae se ukrcavaju i idu prema Carigradu/Istanbulu. Odatle,
veliki broj dolazi u Bosnu. U ovim dokumentima, koje ja imam a imate i Spomenicu 400
godina od dolaska Jevreja u BiH koja je nedavno obiljeena kud su se ti Jevreji useljavali i
kojim marrutama u Bosnu koja je 1463. godine de facto bila integralni dio
Osmanskog carstva. Na osnovu dostupnih historijskih dokumenata (sidila
i deftera), kao zvanina godina dolaska Jevreja Sefarda u Bosni i
Hercegovini uzima se 1502. godina. Nakon toga, evidentno je sve brojnije
prisustvo Jevreja Sefarda na podruju BiH, i oni predstavljaju znaajan
demografski, privredni i kulturoloki faktor. To je uslovilo osnivanje njihovih
zajednica jevrejskih opina, u osmanskom periodu: u Sarajevu i Travniku. U
austrougarskom periodu i kasnije i u drugim mjestima, Jevreji obrazuju

svoje opine . ivot u jevrejskoj opini odredio je ne samo njihov pravni i

drutveno-politiki status, ve i njihov ukupan poloaj i viestoljetnu
sudbinu u BiH. Stoljeima nakon dolaska u BiH, Jevreji Sefardi nisu doivjeli
neke znaajnije promjene. Posebno do promjena nije dolo u njihovom vjerskom i
porodinom ivotu. Uticaj Sefarda u osmanskom carstvu bio je oit, posebno u oblasti
trgovine i zanatstva, ali i kulture uope. Odreena prekretnica u njihovom ivotu desila se u
vremenu austrougarske uprave. Naime, jevrejska zajednica, koja se u dugom historijskom
periodu od preko tri stoljea potpuno aklimatizirala, doivljava je u ovom periodu znatne
promjene.

32. Akenaski identitet Jevreja BiH

Trea vrsta Jevreja su Akenazi iz Evrope, koji su predstavljali vaan upravni, nauni i
privredni potencijal austrougarske Monarhije. Jevreji Akenazi i starosjedioci Sefardi znatno
su se razlikovali po jeziku, porijeklu, kulturi, tradiciji, obiajima, mentalitetu i drugim
osobinama. Naime, vi znate, da ih je rimski imperator Tit raselio jednostavno nakon nekoliko
pobuna jevrejskih iz Jerusalima. Jednu grupu Tit je raselio u dolinu Rajne i oni su bili, prije
Osmanske imperije, na hiljadu godina. Kako to biljei Karen Armstrong u knjizi The Battle
for God svaki evropski grad (Lion, Be, Majnc, Minhen) ima datum kad je u XII. ili XIV.
stoljeu protjerao Jevreje. I oni bjee prema Osmanskoj imperiji, koja postepeno jaa. Poloaj
Jevreja u islamskim imperijama je bio mnogo bolji nego u kranskim dravama u Evropi.
Akenazi stiu, ali se svi od 1550. pa do propasti Osmanske imperije, utapaju u neto to je
poznato kao osmanski Jevreji ili Jevreji osmanske imperije. Bernard Lewis pie knjigu pod
nazivom Jevreji islama to znai da su se uklopili; kao dijasporalne zajednice u Evropi
danas. Jevreji, budui da su imali veliku trgovaku i poslovnu pokretljivost u Osmanskoj
imperiji, oni su se mnogo integrirali. Vrlo rano su za sebe izdejstvovali dozvole, nakon to je
Gutenberg izumio tampariju. Oni odmah idu sultanu; mi, na haham, trai da i mi imamo
tampariju. I vrlo brzo je imperija dozvolila da Jevreji i krani imaju tamparije. Sva
trgovina, naroito za Balkan, odvijana je preko Soluna. Bili su karavanski putevi, ali Jevreji
su drali trgovinu preko Soluna.