Srednjoročna Strategija Razvoja Poljoprivrednog Sektora U Federaciji BiH (2006-2010)

BOSNA I HERCEGOVINA
FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE

FEDERALNO MINISTARSTVO POLJOPRIVREDE,
VODOPRIVREDE I UMARSTVA
SREDNJORONA STRATEGIJA
RAZVOJA POLJOPRIVREDNOG
SEKTORA U FEDERACIJI BIH
(2006-2010)
SARAJEVO, 2006.
UESNICI U IZRADI STRATEGIJE

Koordinatori;
1.
2.
Prof. dr. Vjekoslav Selak

Prof. dr. Hamid Boguanin
Poljoprivredni fakultet Sarajevo

Centralna komisija;
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Dr. vet. med. Mladen Vasi
Prof. dr. Nezir Tanovi
Doc. dr Marko Ivankovi
Mr. sci. Ahmed Duranovi

Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva
Agromediteranski fakultet Mostar
Agronomski fakultet Mostar
Konsultanti;
1.
2.
3.
Akademik Taib ari

Marinko Boi dipl. ing.
Prof. dr Refik Numi
Akademija nauka BiH

profesor emeritus
Struni tim;
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.

Doc. dr. Marko Ivankovi
Prof. dr. Nezir Tanovi
Dr. vet. med. Mladen Vasi
Mr. sci. Ahmed Duranovi
Mr. sci. Petar Milanovi
Jago Lasi dipl. ecc.
Prof. dr. Tatjana Ljuji-Mijatovi
Prof. dr. Zijah Hadiomerovi
Prof. dr. Sonja Bijeljac
Prof. dr. Mirsad Kurtovi
Prof. dr. Salko Muratovi
Prof. dr. Ahmed Smaji
Prof. dr. Marko Tadi
Prof. dr. Senija Alibegovi-Grbi
Prof. dr. Hamid ustovi
Prof. dr. Esma Velagi-Habul
Prof. dr. eval Muminovi
Faketa Begovi dipl. iuris
Prof. dr. Smiljka Vukainovi
Prof. dr. Abdulah Gagi
Prof. dr. Devad Jarebica
Prof. dr. Agan Koji
Prof. dr. Nedada Kosovi
Prof. dr. Senaid Memi
Mervana Hadimurtezi dipl. ing.
Dr. vet. med. Nada Rajkovi
Mr. sci. Sejo Jele
Mr. sci. Abid ari
Mr. sci. Zvonko Papoi
Vedad Hadimusi dipl. ing.
Prof. dr. Elvedin Hani

Spoljnotrgovinska komora BiH
Privredna komora FBiH
Veterinarski fakultet Sarajevo
Veterinarski fakultet Zagreb
Udruenje poljoprivrednika BiH
Ministarstvo privrede Kantona Sarajevo
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
Prof. dr. Ahmed Dubur

Prof. dr. Marko Mati
Mr. sci. Zaim Elezovi
Prof. dr. Kasim Bajrovi
Prof. dr. Rifat Hadiselimovi
Prof. dr. Vladimir Trnini
Prof. dr. Veladi Mirsad
Prof. dr. Velija Katica
Doc. dr. Milenko Blesi
Doc. dr. Sabahudin Bajramovi
Mr. sci. Mustafa elilovi
Samir Sunagi dipl. ing.
Mr. sci. eval Suljkanovi
47. Josip Marti dipl. ing.

48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
Prof. dr. Jakov Pehar

Prof. dr. Jure Beljo
Mr. sci. Aleksandra Nikoli
Mr. sci. Sadida Kasapovi
Mr. sci. Dragana Ognjenovi
Doc. dr. Mirha iki
Doc. dr. Drena Gado
Doc. dr. Stanko Ivankovi
Dr. Skender Hajrudin
Mr. sci. Esad Bukalo
Mr. sci. Pejo Janji
Mr. sci. Smajo Toromanovi
Mr. sci. Samir Muhamedagi
Dr. vet. med. Devad Handar
Mr. sci. Jerko Pavlievi
Marijo Leko dipl. ing.
Dr. vet. med. Nihad aplji
Dr. vet. med. Ekrem Imirovi
Jasna eko dipl. ecc.
Eldin Alikadi dipl. ing.
Zuhdija Kova dipl. ing.
69. Samid arac dipl. ing.

70.
71.
72.
73.
74.
Sabaheta utuk dipl. ing.

Ljubica Livaja-Mitrovi dipl. ing.
Pero Beno dipl. ing.
Rasim Hamzi dipl. ing.
Izet Midi dipl. ing.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
Mr. sci. Mesud Ribi

Ivo Mro dipl. ing.
Mr. sci Tomislav Jurii
Loza Duan dipl. ing.
Mr. sci. Merima Kadri
Mr. sci. Husein Berberovi
Mr. sci. Amir Hasi
Nusret erifovi dipl. ing.
Mr. sci. Zdenko Mihi
Mehmed Osmanovi dipl. iuris

Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo
Prirodno-matematiki fakultet Sarajevo
Prirodno-matematiki fakultet Sarajevo
Biotehniki fakultet Biha
Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo
Ministarstvo privrede Hercegovako-neretvanskog kantona
Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Tuzlanskog
kantona
Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Zenikodobojskog kantona
Zenika industrija mlijeka
Federalni zavod za agropedologiju Sarajevo
Posavski kanton
Poljoprivredni zavod Biha
Norfish Blagaj
Federalni agromediteranski zavod Mostar
Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Zenikodobojskog kantona
Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Tuzlanskog
kantona
Uprava BiH za zatitu zdravlja bilja
Ministarstvo privrede Kantona Sarajevo
Ministarstvo umarstva, poljoprivrede i vodoprivrede
Srednjobosanskog kantona
penzioner
penzioner
penzioner
Milkprocessing Sarajevo
Poljoprivredni zavod Tuzla
Gradska uprava Mostar
Zadruni savez BiH
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
Nagib Hadi dipl. ing.

Zijo Huremovi dipl. ing.
Veronika Mrnjavac dipl. ing.
ori Dubravka dipl. ing.
Sijeri Edina dipl. ing.
Dala Nevenka dipl. ing.
Vedad Falan dipl. ing.
Alejna Krili dipl. ing.
Fuad Gai dipl. ing.
Zadruni savez FBiH

Zadruni savez FBiH
Konsultovane institucije i asocijacije;

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Kantonalna ministarstva (ili odjeli) poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva
Ured za veterinarstvo BiH
Uprava BiH za zatitu zdravlja bilja
Privredna komora Federacije BiH
Ured za koordinaciju projekata PCU Sarajevo
Kreditne institucije
Udruenja poljoprivrednika i preraivaa hrane
Institut za genetska istraivanja i biotehnologiju Sarajevo
Uesnici na radnim sastancima;

1. Unsko-sanski kanton
1. Mustafa Filipovi
2. Muharem Mehadi
3. Emir Suljkanovi
4. Nermin Rami
5. Asim Redepovi
6. Asima Skenderovi
7. Emilija Bajri
8. Sulejman Alagi
9. Muhamed Halilovi
10. Ermina Islamevi
11. Almir Basanovi
12. Smail elikovi

13. Vedat Pai
14. efika Gutli
15. Rasima Bobi
16. emsudin Oki
17. Admir Feli
18. Almir Tuti
19. Remza Alagi
20. Izet uforovi
21. Damir Omanovi
22. Kaled Haimbegovi
23. Remzija Halki

24. Samir Muminovi
25. Ildihana Gvoar
26. Ildihana Gvoar
27. Samir Duranovi
28. Nijaz Lipovaa
29. Zdravko Radoevi
30. Nisvet Babi
31. Nisvet Babi
32. Smajo Toromanovi
33. emsudin Deli
34. Emsud Kadri

35. Sejfo Hili
36. Zuhdija Kajtazovi
37. Fikret Dizdarevi
38.Halid Alibegovi
39. Senad Osmanagi
40. Mehmed Mahi
41. Senad Bajbutovi
42. Edin Kasumovi
11. Marinko Oroli

12. Marko Damjanovi
13. Franjo Benkovi
14. Marijan ivkovi
15. Pejo Janji
16. Pavle Doji
17. Fadil Dabanovi
18. uro Kopi
19. Pejo Madarevi
20. Perica Petri
21. Mato Peji

22. Ilija Oroli
23. Muhidin Paji
24. Jusuf abonji
25. Nada Koturi
26. Ivan Doji
27. Bla Peji
28. Mijo Matanovi
29. Suljo Tahirovi
30. Ivan ai
31. Pero Baoti

32. Pejo Ivanovi
33. Mato Oroli
34. Manda Oroli
35. Nada Mikovi
36. Zrinka Bilui
37. tefica Nurki
38. Marko Miki
39. Ivo Dominkovi
10. Zijo Huremovi

11. Mersudin elikovi
12. Vehid Mahmutovi
13. Taib Joldi
14. Fadil Hamzi
15. Marija Grgi
16. Dana Begi
17. Rasim Husi
18. Began Muhi
19. Zumreta Mazalovi

20. Husein Berberovi
21. Fahrudin Fejzi
22. Zijad Muratovi
23. Salim Novali
24. Sulejman Babi
25. Aia Softi
26. Abida Jahi
27. Bahira Sarajli
28. Zijo Huremovi

29. Senad Hasi
30. Dragan Petrovi
31. Taib Bajramovi
32. Hajrudin Nikiovi
33. Amir Hasi
2. Posavski kanton
1. Joso Markovi
2. Ivo Filipovi
3. Nadir Porobi
4. Mijo Stani
5. Slavko Pilji
6. Mato Brki
7. Ivo Luci
8. Mato Prgomet
9. Zlatko pionjak
10. Marina Mikovi
3. Tuzlanski kanton
1. eval Suljkanovi
2. Samid arac
3. Nusret erifovi
4. Fadil Mehmedovi
5. Adem Dafo
6. Ohran Imamovi
7. Marko Kovaevi
8. Nedad Ibriimovi
9. Meho Majdani
4. Zeniko-dobojski kanton
1. Josip Marti
2. Zuhdija Kova
3. Hajrudin Skender
4. Meliha Muharemovi
5. Nisvet Siro
6. Adila Husi
7. Vehbija Hadiabuli
8. Azra Seratli
9. Ahmet Kurspahi
10. Suljo Kartal
11. Mustafa Kovaevi
12. Afan Alii
13. Amira Dafi

14. Sabrija Genjac
15. Izudin Delibai
16. Zijad Begovi
17. Mithat Serdarevi
18. Hajrudin Kustura
19. Ahmet Brki

20. Lucija Duner
21. Tihomil Jozinovi
22. Read Zaimovi
23. Boris vancer
24. Anto Bani
13. Fahrudin Koo

14. Meliha Gaanin
15. Nasiha Dako
16. Indira Lakovi
17. Ermina Ali
18. Reid Alihodi
19. Zijo Terovi

20. Elfad Maala
21. Fadil Salkovi
21. Hamid Opardija

22. Gordana Taraba
23. eljka Metli
24. Salko Selman
25. Ramo Prcanovi
26. Zvonko Bodul
27. Refik Popari
28. Bahira Bajri
29. Anto Kafadar
30. Stipo Bla
31. Nura Adilovi

32. Palma Jerkovi
33. Mirsad Butkovi
34. Petar Jurii
35. Amer Sunulahpai
36. Marko Biljaka
37. Nijaz Duranovi
38. Nezir Kasumovi
39. Amer Husi
17. Zerina Zaklan

18. Halil Turajli
19. Dragan Krei
20. Perica Buli
21. Enver Zele
22. Dijana Drma
23. Damir Bili
24. Anita Rai
25. Ivanka Bogdanovi

26. Tomislav Vego
27. Salem Dedi
28. Jasna Karai
29. Branka Deba
15. Vitomir Barbari

16. Jozo Vukoja
17. Dragojka Dajki
18. Vinko Topi
19. Stipe Pavkovi
20. Tomislav Pavkovi
21. Damir Leko
22. Lidija Musa
23. Davor Arapovi
24. Vlade Milas
25. Jerko ulina
26. Drago Palac
27. Ante Boi
28. Jakov Vukoja
29. Anto Juki

30. Ivan Landeka
31. Luka Vranje
32. Stipe Barii
33. Mario Mari
34. eljko Mikuli
35. Miro Peji
36. Mirko Musa
37. Drago uljak
38. Zdenko Spaji
39. eljko Juki
40. Miro Bandi
41. Karlo Vukoja
42. Anton Boras
43. Jozo Grbavac

44. Pero Slikovi
45. Kristina Boban
46. Mate Milas
47. Draen Plei
48. Grgo Novak
49. Stjepan Spaji
50. Borislav olak
51. Mario Juki
52. Andrija Kraljevi
53. Boo orluka
54. Bla Vlai
7. Muan Vatri
8. Selver Vreto
9. Firdeusa Hadimurtezi
10. Vildana Avdi
11. Mirsad Habibovi
12. elilovi Mustafa
13. Sado Kuldija

14. Senija Horman
15. Mehmed Niki
16. Senad Beirevi
17. urevac Ferid
18. Habiba Lugoni
19. Sulejman Selimovi

20. Eldin Alikadi
21. Hasena Vraalica
5. Bosansko-podrinjski kanton
1. Rasim Sijeri
2. Kenan Kanli
3. Mirsad engi
4. Sejo Deljo
5. Mirsad Hubani
6. Suad Ali
7. Ismet Forto
8. Halid Salkovi
9. Izet Dedovi
10. Midhat Hodi
11. Haris Obaranin
12. Semin Hamzi
6. Srednjobosanski kanton
1. Semin dralovi
2. Tahir Lendo
3. Slavica Jurii
4. Adem Zlotrg
5. Izet Midi
6. Safija Rami
7. Marko Krajina
8. Anelko Atri
9. Kazimir Juri
10. Muhamed iljak
11. Hasan Ajkuni

12. Jahija Seferovi
13. Sabahudin Fazlibegovi
14. Hazim Adilovi
15. Spaho akanovi
16. Besima Terzi
17. Nisvet Lozo
18. Stipan Joi
19. Tomo Sui
20. Naser Jari
7. Hercegovako-neretvanski kanton
1. Samir Sunagi
2. Pero Beno
3. Ahmet Dubur
4. Asim Bilal
5. Ivanka Prusina
6. Jure Jeli
7. Dragan Meter
8. Jozo Vukoja
9. Rasim Hamzi
10. Smail Sefo
11. Kreo Pehar
12. Jelica Kraljevi
13. Dragan upljeglav
14. Dragan Vuki
15. Vahid Alibegovi
16. Mirela Muratovi
8. Zapadno-hercegovaki kanton
1. Viktor Landeka
2. Petar Maji
3. Ante Pavkovi
4. Damir Pavkovi
5. Petar Bunti
6. Ivan Beli
7. Grgo Juki
8. Boris Grizelj
9. Mario ubela
10. Mijo Zrinui
11. Zdravko Gapar
12. Vera Martinovi
13. Ivan imi
14. Tomislav Boras
9. Kanton Sarajevo
1. Abid ari
2. Ljubica Livaja-Mitrovi
3. Hadimurtezi Mervana
4. Senad Omerovi
5. Eref elik
6. Rusmir Muhi
10. Hercegbosanski kanton

1. Milan Bodiroa
2. Irena iko
3. Ankica eura
4. Halil Dizdar
5. Vinko Galir
6. Narina Suac
7. Vjekoslav Krezo
8. Pero Kutro
9. Andrija urkovi
10. Zdravko Erceg
11. Niko Ivi
12. Ivica ubela
13. Fikret Sitni
14. Marko Mihaljevi
15. Ivan Damjanovi
16. Ivo Lovri
17. Dubravko Ivkovi

18. Ante Smoljo
19. Stanko Sua
20. Svetozar Trkulja
21. Cmiljanka Propadalo
22. Marko Bandov
23 Gojko Zoraja
24. Zdravko Mami
25. Miro Paali

26. Mladen Kovaevi
27. Ivica Karaula
28. Mladen Kukri
29. Ivo avar
30. Drako Deli
31. Stipe Mihalj
19. Pero Beno

20. Milenko Soe
21. Ivanka Prusina
22. Jasna Karai
23. Katica Arar
24. Sanel ari
25. Ivan Ostoji
26. Adrijana Maji
27. Jozo Pavkovi
28. Martin Matijevi

29. Marija Buzov
30. Erina Lasi
31. Ana Sabljo
32. Ivan Beli
33. Nikola Rozi
34. Mario Bubalo
35. Marin Sivri
11. Grupacije preraivaa hrane FBiH

1. Jakov Pehar
2. Dubravka Bandi
3. Jago Lasi
4. Matko imovi
5. Ivica Barbari
6. Mehmed Meanovi
7. evad Handar
8. Ante uvalo
9. Dijana Drma
10. Zdenko Mihi

11. Veselko Sivri
12. Ante Toki
13. Pero Slikovi
14. Asim Bilal
15. Dragan Krei
16. Ibrahim Rahimi
17. Tomislav Vego
18. Zejnil Trenjo
12. Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva,

Federalni zavod za poljoprivredu, Federalni zavod za agropedologiju,
Federalni agromediteranski zavod
1. Marinko Boi
2. Ahmed Duranovi
3. Mladen Vasi
4. Marko Ivankovi
5. Zaim Elezovi
6. Esad Bukalo
7. Nezir Tanovi
8. Vedad Hadimusi
9. Nihad aplji
10. Ekrem Imirovi
11. Nada Rajkovi
12. Jasmina eko
13. Mervana Hadimurtezi

14. Hasena Vraalica
15. Edina Sijeri
16. Nevenka Dala
17. Eldin Alikadi
18. Selma oe
19 Tina Orahovac
20. eljko Mii
21. Senad Omerovi
22. Ljubica Livaja
23. Jesenko Nedini
24. Richard Hicks
SADRAJ
POPIS KRATICA
PREDGOVOR
1
UVOD....................................................................................................................
VIZIJA I ZADACI SEKTORA..........................................................................

2.1. Vizija razvoja......................................................................................................
2.2. Zadaci sektora.....................................................................................................
4
4
5
POLAZITA I PRISTUPI RAZVOJU..................................................................

3.1. Osnovna pitanja sektora......................................................................................
3.2. Glavni razlozi pristupa razvoju...........................................................................
3.3. Polazita i principi razvoja..................................................................................
3.4. Izbor scenarija.....................................................................................................
3.5. Metodski pristup.................................................................................................
3.5.1. Priroda, prostor i vrijeme primjene...........................................................
3.5.2. Metodski postupci.....................................................................................
3.6. Veze sa PRSP.....................................................................................................
6
6
6
7
10
12
12
12
13
STANJE SEKTORA I CILJEVI STRATEGIJE ................................................

4.1. Sadanje stanje....................................................................................................
4.2. Mogunosti za poljoprivrednike.........................................................................
4.3. Glavni ciljevi strategije.......................................................................................
14
14
15
15
RATNA STRADANJA I OBNOVA......................................................

5.1. Stradanja i povratak stanovnitva.......................................................................
5.2. Privredne tete....................................................................................................
5.3. Obnova sektora...................................................................................................
18
18
18
19
AGRARNA STRUKTURA I PRIJEDLOZI ZA PROMJENE..........................

6.1. Dravna preduzea i zadruge..............................................................................
6.2. Porodina gazdinstva......................................................................................
21
21
24
MAKROEKONOMSKI OKVIRI RAZVOJA.....................................................

7.1. Historijsko postojanje BiH.................................................................................
7.2. Ope drutveno i ekonomsko stanje...................................................................
7.2.1. Ranije privredno naslijee........................................................................
7.2.2. Poslijeratni privredni tokovi.....................................................................
7.3. Vanjski ekonomski okviri...................................................................................
7.3.1. Pripreme za ulazak u WTO......................................................................
7.3.2. Pribliavanje prema EU...........................................................................
7.3.3. Zakljuak i preporuke...............................................................................
7.4. Poboljanje unutranjeg ambijenta.....................................................................
7.4.1. Kreditiranje sektora..................................................................................
7.4.2. Potrebe za privatizacijom sektora.............................................................
7.4.3. Domai efekti spoljne trgovine..............................................................
27
27
27
27
28
33
33
36
37
38
38
43
44
CILJEVI I MJERE POLJOPRIVREDNE POLITIKE......................................

8.1. Temeljni faktori domae poljoprivredne politike.............................................
8.2. Ciljevi poljoprivredne politike.........................................................................
8.3. Prijeratno naslijee...........................................................................................
8.4. Polazita u buduem razvoju........................................................................
8.5. Politika cijena i prijedlozi mjera......................................................................
8.5.1. Carinska politika i njen uticaj na cijene.............................................
8.5.2. Poreska politika i njen uticaj na cijene...............................................
8.5.3. Robne rezerve i njihov uticaj na cijene..............................................
8.5.4. Oblikovanje cijena proizvoda.................................................................
8.6. Politika podsticaja............................................................................................
49
49
50
51
52
52
53
54
56
58
62
LEGISLATIVA U SEKTORU..............................................................................
9.1. Sadanje stanje i potrebe..................................................................................
9.2. Potrebe za budunost........................................................................................
71
71
73
10 INSTITUCIJE ZA PODRKU SEKTORU......................................................

10.1. Institucije na nivou BIH....................................................................................
10.1.1. Spoljna trgovina, porezi i carine...........................................................
10.1.2. Upravljanje zdravljem ivotinja i biljaka.............................................
10.1.3. Upravljanje kvalitetom hrane...............................................................
10.1.4. Ujedinjeno upravljanje razvojem..........................................................
10.2. Institucije na nivou Federacije BiH..................................................................
10.2.1. Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva.....................
10.2.2. Strukture izvan MPV..........................................................................
10.3. Institucije na nivou kantona..............................................................................
10.4. Institucije za obrazovanje, nauku i struku........................................................
10.5. Inspekcijske slube...
10.6. Slube u poljoprivrednoj proizvodnji...........................................................
10.6.1. Struna poljoprivredna sluba..............................................................
10.6.2. Uzgojno-selekcijska sluba..................................................
10.6.3. Izvjetajno-prognozna sluba zatite biljaka................................
10.6.4. Veterinarska sluba......
10.6.5. Vee uvaavanje opina u upravljanju.................................................
10.7. Asocijacije u sektoru hrane ....
10.7.1. Savezi zadruga.....
10.7.2. Udruenja poljoprivrednika.....
10.7.3. Udruenja preraivaa i komorski sistem.............................................
10.7.4. Ostala udruenja...................................................................................
74
74
74
75
77
79
80
80
84
84
85
87
88
88
90
92
93
94
94
94
96
97
97
11 PRIRODNE I ZEMLJINE OSNOVE.............................................................

11.1. Prirodne osnove proizvodnje........................................................................
11.1.1. Klima i konfiguracija............................................................................
11.1.2. Reljef sa geomorfologijom...............................................................
11.1.3. Hidrografija......................................................................................
11.2. Poljoprivredne zemljine povrine...................................................................
11.2.1. Stanje zemljinih povrina....................................................................
11.2.2. Potrebe ureenja zemljita....................................................................
11.2.3. Upravljanje zemljitem.........................................................................
11.2.4. Zakonska regulativa..............................................................................
98
98
98
98
99
99
99
101
103
104
12 MOGUNOSTI I ZAPREKE U RAZVOJU.......................................................

12.1. Analiza stanja...................................................................................................
12.2. Izbor mogunosti..............................................................................................
12.3. Potrebe za daljim analizama.............................................................................
105
105
107
108
13 RAZVOJ POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE..............................................

13.1. Tendencije obima i vrijednosti proizvodnje.....................................................
13.2. Polazita u razvoju............................................................................................
13.3. Ocjena budueg trita i potranje hrane..........................................................
13.4. Odnos prema samodostatnosti..........................................................................
13.5. Sistemi poljoprivredne proizvodnje..................................................................
13.5.1. Konvencionalna poljoprivreda i domaa nuda.... ..............................
13.5.2. Organska poljoprivreda kao nastupajua stvarnost..............................
13.5.2.1. Svjetsko i EU stanovite .......................................................
13.5.2.2. Bh/fbh. organska proizvodnja i odgovor koji se jo trai......
13.5.2.2.1. Sadanje stanje ....................................................
13.5.2.2.2. Ciljevi i pretpostavke razvoja .............................
13.5.3. Kombinovana poljoprivreda kao sadanje opredjeljenje......................
13.6. Poljoprivredna oprema i skladita....................................................................
13.7. Stanje i razvoj biljne proizvodnje.....................................................................
13.7.1. Zatita bilja...........................................................................................
13.7.2. Genetski resursi i oplemenjivanje bilja.................................................
13.7.3. Sjemenska i rasadnika proizvodnja.....................................................
13.7.4. Genetski modificirani organizmi (GMO) ............................................
13.7.5. Proizvodnja u ratarstvu.........................................................................
13.7.5.1. Promjene unutar ita .............................................................
13.7.5.2. Povratak industrijskom bilju .................................................
13.7.5.3. Povrtlarstvo za domae potrebe i izvoz ................................
13.7.5.4. Snaenje proizvodnje krmnog bilja ......................................
13.7.5.5. Ljekovito i aromatino bilje .................................................
13.7.6. Proizvodnja cvijea i ukrasnog bilja ....................................................
13.7.7. Put prema modernom voarstvu .........................................................
13.7.7.1 Kronjasto voe ....................................................................
13.7.7.2. Jagodasto voe ......................................................................
13.7.7.3. Submediteransko voe ..........................................................
13.7.7.4. Autohtoni genofond voaka ..................................................
13.7.8 Snanije i raznovrsnije vinogradarstvo ...............................................
13.8. Jaanje stoarstva do bolje sektorske strukture................................................
13.8.1. Opi privredni znaaj............................................................................
13.8.2. Ocjena stanja........................................................................
13.8.2.1. Konkurentnost domaeg stoarstva ......................................
13.8.2.2. Dravna podrka stoarstvu ..............................................
13.8.3. Stanje i razvoj pojedinih stoarskih grana........................................
13.8.3.1. Govedarstvo ......................................................................
13.8.3.2. Ovarstvo ..........................................................................
13.8.3.3. Kozarstvo ..........................................................................
13.8.3.4. Konjogojstvo ....................................................................
13.8.3.5. Peradarstvo ......................................................................
13.8.3.6. Svinjogojstvo ....................................................................
109
109
110
112
114
114
115
115
115
117
117
118
119
120
120
120
121
122
123
124
124
125
126
127
128
130
131
131
133
134
135
136
138
138
139
140
140
141
141
144
145
145
146
147
13.9. Pelarstvo........................................................................................................
13.10. Nekonvencionalne proizvodnje......................................................................
13.11. Ribarstvo.........................................................................................................
13.11.1. Rijena i jezerska proizvodnja..........................................................
13.11.2. Proizvodnja u moru...........................................................................
13.12. Poljoprivreda i ruralni razvoj..........................................................................
148
149
149
149
150
150
14 PREHRAMBENA INDUSTRIJA..........................................................................
14.1. Poslijeratno uzdizanje.......................................................................................
14.2. Sadanje stanje..................................................................................................
14.3. Razvoj prerade proizvoda ................................................................................
14.3.1. Prerada biljnih proizvoda......................................................................
14.3.1.1. Prerada ita ...........................................................................
14.3.1.2. Prerada voa i povra ...........................................................
14.3.1.3. Prerada krompira ..................................................................
14.3.1.4. Prarada duhana ......................................................................
14.3.1.5. Proizvodnja vina....................................................................
14.3.1.6. Proizvodnja piva ...................................................................
14.3.1.7. Proizvodnja jakih alkoholnih pia ........................................
14.3.2. Prerada stoarskih proizvoda................................................................
14.3.2.1. Prerada mlijeka......................................................................
14.3.2.2. Prerada mesa..........................................................................
14.3.2.3. Prerada vune..........................................................................
14.3.3. Prerada ribe...........................................................................................
14.3.4. Prerada pelinjih proizvoda..................................................................
14.3.5. Prerada ljekovitog i aromatskog bilja...................................................
14.3.6. Proizvodnja bezalkoholnih pia i mineralnih voda..............................
14.3.7. Proizvodnja konditorskih proizvoda.....................................................
14.3.8. Proizvodnja gotove hrane.....................................................................
14.3.9. Proizvodnja stone hrane......................................................................
152
152
153
154
154
154
155
156
156
156
159
160
160
160
162
163
163
163
164
165
166
167
167
15 STANJE I RAZVOJ TRITA POLJOPRIVREDNIH PROIZVODA............

15.1. Stanje i zadaci razvoja......................................................................................
15.2. Unutranji trini ambijent...............................................................................
15.2.1. Objedinjenjem do veih obima ponude................................................
15.2.2. Povezivanje unutar sektora...................................................................
15.2.3. Sticanje konkurentnosti na tritu.........................................................
15.2.4. Modernizacija trine infrastrukture.....................................................
15.3. Odnosi sa vanjskim svijetom............................................................................
15.3.1. Ocjena stanja.........................................................................................
15.3.2. Budue aktivnosti.................................................................................
168
168
169
169
169
169
170
171
171
171
16 POKAZATELJI RAZVOJA I PROVEDBA........................................................

16.1. Navoenje pokazatelja......................................................................................
16.1.1. Rast proizvodnje i unapreenje proizvodne strukture..........................
16.1.2. Uveanje dostatnosti proizvodnje...............................................
16.1.3. Preferiranje vrijednosne orijentacije.............................
16.1.4. Rast vrijednosti proizvodnje
16.1.5. Rast zaposlenosti stanovnitva.............................................................
16.1.6. Ouvanje i nastanjenost ruralnih prostora............................................
172
172
172
173
174
174
175
175
10
16.2. Finansijska ulaganja i izvori.........................................................................

16.2.1. Finansijska ulaganja..........................................................................
16.2.2. Izvori finansiranja.................................................................................
16.3. Praktina provedba i upravljanje......................................................................
16.3.1. Praktina provedba...............................................................................
16.3.2. Upravljanje provedbom........................................................................
176
176
176
177
177
177
MATRIKS
KARTE
11
Popis kratica
ANU
AZS
BDP
BDV
BiH
BPK
BVP
CAP
CB BiH
CEE
CU
DB BiH
DGS
EAP
EBRD
FMF
FMERI
FMON
FMP
FMPUO
FMPV
FMTT
FZS
GC
GMO
GOESR
GTZ
HBK
IBF
IBRD
ICA
IDA
IFAD
JIE
KMPV
KS
MCP
MKO
MM
MOC
MPRR
MPV
MSTEO
MTM
MZ
NGB
NVO
OIV
Akademija nauka i umjetnosti

Agencija za statistiku
Bruto domai proizvod
Bruto dodana vrijednost
Bosna i Hercegovina
Bosansko-podrinjski kanton
Bruto vrijednost proizvodnje
Common Agricultural Policy/Zajednika poljoprivredna politika
Centralna banka BiH
Central and East Europe/Zemlje centralne i istone Evrope
Carinska uprava
Distrikt Brko BiH
Dravna granina sluba
Evropski akcioni plan
European Bank for Reconstruction and Development/Evropska banka za obnovu
i razvoj
Federalno ministarstvo finansija
Federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije
Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke
Federalno ministarstvo pravde
Federalno ministarstvo prostornog ureenja i okolia
Federalno ministarstvo trgovine i turizma
Federalni zavod za statistiku
Garantovana cijena
Genetski modificirani organizmi
Globalni okvir strategije ekonomskog razvoja
Deutsche Gesellschaft fur Technische Zusammenarbeit/Njemako drutvo za
tehniku saradnju
Hercegbosanski kanton
Investiciona banka Federacija
International Bank for Reconstruction and Development/Meunarodna banka za
rekonstrukciju i razvitak
International Cooperative Alliance/Meunarodni zadruni savez
International Development Agency/Meunarodna razvojna agencija
International Fund for Agricultural Development/Meunarodni fond za
poljoprivredni razvoj
Jugoistona Evropa
Kantonalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva
Kanton Sarajevo
Ministarstvo civilnih poslova
Mikrokreditne organizacije
Mjeavina mahunjaa i ita
Minimalna otkupna cijena
Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja
Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva
Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa
Mjeavina trava i mahunjaa
Meunarodna zajednica
Nordijska banka gena
Nevladine organizacije
Organisation Internationale de la Vigne et du Vin/Meunarodna organizacija za
vinogradarstvo i vinarstvo
12
PDV
PFD
PGSR
PIS
PK
PORMF
PRSP
RH
RKPV
RS
RZS
SAA
SAD
SBK
SiCG
SIDA
SGl
SG BiH
SG FBiH
SGJ
SN
SP
STK
KA
TDS
TK
UIO
UMCOR
UP
USAID
USK
WB
WHO
WLO
WTO
ZC
ZDK
ZSBiH
ZSFBiH
ZSTZB
ZZS RS
Porez na dodanu vrijednost

