BLM 8.........................................................................................................................................

2
AIK LETMELERDE SU ATIMI VE TULUMBALAR ........................................................ 2
8.1 HDROLK ENERJ ................................................................................................................ 2
8.1.1
Potansiyel Enerji ....................................................................................................... 2
8.1.1.a
8.1.1.b

Seviye (Konum) Enerjisi .................................................................................................... 2

Basn Enerjisi ................................................................................................................... 3

8.1.2
Kinetik Enerji ............................................................................................................ 4
8.1.3
Toplam Enerj ........................................................................................................... 4
8.2 POMPA TPLER ............................................................................................................... 5
8.2.1
Hacimsel Pompalar ................................................................................................... 6
8.2.2
Dinamik Pompalar .................................................................................................... 6
8.2.3
Santrifj Pompalar .................................................................................................... 7
8.2.3.a
8.2.3.b
8.2.3.c
iiiiii8.2.3.d
8.2.3.e
8.2.3.f
8.2.3.g
8.2.3.h

8.2.4

Santrifj Pompalarda Kanat Teorisi ................................................................................... 7

Kanat izimi; ..................................................................................................................... 8
Verim ................................................................................................................................. 9
Hidrolik Verim ................................................................................................................... 9
Kaak Verimi ..................................................................................................................... 9
Mekanik Verim ................................................................................................................ 10
zgl Hz ......................................................................................................................... 11
Pompa Mil Gc .............................................................................................................. 12
Pompay Tahrik Eden Motor Gc .................................................................................. 13
Santrifj Pompalarn Ksmlar ........................................................................................ 13
Santrifj Pompalarda Kavitasyon ..................................................................................... 14

Pistonlu Pompalar................................................................................................... 15

8.2.4.a

Pistonlu ve Santrifj Pompalarn Karlatrlmas .......................................................... 15

8.2.5
Nargile Tulumbalar (Dalg Pompa) ...................................................................... 16
8.2.6
Dalg Pompalar ..................................................................................................... 16
8.3 BORULAR ....................................................................................................................... 18
8.3.1
hk Toplam Boru Kayplar (Yerel + Dz Boru) ........................................................ 19
8.3.1.a
iiiiiiivvviviiviiiix8.3.1.b

Yerel (Lokal) Kayplar ..................................................................................................... 19

Ani Genileme Kayb ....................................................................................................... 19
Hazne Girii ..................................................................................................................... 19
Ani Daralma Kayb .......................................................................................................... 19
Hazne k Kayb ........................................................................................................... 20
Yava Genileme (Iraksak Boru) ..................................................................................... 20
Dirsek Kayplar ............................................................................................................... 21
Birleme ve Ayrlma Paralar ......................................................................................... 21
Vana Kayplar ............................................................................................................ 22
Dip klapesi ve Szgeci ..................................................................................................... 22
Dz Boru Kayplar .......................................................................................................... 22

8.4 SU ATIMI (POMPA HESABI)................................................................................................ 25

8.5 . BELRL BR POMPA VE TESSTE ALIMA NOKTASININ TESPT ;................................... 33
8.5.1
Karakteristikleri Ayn ki Pompann Paralel Balanmas ....................................... 34
8.5.2
Karakteristikleri Ayn ki Pompann Seri Balanmas ............................................ 34
8.5.3
Bir Pompann ki Ayr Ortama Su Basmas ............................................................. 35
8.6 SANTRFJ POMPALARDA KARAKTERSTK ARIZALAR ...................................................... 36
8.6.1
Pompa Hi Su Basmamaktadr ................................................................................ 36
8.6.2
Pompa Debisi Nominal Deerden Dktr. .......................................................... 37
8.6.3
Pompann Bast Basma Ykseklii Yetersiz.......................................................... 39
8.6.4
Pompa Bir Sre altktan Sonra Stop Etmektedir. ............................................... 39
8.6.5
Pompa Motoru Normalden Fazla G ekmektedir. .............................................. 39
8.6.6
Salmastralardan Fazla Su Szmaktadr. .................................................................. 40
8.6.7
Salmastralar abuk Anmaktadr. ......................................................................... 40
8.6.8
Pompa Titreim Yapmakta ve Grltl almaktadr ......................................... 40
8.6.9
Yataklar abuk Anmaktadr. ................................................................................ 41
8.6.10
Pompa Fazla Isnmaktadr ................................................................................. 41

* Mak.Mh.Uur ZKARA, Yk.Mak.Mh.Kadir ELK,

TTK Maden Makinalar Fabrika letme Mdrl

BLM 8
AIK LETMELERDE SU ATIMI VE TULUMBALAR
Tulumbalar, mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye eviren makinalardr. Svy sahip
olduu enerji seviyesinden daha yksek seviyeye karmak iin kullanlrlar.
Tulumbalar (Pompalar) konusuna detayl olarak girmeden nce Svlarn enerji
seviyelerine ksaca deinmekte fayda var.

8.1 Hidrolik Enerji

Hidrolikte, Potansiyel Enerji ve Kinetik Enerji olmak zere iki eit enerji gz
nne alnr.
POTANSYEL
ENERJ
Seviye
Enerjisi

ENERJ

KNETK
ENERJ

Basn
Enerjisi

8.1.1 Potansiyel Enerji

Svlarn bulunduu seviye veya durumdan dolay sahip olduklar enerjiye denir.
Potansiyel enerjiyi de Seviye Enerjisi ve Basn Enerjisi oluturmaktadr.

8.1.1.a Seviye (Konum) Enerjisi

Sv ierisindeki bir A noktasnn, yerekimi kuvveti etkisi altnda, bulunduu
seviye nedeniyle sahip olduu enerjiye denir. Kyas dzlemi olarak svnn
bulunduu sistemin tabann kabul edersek, kyas dzleminden ZA mesafesi kadar
yukarda bulunan arlndaki A noktasnn seviye enerjisi aada verilen
eitlik ile gsterilmektedir.

hA
A
ZA

ekil 8.1

Statik halde bulunan svda potansiyel enerjinin gsterilmesi

Es Z A
* Mak.Mh.Uur ZKARA, Yk.Mak.Mh.Kadir ELK,
TTK Maden Makinalar Fabrika letme Mdrl

Es
Seviye enerjisi

Birim hacimdeki svnn arl

ZA
A noktas ile kyas dzlemi olan kabn taban arasndaki
mesafe.Yukardaki eitliin birim arlk iin ;

Es Z A

(8.1)

olduu aka grlmektedir.

8.1.1.b Basn Enerjisi

Sv yzeyinden A noktasna kadar olan birim hacimdeki hA sv stununun
arlna eit olan enerjiye basn enerjisi denir.

E B hA
Basn Enerjisi
Birim hacimdeki svnn arl
A noktas ile sv yzeyi arasndaki mesafe.

EB

hA

Burada bulunan eitliinde birim arlk iin ;

E B hA

(8.2)

olduu aka grlmektedir.

Potansiyel Enerji denklemini Seviye ve Basn Enerjisi olarak dzenlersek

EPo tan siyel ESeviye EBasn

Z A hA

(8.3)

elde edilir
hA , Birim arlktaki A noktasnn Basn Enerjisini, ZA da Seviye Enerjisini
ifade etmektedir.
ekil 8.1 gz nne alnarak, A noktas ile Serbest sv yzeyi arasndaki birim
hacim arlndaki sv stununun meydana getirdii basn farknn denklemi;
hA

hA

dp dh

PA P0 h A
P0 atmosfer basnc olup mutlak basn artlarnda 0'a eittir.
hA

PA

Bulunan hA deerini (8.3) nolu denklemde yerine koyalm;

EP Z A

PA

(8.4)

Bylece bir sv ierisindeki A sv zerreciinin herhangi bir konumu iin

Potansiyel Enerjisini veren denklemi elde etmi oluruz.

8.1.2 Kinetik Enerji

Birim arlktaki Akkann hzndan dolay sahip olduu i yapabilme yetenei
Kinetik Enerji olarak tanmlanabilir.
Mekanikte,m ktlesine ve V hzna sahip bir cismin kinetik enerjisi;
EK

1
m V 2
2

dir.

Bu denklemi ekil 8.1 deki A sv zerrecii iin dzenlediimizde ;

EK

1
V 2
2 g
Yer ekim ivmesi (9,81 m/sn2)

eitlii elde edilir.Bu eitlii,birim arlk (m=/g) iin tekrar dzenlediimizde;

EK

1 V2

2 g

(8.5)

elde ederiz.

8.1.3 Toplam Enerj

Potansiyel Enerji ve Kinetik Enerji iin elde ettiimiz (8.4) ve (8.5) nolu
denklemleri Hidrolik Enerjinin tanmnda yerlerine koyarsak;
Ehidrolik E P E K

EH Z A

PA

V2
2 g

(8.6)

Pompalama ilemi, sv akkann enerji seviyesinin ykseltilmesi olduuna gre,

(8.6) denklemindeki her bir terime karlk gelen bir pompa ekli dnmek
mmkndr.
Madenlerden dar su bastmz tulumbalar, (seviye enerjisi) (Z) ,
Kalorifer dairelerindeki sirklasyon pompalar, (basn enerjisi) (P/),
tfaiye tulumbalar,(hz enerjisi)
(V2/2g),

reten tulumbalardr.
izelge 8.1

Hidrolikteki Enerji eitleri, isimleri, formlleri ve birimleri

ENERJ ED

HDROLK SM

FORML

BRM

Potansiyel Enerji

Seviye Enerjisi

ZA

Potansiyel Enerji

Basn Enerjisi

PA/

(Kg/m)/(Kg/m) = m

Kinetik Enerji

Kinetik Enerji

V/(2g)

(m/s)/(m/s) = m

Toplam Enerji

Toplam Enerji

ZA+PA/ +V/(2g)

Elde ettiimiz enerji seviyesi toplamna hidrolikte toplam yk denir ve H sembol

ile gsterilir.
1

ekil 8.2

1 ve 2 noktalar arasndaki hidrolik yk

Srtnmesiz ve skamaz (ideal) akkan iin H 1 H 2 ise de gerek sv iin;

H1 H 2 hL
eitlii geerlidir.
Burada ifade edilen hL , srtnme kayb yani yk kaybdr. Bu eitlik Bernoulli
denkleminin ksa formundan baka bir ey deildir. Ak halindeki skamaz sv
iin 1 ve 2 noktalar arasnda Bernoulli denklemi,

V12
P2 V22
Z1
Z2

hL
2 g
2 g
P1

Toplam yk kayb olup,akn gerekletii sistem ierisindeki tm

kayplar ifade eder. BORULAR konusunda bu konuya daha detayl olarak
deinilecek.
L

8.2 POMPA TPLER

Pompalar iki ayr guruba ayrlrlar.
Hacimsel pompalar
Dinamik tip pompalar.
Hacimsel pompalar ile sv akkana enerji aktarlmasndaki ana prensip, hacmi
deiken bir ortam ierisindeki svnn, hacim daraltlarak statik basncnn
artrlmasdr.

Dinamik tip pompalarda svnn enerjisindeki art ise, sv hznn ve bylece

svnn kinetik enerjisinin artrlmasyla olur.

8.2.1 Hacimsel Pompalar

Hacimsel pompalar iin ,Pistonlu pompalar, Diyaframl pompalar, Dili pompalar,
Paletli Pompalar rnek olarak gsterilebilir.
Dinamik tip pompalara ise Santrifj Pompalar ve Jet Pompalar iyi birer rnektir.
Hacimsel ve dinamik tip pompalar arasndaki en byk fark alma sistemleridir.
Hacimsel pompalarda, kapal hacim ierisindeki sv sktrlarak, ok yksek
basn deerlerine ulalr ve bu nedenle byk basma ykseklikleri elde edilir.
Dinamik tip pompalarda ise, svnn gei kanallarnn serbest oluu ve enerji
artnn svdaki hz art ile orantl olmas belirli basn ve basma
yksekliklerinden fazlasnn salanamamasna neden olur.

8.2.2 Dinamik Pompalar

Dinamik pompalarda enerji dnm,svnn statik basncnn artrlmas yerine
bir takm pompa aksam ile sv arasnda kinematik ve dinamik bakmdan bir
balant bulunmas ve makina aksam tarafndan svya tatbik edilen kuvvetlerin
byk hz deiiklikleri (bu hza karlk gelen kinetik enerji deiiklii)
meydana getirmesidir.

8.2.3 Santrifj Pompalar

ekildeki gibi silindirik kap ierisinde

kanatklar olan bir silindirik parann
asal
hz
ile
dndrldn
dnelim.Sistem su ile dolu olsun.Sisteme su
giri ve k olmasn.. 1 ile 2 noktalar
arasnda Bernoulli denklemi

Z1
r1
2

r2

P1

U 12
P
U2
Z2 2 2
2 g
2 g

dir.Burada U1 1 noktasndaki, U2 de 2
noktasndaki asal hzndan dolay oluan
evre hzlardr.
U r

1 ve 2 noktalar kyas dzleminde

bulunduklarndan Z1=Z2 dir. Denklemimizi 1 ve 2 noktalar iin tekrar
dzenlediimizde bu iki nokta arasnda;

P1 P2

2 r22 r12
2g

denklemine eit bir basn fark doar .Sisteme su giri ve kna izin
verdiimizde ise merkezden dar doru bir su ak balar ve bulmu olduumuz
yukardaki denklem geerliliini yitirir.

8.2.3.a Santrifj Pompalarda Kanat Teorisi

1 noktasndaki birim su ktlesinin 2 noktasna doru hareketi srasnda suyun
kanatklara giri debisi kanatklardan k debisine eittir. Kanatklar
arasndaki kanaln kesitinin 2 noktasna gidildike genilemesinden dolay suyun
hz decektir.Yani suyun kanala giriteki hz V1 iken ktaki hz V2 olur.
(V1>V2) dir.Bu hz farkllndan dolay meydana gelen basn fark h1 ise;

h1

V12 V22
2g

(8.7)

dir.

8.2.3.b Kanat izimi;

C2

U2

V2

C1

V1

r2

U1

r1
ekil 8.3

Santrifj pompada giri ve k hz genleri

U1 evre hz ile kanata giren sv, kanatktan karken aptaki farkllktan

dolay U2 evre hzna ular. Bu hz artna bal olarak merkezka kuvvet de
artar (U2>U1). Hz artndan dolay meydana gelen basn fark ise;

h2

U 22 U12
2g

dir.

(8.8)

Bu iki farkl hzn sebep olduu mutlak hz vardr ki, gerek akm niteleyen bu
mutlak hzn bykl ve yndr. Mutlak hz V hz ile U hznn bilekesi olup
C ile ifade edilir. Mutlak hzn kanata giriteki deeri C1 ve ktaki deeri de
C2 ise bu deiimden dolay meydana gelen basn fark ;
h3

C 22 C12
2g

(8.9)

olacaktr.
Svnn pompa iinde kazanaca toplam enerjinin deeri;

V12 V22 U 22 U 12 C 22 C12

Ht h1 h2 h3

[mss]
2g
2g
2g
[mss]

(8.10)

(metre su stnu).

olacaktr.
U,V ve C arasndaki trigonometrik bantlardan yararlanlarak (8.10) denklemi;

Ht

1
U 2 C 2 Cos 2 U 1 C1 Cos 1
g

[mss]

olarak yazlabilir. 1 ve 2 mutlak hzlar ile evre hzlarnn ynleri arasndaki

alardr. Genellikle sv kanada dik girer. Bu nedenle 1 90 kabul edersek;

Ht

1
U 2 C 2 Cos 2
g

[mss]

eklini alr. ekil incelendiinde (C2Cos2), (-C2) nin U2 zerideki iz

dmdr. (C2Cos2) yi, Cu2 olarak ifade edersek;

Ht

U 2 Cu 2
g

[mss]

yazmak mmkndr.
Bu hesaplama , tek boyutlu akm artlarnda hi bir kayp olmad ve sonsuz
sayda kanat olduu kabul ile yaplmtr. Gerekte bu kabuller geerli olmayp
elde ettiimiz banty;

Ht k Ht
eklinde dzenlememiz gerekmektedir. Burada k ifadesi , ark apna , kanat
saysna, kanat kalnlna ve kanat alarna bal bir katsaydr. Teorik basma
ykseklii ile manometrik basma ykseklii arasnda ;

Hm Ht

[mss]

(8.11)

bants mevcut olup burada , srtnme, yn deitirme vs. gibi btn kayplar
kapsamaktadr.

8.2.3.c Verim
Santrifj pompann genel verimi; pompann svya devrettii faydal enerji ile
pompa milindeki enerjinin orandr. Bir pompann kalitesinin tespitinde nemli bir
ldr. Genel verim; hidrolik verim, mekanik verim ve kaak verim gibi
deiik verimin arpmndan elde edilir.
i-

Hidrolik Verim

Pompann ark tarafndan svya devredilen hidrolik g Nh ve pompa arknn

knda elde ettiimiz faydal g Nf' ise;
Pompann hidrolik verimi ;faydal gcn hidrolik gce oran eklinde olacaktr,

N 'f

(8.12)

Nh

ii-

Kaak Verimi

Pompann basmakta olduu debi Q ve arktan gemekte olan debi de Q' olsun
(Q'>Q). ark iinden gemekte olan debi aynen basma borusuna gemez. Bu iki
debi arasndaki fark kaak debisidir. Kaak debi, pompa ark ile sabit ksmlar
arasndaki aralklardan geerek, ark k ile girii arasnda devreden sv ve
pompa salmastralarndan szan svy karakterize etmektedir.
9

Ayn zamanda Nf' pompa ark kndaki gc, Nf ise pompa kndaki faydal
gc karakterize etmektedir.Kaak verim K 'y u ekilde tarif edebiliriz;

Q Nf

Q ' N 'f

(8.13)

Yani pompann basmakta olduu debinin, pompa arkndan gemekte olan debiye
oran veya pompann vermekte olduu faydal gcn, pompa arkndan ktaki
faydal gce oran olmaktadr.
iii- Mekanik Verim
Pompa miline verilen enerji, yatak ve salmastralardaki mekanik srtnmeler ile
arkn n ve arka yzeylerindeki srtnme yznden aynen suya uygulanmaz.
Mekanik verim, pompa ark tarafndan svya iletilen gcn, pompa miline
uygulanan tahrik gcne orandr.