Partners for Development/ Partneri za razvoj
Prosjena godinja stopa rasta
Poljoprivredni informacioni sistem
Posavski kanton
Projekt obnove i razvitka malih farmi
Poverty Reduction Strategy Paper/Srednjorona razvojna strategija BiH
Republika Hrvatska
Republiki komitet za poljoprivredu, umarstvo i vodoprivredu
Republika Srpska
Republiki zavod za statistiku
Stabilization ad Association Agreement/Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju
Sjedinjene amerike drave
Srednjobosanski kanton
Srbija i Crna Gora
Swedish International Development Agency/vedska meunarodna agencija za
razvoj
Slubeni glasnik
Statistiki godinjak BiH
Statistiki godinjak Federacije BiH
Statistiki godinjak Jugoslavije
Slubene novine
Seljaka (zelena) pijaca
Spoljnotrgovinska komora
tedno kreditne asocijacije
Travno-djetelinske smjese
Tuzlanski kanton
Uprava za indirektno oporezivanje
United Methodist Committee on Reklief/Komitet za pomo ujedinjenih
metodista
Udruenje poljoprivrednika
United States Agency for International Development/Amerika agencija za
meunarodni razvoj
Unsko-sanski kanton
World Bank /Svjetska banka
World Health Organization/Svjetska zdravstvena organizacija
The Lutheran World Federation/Svjetski luteranski savez
World Trade Organization/Svjetska trgovinska organizacija
Zajamena cijena
Zeniko-dobojski kanton
Zadruni savez BiH
Zadruni savez FBiH
Zona slobodne trgovine Zapadnog Balkana
Zavod za statistiku Republike Srpske
13
PREDGOVOR
Aktivnosti u izradi Srednjorone strategije razvoja poljoprivrednog sektora u Federaciji Bosne
i Hercegovine (2006-2010) nastale su na osnovu opredjeljenja Vlade Federacije Bosne i
Hercegovine da se sektoru proizvodnje hrane dadne istaknuto mjesto u ekonomiji zemlje i
razvoju bosansko-hercegovakog drutva uope. U svom praktinom oblikovanju, strategija
je nastala kao rezultat zajednikog rada Federalnog ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i
umarstva, predstavnika kantonalnih ministarstava ili njihovih odjela za poljoprivredu, timova
strunjaka iz domaih nauno-obrazovnih, naunih i strunih ustanova, predstavnika
proizvoaa i preraivaa hrane, te brojnih strunjaka vladinih i nevladinih institucija.
Posebna korist dola je od stranih eksperata i organizacija koji godinama daju svoj doprinos
kroz este radionice i rasprave po brojnim pitanjima razvoja poljoprivrednog sektora, te od
njihovih brojnih studija, analiza, programa i uputa koje su nale odjeka u pisanju ovog
dokumenta.
Tokom rada na strategiji, odrano je mnotvo radionica i 12 javnih rasprava sa aktivnim
ueem blizu 500 predstavnika svih interesnih grupa, od kojih su dobiveni korisni savjeti i
usmjerenja prema formulisanju zacrtanih ciljeva i dolaenju do potrebnih rjeenja. Javne
rasprave pripremljene su u organizaciji resornih ministarstava i odrane u svih 10 kantona
Federacije BiH. Na njima je uzela uee iroka struktura graanstva sa svim profilima
njegove profesionalne i drutvene orijentacije, ukljuujui kantonalna udruenja
poljoprivrednih proizvoaa i preraivaa, te predstavnike federalnog udruenja
poljoprivrednika. Posljednja, jedanaesta rasprava upriliena je u organizaciji Privredne
komore Federacije BiH u Mostaru, i na njoj su uestvovali predstavnici svih postojeih
grupacija iz oblasti prerade poljoprivrednih proizvoda.
U radu su konsultovani svi raspoloivi zvanini dokumenti, struni i nauni radovi, te analize,
studije i strategije koje su tokom posljednjih godina u BiH uraene od strane domaih i
vanjskih institucija, pojedinaca i ekspertnih timova. Takoer su unijete i mnoge korisne
spoznaje koje su naene u strategijama, studijama i analizama zemalja iz domaeg okruenja.
Strategija je nastala kao dublja sektorska razrada prethodno uraene Srednjorone razvojne
strategije BiH PRSP (2004-2007). Raspolaganje sa PRSP pomoglo je da se dobije jasnija
slika o aktuelnom ekonomskom poloaju i buduim realnim dometima poljoprivrednog
sektora, posebno u domenu legislative i ogranienja koja se generiu iz nastupajueg lanstva
u meunarodnim asocijacijama, te mjera koje je mogue planirati u njegovoj buduoj
razvojnoj politici.
Na osnovu zakljuaka Vlade FBiH od 11. 9. 2003. godine kojima je prethodilo razmatranje
Informacije o stanju agrara u Federaciji BiH, Federalno ministarstvo poljoprivrede,
vodoprivrede i umarstva dobilo je obavezu da uradi Srednjoronu strategiju razvoja
poljoprivrednog sektora u Federaciji BiH (2006-20010). Takoer, obaveza ovog ministarstva
za donoenjem strategije proizila je i iz Prijedloga mjera kojeg je u okviru Informacije o
stanju agrara uputila Vlada Federacije BiH na razmatranje Parlamentu Federacije BiH, a koji
je usvojen na 7. sjednici Zastupnikog doma Federacije BiH odranoj 8. 10. 2003. i 10.
sjednici Doma naroda Federacije BiH odranoj 15.10. 2003. godine.
14
Obaveza Ministarstva da izradi prijedlog strategije sadrana je i u PRSP, gdje je u dijelu koji
se odnosi na ''akcioni plan poljoprivreda'', precizirano donoenje entitetskih strategija za
poljoprivredni sektor.
Rjeenjem od 23. 12. 2003. godine, Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i
umarstva formiralo je komisiju od 13 lanova za izradu srednjorone strategije, iji je prvi
zadatak bio da predloi metodiku rada na ovom projektu. Svoj konstituirajui sastanak
komisija je imala 18. 2. 2004. godine, nakon ega je uraen prijedlog metodike izrade
strategije, kojeg je ministarstvo usvojilo. Po prihvaanju metodike, ugovorom od 4. 10. 2004.
godine, angairan je Poljoprivredni fakultet u Sarajevu da uradi strategiju razvoja. Istodobno
je formirana centralna komisija od est lanova iz razliitih institucija sa zadatkom da
organizuje, prati, nadgleda i uestvuje u izradi strategije. Za koordinaciju izradom strategije
imenovana su dva lana sa Poljoprivrednog fakulteta u Sarajevu, pa potom odreeni voditelji
te formirani timovi strunjaka za pojedine njene oblasti.
Strategiju su radili brojni stvaraoci. Sa njihovim ukljuenjem na ovom zadatku zajedno su se
nali strunjaci svih fakulteta iz oblasti proizvodnje hrane i srodnih fakulteta u Federaciji BiH,
svih federalnih i kantonalnih zavoda, relevantnih instituta, Spoljnotrgovinske komore BiH,
Privredne komore FBiH, zadrunih saveza FBiH i BiH, udruenja proizvoaa hrane,
udruenja preraivaa hrane, Federalnog ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i
umarstva, kantonalnih ministarstava ili njihovih odjela, te dokazani preduzetnici i privrednici
sa ostalim poznatim licima iz ove oblasti. Njima se pridodaje impozantan broj takoer
direktnih uesnika na odranim javnim raspravama i konsultacijama, pa je tako Srednjorona
strategija razvoja poljoprivrednog sektora u Federaciji BiH, postala djelom svih graana
Federacije BiH koji na direktan ili bilo koji drugi nain imaju dodir sa poljoprivrednom
proizvodnjom.
15
1. UVOD
Poljoprivreda u razliitim ekonomskim sredinama nosi odgovarajue znaajne privredne
zadatke, pa njima zaprema proporcionalan udio kako u ukupnom bruto drutvenom
proizvodu, tako i u aktivnoj snazi stanovnitva. U skladu sa time, uslijed realnih okolnosti
viegodinjeg zaostajanja za svijetom, sa dugo oglaavanom federalnom pa i ukupnom
dravnom politikom, upravo ovoj djelatnosti povjerena je zadaa da bude jednim od vodeih
pravaca budueg privrednog i drutvenog razvoja nae zemlje.
Proizvodnja hrane se u nas sve do nedavno smatrala jedinim odgovornim i ekskluzivno
zaduenim promotorom ivota ljudi u izvangradskim prostorima. Time su emitovani veoma
vani, ali ne i jedini razlozi zbog kojih su tokom ranijih vremena izostajali prepoznatljivi
razvojni efekti kako u njoj samoj, tako i u opem kvalitetu ivljenja ljudi na selu. Ovi prvi
iskazivani su u viedecenijskoj prijeratnoj diktiranoj socijalistikoj ekonomiji, te ideolokom
preferisanju obimom manjeg dravnog, naspram resursima veeg privatnog sektora
poljoprivredne proizvodnje, a drugi u dranju sela kao siromane i drutveno zapostavljene
ivotne sredine.
Poljoprivredni sektor prate uske domae finansijske mogunosti. One koe njegovu
transformaciju, pa se izlaz trai u stvaranju klime kakva bi vodila prema meunarodno
konkurentnim razvojnim programima, uz odgovarajue ograniene dravne transfere saglasne
dinamici opeg privrednog razvoja i meunarodne pomoi.
Bosna i Hercegovina je, u globalnom smislu, nakon minulih godina svog poslijeratnog
postojanja, uz dosta nerijeenih pitanja, ostvarila i vidne pomake. Sada je, uz probleme koje
treba rijeiti, konano dobila odluku Evropske unije i poela pregovore za potpisivanje
Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju ovoj asocijaciji.1
Na unutranjem planu ona to ini provodei svoj drutveni reformski program, ali uz
zaostajanje na njegovom ekonomskom dijelu. to se Federacije Bosne i Hercegovine tie, u
tim zaostajanjima opet prednjai sektor hrane, i to posebno njegov primarni, poljoprivredni
dio. Takav sektor, stalno i uglavnom formalno ohrabrivan, praktino je tek u zadnjim
godinama neto vie, ali ipak nedovoljno podstican. Stoga se on dovodi u opasnost da ostane
nepripremljen za svoje ve sutranje integrisanje u Svjetsku trgovinsku organizaciju i
preksutranje u EU, te takav prihvati trajne obaveze koje e iz tih integracija proistei. To su
razlozi za brzo otvaranje poljoprivrednih razvojnih procesa, i to napose onih koji e oiviti
dugo mirujuu strukturu sektora, kao jedan od temeljnih zadataka na koje treba da odgovori
ova strategija.
Zadatak je iznai viziju poljoprivrednog razvoja koja bi bila prihvaena na cijeloj teritoriji
BiH. Upravo aktuelna Srednjorona razvojna strategija BiH - PRSP (2003-2007.), velika je
pomo na tom putu, jer je ona poljoprivrednom sektoru konano otvorila vrata za njegovu
preobrazbu i dala principe budueg napretka. Ti principi trebaju se dalje razraditi i pretvoriti
u konkretne akcije razvoja, to je, za podruje FBiH, zadatak ove strategije.
Pregovori su sveano otvoreni 25. 11. 2005. godine u Sarajevu.
16
Meu dokumentima koji su do sada raeni u pokuajima da se pokrene domai poljoprivredni razvoj,
najvie mjesto pripada Srednjoronoj strategiji poljoprivrednog sektora za Federaciju Bosne i
Hercegovine koju je svojevremeno (2000.) uradila grupa uvaenih eksperata FAO u saradnji sa
domaim strunjacima. Taj dokument nije dobio priliku da se zvanino utemelji i iskae kao sektorska
razvojna platforma za proteklo vrijeme kojem je bila namijenjena.
Sljedei noviji dokument koji dalje unapreuje oblast hrane je Funkcionalni pregled
poljoprivrednog sektora u BiH (2004.), jer on daje operativni i institucionalni okvir za
konano uspostavljanje jedinstvene domae poljoprivredne politike na nivou cijele zemlje. Uz
njega stoji i skup od pet EU RED regionalnih strategija ekonomskog razvoja BiH (2004.), te
ekonomske ili poljoprivredne strategije pojedinih kantona i opina u ijim tekstovima hrana
zauzima odgovarajue mjesto. Svi ti dokumenti, sa svojim esencijalnim porukama i
prijedlozima nali su svoje mjesto u idejnim polazitima ove strategije. Konano, njima je
dodana i veoma bogata dokumentacijska graa koja je unijeta u posebnu knjigu priloga, i tako
sa strategijom ini jedinstven dio.
Od prestanka rata i okonanja obnove, FBiH i BiH u cjelini dijeli vrijeme u kojemu se sektor
hrane drutveno uspio nametnuti sa nizom vanih pitanja svog razvoja, ali i uao u procese
otvorenog trita sa upitnim ili polovinim rezultatima vlastitog privrednog samosnalaenja.
Pri tome je, kako je ve nagovijeteno, ostvario vrlo reljefnu asimetriju svojeg jednog,
preduzetniki hrabrijeg i kreditno neto s(p)retnijeg preraivakog segmenta, naspram
drugog, strukturno i proizvodno zaostalog primarnog - sirovinskog dijela poljoprivredne
proizvodnje.
Sa odnedavnim iniciranjem kvalitetnih razvojnih drutvenih okvira, sektorom su se na jedan
odluniji i aktivniji nain poele baviti i domae institucije vlasti i meunarodni faktori, to
je dalo rezultate u izradi spomenutih studijskih dokumenata nacionalnog i regionalnih
znaaja. Drugi plan akcija pokrenut je prema nedostajuoj zakonskoj regulativi. Te akcije su
se definitivno usmjerile na krovni nivo drave, i to kao jedini put koji BiH privredno
legitimira u Evropi. Ipak, jo uvijek nedostaju neki kljuni sektorski zakoni, te tehniki i
kadrovski opremljene institucije koje e osiguravati njihovo djelotvorno provoenje u ivot.
Otvoreno trite, te neravnopravna vanjska konkurencija (kojoj nisu prethodile potrebne
reformske prilagodbe sektora), uz primarnu poljoprivredu, i domaoj preraivakoj industriji
donijeli su niz problema. Ipak, kod nekoliko prehrambenih firmi ta konkurencija znaila je i
svojevrsnu kolu borbe za neophodni kvalitet. Iz nje su roene neke domae proizvoake
marke koje su ve sposobne da se nose i sa do sada trino neprikosnovenim brendovima
evropski pa i svjetski dokazanih prehrambenih veliina. To svakako ne znai da je ovaj
sektor rijeio svoje probleme, jer pred njim stoji jo mnogo krupnih, egzistencijalnih pitanja,
na koje ova strategija treba dati svoje odgovore.
Svaki privredni sektor ekonomski toliko ivi, koliko njime vladaju i upravljaju razvojni
procesi. Sadanja, demokratski iva, ali privredno mnogo skromnija decenija BiH, unijela je
tih procesa u sektor porodine poljoprivrede jednako malo koliko i svo minulo krto
prijeratno vremensko razdoblje. U ovom kratkom vremenu prestali su postojati i svi nekada
veliki domai poljoprivredno-industrijski sistemi sa svojim kanalima plasmana za
poljoprivredne proizvode, to je ovom, kao i ukupnom poljoprivredno-sirovinskom ambijentu
zemlje uskratilo sokove ivota i svelo ga na oblast koja uglavnom preivljava. Procesi za
njegov razvoj jo nisu otvoreni, pa je stoga zadatak strategije da ih otkoi i poljoprivredu stavi
na kolosijek evropski moderne, trino orijentisane i strukturno reformisane proizvodnje.
Do dobrih ciljeva moi e se doi samo stvaranjem dobrog ambijenta za dobre preduzetnike
namjere, to je razvojna formula za koju do sada nisu iznaena adekvatna domaa rjeenja.
17
Glavni motiv da se ostvare te namjere, u cijelom poslijeratnom periodu i te kako je stvaran.

On se nalazi na tritu hrane kojim se na ukupnim, bh. nivoima, realizuju godinje visoke
uvozne vrijednosti od oko dvije milijarde konvertibilnih maraka, i to za one proizvode koji do
potroaa stiu mimo domaih tala, vonjaka ili njiva.
To e se uspjeti samo ako se ova strategija zasnuje na irokom poimanju razvoja kakav, uz
proizvodno aktiviranje resursa, u sebe ukljuuje i puno socioloko transformisanje onog dijela
drutva kojem poljoprivreda treba da bude budue trajno ivotno opredjeljenje. Ta irina
stoga e morati da mobilizira najbolje teorije modernog privrednog i u njemu ruralnog
razvoja, uz metode i postupke sa kojima e se doi do vizije onakvog sektora hrane kakav bi
trebao da se stvara kroz sljedee vremenske distance.
Postavljeni zadaci e se ostvariti samo ako se na osnovama to brojnijeg i jaeg robnog komercijalnog poljoprivrednog posjeda kandiduju projekti sa brzim i prepoznatljivim
privrednim efektima.
Kroz te projekte i sama poljoprivreda e morati da postane velikom domaom uionicom
trajnog sticanja znanja, i to kao jedinog sigurnog resursa na kojem se neopozivo dokazao
razvoj svih onih modernih evropskih sredina prema kojima sada uri i bh. drutvo.
18
2. VIZIJA I ZADACI SEKTORA

2.1. Vizija razvoja
BiH i FBiH kao njenom sastavnom dijelu nedostaje vizija poljoprivrednog razvoja, to
proizvodi i nepostojanje jasne poljoprivredne politike unutar prehrambenog sektora. ivi se u
svijetu neprestanih procesa koji, jednako ili ak vie, dotiu poljoprivredni sektor nego ostale
oblasti svjetske privrede.
Ti procesi u nekoliko zadnjih decenija snano utiu na svjetsku poljoprivrednu fizionomiju,
mijenjajui je u sljedea etiri pravca;
strukturno je transformiu prema uveanju proizvodnih jedinica,
podupiru joj proizvodnost i smanjuju zaposlenost stanovnitva,
podravaju trend stalnog snienja trinih cijena proizvoda, i
daju joj zadae koje do sada nije imala.
Bez obzira to bh. poljoprivreda ima mnogo mjesta za poboljanja, ona se sve proteklo
vrijeme uglavnom nalazila izvan navedenih tokova, pa su utoliko i vee zapreke za njihovo
aktiviranje i sustizanje proputene stvarnosti.
Stoga, u najkraem reeno, njena se domaa razvojna vizija moe definisati tenjom da se iz
dananjeg strukturno zakoenog i nerazvijenog segmenta ukupne ekonomije zemlje sagradi;
raspoloivim resursima primjeren,
proizvodnim jedinicama odriv,
tehnolokim ulazima moderan,
trinim kvalitetima konkurentan, i
ekolokim odlikama koristan poljoprivredno-prehrambeni sektor.
Administrativna entitetska dvojnost drave upuuje da se vizija razvoja poljoprivrede i

sektora hrane u cjelini mora zasnivati na jedinstvu ukupnog ekonomskog prostora i modernoj
privrednoj slici kakvoj se treba teiti putem konzistentne bh. poljoprivredne politike. Kao
takvoj, njoj se moe teiti uz prihvaanje sljedeih obavezujuih polazita;
a. sagledavanje sadanjeg stanja u sektoru i pokretanje veoma zahtjevnih strukturalnih
procesa,
b. slijeenje parametara opih razvojnih mogunosti kakvi su definisani u dosadanjim
strategijskim dokumentima drutva (PRSP), i
c. ispunjenje zadaa kakve predstoje u pogledu transformisanja sektora na principima
zajednike poljoprivredne politike EU.
Sva tri postavljena polazita trae konano definisanje i ivo aktiviranje agrarne politike
zemlje, kako bi ona u rokovima koji se jo ne mogu sasvim odrediti, mogla pripremiti svoja
lanstva i to prvo u WTO, i potom u EU. Njihovo zadovoljenje ovisit e od brzog i
kvalitetnog unapreivanja domae drutvene klime, a time i podsticanja privrednog
19
preduzetnitva u emu BiH biljei nominalne napretke, ali i realna zaostajanja u odnosu na
druge zemlje u tranziciji koje to bolje od nje ine.2
2.2. Zadaci sektora

Svjetska poljoprivreda je uvijek bila i ubudue e biti vana ljudska djelatnost, ali uz
proizvodnju hrane ona na sebe definitivno preuzima i niz drugih ivotnih zadaa drutva.
Stoga domaa poljoprivreda u svojoj veoma vanoj tranzicijskoj ulozi, izmeu onog to ona
sada jeste i to se ve u sutranjem vremenu od nje oekuje, treba na sebe preuzeti zadatke
kojima e da;
proizvodi kvalitetnu hranu koja e biti prihvaena od potroaa u zemlji i
inostranstvu,
osigurava vii nivo samodostatnosti i poboljava spoljnotrgovinski bilans zemlje,
stvara vrijednosti kojima e osiguravati zarade poljoprivrednicima i kroz bruto
drutveni proizvod uveavati rast ukupne ekonomije zemlje,
zadrava stanovnitvo na selu i tako doprinosi zatiti i unapreenju ivotne okoline,
sprovede vlastite promjene i tako dadne svoj doprinos ukljuivanju zemlje u svjetske
(WTO) i evropske (EU) integracije,
ne mijeajui se u slobodan izbor proizvoaa, vladinim mjerama profilira onakvu
proizvodnu strukturu kakvom e uspijevati da ublai svjetski trend pada
poljoprivrednih cijena i zaposli to vie domaeg stanovnitva.
Navedene zadatke ona e biti u stanju izvravati samo ako trite izabere kao glavnog
prosuditelja proizvodnjom stvaranih vrijednosti i osigura primjenu evropskih standarda, te
tako postane integralnim dijelom moderne ekonomije Evrope.
Economies in Transition (2003); Regional overview, Country Forecast, (Prema PRSP, str. 65).
20
3. POLAZITA I PRISTUPI
RAZVOJU
3.1. Osnovna pitanja sektora
Poljoprivreda spada u najslabije ureene oblasti domae proizvodnje pa se s njom u vezi
postavlja niz pitanja;
kako funkcionalno usmjeriti 2,5 miliona ha zemljita,

kako ih tehnoloki osposobiti za proizvodnju,
kako potisnuti nestabilne i uvesti stabilnije proizvodnje,
kako joj nai supstance konkurentnosti u svijetu,
kako joj unijeti druge sadraje uvanje okolia i dr.,
kako poveati zaposlenost stanovnitva,
kako oiviti selo i stvoriti robnog poljoprivrednika,
kako uspostaviti i harmonizirati entitetske politike,
kako uspostaviti jedinstveno bh. trite,
kako uvesti sektor u JIE, WTO i EU integracije
Kako sektor uvesti u ivot, pitanje je svih pitanja na koje treba da dadne odgovor ova
strategija.
3.2. Glavni razlozi pristupa

razvoju
Tokom proteklih decenija, poljoprivredna proizvodnja u privredi BiH stekla je vidno znaenje
i sa svojim preraivakim sektorom uvijek se predstavljala kao bitno ishodite naseljenosti
sela i zaposlenosti stanovnitva. Nakon rata;
proglaena je i jednim od stratekih razvojnih pravaca njene ekonomije, i
uz to joj je, po uzoru na sve izraenije planetarne brige svijeta, dana

nadasve vana zadaa uvanja okolia.
FBiH raspolae znaajnim poljoprivrednim resursima koje sada koristi u nedozvoljivo niskom
obimu. Naspram toga, sa preko 600 miliona USD godinje, ona je stalan i znaajan uvoznik
hrane, to upuuje da u njoj, sa stajalita domae skromne ponude, postoji visoki nivo
nezadovoljene prehrambene tranje. Sve te injenice ukazuju da pred ovom oblasti privrede
stoje snani motivi razvoja koji se mogu realizovati samo na osnovama jasnih drutvenih
opredjeljenja.
Kao dio ukupne ekonomije zemlje, poljoprivreda se pokazuje stjecitem niza najvanijih
razvojnih pitanja i problemskih nepoznanica u predstojeim WTO i EU integracijama. U
nadmetanju sa skoro ve istroenim vremenom, odgovori na naznaena pitanja trae brze
reforme sektora, i to najmanje onoliko koliko su to ve uinile ostale zemlje u tranziciji. Stoga
se njegovo osposobljavanje i pretvorba u odriv i funkcionirajui privredni sistem moe
postii samo na temeljima jasnih razvojnih vizija i njenih vremenskih razgranienja.
Sainjavanje i donoenje ove razvojne strategije, izraz je upravo takvih njegovih potreba.
21
3.3. Polazita i principi razvoja

Moderna ekonomska teorija prebogata je uraenim makroekonomskim modelima privrednog
razvoja, ali ni jedan od njih ne dovodi u pitanje unutranju meusektorsku usklaenost
nacionalnih ekonomija kao temelja njihovog stabilnog razvoja.
U skladu sa prethodnim, prvi princip ukazuje da se razvoj poljoprivrede u FBiH, smatra
sistemskim dijelom ukupnog privrednog razvoja zemlje i da ima odgovarajue veze sa ostalim
njegovim sektorima. U sasvim direktnoj vezi, taj razvoj funkcionalno za sebe vee i
prehrambenu industriju, te niz drugih ulaznih i izlaznih interakcija sa brojnim industrijskim
subsektorima, bez kojih itav sistem ne bi mogao valjano funkcionisati.
FBiH/BiH preferira da u to skorije vrijeme postane odrivim dijelom evropske ekonomske
cjeline, pa se privredna reformisanost, borba za konkurentnost i trini principi nameu kao
dominantna opredjeljenja njene budue poljoprivrede. Do punog ostvarenja tih principa njena
poljoprivreda mora doi postepeno, ali i brzo, odnosno paralelno sa vlastitim unutranjim
prilagodbama i transformacijama. U praksi, to se treba postii;
brzom gradnjom povoljnih makro-ambijentalnih uslova i davanja razvojne podrke
unutar domaeg privrednog ambijenta,
pregovorima sa WTO, te realnom procjenom i prihvaanjem obaveza ponaanja u
odnosu na vanjsko okruenje, i
snagom mikro-marketinkih ponaanja njenih primarnih i preraivakih subjekata na
temeljima kojih e se dokazivati njihova ekonomska uspjenost.
A/ Gradnja domaeg ambijenta

Stvaranje povoljne ambijentalne klime primarno je pitanje razvoja sektora i osnovni uslov za
domae i strane ulagake aktivnosti. U stvaranju povoljnog ambijenta i gradnji samoodrive
ekonomije BiH je uinila znaajne pomake, ali je neuraeni poslovi do sigurnijeg drutvenog
ivljenja njenog stanovnitva i teke zadae unutranje privredne transformacije ipak
smjetaju meu one zemlje koje se jo uvijek nalaze neto dalje od stvarnog ulaska u EU.
Do EU cilja BiH predstoji bolje organizovanje i privredno jaanje kroz sadanje bilateralne ugovorne
odnose sa zemljama balkanskog i ireg okruenja sa kojim i nema dobra razvojna iskustva, te traenje
mnogo ''potovanijeg'' poloaja u uskoro aktuelnim zapadno-balkanskim ili ak CEFTA integracijama
kakve se na ovom dijelu kontinenta upravo zagovaraju.
B/ Ulazak u WTO
Uz ope uslove, u bliskoj budunosti, odrivost sektora bit e i u visokoj korelaciji sa
spoljnotrgovinskim poloajem kakvog BiH isposluje na putu svog ulaska u WTO.3
S obzirom da se pristupanje BiH u punopravno lanstvo WTO smatra skorim, mjere koje budu
preduzimale domae vlasti, moraju biti unaprijed usklaene sa pravilima ove organizacije.
Pozitivno je konstatovati da proces konanog oblikovanja svjetske trgovinske zajednice ni u

kom sluaju nije zavren i da on sa najnovijim evropskim popustima u uvoenju i tzv.
''razvojne'' koare, daje neto vee mogunosti poljoprivredi zemalja u razvoju nego je sluaj
do sada.4 Sve ove konstatacije i nepoznanice koje su vezane za njih, predstavljaju svojevrsna
ogranienja za sektor i njegovu razvojnu strategiju, pa e se one tokom njene provedbe
3
Taj poloaj, za ono to bi trebalo da bude sigurno, ve je definisan tzv. ''zelenom koarom'', dok se neto od onog to bi se
pregovorima vjerovatno moglo i moralo naknadno dobiti, nalazi u njenoj, inae spornoj ''plavoj'' izvedbi.
Radi se o konceptu multifunkcionalne uloge poljoprivrede kakav u cilju stvaranja njenog budueg evropskog modela kroz
dalju reformu Zajednike poljoprivredne politike (CAP), nakon konferencije u Seattleu (1999.), trai EU.
22
smatrati neim to e se rjeavati ''u hodu''. Bez obzira na to, domaa poljoprivreda i
prehrambena industrija oslanjat e se na neto ui broj mjera, ali e u svakom sluaju
pozitivan agrarno-politiki ambijent i uloga vlade u njemu predstavljati glavnu pokretaku
komponentu na koju strategija rauna kao primarni uslov za svoj uspjeh.
C/ Integracija u EU
Brzina ulaska u EU sudbinsko je pitanje za BiH. Put do tog cilja sadran je u iznalaenju
politikih rjeenja za funkcionalno organizovanje drave, a to se privrede tie, on je
ponajvie poploan pitanjima osposobljavanja poljoprivrednog sektora za odriv ivot u ovoj
zajednici. Sutina tih pitanja sadrana je u promjenama koje treba da se dese u zemljama
centralne i istone Evrope, kako bi one bile osposobljene da svoju budunost unesu pod
zajedniki krov starog kontinenta.
Te promjene uz tri politika cilja kao to su; uspostavljanje demokracije (a), vladavina prava (b), i zatita
prava manjina (c), te tri ekonomska kriterija ije navoenje slijedi, donesene su u Kopenhagenu 1993.
godine kao uslovi za ulanjenje jo nepridruenih zemalja u EU.
Ustvari, radi se o kriterijima, odnosno standardima koje trebaju sve ekonomije zemalja
pristupnica dostii kako slijedi;
stvaranje trine ekonomije koja se moe integrisati u trinu ekonomiju Evrope,
osposobljavanje za konkurentsku utakmicu naspram ponude proizvoda iz uvoza, i
prilagoavanje zdruenom skupu zakona, pravila i procedura poznatih pod nazivom
acquis communitarie.
Svi navedeni zadaci dijelovi su saetog uslova kojeg BiH treba ispuniti da bi dokazala svoju
sposobnost za preuzimanje obaveza za lanstvo u EU. to se poljoprivrede tie, oni se
slijevaju u zahtjev da se gradi samo onaj i onakav sektor koji e biti konkurentno sposoban da
izdrava meunarodnu utakmicu na tritu prehrambenih proizvoda.
Svakako da to trai studijsko izuavanje konkurentnosti domae poljoprivrede, kojem FBiH, osim izrade
jedne doktorske teze, do sada organizovano nije pristupila. Stoga bi to trebao da bude jedan od prioriteta u
izradi projekata koji bi uslijedili kao dopuna ovoj strategiji.
Acquis communitarie u poljoprivrednom sektoru trai pokretanje tri vrlo sloena sloja
aktivnosti za;
a.
b.
c.
usvajanje zakona i standarda,

zajedniku poljoprivrednu politiku (CAP), i
prelaz na strukturalne fondove.
Zakoni i standardi predstavljaju najobimnije podruje unutar EU legislative i

obuhvaaju zadatke od zdravlja ivotinja i biljaka, pa do sigurnosti hrane,
obiljeavanja proizvoda i zatite potroaa. Oni predstavljaju i obaveze na koje
se ne smije ekati, jer se javljaju kao vana prepreka za izlaz domaih
preraivaa na evropsko trite.
CAP osigurava impozantnu budetsku podrku svojim lanicama, ali e ona

postati obavezom (i privilegijom) za BiH tek kad ue u EU. Do tada e joj
trebati da gradi vlastitu politiku podrke poljoprivrednom sektoru, i to
uzimanjem iz budeta onoliko njegovih postotaka koliko se bude stvaralo nove
vrijednosti razvojem njene ekonomije. Tome treba prikljuiti i pravedniju
raspodjelu budetskih sredstava nego je bila do sada, u emu je redovno bio
''zakidan'' upravo poljoprivredni sektor.
23
Strukturalni fondovi su moderni EU sistem mjera za ruralni i regionalni razvoj

koje e BiH koristiti tek kada ostvari svoj pristup ovoj asocijaciji. Uz sadanji
sistem poljoprivrednih podrki u kojima se ve prepoznaju moderni elementi
reforme FBiH, BiH je uinila barem formalne korake u modernom pristupu
regionalnom razvoju sa osnivanjem Vijea za poljoprivredu i prehrambenu
industriju, umarstvo i ruralni razvoj BiH.5
D/ Trina osposobljenost
sektora
Strategija podrava samo trini dio poljoprivredne proizvodnje i u okviru nje preputa
odluke samim proizvoaima to e i koliko ega proizvoditi. To nikako ne znai da e
drava ostavljati proizvoaima kako bi svoje godinje i dugorone proizvodne odluke
donosili sami. Suprotno tome, ona e im sa omoguavanjem trinog informisanja i politikom
podsticanja biranih proizvodnji, davati dovoljno informacija da njihove proizvodne odluke
budu dobre i kvalitetne. Strategija se fokusira samo na komercijalna gazdinstva, odnosno one
jedinice koje veliinom vlastitog ili zakupljenog posjeda u biljnoj, te odgovarajuim
kapacitetima u stonoj proizvodnji, mogu doprinijeti uveanju trinosti poljoprivrede i
smanjenju spoljnotrgovinskog manjka kojeg sektor biljei u poslijeratnom periodu.
Poljoprivredno-prehrambeni sistem kakav promovie ova strategija izdie se iznad shvaanja da se
njime po svaku cijenu mora slijediti, odnosno zadovoljiti proizvodnja roba koje se trae fizikim
prehrambenim bilansom zemlje. Umjesto proste (kontrolisane) ''sigurnosti ishrane'', strategija podrava
onu proizvodnu strukturu koju e shodno sopstvenim interesima oblikovati sami poljoprivrednici i koja e
njenim izvriocima porodinim gazdinstvima garantovati snanije zaposlenje i sticanje odgovarajueg
profita.
Pravih komercijalnih gazdinstava koja bi mogla prihvatiti podsticaje kakve nalae strategija, u FBiH/BiH
danas je malo. Stoga predstojee stvaranje takvih gazdinstava treba prihvatiti kao proces u kojem e
svoje anse imati i mala porodina imanja, ukoliko pokau spremnost za organizacijsko uveavanje i
prihvaanje odgovarajuih tehnologija.
E/ Tehnoloko-marketinke
inovativnosti
Trina opredijeljenost ostvariva je samo postizanjem ekonomske konkurentnosti sektora do
koje se, izmeu ostalog, moe doi;
aktiviranjem raspoloivih resursa na biranom broju proizvodnji,

uvoenjem modernih tehnologija za te proizvodnje, i
prihvaanjem marketinga kao koncepta poslovnog ponaanja.
Iskazani principi okrenuti su prema podrci onoj strani poljoprivrede koja sobom preferira
moderne proizvodnje tehnologije i sustizanje efikasnosti konkurenata. Oni se dalje
marketinki podravaju i vode prema takvoj proizvodnoj strukturi koja e svojim kvalitetom
graditi svoju budunost na vanjskom tritu, da bi izborila odgovarajuu sigurnost u domaoj
tranji.
F/ Prirodna usmjerenost
proizvodnje
Razliit obim, priroda i kvalitet prirodnih resursa nameu rejonizaciju kao nain
specijalizacije proizvodnje. Na taj nain poljoprivreda FBiH/BiH se tretira kao sistem
pojedinano zaokruenih prirodnih, tehnikih, ekonomskih i socijalnih znaajki rejona, koji
osiguravaju njeno skladno funkcionisanje na nivou entiteta, odnosno zemlje. Strategija e
5
SGI BiH, br. 33 od 22. 7. 2004.
24
kandidovati taj princip kao neophodan, s tim to e se njegova praktina realizacija detaljno
razraditi naknadnom izradom posebnih studija za pojedine oblasti i vrste proizvodnje.
3.4. Izbor scenarija

Optimalan privredni razvoj teorijsko je i praktino pitanje koje trai nauni pristup uz
uvaavanje niza unutranjih i vanjskih inioca. To je i logian cilj kojem treba teiti i kada je
u pitanju poljoprivredna proizvodnja, s tim to ona, s obzirom na prirodu, obim i lociranost
svojih resursa, osim ekonomskih vee uz sebe i odgovarajue agrarno-politike i socijalne
inioce.
Ako se od poljoprivrede trai da u dogledno vrijeme postane znaajnim sudionikom dobrih
proizvodnih uinaka drutva (BDV, BDP), onda ona to moe postii dobro odmjerenim
kombinovanjem sljedeih inioca;
racionalno angaovanih naspram raspoloivih zemljinih povrina,

trino i profitno oblikovanih proizvodnih struktura, i
izabranih nivoa intenzivnosti na osnovu postignutih jedininih efekata.
Niti jedan od tri nabrojana inioca nije nikakvo tehniko pitanje, nego se radi o odlukama
koje nose za sobom blie i dalje ekonomske i socijalne posljedice, odnosno upravo onakve
kakve su se pokazale u zemljama Zapadne naspram drava Srednje Evrope. Primijenjene na
uslove FBiH, mogue odluke nude se kroz sljedea stanja i potrebe za njihovim mijenjanjima;
prema postojeim evidencijama raspolae se sa 1.147 hiljada ha poljoprivrednih

povrina sa razliitim upotrebnim kvalitetom i tehnikim (nagib i sl.) mogunostima
koritenja,
sadanja proizvodna struktura iskazuje se kroz primarne odnose u koritenju zemljita