Nh
Ne

(8.14)

Bu tariflere gre toplam verim (g), hidrolik, kaak ve mekanik verimlerin

arpmna eittir ;

N 'f N f N h
g h k m

N h N 'f N e

Nf
Ne

(8.15)

Sonu olarak toplam verimin, pompa kndaki gcn pompay tahrik eden
tahrik gcne oran olduunu gstermi olduk.

10

8.2.3.d zgl Hz
Santrifj pompalar iin kullanlmakta olan zgl hzn fiziki anlam; 1 metre
manometrik basma yksekliine saniyede 1 m3 su basan pompann max. verim
salayabilmesi iin dakikada dnmesi gereken devir saysdr. Geometrik
bakmdan benzer pompalarn zgl devir saylar ayndr. Metrik sistemde zgl
hz;

nS 3,65 n
n
Q
Hm
nS

Q
H m3 / 4

[dev/dak]

(8.16)

Pompann devir says dev/dak

Pompann sn'deki debisi m3/sn
Metre cinsinden manometrik basma ykseklii m
zgl hz dev/dak

zgl hz ifadesini incelendiinde u sonular elde edilir.

Eit manometrik basma ykseklii ve eit debi ile alan iki santrifj pompadan
zgl hz byk olan pompa daha yksek devir adedi ile alr ve boyutlar daha
kktr.
Eit debi ve devir saysyla alan iki pompadan zgl hz byk olan pompann
manometrik basma ykseklii daha kktr
Eit manometrik basma ykseklii ve devir adedi ile alan iki pompadan zgl
hz byk olan pompann basaca debi dierinden daha fazladr.
Tam santrifj pompalarn zgl hzlar 50 ile 200 dev/dak arasndadr.zgl hz
kldke pompa tam radyal tipe dnr ve ark ap byr, suyun gei kesiti
daralr. Bu sebeple pompann kk zgl hzl olmas hem konstrktif ve imalat
zorluklar dourur ve hem de genel verimin dmesine neden olur. ok zorunlu
kalnmadka dk verimli ve kk zgl hzl pompa imalatnda kanlr ve
zgl hz artrma areleri aranr.
Benzer ekilde,yksek zgl hzl pompalarn,zellikle arklarnn dnk kanatl
imal edilme zorunluluu ve konstrktif glkler sebebiyle pahal olmalar,ok
zaman ayn ii grecek ve daha ucuz olan pompa tipine kaymay zorunlu klar.Bu
durumda da zgl hz drme areleri aranr.Tam santrifj pompalarn kademeli
yaplmasna karar vermek iin devir says ve snr zgl hz deerleri gz nne
alnr.
izelge 8.2

Pompa devrine gre zgl hz alt limitleri

Pompa Devir
says n dev/dak
1500
3000
4000

Snr zgl hz
nS dev/dak
33
80
120

Hesaplanan zgl hz deeri verilen

snr zgl hz deerinden kk
kmsa pompann kademeli seilmesi
uygun olur.

zgl hz yukarda verilen tablodaki

deerlerden dk olursa verim anormal ekilde der. Bu nedenle pompay ok
kademeli seme yoluna gidilir ve bylece tek bir kademeye den zgl hz deeri
11

bytlm olur. Tek kademeye den manometrik ykseklik, ok kademeli

pompalarda 15m-30m metre arasnda seilir. Pompann hareketini yksek devirli
bir tahrik elamanndan almas durumunda bu deer 60m'ye kadar ykseltilebilir.
Artrlan kademe saysna gre yeni zgl hz;
ns ns1 i 3 / 4

(8.17)

kademe says

forml ile hesaplanr. Bulunan yeni zgl hz msaade edilen snrlar iinde
deilse kademe says artrlr ve kademe bana den zgl hz deeri yeniden
hesaplanr. Bu ilem msaade edilen snrlar ierisindeki zgl hz deeri
bulunana kadar tekrarlanr.
Hm

Max. zgl Hz

10
20
30
60
100

240 dev/dak
120 dev/dak
100 dev/dak
80dev/dak
50 dev/dak

izelge 8.3
Farkl manometrik
ykseklikler iin normal tesislerde tavsiye
edilen max. zgl hz deerleri verilmitir.

Herhangi bir manometrik ykseklik

deeri iin zgl hz kavitasyon tehlikesi yznden snrlanmtr.

8.2.3.e Pompa Mil Gc

Pompann bast svnn, zgl arl N/m3, baslan debi Q m3/sn,
manometrik ykseklik Hm m ve genel verim deeri g, pompa miline verilmesi
gereken gc bulmamz iin yeterlidir.

Ne

Ne

Hm Q
g ( Boyutsuz )

KW

(8.18)

N
m3 N m

watt 10 3 KW
sn
sn
m3

formln kullanarak bulunur.Pompa mil gc BG cinsinden istenirse;

KW 1,3593 BG
eitliinden yararlanrz.
Pompann bir evirici makinaya balantsnda genellikle elastik kavrama
kullanlr. Kavramann balantsnda herhangi bir kasntya asla msaade
edilmemelidir. zel l aletleri ile kontrol edilerek, pompa ve evirici makina
millerinin ayn eksende olmas muhakkak salanmaldr. Aksi halde, mekanik
verim, dolays ile genel verim der. Pompa hesaplanandan fazla g eker.

12

Ayrca hem evirici makina ve hem de pompann yataklar zorlanr. Ar snma

ve zamansz anmalar ortaya kar .

8.2.3.f Pompay Tahrik Eden Motor Gc

Pompay eviren makina genellikle elektrik motoru, benzin veya dizel motoru,
buhar trbini veya su trbini olur.
En tehlikeli durum, Pompann elektrik motoru ile tahrik edilmesi durumlarnda
grlr. Motor gc uygun seilmezse elektrik motoru yanabilir. Dier tahrik
edici makinalarda g yeterli deilse, pompann devir says der. Bu durumda
tahrik edici makina hasar grmemesine ramen, istenilen basma ykseklii ve
debi salanamaz.
Motor gc, pompann hesaplanan mil gc deerinin bir emniyet katsays
arpm ile bulunur.

N mot
izelge 8.4

Hm Q
1000 g

KW

(8.19)

Pompa mil gcne bal emniyet katsaylar

Ne< 5 BG iin

= 1,2 - 1,3

5< Ne < 25 BG iin

= 1,1 - 1,2

Ne > 25 BG iin

= 1,05 - 1,1

Emniyet katsays,mil gcnn byklne bal olarak izelge 8.4 den seilebilir.

8.2.3.g Santrifj Pompalarn Ksmlar

Bir santrifj pompa aadaki ksmlardan meydana gelmitir.ekilde rnek olarak
tek girili,tek kademeli bir santrifj pompa ele alnmtr.
1- ark:zerinde kanatlar olan ve pompa milinden ald mekanik enerjinin
hidrolik enerjiye dnmn gerekletiren para.
2- Salyangoz: arktan kan suyu toplayp basma borusuna aktaran para.
3- Difzr:zerindeki kanatlar sayesinde suya yn verir. En nemli
grevlerinden biri de arktan kan suyun hzn azaltarak, suyun sahip
olduu kinetik enerjisinin bir ksmn basn enerjisine dntrr.
4- Ypranma halkas ve hidrolik conta: Pompa gvdesi ile ark arasndaki
kaak kayplarn azaltmak iin kullanlr.
5- Salmastra kutusu: Mil ile gvde arasndaki su kaaklarn nler.
6- Mil: Tahrik elemanndan ald mekanik enerjiyi pompa arkna iletir.
7- Gvde: Pompann tm paralarn zerine toplayan para.
8- Emme borusu: Suyun pompa iine alnd ksm
9- Szge ve klape:Szge, pompann ierisine girmesi sakncal
byklkteki paralarn girmesini nler. Klape ise pompann almad
durumlarda suyun geri akn nler.

13

ekil 8.4

Santrifj pompalarn ksmlar

8.2.3.h Santrifj Pompalarda Kavitasyon

Kavitasyon kelimesi Latince olup (Cavus) boluk anlamndadr.
Pompa iinde emme tarafnda herhangi bir noktadaki su basncnn, doymu buhar
basncndan daha dk basn deerine inmesinden dolay sudaki erimi gazlarn
ayrlmas ve su buhar ile dolu kk zerreciklerin olumasyla balar. Bu
zerrecikler, iinde bulunduu su ile birlikte srklenerek basncn buharlama
basncndan daha yksek olduu bir ortama kadar ilerler ve orada youur. Bu
youma hz ok yksek olup saniyenin binde 2-3' kadardr. Bu ani youma
sonucu youma noktasndaki basn 300 atmosfer basnca kadar ykselir ve
saniyede 25000 (max.) frekans seviyesine kadar tekrarlanr. Oluan bu basn
dalgalar temas halinde olduklar pompa yzeylerini basn bombardmanna
maruz brakr. Bu tesirler altnda cidarlardaki malzeme iinde titreim balar.
Titreim malzemenin i bnyesinde deformasyona ve kavitasyon tahribat denilen
malzemenin snger eklini alarak rmesine yol aar.
Malzemede meydana gelen kavitasyon tahribat, erozyon ve korozyon tahribat ile
kartrlmamaldr. Korozyon; sadece kimyasal bir etkinin sonucudur, erozyon ise
suyun birlikte srkledii kat cisimlerin (kum gibi) cidarlara srtnmesi sonucu
veya baz noktalarda su hznn ok yksek deerlere kmas ile meydana gelen
anma olaydr.
Kavitasyon tahribatna genellikle, fan kanatlarnda, fan profilinde ve zellikle
pompa giriinde rastlanr. Pompann normal kapasitesi zerinde almasnn
sonucu olarak, fan kanatlarnn srt taraflarnda, fan knda ve salyangoz
kanatlarnda da grlmektedir.
Pompa alrken ierisinde akl ta arpmalarn andran sesler ve titreimler
meydana gelmesi.
Manometrik basma ykseklii ile debi (H-Q) erisinin ani olarak dmesi,
pompann kavitasyonlu altnn belirtileridir.

14

8.2.4 Pistonlu Pompalar

Pistonlu pompalarda, suyun tanmas bir silindir ierisinde ileri geri giden bir
pistonun yardm ile yapldndan su ancak kesik kesik tanabilir. Bunun iin
emme ve basma donanmlarn ap kapayan klapeleri vardr. Suyun borularda
yapaca kesik hareketin nne gemek iin, su tesis borularna verilmeden nce
bir basma hava kazanna (Hidrofordaki gibi) verilir.Buradaki basn farkll ok
dk olduundan yaklak olarak ayn basnta borulara verilir.
Pistonlu pompalar tek veya ift tesirli olmak zere 2 ye ayrlr.

ekil 8.6
ekil 8.5

ift tesirli pistonlu pompa

Tek tesirli pistonlu pompa

8.2.4.a Pistonlu ve Santrifj Pompalarn Karlatrlmas

Pistonlu pompalarn verimleri daha yksektir (%84-90). Bu yzden yaklak
olarak tahrik gleri hesaplandnda pistonlu pompalar daha az enerjiye ihtiya
gstereceklerdir.
Bir pistonlu pompa tesisinin tahrik gc ;

15

N 0,2 Q H

KW

Santrifj pompa tahrik gcn ise;

N 0,25 Q H

KW

Olarak kabaca hesap etmek mmkndr.

Ancak maden ocaklarnda pompalar gnn belirli saatlerinde alrlar ve bundan
dolay verimlerinin dk oluu (sarf edilecek enerji bakmndan) nemli deildir.
Buna karlk pistonlu pompalarn ilk yatrm maliyeti yksektir. Pistonlu
pompalarn yaplar da byktr ve byk pompa daireleri gerektirir.
Pistonlu pompalarn alma emniyetleri daha yksek arzalar daha azdr. Bu da
bakm masraflarnn daha az olmas demektir. Daha az yalamaya ihtiya
gsterirler.
Santrifj pompalarn dier bir avantajlar da sevk ettikleri su miktarlar bir vana
ayarlanabilmesidir, bu imkan pistonlu pompada yoktur.Btn bu avantajlardan
dolay santrifj pompalarn madenlerde kullanlmasnn nemli yeri vardr.

8.2.5 Nargile Tulumbalar (Dalg Pompa)

Nargile pompalar su iinde altklar
iin dalma veya dalg pompa diye de
adlandrlr.
Nargile pompalar, hava motoruyla tahrik
edilirler. Hava motoru eksantrik bir
silindir, gmlek ve kanatl rotordan
olumaktadr.
Pompay tahrik eden rotor zerindeki
kanallara
yerletirilmi
NEOTEX
kanatlar, silindir eperine doru
savrulmak suretiyle alrlar ve ieriye
giren basnl havann kanat yzeyine
tesiriyle alr.
ekil 8.7

Nargile pompa

8.2.6 Dalg Pompalar

Dalg pompalarda motor ile tulumba blok haldedir. Pompa ile motor her ikisi
birden ksmen yada tamamen suya gml olarak alr. Kuyu dna elektrik
kablosu ve basma borusu karlr. Basma borusu ayn zamanda pompay tamaya
yarar

16

ekil 8.8

Ya tip Dalg Pompa

ekil 8.9

Kuru tip Dalg Pompa

Dalg pompalarda iki tip vardr.

1. Ya tip; Motor alt ksmdadr ve tamamen su iinde alr. Emi motor ile
pompa arasndaki evrelenmi bir hcreden yaplr. Daha ok rastlanan tip bu
tiptir.
2. Kuru tip; Pompa alt ksmda motor st ksmdadr.Alttan emilen su
pompay getikten sonra motorun etrafnda bulunan su szdrmaz ortamdan
geerek basma borusuna gider. Motor ile tulumba arasnda bir hava hcresi vardr.
Rotor hava ortamnda dner.

17

8.3 BORULAR
2

Hg

P
1

H g Z 2 Z1

ekil 8.10

rnek Tesisat

ekil 8.10 da grld gibi bir tesisimiz olsun ve bu tesisin 1 ile 2 noktalar aras
iin bernoulli denklemini yazalm.1 noktasn kyas dzlemi olarak kabul edersek;

V12
P2 V22
Z1
hL Z 2

hK
2g
2g
P1

Z1
Baslmas istenilen sv yzeyinin kyas dzleminden olan dey
mesafesi.(Kyas dzlemi olarak eer bu sv yzeyini kabul edersek Z1 = 0 dr)

Baslacak svnn zgl arl N/m3

P1
1 noktasndaki mutlak basn (kyas dzleminde deeri 0 dr.)
V1
1 noktasndaki svnn azalma hz.
hL
Pompann metre cinsinden svya vermesi gereken basn
yk
Z2
2 noktasndan kyas dzlemine olan dey mesafe.
V2
2 noktasndaki svnn art hz.
P2
2 noktasndaki mutlak basn.
hK Toplam dz ve yerel boru kayplar.
1 ve 2 noktalar atmosfere ak olduundan P1 ve P2 mutlak basnlar 0 dr. Ayn
zamanda 1 ve 2 noktalarnda, ilem kolayl ve pratik olmas bakmndan (V
hzlar birbirine eit veya kk ) 0 olacak ekilde seeriz. Bu kabullerden
sonra denklemimizi tekrar dzenlediimizde;

hL Z 2 Z1

P2 P1

V22 V12
hK
2g

hL H m H g hK

(8.20)

hL Pompann manometrik basma yksekliini verir. (Hm = hL)

Mevcut bir tesisin pompa seiminin yaplabilmesi iin, pompann basmas
gereken Q debisi, Hg ykseklii ve tesisin kayplarnn da bilinmesi
gerekmektedir.

18

8.3.1 hk Toplam Boru Kayplar (Yerel + Dz Boru)

8.3.1.a Yerel (Lokal) Kayplar

i-

Ani Genileme Kayb

Ortalama hz V1 deerinden V2 deerine ani

geile drlrse birim arlktaki sv iin
yerel kayp;

A2

V1

A1

V2

V22
2g

(8.21)

dir. Burada K yerel kayp katsays olup;

ekil 8.11

K 1
m

V2 A1

V1 A2

Ani Genileme Kayb

A Boru kesiti

eklinde verilmitir.

ii-

V1

Hazne Girii

V2=0

indeki akkann ortalama hz V1 olan bir

boru yeter derecede geni bir hazneye
balanrsa, hazne ierisindeki su hznn
boru iindeki su hzna gre ihmal
edilebilecek derecede kk olmasndan
dolay, meydana gelen kaybn ok byk
yaklamla;
ekil 8.12

V12
K
2g

Hazne Giri Kayb

(8.22)

eklindeki ifadesi dorudur.

iii- Ani Daralma Kayb

19

A1 kesitli boru ani gei ile A2 kesitli boruya

balanm ise buradaki kayp;

V1

A1

A3

A2

ekil 8.13

V2

1 2

2g

V2

(8.24)

eklinde verilmitir.Bu denklemdeki katsays

A3/A1 olup aadaki tablo dairesel kesitli borularda
Veisbach'a gre,boru kesit alanlarnn oran
cinsinden deerlerini vermektedir.

Hazne Giri Kayb

Deerleri

izelge 8.5

A3/A1

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

0,61

0,62

0,63

0,65

0,68

0,71

0,75

0,81

0,88

Hazne k Kayb

iv-

Yeter derecede geni bir hazneden bir boruya ani

k halinde,ortalama bir hesapla;

0,5
V1=0

V2

V22
2g

(8.25)

alnabilir.V boru ierisindeki ortalama hzdr.

ekil 8.14

v-

Hazne k Kayb

Yava Genileme (Iraksak Boru)

D1 apl boru ile D2 apl boru arasna
Tepe as olan bir konik boru
yerletirildiinde kayp;

D1

V1

D1

V2

V1 V2
K

(8.26)

2g

eklindedir.
ekil 8.15

Yava Genileme Iraksak

Boru

izelge 8.6

ki ap oran iin K katsays deerleri.

10

20

45

60

90

120

180

D2/D1 =3

0,15

0,17

0,40

0,86

1,02

1,06

1,04

1,00

D2/D1 =2

0,15

0,17

0,40

1,06

1,21

1,14

1,07

1,00

20

vi- Dirsek Kayplar

0,6

90 lik keli
alnabilir.