(ratarske kulture, stalni zasadi, travnjaci) te stanja unutar njiva (trine biljne kulture
naspram krmnom bilju) koja odslikavaju obime zastupljenosti trinih biljnih
proizvodnji i stoarstva,6
tehnoloko intenziviranje proizvodnje predstavlja opu svjetsku tendenciju i ona

uveava raspoloivost proizvoda. Vezana je za umanjenje trokova i podupire
vladajui svjetski trend u snienju cijena poljoprivrednih proizvoda. Otvoreno trite
direktno preferira intenzivnost, ali ne rjeava pitanje suprotnosti mikroekonomskih i
makroekonomskih interesa unutar zemlje.
Na temeljima objektivno mogueg - ciljanog pozicioniranja sektora u okvirima ukupne

ekonomije zemlje (ovdje unutar njenog federalnog dijela), i sadanjeg stanja proizvodnje,
nude se brojni scenariji razvoja meu kojima se navode sljedea dva;7
Scenarij 1. Potpuno slobodno trite sa prisustvom drave samo u cjenovnoj zatiti
poljoprivrednih proizvoda, kada prekomjeran i dampinki uvoz nanosi tete domaoj
proizvodnji. Pri ovakvom scenariju, koji je blizak sadanjem stanju, poljoprivreda ne bi imala
dovoljne uslove za razvoj, a veliki dio zemljita sa loijim prirodnim uslovima zbog visokih
trokova ostao bi izvan upotrebe i vremenom bio izgubljen za poljoprivredu. Ostatak povrina
prihvatio bi visok nivo intenzivnosti i vjerovatno se cjenovno uklapao u svjetsku proizvodnost.
Scenarij 2. Slobodno trite, ali uz osiguran razvoj poljoprivrednog sektora i stvaranje
ambijenta u kojem je poljoprivredna proizvodnja podravani dio jednog mnogo ireg spektra
drutvenih interesa nego je to ona sama. Ti interesi ogledaju se u proizvodnom, kulturnom i
6
Tu strukturu u znaajnoj mjeri dugorono opredjeljuju odnosi cijena i spoljnotrgovinska politika.
Ovi scenariji motivirani su onima kakvi su razmatrani u Strategiji razvoja slovenskega kmetijstva (1992.), Ministrstvo za
kmetijstvo in gozdarstvo Republike Slovenije, str. 66-70.
25
ekolokom tretiranju prostora, motivisanju stanovnitva da ivi na selu, i dr. Drava je u svim
tim interesima prisutna i upranjava svoj direktan uticaj na strukturu poljoprivredne
proizvodnje i njenu intenzivnost. Podrazumijeva umjereniju intenzivnost, koja ne teti okoliu,
i za dogledno vrijeme omoguuje aktiviranje veine ekonomski upotrebljive poljoprivredne
zemlje. Podrava i iru ekoloku (organsku) proizvodnju. Vodi prema uravnoteenom
prehrambenom bilansu entiteta i drave u cjelini.
Stavljajui u ravan oba postavljena scenarija, vidi se da oni trae razliite mjere, postavljaju
raznolike zahtjeve dravi i nude odgovarajue drugaije rezultate;
Mjere
odgovori na prekomjeran
uvoz i izvoz koji nanose tete
domaoj poljoprivrednoj
proizvodnji
podsticanje ruralnog razvoja i

naseljenosti, podsticanje
poljoprivrede, podravanje
prerade, aktivan mikro i
makro marketing, fokusiranje
na profitabilne proizvodnje,
aktivna spoljnotrgovinska
politika
Zahtjevi
Scenarij 1
niska budetska sredstva
za podrku
Scenarij 2
vii nivo budetskih sredstava za podrku od
sadanjih
Rezultati
velik dio zemljita van upotrebe,
nepovoljan prehrambeni bilans,
umanjenje sadanje proizvodnje,
tetne ekoloke posljedice, dalja
dehumanizacija prostora, odsustvo
ruralnog razvoja
rast aktivnih povrina, usklaen
prehrambeni bilans, ekoloka
usklaenost, via zaposlenost, ruralni
razvoj
Strategijom se podrava drugi scenarij. U ovisnosti od pojedinih proizvodnji, njegovi efekti

treba da se iskau u opem zadovoljenju vieg udjela domaih potreba za hranom, znaajnom
umanjenju prehrambenog deficita, zadovoljenju i dostizanju vikova za neke proizvode, te
izlascima na vanjska trita.
Na temeljima dosljednog preslikavanja u PRSP iskazanog reformskog scenarija rasta realnih
vrijednosti BDP ukupne bh. ekonomije od 5,5%, efekti prihvaenog scenarija strategije trebali
bi se iskazati u isto takvoj dinamici prosjene godinje stope rasta (PGSR) i za sektor
poljoprivredne proizvodnje.8 Uzimajui da poljoprivreda prua vidno povoljnije startne
mogunosti za pokretanje svog razvoja u odnosu na ukupan prosti privredni prosjek, za njen
realni reformski scenarij odreuje se stopa rasta od 6,5%.
U skladu sa niskom sadanjom razvijenosti poljoprivrede te objektivno niim zahtjevima
investiranja, uzima se kao mogu i neto dinaminiji razvoj sektora, pa se za alternativnu,
optimistiniju varijantu buduih razvojnih poljoprivrednih dogaanja uzima i realna PGSR
od 8,0%.9 Ova optimistinija stopa moe se postii u sluaju breg implementiranja reformi
sektora.
Sa prvim izborom, razvojnim stopama u cijelosti e, kao najnii mogui, biti potovan i
praen tzv. reformski scenarij makroekonomskog okvira PRSP za ukupnu ekonomiju, koji sa
sobom vee i projektovani rast javnih prihoda na nivou drave od 4,5% godinje.10 U skladu
sa PRSP, u njihovom koritenju odgovarajue bi trebala rasti i raspoloiva vrijednost onih
prihoda koji e biti stavljani na raspolaganje poljoprivrednom sektoru. Ovom se dodaju i do
8
Vijee ministara BiH, Vlada Federacije BiH, Vlada Republike Srpske (2004.); Srednjorona razvojna strategija BiH
PRSP (2004-2007), Sarajevo, str.41.
9
Pri svemu se stope rasta nominalnog BDP markiraju u visini od 4,7 za 2003., 6,1 za 2004., 7,3 za 2005., 7,5 za 2006. i 7,7
za 2007. godinu (PRSP, str. 41).
10
PRSP (2004); str. 57.
26
sada nekoritene mogunosti jaanja tih prihoda (posebne varijante akciza i sl.) koje u
podsticanju mogu bitno ojaati razvojnu poziciju prehrambenog sektora.
Taj rast, prema saopenju Odjeljenja za komunikacije Uprave za indirektno oporezivanje BiH, za
prvih pet mjeseci 2005. naspram istog perioda u 2004. godini, ve je ostvaren u obimu koji je vii
za 10%.
3.5. Metodski pristup

Poljoprivreda je vieznana oblast i po modernim pristupima koritenju resursa dio je seoskog
(ruralnog) ambijenta u kojem se ispreplie veliki broj faktora tehniko-tehnoloke,
ekonomske, demografske, socioloke, socijalne i ekoloke prirode. Nema dileme da li u
razvoju zemlje prednost davati poljoprivredi ili drugim ekonomskim granama jer je praksa
pokazala da samo skladan, simultan razvoj cijelog drutva pokazuje rezultate, i to kako u
proizvodnom, tako u strukturnom smislu. Stoga se postavljaju dosta iroki zahtjevi za
metodama njenog rasvjetljavanja i rjeavanja.
3.5.1. Priroda, prostor i vrijeme primjene

Da se izbjegnu sutinske dileme, strategija nije uzeta kao plan, projekcija, prognoza ili
predvianje. Ona se gradi kao dokument sa analizom domaeg stanja i uvaavanjem
tendencija evropske i svjetske poljoprivrede, te definisanjem mogunosti i glavnih ciljeva
razvoja sektora koji bi bili u saglasnosti sa najbolje izabranim opeprivrednim rastom zemlje.
Strategija se odnosi na podruje FBiH, pri emu se zna da se radi o dijelu dravnog prostora
BiH. U tom smislu ona polazi od stanovita da se taj prostor pri sadanjim razlikama dviju
entitetskih agrarnih politika mora ujediniti, i prerasti u funkcionalnu ekonomsku i trinu
cjelinu.
Vizija razvoja sektora u strategiji uvaava due razdoblje, ali je njena primjena projektovana
na period od pet godina (2006-2010.). To se moe smatrati dobrim intervalom za objektivne
razvojne akcije, s obzirom na vrlo dinamine drutvene tokove kakvi se deavaju u Evropi i
svijetu. Ako se tome dodaju ve najavljene integracije sa WTO i oekivane sa EU, onda bi taj
rok mogao biti ak i neto krai, ali nikako dui.
3.5.2. Metodski postupci

U izradi strategije primijenjeni su sljedei metodski postupci;
a. ''zidanja'', odnosno rada ''odozdo prema gore'', to je uinjeno ukljuenjem svih
relevantnih institucija unutar sektora, formiranjem radnih timova, organizovanjem
radnih sastanaka na terenu, te saimanjem rezultata tog rada,
b. stratekog planiranja zasnovanom na pripremanju sektora za ulazak u WTO i
prikljuenje EU, i
c. definisanja neophodnog zakonskog i institucionalnog ambijenta za prihvaanje i
provedbu zacrtane politike.
Po elementima metodike i pristupima izrade, strategija je uraena na savremenim principima koje
provodi EU.
Po principu pripadnosti, u strategiju e kroz projekte od zajednikog interesa njene realizacije biti
ukljueni svi razvojni uesnici drutvene zajednice iz; a/ vladinog, b/ privatnog i c/ nevladinog sektora na
nivou FBiH i BiH kao dravotvorne cjeline. Na njega se dograuje princip konsenzusa koji
podrazumijeva saglasno donoenje razvojnih odluka pripadnika sva tri sektora.
Izrada strategije provoena je na principu transparentnosti, to je inilo otvorenom za javnost. Kroz
kantonalne, strukovne i ue institucionalne javne rasprave, osiguran je uticaj najire javnosti na njen
sadrajni kvalitet i konani oblik predlaganja.
Selektivnim izborom stratekih pravaca uz isto takvo proizvodno fragmentisanje resursa, preferisan je
princip usmjerenosti, kako bi se dobili najvei rezultati u naznaenom vremenskom periodu.
27
Svojim sadrajem, te posebno ciljevima i naznaenim razvojnim programima, slijeen je i princip

praktinosti, kako bi se maksimalno osigurala i olakala implementacija dokumenta.
strategija e biti praena od odgovarajuih institucija, koje e vriti njenu implementaciju, monitoring i
reviziju.
U identificiranju stanja, uz sekundarne podatke, provedeni su postupci direktnih snimanja na

terenu, te definisani ciljevi za budunost. To je uinjeno kroz odravanje konferencija savjetovanja sa poljoprivrednicima, preduzetnicima, strunjacima i politiarima u svim
dijelovima i na svim nivoima FBiH, odnosno svim onima koji su svojim znanjem pozvani da
uestvuju u definisanju stratekih pravaca razvoja sektora. Potencijali i zapreke u sektoru
utvreni su SWOT analizom te povezani sa zacrtanom orijentacijom i glavnim elementima
stratekih ciljeva.
3.6. Veze sa PRSP

PRSP predstavlja okvir koji je ukazao na snane potrebe, mogunosti i puteve ekonomskih
reformi bh. drutva u srednjoronom periodu. Uz proglaavanje za prioritet i davanje
principijelne podrke, kroz obavezan iri pristup, vaan dio tih reformi u ovom dokumentu
ostavljen je da se definie kroz strateki pristup razvoju poljoprivrednog sektora. Stoga se
ova strategija u svim svojim kljunim segmentima neposredno vee za PRSP i predstavlja
njegovu dalju i dublju poljoprivrednu sektorsku razradu.
28
4. STANJE SEKTORA I CILJEVI

STRATEGIJE
4.1. Sadanje stanje
Poljoprivreda je sistemski dio ukupnog ekonomskog ambijenta, pa se stanje u njemu
nedvojbeno odraava i na ovaj sektor. BiH i unutar nje FBiH u proteklom periodu provele su
znaajan dio svojih drutvenih reformi sa ciljem kreiranja povoljnijeg drutvenog i poslovnog
okruenja.
Uz nedvojbene uspjehe, provedene reforme se ipak nisu pokazale i dovoljnim da se izgradi
jedinstveni dravni ekonomski prostor i sa unapreenjem preduzetnike klime BiH osigura
povoljnije mjesto na ljestvici zemalja u tranziciji ili u odnosu na susjede.
A/ Nerazvijena poljoprivreda
Unutar ukupne ekonomije, nakon nekoliko godina po okonanju rata, poljoprivreda BiH je i
dalje ostala optereena brojnim problemima i jo ne pokazuje jasnu viziju vlastitog drutvenog
razvoja. Donoenjem nekoliko krovnih zakona i uspostavom institucija, ona postepeno gradi
svoj makroekonomski poljoprivredni okvir, ali i dalje ostaje sa brojnim prazninama zbog
nedefinisanih mjera podrke domaoj proizvodnji koje treba ispuniti. ekajui na njih,
poljoprivredni sektor, optereen sa mnogo problema, trpi krize koje ga u cjelini dre na
nivoima poslijeratne kontinuirane stagnacije i kolebljivosti. Upadajui u makaze nedovoljno
osmiljenog, nepotrebnog pa i pogubno visokog uvoza, neki njegovi segmenti, kao
peradarstvo, bivaju odvedeni i preko ruba fizikog nestajanja.
B/ Razvijenija prerada
Naspram zakoene primarne poljoprivredne proizvodnje, u bitno povoljnije stanje vlastitim
razvojem dospjela je prehrambena i ukupna preraivaka industrija. Unutar nje stvoren je
znaajan broj dobrih privrednih subjekata, a neki meu njima izrasli su u moderne srednje do
vee proizvodne firme, kakve su sposobne na tritu konkurisati ak i najpoznatijim evropskim
markama. Bez obzira na to, osim u nekim sluajevima, veze ove industrije sa domaim
sirovinskim miljeom nisu niti definisane niti sistemski regulisane, tako da izostaju njeni visoko
potrebni efekti u ozdravljenju i omasovljenju poljoprivredne proizvodnje.
C/ Posljedice po zemlju
Rezultat opisanog stanja jeste nerazvijen i od preraivake industrije udaljen primarni
poljoprivredni sektor, koji emituje upozoravajue signale kroz;
strukturalnu zakoenost koja poziva na transformacije,

neureenost zemljita za jae razvojne akcije,
visok tehnoloki zaostatak za Zapadnom Evropom,
visok udio od oko 50 % neobraenih oraninih povrina,
prekomjernu ovisnost domae ishrane od uvoza tue hrane,
dehumanizaciju i devastaciju ruralnih prostora, i

odlazak mladih ljudi da ive izvan BiH.
29
Prethodne konstatacije praktino znae da nedostaje definisana politika naspram unutranjeg

i vanjskog privrednog ambijenta, u kojima bi trebao da se odvija budui domai
poljoprivredni razvoj. Do tog razvoja moe se doi jedino zakonskim i institucionalnim
reformama u sektoru, to treba pomoi da se ostvare ciljevi koje postavlja ova strategija.
4.2. Mogunosti za poljoprivrednike

Sadanjem stanju bh. poljoprivrede glavnu karakteristiku daje sitan i rascjepkan posjed,
unutar kojeg sa 67% dominira onaj koji ima do 3 ha poljoprivredne povrine. FBiH sa 2,3 ha
obradivog zemljita po poljoprivrednom domainstvu stoji jo i neto loije, uz injenicu da
se u njene potencijalne komercijalne farmere (sa vie od 5 ha) rauna tek oko 17 %
domainstava. Po tome je mali i usitnjen posjed krupno ogranienje bh/fbh. poljoprivredne
proizvodnje, pa se pred poljoprivrednike generalno stavljaju sljedee razvojne mogunosti;
da uveavaju svoj posjed kupovinom ili zakupom i tako postanu robni proizvoai
poljoprivrednih proizvoda,
da ga bolje ''organizuju'' komasacijom, arondacijom, ukidanjem mea i sl.,
da uvode intenzivne tehnoloke vjetine za manje posjede i tako komercijalizovani

uveaju zaradu ukupno i po jedinici povrine.
Trea je mogunost da se poljoprivredom nastave baviti na dosadanji nain. Domainstva

koja se nau u toj grupi, morat e svoje prihode dopunjavati zaradama iz drugih oblasti
zanimanja, ili se nadati socijalnim podrkama za koje drava jo dugo objektivno nee imati
velikih mogunosti.
4.3. Glavni ciljevi strategije

FBiH sa svojim raznolikim reljefom i blagorodnom klimom ima veoma znaajne prirodne
potencijale. To joj daje mogunosti da pred svoj poljoprivredni sektor postavi visoke zadatke,
i to na jedan mnogo odluniji i hrabriji nain nego to je inila do sada.
Poljoprivreda je obavezna boja privredne slike svake zemlje, i vaan faktor ivota seoskog
stanovnitva. U modernim planetarnim opservacijama, ona je i vodei uvar okolia, pa se
tako uslonjava njena uloga i umnoavaju ciljevi koji se iz njenog razvoja ele postii.
Na temeljima svega to je do sada reeno, razvijanje na trinim naelima generalno je
opredjeljenje ukupne ekonomije zemlje, pa je i pripremanje poljoprivrednog sektora da
prihvati i ivi po tim naelima, hitan sastavni dio tog opredjeljenja.
Poto se radi o sektoru sa izuzetnom privrednom, sociolokom i socijalnom sloenosti, i
strateki ciljevi njegovog razvoja diferenciraju se; a/ na one koji imaju generalni karakter, i b/
na one koji se odnose na osiguranje provedbe pojedinanih ciljeva unutar odgovarajuih
segmenata sektora.
Razvojna transformacija i strukturna preobrazba poljoprivrede strateko je opredjeljenje cijele
zemlje, pa se generalni ciljevi sektora definiu kao;
1.
stvaranje odrivog poljoprivrednog sektora sa veom i efikasnijom proizvodnjom

hrane koja e imati konkurentnost na domaem i vanjskom tritu,
2.
poboljanje spoljnotrgovinskog bilansa hrane i zajedno sa sektorom prerade davanje

doprinosa rastu BDP i BDV nacionalne ekonomije,
3.
stvaranje radnih mjesta za to vei broj nezaposlenih stanovnika,
4.
priprema sektora za ulazak u WTO i integraciju u EU,
30
5.
stvaranje opeg ambijenta uz odrive uslove ivljenja za povratak ljudi na selo, i
6.
uvanje ivotne sredine od tetnih efekata poljoprivredne i drugih proizvodnji.
Svi navedeni ciljevi zajedno ukazuju na sljedea glavna podruja u kojima se treba realizovati
strategija. To su;
Strukturalne promjene i pretvorbe koje u sebe ukljuuju zakone, metode i

postupke okrupnjavanja posjeda, upravljanje resursima, privatizaciju,
restituciju i sl. One, uz navedeno, u svojoj konkretnoj realizaciji
podrazumijevaju i;
stavljanje u prvi plan moderne tehnoloke orijentacije kao generalnog

naina podizanja efikasnosti po jedinici kapaciteta,
usvajanje intenzivno umjerenih (organskih) tehnologija za odabrane
(komercijalne) proizvodnje, i njihovo prostorno lociranje u odgovarajue
rejone i proizvodne zone, i
oblikovanje onih proizvodnih orijentacija koje e biti u stanju da uvedu
strani kapital u podruje.
Liberalizacija trita uz njegovo regulisanje i dovoenje na nivo objektivnog

vrednovanja domae proizvodnje. Sa ovim se veu odgovarajui postupci koji
bi trebali da vode prema;
suavanju proizvodne strukture kroz umanjenje manje profitabilnih

proizvodnji i uveanje onih koje omoguuju specijalizaciju i postizanje
komparativnih prednosti na tritu,
razvoju trine infrastrukture i dobivanju alternativnih mogunosti za
plasman proizvoda,
tenji ka svjetskim cijenama kao ciljanim parametrima u podizanju
efikasnosti domae proizvodnje,11
obostrano korisnom ugovaranju slobodne trgovine sa zemljama Zapadnog
Balkana i drugim zemljama okruenja,
usaglaavanju sistema podrke i korigovanju carinskog sistema za
pristupanje u WTO i ukljuenje u EU i to kroz;
oslobaanje od carina u segmentu uvoznih reprodukcijskih

materijala,
uveanje carina za visine subvencija kakve u sebi nose proizvodi koji
se uvoze,
uvoenje sezonskih uvoznih kontingenata za robe koje se proizvode u
BiH, te
uspostavu vezanih uvoznih kvota za poljoprivredne sirovine koje se i
uvoze i proizvode u BiH.
Zaposlenost i stvaranje ivotnog ambijenta za povratak ljudi na selo sloen

je i vieznaan proces u kojem se poljoprivreda moe prepoznati samo kao
jedan i nikako jedini pokretaki sudionik. Ovo podruje ukljuuje sljedee
aktivnosti;
ouvanje seoskog okolia i zatitu poljoprivrednog zemljita kroz njegovu

pravilnu upotrebu, i
11
Od ovih moraju se razluiti esto prisutne damping cijene, te subvencije koje redovno uivaju strani proizvoai pri izvozu
na nae trite.
31
stvaranje prostorne demografske slike u odnosima selo-grad kakvu ima

moderni svijet.
Mora se osloboditi od dosada vladajuih miljenja da je poljoprivreda jedina koja treba razvijati selo i
seosko ivljenje. Mora se znati da ukoliko bi se praksa usamljenikog isturanja poljoprivrede da sama
rjeava veoma sloene seoske probleme nastavila, proces povratka stanovnitva nee biti otvoren, a
rezultati e se pokazati viestruko tetnijim nego su do sada bili.
Sa ciljevima strategije koji su iznijeti, nije iskazan i njihov konaan broj, nego e njihovo
dalje navoenje i obrazlaganje slijediti na kasnijim stranicama kada budu elaborirani
pojedinani segmenti ili problemi poljoprivredne politike. Svi oni trebaju se smatrati ''ivim''
tkivom ove knjige, i biti podloni stalnim provjerama i poboljanjima koje e pokretati oni
koji imaju interes u ovom sektoru. To su prije svega proizvoai i preraivai, pa uz njih
upravljai resursima, predstavnici potroaa, zatitnici ivotne okoline, predstavnici vladinih i
nevladinih institucija, te konano, Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva
(FMPV) FBiH, koje bi trebalo imati elnu ulogu u prezentaciji, praenju i provedbi vizije
poljoprivredne politike u sektoru.
Na ciljevima koji ovdje jesu ili e kasnije biti naznaeni, bit e definisane odgovarajue mjere
poljoprivredne politike. One e posluiti kao osnove za definisanje pojedinanih programa
djelovanja, i to sa imenovanim nosiocima, te detaljno planiranim postupcima i oekivanim
rezultatima.
Njihov primarni provodilac treba da bude FMPV koje je tvorac i oekivanog Zakona o
poljoprivredi, pa bi ova dva dokumenta trebala dati rezultantu za stvaranje jedinstvenog
programa koji bi sadravao strogo precizirane izvrne obaveze ovog ministarstva, kao i svih
drugih koji uestvuju u poljoprivrednom sektoru.
32
5. RATNA STRADANJA I
OBNOVA
Posljednji rat donio je BiH ogromne gubitke. Mjerljivi ili nemjerljivi, oni su iskazani u
kataklizmikim stradanjima stanovnitva, ogromnim materijalnim tetama i viegodinjem
izgubljenom vremenu. Stradanja su se deavala u cijeloj BiH, ali je FBiH bio prostor koji je
podnio veinu nedaa.
5.1. Stradanja i povratak stanovnitva

Humana stradanja BiH mjere se sa oko 250 hiljada poginulih ili nestalih, te 175 hiljada lake
ili tee ranjenih.12 Prema statistici UNHCR oko 2,2 miliona graana je tokom rata napustilo
svoje adrese stanovanja, od ega je bilo 1,282 miliona onih koji su trajno ili privremeno
napustili zemlju. Posljednji slubeni pokazatelji govore da se od Daytonskog sporazuma do
kraja 2004. godine u svoje domove vratio oko jedan milion ljudi, od ega su preko 440 hiljada
bile izbjeglice, a oko 560 hiljada raseljena lica. Unutar ovog broja, povratak u FBiH izmjeren
je sa oko 728 hiljada, u RS sa oko 251 hiljadom, te u DB sa oko 21 hiljadom ljudi.
Meu stanovnitvom koje je ostalo, i posebno onim koje se vratilo u zemlju, desile su se bitne
socioekonomske promjene koje e izvjesno imati trajan uticaj na njen budui demografski
izgled. Izmeu ostalog, one se pokazuju u razmiljanjima i ponaanjima velikog broja onih
koji su tokom rata dospjeli u gradove i vie ne ele da se vrate tamo gdje su ranije ivjeli.
Meu njima najvie je mladih ljudi, i to onih koji potiu iz udaljenih i uz to pasivnih krajeva
zemlje. Takoer, ogroman je broj onih mladih osoba koje bi u potrazi za poslom i sada
napustile zemlju.13
Normalizaciji ivota na selu i sada veliku prijetnju predstavljaju mine. Prema podacima
Centra za uklanjanje mina, njima je ugroena sigurnost oko 1,4 miliona ljudi, od kojih oko
100 hiljada ivi u visoko ugroenim podrujima BiH.
5.2. Privredne tete

Uz nenadoknadive i teke humane gubitke, rat je nanio kataklizmike tete i privrednom
ivotu zemlje.
U opem smislu, procjene vlasti o ukupnim ratnim tetama kreu se izmeu 50 - 70 milijardi USD, s tim to se gubici za
proizvodne kapacitete cijene na 15 - 20 milijardi USD (Svjetska banka 1997.).14 Za privredu BiH to znai ogroman
korak unatrag iz kojeg moe proistei samo put postepenog, dugog i strpljivog oporavka. S obzirom na realno
ograniene unutranje resurse, ustrajni oprez vanjskog preduzetnitva i objektivne mogunosti svijeta da pomogne, taj
oporavak moe tei samo kao veoma dugoroan cilj. Prema najnovijim razvojnim dokumentima (Razvojna strategija
BiH - PRSP) on bi se pod optimistinim uslovima trebao kretati po godinjoj stopi od 6%. Razumije se da BiH nema
domau akumulaciju iz koje bi se emitovao taj rast, pa e za to ipak biti potrebna izdana inostrana ulaganja (FDI)15.
12
Prema procjenama Zavoda za javno zdravstvo FBiH.
13
Prema Izvjetaju o humanom razvoju BiH 2000 Mladi, UNDP/IBHI, Sarajevo, (2000.), meu mladima takvih je
62%.
14
Drugi izvori raunaju sa 50-60 milijardi USD, od ega se na proizvodne objekte odnosi 20 milijardi (UNDP,
Reconstruction, reform and Economic Management in Bosnia and Herzegovina, Be, 1997.).
15
FDI - Foreign Direct Investment - direktna strana ulaganja.
33
U njima, visoke direktne tete pretrpio je sektor poljoprivredne proizvodnje te uz njega i

kapaciteti prehrambene industrije.
Ukupne ratne tete u poljoprivrednom sektoru BiH procijenjene su na 6,5 milijardi USD, u emu njihov
direktni udio iznosi 4,54 milijarde USD. U lociranju tih teta na entitete, vei dio od 2,95 milijardi USD
otpao je na FBiH. Ovisno od snage i duine trajanja ratnih djelovanja, u nekim podrujima tete su dostigle
60 do 70% pokretne (oprema i stoka) poljoprivredne imovine. Blizu tim nivoima jednako su stradali
poljoprivredni objekti i inae oskudni sistemi za navodnjavanje, a oko 15 % poljoprivrednog i 20% umskog
zemljita je minirano.16 Prekinuti su sistemi prodaja poljoprivrednih proizvoda kao i sistemi nabavke inputa,
a sektor prerade je tehnoloki zastario, oteen ili uniten.
Uz direktne tete, pokidan je ili uniten organizacijski sistem funkcionisanja poljoprivrede;
nestala je ili prestala raditi veina zadruga, i ugaeni su svi oblici udruivanja
poljoprivrednika,
nestali su poljoprivredno-industrijski kombinati i sa njima kanali plasmana za

poljoprivredne proizvode, i
nauno istraivaka djelatnost je takoer prestala, a struna poljoprivredna sluba

rasputena.
Jedino to je u granicama svojih mogunosti funkcionisalo, bilo je ope i poljoprivredno

kolstvo.
5.3. Obnova sektora

Meunarodna zajednica, u saglasnosti sa entitetskim vlastima odluila je obnovi privrede dati
prednost u odnosu na, u tom vremenu manje mogu, neto snaniji pristup razvoju. Kao ishod
tog opredjeljenja, usvojen je srednjoroni program obnove koji je finansijski podran sa 5,l
milijardom USD i sa rokom izvrenja od etiri godine. U tom programu, dio koji je odvojen
za poljoprivredu nominiran je na oko 330 miliona USD, ali je on sa svojom planiranom
strukturom troenja bio namijenjen za neto ire potrebe nego to spada u okvire ovog
sektora. Tanije, radilo se o sredstvima kojima se uz direktnu podrku poljoprivredi eljelo
neto odvojiti i za ruralni razvoj te uz njega malo poduprijeti i umarstvo. U svim tim
sredstvima FBiH je bilo namijenjeno 230 miliona USD i to po dinamici i strukturi koja je
okonana sa 2001. godinom.
Realizacija programa obnavljanja poljoprivrednog sektora u FBiH povjerena je Uredu za implementaciju
projekata u poljoprivredi - PIU.17 Odmah po njegovom osnivanju, unutar Ureda uspostavljen je Projekt
hitne rekonstrukcije farmi (EFRP), iji je zadatak uglavnom bio usmjeren na obnovu i rekonstrukciju
stonog fonda, s tim to se manjim dijelom trebalo ui u rekonstrukciju uma i panjaka. Ostale svoje ciljeve
program je usmjerio na sanaciju vonjaka i vinograda te zahvate na nabavci i distribuciji reprodukcijskih
inputa (ubriva, pesticidi i drugo).
Zbog nagomilanih socijalnih problema (posebno izbjeglica i raseljenih osoba), program

obnove poljoprivrednog sektora u FBiH za cijelo vrijeme vie je preferisao masovnost u
davanju podrke vraenom stanovnitvu, nego ekonomske principe. Rezultat je bio slab
povrat uloenih sredstava, to je umanjivalo njihovu dalju dodjelu (revolving) novim
korisnicima.
U poetku 1997. godine program je pod promijenjenim nazivom u Projekt obnove i razvoja malih farmi (PORMF)
promovirao neto pozitivniju praksu u svojim usmjerenjima i okrenuo se trajnijem uveavanju kapaciteta poljoprivrednog
sektora. Postavljen je novi cilj, te u sporazumu sa federalnim vlastima i donatorima provoen kroz nabavku - distribuciju
priplodne stoke i poljoprivredne opreme.
16
Indirektne tete ustvari jo i nisu konane, jer se procjenjuje da e samo deminiranje zemljita kotati oko 7,5 milijardi
USD.
17
Taj ured kao operativna ispostava FMPV osnovan je u aprilu 1996. godine.
34
Visina sredstava koja je do 2001. godine unijeta u obnovu sektora iznosila je 66,8 miliona
USD, tako da je ukupni program obnove u svom finansiranju ostao osjetno ispod planiranog
obima.
U 2000. godini sa pet miliona USD povean je udio stalnih direktnih ulaganja u farme, to je
bila dobra orijentacija, pogotovo to su u nainu troenja ovih sredstava konano prihvaeni i
neto ''istiji'' ekonomski kriteriji. U svemu, i dalje je ostao princip da se ulae samo u grane
koje e bre vraati prihode (mlijeno-mesno stoarstvo), uz zanemarivanje mnogo
profitabilnijih djelatnosti kao to su voarstvo i vinogradarstvo.
U pogledu fizikih pokazatelja samog projekta Hitne rekonstrukcije farmi (EFRP), njegovi efekti do sredine
2000. godine u sektoru stoarstva iskazani su sa nabavkom i distribucijom 17.094 krave (visokosteone
junice), 21.262 ovce te 1.351 koza. Uporedo sa ovakvim intervencijama u stoarstvu, ostvarena je i nabavka
poljoprivrednih maina u obimu od 4.111 motokultivatora, 854 traktora sa prikljucima, 695 posebnih
traktorskih dodataka, 14 kombajna i jednog buldoera. Njima se pridruila i nabavka 130 laktofrizera, 323
aparata za muu, dvije stojnice i 500 paketa potronih materijala za higijenu krava. Sva nabavljena stoka i
maine u vidu revolving kredita distribuirani su poljoprivrednim proizvoaima, i to po kriterijima unutar
kojih su preovladavale socijalne nad ekonomskim komponentama odluivanja. Kao to je ve reeno,
ekonomski kriteriji ipak su ti koji su se primjenjivali u kasnijoj dodjeli ovih sredstava farmerima.
Dakle, zadrana je jedna dosta jednoobrazna proizvodna profilacija sektora, to je nedostatak

kojeg je uoio i sam PIU pri pisanju svojih javnih izvjetaja.
35
6. AGRARNA STRUKTURA I PRIJEDLOZI ZA PROMJENE

BiH zaprema 5.113 hiljada ha ukupne povrine, unutar koje je oko 2.531 hiljadu ha ili malo
iznad 49% poljoprivredno zemljite. Te povrine na temeljima naslijeene (prijeratne)
vlasnike strukture dijele se na;
privatni sektor sa 1.777 hiljada ha zemljita ili 70%, koje obrauju porodina
poljoprivredna domainstva, i
dravni ili opedrutveni sektor sa oko 754 hiljada ha ili 30% povrina, koje su danas
uglavnom izvan upotrebe, ili se daju na privremeno koritenje preduzetnicima ili
porodinim poljoprivrednicima.
Privatni sektor, vlasnik je i znaajnih zemljita pod umama, i to u obimu od oko 520 hiljada
ha ili 22%.
6.1. Dravna preduzea

i zadruge
1. Zemljite sa naznaenim obimom od 754 hiljade ha koje pripada dravi, u svom
prevoladavajuem dijelu ne posjeduje kvalitet kakav omoguuje efikasnu poljoprivrednu
proizvodnju. Zato je ono prije rata koriteno samo u obimu od oko 154 hiljade ha, i to tako
to se na njegovom pretenom dijelu od 140,5 hiljada ha poslovali dravni agroindustrijski
kombinati, dok je ostatak od 13,5 hiljada ha pripadao poljoprivrednim zadrugama.
2. Kao dravna preduzea i zadruge, ovim zemljitem do rata su upravljala 303 razliita
pojedinana privredna subjekta. Meu njima 205 organizacija imalo je do 100 ha zemljita,
47 organizacija od 100 do 500 ha, 12 organizacija od 500 do 1.000 ha, 24 organizacije od
1.000 do 2.500 ha, 10 organizacija od 2.500 do 5.000 ha, te pet organizacija sa preko 5.000
ha.18
A/ Dravna preduzea
3. Takvih registrovanih privrednih subjekata do pred sam rat u BiH bilo je 107. U zateenoj prijeratnoj organizacijskoj strukturi dravnog vlasnikog segmenta i sektora hrane
openito, vodeu ulogu imala su upravo ona.
4. Ta preduzea su, kao sloeni poslovni sistemi ili tzv. agroindustrijski kombinati,
objedinjavala sirovinsku, preraivaku i prometnu funkciju na pojedinim dijelovima
dravne teritorije. Sa ratom je postojanje ovih privrednih individuuma uglavnom prestalo.
5. Njihovi industrijski i prometni kapaciteti, ukoliko su fiziki preivjeli rat, danas posluju
kao samostalni privatizovani ili neprivatizovani subjekti, dok su zemljini kapaciteti ili
izvan upotrebe ili se do oekivane restitucije daju u zakup malim privatnim preduzetnikim
firmama ili pojedinanim, porodinim poljoprivrednicima.
6. Agroindustrijski kombinati bili su preduzea koja su dostizala evropsku efikasnost u
provedbi poljoprivredne proizvodnje, i mada su zapoljavala neto vie radnika nego je
trebalo, uspijevali su sustizati konkurentnost na domaem i vanjskom tritu. Pri tome treba
18
SGJ 1991., str. 519.
36
imati na umu da je njihovom dobrom poslovanju odlunije doprinosila drava nego trite i
menadment.
Prema procjenama Komisije za restituciju BiH, od 1. januara 1945. godine iz privatnog vlasnitva u
dravno prelo je oko 600 hiljada ha zemljita, od ega se najvei dio odnosilo na ono koje je imalo
poljoprivrednu namjenu. Meutim, ne navode se obimi zemljinih povrina koje su privatnim vlasnicima
oduzimane prije naznaene godine.
7. Velikim ili ak presudnim dijelom oni su nastali na obimima zemlje koja je svojevremeno
oduzeta njenim privatnim vlasnicima. Stoga e in restitucije kojom oduzeta zemlja treba
da bude vraena ranijim vlasnicima ili njihovim potomcima, u presudnoj mjeri uticati na
njihovu konanu fizionomiju i privrednu vanost tih subjekata.
U svakom sluaju, proces povrata oduzetog zemljita i konanog definisanja vlasnike
strukture ovih subjekata, uprkos brojnim zaprekama, trebao bi otpoeti, jer je to
neophodan uslov za sigurnost ulaganja u njegovo aktiviranje.
8. Ostatak zemljinih i drugih kapaciteta ovih kombinata treba privatizovati, uz nastojanje da

se organizacijski ouvaju kao jedinstvene tehnoloke cjeline kakve bi bile sposobne za
vee ulagake poduhvate. S tim u vezi trebalo bi;
uspostaviti katastar, uraditi bonitetne karte i formirati agenciju za upravljanje tim
zemljitem, te
dio tog zemljita upotrijebiti u gradnju eksperimentalnih centara i poligona za primjenu
novih tehnologija te reprodukcijskih centara i sl.
B/ Poljoprivredne zadruge
9. Poljoprivredne zadruge u BiH traju ve 101 godinu, i poznate su domaem agrarnom
ambijentu jo od poetka minulog stoljea. One su dio svjetskog zadrunog pokreta pa se
njihovo postojanje u prolosti i uloga za budunost kao bitnog nosioca domae
poljoprivredne proizvodnje treba shvatiti kako slijedi.
Stanje
10. Od nastanka poetkom XX stoljea pa do 1992. godine, kada je BiH uspostavila svoju novu
samostalnost, zadruge su prole razliite razvojne faze. Sa poecima prethodne Jugoslavije,
1945. godine, zbog komunistike ideologizacije, zadrugarstvo je sebi pribavilo dosta lo
imid, koji ak i uz periode neto kasnijih, dobrih razvojnih refleksija, svoje upitne uticaje
emitira i danas.
11. Poetak rata BiH je doekala sa 196 poljoprivrednih zadrunih organizacija, od kojih su 72
djelovale na sadanjoj teritoriji FBIH, a 124 na podruju koje sada pokriva RS. Federalni
poljoprivredni zadruni oporavak, uz evidentne probleme, tekao je dosta dobro.
12. Danas poljoprivrednih zadruga u FBiH, koje su registrovane po novom zakonu ima 12919.
Meu njima dominiraju organizacije opeg profila, uz samo 5% onih koje su sebe
specijalizovale u nekom od proizvodnih pravaca. Ima jo i organizacija starog tipa koje se
nisu prilagodile novom poslovanju, ali je sve vei broj onih zadruga koje kao dobri
privredni subjekti posluju na marketinkim principima te uspjeno vre ulogu ujedinitelja
proizvodnje i njenog organizovanja na tritu.
19
Radi se o zadrugama koje su registrirane kod suda. Njih u TK ima 37, USK 28, HNK i KSB po 14, ZDK 11, KS 8, HBK 7,
ZHK 4 te BPK i PK po 3.
37
Problemi
13. Sadanje zadruge imaju brojne probleme. One te probleme dijele sa svim drugim
subjektima u sektoru, i jednako trae poboljanje opih uslova za svoje postojanje.
14. Vaei zakon o zadrugama stvorio je pretpostavke za rjeavanje pitanja zadrune imovine i
njenu konanu pretvorbu u privatnu imovinu zadrugara. To pitanje zbog postojeih
formalnih prepreka jo uvijek se sporo rjeava, to je zapreka da se dobije vie dobrih
zadrunih organizacija nego ih sada ima. Jedna od njih svakako je i restitucija, koja eka
svoj rasplet kakav je sluaj i sa dravnim preduzeima. Generalno gledajui, problemi sa
kojima je sueljeno sadanje bh. zadrugarstvo su sljedei;
povrat oduzete zadrune imovine je otean, a raspoloiva imovina teko se usmjerava

za profiliranje razvoja,
ne uvaava se bitna uloga zadrugarstva u iskustvima zemalja sa razvijenim trinim

ekonomijama,
ne postoji nikakav vid stimulacije njihovih lanova, kao to je to sluaj u zapadnim

evropskim zemljama, i
sve ovo rezultira nedostatkom povjerenja, kao i izostankom pomoi zadrugarstvu BiH.
Prijedlozi
15. Dosljedno treba primjenjivati novi zakon koji je na krovnom nivou postavio temelje bh.
zadrugarstva, i
nedvojbeno preferirao moderne principe dobrog poljoprivrednog
20
poslovanja;
on zadrugu definie kao slobodnu ekonomsku organizaciju njenih osnivaa zadrugara, koja otvara mogunosti najirih privatnih inicijativa u svim fazama,
poevi od primarne proizvodnje pa do prerade, marketinke obrade proizvoda i
plasmana krajnjim potroaima,
zakon predstavlja dobar okvir za stvaranje novih zadrunih organizacija, ali i

nastavak postojanja naslijeenih zadrunih individuuma koji pronau puteve vlastite
transformacije u moderne poslovne subjekte,
on zadrugu vidi kao najpodesniju organizaciju koja e ugovarati i poslovno povezivati

svoje lanove proizvoae sa preraivaima ili trgovinom kao konanim mjestom
kupnje za njene proizvode.
16. Budui se radi o u svijetu potovanom, priznatom i ekonomski dokazanom obliku

organizovanja poljoprivrednih proizvoaa, domae zadrugarstvo kao pokret treba
podravati i ukazivati mu pomo, skladno sistemskom podupiranju ukupne poljoprivredne
proizvodnje;
dosljedno primjenjivati Zakon o zadrugama BiH,
stvoriti povoljan ambijent za razvoj i osnivanje novih zadruga,

jaati zadrune saveze,
vriti edukaciju iz oblasti djelovanja zadruga, i
podrati formiranje nevladinih organizacija poljoprivrednih proizvoaa BiH.
Zadruge treba smatrati obaveznim subjektima organizovanja proizvodnje i distribucije na

lokalnom nivou, jer bez takvog sistema sitni pa ni srednji farmeri ne mogu opstati.
20
Radi se o Opem zakonu o zadrugama koji je na nivou BiH donesen 1. 7. 2003. godine.
38
6.2. Porodina gazdinstva