0,5

dirsekler

iin

K=1.3

Tesisat ilerinde kullanlan dirsekler iin K

deerleri ekil 8.17 deki grafikte
verilmitir.

R
0,4

D
0,3

0,2

(8.27)

10,0

8,0

7,0

6,0

5,0

4,0

3,0

2,0

1,0

0,0

9,0

R/D

0,1

V2
2g

ekil 8.16

Dirsek kayplar iin K Deerleri

vii- Birleme ve Ayrlma Paralar

Birleme Y paralarda ki kayp
katsays;

1
3

H 1 Q1 H 2 Q2
H3
Q3

denklemi oluturularak hesaplanr.

Ayrlma Y paralarnda ise;

H 2 Q2 H 3 Q3
Q1
denklemi oluturulur .
Bu denklemlere gre toplam yk
kayp katsays KL tanmlanacak
olursa;

L H1

1
3

V12
L KL
2g
Ayrca (1) den (2)'ye geite K12 ve (1) den (3)'e geite K13 katsaylar
tanmlanabilir.

12 K12

V12
H1 H 2
2g

13 K13

V12
H1 H 3
2g

Bu kayp katsaylar arasnda ;

K L K12

Q
Q2
K13 3
Q1
Q1

(8.28)

21

bants vardr.
viii- Vana Kayplar
Srgl vanalar iin Tablonun a stunu, Kelebek vanalar iin ise tablonun b
stunu kullanlacaktr.
Ayrca santrifj pompalarda kullanlan szgeli dip klapelerinde K=4-8 alnmas
tavsiye edilir.
izelge 8.7
As Kelebek vanann kelebeinin as olup 0 kelebein ak eksenine tam
paralel konumudur.Ann 0'dan farkl olmas kelebein aka kar oluturduu kapanma
asdr.

x
D
a) Srgl Vana
X/D
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7

K
0,12
0,16
0,22
0,4
0,8
2
5,5
15

b) Kelebek Vana

0
10
20
30
40
50
60
70

K
0,4
0,7
1,5
4
12
40
140
400

ix- Dip klapesi ve Szgeci

eitli tesisat elemanlar tiplerine,konstrksiyonlarna ve imalattaki itinaya bal
olarak ok deiik kayp katsaylar gsterir. Genellikle tm bu yersel kayp
elemanlarnn kayp iin tavsiye edilen deerler bir el kitabndan dierine gre
farkllk gstermektedir. Dip klapesi ve szgecin her ikisi bir arada bizim
tavsiyemiz
K=3 15 arasnda bir deer olacaktr.

8.3.1.b Dz Boru Kayplar

Boru ierisinde belirli bir hzla akmakta olan akkann boru cidarna
srtnmesinden dolay enerji kaybna uramas, yani toplam yknn bir ksmn
kaybetmesi, borularda yk kayb problemini ortaya karr.
1883 ylnda ngiliz fizik mhendisi OSBORNE REYNOLDS borulardaki yk
kaybn yapt deneylerle kanunlatrd.

22

Reynolds, bir cam boru ierisinden geen su akmna renkli akkan enjekte etti ve
iki ayr rejimde ak olabileceini ispatlad. Alak hzlarda, renkli akkann
kt noktadan geen suyun olduka net, dzgn olduunu ve akm izgilerinin
muntazam olduunu grerek bu tip akma LAMNER akm adn verdi.
Yksek hzlarda ise, renkli akkann suya kararak trblans girdaplar meydana
getirdiini grd ve bu tip akma TRBLANSLI akm adn verdi.
Sonu olarak, bir borudaki akmn trblansl olup olmadn, boru iinden geen
akkann younluuna, boru apna ortalama hzna ve viskozitesine bal olarak
Reynolds saysyla ifade etti.

Re

Re

vD

vD

(8.29)

Ortalama hz m/sn
Boru ap m
Dinamik viskozite kg/(msn)
Younluk kg/m3
Kinematik viskozite m2/sn
Reynolds says boyutsuz

(10-6 [m/sn2]

1,8
1,6
1,4
1,2
1
0,8
0,6
0,4
0,2

10

20

30

40

ekil 8.17 Su iin scakla bal

olarak Kinematik viskozite deerleri

50

ortalamahz

Debi
Boru kesitalan

(8.30)
Reynolds, Reynolds Saysnn Re <2320 deerinde laminer akm,
Re>2320 deerinde ise trblansl akm sonucunu elde etmitir.
Darcy-Wcisbah laboratuar artlarnda, D apnda ve L boyunda dairesel kesitli bir
boru iindeki, v ortalama hzndan dolay meydana gelen kayp iin, aadaki
denklemi elde etmilerdir..

DB f

L V2

D 2g

(8.31)

Srtnme katsays
23

4Q
D2

Akm trblansl ise srtnme katsays ; (Re< 2320)

e
21,25

1,14 2.log D

Re 0 ,9

(8.32)

olarak tanmlanmtr
e
Ortalama boru prz ykseklii olup izelge 8.7'de deerleri
verilmitir.
izelge 8.8

Ortalama boru prz ykseklii

Boru Cinsi
Dkme demir (Kaplamasz)
Dkme demir (Asfalt kaplamal)
Dkme demir (imento kaplamal)
Dkme demir (Bitum kaplamal)
Dkme demir (Santrifj Dkm)
Galvanizli elik
Kaynakl elik

Ortalama prz ykseklii

mm
0,24
0,12
0,0024
0,0024
0,003
0,15
0,061

Akm Laminer ise; (Re<2320)

f

64
Re

(8.33)

24

8.4 Su Atm (Pompa Hesab)

Seimi yaplan pompann, ebekedeki tm kayplara ramen, en ekonomik yatrm
ve iletme maliyetleri ile almas istenir.
Seimi yapacak kiinin, ebeke debisi (Q), toplam dik kot fark (Hg) ve toplam
boru boyunu (L) bilmesi gerekir.
Bu kriterleri gz nnde bulundurarak, hayali bir ebeke iin boru ap ve pompa
seimi yapmaya alalm. Hayali sistemimizin verileri aadaki gibi olsun.

Sistem verileri
Q=170 m3/h
Top.Boru Boyu L=800 m
Hg=250 m

Hg

1
Vana
Dirsek
Pompa
Klape (Geri dndrmez)
Szge
ekil 8.18

Su atm hayali sistemi

170 m /saat suyun, 250 m dik kot fark olan ve 800 metre hesaplanan boru
ebekesi ile tahliyesine ihtiyacmz olsun. Bizden bu ebeke iin pompa, boru
aplar ve motor seimi istensin.
Problemimizi zmeye, pompann manometrik basma ykseklii Hm deerini
hesaplayarak balamalyz. (Denklem [8.20])

hL H m H g hK
h
Hg deeri belli ve bu deeri sistemimizde lerek buluyoruz. Bizim K Toplam
kayplar bulmamz gerekiyor.Toplam kayplarmz yersel ve dz boru
kayplarnn toplam olup;

hK (YERSEL) hK ( DZ BORU )

eitlii ile buluruz. lk olarak dz boru kayplarn inceleyelim.

(8.31) Denklemini pompann emme ve basma tarafndaki dz boru kayplar iin
dzenlersek;

25

 hK ( DZ BORU ) f e

Le Ve2
L V2

fb b b
De 2 g
Db 2 g

(8.34)

eitliini elde ederiz.

Boru apn dolaysyla akkann hzn sememiz gerekiyor. nk yersel ve dz
boru kayplar hK ( DZ BORU ) F ( f ,V ) ,akkann hznn ve akkann getii
ortamda maruz kald direnlerin bir fonksiyonudur.
ncelikle emme borusundaki ap seelim. Emme borusu apnn seiminde
emme borusundaki akkann hz nemli bir kriterdir. Bu hz deerini snrlayan
en nemli faktr kavitasyondur.
izelge 8.9

Emme ve basma borular iin tavsiye edilen su hzlar

Ve = 0,5 2
Vb = 1,5 4

Emme Borusu
Basma Borusu

m/sn
m/sn

Hzlarn byk deerleri, basn dmelerine ve dolaysyla kavitasyona sebep

olacandan emme borusunun apnn byk seilmesi uygun olur. Emme borusu,
basma borusuna gre genellikle belirli boyda ve ksadr. Bu sebeple, emme
borusunun maliyeti ynnden apn byk seilmesi ok byk rol oynamaz.
Buna ramen iletme kolayl salanm olur.
Madenlerde baslacak su lam ve amurlu ise, youn ve andrc olduundan,
emme borusu su hz max.1 m/sn , basma borusu su hz da 1,5 m/sn yi gememesi
tavsiye edilir.
Emme borusundan geen akkann debisi;
Q A V

A
V

(8.35)

(Boru kesit alan)

(Borudan geen akkann hz) m/sn

izelge 8.9 dan emme borusu su hzn Ve = 1,7 m/sn olarak seelim

Q A V
De
Ve

De2
4

Ve

Emme Borusu ap
Emme Borusundaki akkan hz

denkleminden De yi ekersek

De

4.Q
Ve

m 3 / sn
De
m
m / sn

(8.36)

elde edilir ve Ve iin Q-n diyagramndan okuduumuz deeri yerine koyarak

26

De

4 (170 / 3600)
0,188
1,7

olarak bulunur.
Emme borusunun ap standart boru ap deerlerinin arasnda bir deer
ktndan bir st boru ap deerine ykseltmeyi tercih ettik.
Boru ap standartlarndan De=0,200 m seildi. Gerek Ve deeri seilen boru ap
De (8.35) denkleminde yerine konarak su hz;
Ve

4Q
De2

m / sn olarak bulunur.

Ve 1,5

Emme tarafndaki dz boru kayplarn bulmak iin srtnme katsaysn

bilmemiz gerekiyor. Srtnme katsays iin, (8.32) denklemi incelendiinde,
Re (Reynold) says gerekli.
Reynold saysn bulmak iin (8.29) denklemini kullanacaz ama, nce
(kinematik viskozite) deerini suyun iletme annda olas en dk scakl iin
ekil 18.den sememiz gerekiyor.
Bizim hayali iletmemiz iin en dk su scakl 10 C olsun. Kinematik
viskozite deeri ekil 18.den 10 C iin = 1,36.10-6 olarak okuruz ve (8.29)
denkleminde, okuduumuz kinematik viskozite deerini, Ve hzn ve De apn
yerine koyduumuzda Re deerini ;
Re

V e. De

221048,53

olarak buluruz.
Re>2320 olduundan ak trblansldr. Srtnme katsays iin trblansl
akmlar iin (8.32) denklemini kullanacaz. Bu denklemde bize gerekli olan boru
przllk deeri e yi izelge 8.7 den kaynakl elik borular iin 0,061 mm olarak
setik. Tm verileri denklem (8.32) de yerine koyarsak srtnme katsay iin;

e
21,25

1,14 2.log D

Re 0 ,9

f 0,017610

deerini buluruz. (Denklemdeki verilerin birimlerine dikkat edilmeli).

Emme borusu boyunu Le=10 m olarak kabul edersek emme tarafndaki toplam
dz boru kayplarn denklem (8.34) kullanarak;

27

 hK ( EMME BORUSU ) f e

Le Ve2

De 2 g

hK ( EMME BORUSU ) 0,01761

10 1,5 2

0,10
0,2 2 9.81

mss

Emme tarafnda dz boru kayplarndan baka, 1 adet vana, 1 adet dirsek, 1 adet
Dip klapesi ve szge kayplar var. Lokal kayplar bulmak iin kullanacamz
genel denklem ;

V2
2g

dir. Denklemdeki , genel olarak herhangi bir lokal kayb ifade eden sembold.
Sistemimizdeki lokal kayplar tam olarak ifade edebilmek iin denklemi,
hK ( ELEMAN ) K ELEMAN

V2
2g

biiminde kullanacaz.
Emme tarafndaki kayp katsaylar belirleyip kayplar ;
Ve=1,5 m/sn
KDRSEK=0,3

(R/D oran 2 kabul edildi ve ekil 8.17 deki grafikten 0,35 olarak
okundu)
(Vanann iletme annda tam ak olduu kabul ile izelge 8.7
den alnd.
(Klepe ve szgecin temiz ve tam ak konumu iin kabul ettiimiz
deeri. 3 15 arasnda bir deer seebilirdik)

KVANA=0,12
KSzKlepe=5

hK

hK

hK

( DIRSEK )

(VANA )

0,3

1,5 2
0,0344
2 9,81

1,5 2
0,12
0,0138
2 9,81

( SzKlepe)

1,5 2
0,5734
2 9,81

buluruz. Emme taraf toplam lokal kayp toplam;

hK ( DIRSEK ) hK (VANA) hK ( SuzKlepe)

0,6216 [mss]

K (YERSEL )

K (YERSEL )

Emme tarafndaki toplam kaybmz ise;

28

hK (YERSEL ) hK ( DZ BORU )

0,6216 0,1 0,7216 [mss]

olarak buluruz.
Basma borusunun hesab iin ise balang deeri iin Vb = 3 m/sn olarak seelim.
Seilen bu hz deeri iin;
Db apn denklem (8.36) ile,

Db

4.Q
0,141 [m]
Vb

olarak buluruz. Standart boru apn katalogdan, Db 0,150

[m] olarak seeriz

Seimi yaplan boru ap iin yeni hz deeri,

Vb

4Q
2,67
Db2

[m / sn]

olarak bulunur. Bu aamadan sonra srasyla Re, ve HKb(DB) deerlerini;

Re

Vb .Db

294731,38

1,14 2.log e 21,25

D

2
0,017778

0,9
e

Lb

basma burusu boyu 800 m iin;

hK ( BASMA BORUSU ) f b

Lb Vb2

34,51
Db 2 g

[mss]

olarak buluruz.Basma taraf Yersel Kayp elemanlar olarak 1 adet vana ve 2 adet
dirseimiz var. Emme taraf iin setiimiz K deerleri Basma tarafnda da geerli
olmak zere Yersel Kayplar;
hK

hK

( DIRSEK )

(VANA )

DirsekSays K DIRSEK

0,12

2
VBASMA
2,67 2
2 0,3
0,2180
2g
2 9,81

2,67 2
0,0436
2 9,81

buluruz. Basma taraf toplam lokal kayp;

29

K (YERSEL )

0,2616 [mss]

Basma tarafndaki toplam kaybmz ise;

0,2616 34,51 34,7716 [mss]

olarak buluruz.
ebekenin toplam kayb ise, emme ve basma tarafndaki kayplarn tamamdr.

hK ( EMME ) hK ( BASMA)

0,7216 34,7716

35,49 [mss]

K ( EBEKE )

K ( EBEKE )

K ( EBEKE )

olarak buluruz.artk Artk pompamzn Hm deerini bulabiliriz.Seeceimiz

pompann Hm deerini Denklem [8.20] ile hesaplarz.

hL H m H g hK
H m 250 35,49
H m 285,49 [mss]

olarak buluruz.
Seeceimiz pompann basma ykseklii, ebekenin Hm deerini karlamaldr.
ebekemiz iin gerekli olan pompa ve pompay tahrik edecek olan motor gcn
srasyla Denklem [8.18] ve Denklem [8.19] ile buluruz.
Pompa mil gc;

Ne

su H m Q
g (Boyutsuz )

Ne

N
m3 N m

watt 10 3 KW
sn
sn
m3

su 9,81 [m / sn 2 ] 1000 [kg / m3 ] 9810 [ N / m3 ]

Q 170 / 3600 [m 3 / sn]

(Verim g Santrifj pompalarda 0,70 0,85 aralndadr.Bizim setiimiz pompa

iin ortalama deer 0,78 seildi)

Ne

9810 285,49 (170 / 3600)

0,78
30

N e 169555,4391

[Watt ] 169,56 [ KW ]

Pompay tahrik edecek olan motor gc ise;

N mot

Hm Q
1000 g

KW

N mot N e

Emniyet katsays 1,1 . izelge 8.4

N mot 1,1 169,56 186,52 [ KW ]

bulunur. Motor gc standart tablo deerlerinden 200 KW olarak seilir.

Sonu olarak,ilk yatrm maliyeti ile birlikte iletme giderlerinin ok iyi analizi
yaplarak iletme iin en karl seim yaplmaldr.
Konu hakknda daha iyi fikir vermesi asndan, ayn pompa ve deiik boru
aplar iin motor gc tekrar hesapland ve izelge 8.10 oluturuldu.
izelge 8.10

Farkl boru aplar iin kyas tablosu

Re

HKAYIP

HKAYIP

600

0,17

73682,84

700

0,12

63156,72

800

0,09

55262,13

0,02098
9
0,01988
8
0,01915
7
0,01851
7
0,01804
0
0,01777
8
0,01761
0
0,01768
7
0,01788
1
0,01813
0
0,01840
6
0,01898
2
0,01955
0
0,02009
4
0,02061
0

9900,2
1
2526,5
8
861,74

0,24

884194,1
3
680149,3
3
552621,3
3
442097,0
6
353677,6
5
294731,3
8
221048,5
3
176838,8
3
147365,6
9
126313,4
5
110524,2
7
88419,41

D
[mm]
50

V
[m/sn]
24,05

65

14,23

80

9,39

100

6,01

125

3,85

150

2,67

200

1,50

250

0,96

300

0,67

350

0,49

400

0,38

500

10008,97

Ne pompa
[KW]
6092,90

Nm motor
[KW]
6702,19

2569,16

1674,33

1841,76

878,38

670,16

737,17

272,95

279,45

314,45

345,89

87,13

90,08

201,98

222,17

34,51

35,50

169,56

186,51

8,11

8,48

153,52

168,87

2,67

2,84

150,16

165,18

1,08

1,17

149,17

164,09

0,51

0,56

148,81

163,69

0,26

0,29

148,65

163,51

0,09

0,10

148,54

163,39

0,04

0,04

148,50

163,35

0,02

0,02

148,49

163,34

0,01

0,01

148,48

163,33

31

izelgedeki veriler incelendiinde, Boru ap D nin 150 mm seilmesi ile 200 mm

seilmesi arasnda ;

N m150 N m 200 186,52 168,87

N m FARK 17,64 [ KW ]
iletme esnasnda saatte tketilecek enerji fark vardr. 1 [KW] elektrik enerjisinin
20 YKr olduu kabul edilirse;
1 saatte

3,53 YTL

10 saatte

35,3 YTL

gnde 12 saat iletme artlarnda

1 ayda

1270,8 YTL

1 ylda

15249,6 YTL

enerji tasarrufu salanabilecektir. Buna karlk ta ilk yatrm olarak 800 m

150 lik boru yerine, 200 lk boru farkn dememiz gerekecektir.
Bu nedenle seimi yapacak olan kii tm bu faktrleri gz nnde bulundurarak
en doru seimi yapmak durumundadr.