A/ Kretanje u pogrenom smjeru
17. Pojedinana, porodina gazdinstva trei su, te svakako najvaniji i najbrojniji oblik
organizovanja poljoprivredne proizvodnje u BiH. U 1.931 hiljadi ha poljoprivrednog
zemljita za kojeg se rauna da je u aktivnoj upotrebi, na ova gazdinstva otpada ve
iznijetih 1.777 hiljada ha ili 92%. To je polazite za obrazloenje stanja u ovom dijelu
sektora kako slijedi.
18. Godine 1991. bh. stanovnitvo ivjelo je u 1.207 hiljada domainstava, od kojih su preko
578 hiljada (48%) bila pisana kao vlasnici poljoprivrednog posjeda. Unutar te populacije,
preko 83 hiljade ili 14% registrovano je da ivi u gradskim naseljima, odnosno odvojeno
od zemlje koju su trebala obraivati. Isto tako, u negradskim naseljima stanovalo je oko
184 hiljade ljudi koji nisu posjedovali zemlju, pa su uglavnom bili ovisni od zaposlenja u
nepoljoprivrednim djelatnostima.
19. Od 4.377 hiljada stanovnika koliko ih je ustanovljeno posljednjim popisom u BiH (1991.),
407 hiljada osoba nalo se u kategoriji poljoprivrednika, to je davalo njihov udio od
9,3%. Blagu manjinu tog stanovnitva sa udjelom od 49% inile su ene.
20. U okviru ukupnog broja poljoprivrednog stanovnitva, samo 186 hiljada ili 46% bilo je
sposobno za aktivan rad u sektoru. Ovo stanovnitvo sa udjelom od 11% davalo je svoj
doprinos ukupnoj populaciji radno aktivnih lica u zemlji.
21. Ukupna populacija zemlje sa 60,5% ivjela je u negradskim naseljima, to znai da je BiH
u visokoj mjeri iskazivala ruralni socioloki karakter.
22. Brojnost porodinih poljoprivrednih gazdinstava u stalnom je usponu, to uslonjava
posjedovnu strukturu sektora i umanjuje mu proizvodnu efikasnost;
poetkom 1980-ih godina BiH je imala oko 540 hiljada ovih gazdinstava. Unutar njih,
186 hiljada gazdinstava (34%) raspolagalo je posjedom do 1 ha, 178 hiljada (33%)
sa 1-3 ha, 86 hiljada (16%) sa 3-5 ha, 57 hiljada (11%) sa 5-8 ha, do 17 hiljada (3%)
sa 8-10 ha, te do 16 hiljada (3%) sa preko 10 ha.21
Broj domainstava BiH prema veliini poljoprivrednog posjeda
600
U000
500
400
300
200
100
D
o1
1 , ,0
01
-3
3 , ,0
01
-5
5 , ,0
01
8, 8,0
01
10 10,0
,0
115 15,0
,0
120
,0
>2
0,
01
Sv
eg
a
21
Godina 1981
Godina 1991
slubena statistika posvjedoila je da se broj porodinih poljoprivrednih gazdinstava

u 1991. godini uveao na skoro 570 hiljada, ali, osim nekih literaturnih procjena,
Unutar kategorije poljoprivrednika do 1 ha posjeda ukljueno je i 50.773 porodica koje nisu imale zemlju.
39
njihova nova struktura u distribuciji veliine posjeda oficijelno nije poznata.22 Ipak se
zna da je ona jo gora nego je bila, jer nisu zaustavljeni inioci koji su je
produkovali.
23. U ovisnosti od raspoloivih izvora koji stoje na raspolaganju, ta gazdinstva, prema stanju
u 1991. godini, preslikavaju se na prostor sadanje FBiH u visokom brojanom obimu od;
oko 294 hiljade pojedinanih seoskih jedinica ili 52%, to daje prosjenu
raspoloivost obradivog zemljita po poljoprivrednom domainstvu od 2,3 ha (u RS
3,3 ha).
B/ Preokret prema uveanju

posjeda
24. Porodina gazdinstva ine glavninu strukture poljoprivredne proizvodnje u zapadnoj
Evropi. Proces njihovog povrinskog uveavanja trend je kojeg ta Evropa zakonito slijedi,
ali je njegova struktura jo uvijek vrlo razliita meu pojedinim zemljama i dosta
razuena unutar svake zemlje. Ta gazdinstva pokazala su se veoma vitalnim dijelom
evropske poljoprivrede i svojom spremnou na promjene oslonac su ruralnog razvoja
drutva. Porodina gazdinstva zemalja u tranziciji, pa i nae zemlje, stoga treba da slijede
tu strukturu.
25. BiH raspolae sa ogranienim povrinama zemljita pogodnog za efikasnu poljoprivrednu
proizvodnju. Ona uz to spada meu rijetke zemlje u svijetu kod kojih se smanjuje
poljoprivredni posjed putem fizike diobe porodinih imanja i uveanja broja njegovih
vlasnika. Na taj nain ona se nalazi pred obavezom preduzimanja hitnih ekonomskih,
organizaciono-tehnikih i drutvenih mjera za njegovo racionalnije koritenje, pod im se
podrazumijeva kako slijedi;
a.
b.
c.
d.
e.
f.
preispitivanje zakona o naslijeivanju posjeda,

afirmisanje prakse zakupljivanja zemljita,
uzimanje koncesija za koritenje poljoprivrednog zemljita,
unapreenje i podsticanje trita zemljita,
podsticanje mjera komasacije i arondacije posjeda, te
udruivanje zemljita poljoprivrednika skidanjem mea.
26. Sljedea grupa mjera koja ima pionirsku i nadasve vanu razvojnu ulogu, trai;
a. definisanje znaenja i uloge poljoprivrednog gazdinstva,
b. odreivanje pravnog statusa poljoprivrednog proizvoaa, te
c. njegovu edukaciju za uvoenje modernih tehnologija
27. Razgranienje samoopskrbnih i mjeovitih od pravih komercijalnih gazdinstava koja

iskljuivo proizvode za trite, podrazumijeva njihovo definisanje sa stanovita prostornih
veliina i proizvodnih usmjerenja. U pogledu sadanjih naih fbh. uslova, realne su
sljedee dvije grupe komercijalnih gazdinstava koje ve postoje ili dodatnim
organizovanjem mogu to da postanu, te jedna prelazna grupa kako slijedi;
a. komercijalna gazdinstva sa veim proizvodnim povrinama, orijentisana na stoarske,
stoarsko - ratarske i ratarske proizvodnje,
b. komercijalna gazdinstva sa manjim proizvodnim povrinama, orijentisana na moderne
voarske, voarsko povrtlarske i povrtlarske proizvodnje, i
Unutar prve dvije, posebnu kategoriju komercijalnih gazdinstava
specijalizovala za rasadniku i sjemensku proizvodnju.
treba da ine ona koja se budu
22
Precizan statistiki broj ovih gazdinstava je 569.581. Razlika do ranije iskazanog broja od 578 hiljada domainstava
odnosi se na ona koja su se bavila poljoprivredom, a nisu posjedovala zemlju.
40
c. prelazna gazdinstva sa mjeovitim stoarsko-ratarskim ili drugim kombinovanim

proizvodnjama, za koje bi trebalo posebno definisati donje granice uvaavanja u
ovisnosti od njihovih proizvodnih usmjerenja.
28. Poboljavanja postojee agrarne strukture kao stalne procese treba odravati mjerama
poljoprivredne politike.
Rezultati te politike treba da se ogledaju u rastu broja komercijalnih gazdinstava na raun malih
posjednika i restituisane zemlje agroindustrijskih kombinata i zadruga. To treba da budu gazdinstva
vremenski realne budunosti zemlje, kakva mogu da se uklope u uslove i zahtjeve trine ekonomije. Pri
tome treba znati da pravih komercijalnih gazdinstava danas u nas ima malo, pa proces njihovog stvaranja
za ukljuenje u modernu trinu ekonomiju treba da se prihvati kao strateki cilj.
29. Te mjere trebaju voditi prema podravanju i analiziranju procesa okrupnjavanja sektora
uz odgovarajua zakonska izjanjenja (opredjeljenja) drutva sa diferenciranjem na;
a. komercijalna (i samo donekle prelazna) gazdinstva koja treba da budu u ii
intervenisanja dravne agrarne politike, i
b. mala (nekomercijalna) gazdinstva, te gazdinstva iz reda starakih, invalidskih i slinih
porodica, za koje se treba kreirati to skorija dravna briga i odgovarajua socijalna
politika.
30. I za jedna i za druga gazdinstva treba sainiti odvojene, i to jasno definisane programe
dravnih politika.
31. Duni kvalitet uspostavi i provedbi predvienih mjera moe osigurati samo popis
poljoprivrednih domainstava, to je aktivnost sa kojom bi trebalo to prije zapoeti.
41
7. MAKROEKONOMSKI OKVIRI
RAZVOJA
7.1. Historijsko postojanje BiH
U svom dugom historijskom postojanju BiH je ivjela na raskru burnih svjetskih dogaanja.
Od svog prestanka postojanja kao uvaavane srednjovjekovne drave pa do sredine prolog
stoljea, uglavnom je bila objektom i rijetko pitanim subjektom burne evropske pa i ire
svjetske historije. Kroz to i svo drugo vrijeme, na njenim prostorima sueljavala su se najvea
svjetska carstva, dodirivale se i navikle zajedno da ive velike svjetske vjere, dopunjavale se i
uzajamno oplemenjivale razliite kulture, te pomjerale granice koje su redovno ile preko ili
oko njene teritorije.
7.2. Ope drutveno i ekonomsko

stanje
7.2.1. Ranije privredno
naslijee
1. Novija historija BiH see od uspostavljanja komunistike Jugoslavije (1945.), u okviru koje
je ona imala status dravotvorne federalne jedinice. Tokom tog vremena ona je izgradila
privredu koja je u dominantnoj mjeri bila usmjerena na primarni industrijski sektor. Mada
je (za razliku od Jugoslavije u cjelini) imala pozitivan spoljnotrgovinski bilans, u ukupnoj
privrednoj slici BiH je zbog niske finalizacije proizvodnje ipak vaila kao prostor slabije
ekonomske razvijenosti. U 1991. godini imala je BDP od 1.979 USD po stanovniku.
2. U tadanjoj bh. poljoprivredi, sa punim radnim vremenom bilo je angaovano oko 21%
aktivnog stanovnitva i jo oko 14% radne snage sa djelominim ueem. U BDP-u
poljoprivreda je sudjelovala sa 12-14%, a u investicijama, zajedno sa prehrambenom
industrijom, sa 6,5%. U tim investicijama, na primarni poljoprivredni sektor otpadao je tek
manjinski udio od 2,6%. Stoga su razvojni trendovi poljoprivrede u cjelini bili loi. Oni
bolji, kojih je ipak bilo, deavali su se samo u njenom dravnom dijelu i to na malim
resursima od 6% aktivnog poljoprivrednog zemljita i od 2 -3% stonog fonda.
3. Privatnih poljoprivrednih resursa koji su dominirali svojim obimom, tadanja dravna
politika mnogo se manje doticala, to je uticalo da je BiH sadanje vrijeme doekala kao
slabije razvijena seoska sredina. To je inilo 40-50% ovisnom o kupovini hrane unutar ili
izvan Jugoslavije, a njen izvoz iz tog sektora u ukupnom izvozu marginaliziran je na 2-4%.
Izvoz hrane varirao je oko 50 miliona USD, i sa preko 50% bio je okrenut prema EU i
ostalom zapadnom svijetu.
4. Sa raspadom bive zajednike drave i na osnovu provedenog referenduma, BiH je 1992.
godine izabrala samostalnost i uz cijenu velikih ratnih rtava sada se nalazi na putu
izgradnje ljudskih sloboda i drutvene demokracije.
42
7.2.2. Poslijeratni privredni

tokovi
A/ Ukupna ekonomija u BiH
i FBiH
5. Posljednji rat unazadio je bh. ekonomiju i snizio njen prijeratni BDP sa dostignutih 2.444
(1990.) na samo 481 USD po stanovniku (1995.).
6. U pogledu poratnog vremena od minulih osam godina, ukupna privredna slika FBiH i BiH
iskazana je sa generalno pozitivnim, ali i ne dovoljno snanim trendovima da bi zemlju
poveli putevima odlunijeg razvoja.23
7. BDP FBiH ostvarivao je stabilan rast i u 2003. godini dostigao je 4,8 milijardi USD, a sa
ostvarenih 5,6 milijardi USD (2002.), to se jednako moe konstatovati i za BiH u cjelini. U
obje sredine on je preao hiljadu amerikih dolara po stanovniku, to e voditi prema
daljem smanjenju IDA kredita za cijelu zemlju i upuivati je na razvoj samoodrive
ekonomije.24 To e se desiti uprkos tome to je sa 1.675 USD (FBiH) po stanovniku (2003.)
on dostigao tek 68% svog obima iz 1990. godine i tako sebe iskazao kao znak veoma
niskog standarda i siromatva kojim ivi veliki dio domaeg stanovnitva.
U mld USD
Ukupan BDP za BiH

6
5
4
3
2
1
0
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Ukupan BDP po stanovniku za BiH

2000
U USD
1500
1000
500
0
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
23
Prema podacima WB iz 2001. godine, u rangiranoj grupi od 205 zemalja BiH se sa 1.260 USD ostvarenog BDP po osobi
nalazila na 126-om mjestu. Podsjeanja radi, na elu njene liste bio je Luksemburg (44.340 USD), a od susjeda veoma su
daleko bili Slovenija (10.070 USD) i Hrvatska (5.150 USD). Bolje stojei od BiH prema ovom kriteriju takoer su bili i svi
drugi nai susjedi kao to su Maarska, Rumunjska, Bugarska, Makedonija, Jugoslavija i Albanija.
24
Jedan od uslova za dobivanje IDA kredita jeste da BDP po stanovniku zemlje bude ispod 1.000 USD.
43
U mld USD
Ukupan BDP u FBiH

6
5
4
3
2
1
0
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Ukupan BDP po stanovniku za FBiH
U 000 USD
2
1,5
1
0,5
0
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
8. Socijalni trendovi ukazali su na pad broja onih koji ve imaju posao i rast populacije onih
ljudi koji trae zaposlenje. Sa 387 hiljada onih koji rade, i 305 hiljada onih koji ekaju
posao, stopa nezaposlenosti u 2003. godini dosegla je rekordni nivo od 45%, uz najavu
daljeg rasta u 2004. godini. Ipak, ovaj podatak znaajno ublaava visoko prisustvo sive
ekonomije, pa ga treba uzeti sa dunom rezervom (prema procjenama CBBIH i USAID,
vie od 50% BDP u BiH otpada na ekonomiju u sjeni).25
Ekonomski izvjetaj Jedinice za ekonomsko planiranje i provedbu PRSP za 2004. godinu, svjedoi o
daljem ohrabrujuem napretku ukupne bh. privrede. Po tom izvjetaju, u toj godini (naspram 2003.) realni
BDP porastao je za 5,7%, inflacija je sa 0,4% i dalje niska, investicije se niz godina dre na oko 20%
udjela BDP, u njima raste udio privatnih naspram pada udjela javnih ulaganja, vanjski dug sa 3,9 milijardi
KM ocjenjuje se kao umjeren i opada, dok neto strane rezerve sa dostignute 3,4 milijarde KM stabilno
rastu. Meutim, prema izvjetaju bonitetne kue ''Dun & Bradstreet'', BiH se i dalje nalazi meu zemljama
koje su najrizinije za investiranje.
9. to se ukupnog bh. izvoza tie, sa 1,4 milijarde USD u 2003. godini on emituje dosta
ohrabrujui rast, ali sa 4,6 milijardi USD njega demantuje jo vie rastui ukupan uvoz,
kojim se uslonjava inae teki spoljnootrgovinski bilans zemlje. Taj bilans u 2003. godini
za BiH dostigao je negativnih 3,2 milijarde USD, od ega se 2,3 milijarde USD adresiraju
na stanje kakvo je u FBiH.
Ukupan uvoz i izvoz u BiH
U 000 USD
5.000.000
4.000.000
3.000.000
2.000.000
1.000.000
Izvoz
Uvoz
0
1999
2000
2001
2002
2003
25
Isti izvor pokazuje da je ta ekonomija zahvatila oko 33,7% BDP drave u 2004., i da biljei kolebanja po pojedinim
godinama.
44
10. Svi predstavljeni pokazatelji svjedoe o principijelno i generalno pozitivnim, ali ne i

zadovoljavajue snanim kretanjima u domaoj ekonomiji. Stoga ta kretanja vode prema
sljedeem zakljuku;
zemlja trai dublje ekonomske reforme i efikasniju razvojnu politiku nego je imala do
sada.
B/ Sektor hrane u FBiH

11. U proteklom ratu selo u FBiH pretrpjelo je dramatina stradanja. Sa selom je unitena ili
unazaena i poljoprivredna proizvodnja, to je, uz veoma loe strukturalno naslijee, pred
nju stavilo niz tekih problema. Viegodinji nedostatak razvojne vizije i dugo ekanje na
uspostavu agrarne politike, dodatno su oteali stanje u sektoru, pa se njegova sadanja
federalna slika predstavlja kako slijedi.
12. Sa kolebajuih i generalno silaznih, te ubiljeenih 308 miliona USD bruto dodane
vrijednosti (2003.), poljoprivreda vai za sektor ije je temeljno obiljeje veliki obim
neangaovanih resursa, te stagnacija i odsustvo vidnijeg razvoja26. Zbog toga, ali i
zahvaljujui pozitivnom kretanju ukupne ekonomije;
vidno opada i njen udio u ukupnom BDP privrede, koji se sa poetnih oko 15%
(1996.), u posljednjim godinama naao ispod granice od 7%.
BVP i BDV poljoprivrede FBiH
U mil. USD
800
600
400
200
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
BVP
BDV
13. Nakon poetnog rasta, uslijedio je obrat, i to prvo kroz relativno, pa potom i apsolutno
opadanje investiranja u njoj;
sa poetnih 10,2% u ukupnim investicijama, udio poljoprivrednih investicija sveden ja

na 4,1%.
Ukupne investicije
20
03
20
02
20
01
20
00
19
99
19
98
19
97
1200
1000
800
600
400
200
0
19
96
U nil. USD
Ukupne i poljoprivredne investicije u FBiH
Poljoprivredne investicije
26
Uloga poljoprivrede u privredi i openito u drutvu BiH mnogo je znaajnija nego to kazuju podaci o registrovanoj
zaposlenosti i o BDP ili BDV. Razlog je u tome to se najvei dio neregistrovane zaposlenosti krije u porodinim
poljoprivrednim gazdinstvima i seoskim domainstvima. Stoga su ona i jedan od najznaajnijih faktora za sivu ekonomiju,
odnosno neregistrovani dio BDP.
45
Uee poljoprivrede u investicijama viekratno je nie nego je njeno prisustvo u BDP, to pokazuje da
sektor budi slab interes za razvojna ulaganja.
14. Povrine koje se siju pale su na oko 200 hiljada ha, dramatino su niske, te svjedoe o
izgubljenom interesu seljaka za proizvodnjom. Stoga, neobraenih povrina sa 48% ima
skoro koliko i obraenih, pa to odaje poljoprivredu koja je suoena sa mnogo problema.
Zasijano i neobraeno zemljite u BiH
700
600
U 000 ha
500
400
300
200
100
0
1996
1997
1998
1999
Zasijano zemljite u 000 ha
2000
2001
2002
2003
Neobraeno zemljite i ugari u 000
Zasijano i neobraeno zemljite u FBiH

300
U 000 ha
250
200
150
100
50
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Zasijano zemljite u 000 ha
Neobraeno zemljite u 000 ha
15. Pozitivna razvojna kretanja prepoznaju se u padu broja krava i poboljanju njihovih
genetskih osnova, te apsolutnom uveavanju stada ovaca. Oba trenda potvruju prisustvo
dobrih strukturnih orijentacija sektora prema kljunim animalnim proizvodnjama.
16. U ukupnom izvozu iz FBiH, poljoprivredno-prehrambeni sektor udjelom opada i
uestvuje sa 7,4%, a u ukupnom uvozu udjelom raste i dostie 21% (2003.). U pogledu
apsolutnih veliina;
uvoz u sektor dobro je preao granicu od jedne milijarde KM (689 hiljada USD), i
neumoljivo gradi visoko negativan kako federalni, tako i ukupni (bh.) poljoprivrednoprehrambeni spoljnotrgovinski bilans,
nakon poetnog snanog rasta, inae mali izvoz iz sektora, uz ranija kolebanja, sa
novim stabilnim rastom (73 miliona USD u 2003.) pokazao je znake blagog
ohrabrenja,
uz daleko vei rast uvoza, poljoprivredno-prehrambeni bilans FBiH se i dalje

pogorava, prelazei znaajno visoko postavljenu crtu od (-) 600 miliona USD.
46
U 000 USD
Uvoz i izvoz poljoprivredno-prehrambenog

sektora FBiH
800
700
600
500
400
300
200
100
0
1999
2000
2001
Izvoz
2002
2003
Uvoz
U 000 USD
Izvoz po granama poljoprivredno-prehrambenog sektora u FBiH

70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
1999
2000
2001
2002
2003
Poljoprivreda, lov i usluge
Ribarstvo
Proizvodnja hrane i pia
Duhanski proizvodi
U 000 USD
Uvoz po granama poljoprivredno-prehrambenog sektora u

FBiH
500000
400000
300000
200000
100000
0
1999
2000
2001
2002
Poljoprivreda, lov i usluge
Ribarstvo
Duhanski proizvodi
2003
Uz dugo poratno dranje van irih podsticajnih akcija razvoja, tek odnedavni stvarniji postupci u gradnji
agrarne politike, i ogranieni tretmani povoljnim kreditnim sredstvima, pokazuju na pojedinane
primjere stvaranja dobrih proizvodnih gazdinstava, to ohrabruje da putevi do njihovog omasovljenja ne
bi trebali biti tako daleki.
17. Sasvim je logian zakljuak da su poljoprivredi potrebne reforme i prelaz na aktivniju

razvojnu politiku. Toj politici treba se to prije pristupiti i kroz nju;
47
1. to je mogue bre uvoditi u proizvodnju domae neangaovane (finansijske, ljudske,

zemljine i sve druge) sektorske resurse,
2. privlaiti inozemne direktne ulagae koji mogu unijeti svjei kapital, uvesti nove
tehnologije, i osigurati vanjska trita, i
3. znati da i na tom planu nastaje sve jaa konkurencija od strane drugih zemalja koje se
takoer bore za strane ulagae.
7.3. Vanjski ekonomski okviri

18. Unutranji politiki okvir BiH ima visoke implikacije na poljoprivredu i njezin razvoj. U
spoljnoj ekonomskoj politici vrhovni autoritet je drava, sa zajednikim sistemom
carinskih tarifa i regulisanja uvoza i izvoza. Njena spoljna poljoprivredna politika treba
biti aktivno okrenuta prema WTO i EU, te dakako susjedima u JIE kao trenutno
najvanijim trgovinskim partnerima.
7.3.1. Pripreme za ulazak

u WTO
19. BiH jo nije punopravna lanica WTO. U njoj ona ima promatraki status koji je steen
davne 1999. godine. Petnaestoga dana jula 1999. godine je oformljena Radna grupa za
BiH, a Memorandum o trgovinskom reimu predan je u oktobru 2002. godine. Prvi krug
multilateralnih pregovora odran je u novembru 2003., a drugi krajem 2004. godine. Neke
strateke projekcije predviale su okonanje pregovora i pristupanje WTO tokom ove
godine, ali je oito da e se taj dogaaj za BiH ipak desiti neto kasnije.27
BiH do sada nije napravila analize o uticajima pristupa WTO na njenu privredu, a u skladu s tim ni na
njen najosjetljiviji, poljoprivredno-prehrambeni sektor. Za razliku od nje, veina zemalja u
predpristupnom razdoblju to je uinila kroz cost-benefit studije.
20. U skladu sa dozvoljenim odredbama WTO, pripreme za pristup podrazumijevaju povoljan

izbor odgovarajuih mjera carinske zatite i nivoe domaih podrki poljoprivrednom
sektoru. Za ostatak pregovora koji predstoje, to znai imati odlunu pregovaraku
strategiju koja je uslovljavana;
a. markiranjem pravinog baznog razdoblja za pregovore, imajui u vidu stanje u kome
se nala privreda drave nakon izlaska iz rata, i
b. dobivanjem pozicije nerazvijene zemlje na temelju prosjenog BDP po stanovniku, to
e omoguiti dulje razdoblje prilagodbe ukupne privrede.
21. Dulje razdoblje prilagodbe posebno je znaajno za procese koji su potrebni za reforme
sektora i pribavljanje njegove konkurentnosti naspram stranih partnera.
Poznato je da se WTO bavi pravilima meunarodne trgovine, utvrenih sporazumima njenih lanica. Ta
pravila imaju tri glavna cilja: a/ olakati trgovinske tokove meu dravama lanicama, b/ osigurati putem
pregovora dalju liberalizaciju trgovine i c/ uspostaviti nepristrasni sistem rjeavanja trgovinskih sporova.
22. Regulisanje spoljnih trgovinskih odnosa od velike je vanosti za privredni rast i ukupnu
ekonomsku stabilnost svake male i otvorene zemlje kakva je BiH. Zbog toga se
neizbjeno postavlja pitanje to e biti sa poljoprivrednim tritem i domaim
poljoprivrednim proizvoaima u nadolazeim procesima globalnih, svjetskih integracija.
27
uman, . (2005); WTO i EU u procesu globalizacije, Sveuilite u Mostaru, Mostar, str. 28.
48
23. Odgovori na postavljeno pitanje za BiH pregovarae nee biti nimalo lahki niti
jednoznani, jer e se u njima morati uvaiti brojni faktori koji e u konanici odrediti
budunost i poziciju bh. poljoprivrede na svjetskom tritu.
24. Tim faktorima trebalo bi biti uvaeno poslijeratno stanje ukupne dravne privrede koja
sebe karakterie padom ukupne konkurentnosti, gubitkom prijeratnih trita, nestankom
nekih proizvodnji, raspadom velikih socijalistikih kombinata, destrukcijom stonog
fonda i sl. Zbog toga, za povrat sektora u trend razvoja potrebno je napraviti analizu koja
ukljuuje;
stanje nivoa carinske zatite iz razdoblja 1996-2004. godine,28
naslijeeni nerazvijeni sistem iz bive zajednike drave,29
sadanji visoki zaostatak u razvoju i izgubljeno vrijeme,
realne razvojne potrebe, i
dozvoljene mehanizme i zatite koji su mogui u pravilima pristupanja WTO.

WTO sporazumi sadre nekoliko osnovnih naela i principa kojima je cilj stvaranje multilateralnog
liberalnog trgovinskog sistema: 1. naelo nediskriminacije, 2. princip najpovlatenije nacije - NPN
(Most-Favored-Nation / MFN), 3. princip nacionalnog tretmana NT (National Treatment), i 4. naelo
liberalizacije trgovine, podsticanja konkurencije i dodatne pomoi nerazvijenim zemljama.
25. Kada je u pitanju posljednje naelo, iznimka se sastoji u tome da zemlje potpisnice
posebnih sporazuma mogu dogovoriti primjenu niih carinskih stopa od MFN carina, ili
od njih biti osloboene;
BiH uiva preferencijalni status kod izvoza u mnoge zemlje na temelju unilateralnih mjera tih
zemalja, saglasno njihovim shemama preferencijala (Generalised System of Preferences - GSP
ili o GSTP - Global System of Trade Preferences). Preferencijalni trgovinski reim funkcionie
izmeu EU i BiH. On osigurava BiH status najpovlatenije nacije, to podrazumijeva izuzea
od carinskih dabina i ukidanje kvantitativnih ogranienja za uvoz njenih proizvoda. Osim od
EU, BiH je do sada taj tretman pribavila od jo etiri evropske (Turska, Rusija, vicarska,
Norveka,) i etiri vanevropske zemlje (SAD, Kanada, Japan, i Novi Zeland).
BiH predstoji potpisivanje sporazuma i pristup u ravnopravno lanstvo Srednjoevropske zone

slobodne trgovine-CEFTA. Model liberalizacije trgovine CEFTA sastoji se od proizvoda koji
su svrstani na liste A, B, C i D. Model predvia liberalizaciju velikog broja poljoprivrednoprehrambenih proizvoda, a sve prema spomenutim listama.30
Skupinu Evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini-EFTA ine etiri zemlje sa vrlo visokim
BDP po stanovniku (Lihtentajn, vicarska, Island i Norveka) i glavno im je obiljeje trite
sa vrlo visokom carinskom zatitom. BiH nije ostvarila znaajniju trgovinsku razmjenu sa
ovom skupinom zemalja, niti je ubudue oekivati znatnije pomake u visini te razmjene.
A/ Pristup tritu
26. Glavna podruja Sporazuma o poljoprivredi predmet su buduih pregovora BiH i WTO.
to se ''pristupa tritu'' tie;
28
Efektivna i nominalna stopa zatite su zapravo indikatori koji se moraju izraunati na osnovu dostupnih statistikih izvora,
te mogu biti znaajan faktor uspjenog pregovaranja (Nominal Protection Ratio i efektivne stope zatite EPR-Effective
Protection Ratio).
29
Jer je poznato da je on favorizovao velike sisteme-agroindustrijske kombinate, a istovremeno zanemarivao privatni sektorporodina- poljoprivredna gazdinstva.
30
Lista A obuhvaa u pravilu manje osjetljive proizvode za koje je dogovoreno obostrano ukidanje carina, lista B osjetljivije
primarne poljoprivredne proizvode (npr.; iva stoka, meso, penica) i preraevine (npr. mesne preraevine) i na te proizvode
e se primjenjivati dogovorena sniena carina, a lista C i D osjetljive poljoprivredno-prehrambene proizvode, za koje su
dogovorene uvozne carinske kvote. Za razliku od lista A i B, liste C i D su zaista rezultat bilateralnih pregovora, pa su zbog
toga razliite sa svakom zemljom.
49
a.
b.
c.
za zemlje u razvoju, u koje treba svakako svrstati BiH, predvieno je obavezujue smanjenje
carina od 24% u odnosu na bazno razdoblje (1986-1988.) i vrijeme od 10 godina,
obavezujua smanjenja odnose se na prostu aritmetiku sredinu prosjek, svih visina carinskih
stopa, a uz minimalno snienje za svaku tarifnu oznaku od 15% za razvijene zemlje i 10% za
zemlje u razvoju, i
BiH se treba izboriti za drugi bazni period na koji e se primijeniti navedena smanjenja, kao i
za status zemlje u razvoju, to e joj automatski osigurati prelazno vrijeme od 10 godina.
Dakle, potrebno je struno razmotriti kretanje carina u poslijeratnom razdoblju i predloiti barem dvije
najbolje varijante koje e koristiti pregovarai u pregovorima o pristupanju BiH WTO.
27. Sporazum takoer propisuje ''najmanji pristup'';

a. ''najmanji pristup'' uvoznih proizvoda domaem tritu u visini od 3% domae
potronje u odnosu na bazno razdoblje, to do kraja razdoblja primjene sporazuma
mora biti na nivou 5% (razvijene zemlje), odnosno 4% (zemlje u razvoju),
b. navedenu mjeru je potrebno provesti putem carinskih kvota, odnosno smanjiti carinu
na 32% od osnovnih vrijednosti, i
c. ''najmanji pristup'' ne znai za zemlje potpisnice da moraju izvriti uvoz u

predvienom obimu, ali ne smiju zatvoriti taj pristup tritu u navedenim postotcima.
B/ Domaa podrka
28. U odnosu na bazno razdoblje koje treba utvrditi, agregatna podrka sektoru (Agregate
Measure Support AMS) se treba sniziti za 20% i to u estogodinjem razdoblju primjene
Sporazuma. BiH kao zemlja u razvoju opet bi trebala biti poteena i za nju bi ovaj nivo
smanjenja iznosio 13,3%.
29. AMS u BiH treba izraunati posebno za svaki proizvod, to je takoer obaveza
Sporazuma metodika ne ukljuuje budetske transfere i direktne transfere kao npr.,
izvozne subvencije.
30. Obavezno smanjenje domae podrke ne odnosi se na mjere koje ne doprinose iskrivljenju
trita ili koje utiu na proizvodnju. Sve te mjere su svrstane u odgovarajue ''koare'' i
predstavljat e okvir ponaanja za BiH pri ulasku u ovu asocijaciju.
Zelena koara (Green Box); a/ nauna istraivanja koje finansira drava, b/ fitosanitarna zatita i zatita
ivotinja, c/ struna savjetodavna sluba, d/ marketing poljoprivrednih proizvoda, e/ neke infrastrukturne
usluge, f/ trokovi uvanja hrane iz sigurnosnih razloga, g/ direktna plaanja proizvoaima, ako nisu
direktno vezana za proizvodnju, h/ projekti ouvanja okolia i ivotne okoline, i/ regionalni projekti
pomoi, i j/ osiguranja poljoprivredne proizvodnje.
Plava koara (Blue Box); a/ direktna plaanja proizvodnjom limitiranih programa, b/ set aside
stavljanje u stranu projekt neupotrebe zemljita u odreenom vremenskom razdoblju na fiksnoj povrini i
na fiksnom broju stoke, c/ neke vrste investicijske pomoi, i d/ direktna plaanja odreena na osnovici 85%
ili manje od proizvodnje.
Razvojna koara (Development Box); daju se popusti za nerazvijene zemlje kroz odgovarajua
podsticanja proizvodnje.
C/ Izvozne subvencije
31. Javnost tretira izvozne subvencije kao mjere poljoprivredne politike koje daju najvee
iskrivljujue efekte na tritu meunarodne trgovine. To je razlog da se izvozne
subvencije odvajaju od agregatnih mjera podrke (AMS), jer se na taj nain na njih moe
primijeniti stroiji kriterij u procesu njihovog obaveznog smanjenja.
32. Sporazum je predvidio da nisu dozvoljena uvoenja novih izvoznih subvencija, a
postojee se zamrzavaju i postaju predmetom pregovaranja s ciljem mogueg snienja.
50
33. Sve lanice WTO moraju smanjiti vrijednosni obim izvoznih subvencija za 36%, te
koliinski obim za daljnjih 21% u odnosu na bazno razdoblje 1986 1990., i to u
razdoblju od est godina od poetka primjene sporazuma.
34. Opet je napravljeno izuzee za zemlje u razvoju; vrijednosno smanjenje 24% i koliinsko
14%;
sporazum je predvidio izuzee za pomo u hrani.
35. Naspram WTO, BiH je sada u statusu posmatraa i nije poznato do kojeg nivoa su
pregovori stigli i koji su ciljevi postavljeni za pregovore oko njenog ulaska u ovu
asocijaciju.
U prvom periodu, vremenu pregovaranja prije pristupa u WTO kljunu ulogu treba odigrati drava preko svojih tijela.
Ona e to uiniti tako to e sainiti kvalitetnu platformu za pregovore (izbor najpovoljnijeg temeljnog razdoblja za
pregovore oko carinske zatite i domae podrke), izgraditi jasnu viziju i odrediti strateke ciljeve koje treba postii
tokom pregovora (vea zatita za proizvodnje koje odredimo kao strateki vane, sezonske carine i sl.) te osigurati to
povoljniju vremensku dinamiku obavezujueg rasporeda smanjenja carinske zatite i domae podrke.
U drugom periodu, vremenu nakon ulaska u WTO kljunu ulogu treba odigrati privreda. Ona e to postii tako to e
amortizirati udar poveanja nivoa konkurencije na inae osjetljivi prehrambeni sektor. To ne znai da se mjere
prilagodbe privrede trebaju tek tada aktivirati. Suprotno tome, one moraju biti planirane i provedene to je mogue ranije
kroz programe organizacijskog i strukturnog prilagoavanja novonastalom okruenju.
7.3.2. Pribliavanje prema EU

36. Put BiH prema svjetskim integracijama trai korjenite reforme i prilagodbe njenog itavog
drutvenog, politikog i ekonomskog sistema. Koliko je tog puta ona do sada prela,
predmetom je niza uinjenih analiza i javnih ocjena, i to jednako onoliko, koliko se
sagledava onaj njegov dio koji se tek treba da pree.
37. Na tom putu, uz usklaivanja za prelaz u WTO, predstoje izuzetno zahtjevne i
kompleksne mjere za prikljuenje EU. Posebno dubok, slojevit, vieznaan i trnovit bit e
proces koji je vezan za reforme u oblasti poljoprivredne proizvodnje.
38. Poljoprivreda zemlje u svojim prilagoavanjima prema EU mora slijediti njen model, ija
se svekolika zahtijevnost sama po sebi nudi kao veoma visok cilj. Taj model i sam je
objektom kontinuiranih EU reformi, pa se on kao ''pokretni cilj'' uvijek nudi sa novim
rjeenjima i zahtjevima razvojne politike koju treba slijediti.31
39. Ve ranije isticani Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju samo je prvi, ali i kljuni korak
u pribavljanju daljih prostora za reforme cijele ekonomije i napose poljoprivrednog
sektora. To je posebno vano jer su domai ''izvori energije'' tog sektora poprilino
skromni za bilo kakve snanije poduhvate.
40. Dobivanje statusa pristupnog kandidata EU, za BiH je izuzetno vano jer e je uvesti u
period kad e moi raunati na razliite predpristupne fondove kao finansijsku podrku za
provoenje reformi;
31
Posljednji skup tih reformi donesen je 2003. godine. Njima je; a/ promijenjen nain ureenja trita za odreen broj
poljoprivrednih proizvoda, i b/ prihvaeno naelo ukidanja povezanosti izmeu podrki i proizvodnje uvoenjem tzv.
jedinstvenog plaanja za poljoprivredno gazdinstvo (single farm payment) sa poetkom primjene u 2005. godini (koje bi
zamijenilo vei dio sadanjih podrki koje se plaaju za razliite proizvode). Referentni period za ''jedinstvena plaanja''
odnosi se na 2000-2002. godinu. Sve je manji naglasak na proizvodnji poljoprivrednih proizvoda; uvodi se novi pojam
''evropskog modela poljoprivrede'' koji oznaava promicanje pozornosti na cjelokupni seoski ambijent kao jedinstvenu
privrednu, ekoloku i socijalnu ivotnu sliku.
51
prva predpristupna sredstva koja se stavljaju na raspolaganje dravama kandidatima

su ona za ruralni i poljoprivredni razvoj,32
stoga odgovarajui kapaciteti za koordiniranje aktivnosti programiranja i planiranja

moraju postojati na dravnom nivou (npr. Plan ruralnog razvoja BiH).
41. Reformisanje poljoprivrednog sektora trai akcije u nekoliko pravaca meu kojima
centralnu poziciju ima EU legislativa. Legislativa ovog sektora je posebno sloena i
obimna (40% od ukupnog EU acquis communautaire);
stoga BiH treba postupno preuzimati pravne propise EU u cjelini i osobito one koje
se odnose na ovaj sektor.
42. Spremnost za prikljuenje domae poljoprivrede poljoprivredi EU,

podizanjem njene konkurentnosti, i to kroz;
unapreenje strukture gazdinstava kroz kapitalna ulaganja, i
njihovo meusobno povezivanje (podrke udruivanju i sl.).
mjerit e se sa
43. Do vremena koje bude na raspolaganju za ulazak u EU, poljoprivreda zemlje mora biti
pripremljena za slobodan uvoz hrane iz svih njenih lanica, odnosno za ukidanje carina i
svih drugih uvoznih barijera.
7.3.3. Zakljuak i preporuke

44. Vezano za ulazak u WTO, bitno je za pregovore da se mimo zvaninog, (1986-1988.),
iznae neki povoljniji polazni period. i uz to uvai injenica da je BiH prola teak proces
osamostaljenja i ratnu kataklizmu. U tu svrhu bilo bi dobro uraditi odgovarajue analize
razliitih nivoa carinske zatite i ukupnih podrki.33
45. Strategija razvoja poljoprivrede FBiH u razdoblju 2006-2010. godine mora uvaiti pravila
koja e BiH prihvatiti ulaskom u WTO, i kada se to desi, ugraditi ih u ovaj dokument.
46. Takoer je neophodno vezati se za najnoviju reformu CAP u EU, te uvaiti pristupne
modele, prije svega u sistemu podsticaja poljoprivrede34.
32
Npr. od 2001., Program za poljoprivredu i ruralni razvoj procesa stabilizacije i pridruivanja EU (SAPARD) godinje je
podravao ruralni i poljoprivredni razvoj u Slovakoj sa oko 18 miliona EUR, u Maarskoj sa oko 38 miliona EUR i u
Sloveniji sa oko 6,5 miliona EUR. Njegov je zadatak pripremiti zemlje kandidate za njihovo ukljuivanje u CAP i
zajedniko trite.
33
Iz ovoga proizlaze projekti koje je neophodno uraditi u saradnji sa FAO. To su: 1. Analize nominalne i efektivne stope
zatite (1996-2004), 2. Analiza AMS i PSE za poljoprivredno-prehrambeni sektor 1996-2004., 3. Uticaj pristupa BiH
WTO-u na poljoprivredno-prehrambeni sektor, 4. Ocjena konkurentnosti pojedinih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda,
5. Projekt ruralnog razvoja BiH 6. Mogunosti izvoza i marketinke pripreme proizvoda za izvoz, 7. Projekt podizanja
ukupne konkurentnosti sektora, 8. Uvoenje knjigovodstva na farmama (Farm Accountance Dana Network-FADN), 9.
Projekt odreivanja samodostatnosti po FAO metodologiji (balance sheet), 10. Izgradnja modernog trino-informacijskog
sistema u poljoprivredi.
34
Poveanje konkurentnosti poljoprivrede Evropske zajednice, promicanje kvaliteta hrane i standarda, te zatita okolia imaju
obavezno za posljedicu smanjenje institucionalnih cijena poljoprivrednih proizvoda te poveanje trokova proizvodnje
poljoprivrednih gazdinstava u Zajednici. Kako bi se postigli ti ciljevi i stimulirala trino orijentirana i odriva poljoprivreda,
neophodno je zavriti proces prelaska sa proizvodne podrke na podrku proizvoau za svako poljoprivredno gazdinstvo i to
uvoenjem sistema dohodovne podrke koja nije vezana uz poljoprivrednu proizvodnju. Jedinstveno plaanje po gazdinstvu,
ne bi trebalo biti uslovljeno proizvodnjom bilo kojeg specifinog proizvoda, kako bi poljoprivrednik mogao slobodno
odabrati to e proizvoditi na svom zemljitu, ukljuujui i proizvode koji su jo uvijek pod reimom proizvodne po, te na taj
nain jaati trinu orijentaciju. Izvor: Reg EC 1782/2003 (CAP Reform).
52
Naime pri izradi ovoga dokumenta pored postojeih domaih ogranienja, koja se ogledaju prije svega u
nedostatku odgovarajuih baza podataka35 ( statistika i drugi specifini podaci za poljoprivredu) i nekim
razmimoilaenjima u metodici izrauna nekih kljunih makroekonomskih pokazatelja (kao npr.; nivo stope
nezaposlenosti), valja uvaiti ogranienja i mogunosti budeta entiteta i kantona na nivou podsticaja za
poljoprivredu. Takoer nisu mala ogranienja koja namee MMF i WB, kao i ogranienja koja valja
uvaiti u predpristupnoj fazi pregovora za ulazak u WTO.
47. Poveanje konkurentnosti se namee kao najtvri cilj BiH na njenom putu ukljuivanja u
meunarodne asocijacije, te kao takav e zasigurno biti prepoznat kao ideja vodilja pri
izradi ovog i svih drugih stratekih dokumenata.
48. Sistem novanih podrki jo je dobrim dijelom vezan za proizvod, to po pravilima WTO
i praksi EU treba naputati i prelaziti na druge mjere podrki kao npr.; a/ dohodovna
podrka i b/ podrka kapitalnim ulaganjima. Ovakvo stanje je dobrim dijelom
prouzrokovano niskim nivoom ukupnih novanih podrki, ali bez obzira na to, treba
krenuti od podrki proizvodu prema navedenim modernim vidovima novanih podrki.
49. Prikljuenje BiH EU dugoroan je cilj, ali u ovom vremenu ona sigurno koraa prema
WTO. Za to joj je potreban struni i nauni pristup, a sve u cilju to boljeg preovladavanja
razvojnih prepreka.
7.4. Poboljanje unutranjeg

ambijenta
50. Gradnja dobre unutranje drutvene klime i stvaranje jedinstvenog ekonomskog prostora
uslov je za djelovanje domaih faktora razvoja, izmeu kojih strategija ukazuje samo na
najvanije. Svi oni, mnogo odlunije nego do sada, treba sebe da stave u slubu kreiranja
povoljnog poslovnog okruenja za domaa i strana ulaganja. Tih stranih ulaganja u
periodu 1996-2002. bilo je u BiH oko 2,1 milijarde KM, to stvara potrebu da se za
provedbu ciljeva PRSP samo do 2007. godine dovede u zemlju znatno vie novih
sredstava.36
7.4.1. Kreditiranje sektora

51. Moderna poljoprivreda iskazuje snanu ovisnost o kapitalu. Ona, zbog visokih potreba u
opremi, graevinama i reprodukcijskim materijalima, po zaposleniku (poljoprivredniku)
angauje 2-3 puta vie finansijskih (osnovnih i obrtnih) sredstava nego to je sluaj u
industriji. To je cijena konkurencije u sektoru i stvaranja ekonomski odrivih
gazdinstava.37
52. Znanje i novac su dva temeljna energenta za pokretanje privrednog razvoja. Novac se
moe traiti u domaim izvorima ili u stranim ulaganjima. Kad su u pitanju domae
finansijske mogunosti, sa ovim drugim faktorom najue je povezana dravna monetarna
politika.
35
Trenutno nedostaju detaljni statistiki podaci o proizvodnji koji bi poduprli BiH pregovarake zahtjeve. Znaajan napor
trebao bi se uloiti u praenje proizvodnje na odabranim poljoprivrednim gazdinstvima (FADN).
36
PRSP (2004); str. 65.
37
Stipeti, V. (2005); Transformacija poljoprivrednih gazdinstava i kreditiranje ruralnih sredina, Sociologija sela, br. 43
(2005.), 167, (1): 1-227, Zagreb, str. 72.
53
Monetarna politika BiH i njena finansijska stabilnost zasnovani su formiranjem Centralne banke (CB) BiH
1997. godine. Ta banka funkcionira kao Valutni odbor (Currency board) po emu se domaa valuta moe
izdavati samo u zamjenu za stranu valutu koja je kupljena po fiksnom kursu. Djelovanje valutnog odbora
sankcionie pozajmljivanje sredstava CB bilo kojem ekonomskom subjektu, kao i Vladi za finansiranje
javnih rashoda. Politika valutnog odbora ustanovljena je u julu 1998. godine sa izdavanjem konvertibilne
marke i odreivanjem njenog kursa prema njemakoj marki u omjeru 1:1. Taj kurs nedavno je preraunat i
fiksiran na EUR. Sve ovo moe se cijeniti kao dobar uspjeh, ali njime nije rijeen problem kreditiranja bh.
privrede, a pogotovu sektora proizvodnje hrane koji je njen vrlo specifian dio. Stoga se lanstvo u ovom
odboru nerijetko kritizira od strane dijela domaih ekonomista koji zagovaraju umjerenu inflaciju38 kako bi
se njome dobio zalet i trajna energija za vea poduzetnika ulaganja. Bez obzira na to, odlukom bh. vlasti
lanstvo u Valutnom odboru nakon nedavnog isteka roka je produeno, to se smatra dobrim korakom u
daljem uvanju stabilnosti valute i osiguranju niskog nivoa inflacije. I jedno i drugo, smatra se dobrom
psiholokom podlogom u smanjenju rizika za budue investitore.
53. Ako jedna zemlja nema dovoljno vlastitih finansijskih sredstava, ona je prisiljena traiti
zajmove izvana. Da bi to provela u praksu, ona mora biti privlana za strana ulaganja. Do
tih ulaganja dolazi se kroz;
a/ gradnju dobre investicijske klime, i
b/ sniavanje investicijskog rizika za ulagae.
Njima se dodaju i domae komplicirane administrativne barijere, na ijem su se tragu
eliminisanja nale i ekonomske mjere koje se pod vodstvom MZ odnedavno provode.39
A/ Sadanje stanje
54. Sektoru hrane u cjelini stoje na raspolaganju razne mogunosti za dobivanje kreditnih
sredstava. Za proteklo poratno razdoblje moe ih se imenovati ak nekoliko, i to sa
razliitim finansijskim limitima i uslovima koritenja.
55. U sredstvima koja su se tokom kasnijih godina poslijeratnog vremena u FBiH realizovala
kao ukupne investicije, poljoprivreda je uestvovala sa ve iskazanim opadajuim
udjelom od 4,1%40. Sa takvim stanjem kojem se mogu dodati neto pristupaniji krediti za
sektor preraivake industrije, mogu se konstatovati veoma uski okviri u kojima se do
sada finansirao poljoprivredni sektor.
56. Sa vremenom od zadnje 3-4 godine, zahvaljujui projektima MZ, poele su pristizati neto
povoljnije, ali obimom sredstava i brojem korisnika uglavnom ograniene mogunosti
poljoprivrednog kreditiranja. To su ciljani kreditni paketi kroz brojne mjere i projekte
integrisanja trita, te podrke agrobiznisu, podrke poljoprivrednicima i sl.41 Uz njih,
aktuelni su krediti WB za razvoj male komercijalne poljoprivrede po najpovoljnijim IDA
uslovima,42 krediti EBRD namijenjeni finansiranju malih i srednjih preduzea, te stambeni
krediti fizikih osoba.43 Dalji znaajniji pomak napravljen je i sa paketima dravnih
38
Neki cijenjeni ekonomisti zagovaraju blau inflaciju 3-4%, koja bi povoljno djelovala na domau proizvodnju,
upoljavanje i izvoz.
39
Na tom zadatku nala se i Buldoer komisija koja je ustanovila da u nas postoji ak 50 aktuelnih zakonskih prepreka
razvoju biznisa koje odvraaju strane investitore od ulaganja i sprjeavaju domae dobro poslovanje.
40
Izraunato iz SG FBiH.
41
Takav je projekt menadmenta od strane IDA sa 14 miliona USD koji bi se u razdoblju 2003-2008. godine trebao
realizirati u okolini apljine i Trebinja.
42
Meutim, i ti krediti krajnjim korisnicima u entitetima bit e plasirani putem komercijalnih banaka i mikrokreditnih
organizacija, to opet upitnim postavlja krajnje efekte dobivenih IDA uslova.
43
Rok otplate ovih kredita je pet godina, razdoblje poeka est mjeseci, a kamatna stopa 8-10%.
54
novanih podsticaja (na nivou federacije i kantona) od sredine 2002. godine, u kojima su
svoje mjesto nale i subvencionirane kamate na pozajmljena sredstva na nivou iznad 4%.44
Uz ove kredite opeg prostornog i ireg namjenskog znaaja, najvie su vrijedna panje kreditna sredstva
namijenjena pojedinim regijama kao to su sredstva WB od 12 miliona USD za razvoj poljoprivrede u
Hercegovini.45 Na daljoj razvojnoj zadai aktuelan je trei po redu IFAD projekt koji pod relativno
povoljnim bankarskim uslovima prioritetno unapreuje stoarstvo te podupire mala i srednja preduzea.46
Konano, tu su i neto znaajnija kantonalna te prilino rijetka i uz to mala lokalna (opinska) sredstva
koja se stvaraju saimanjem udjela sredstava privatizacije i raspoloivih sredstava lokalnih banaka, koja
se uglavnom okreu prema primarnom poljoprivrednom ambijentu.
57. Generalno gledajui, na tritu poljoprivrednih kredita i dalje dominiraju investicioni

krediti sa visokom prosjenom kamatom;
njena sadanja prosjena aktuelna visina u zemlji iznosi oko 10%, pa je kao takva
nia nego u SiCG (gdje je 14%) ali je via nego u Hrvatskoj (7-9%), te u EU (3-5%).
Upravo aktuelni vjesnik boljih trendova u davanju povoljnih privrednih kredita sa naglaskom na
poljoprivredu (podsticanje poljoprivrede, izvoza, zapoljavanja i uope proizvodnje) jeste i Investicijska
banka Federacije BiH, koja je za 2006. godinu najavila u ove namjene plasirati 80 miliona KM i to sa
grejs periodom od 5 godina i kamatnom stopom od 4-5%).
B/ Potrebe za budunost
58. BiH nema vlastitih sredstava kojima bi zadovoljavala potrebe svog poljoprivrednog
razvoja. To se podjednako odnosi na davanje dugoronih kredita koliko i godinjih ili
kraih pozajmica.
59. Iako su u posljednje vrijeme uinjeni i neki bolji pomaci, to nimalo ne otklanja problem
domaeg poljoprivrednog kreditiranja, niti eliminie potrebe za njegovim buduim
aktivnijim organizovanjem. I dalje vlada ili ogranien ili nepostojei dostup kreditnim
sredstvima u kojem;
a. sektor prerade nekako uspijeva graditi svoj razvoj i na nepovoljnim bankarskim
uslovima,
b. sektor primarne poljoprivrede to ini tek u ciljanim programima MZ i pri umanjenim
kreditnim kamatama od strane drave,
c. nema pristupanih kratkoronih kredita za dobivanje obrtnih sredstava,
d. nema kreditiranja za zakupljivanje zemljita,
e. nema dugoronog kreditiranja za kupovinu zemljita, i

f. za dobivanje kredita trai se teko ostvarljivo jamstvo.
60. Kreditiranje je krupno pitanje i poljoprivrede i agrara uope, pa se ono treba rjeavati kroz
dva uzajamno povezana segmenta; prvi je institucionalno organizovanje kreditnih
sredstava, a drugi nain njihovog dobivanja i koritenja. Postoji i trei segment koji se
odnosi na podsticajnu ulogu drave i koji je po ugledu na razvijeni svijet vaan uslov da
prethodna dva mogu dobro funkcionisati.
61. Kod nas jo ne postoji banka ija bi usmjerena poslovna aktivnost bila kreditiranje
poljoprivrede. Ovakve banke postoje u velikom broju zemalja, posebno u zemljama EU.
44
SN FBiH, br. 30/2002.
45
Kredit je namijenjen razvoju trine poljoprivrede u oba entiteta sa obuhvatom preduzea u proizvodnji i preradi, ali i
malih poljoprivrednih proizvoaa. Izmeu ostalog, etiri miliona KM okrenuto je oporavci sistema za navodnjavanje u
Ljubukom, Trebinju i na visoravni Dubrave.
46
Radi se o kreditima za stoarstvo u iznosu do 10.000 KM, od ega se 2.000 KM usmjerava za adaptaciju tale. Krediti se
dobivaju preko HVB Central Profit Banke sa kamatom od 6% + 1% bankarskih trokova.
55
Stoga se u domaem postojeem bankarskom sistemu trebaju ugraivati promjene koje bi

ile u pravcu uspostave kreditnog sistema u poljoprivredi.47 Kada je isti bankarski
sistem u pitanju, onda bi to trebalo uiniti stvaranjem;
posebne poljoprivredne banke koja bi se iskljuivo bavila

poljoprivrednog sektora, ili
koritenjem razvojne banke sa zasebnom linijom poljoprivrednog kreditiranja.
kreditiranjem
62. Da bi se uspostavila jedna kreditna sektorska institucija, potrebno je iznai i izdvojiti

odgovarajua finansijska sredstva i staviti ih pod poseban nadzor. Taj nadzor mogao bi se
realizovati osnivanjem odgovarajueg fonda za razvoj sektora, a izvori sredstava trebali bi
se nai prije svega iz;
carina (koliinske carine prelevmani) i posebnih poreznih davanja (akcize), a koji

se plaaju prilikom uvoza poljoprivredno-prehrambenih proizvoda na trite BiH,48
izdvajanja dijela deviznih rezervi drave,
davanja domaih i meunarodnih vladinih i nevladinih organizacija,
potencijala IBF koji se sada plasiraju putem poslovnih banaka,
kantonalnih privatizacijskih investicionih fondova i agencija, i
budetskih izdvajanja FMPV i FMPV za finansiranje investicija.
63. Ta sredstva nakon toga trebalo bi podsektorski i teritorijalno organizovati, te po

odgovarajuim mikro-kreditnim shemama trajno drati u upotrebi po poznatom sistemu
revolvinga.
Prema miljenjima koja preovladavaju u domaoj poljoprivrednoj javnosti, za sektor hrane najbolji
nain bio bi uspostavljanje posebne poljoprivredne banke te njene odgovarajue mree ispostava s
kojom bi se na racionalan nain moglo kreditima servisirati cijelo podruje BiH.
64. tednja je vaan izvor finansiranja pa je vraanje povjerenja graana u domae finansijske
institucije uslov za njenu ponovnu uspostavu. Budui se na tom planu ve postiu dosta
zadovoljavajui rezultati, drugu paralelnu finansijsku alku u uspostavi poljoprivrednog
kreditiranja trebale bi sainjavati
na primjereno razuenom seoskom prostoru posebno formirana udruenja graana

sa svojim tedno-kreditnim asocijacijama (KA).
65. Po ugledu na zemlje koje ih ve imaju, to su institucije poljoprivrednika (i seoskih

stanovnika) koje obavljaju sljedee dvije zadae;
prikupljaju vlastita slobodna finansijska sredstva i sredstva ostalog seoskog

stanovnitva te ih kreditno usmjeravaju u poljoprivredni (seoski) razvoj putem
banaka (poljoprivredna banka ili poslovne banke), i
obavljaju (vrlo vane) posrednike poslove izmeu pojedinanih traioca kredita i

banaka.
47
Odgovarajue sisteme kreditiranja poljoprivrede imaju sve zemlje EU i oni se meusobno razlikuju zbog razlika pojedinih
zemalja u naslijeu. to se SAD tie, njen poljoprivredni kreditni sistem ima pet izvora. Najznaajniji je Zadruni farmerski
kreditni sistem (The cooperative Farm Credit System FCS), drugi su komercijalne banke, trei su trgovci, posrednici pa i
sami snaniji poljoprivrednici, etvrti su javni krediti koji se dobivaju uglavnom posredstvom Farmers Home Administration,
te peti osiguravajua drutva i razni drugi fondovi koji u traenju vlastitih ulagakih sigurnosti, ulau i sredstva u
poljoprivredu (Stipeti V. (2005), str. 73).
48
Ova sredstva se sada slijevaju u entitetske budete, to znai da je mogue na nivou FBiH formirati jednu ovakvu
finansijsku instituciju sa poznatim izvorima finansiranja.
56
66. Prethodne naznake upuuju da bi KA bile finansijsko-kreditne asocijacije koje bi bile

osnivane prije svega od poljoprivrednog, pa potom i od ostalog seoskog stanovnitva.
Imale bi profesionalan menadment koji ne bi smio biti optereen prekobrojnim
personalom i trokovima.49
67. Uspostava kreditiranja kojim bi bila fokusirana poljoprivredna proizvodnja nalae se kao
potreba koju ne bi trebalo dovoditi u pitanje. To znai izgradnju odgovarajueg sistema
koji bi se u davanju poljoprivrednih kredita pridravao sljedeeg;
a. da kamata za kredite na stalna sredstva bude diferencirana prema prirodi
poljoprivredne proizvodnje i da u pravilu ne prekorauje visinu od 3 - 5%,50
b. da investicioni krediti u stalna sredstva imaju diferencirano duge rokove vraanja sa
odgovarajue povoljnim poek razdobljima,
c. da se uspostavi kratkorono kreditiranje sa primjerenim uslovima za godinju
poljoprivrednu proizvodnju i otkup poljoprivrednih proizvoda,
d. da se krediti daju po strogo ekonomskim-namjenskim kriterijima i da se njima ne
rjeavaju drugi seoski problemi (pitanja vansektorske i socijalne naravi),51 i
e. da se preporuke o davanju kredita pojedincima poljoprivrednicima prepuste
zadrugama ili KA, koje bi ujedno bile i glavnim garantima za vraanje
pozajmljenih sredstava.
68. Svi navedeni uslovi jednako bi se primjenjivali bez obzira na izvore kredita i njihove
korisnike, to upuuje da bi se njih pridravale sve domae, koliko i strane kreditne
institucije.
7.4.2. Potrebe za privatizacijom

sektora
69. Privatizacija preduzea zakonom je utemeljena u oktobru 1998., ali je njen proces zapoeo
tek u junu 1999. godine. U FBiH stavljena je u nadlenost kantona i odvijala se po
programu u kojem su prednost imala mala preduzea sa do 50 zaposlenih, nakon kojih su
na red dole vee i velike firme. Procesom privatizacije upravljaju kantonalne agencije za
privatizaciju uz podrku i saradnju USAID-a. Na nivou entiteta akciju vode Agencija za
privatizaciju FBiH i Direkcija za privatizaciju RS.
70. Privatizacija u sektoru poljoprivrede i prehrambene industrije u principu je poela sa
velikim zakanjenjem.
71. U privatizaciji prehrambene industrije prednjaila su samo nekolicina krupnijih
preraivaa, i to su bili oni koji su znaajan dio tog posla uradili jo prije rata;
49
U organizacijskom smislu one bi imale konstrukciju piramide koja bi ila od irokih opinskih nivoa pa do FBiH/BiH.
Krovna organizacijska forma mogao bi im biti federalni (bh.) zadruni savez. Razloga za pristupanje njihovom formiranju
ima mnogo, i oni uglavnom korespondiraju sa onima kakvi se veu za zadrune organizacije. Meutim, putevi do njihovog
stvaranja u nas izgleda da su (subjektivno) teki ili ak jo i tei nego kad su u pitanju zadruge. Pri tome kao da i nije vano
to je njihovo formiranje u planovima EU i IFAD svojevremeno bilo postavljeno kao vaan uslov za nova finansijska
angaovanja njihovih kreditnih sredstava.
50
Primjera za povoljno kreditiranje poljoprivrede u svijetu ima mnogo. Tako Italija nema posebnu poljoprivrednu banku, ali
sve vee banke imaju posebne sektore za kreditiranje poljoprivrede unutar kojih se investicioni krediti za poljoprivrednike
daju sa kamatom od 4%. Austrija daje poljoprivredne kredite sa neto viom kamatom (4-5%), ali i vrlo visokom hipotekom
koja iznosi 2,5 i vie puta.
51
Na to upozoravaju poslijeratna (Program obnove) i moda ak vie prijeratna iskustva (Zeleni plan). Prva koja se veu za
lo povrat kredita donekle su i oekivana s obzirom da su skopana sa objektivnim poratnim problemima, dok su druga
imala isto pekulativnu narav budui su dobiveni krediti masovno troeni izvan poljoprivredne proizvodnje.
57
ostala veina njih su to uinila mnogo kasnije, ali ima i onih koji su jo u ekanju
njenog okonanja,
odgaanje privatizacije za preraivaku industriju nanijelo je najvee tete njoj

samoj, ali i primarnoj poljoprivredi od koje ovisi njen razvoj.
72. U primarnom sektoru, karakteristino je odgaanje privatizacije za veinu bivih dravnih

imanja i poljoprivrednih zadruga. Iskustva zemalja Srednje i Istone Evrope, od kojih su
neke ve punopravni lanovi EU, kada je u pitanju privatizacija dravnog poljoprivrednog
zemljita, mogu biti od velike koristi za buduu privatizaciju u sektoru poljoprivrede.
73. Bez privatizacije zadruga i bivih agroindustrijskih kombinata nee doi do eljenih
strukturnih promjena ni primjene novih tehnologija na znaajnijem dijelu poljoprivredne
povrine;
zbog toga treba privoditi kraju vlasniku transformaciju svih poljoprivrednih i

prehrambenih preduzea iz dravnog u privatno vlasnitvo, ime e se postii
poboljanje efikasnosti i podstai energija domaih i stranih investiranja.
74. Vjerovatno najvanije pitanje privatizacije je vlasnitvo nad zemljom, jer se promjenom
tog vlasnitva moe snanije osigurati poveanje proizvodnje, rast konkurentnosti, te
ukupan drutveni napredak sela.
75. Stoga, da bi se spasio ve visoko erodirani dio dravnog kapitala poljoprivrednog sektora
potrebno je;
pristupiti okonanju privatizacije njegovog prehrambeno-industrijskog dijela,
ubrzati poetak procesa restitucije poljoprivrednog zemljita, i
potom izvriti privatizaciju njegovog preostalog dijela.
7.4.3. Domai efekti spoljne

trgovine
76. BiH predstavlja trite male propusne moi, pa je tim vie upuena na osmiljeno voenje
trgovinske politike naspram vanjskog svijeta. Ona u cjelini ima i zaostalu te konkurentno
nepripremljenu poljoprivredu, koja se unutar vlastitog prostora bori sa subvencioniranim
pa esto i dampinkim uvozom brojnih prehrambenih proizvoda. Oboje zajedno podstiu
snanu trgovinsku premo stranih zemalja, na koju jo nije iznaen valjan domai
odgovor;
BiH je samo po sebi suvie malo trite da bi mogla biti dovoljnom za dugorone preduzetnike akcije
i neophodne ekonomije obima proizvodnih subjekata vlastitog unutranjeg poljoprivrednoprehrambenog okruenja. Stoga domae tvrtke svoj razvoj moraju temeljiti jednako na izvozu, koliko
na skromnoj domaoj potroakoj snazi .52
77. Liberalno i otvoreno poljoprivredno trite prihvaena je opcija ponaanja bh.