32

8.5 . Belirli Bir Pompa Ve Tesiste alma Noktasnn

Tespiti ;
Santrifj pompalar, pompa ierisinde oluan yk kayplarn ve gerekli Hm
manometrik ykseklii salayacak enerjiyi svya kazandrrlar.
Pompa iin, (2) indisi pompa kn, (1) indisi pompa giriini temsil etmek zere,
Hm manometrik ifadesi;

Hm

P2 P1

C 22 C12
Z 2 Z1
2g

hatrlanacak olursa, yukardaki denklem manometrik basma yksekliinin bir

tanmdr.
Pompa debisinin artmas, ebeke yk kayplarnn artmasna ve artan yk
kayplarndan dolay pompann Hm manometrik basma yksekliinin azalmasna
yol aar. Bylece pompann salad basn ile ebekenin ihtiyac olan basn
deerleri birbirine yaklar ve her iki deer birbirine eit olduu zaman pompann
almas rejim haline girer.

Hm
Pompa Hm Erisi

Toplam ebeke Kayp

hK Yk Erisi

alma
Noktas
Q

ekil 8.19

Pompa ve ebeke karakteristik erisi

Debiye gre azalan pompa karakteristik erisi (Hm) ile artan ebeke yk kayb
h
karakteristik erisinin K kesime noktas alma noktasn vermektedir. Bu
iki eri ne kadar birbirini dik dorultuda yakn keserse pompa o kadar abuk rejim
haline ulaacaktr.Buradaki tm bilgiler pompa devir saysnn sabit olduu
durumlarda geerlidir. Pompa devir saysndaki deime, yeni bir alma
noktasnn olumasna neden olur.

33

8.5.1 Karakteristikleri Ayn ki Pompann Paralel Balanmas

Hm

Q2

Q1

.N.
P1

hK

Hm1=Hm2

P2
Q

ekil 8.20

Karakteristikleri ayn iki pompann paralel balanmas

Bir iletmede birden fazla pompann paralel altrlmasna, zellikle debiyi

artrmak gerektiinde ihtiya duyulmaktadr. Paralel kullanlacak pompalarn
karakteristik zellikleri ayn olabilecei gibi farkl da olabilir.
Karakteristikleri ayn paralel bal iki pompann ayn boru hattna su bastklarn
varsayalm. Her bir pompann bast debi Q ise, sisteme baslan debi 2Q
olacaktr. Karakteristikleri farkl pompalar iin bu deer, pompa debilerinin
toplam (Q1+ Q2) olacaktr. Paralel alan pompalarn manometrik ykseklikleri
daima birbirlerine eit olacaktr.
Paralel sistemin karakteristii olan Hm=(Q) erisini izmek iin, her Hm deeri
iin Q1 ve Q2 debilerini toplamak yeterlidir. Bylece sistemin ortak erisi olan
Hm erisi izilir. Hm erisinin hK erisini kestii nokta sistemin aranan
alma noktasdr.

8.5.2 Karakteristikleri Ayn ki Pompann Seri Balanmas

ki santrifj pompa bir ebekeye seri balandklarnda, debileri kesinlikle
birbirlerine eittir fakat, sistemin manometrik ykseklii bu iki pompann
manometrik yksekliklerinin toplamdr. Sistemin ortak Hm erisini ekil 8.21 de
grld gibi herhangi bir Q deeri iin, pompalarn Hm lerini toplayarak elde
ederiz. ebekenin toplam karakteristik erisi (hK) ile Pompa Karakteristik erisi
(Hm1+Hm2) nin kesitii nokta bize sistemin alma noktasn verir.

34

Hm
Hm1+Hm2

alma
Noktas

Hm1=Hm2
P2

P1

Q
ekil 8.21

Karakteristikleri ayn iki pompann seri balanmas

8.5.3 Bir Pompann ki Ayr Ortama Su Basmas

Hm
Hm

A
B

alma
Noktas

P
C
Q
ekil 8.22

Bir pompann iki ayr boru ile iki ayr ortama su basmas

Farkl 2 konuma su basan bir pompamz olsun. Her bir konuma ayr boru hatt
gideceinden, bu borulara ait iki ayr boru karakteristii olacaktr. Pompann her
iki ortama da su basabilmesi iin pompann Hm deeri, kot fark en yksek olan A
noktasnn, HmA deerini karlamas gerekmektedir. Pompann bast debi ise,
her iki hattan geen debilerin toplamdr.
Q =QA + QB
O halde pompann manometrik ykseklii, Hm gibi bir deerde iken QA ve QB
deerlerini bulup toplarsak Hm =(Q) ortak karakteristik erisi elde edilecektir.
ekil 8.22 de 1 nolu eri [CA] hattnn, 2 nolu eri [CB] hattnn ve 3 nolu eri
mterek boru karakteristik erisidir. Pompa karakteristik erisi Hm ile 3 nolu
mterek boru karakteristik erisinin kesitii nokta sistemin alma noktasdr.
35

8.6 Santrifj Pompalarda Karakteristik Arzalar

Bir santrifj pompadaki ,iletme esnasnda karlalabilecek, belli bal arzalar
aadaki ekilde sralamak mmkndr.

8.6.1 Pompa Hi Su Basmamaktadr

1. Pompa altrlmadan nce su ile doldurulmam veya eksik
doldurulmutur.
Sebep:Bu arza pompalarda en fazla karlalan arzadr. Genellikle boru tesisat
tamamen boaldnda meydana gelir.
nlem : Pompann btn hava boaltma vanalar alr. Devaml ve kesiksiz bir
su ak gerekleene kadar sistemin havas alnr.
2. Emme ykseklii fazladr .
Sebep : Emme tarafndaki bir tkankln emme yksekliini arttrma olasl
vardr.
nlem : Emme borular ve szgete bir tkanklk olup olmad kontrol edilmeli,
statik emme yksekliini azaltmak iin emme tarafndaki su seviyesi ykseltilmeli
veya emme borusu az daha derine indirilmelidir.
3. Pompann ark yabanc maddeler ile tkanmtr .
Sebep : Pompa arknn tkanmas hi su baslmamas veya anormal almas
eklinde kendini gsterebilir. zellikle yeni tesislerde emme borusu iinde
unutulan yabanc cisimler pompa arknn giriinde birikerek suyun gemesine
engel olurlar.
nlem : Pompa ark sklerek temizlenmelidir.
4. Dnme yn terstir.
Sebep :Salyangoz zerindeki ok iaretine bakarak pompann dnme yn
belirlenir.
nlem : Elektrik motorunun, elektrik balantlar kontrol edilmelidir.
5. Emme borusu az yeteri kadar sv iine dalmamtr.
nlem: Emilen su seviyesi ykseltilerek veya emme borusu uzatlarak pompaya
hava girmesi nlenmelidir.
6. Devir says dktr.
Sebep :Devir says llerek, pompann nominal devir says ile karlatrlr.
Dk devir says, pompann basma yksekliinin azalmasna neden olmaktadr.
nlem : Elektrik motoru ile almada, elektrik tesisat voltaj kontrol edilmelidir.

36

7. Emme tarafndaki balantlardan hava szmaktadr.

Sebep: Emme borularndaki hava szntlar pompann hava yapmasna neden olur.
Hava sznts, emme borusu balantlarnn gevek olmas veya salmastralardan
ileri gelebilir.
nlem : Emme borusu balantlar sktrlmal ve salmastralardan bir miktar
svnn akmasna msaade edilmelidir.
8. ebekenin toplam kayplar (Hm), pompann basma yksekliinden
(Hg) fazladr.
Sebep: Pompann hatal seilmesi, gereksiz anma ve iletme masraflarna yol
aar.
Boru ebekesinde, zamanla meydana gelebilecek korozyonlar veya tortulamaya
bal kesit daralmalar, ebekenin srtnme kayplarn arttrabilir.
Emme havuzunda su alalabilir ve neticede pompann basma ykseklii ihtiyac
karlayamaz duruma gelir.
Pompa iinde kaak debi miktar ok fazla olabilir.
nlem: nemli tesislerde imalatlarn tecrbelerinden yararlanlmas gerekir.

8.6.2 Pompa Debisi Nominal Deerden Dktr.

1. Pompann emme tarafnda hava kalmtr.
nlem : Pompa durdurularak yeniden su ile doldurulmaldr. Emme ksmnda
hava birikmesine neden olan ksmlar olup olmad kontrol edilmelidir.
2. Emme ykseklii fazladr .
nlem : Emme ykseklii drlmelidir.
3. Suyun emme basnc ile buharlama basnc birbirine yakndr.
nlem : Emme ykseklii drlmelidir.
4. Emme borular balantlarndan ieriye hava szmaktadr.
nlem: Balant cvatalar sklr ve basn altndaki su szdrmazl kontrol
edilir.
5. Salmastralardan fazla su szmaktadr.
nlem : Salmastra deitirmeli ve basnl suya dayankl salmastra
kullanlmaldr
6. Pompa ark eskimi veya pislik ile tkanmtr.