poljoprivrede. Zbog tehnoloke zaostalosti i organizacijske nespremnosti da efikasno
regulie vlastite spoljnotrgovinske tokove roba, sadanja potpuna, i u svijetu rijetko
oponaana otvorenost tog trita nije u eljenoj funkciji razvoja sektora. Stoga to stanje
putem dozvoljenih mjera i instrumenata spoljnotrgovinske politike treba uskladiti sa
domaim razvojnim uslovima, to podrazumijeva;
52
Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH-Jedinica za koordinaciju ekonomskih istraivanja i

implementaciju Srednjorone razvojne strategije BiH (2005.); Strateki pravci u voenju spoljne trgovine i podrke izvozu,
Sarajevo, str. 1-3.
58
a. sasvim odluno provoenje strukturalnih i drugih reformi sektora, uz njegovo

osposobljavanje za trine konkurentske utakmice, i
b. takvo njegovo ubrzano spremanje za vanjske, ve naznaene WTO, JIE i EU
integracije.
78. To trite jo uvijek nije ureeno, pa kao takvo poprima nekontrolisane uvozne tokove sa
loim rezultatima po bilans zemlje. Preputeno veoma stimuliranim ponuaima izvana,
ono domaim proizvoaima ne daje mogunosti da na realnim predvianjima zasnivaju
svoje poslovne planove, niti da investiranjima u sektor unaprjeuju svoju konkurentnu
sposobnost.
Regionalni bilateralni
ugovori
79. Uz preferencijalni status kojeg formalno uiva kod izvoza u mnoge zemlje, druge puteve
za olakanje izvoza BiH pokuava nai u bilateralnim regionalnim ugovorima o slobodnoj
trgovini. Do sada takve, za nju vie formalno nego stvarno povoljne ugovore, ona je
sklopila sa Hrvatskom, Slovenijom53, SiCG, Makedonijom, Turskom, Bugarskom,
Albanijom, Moldavijom i Rumunjskom.
Radi se o zemljama Pakta stabilnosti ija je vana odrednica meusobno usaglaavanje trita u regiji te
harmonizacija vlastitih spoljnotrgovinskih politika (osobito za industrijske robe) sa EU i drugim velikim
asocijacijama.
80. Iz tih ugovora proistekli su uglavnom jednosmjerni (uvozni) tokovi prehrambenih

proizvoda i prireeni veliki problemi za domau poljoprivrednu proizvodnju. Ti ugovori
sami po sebi odrazili su jedinu moguu ekonomsku orijentaciju drave, ali je problem to
ona za uzvratnu trgovinu hranom sa navedenim zemljama, niti je formalno bila spremna
(certifikacija i sl.), niti je pristupila razvoju svoje proizvodnje sa ijom ponudom bi se u
doglednom vremenu i sama ozbiljnije mogla nai na tritima tih zemalja;
tako je postala trgovinski najotvorenijom zemljom u regionu JIE, i
ostvaruje snaan trgovinski deficit skoro sa svim zemljama Evrope i Svijeta.54
Uvoz i izvoz poljoprivredno-prehrambenog

sektora BiH
2500
U 000 KM
2000
1500
1000
500
0
2000
2001
2002
2003
2004
Izvoz
Uvoz
53
U meuvremenu je Slovenija stupila u EU, to automatski znai primjenu istoga tretmana za uvoz kao iz svih drugih
zemalja lanica ove asocijacije.
54
Osim sa Litvanijom i Albanijom.
59
Ipak, gledajui u budunost, skoro je jasno da bez ranije opisanih preferencijalnih pa i ovakvih
ugovornih bilateralnih trita, domaih mogunosti za izvoz hrane teko da bi ikako i bilo.
81. Stoga se namee potreba za stalnim bilateralnim razgovorima o poboljanjima tih

ugovora, kako bi se izborio ravnopravniji status bh. poljoprivrede u svakom
pojedinanom sluaju.55 Snagom politikog razumijevanja i zajednikog dogovaranja, to
preporuuje;
a. zadravanje, odnosno produenje carinske zatite za poljoprivredne proizvode i
napose one koji su od posebnog interesa za zemlju,
b. prolongiranje aplikacije standarda vezanih za ''acquis communautaire'' , te
prihvaanje bh. tehnikih standarda u pogledu kvaliteta i sigurnosti proizvoda, i
c. sklapanje bilateralnih protokola o veterinarstvu sa zemljama potpisnicama
ugovora o slobodnoj trgovini.56
U svemu bi trebalo biti jasno da se najbolji odgovor BiH na ove ugovore sastoji u snanijem
podsticanju vlastite proizvodnje i sticanju konkurentnosti prema poljoprivredama naih susjeda.
82. Pri tome se kao ciljni mogu razmotriti vremenski rokovi kakve je predloio PRSP, i to pod
uslovom mnogo aktivnijeg podsticajnog odnosa prema sektoru naspram onog kakvog
poznaje proteklo vrijeme.57 To nalae mnogo akcija razvojnog karaktera u sektoru, meu
kojima;
eliminisanje podijeljenosti domaeg nacionalnog trita,
tehnoloki preobraaj poljoprivredne proizvodnje,
vie ulaganja u marketing,
snana edukacija potroaa,
vei broj domaih brandova, itd.
83. Dok naznaene akcije ne ponu davati svoje rezultate, na raspolaganju stoje lake i bre
primjenjive mjere na boljem organiziranju vlastite spoljnotrgovinske politike, to
podrazumijeva;
ubrzano tehniko osposobljavanje za bolje koritenje povlastica na vanim nam

tritima EU i ire, te
bolje bilateralno razumijevanje sa zemljama bilateralne spoljnotrgovinske

ugovorne saradnje.
Vaee carinske
stope
84. BiH ima nie carine kojima bi trebala da titi domau poljoprivredu nego druge zemlje u
tranziciji. Promjene u njenom carinskom sistemu koje su u zadnjih nekoliko godina
uinjene, upuuju na sljedee;
do pred kraj 2002. godine vaile su tada aktuelne carinske stope koje su
korigovane uvoznim dabinama ili prelevmanima, a od tog vremena vrijedi
55
Sa takvim svojim aktivnostima Vijee ministara BiH otpoelo je u decembru 2003. godine kada je donijelo odluku o
produenju roka za primjenu nultih carinskih stopa na poljoprivredne proizvode iz Hrvatske i SiCG. Takvo stanje
pregovarakih aktivnosti dri se i sada.
56
Prema PRSP (2004.), str. 139.
57
Isto, str.139.
60
sistem carina ''ad valorem'' sa ranijim stopama od 0, 5, 10 i 15%, kojima su za

brojne proizvode dodane tzv. carine po koliinskoj jedinici,58
na ovaj nain ukupan nivo zatite domae proizvodnje utvren je na oko 13% (u
emu 6,8% na temelju carina ad valorem) to je mnogo vie nego prije, ali i
znatno nie u odnosu na okolne zemlje i posebno zemlje EU,59
dopunom zakona koja je izvrena iz sredine i odlukom Vijea ministara BiH iz

kraja 2004., te novim izmjenama zakona i brojnim odlukama iz 2005. godine,
izvreno je usaglaavanje i utvrivanje carinske tarife za cijelu zemlju, i
time su se barem formalno stekle povoljnije osnove za via izdvajanja u

razvojno-podsticajne fondove poljoprivrede, to do sada, u provoenoj praksi
viegodinjih vansektorskih diobenih usmjeravanja sredstava carina, nije bio
sluaj.
Stvaranje uslova za bolje

rezultate
85. Nepovoljni spoljnotrgovinski trendovi poljoprivredno-prehrambenog sektora FBiH ve su
iskazani kroz njegov negativni spoljnotrgovinski bilans, pa je ista takva ukupna slika BiH
samo odraz stanja kakvo je sagraeno kako u ovom, tako i u njenom manjem (RS)
entitetu. U pogledu perioda 2000-2004. godine, oni se iskazuju sa;
snanim i koliinskim (1.474-2.081 hiljada tona) i vrijednosnim (1.409-1.944

miliona KM) rastom uvoza,
ohrabrujuim koliinskim (35,9-146,8 hiljada tona) i vrijednosnim (83,7-176,0

miliona KM) napretkom izvoza, ali i
rastuim ukupnim negativnim bilansom (1.325-1.768 miliona KM)
to odgovara dostignutom vrijednosnom volumenu od 1.062 miliona USD

uvoza, 85,6 miliona USD izvoza i 976,4 miliona USD negativnog
spoljnotrgovinskog bilansa sektora u 2003. godini.
86. Orijentisanost BiH na otvorenu privrednu korespondenciju sa svijetom ne moe se dovesti

u pitanje, bez obzira na brojna kritika i uvaavanja dostojna miljenja javnosti o
provedbi bilateralnih sporazuma o slobodnoj trgovini.
87. Stoga to stanje, koje je i inae krupan generator manjka domaeg trita za domae firmeproizvoae hrane, treba praktino rjeavati;
58
stalnim dranjem bilateralnih komunikacija sa zemljama-regionalnim partnerima

uz analiziranje uticaja sklopljenih ugovora na meusobni trgovinski bilans i razvoj
sektora, uz;
odreivanje i carinsko preferisanje stratekih - izvoznih grana proizvodnje u

poljoprivredi, odnosno preraivakoj industriji, te
otvaranje pregovora sa WTO, EU i zemljama bilateralnim partnerima za

zadravanje postojeeg pa i uveanje budueg nivoa carinske zatite za te grupe,60
formiranjem Agencije za unapreenje i podsticanje poljoprivrednog izvoza, ili

dobrim koritenjem po zakonu ve promovisane Izvozno-kreditne agencije BiH, iju
SGI BiH br. 31 od 24. 10. 2002.
59
Prosjene ad valorem carinske stope su 12,4% u Hrvatskoj, 13,4% u SiCG, 16,5% u Makedoniji, te 12,0% u Turskoj i
Albaniji.
60
Ovakve prijedloge podrava i PRSP (PRSP, str. 141.).
61
bi funkciju prema postojeim saznanjima, na sebe mogle preuzeti MVTO i STK

BiH,
koritenjem drugih osnovanih institucija za podrku izvozu kao to su

Konkurencijsko vijee za zatitu i promociju trine konkurencije u BiH, Agencija
za podrku izvozu kod mikro, malih i srednjih proizvoaa (Agencija za SME,)
itd.,61
snanijim uvoenjem nadzora nad provedbom donesenih zakona i odluka iz oblasti

spoljne trgovine,
zatitom od postupaka prekomjernog uvoza hrane, privremenim (sezonskim)

poveanjem carina i uvoenjem koliinskih ogranienja - kontingenata za
ugroene proizvode,62
edukacijom domaih potroaa da prepoznaju kvalitet u ukupno nuenoj hrani, i
provedbom zakonskih okvira za zatitu domaih potroaa putem provjeravanja

zdravstvene sigurnosti i kontrole kvaliteta uvozne hrane prema EU standardima, i
to kroz;
unapreenje inspekcijskih kontrola,63
pootravanje kontrole uvoza proizvoda za koje se ne plaa carina,
izradu pravilnika o uvozu, i
stimulisanje veletrgovaca da uz uvozne, vezano kupuju i domae proizvode.
uvoenjem odgovarajue procedure za provjeru porijekla proizvoda, kako to rade

pojedine zemlje nai partneri,
uspostavljanjem i jaanjem infrastrukture institucija iz domena kontrole kvaliteta i

izdavanja certifikata koji e garantovati da su bh. proizvodi u skladu sa EU acquisom i u toj oblasti,
uspostavljanjem podsticaja izvoznim firmama hrane i dobijanjem pomoi kod
pribavljanja certifikata i sl.64, te
davanjem podrke osnivanju Kreditno-izvozne banke (ili Izvozno-uvozne banke

BiH)65.
88. Sve ove akcije treba sagledati u njihovim oekivanim uincima, za to bi bilo neophodno
izraditi studiju efekata takve spoljnotrgovinske politike u sektoru.
61
Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH-Jedinica za koordinaciju ekonomskih istraivanja i

implementaciju Srednjorone razvojne strategije BiH (2005), str. 29.
62
Na temelju Odluke o mjerama zatite domae proizvodnje od prekomjernog uvoza (SGI BiH, br. 30. iz 10. 2002).
63
Na temelju dogovora sa sastanka asocijacija Spoljnotrgovinske komore o zatiti domae proizvodnje sa poetka juna 2005.
64
I ove mjere podrava PRSP (PRSP, str. 145).
65
Kako je ova banka definisana u projektu Uticaj mjera spoljnotrgovinske politike na tekui raun i konkurentnost Bosne i
Hercegovine (2005).
62
8. CILJEVI I MJERE POLJOPRIVREDNE POLITIKE

Poljoprivredna politika danas se tretira kao segment privredne politike usmjeren prema
proizvodnji hrane i ruralnom razvoju. Poljoprivreda je vaan primalac vladine pomoi u
mnogim zemljama svijeta, iji je osnovni cilj sustizanje dohodovnih efekata njenih
zaposlenika naspram zaposlenika u drugim sektorima privreivanja. Uz klasine podrke
koje postepeno nestaju, drava to sve vie ini direktno, putem budetskih isplata, ali i
posredno, ciljanim voenjem spoljnotrgovinske, monetarne i porezne politike.
8.1. Temeljni faktori domae

poljoprivredne politike
1. Poljoprivredni proizvodi, u odnosu na industrijske, bre i snanije doivljavaju promjene
na svjetskom tritu. Stoga je oekivano da e, bez obzira na svjetski trend liberalizacije
trgovine, poljoprivredna politika i nadalje imati zadau tititi domau poljoprivrednu
proizvodnju, ali i kombinovati razliite mjere unapreivanja cijelog seoskog prostora.
2. Poljoprivredna politika nije statina pojava, nego je proces koji se uticajem
odgovarajuih razvojnih faktora oblikuje i prilagoava zahtjevima okruenja unutar
nacionalne zajednice i svjetskog trita. Kad je o BiH rije, uz brojne domae, ve se
dalo vidjeti da e vanjski faktori u visokoj mjeri oblikovati njenu sasvim blisku
poljoprivrednu budunost. Saimajui ih u glavne sadrajne cjeline, svi oni mogu se
iskazati kao;
a.
b.
c.
d.
e.
f.
domaa politika klima za privredna ulaganja,

domaa spremnost da se podrava poljoprivredna proizvodnja,
domai strukturalni problemi i marketinka poboljanja u sektoru,
sporazumne korekcije ugovora o slobodnoj trgovini,
pristupne pregovarake vjetine sa WTO, i
spremanja za ulazak u lanstvo EU.
Ve je reeno da se za lanstvo u EU kao preduslov mora dosei Sporazum o stabilizaciji

i pridruivanju, odnosno ispuniti uslovi za otpoinjanje dravnih pregovarakih
aktivnosti (to je i realizovano krajem novembra 2005. godine).
3. Ranije je prikazano kako je BiH nakon rata prihvatila naela slobodnog trita i slobodne
trgovine, potpisujui mnoge bilateralne ugovore sa zemljama u okruenju i ire. Time su
proizvedene snane implikacije na poljoprivredni sektor, i pokazalo se da samo
djelovanje trita nije dovoljno za njegov uspjean razvoj, nego su potrebne i druge
mjere.
4. Sa prihvaanjem PRSP i njegovog cilja 2 koji promovie unapreenje konkurentnosti
sektora, hrabro su ''omekani'' uslovi meunarodnog okruenja vezani sa ograniavanjem
domae zatite i reformisanjem poljoprivredne djelatnosti na iskljuivim trinim
naelima. Iz toga se ovdje namee vaan zakljuak da se;
63
naa poljoprivredna politika - bez obzira je li rije o cijenama, podsticajima, carinskoj

zatiti ili mjerama strukturnog i ruralnog razvoja - ne smije prepustiti sluaju, nego se
njome mora upravljati shodno njenim razvojnim ciljevima.
5. Imajui ovo na umu, bh. uspostavljanje poljoprivredi naklonjenije dravne politike trait e
neminovni konsenzus, bez koga nee biti mogue efikasno provesti strateke mjere u
sektoru.
Pri tome valja znati da su sve moderne poljoprivrede Evrope i Svijeta razvijene samo u sinergizmu
carinske zatite sa visokim domaim podrkama i izvoznim subvencijama.
To praktino znai, da e se u buduim pregovorima sa WTO i drugima trebati traiti

priznavanje statusa nerazvijene zemlje (kakva BiH i jeste), to bi omoguilo;
poboljanje uslova zatite koje dozvoljavaju pravila WTO, kao i
uvoenju odreenih izvoznih stimulacija za potencijalno konkurentne proizvode na

vanjskom tritu.
8.2. Ciljevi poljoprivredne

politike
6. Mada je od rata dijeli dosta godina, poljoprivreda nije prebrodila mnoge probleme niti je
rijeila ogranienja svog razvoja. Stoga se pred nju postavlja mnogo zadataka koje ona na
sistemski nain treba rijeiti u narednom periodu. To zahtijeva formulisanje konzistentne
poljoprivredne politike, jednako primjenjive na FBiH, koliko na dravu kao cjelinu.
Sadrajna konfiguracija te politike bi se iskazala formulisanjem njenih generalnih
razvojnih ciljeva, to se i ini u pregledu koji slijedi.
Cilj 1; Nastaviti sa obnovom sektora od posljedica rata. Oistiti minirana zemljita i
vratiti ih njihovoj ranijoj namjeni. Institucionalno ohrabrivati te poljoprivrednim i
drugim zaposlenjima podravati povratak izbjeglih i raseljenih osoba u domicilne
sredine. Graditi vjersku, obrazovnu i informatiku infrastrukturu i tako unapreivati
kvalitet ivljenja u ruralnim sredinama.
Cilj 2; Kroz podsticaje i carinsku zatitu, te ostale mjere, uspostaviti odrivi razvoj
poljoprivrede i prehrambene industrije pa tako poboljati njihove efikasnosti,
profitabilnosti i konkurentnosti. Ojaati zadruge, preduzea i druge proizvodne
organizacije primarne poljoprivrede i povezivati ih sa prehrambenom industrijom.
Cilj 3; Na osnovama modernih evropskih zakona pravno institucionalizirati

poljoprivredni sektor proizvodnje sa jasno definisanim statusom porodinih
poljoprivrednih gazdinstava i drugih subjekata kao njegovih organizacijskih jedinica.
Cilj 4; Razvijati trite zemljita i podravati instituciju zakupa. Optimizirati
upotrebu zemljita kroz podravanje procesa okrupnjavanja prema konkurentnim
organizacijskim jedinicama. Privatizirati biva dravna poljoprivredna preduzea.
Cilj 5; Osigurati dovoljne koliine kvalitetne hrane za potroae po pristupanim

cijenama. Proizvoditi hranu na osnovama poznatih zahtjeva i potreba domaeg i
vanjskog trita.
Cilj 6; Harmonizirati zatitu zdravlja biljaka i ivotinja. Podravati bioloke i
ekoloke proizvodnje. Kontrolisati upotrebu pesticida i herbicida u biljnim, te
medicinskih lijekova u stonim proizvodnjama.
Cilj 7; Uspostavljati referentne te akreditovati postojee i nove ispitne laboratorije.

Omoguiti standardizovanje i certificiranje poljoprivrednih proizvoda, te uspostaviti
64
sistem garancija i upravljanja kvalitetom. Graditi nove pogone za preradu hrane kako
bi bili spremni za EU certifikaciju.
Cilj 8; Ustanoviti jedinstveno upravljanje poljoprivredom i ruralnim razvojem na

nivou drave. Izgraditi jedinstven ekonomski prostor na cijeloj teritoriji BiH i
podsticati razvoj jedinstvenog bh. trita hrane.
Cilj 9; Osigurati uee u meunarodnoj trgovini poljoprivrednim i prehrambenim
proizvodima pod fer uslovima. Pripremiti se za ulazak u WTO i osposobljavati se za
pridruivanje i lanstvo u EU. Elaborirati programe podrke i priprema za
implementaciju Agencije za plaanje koja bi vrila raspodjelu iz fondova EU.
Cilj 10; Podupirati odabrane poljoprivredne i prehrambene proizvode kod izvoza,
kako bi se smanjio negativni spoljnotrgovinski bilans. Provoditi vanjsku medijsku
promociju radi privlaenja inostranih turista za dolazak u BiH.
Cilj 11; uvati i racionalno koristiti zemlju, vodu, gene i zrak, kao dragocjene
prirodne resurse domaeg ambijenta. Poveati odrivi ekonomski kapacitet
poljoprivrednog i umskog zemljita, te mirujuih vodnih povrina i vodotokova.
7. Provedba zacrtanih ciljeva treba da u doglednom vremenu kao rezultat dadne odriv i
konkurentan poljoprivredni i prehrambeni sektor, koji e uz predviene strukturalne i sve
druge promjene, na mnogo vii nivo od sadanjeg podii samodostatnost za proizvode koji
se proizvode u BiH.
8.3. Prijeratno naslijee

U prijeratnoj BiH kao dijelu zajednikog jugoslavenskog prostora, funkcionisao je ekonomski
sistem koji je drao poljoprivredu kao proizvodnu granu od manjeg privrednog znaaja.
Unutar te grane, dravnim mjerama poljoprivredne politike preferisan je resursima mnogo
manji dravni, a zapostavljan daleko vei privatni sektor.
8. Ukupna privreda i s njom sektor hrane funkcionisala je na principima poluotvorene
ekonomije i uslovno reeno slobodnog domaeg trita. Veliki agroindustrijski sistemi
kojih je u BiH bilo 10, u svom vlasnitvu drali su sve vanije prometne kanale, dok je
privatnim poljoprivrednicima na raspolaganju bila uglavnom lokalna trina
infrastruktura. Ti kanali sadravali su i naine prikupljanja proizvoda od privatnih
proizvoaa, pa se moe rei da je trite hrane i za njih relativno dobro djelovalo.
Podrka poljoprivrednom sektoru provodila se kroz jedan dosta razraen sistem agrarno politikih mjera
u kojem su dominirale zatitne cijene uz mnogo skromnije regresiranje inputa, jednako takvo premiranje
pojedinih proizvoda te regresiranje kamata na kredite. Povremeno su davane i manje izvozne stimulacije
za ogranien broj proizvoda.
9. Sektor hrane u cjelini trajno je karakterisao njegov negativni proizvodno-potroni bilans.

Visoki manjak hrane rjeavan je sa snanim uvoznim tokovima i znaajno namirivan
kupovinama iz drugih jugoslavenskih podruja. Takva bh. poljoprivreda u svojoj
ukupnosti rat je doekala nerazvijena i nesposobna da se ukljui u moderne svjetske
tokove.
8.4. Polazita u buduem razvoju

U svoj dosadanjoj domaoj praksi, selu se davala iskljuiva i jedina zadaa da proizvodi
hranu. Stoga je poljoprivreda ''po prirodi stvari'' u svom dugom bh. postojanju funkcionalno
smjetana u seoski ambijent, i to kao jedna i jedina ili barem ona dominantna djelatnost iz
65
koje bi svoju ivotnu egzistenciju trebalo crpiti lokalno stanovnitvo. Idui za savremenim
modelima razvoja drutva i novim svjetskim shvaanjima uloge ivotne sredine, BiH
dosadanju praksu treba da napusti i prikljui se koncepciji modernog i djelatnostima iroko
praktikovanog ruralnog razvoja.
10. Novim konceptom poljoprivreda se tretira kao izuzetno vana i obavezujua privredna
djelatnost, i kao takva stavlja se u lepezu niza drugih profesionalnih zanimanja koja se
takoer nude u seoskim ivotnim prostorima;
iz toga proizlazi da se ona uzima kao djelatnost koja zajedno sa drugim zanimanjima treba da
prua zaposlenje i standard ivljenja svim slojevima ljudi koji nalaze interes da ive na selu.
11. Stavljanje poljoprivrede u kontekst integralnog razvoja ukupnog seoskog ambijenta, na

direktan i indirektan nain postavlja osjetno vee zahtjeve od drutva nego to je sluaj
kada se tretira samo njeno izdvojeno ekonomsko postojanje.
12. Ako se putevi razvoja poljoprivrede tumae preko nastojanja i mogunosti vlasti da
uspostavi pozitivne trendove u razvoju sektora, onda se za proteklo razdoblje od nastanka
mira do danas, moe rei da je u FBiH uraeno sljedee;
iskazana je i u javnosti promovisana pozitivna drutvena klima prema ovoj grani i

sektoru hrane u cjelini,
uraen je set zakona za uspostavu politike sektora, ali sa manjkom nekoliko onih koji
su od temeljnog znaaja za njegovo funkcionisanje,
proveden je znaajan obim aktivnosti na obnovi i stvaranju trita kroz uspostavu

nove generacije preraivaa poljoprivrednih proizvoda, i
uz nekoliko opih dokumenata, uraen je generalni program drutvenog razvoja BiH

(PRSP), koji je dosta jasno odredio pozitivne okvire razvoja prehrambenog sektora i
hrabro podrao procese u aktivnijem kreiranju kljunih elemenata poljoprivredne
politike nego do sada.
8.5. Politika cijena i prijedlozi mjera

13. Cijene adresiraju najosjetljivija pitanja prehrambenog sektora i veu uz sebe krupne
zadae za domau poljoprivrednu proizvodnju. Njima se mora ostvariti zatitna i
podsticajna uloga u razvoju proizvodnje hrane, ali i uvati te dalje snaiti ve naglaena
obaveza njenog privrednog spajanja sa svjetskim (WTO), evropskim (EU) i regionalnim
(JIE) trinim okruenjem.
14. Cijene poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda u BiH formiraju se slobodno na
tritu, odnosno po zakonima ponude i potranje. Uz takvo trino formiranje, provodi se
danas i regulirajui uticaj drave na cijene, i to;
a. posredno - kroz aktuelnu carinsku i poresku politiku, i
b. direktno kroz zatitne ( garantovane i minimalne otkupne)
cijene za nekoliko primarnih poljoprivrednih proizvoda.
8.5.1. Carinska politika i njen uticaj na cijene

15. Carinska politika odreena je obimnom dravnom zakonskom regulativom koja vodi
kontinuitet od 1995. godine.66 Unutar svoje proizvodne nomenklature, propisanim
66
Zapoela je sa Uredbom sa zakonskom snagom o carinskoj tarifi (1995.) i nastavila sa nizom donesenih zakona i izmjena
zakona o carinskoj politici i carinskoj tarifi, od kojih je posljednji Zakon o izmjenama o carinskoj tarifi BiH donesen 19. 7.
2005. godine. Svi ovi zakoni i njihove dopune popraeni su nizom donesenih odluka od kojih je posljednja Odluka o
usaglaavanju i utvrivanju carinske tarife BiH sa datumom 27. 12. 2005. godine.
66
carinskim tarifama, i u apsolutnom smislu i u odnosu na zemlje okruenja, ona prua

dosta nizak nivo uvozne zatite i utie na odgovarajue nisko oblikovanje cijena naroito
u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji. Stoga to stanje prua osnovu za barem
najnunije korigovanje tih tarifa, i to kroz;
njihovo po WTO dozvoljeno uveanje koje nee ugroziti konkurentnost i standard

potroaa,
diferenciranje proizvoda po stepenu njihove ovisnosti od uvoza,67
uvoenje tzv. sezonskih carinskih stopa,
oslobaanje (ili snienje) carina kod uvoza nedostajuih poljoprivrednih sirovina i

repromaterijala, te
oslobaanje (ili snienje) od carine kod uvoza maina i opreme za poljoprivrednu

proizvodnju.68
16. Odgovarajue rezerve za oblikovanje domaih cijena mogle bi se traiti i u

mogunostima usaglaavanja carinske zatite unutar samih poljoprivrednih proizvoda;
pritom bi se preferirale samo one grupe proizvoda koje imaju nesporan strateki
karakter za FBiH i BiH u cjelini.
17. U sljedea pitanja spada sporazumno rjeavanje nastalih tekoa vezanih za provoenje
bilateralnih ugovora o slobodnoj trgovini sa nekim susjednim zemljama.69
18. Konano, tehnike, organizacijske i normativne barijere posljednja su ali i veoma vana
pitanja koja optereuju domau carinsku politiku, pa se u tom pogledu nameu potrebe
za;
uspostavom jednakomjernih postupaka kontrole kvaliteta proizvoda

njihovog uvoza i izvoza, i
unapreenjem tih postupaka, kako bi oni bili u saglasnosti sa carinskom praksom u

EU.
prilikom
8.5.2. Poreska politika i njen

uticaj na cijene
19. Prije stupanja na snagu poreza na dodanu vrijednost (PDV) koje je uslijedilo sa poetkom
2006. godine, poreska politika FBiH zasnivala se na Zakonu o porezu na promet
proizvoda i usluga, kojim su na njenoj teritoriji bile odreene poreske stope od 10 i
20%;70
u reimu poreske stope od 10% nalazili su se osnovni proizvodi poljoprivrede i

ribarstva te ostali proizvodi koji slue za ljudsku ishranu (osim kahve i preraevina
od kahve),71
67
Objektivno gledajui, iz realnog vika vlastite proizvodnje FBiH bi mogla znaajnije izvoziti samo krompir i ljivu, dok
kod svih drugih proizvoda ima manju proizvodnju u odnosu na potrebe potronje.
68
PRSP (2004.); str. 141.
69
Kao to su Odluka o promjeni carinske stope sa SiCG (14.2.2005.) kao i Odluka o privremenoj obustavi 0-te carinske stope
sa SiCG na robe porijeklom iz Srbije od 28.3.2005.
70
SN FBiH, br. 49/2002. i 37/2003.
71
Lista tih proizvoda navedena je u istom zakonu pod stavkom ''Napomena''.
67
meu prehrambenim proizvodima, od plaanja poreza bile su osloboene sve vrste

hljeba, sve vrste mlijeka, maslac i sl., sve vrste jestivih ulja, sve vrste jestivih masti,
stona hrana bez koncentrata, te proizvodi koji se izvoze, i
porezi na proizvode kao to su kahva, pivo, bezalkoholna pia i alkohol, posebno su

bili regulisani zakonima o posebnom porezu na promet.72
20. Institucijski i organizacijski temelji za uspostavu jedinstvenog sistema indirektnog

oporezivanja na nivou drave postavljeni su sa donoenjem Zakona o sistemu indirektnog
oporezivanja u BiH, krajem decembra 2003. godine.73 Time je;
ustanovljena ''Uprava za indirektno oporezivanje'' kao krovna institucija i tako

formalno ujedinjen sistem indirektnog oporezivanja u dravi, i
najavljeno pripremanje, pa potom i uvoenje poreza na dodanu vrijednost sa rokom

razvoja operativnog sistema za provedbu od dvije godine.
21. Sa poetkom januara 2005. godine, u fiskalni sistem uveden je novi poreski zakon pod
starim imenom, s kojim je i u ivot konano uvedeno jedinstveno oporezivanje proizvoda
i usluga na nivou BiH.74 Po tom zakonu;
bio je oporezovan promet domaih i uvezenih proizvoda koji su namijenjeni krajnjoj

potronji,
pri emu su, izmeu ostalog, od toga bili izuzeti poljoprivredni proizvodi kada se
njihova prodaja obavljala na pijacama i sajmovima,
izmeu ostalih, plaanja poreza na promet za reprodukcijski materijal osloboena su

bila pravna lica i preduzetnici iz oblasti poljoprivrede i ribarstva,
osnovica poreza bila je;
prodajna cijena prodanog proizvoda za krajnju potronju koja ne sadri porez na

promet proizvoda,
prodajna cijena prodanog akciznog proizvoda proizvedenog u BiH koja u sebi sadri
akcizu, ali ne sadri porez na promet, i
vrijednost uvezenog proizvoda uveana za iznos carine i drugih uvoznih dabina,

ukljuujui i plaenu akcizu za akcizne proizvode.
porez se plaao po proporcionalnim stopama, pri emu se na promet svih proizvoda

koji slue krajnjoj potronji primjenjivala opa stopa od 20%,
meu proizvodima na koje se primjenjivala stopa od 10%, izmeu ostalih, nalazili su

se;
proizvodi za ishranu ljudi ukljuujui sve vrste voda i prirodnih sokova bez
konzervansa (osim kahve i preraevina od kahve), te
osnovni proizvodi poljoprivrede i ribarstva,
od plaanja poreza bili su osloboeni;
proizvodi koji se izvoze,

sve vrste hljeba, sve vrste mlijeka i mlijenih proizvoda, sve vrste jestivih ulja, sve
vrste biljnih i ivotinjskih masti, maslaca, margarina i hrane za dojenad na bazi
mlijeka,
stona hrana,
72
SN FBiH, br. 6/1995., 51/1999., 52/2001. i 37/2003.
73
SGl BiH, br. 44/2003.
74
Radi se o Zakonu o porezu na promet proizvoda i usluga koji je objavljen u SGl BiH, br. 62/2004. od 29. decembra 2004.
godine.
68
prirodna i vjetaka ubriva, sredstva za zatitu bilja te sve vrste sjemena i sadnog
materijala,
voda za pie iz sistema za vodosnabdijevanje, te
pelinji proizvodi, oprema i lijekovi za pelarstvo.
Porez na usluge plaao se po stopi od 10%, od ega su u sektoru poljoprivrede bile

osloboene;
usluge obrade poljoprivrednog

poljoprivrednog zemljita,
zemljita
usluge
ubiranja
plodova
sa
22. Vremenski paralelno sa prethodnim, druga vrsta poreza odnosi se na posebne poreze ili
akcize. One takoer vrijede za cijelu teritoriju BiH i uplauju se na ''Jedinstveni raun
Uprave za indirektno oporezivanje''.75
23. Svi akcizni proizvodi potiu iz sektora poljoprivrede (osim derivata nafte) i u njih spadaju
duhanske preraevine, bezalkoholna pia, alkohol i alkoholna pia, pivo i vino, te kahva
u svim oblicima upotrebe;
akcize se plaaju u apsolutnom iznosu po mjernoj jedinici ili po proporcionalnoj

stopi, i
ne plaaju se na akcizne proizvode koji se izvoze.76
24. Posljednji veliki dogaaj je odskora izvreno uvoenje PDV sa posljedicama kojeg bi on
mogao imati na poljoprivrednu proizvodnju i proizvodnju domae hrane u cjelini;77
porez se plaa na promet svih domaih i uvezenih dobara i usluga koji se izvri na
teritoriji BiH,
sa jedinstvenom stopom od 17%, uz ostale, njime su obuhvaeni i svi poljoprivredni i

prehrambeni proizvodi,
uz izvezene proizvode, od plaanja ovog poreza napravljen je selektivan izbor ostalih

oslobaanja od njegove provedbe,
unutar poljoprivrede, osloboene su samo usluge izdavanja u zakup poljoprivrednog i

umskog zemljita registrovanog u zemljinim knjigama,
propisana je registracija samo za one poreske obaveznike iji oporezivi obim prometa
prelazi limit od 50.000 KM,
75
prema tome, hrana vie ne uiva status sektora koji je u segmentu artikala osnovne
ishrane stanovnitva bio osloboen poreza na promet,
lica koja ne prelaze ovaj limit nisu obaveznici odredbi ovog zakona,
nisu to ni domainstva koja obavljaju poljoprivrednu djelatnost i koja prelaze
propisani limit od 50.000 KM, ali pod uslovom da je ukupan katastarski prihod svih
lanova domainstva nii od 15.000 KM,78
takva domainstva mogu se prijaviti da budu obaveznici plaanja PDV,
sva ona, budui da nisu obaveznici PDV, imaju pravo na paualnu naknadu za ulazni
porez prilikom kupovine poljoprivrednih i umskih dobara i usluga koje nastaju kao
rezultat djelatnosti na koje se plaa porez na katastarski dohodak od poljoprivrede i
umarstva, pod uslovom da su prethodno dobili odobrenje od UIO,
Prema Zakonu o akcizama Bosne i Hercegovine, SGl BiH br. 62/2004. od 30. decembra 2004.
76
Sa poetkom primjene ovog zakona, prestali su da vae svi raniji zakoni o posebnom oporezivanju navedenih proizvoda
kako u FBiH, tako u RS i DB BiH.
77
Zakon o PDV usvojen je 26. januara 2005. i objavljen u SGl BiH br. 9/2005. od 24.2. iste godine.
78
Domainstvo oznaava zajednicu ivljenja, zaraivanja i troenja zajedniki ostvarenih prihoda.
69
ista paualna naknada plaa se poljoprivredniku koji izvri promet kakav ukljuuje
poljoprivredna i umska dobra, te usluge licima koja se smatraju obaveznicima u
smislu ovog zakona,
ta lica obavezna su paualnu naknadu dodati na iznos koji plaaju za promet dobara ili
izvrenih usluga, ali imaju pravo i na odbitak tog iznosa kao ulaznog poreza, i
iznos naknade utvruje se tako da se obaveznicima kompenzira PDV koji su im za
promet dobara i usluga obraunali poljoprivrednici.
25. Rauna se da e uspostavljanje PDV proizvesti snano jaanje javnih prihoda i rast
dravnog budeta;
ali se korespondira uglavnom sa pretpostavkama pa i sueljavanjem oprenih

miljenja;
koliko e ono izazvati problema u samoj poljoprivrednoj proizvodnji i daljem padu

konkurentnosti domaih proizvoaa hrane,
hoe li ono jo vie obojiti i raslojiti teku socijalnu sliku onog dijela stanovnitva koji
uz relativno niske kupovne cijene djelomino rjeava svoje egzistencijalne probleme, i
hoe li biti uspostavljeni djelotvorni mehanizmi da se takvi trendovi sprijee i
poljoprivredi stvore bolji uslovi za razvoj nego ih ona sada ima.
26. Sljedea najavljena reformska novina je Zakon o porezu na dohodak. Ovaj zakon trebao
bi unijeti dalja potraivanja od graana i dodatno opteretiti ekonomsku mo
stanovnitva.79
Sve su to krupna pitanja za sektor naspram kojih se on mora i pripremiti i zatititi
odgovarajuim mjerama svoje razvojne politike.
8.5.3. Robne rezerve i njihov

uticaj na cijene
27. Robne rezerve su institucija koja je zaduena za nadgledanje i uvanje stabilnosti trita
za odreeni broj stratekih poljoprivrednih i industrijskih proizvoda, te rjeavanje
snabdijevanja stanovnitva u vanrednim situacijama. Kao ni veine institucija u BiH, ni
nje nema na dravnom nivou, pa ovu funkciju obavljaju dvije entitetske direkcije za
robne rezerve.80
28. Prema vaeem zakonu, generalno se moe govoriti o dvije vrste domaih robnih rezervi;
a. stalnim ili stratekim, koje su rezervisane za osnovne poljoprivredne i odreene
industrijsko-prehrambene proizvode, koji se uvaju da se osigura prehrambena
sigurnost zemlje u vanrednim okolnostima, i
b. stabilizacijskim ili trinim, iji je zadatak intervencija na tritu kada se za to ukau
potrebe.
29. Ovaj drugi vid robnih rezervi trebao bi da bude vaan instrument zatite poljoprivrednih
proizvoaa kao i potroaa hrane. Njihova zatitna uloga mogla bi se provoditi u tri
smjera, i to kao;
a. interventne kupovine odreenih proizvoda kad je njihova ponuda (osjetno) vea od
potranje (zatita proizvoaa),
79
Ovaj zakon se nalazi u javnoj raspravi.
80
Federalna direkcija robnih rezervi formirana je Zakonom o federalnim robnim rezervama u novembru 1999. godine (SN
FBiH br. 46/1999).
70
b. interventne prodaje odreenih proizvoda kada je njihova potranja (osjetno) vea od

ponude (zatita potroaa), i
c. podrka prehrambene sigurnosti pri ukazanim izvanrednim situacijama.
Interventne kupovine podrazumijevaju da sistem robnih rezervi bude ubudue normativno
ureen i materijalno osposobljen, kako bi preuzeo odreene koliine poljoprivrednih
proizvoda za koje su (ili bi trebale biti) propisane garantovane, (ili orjentacione, odnosno
ciljne)81 cijene, ako i kada ih proizvoai ponude;
preuzimanje tih proizvoda moe, ali i ne mora da znai i njihovu kupovinu - moe
se vriti kreditiranje zaliha sirovina ili finalnih proizvoda kod proizvoaa, kao i
drugi vidovi aranmana sa proizvoaima,
angaovanje ove institucije treba da bude vezano za ona stanja kada doe do
osjetnog pada cijena zatienih proizvoda na tritu, pa stoga ona treba da ima
uistinu interventan karakter.
Interventne prodaje
podrazumijevaju da Direkcija robnih rezervi obavezno i
blagovremeno proda - dadne na trite, odreene koliine poljoprivrednih proizvoda za
koje su propisane garantovane cijene u uslovima kada je ponuda tih proizvoda mnogo
manja od potranje, a njihove trine cijene osjetno vie od garantovanih cijena;
jednako je to neophodno u sluajevima neumjerenog rasta cijena osnovnih artikala
ishrane u krajnjoj prodaji.
Prehrambena sigurnost trebala bi biti trea funkcija robnih rezervi i odnosi se na
rjeavanje izvanrednih stanja na terenu kao to su elementarne nepogode, zimski prekidi u
saobraaju, pomo ugroenim grupama ljudi i sl.82
Predvianja dogaaja na tritu i osiguranje ekonomske stabilnosti jedan je od uslova za uspjeno bavljenje
poljoprivrednom proizvodnjom. Najosjetljiviji segment te stabilnosti svakako su cijene pa se taj problem rjeava kroz
mogunosti njihovog predvianja i upravljanja na odgovarajui rok. U praksi se to postie odreivanjem indikativnih
ili orijentacijskih cijena. Indikativne cijene tretiraju se kao ciljne trine cijene, a svojim projektovanim vrijednostima
one su glavne veliine oko kojih bi se trebale formirati cijene poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda na tritu.
Stoga se one koriste kao polazita za preduzimanje konkretnih zadaa agrarne politike koja tei jednovremenom
postizanju dvostrukog cilja; ekonomskoj zatiti i proizvoaa i potroaa kao partnerskih uesnika u proizvodnji i
konzumaciji proizvoda. Te zadae odnose se na robne rezerve, interventni uvoz, prilagoavanje visina uvozne zatite i
sl.
30. Organizacija i funkcionisanje poljoprivrednih robnih rezervi treba biti u slubi ukupnog
praenja tekue proizvodnje i sezonskih zaliha poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda;
kao takve, one trebaju pruati sigurnost za proizvoae u pogledu njihove proizvodne
orijentacije i mogunosti prodaje proizvoda.
31. Na budunost ove ustanove u domaim i stranim razmiljanjima gleda se dosta razliito,
ali su svi saglasni da njeno postojanje barem za dogledno vrijeme ne treba dovoditi u
pitanje;
ako je to tako, onda bi se, u odnosu na dosadanju praksu, njena uloga trebala racionalizirati i
to vie staviti u servisnu slubu trita i cijena.
Cijene u krajnjoj potronji