37

nlem : ark sklerek kontrol edilmeli , kanat aralarn tkayan yabanc

cisimlerin bulunup bulunmad kontrol edilmelidir.
7. Tesisatn srtnme kayplar hesaplanan deerden fazladr .
Sebep : Zamanla, boru kayplar korozyon ve tortulamaya bal artm olabilir.
Yada , ebekeye yaplan ilavelerle hesaplanan deerde art olabilir .
nlem : Tesisat hesab gzden geirilerek, pompann deitirilmesi veya yardmc
pompaya ihtiya olup olmad aratrlmaldr.
8. Dip szgeci ve klapesi hataldr.
Sebep : Dip klapesinin yeterli derecede su iine daldrlmamas emme borusunun
iine hava girmesine neden olur. Ayrca dip klapesi hasar grm veya szge
tkanm olabilir.
Dip klapesinin ok dar oluu byk kayplara neden olacandan pompann emme
yksekliini arttrr.
Suyun dip klapesine giri durumu da nemlidir. Alt hazne cidarlar ile szge
arasnda yeteri mesafenin bulunmamas, hazne iersinde istenmeyen girdap
hareketlerine olumasna neden olur.
nlem : Dip klapesi deitirilmeli ve hazne iinde klape ile hazne cidarlar
arasnda yeteri mesafe braklmaldr .
9. Paralel alan iki veya daha fazla pompa bulunmas halinde
pompalarn bu durumda paralel almas uygun deildir.
Sebep : ki veya daha fazla pompann paralel almas halinde bu pompalarn
ortaklaa basacaklar toplam su miktar ile bir pompann tek bana basabilecei
su miktar arasnda az bir fark bulunmas olasl yksektir
nlem :Tesisat ve pompa karakteristik erileri oluturularak her bir pompann
alma noktas tespit edilmeli ve uygun olmayan pompa deitirilmelidir
10. Pompa devir says veya baslan svnn viskozitesi ilk hesaplanandan
farkldr
Sebep:Dk bir devir says veya daha yksek bir viskozite, baslan svnn
debisinde azalmaya neden olur.
nlem: Motorun gerekli devir saysn salayp salamad kontrol edilir. Sorun
devir saysndan kaynaklanmyorsa, baslan svnn viskozitesinin pompa
hesaplarnda kabul edilmi deeri ile karlatrlmaldr.
11. Pompada fazla kaak mevcutsa
Sebep:Kaaklar salmastradan pompa dna olabilecei gibi, fazla anmadan
dolay pompa ierisinde basma tarafndan emme tarafna doru da olabilir.
nlem:Pompann iindeki anmalar pompa alarak kontrol edilir. Eer anma
varsa anan paralar deitirilir.

38

8.6.3 Pompann Bast Basma Ykseklii Yetersiz.

Sebep:Pompa basma yksekliinin yetersiz oluu, baslmakta olan su miktarnn
az veya hi olmamas eklinde kendini belli eder. Sorunun zm, debiyi artrma
areleri ile olacaktr. Bu nedenle pompann basma yksekliinin dme
nedenlerini incelemek gerekmektedir. Bunlar;
a. ) Baslmakta olan svnn ierisine dip klapesinden veya emme
borusundan hava szyor olabilir.
b. ) Pompann devir says dktr.
c. ) Pompa ark ters yne dnyor olabilir.
d. ) Sv viskozitesi artmtr.
e. ) Tesisatn gerektirdii toplam basma ykseklii eksik hesaplanmtr.
f. ) Paralel alan pompalar mevcut ise bu tesisat iin paralel almaya
elverili deildir.
g. ) Pompa ark ypranmtr.
h. ) Pompa ark tkanmtr.
i. ) Pompa iinde fazla kaak vardr.

8.6.4 Pompa Bir Sre altktan Sonra Stop Etmektedir.

1. Pompa almaya balamadan nce tamamen su ile doldurulmam, baz
ksmlarda hava kalmtr.
nlem : Pompa yeniden doldurularak altrlmaldr.
2. Emme tarafndan hava kaa vardr.
nlem : Salmastra ve emme tarafndaki balantlar kontrol edilmelidir.
3. Pompann emme tarafndaki su seviyesi, pompa altnda, alalmakta
ve su ile birlikte hava emilmektedir.

8.6.5 Pompa Motoru Normalden Fazla G ekmektedir.

1. Seilen motor devri, pompann almas gerektii devir saysndan
dktr.
2. Devir yn terstir.
3. ebekenin basma ykseklii (Hm), seilen pompann nominal basma
yksekliinden eksik veya fazladr.
4. Svnn viskozite ve zgl arl pompa hesaplarndan farkldr.
5. ark iinde bir tkanklk mevcuttur.
6. ark mili erilmi veya dner ksmlarda srtnmeler mevcuttur.

39

7. Anma bilezikleri fazla anm ve deitirilmesi gerekmektedir.

8. Salmastra fazla sktrlm ve mil zerinde fazla bask yapmaktadr.

8.6.6 Salmastralardan Fazla Su Szmaktadr.

1. Salmastra kutusu iyi
yerletirilmemi olabilir.

balanmam,

salmastra

malzemesi

iyi

2. Kavrama hatal veya pompa ve motor millerinin eksenleri kaktr.

3. Yataklar fazla anm ,yataklarn arasna anmaya sebebiyet veren sert
cisimler girmi olabilir.

8.6.7 Salmastralar abuk Anmaktadr.

1. Salmastra kutusunun montaj hatal, salmastra malzemesi kullansz
veya fazla sktrlmtr
2. Pompa mili eilmi veya motor mili ile eksenler kak montaj edilmitir.
3. Salmastralara basn altnda su sevk eden borularda bir tkanklk
vardr.
4. Yataklarda veya milde fazla anma mevcuttur.
5. Su ile soutulan soutma gmleklerinin soutmas yeterli deildir.

8.6.8 Pompa Titreim Yapmakta ve Grltl almaktadr

1. Pompa ve borularda hava cepleri kalmtr. Yeniden tam olarak su ile
doldurularak altrlmaldr.
2. Pompa kavitasyonlu alyordur.
3. Dip klapesi dar ve yetersiz veya ksmen tkanm olduundan, emme
tarafndaki yk kayb fazladr.
4. Emme az yeteri kadar su iine dalmamtr .
5. Pompa normal debisinin ok altnda almaktadr.
6. ark kanatlar arasna yabanc cisimler skmtr .
7. Pompa mili motor ekseninden kak veya erilmitir.
8. Yataklar fazla anm , iyi yalanmamakta veya fazla snmaktadr.
9. ark iyi dengelenmemi veya hasara uramtr

40

10. Dner ksmlar ile sabit ksmlar arasnda srtnmeler mevcuttur veya
eksenel dengeleme tertibat almamaktadr .
11. Pompa temelleri yeteri kadar rijit deildir.

8.6.9 Yataklar abuk Anmaktadr.

1. Pompa ve motor mil eksenleri kak veya pompa mili eilmitir
2. Yataklarn montaj esnasnda kaklk mevcuttur .
3. arklarda balans vardr.
4. Eksenel dengeleme tertibat bozulduundan, dner ksmlar ile sabit
aksamlar arasnda mekanik srtnmeler vardr.
5. Yataklarda yalama dzenli deildir.
6. Yatak ve mil arasnda anma vardr.
7. Yataklarda oksitlenme mevcuttur ve yan kalitesi uygun deildir.
8. Yataklar az veya fazla soutulmaktadr.

8.6.10

Pompa Fazla Isnmaktadr

1. Pompann bast debi normal debinin ok altndadr veya hi su

basmamaktadr .
2. ki pompa paralel bal ise, pompalar beraber almaya uygun deildir
3. Pompa iinde srtnmeler mevcuttur.
4. Pompann yataklarnda sklk var veya mili salgldr.
5. Eksenel itme dengelenememekte ve srtnmeye neden olmaktadr.

41

KAYNAKA
(1) DALI Fahri, Ders notlar,Karaelmas niversitesi,Zonguldak
(2)ERGN Aziz, Su Makinalar Ders Notlar, T Makina Fak Ofset Atlyesi,STANBUL,1979
(3) ZGR Cahit, Su Makinalar Dersleri,alayan Basmevi,stanbul,1972
(4) ZGR Cahit ,Pratik Hidrolik Problemleri,Teknik Kitaplar Yaynevi,stanbul,1987
(5) ALPAY Saip, Pistonlu pompalar, ler Yaynevi, 1946
(5) BAYSAL Kaya ,Tam Santrifj Pompalar,T Matbaas,stanbul,,1979
(6) ESKKAYA inasi,Madenlerde su atm,Ders notlar
6) ZKAN Tuncer, Bir Dalg Elektro-Pompann Hesab ve Projelendirilmesi,Zonguldak,1997
(8)AYYILDIZ Mustafa,Ankara niversitesi yaynevi,Ankara,1989
(9) AKTAN Yaar ,Maden Makinalar,lk Adm Matbaas,Zonguldak,1988

Hazrlayanlar.
Makina Mh.Uur ZKARA
Yk.Mak.Mh. Kadir ELK

42