32. Robnim rezervama trebala bi ii na ruku i dalje oekivana stabilnost potroakih cijena,
to bi moglo voditi sniavanju njenih finansijskih potreba te usmjeravanju osloboenih
sredstava za podsticanje poljoprivredne proizvodnje, stabilizaciju trita (izgradnja javnih
skladita) i druge svrhe. To se vidi iz sljedeeg;
81
Ukoliko bi bile uvedene u sistem domaih regulativnih cijena.
82
Za funkcioniranje ove uloge robnih rezervi trebalo bi sainiti poseban program.
71
cijene hrane u krajnjoj potronji u FBiH imale su u cijelom vremenu 1996-2003. godine
stabilan opadajui trend (indeks 79-98) sa izuzetkom nekog povra (krompir i luk) te mlijeka i
hljeba kod kojih je izraeno izvjesno uveanje.
Indeksi prosjenih cijena prehrambenih proizvoda
na malo u FBiH (2003/96)
150
100
50
ja
Ja
Je
st
Kr ivo
ul
uh
je
(ti
p
50
0)
Kr
um
pi
r
Ku
pu
s
C
rn
il
uk
Ja
bu
Te
ke
l.s
a
ko
s
M
lije t
ko
kr
to je znaajan uspjeh domae ekonomske politike, koju bi trebalo nastaviti i u

vremenu koje slijedi.
33. U cilju jaanja jedinstvenog trita vanu alku predstavljalo bi i uspostavljanje

jedinstvenog sistema robnih rezervi na nivou BiH;
pri tome mogu nastaviti sa postojanjem i robne rezerve na entitetskim i niim nivoima, ali bi
one morale djelovati u skladu sa politikom na nivou zemlje.
8.5.4. Oblikovanje cijena

proizvoda
Sadanje stanje
34. Administrativne cijene poljoprivrednih proizvoda odreuju se unutar entiteta i DB BiH, u
skladu sa njihovim sektorskim politikama. Unutar takvog fragmentiranog stanja, FBiH
danas uglavnom neovisno odreuje svoju cjenovnu politiku kojom bi se trebala kretati
njena poljoprivredna proizvodnja.
35. Trine cijene poljoprivrednih proizvoda, bilo da se radi o otkupu (prodaji) ili seljakoj
pijaci, dominantno se oblikuju pod uticajem uvoza uz tvrdo ignorisanje domaih
proizvodnih prilika. Na promjenu tog stanja nije mogla uticati ni dosadanja praksa
propisivanja zatitnih cijena, koja je u FBiH za sebe vezivala sljedee karakteristike;
a. poelo se (1997-1999.) sa dosta irokom listom od 13 zatienih proizvoda, ali je ona
vrlo brzo (u 2000.) reducirana na samo est tako da
federalna vlada sada odreuje garantovane cijene samo za penicu i ra, a minimalne
otkupne cijene za mlijeko, jeam, kukuruz, i duhan,
b. tako suena lista proizvoda svoju dosljednu primjenu imala je uglavnom samo kod
mlijeka, te sa poznatim tekoama i kod duhana, dok kod ostalih proizvoda ona nije
budila interesproizvoaa za nekom veom proizvodnjom, i
c. nakon snanih korekcija nivoa iz poetnog perioda, cijene ita pribliile su se
njihovim svjetskim veliinama, dok su cijene duhana i mlijeka ostvarile rast kako bi
im se dala to upeatljivija razvojna funkcija.
72
Indeksi cijena povra na SP u FBiH (2003/1997)
Kr
om
be
pi
ni
r
ce
id
in
je
Lu
M
Ze
rk
va
le
na
sa
la
ta
Kr
as
ta
vc
i
G
ra
h
C
rn
il
uk
Pa
ra
da
jz
Ku
pu
s
Pa
pr
ik
a
140
120
100
80
60
40
20
0
Indeksi cijena voa na SP u FBiH (2003/1997)

160
140
120
100
80
60
40
20
0
36. MOC svjeeg mlijeka u FBiH iznosi 0,50 KM/kg masnoe 3,6%. Via je od one u RS, a
neto nia od cijene u Hrvatskoj. Otkupne cijene mlijeka u EU slobodno se formiraju
(0,20-0,30 EUR) i imaju tendenciju pada. U novim lanicama EU iz istone Evrope
cijene mlijeka su nie u odnosu na nae, a tzv. svjetska cijena je jo nia.
Indeksi cijena u otkupu nekih proizvoda u FBiH (2003/1996)
Ja
ja
Pe
ra
d
ij
un
Te . za
l.
za kl.
kl
an
je
ov
.
G
C
up . lu
us k
i
ke
lj
P
a
Pa
r
pr ada
ik
a z jz
el
e
K na
ro
m
pi
D r
uh
an
Ja
bu
ka
uk
u
ru
z-
zr
no
160
140
120
100
80
60
40
20
0
Kad je rije o svjeem mlijeku, mogu se oekivati pojaani pritisci od strane mljekara na obaranje
njegove cijene, naroito ako mljekarska industrija jae ne ue u podruje proizvodnje sireva. Sada BiH
uvozi sireva u vrijednosti od oko 50 miliona KM (oko 45% od uvoza mlijenih proizvoda) pa bi njihova
supstitucija uvoza bila veliki podsticaj za proirenje proizvodnje mlijeka. Treba napomenuti da federalna
vlada ne uspijeva u potpunosti osigurati implementaciju zatitne cijene za mlijeko, pa neke mljekare
umanjuju tu cijenu za 0,05 KM/kg.
73
37. ZC penice i rai su neto iznad svjetskih cijena, ali, s obzirom na nae poznate
specifine uslove i napose nisku proizvodnost, dohodovno su destimulativne, uz
posljedice naputanja sjetve na nekoliko desetina hiljada hektara kvalitetnih oranica (uz
ve spomenuti izostanak domaih podsticaja);
na ovaj nain dola je do ''odricanja'' od proizvodnje hljebnih ita, pa zbog niske

raspoloivosti otkup pokriva svega 2-3% potreba mlinske industrije.
38. Na iznijetim primjerima se vidi da FBiH jo nije uspostavila efikasnu politiku cijena i
podsticaja u poljoprivredi;
da tu politiku uspostavi, njoj na raspolaganju stoji uobiajena paleta poznatih

intervencijskih mjera na tritu u cilju spreavanja veih poremeaja u ponudi i
potranji, te nekontrolisanih oscilacija cijena.
Prijedlozi mjera - pravci i ciljevi

39. Mjere trino-cjenovne politike treba da djeluju u pravcu osiguranja stabilnog obima
poljoprivredne proizvodnje i stalnog osiguravanja konkurentske sposobnosti
poljoprivrede. Sve se to treba initi uz potivanje pravila koje postavlja okruenje.
40. Poto se vrijeme implementacije strategije podudara sa pripremama za ulazak u WTO i
spremanjem za EU, oekivati je da e raspoloivih prostora drave za intervencije u
poljoprivredi biti sve manje;
zbog toga je potrebno prve 2-3 godine njene implementacije iskoristiti za stvaranje
proizvodnih osnova (tehniko-tehnolokih, organizacijskih, strunih, ekonomskih) za
ulazak u spomenute integracije.
41. U setu navedenih mjera, kvalitetna cjenovna politika moe odigrati znaajnu ulogu. U
tom smislu, za pojedine robe bi trebalo bi;
predvidjeti mjere interventnog otkupa, te
uvesti, i za neophodan izbor proizvoda proiriti, sistem robnih rezervi.

Konkretne mjere su stvar taktike, tj. tekue agrarne politike, uz napomenu da strategija postavlja ciljeve.
Stoga se konkretne potrebne mjere mogu locirati i razraditi u drugim dokumentima, kao to je zakon o
poljoprivredi i sl.
42. Sistem domaih interventnih cijena treba usaglasiti sa modelom cijena u EU. Za glavne
poljoprivredne proizvode treba uvesti instrument intervencijskih cijena po kojima bi
drava bila duna otkupiti odgovarajue koliine odabranih proizvoda predviene
godinjim programom, ukoliko se za to ukae potreba.
43. Instrumenti spoljnotrgovinske politike su kljuni elementi poljoprivredne trinocjenovne i intervencijske politike. Intenzivnost spoljnotrgovinske zatite odreuje visinu i
nain izdvajanja za podrke u poljoprivredi (to je vea ''zatita'', manja je potreba za
podrkom i obrnuto).
44. Spoljnotrgovinska politika treba se prilagoavati politikama velikih ekonomija i
ekonomskih asocijacija (WTO, EU). Zbog integracijskih procesa u koje se ukljuuje BiH
i principa otvorenosti trita, te obaveza iz ugovora o slobodnoj trgovini, tzv. ''zatita'' od
vanjske konkurencije se smanjuje (''Free-Trade'' ugovori itd) , ali se za to poveavaju
potrebe za strukturnim i drugim podrkama sektoru.
45. Ukoliko se eli voditi aktivna politika zatite i podsticanja domae proizvodnje, potrebno
je uvrstiti postojei sistem zatitnih cijena;
74
to znai obavezu uvoenja interventnog otkupa od strane federalne vlade preko

institucije robnih rezervi za nekoliko kljunih proizvoda ija se imena mogu nai u
(35), i
mehanizam otkupa treba da stupi na snagu kad cijene zatienih proizvoda na tritu
padnu ispod nivoa garantovanih cijena.
Predloena zatitna cijena je u stvari interventna cijena koja bi trebala da se odreuje na nivou cijene
kotanja proizvoaa odreene (neophodne) produktivnosti u BiH. To bi podrazumijevalo referentnu
produktivnost uz standardne trokove i naprednu tehnologiju. Ukoliko bi se kao reper uzeo prosjeni
proizvoa, to bi vodilo ''objektiviziranju'' loeg rada odnosno loeg menadmenta.
46. Zatitne cijene (garantovane, minimalne otkupne, interventne i dr.83), prema sadanjem
redu nadlenosti treba donositi federalna vlada na prijedlog MPV, a u budunosti Vijee
ministara BiH, odnosno njegovo Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (MPRR)
kada bude formirano. U proceduri utvrivanja ovih cijena trebaju se konsultovati
federalna ministarstva iz oblasti finansija i trgovine, MVTEO, te komorski sistem i
interesne asocijacije proizvoaa i preraivaa hrane.
Ove cijene treba donositi blagovremeno, kako bi glavni elementi agrarne politike bili
dostupni proizvoaima pri definisanju njihovih proizvodnih orijentacija.
Cjenovnu politiku treba usaglasiti na nivou jedinstvenog bh. trita, to znai njenu
verifikaciju na nivou drave.
To podrazumijeva punu meuentitetsku saradnju i uvaavanje entitetskih, odnosno

regionalnih posebnosti pri konanom oblikovanju te politike.
Potrebe za brzim prilagoavanjima

47. Pretean obim poljoprivredne trgovine BiH oduvijek pa i danas vezuje se sa zemljama
kandidatima za EU ili sa EU;
stoga, ali i iz razloga jer je i sama kandidat za lanstvo u ovoj asocijaciji, njena se
cjenovna politika u ovoj oblasti mora prilagoavati uslovima i slijediti promjene koje
se u njoj deavaju.
48. Sistem trino-cjenovne podrke, mada i dalje postoji, u EU se reformira korjenitim

prelazima na strukturne promjene i regionalne podrke Zajednici. I jedne i druge podrke
u svoje sredite stavljaju selo sa njegovim ukupnim privrednim i socijalnim sadrajem
ivota. To se ini na sljedei nain;
postupnim oslobaanjem trita

poljoprivrednih proizvoda, i
poljoprivrednici-farmeri, uz proizvodnju hrane postaju ekoloki uvari seoskog

ambijenta,
slijedi
se
svjetski
trend
snienja
cijena
8.6. Politika podsticaja

Dosadanje stanje
49. Da bi izgradila odrivu ekonomiju, BiH se mora ukljuiti u integracije sa svojim
regionalnim, evropskim i svjetskim okruenjem. Njen problem je to ona sa svojom
nerazvijenom poljoprivredom sve to treba initi u za nju nepovoljnim uslovima. Ti uslovi
odslikavaju se kroz domau, uincima nisku i tehnoloki nekonkurentnu proizvodnju,
83
Orjentacione, uvozne prag-cijene i druge izvedene iz osnovnog (zatitnog) oblika cijena.
75
masovnu i marketinki perfektno dizajniranu stranu ponudu, nisko postavljenu uvoznu

zatitu, i tek odnedavno uspostavljenu efikasniju kontrolu na svojim granicama.
50. Niski finansijski obimi budeta i davanje prednosti drugim potrebama, u FBiH su do sada
ostavljali preuzak prostor za bilo kakva jaa izdvajanja u programe iz poljoprivredne
proizvodnje. tavie, stalno je bio prisutan suprotan trend troenja i samih
poljoprivrednih prihoda (prelevmani), koji je bio okrenut prema finansiranju drugih
budetskih potreba entiteta.
Zamjenom (ukidanjem) prelevmana sa carinama po koliinskoj jedinici, bojazan je da je
poljoprivreda i formalno izgubila ovaj izvor podsticanja svog razvoja. To se ne bi trebalo dogoditi,
pogotovo to se strategija zalae za osjetno veim podsticajnim izdvajanjima u poljoprivrednoprehrambeni sektor.
51. Politika podsticaja za oivljavanje i razvoj poljoprivrede u poslijeratnom razdoblju dijeli

se na dva perioda.
A. Period 1996-2001. bio je okrenut rekonstrukciji farmi, nabavci mehanizacije, te
pribavljanju sjemena i mineralnih ubriva za ratarsku proizvodnju.
Podsticaji su davani kroz donacije, odnosno projekte kreditiranja sa niskom kamatnom

stopom i povoljnim poek periodom. Jedan broj poslijeratnih projekata bio je zamiljen
da se trajno obnavlja. Ocjena je da su efekti ovakve politike podrki donijeli izvjesne
pozitivne, ali ne i dovoljne rezultate.
Pored navedenog, 1997. godine su poela izdvajanja iz budeta Federacije namijenjena

da podstaknu proizvodnju mlijeka i duhana za to je postojala zainteresovanost i
preraivakih kapaciteta. U periodu 1997-2001. godine prosjeno je godinje izdvajano
5.570.000 KM, pa je to omoguavalo proizvoaima da dosta znaajno razvijaju obje ove
proizvodnje. Prosjeno se godinje, u navedenom periodu, otkupljivalo 18 miliona litara
mlijeka i 2.000 tona osuenog duhana u listu.
B. Period 2001-2005. donio je uoljive promjene za koje su vezani; a/ komercijalni krediti sa

relativno visokim do veoma visokim kamatnim stopama, b/ razvojni projekti MZ i novi,
malo jasniji, prilazi podravanju robne proizvodnje, c/ neto jai, ali nedovoljni federalni
podsticaji, d/ zapaena, ali neujednaena kantonalna izdvajanja u podsticaje, e/ javljanje
opina koje podravaju svoju poljoprivredu, te f/ donoenje novih zakona i uspostava
vanih institucija na nivou Federacije i drave. U tim promjenama, po pojedinim nivoima
federalne uprave razgraniavaju se sljedee akcije;
Federacija BiH
vrijeme 2001-2002. sa ukupnom masom podsticaja od 10,1 i 9,6 miliona KM, te

njihovim blaim apsolutnim i postotnim padom (0,9-0,7%), i neto veom
okrenutosti farmerskoj populaciji, i
vrijeme 2003-2005. sa izraenijim i apsolutnim (12,0+17,5+15,7 miliona KM) i

postotnim (1,0-1,4-1,5%) rastom podrki, te daljom orijentacijom prema trinoj
proizvodnji.
Kantoni
vrijeme 2002-2004. sa zapaenim

(13,9+10,4+14,9 miliona KM).
izdvajanjima
za
podsticaje
sektora
Opine
sve je vie opina koje uvode praksu izdvajanja vlastitih budetskih sredstava za
poljoprivredni razvoj. Pouzdana evidencija o izdvajanjima ovih sredstava ne
postoji, ali se zna da ona nisu beznaajna i da zajedno sa kantonalnim
76
izdvajanjima osjetno doprinosi utisku o stvarnoj podrci koju drava daje

poljoprivrednom sektoru.
52. I pored konstatovanih pomaka u injenim akcijama drave, ipak nije dolo do vidnijih
strukturnih poboljanja u sektoru primarne poljoprivredne proizvodnje, jer su izdvajana
podsticajna sredstva bila daleko ispod onih koja bi bila dovoljna za njegov ukupan
neophodni razvoj.
53. U pogledu BiH u cjelini, ti podsticaji takoer su ostali niski, to se ilustruje sljedeim
prosjenim pokazateljima za dvogodite 2002/2003.;
po 1 ha poljoprivredne povrine iznosili su 16,4 EUR, naspram Slovenije sa 304,5

EUR, Austrije sa 472,3 EUR i Latvije sa 21,0 EUR,
u poljoprivrednom BDP dostigli su 3,8, naspram Slovenije sa 48,8%, Austrije sa

60,0% te Latvije sa 7,0%.84
Novi zakonski okviri

i efekti
54. Posebnost sadanjeg vremena se ogleda u donoenju federalnog Zakona o novanim
podsticajima primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji.85 Naelno, zakon obavezuje
uesnike u procesu i odreuje njihova prava i odgovornosti, i to tako;
to je njime predvieno donoenje programa podsticaja za svaku kalendarsku godinu,

o emu pozitivne ocjene daju vlada i parlamentarni odbori zadueni za sektor
poljoprivrede, i
to su definisane bitne odrednice politike podsticaja kako slijedi;

a/ sredstva za podsticaje u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji na federalnom nivou ne
mogu biti manja od 3% godinjeg budeta entiteta, b/ kantoni su obavezni da izdvajaju
vlastita sredstva za podsticaje, i c/ primatelji novanih podsticaja moraju biti registrovani
na kantonalnom i federalnom nivou.
Zakonom su predvieni slijedei oblici i vrste podsticaja;
I/ Biljna proizvodnja; a/ merkantilna proizvodnja, b/ sjemenska proizvodnja, c/ proizvodnja sadnog
materijala, i e/ podizanje viegodinjih zasada voa i groa.
II/ Stoarska proizvodnja; a/ govedarstvo, b/ ovarstvo, c/ svinjogojstvo d/ konjarstvo, e/
peradarstvo, f/ pelarstvo, i g/ ribarstvo.
III/ Ekoloka proizvodnja; a/ savjetodavne slube za ekoloku proizvodnju, i b/ certificiranje
ekolokih proizvoda.
IV/ Kapitalna ulaganja; a/ zasadi vonjaka i vinograda, b/ navodnjavanje zasada, i c/ objekti
stoarstva.
V/ Podrka strunim institucijama; a/ uzgojno selekcijski rad, b/ introdukcija u rasadniarstvu i
sjemenarstvu, b/ zatita bilja, i c/ savjetodavna funkcija.
VI/ Podrka za uvoenje novih tehnologija.
VII/ Participacije; a/ organizacija strunih skupova, b/ izdavanje strunih publikacija, c/ naobrazba,
i d/ podrka udruenjima poljoprivrednih proizvoaa.
55. U dananje doba liberalizacije trita i ope ekonomske globalizacije, podsticaji domaoj
poljoprivredi najvanija su briga drave u cilju njenog tehniko-tehnolokog
prestrukturiranja i ouvanja konkurentske sposobnosti poljoprivrednih proizvoaa.
56. Imajui u vidu prethodno, aktuelni Zakon o podsticajima primjenjuje u skladu sa niskim
raspoloivim sredstvima. S tim u vezi iskazuju se sljedee konstatacije i prijedlozi;
84
Breternitz i sar. (2004), str. 103.
85
SN FBiH br. 28/2004.
77
potuje se tzv. ''kantonalni klju'' koji donekle relativizira pravo proizvodnog subjekta
- proizvoaa na podsticaj, ali bi se on, uz odgovarajui izbor kriterija, mogao
iskoristiti kao poetak uspostavljanja uravnoteene strukturalne politike u razvoju
podruja kakvu primjenjuje EU i razvijeni svijet,
itav sistem podsticaja treba prilagoditi

postavljenim ciljevima, to znai
racionalizaciju broja podsticaja i broja podsticanih proizvoda, te uspostavljanje
efikasnijeg nadzora u njihovom provoenju na terenu,
u provoenju zakona, niim aktima bilo bi dobro obavezati poljoprivrednike da

unaprijed prijave resornim institucijama svoje proizvodne namjere sa kojima bi
konkurisali na podsticaje, tako da se moe imati uvid u broj potencijalnih korisnika i
njihov obim proizvodnje,
za realizaciju podsticaja odgovorni su kantoni sa svojim strunim slubama, pa ih

treba ojaati i struno unaprijediti za njihovo to kvalitetnije obavljanje poslova,
podsticaje treba uslovljavati obavezama korisnika, kako bi oni zamijenili svoje

tradicionalne tehnologije novim pristupima, i tako ostvarivali i svoje i dravne
strateke ciljeve,
podsticaje treba koordinirati na svim nivoima njihovog davanja, kako bi se postigli

bolji uinci u razvoju prostora i sprijeilo njegovo fragmentiranje po razlikama u
razvijenosti, i
na isti nain treba koordinirati usmjeravanje podsticaja na pojedine proizvodnje,

kako bi se sprijeilo njihovo ''zidanje'' iznad granica opravdanosti.
Zbog toga se deava da se sredstva za podsticaje nekih proizvodnji u pojedinim kantonima
udvostruavaju, i za mlijeko, npr., dostiu i 35-40% od ''farmske'' cijene. To je znatno iznad uobiajenih
standarda za podsticaje, to je posljedica i injenice da oni ovise o finansijskoj moi pojedinih kantona,
ime se doprinosi daljem fragmentiranju ekonomskog prostora.
57. U podsticanju odabranih proizvodnji treba se potivati kontinuitet i disciplina njegove

provedbe. Domai dobri, ali i jedini primjeri za to su mlijeko, te manje i duhan, jer nema
drugih proizvoda koji su podsticani u kontinuitetu od nekoliko godina.
Zahvaljujui podsticaju (oko 25-35% na otkupnu cijenu), zadnjih nekoliko godina viestruko je uveana
koliina otkupljenog mlijeka. Time je stvorena dohodovna perspektiva ak i prosjenom domaem
proizvoau, pa je ovaj proizvod dobar primjer pozitivne intervencije drave u poljoprivredi.
58. Dosadanja i sadanja politika podsticaja nije u skladu sa principima WTO i CAP EU,
koji insistiraju na njihovom otklonu od vezanja za proizvodnju. Da se to uini, trebat e
prelazno vrijeme koje ne bi trebalo dugo trajati.
Okviri za budunost
Ciljevi
59. BiH i FBiH u njoj jo dugo vremena morat e da prilagoavaju svoju formulu ivljenja
izmeu visokih budetskih potreba i ogranienih sredstava koja e se kroz njen BDP
sticati. ak i u okvirima takvih stanja, kakva su postojala kroz sve protekle godine, morat
e preovladati saznanje da poljoprivreda moe vriti svoje drutvene zadae samo ako joj
se otvore vrata razvoja. Ta vrata nee, kao ni do sada, moi funkcionisati bez nunih
ulaganja koja, izmeu ostalog, ukljuuju i prijeko potrebne finansijske podsticaje. Stoga
ona u svom participiranju, zajedno sa ostalim razvojnim instrumentima, treba da;
a.
svoja strateka proizvodna opredjeljenja dovede do nivoa konkurentnosti sa robama

iz uvoza u uslovima slobodne trgovine,
78
b.
uvede izradu godinjih bilansa proizvoda i uspostavi prognoziranje sezonskih

potreba trita,
c.
pospjei kapitalna ulaganja u strateke proizvodnje, i to tako to e bespovratno

uestvovati u njima, ili to e otplaivati dio kamata,
d.
pobolja tradicionalne proizvodnje kroz uslovljavanja podsticaja promjenama u

njihovom menadmentu i marketingu, te tako racionalizira poslovanje i opremljenost
farmi, i
e.
pojaa dravni marketing u svim oblicima njegovog postojanja koji mogu potai
pozitivne trendove u sektoru.
Pozicioniranje
60. Na nivou deklarativnih opredjeljenja, verifikovanih na svim relevantnim entitetskim i
dravnim nivoima, BiH se krajem 2003. godine opredijelila za pozitivne zaokrete u
politici poljoprivrednih podsticaja;86
naalost, za razliku od RS, u Federaciji je zbog nedostatka sredstava izostala

implementacija toga opredjeljenja i umjesto minimalnih 3%,, iz federalnog budeta
izdvaja se samo 1,4-1,5%.
Realizirani izdaci za poljoprivredu

iz budeta FBiH u %
0,8%
1,4%
0,9%
1,0%
0,7%
2000
2001
2002
2003
2004
61. Polazei od konstatovanog, pred FBiH mogu da stoje dva scenarija odnosno pravca
aktivnosti;
a. nastavljanje sa dosadanjom praksom ''sredinjih'' rjeenja, ili
b. jae usmjeravanje budetskih sredstava u korist poljoprivrede.
Scenarij 1. Zadrava se postojee stanje u podsticanju sektora. To vodi daljem zaostajanju
poljoprivrede i irenju tehnolokog jaza u odnosu na okruenje. Slijede poznate negativne
posljedice po iskoritavanje resursa, nezaposlenost, vei spoljnotrgovinski deficit i dr. Sektor
nespreman ulazi u WTO i EU.
Scenarij 2. Pretpostavlja izdvajanje 6% za podsticaje iz federalnog budeta, kojem se dodaju
izdvajanja kantona i opina. Tako se osigurava oko 70 miliona KM federalnih te priblino toliko
ostalih (kantonalnih i opinskih) sredstava, to predstavlja snaan napredak, ali jo uvijek nosi i
znatno zaostajanje za okruenjem. Ovim sredstvima mogao bi se uiniti konkurentnijim kljuni dio
domae poljoprivredne proizvodnje. To bi otvorilo perspektivu za uvoenje neobraenih oranica u
proizvodne bilanse, zaposlilo hiljade poljoprivrednih porodica, pribliilo zemlju vioj
86
PRSP (2004), zakljuci federalnog parlamenta i dr.
79
samodostatnosti u nekoliko bitnih izvora hrane, te znatno smanjilo spoljnotrgovinski deficit

sektora. Zajedno sa ve naglaenim kantonalnim i opinskim podsticajnim sredstvima,
poljoprivreda bi dobila neophodan, ali i respektabilan impuls za svoj razvoj i strukturalnu
transformaciju pred ulazak u svjetske ekonomske integracije.
Sofisticiranijom politikom podsticaja moglo bi se uticati i na demografske tokove, u smislu odravanja
''pokrivenim'' vitalnog nacionalnog prostora. Drava vie nema vremena za politiku ''laissez fair''; ona se mora
organizovati u svim segmentima da bi budetu dala neophodnu razvojnu komponentu.
Vrste i snage podrke

62. Pri oekivanom opredjeljenju za scenarij 2, raspolagalo bi se sa ve iskazanim iznosom
od blizu 70 miliona KM na fbh. nivou. Ta sredstva bi kao ''transfer za poljoprivredu'' bila
usmjerena kako slijedi.
A/ Podsticanje proizvodnje;
1. direktno podsticanje pojedinih ''stratekih'' proizvodnji (po koliini proizvoda, grlu
stoke, ha povrine...),
2. bespovratna participacija za kapitalna ulaganja (viegodinji zasadi, objekti za
stoku, reprocentri, sistemi za navodnjavanje, oprema), i
3. subvencioniranje kamata za kredite u poljoprivredi.
B/ Ostali transferi;
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
aktivnost javnih strunih institucija od federalnog znaaja,

veterinarstvo,
zatita biljaka,
pomo odravanju znaajnih manifestacija-simpozija, okruglih stolova i dr.,
unapreenje postojeih i uvoenje novih tehnologija,
rad robnih rezervi poljoprivredno-prehrambenih proizvoda,
ekoloka-organska proizvodnja, i
pomo nevladinim interesnim asocijacijama na federalnom nivou.
Kao to se vidi, transferi za poljoprivredu ukljuuju praktino sve neophodne oblike

podrke ovoj grani.
Poljoprivrednim proizvodnim podsticajima trebao bi da se regulie najvii dio (do 90%)

predloenih transfera, i to za stavke 1, 2,3 i 10.
Ne predviaju se budetska sredstva za kreditiranje investicionih projekata iz

poljoprivrede, izuzev bespovratnog uea u kapitalnim investicijama.
Potrebne mjere
63. Da bi se podsticajima i transferima postigli ciljevi razvoja sektora i unaprijedila
poljoprivredna proizvodnja, u skladu sa onim to je prethodno reeno, trebalo bi
preduzeti sljedee mjere;
a.
na federalnom nivou izvriti preraspodjelu budeta u korist poljoprivrede, i to sa

sadanjih zakonskih 3,0% i primijenjenih oko 1,5%, na potrebnih 6%, odnosno na onaj
obim sredstava koji bi pri buduim promjenama budeta odgovarao odnosu sadanje
osnovice i uveane stope,
b.
nastaviti i poboljati praksu podsticanja poljoprivredne proizvodnje na niim nivoima

upravljanja (kantoni, opine),
80
c.
poboljati postojei Zakon o podsticajima po uzoru na razvijenije tranzicijske zemlje,

kako bi on respektovao principe transformisane agrarne politike koja se ve prakticira u
tim zemljama,
d.
transfere budetskih sredstava javnim institucijama vriti prema zakonski definisanim

programima rada i planovima tih institucija (federalni zavodi, federalna struna sluba,
uzgojno-selekcijska sluba, dravne institucije iz oblasti veterinarstva i zdravlja biljaka,
robne rezerve i dr.),
e.
izbor tzv. prioriteta u buduem poboljanom Zakonu o podsticajima izvriti na osnovama

stratekih opredjeljenja i ciljeva strategije, a evenualna odstupanja verificirati kroz
njegove izmjene i dopune, i
f.
novane podrke prilagoditi zahtjevima i pravilima budueg lanstva u WTO. To znai

preusmjeravanje novanih podrki koje su danas vezane mjere ''zelene'' i ''razvojne''
koare. Isto tako bit e potrebno uskladiti te podrke sa novom agrarnom politikom EU,
odnosno proklamovanom politikom multifunkcionalnosti poljoprivrede i direktnih
plaanja farmerima (Single Farm payment).
Kriteriji, uslovi i plan za izbor podsticanih

proizvodnji
64. Daju se samo sljedei generalni kriteriji za odreivanje proizvodnji koje bi trebalo
podsticati;
a. koritenje odnosno angaovanje domaih resursa (zemljite, voda, genetika, ljudi),
b. konkurentska sposobnost za one obime proizvodnje koji e omoguiti odrivost u
uslovima slobodne trgovine,
c. domaa potranja za proizvodom (supstitucija uvoza),
d. izvozna potranja za proizvodom, i
e. osiguranje demografske pokrivenosti podruja od ireg dravnog interesa, uz
diferenciranje po nadmorskim visinam i ostalim oteanim uslovima proizvodnje
(udaljenost od trita i sl.).
65. FBiH (i BiH u cjelini) ima previsoku i brojanu i veliinsku razuenost poljoprivrednih
gazdinstava, to ini neracionalnim i nemoguim da se sva ona angauju u mjerama
podsticajne politike. Stoga e se tim mjerama obuhvaati samo ona gazdinstva koja budu
ispunjavala sljedee uslove;
a. upisivanje u upisnik (registar) poljoprivrednih gazdinstava, odnosno u upisnik zadruga
ili preduzetnika u poljoprivredi,
b. ostvaren potreban (propisan) nivo dohotka iz poljoprivrede, iskazan kroz indeks koji se
definie u Zakonu o podsticajima, i
c. ostvaren potreban obim proizvodnje proizvoda koji se podstiu.

66. U skladu sa postavljenim kriterijima i uslovima, izbor proizvodnji koje bi uivale
podsticaje, bio bi definisan Zakonom o novanoj podrci primarnoj poljoprivrednoj
proizvodnji i odgovarajuim podzakonskim odlukama. Odluke bi se donosile
blagovremeno i na dovoljno dug rok, kako bi poljoprivrednici mogli planirati svoja
proizvodna opredjeljenja.
67. Za sve navedeno, potrebno je imati plan akcija koji ukljuuje formulisanje aktivnosti, te
njihove izvrioce, rokove i ciljeve izvrenja.
81
Potrebe i putevi prilagodbe

68. BiH oekuje pristup svjetskim i evropskim asocijacijama, i to najprije u WTO, a zatim u
EU. Iz tog razloga ona mora svoju poljoprivrednu politiku usklaivati sa principima tih
asocijacija. To se u prvom redu odnosi na politiku razmjene sa svijetom i na politiku
podsticaja.
Preostalo je malo vremena za voenje samostalne politike u kreiranju bh. makroekonomskog ambijenta u
cjelini, i posebno u oblasti agrarne politike. Zbog toga je do 2010. godine potrebno to vie nadoknaditi
proputeno, kako bi uspjenije bilo suoavanje sa izazovima otvorenog trita i ogranienjima u oblasti
politike podsticaja koja nas oekuju.
69. Imajui u vidu naznaene obaveze kao i podcrtane slabosti sadanje

podsticajne politike, sljedei petogodinji period treba podijeliti u dvije faze kako
slijedi;
Faza 1
Treba razvijati komercijalnu proizvodnju kroz preferisanje pojedinanih stratekih proizvoda, kako
bi se upriliila to bra izmjena zateene strukture porodinih gazdinstava u pravcu njihovog
okrupnjavanja i osposobljavanja za trinu utakmicu.
U odnosu na sadanju praksu, sredstva za podsticaje veim dijelom treba preusmjeravati na

investicije. To e se initi kroz bespovratne participacije u kapitalnim ulaganjima i regresiranje
kamata na kredite, na raun direktnih cjenovnih podsticaja za pojedine proizvodnje.
Dosadanja praksa cjenovnih podsticaja, slabo ili nikako uslovljena izmjenama u tehnologijama, nije
dovoljno uticala na postojeu agrarnu strukturu, jer su ostvarena primanja vie zadovoljavala tekue ivotne
potrebe korisnika, umjesto da poslue za proirenje i modernizaciju proizvodnje. Na osnovu iskustva
razvijenijih zemalja, zna se da su efekti podsticaja oko dva puta vei ako se troe u investicije, nego ako se
direktno adresiraju na ostvarenu proizvodnju.
Faza 2
Nakon ulaska u WTO moraju se smanjivati direktni podsticaji pojedinim proizvodnjama. Biti e
na snazi princip da se raskida veza izmeu proizvodnje i podsticaja. Izbor proizvodnje, odnosno
proizvodna orijentacija postaje iskljuiva stvar poljoprivrednika koji se moraju ponaati kao i svi
ostali preduzetnici, te samostalno odluivati i za to snositi rizik.
Drava e trebati odustati od prakse da forsira pojedine proizvodnje, a pojam koji se danas
opravdano koristi
kao ''proizvodna strateka opredjeljenja'' nee vie biti aktuelan.
Poljoprivrednik nee moi oekivati da mu drava kae to e proizvoditi, a njegov uspjeh zavisit
e od mudrosti njegovih odluka. WTO dozvoljava samo onu korpu podsticaja koji nemaju
direktan materijalni uticaj na odluku to e poljoprivrednik da proizvodi.
Pored smanjenja direktnih podsticaja, u praksi nestaju i podsticaji za inpute. WTO ne ograniava
sredstva za ruralni razvoj i razvoj trine infrastrukture ukljuujui i trini informacioni sistem,
te institucionalnu strunu infrastrukturu.
Poto BiH uskoro ulazi u konane pregovore sa WTO, visina dozvoljenih sredstava kao i model
podsticaja poljoprivredi ovisiti e uglavnom od ishoda tih pregovora i naih mogunosti.
70. Za nekomercijalni dio poljoprivrede bit e potrebna dravna pomo dohotku. U ovoj fazi
potrebno je otvoriti perspektivu za pomo seoskim porodicama niskih ili nikakvih

primanja, vjerovatno po modelu kakvog je na prvi zapadni susjed uspostavio unazad
nekoliko godina.
Pogreno bi bilo voditi brigu samo o tzv. trinoj proizvodnji, odnosno o komercijalnom sektoru
poljoprivrede, zapostavljajui cjelinu ruralne zajednice, potrebu ouvanja demografske popunjenosti
prostora i unapreenja okoline, te njegovanja tradicionalnog naina ivota i izgraenih civilizacijskih
vrijednosti.
82
71. Potrebno je ozbiljno razmotriti i mogunosti stimulisanja transfera upotrebe zemljita,

kako bi se pospjeio njegov prijenos u koritenje konkurentnijih gazdinstava. Ovaj
transfer moe se vriti kupovinom, zakupom, i koncesijama, uz napomenu da je za zakup
potrebno angaovati znatno manja sredstva, ali je za njega, za uzvrat, neophodna visoka
pravna sigurnost
Faza 3 slijedi nakon 2010. godine. U njoj e se jo rigoroznije primjenjivati navedeni principi, a
poljoprivredna politika definitivno uskladiti sa CAP.
Ciljevi prilagodbe
72. I jedna i druga faza prilagoavanja trebaju imati svoje jasne ciljeve koji se sastoje u
sljedeem.
Faza 1
Strateka proizvodna opredjeljenja podravaju se u organizacionom i tehniko-tehnolokom
pogledu do nivoa konkurentnosti sa robama iz uvoza u uslovima slobodne trgovine.
Otvaraju se procesi supstitucije uvoza poljoprivrednih proizvoda sa domaim proizvodima.
Pospjeuju se kapitalna ulaganja u strateke proizvodnje tako to drava bespovratno participira u
njima, ili to otplauje dio kamata.
Poboljavaju se tradicionalne tehnologije kroz uslovljavanje podsticaja poboljanjima u
njihovom menadmentu i marketingu.
Poboljava se tehniko-tehnoloki nivo (veliina) farmi.
Faza 2
Harmonizuje se politika podsticaja sa principima WTO i zahtjevima EU.
Stvara se ambijent u kojem se poljoprivrednik sam odluuje za vlastiti proizvodni program i
preuzima rizik svoje odluke.
Nastavlja se izgradnja moderne proizvodne osnove u cilju jaanja konkurentske moi farmi, te
dalje supstitucije uvoza uz snaenje izvoza proizvoda u kojima je BiH konkurentna.
Nastavlja se poboljanje ruralne infrastrukture.
U sistem pomoi ukljuuje se i nekomercijalni poljoprivredni sektor.
83
9. LEGISLATIVA U SEKTORU
BiH po ustavnom ureenju je suverena drava sa decentralizovanom politikom i
administrativnom strukturom. Kako je ranije reeno, ona ima izrazito specifino i kompleksno
ustavno ureenje, jer je sastavljena od dva entiteta (FBiH i RS), te DB BiH kao posebne
administrativne jedinice. Njen ustavni sistem je regulisan sa 13 pojedinanih ustava, dok je u
DB BiH organizacija vlasti ureena statutom.
9.1. Sadanje stanje i potrebe

1. BiH je prola znaajan dio puta svojih ekonomskih reformi, koje nju vode prikljuenju
zajednici evropskih naroda. Na tom putu ona tei dosei ujedinjenje vlastitog,
nacionalnog trita i to u svim elementima njegovog pozitivnog znaenja;
ona to ini gradnjom svojih unutranjih drutvenih normi, teei da ih temelji na

modernoj legislativi kakva se primjenjuje u EU, i
to je ujedno put prema njenom konanom cilju prijemu u ujedinjeno trite Unije.87
2. Svo proteklo vrijeme izrada zakona odvijala se na razliitim upravnim nivoima zemlje.
Drava je gradila svoju, tzv. krovnu legislativu, ali su za niz oblasti vlastitih interesa i
potreba, isto to inila i oba entiteta. U okviru FBiH, kantoni su takoer kreirali i donosili
svoje zakone.
3. U Federaciji BiH je danas iz oblasti poljoprivrede, ribarstva i veterinarstva, na snazi vei
broj zakona i podzakonskih propisa, koji ine pravni okvir za njeno funkcionisanje.
Zajedno sa onima koji se na posredan nain dotiu poljoprivredne proizvodnje, tih
zakona, uz njihove dopune, doneseno je do sada vie od 50. Svi oni obradili su brojna
pitanja Sektora, od kojih se ovdje navode samo sljedea;
osnivanje i funkcionisanje preduzea, zadrugarstvo, prostorno ureenje,

poljoprivredno zemljite, biljna proizvodnja, stoarstvo, veterinarstvo, carinska
politika i carine, trite, sigurnost i zatita potroaa, trgovina i slobodna trgovina,
institucije, podsticaji, cijene, porezi, robne rezerve, zatita okolia i dr.
4. Ustav FBiH dozvoljava, odnosno predvia i izradu zakonske regulative na nivou

kantona. Ti zakoni, pa zatim stvorene institucije, otvaraju vrata razvoju za njihove
specifine privredne mogunosti. Manje ili vie, svaki kanton ima svoje specifine
razvojne potrebe, koje e najbolje realizovati ako ih ugradi u odgovarajua vlastita
zakonska rjeenja;
u zavisnosti od do sada uinjenog, ovom pitanju oni trebaju pristupati na pragmatian i

dakako kreativan nain, jer je to najbolji put kojim se vezuju ne samo posebni
kantonalni, nego i nii lokalni nivoi upravljanja resursima.88
87
Unutranje trite Unije definisano je lanom 7a Ugovora kao podruje bez unutranjih granica u kojem je osiguran
slobodan protok roba, ljudi, usluga i kapitala. To je, takoer, trite sa socijalnom dimenzijom i trite u kojem se podstie
aktivna konkurencija (Bijela knjiga, 2000, str. XIX).
88
Kao dobar primjer lokalnog (regionalnog) planiranja moe posluiti Istarska upanija u R Hrvatskoj koja je svoje pravo u
nadgradnji zakona tako iskoristila da je postala vodeom po dobrim rjeenjima kakva je napravila u svom poljoprivrednom
sektoru.
84
5. Raspoloive opinske, kantonalne i entitetske kapacitete BiH moe staviti na

raspolaganje vlastitom poljoprivrednom razvoju i integraciji sa EU, ali svoju
makroekonomsku politiku i privredno zajednitvo sa svijetom, ona moe graditi samo na
osnovu dravnih zakona.
6. Na temelju prednjeg, moe se konstatovati da odluni uticaj na poljoprivrednu djelatnost
treba da imaju osnovni dravni zakoni koji direktno ili indirektno ureuju cjelokupnost
drutvenog i proizvodnog ustroja sektora. Na nivou BiH takvih donesenih zakona ima
vie od 30, pa se od njih ovdje spominju samo;
Zakon o privrednim drutvima, Zakon o spoljnotrgovinskoj politici, Zakon o

carinskoj tarifi, Zakon o carinskoj politici, Zakon o zadrugama, Zakon o
veterinarstvu, Zakon o hrani, Zakon o opoj sigurnosti proizvoda, i Zakon o porezu
na dodanu vrijednost, Zakon o konkurenciji, Zakon o zatiti potroaa i dr.,
sa veim brojem izdanih odluka, pravilnika i dr. koje se odnose na navedene

zakone.
7. Uz preferisanje krovnih (bh.) zakona sa kojima se jedino grade putevi u svijet, treba brzo
pristupiti poboljanju postojeih te okonanju, ili izradi niza nedostajuih zakona meu
kojima;
Zakona o poljoprivredi kao krovni zakon, Zakona o stoarstvu novi, Zakona o
poljoprivrednom zemljitu novi, Zakona o katastru, Zakona o ekolokoj
poljoprivredi, Zakona o vinogradarstvu - iz koga e proizii Pravilnik o
vinogradarskom katastru, Zakona o vinu, Zakona o pelarstvu, Zakona o
slatkovodnom i morskom ribarstvu, Zakona o strunoj poljoprivrednoj slubi,
Zakona o tedno-kreditnim udruenjima, Zakona o restituciji, Zakona o agrozonama
u poljoprivredi BiH, Zakona o podrujima sa oteanim uslovima privreivanja u
poljoprivredi BiH, i dr.
8. Svi navedeni zakoni (i podzakonski akti) jednako kandiduju svoju vremensku aktuelnost
donoenja, ali se zadae poput;
donoenja Zakona o poljoprivredi FBiH (i BiH), ipak nameu kao temeljni razvojni
poduhvati, budui bi sa njime bila definisana brojna ivotna pitanja sektora i napose
statusa poljoprivrednog proizvoaa, te
implementiranja tek donesenog Zakona o inspekcijama u FBiH, nude da osiguraju

snaniju razvojnu ulogu drave na svim nivoima.
injenica je da u poljoprivrednoj legislativi nedostaje opi zakon ''Lex generalis'', kojim bi se
zakonodavno regulisalo i uvezalo sveukupno podruje poljoprivrede, ukljuujui brojna pitanja koja jo
direktno nisu zakonski ureena. Zakon o poljoprivredi FBiH/BiH je takav krovni dokument kojim se
funkcionalno odreuje to je potrebno u poljoprivredi, na nain da se objedine i definiu osnovni
sadraji u ovom podruju. Ovim zakonom je potrebno na jedinstven nain regulisati sva najvanija
pitanja iz agrara, a posebno definisati ciljeve i mjere poljoprivredne politike.
9.2. Potrebe za budunost

9.
Uprkos raznolikosti i kompleksnosti ustavnog ureenja, evidentni su procesi koji se

deavaju u pravcu poboljanja raspodjele nadlenosti vezanih za poljoprivredni sektor sa
entiteta na dravni nivo.
Na tom planu veoma je vaan Memorandum o zajednikoj saradnji, kao usvojeni

dokument oba entitetska ministarstva poljoprivrede iz juna 2001. godine. U njemu su,
izmeu ostalog, preuzete obaveze usklaivanja postojee unutranje zakonske
85
regulative izmeu entiteta i gradnje novih zakona na nivou BiH u skladu sa

regulativom EU.
10. U cilju pripreme za predstojee procese integracije, u skoroj budunosti mora se izvriti
harmonizacija politika i legislative sa procedurama i standardima EU i WTO, te
uspostaviti potrebni institucionalni kapaciteti.
Pri tome treba imati u vidu da je EU legislativa poljoprivrednog sektora posebno

sloena i obimna, budui da ini oko 40% ukupnog EU acquis communautaire.
11. Sve prethodno ukazuje na hitnu potrebu da se razviju zajednike i koordinirane politike i
strategije u vezi ekonomskog i strukturnog razvoja sektora;
stoga se trebaju otkloniti sve vrste prepreka, a posebno zakonske, kako bi se

poljoprivredi i prehrambenoj industriji omoguila to skorija konkurentnost na tritu
EU.
12. Nedostatak institucionalnih kapaciteta za razvoj, koordinaciju i monitoring

poljoprivrednih politika i legislative je velika konica brem razvoju i napretku sektora.
Za to;
treba jaati institucionalne kapacitete na svim nivoima, poevi od postojeih

entitetskih do osnivanja novih dravnih ministarstava, i
potrebna je jasnija i preciznija podjela nadlenosti, pri emu treba imati u vidu da su
kantoni, a posebno opine, najblii poljoprivrednom proizvoau, ruralnom
stanovnitvu i preraivau, pa je nuno da se ojaaju institucionalni kapaciteti i na
ovim nivoima.
Poto se legislativa EU i sama stalno mijenja, time je jo vie uslonjeno i oteano njeno
bh. sustizanje i oponaanje. Stoga, samo dosljedno pridravanje vizijski postavljenih
ciljeva i standarda u gradnji konkurentskog poljoprivrednog sektora koji e doprinositi
privrednom razvoju drave, pribliavat e i njegovu legislativu evropskoj i drati je na
onoj strani puta koja vodi u budunost.
86
10. INSTITUCIJE ZA PODRKU

SEKTORU
BiH je potreban efikasan i konkurentan poljoprivredni sektor s kojim e postati dostojan
partner vanjskom okruenju. Put do takvog sektora vodi preko modernih zakona i na njihovim
temeljima jasno uspostavljenih institucionalnih kapaciteta.
1.
Poljoprivredna proizvodnja moe se razvijati samo uz odgovarajuu institucionalnu

podrku svih faktora koji u njenom lancu imaju odgovarajue obaveze i dunosti. Svi oni
i vani su i efikasni razmjerno rangu u vertikali svoje strukture, i to idui od opine pa
preko kantona i entiteta do drave kao vrhovnog autoriteta vlasti.
2.
Problem je to neke vane institucije jo su u formiranju ili nisu formirane, dok se kod
onih koje postoje kriju znaajne rezerve za unapreenje njihovog rada. Sve one treba da
se nalaze na zajednikom zadatku;
a. da se poljoprivredi kao privrednoj djelatnosti osigura skladno i efikasno djelovanje, i
b. da ljudi koji se odlue profesionalno baviti ovom djelatnosti znaju gdje i na koji nain
mogu rijeiti probleme u svom radu.
Uprava nad poljoprivrednim sektorom dana je svim nivoima vlasti, to znai da se ona odvija
na etiri bh. administrativne adrese; dravnoj, entitetskoj, kantonalnoj i opinskoj. DB BiH
koji je uspostavljen 2000. godine, ima vlastitu shemu uprave sektorom.
10.1. Institucije na nivou BiH

10.1.1. Spoljna trgovina,
porezi i carine
3.
Meu brojnim funkcijama koje vri, upravljanje zdravljem ivotinja i biljaka te jo nizom
pitanja iz oblasti poljoprivredno-prehrambenog sektora dano je u zadatak Ministarstvu
spoljne trgovine i ekonomskih odnosa. Ovo ministarstvo djeluje od uspostave Vijea
ministara i jedno je od 10 ministarstava koja postoje na dravnom nivou. Ima iroke
ekonomske nadlenosti koje ukljuuju i dravno predstavljanje poljoprivrednog sektora.
Njima su obuhvaena sljedea podruja poljoprivrednog ivota;
4.
a/ spoljnotrgovinska i carinsko-tarifna politika, b/ priprema ugovora i sporazuma u domenu

ekonomskih odnosa sa drugim zemljama, c/ priprema i izrada makroekonomskih i stratekih
dokumenata u domenu ekonomskih odnosa, d/ jedinstveni ekonomski prostor, e/ kontrola uvoza
i izvoza roba i usluga, f/ zatita potroaa i konkurencija, g/ koordinacija meunarodne
ekonomske pomoi (osim pomoi EU), h/ veterinarska pitanja, i/ provedba Zakona o carinskoj
politici BiH, j/ provedba Zakona o akcizama BiH, i k/ provedba Zakona o PDV.
Ministarstvo radi putem brojnih odjeljenja, od koji se dva bave pitanjima poljoprivrednog
sektora. To su;
Odjeljenje za spoljnu trgovinu, politiku i kontrolu, i
Odjeljenje za koordinaciju uprave prirodnim resursima.
Nedovoljno posjedovanje poljoprivrednih specijalistikih znanja, oba odjeljenja

nadoknauju konsultacijama sa entitetskim poljoprivrednim ministarstvima. S obzirom na
87
nedovoljne ljudske kapacitete i u samim poljoprivrednim ministarstvima, to je pitanje koje

bi radi poboljanja kvaliteta rada, trebalo rijeiti.
10.1.2. Upravljanje zdravljem

ivotinja i biljaka
Zdravlje ivotinja
5.
U sastavu MSTEO u decembru 2000. godine ustanovljen je Ured za veterinarstvo BiH sa

sjeditem u Sarajevu. Ovim uredom je stvorena prva pretpostavka za dravnu
organizaciju veterinarskog servisa.
Ured predlae propise Vijeu ministara BiH na osnovu Zakona o veterinarstvu

BiH. Meu mnogim propisima koji su predvieni ovim zakonom su i sljedei;
jedinstvenih mjera, metoda i postupaka kontrole bolesti ivotinja s liste

Meunarodnog zoosanitarnog kodeksa OIE,
veterinarskih uslova za meunarodni promet ivotinja i proizvoda

ivotinjskog porijekla,
uslova za registrovanje objekata za klanje ivotinja i preradu ivotinjskih

proizvoda, i
jedinstvenog programa monitoringa i kontrole biorezidua u ivotinjama, te

proizvodima i sirovinama ivotinjskog porijekla.
Ured koordinira;
rad granine veterinarske inspekcije i predlae propise jedinstvene

dokumentacije za uvoz i izvoz ivotinja i proizvoda ivotinjskog porijekla, i
uspostavljanje jedinstvenog informacijskog sistema granine veterinarske

inspekcije.
Ured odgovara za
6.
osiguranje sredstava za provoenje kontrolnih programa u cilju

iskorjenjivanja bolesti koje se obvezno moraju prijaviti,
izdavanje veterinarskih certifikata za izvoz proizvoda i sirovina,
ograniavanje ili zabranjivanje trgovine ivotinjama, prehrambenim
proizvodima i sirovinama kada se pojave ivotinjske zarazne bolesti ili drugi
veterinarski razlozi, i
donoenje odluka o nepostojanju veterinarsko-zdravstvenih smetnji za uvoz
ivotinja, prehrambenih proizvoda, sirovina, lijekova, medicinskih pomagala,
stone hrane i sl.
Ured sarauje s meunarodnim veterinarskim, zdravstvenim i slinim

institucijama i udruenjima, kao to su OIE, WHO, FAO, Evropska komisija i
dr.
U sklopu Ureda operativno djeluje Agencija za identifikaciju ivotinja koja ima sjedite u
Banjoj Luci.
Vana funkcija ove institucije je stvaranje dravne baze podataka o broju i kretanju
ivotinja u skladu sa propisima EU.
88
Zdravlje biljaka
7.
MSTEO je do sada preduzeo niz aktivnosti iz podruja poljoprivrede, posebno u oblasti

fitosanitarne legislative. U tim aktivnostima primarnu vanost ima doneseni Zakon o
zatiti zdravlja bilja, te Zakon o fitofarmaceutskim sredstvima, i Zakon o sjemenu i
sadnom materijalu poljoprivrednih biljaka, ali je njihova primjena jo uvijek nia od
eljene, zato postoje odgovarajui razlozi. Oni se vide u nedostajuim finansijskim
sredstvima kojima bi se vrio jai uticaj i postizao dublji profesionalni uvid u politiku
ovog sektora. Takoer, raspoloivi mali broj profesionalnog osoblja ne dozvoljava vii
kvalitet u radu, pa su to osnovna ogranienja koja bi trebalo otklanjati u narednom
vremenu.89
8.
Druga vana ustanova koja djeluje pod nadzorom MSTEO je Uprava BiH za zatitu
zdravlja bilja. Osnovana je na temelju Zakona o zatiti zdravlja biljaka krajem marta
2004. godine i ima sjedite u Sarajevu. Obavlja niz poslova iz domena zdravlja biljaka,
meu kojima se ovdje navode samo sljedei;
kreiranje politike zatite zdravlja biljaka,

pripremanje zakonskih propisa, praenje,
analiza i procjenjivanje zdravstvenog stanja biljaka u zemlji i inozemstvu,
koordiniranje sa nadlenim organima entiteta i DB BiH,
uspostavljanje i voenje registara, evidencija i listi u saradnji sa entitetima i DB
BiH,
praenje programa koji su u vezi s mjerama spreavanja unoenja i irenja tetnih
organizama i briga o implementaciji programa,
predlaganje i praenje mjera za spreavanje, suzbijanje i iskorjenjivanje tetnih
organizama,
izrada izvjetaja, analiza, informacija i drugog za domaa slubena tijela i
meunarodne organizacije,
saradnja u izradi meunarodnih sporazuma iz oblasti zdravlja biljaka i briga za
njihovu implementaciju,
uvoenje i odravanje sistema informisanja iz oblasti zdravlja biljaka,
predstavljanje BiH u meunarodnim tijelima i organizacijama iz oblasti zdravlja
biljaka i dr.
Predvieno je da Uprava ima Vijee za zdravlje bilja kao struno savjetodavno tijelo koje
je sastavljeno od strunjaka iz oblasti zdravlja biljaka, poljoprivrede, umarstva, nauke i
obrazovanja.
9.
Istim zakonom predvieno je da Uprava moe vriti verifikaciju osnivanja udruenja iz

oblasti zdravlja biljaka kao profesionalnih i amaterskih organizacija koje obavljaju
aktivnosti zatite biljaka u javnom interesu;
udruenju koje ispunjava uslove ovog zakona dodjeljuje se status udruenja od

javnog interesa za vrijeme od najvie pet godina, sa mogunosti jednako tolikog
produenja.
10. Zbog izuzetne vanosti biljne proizvodnje i razvojnih planova koje BiH moe da ima s
njom,
hitno bi trebalo pristupiti uspostavi dravne referentne laboratorije za zatitu

biljaka.
89
Ovakva ocjena iznesena je u Breternitz i sar. (2004), str. 26. Ovaj izvor posluio je za dobijanje i drugih vanih podataka i
vrijednih informacija bez kojih ne bi bilo mogua kvalitetno predstaviti ovo poglavlje.
89
10.1.3. Upravljanje kvalitetom hrane

Kvalitet i zdravstvena
ispravnost
11. Zadovoljavajua zdravstvena i ekoloka ispravnost ljudske i stone hrane pitanje je
kvaliteta ivljenja bh. stanovnitva, ali i upravljanja tom hranom u skladu sa pravilima i
standardima EU. Uz ranije definisanu zatitu potroaa,90 tokom 2004. godine usvojena
su etiri okvirna dravna zakona kojima su regulisana pitanja;
a/ tehnikih zahtjeva za proizvode i ocjenjivanja njihove usklaenosti,
b/ nadzora nad tritem proizvoda,
c/ ope sigurnosti proizvoda, i
d/ zdravstvene ispravnosti ljudske i stone hrane.91
U nedostatku novih, u BiH se jo primjenjuju ex jugoslavenski standardi i pravilnici o kvalitetu proizvoda
i metodama kontrole (Uredba sa zakonskom snagom o preuzimanju i primjenjivanju saveznih zakona koji
se u BiH primjenjuju kao republiki zakoni Sl.L BiH br. 2/1992.). U FBiH je u pripremi Zakon o
zdravstvenoj ispravnosti i zdravstvenom nadzoru nad hranom i predmetima ope upotrebe.
12. Meu navedenim propisima, posebnu panju pobuuje doneseni Zakon o hrani, na
temelju kojeg je predvieno osnivanje Agencije za sigurnost hrane BiH. Ova institucija
ozvaniena je sredinom aprila 2005. godine sa zadaom da se brine o sigurnosti ljudske i
stone hrane, ali jo nije i praktino uspostavljena. Kad se i to desi, ona e trebati da bude
pod direktnom ingerencijom Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja BiH ije se
osnivanje takoer oekuje.
13. Sa osnivanjem Agencije, treba da se pokrenu mnoge funkcije iz oblasti sigurnosti hrane
kao;
savjetovanje i podrka MPRR u pripremi legislative i politike iz sigurnosti hrane,
pravljenje ekspertiza u oblastima koje se tiu sigurnosti hrane (analiza rizika, higijenska
proizvodnja hrane ukljuujui sisteme kvaliteta ISO 9001-2000, ISO 15161 i Codex
Alimentarius),
meunarodna saradnja kao kontakt taka za Codex Alimentarius, EU, FAO i WHO,
monitoring inspekcije sigurnosti hrane na entitetskim nivoima i izmeu tih nivoa, te praenje
tokova njene distribucije,
izdavanje izvoznih, uvoznih i meunarodnih certifikata u vezi sigurnosti hrane,
davanje savjeta za uspostavljanje certificiranih infrastruktura za testiranje i akreditaciju,
davanje strunih savjeta u oblastima aditiva za ljudsku i stonu hranu, sredstava za zatitu
bilja i njihovih rezidua u hrani, GMO, dijetetskih proizvoda, bioloke opasnosti, kontaminenata
u lancu ishrane i dr.,
uzorkovanje i testiranje (laboratorijska infrastruktura, nadlenosti, certifikacija).
donoenje propisa o uslovima i zahtjevima za proizvodnju ekoloke i organske hrane,
podravanje baze podataka o poljoprivredno-preraivakim preduzeima,
koordiniranje sa Odjeljenjem za veterinarstvo novog (kad se osnuje) MPRR i Uredom za

veterinarstvo BiH, itd.92
90
Zakon o zatiti potroaa u BiH (SGl BiH br. 17/2002.), i Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zatiti potroaa Bosni
i Hercegovini (SGl BiH br. 44/2004.).
91
Zakon o tehnikim zahtjevima za proizvode i ocjenjivanju usklaenosti (SGl BiH br. 45/2004.), Zakon o nadzoru nad
tritem u BiH (SGl BiH br. 45/2004.), Zakon o opoj sigurnosti proizvoda (SGl BiH br. 45/2004.), i Zakon o hrani (SGl BiH
br. 50/2004.).
92
Breternitz i sar. (2004); str. 124.
90
14. Institut za standarde, mjeriteljstvo i intelektualno vlasnitvo BiH formirao je krajem

2004. godine Tehniki komitet BAS/TC 43 - Tehnologija hrane, sa sjeditem u
Sarajevu.
Komitet treba da obuhvati standardizaciju u oblasti tehnologije hrane ukljuujui

poljoprivredne i prehrambene proizvode koji se koriste kao ljudska hrana i hrana za
ivotinje, to podrazumijeva nazive, specifikacije proizvoda, uzorkovanje, metode
ispitivanja, pakovanje, uvanje i transport, procese u prehrambenoj industriji,
postrojenja i opremu za prehrambenu industriju, materijale u kontaktu sa hranom,
mikrobiologiju hrane, aditive itd.,
Tehniki komitet se opredijelio za preuzimanje meunarodnih standarda metodom

korica. To znai da se BAS koricama pridruuju preuzeti meunarodni standardi na
engleskom jeziku. Domai rok za donoenje BAS za podruje hrane je kraj 2006.
godine.93
15. Predstoje ive domae aktivnosti na donoenju standarda, te na temelju njih i izradi
pravilnika o kvalitetu i sigurnosti hrane. Ovim se treba postii evropski visok nivo zatite
ivota i zdravlja stanovnitva, to podrazumijeva;
a. preuzimanje meunarodnih standarda iz oblasti kvaliteta i sigurnosti hrane,
b. donoenje pravilnika o kvalitetu hrane i metodama ispitivanja,
c. harmonizaciju bh. Zakona o hrani sa meunarodnim zahtjevima, kako bi se olakao
slobodni protok hrane,
d. nadzor i koordinacija svih aktivnosti neophodnih za proizvodnju kvalitetne i sigurne
hrane od njive do trpeze,
e. nadzor i koordinacija registracije i odobravanja objekata za proizvodnju sigurne
hrane i izrada kriterija za odobravanje,
f. edukaciju potroaa o kvalitetnoj i sigurnoj hrani kroz udruenja potroaa,
g. donoenje propisa o uslovima i zahtjevima za proizvodnju ekoloke hrane, i
h. donoenje propisa o uslovima i zahtjevima za organsku proizvodnju hrane.
16. Druga po redu vana institucija koja u domeni vlastitih nadlenosti obuhvaa i hranu je
Institut za akreditaciju BiH (BATA) takoer sa sjeditem u Sarajevu. U okviru irokog
spektra svojih sposobnosti, taj institut ovlaten je da vri, kontrolie i prati
akreditovanje institucija za certifikaciju poljoprivrednih i preraivakih preduzea i

njihovih laboratorija.
Ovaj institut ima odluujuu vanost za poljoprivredno-prehrambeni sektor, budui je

svim njegovim preduzeima potrebno da budu certificirani na temeljima EU procedura
kako bi mogli izvoziti svoje proizvode. Stoga, sada dravne, u budunosti i privatne
laboratorije, moraju od Instituta pribaviti akreditaciju za kontrolu kvaliteta na temeljima
domaih i meunarodnih standarda hrane i poljoprivrednih proizvoda koji se uvoze i
izvoze. Kadrovsko i tehniko opremanje domaih laboratorija zbog vanosti izvoza
smatra se prvim prioritetom, kako bi bile sposobne za vrenje ove funkcije.
17. Specijalizovani polujavni i privatni instituti i asocijacije koji bi se tek mogli stvarati,
trebali bi predstavljati zavrni i izuzetno znaajan okvir u razvoju sektora na njegovom
putu za EU. Stvaranje novih i preorijentaciju (uu specijalizaciju) postojeih institucija i
93
Dio standarda prihvaen je i objavljen u Glasniku Instituta za standarde, mjeriteljstvo i intelektualno vlasnitvo br 3, iz
2005. godine. Time su ovi standardi dobili status bh. standarda.
91
instituta u BiH bi trebalo ukljuiti u dugoronu politiku i strategiju poljoprivrednog

sektora, o emu e biti rijei na sljedeim stranama.
Kontrola ispravnosti
18. Za kontrolu kvaliteta i sigurnosti hrane potrebno je uspostaviti opremljene laboratorije za
vie nivoa i sa razliitim nadlenostima kako slijedi;
a. jednu referentnu laboratoriju na dravnom nivou koja e saraivati sa EU
referentnim laboratorijima,
b. dravne slubene laboratorije na regionalnim nivoima koje e vriti
svakodnevnu kontrolu hrane;
broj ovih laboratorija i mjesto gdje e biti locirane treba oprezno procijeniti,
i
one obavezno moraju biti akreditovane,
c. komercijalne privatne laboratorije koje e se na trinoj osnovi baviti

pruanjem usluga;
i one moraju biti akreditovane.
d. laboratorije u pogonima proizvodnje hrane za svakodnevne rutinske analize.
10.1.4. Ujedinjeno upravljanje razvojem

Viestran ruralni razvoj
19. Viesmjeran i raznorodan ruralni razvoj dugoroan je strateki pravac bh. drutva, a
poljoprivreda u njemu je jedna od vodeih djelatnosti. Da se tom razvoju dadne potreban
nivo organizacije, krajem aprila 2004. godine ustanovljeno je Vijee za poljoprivredu i
prehrambenu industriju, umarstvo i ruralni razvoj BiH, kao radno i savjetodavno
tijelo Vijea ministara BiH.
20. Vijee ini; a/ ministar spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH kao predsjedavajui,
b/ direktor Direkcije za evropske integracije BiH, c/ ministar poljoprivrede, vodoprivrede
i umarstva FBiH, d/ ministar energije, rudarstva i industrije FBiH, e/ ministar za
izbjeglice i raseljene osobe FBiH, f/ ministar poljoprivrede, umarstva i vodenih resursa
RS, g/ ministar za privredu, energiju i razvoj RS, te h/ ministar za izbjeglice i raseljene
osobe RS.
21. Vijee ima nadlenosti i ovlatenja da Vijeu ministara BiH predlae mjere i procedure
kako bi se, izmeu ostalog ;
transformisala poljoprivredna i umska proizvodnja, dostigla efikasna i meunarodno

konkurentna poljoprivredna proizvodnja, te dobio isti takav prehrambeni sektor,
iznali dodatni prihodi za poljoprivrednike i stanovnike ruralnih podruja, poboljala
prerada i promet poljoprivrednih proizvoda, postigao odriv ruralni razvoj
promovisanjem zemljoradnje, umarstva i drugih ekonomskih aktivnosti u harmoniji sa
prirodom, itd.94
22. Sadraj rada i zadaci Vijea veoma su iroki i obuhvaaju kako slijedi;
94
saradnju sa nadlenim ministarstvima i drugim institucijama iz oblasti poljoprivrede,

umarstva i ruralnog razvoja,
Ostale obaveze odnose se na razvoj umarstva.
92
preispitivanje svih do sada zakljuenih meunarodnih ugovora iz oblasti

poljoprivrede, umarstva i ruralnog razvoja BiH, i
prihvaanje odgovornosti za izradu Nacionalnog plana za poljoprivredu, umarstvo i

ruralni razvoj 2005-2010., te njegovo dostavljanje Koordinacionoj komisiji za
ekonomski razvoj i evropske integracije.
Ujedinjenje politike
razvoja
23. Radu na entitetskim zakonima o poljoprivredi, kao dobra paralela ili alternativa
pretpostavlja se izrada dravnog Zakona o agrobiznisu i ruralnom razvoju.
24. Taj zakon trebao bi da stvori pravni okvir s ciljem uspostavljanja takoer svedravnog
Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja (MPRR), to bi zasigurno otvorilo nove
prostore za;
postavljanje do sada nepostojeih funkcija jedinstvene dravne poljoprivredne politike

i uspostavu te politike,
dalje korake u stvaranju jedinstvenog bh. trita poljoprivrednih i prehrambenih

proizvoda,
bolje nadziranje uspostavljenih i stvaranje novih funkcija na dravnom nivou,
snanije uspostavljanje dravne legislative, te
efikasniji ulazak u WTO i bolje pripreme u prikljuenju EU.
Stvaranje ministarstva sektora na nivou drave ve se dulje zagovara i ima podrku MZ,
domaih vlasti, ali i asocijacija poljoprivrednika i djelatnika preraivake industrije.
10.2. Institucije na nivou Federacije BiH

10.2.1. Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva
25. Najviu funkciju uprave nad poljoprivrednim sektorom u FBiH vri Ministarstvo
poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva. Ovo ministarstvo ima upravne i strune
nadlenosti nad zatitom i koritenjem poljoprivrednog zemljita, zatitom zdravlja
ivotinja i biljaka, biljnom i stonom proizvodnjom, sigurnosti ljudske i stone hrane,
umarstvom, lovstvom i vodoprivredom, te odgovarajuim inspekcijskim slubama. Od
poetka 2006. godine, data mu je u nadlenost i prehrambena industrija.
26. Svoj rad Ministarstvo obavlja kroz odgovarajue sektore; (poljoprivredu, prehrambenu
industriju veterinarstvo i umarstvo), i jednu upravu (umarstvo). Mada je novim
zakonom drugije regulisano, unutar Ministarstva jo uvijek funkcioniraju inspekcijske
slube.
Sektor za poljoprivredu
27. Sektor za poljoprivredu ciljeve i sadraj djelovanja ima u trinom i strukturalnom
razvoju poljoprivrede, razvoju ruralnih podruja, podrci cijenama, razvoju i zatiti
poljoprivrednog zemljita, zatiti zdravlja biljaka i javnog zdravstva, upotrebi pesticida,
te pripremi odgovarajue legislative i sl.
93
28. Do posljednje funkcionalne dopune koja je izvrena sredinom jula ove godine, 95 Sektor
poljoprivrede je bio podijeljen u dva odjeljenja; a/ Odjeljenje za novane podsticaje i
projekte u poljoprivredi, i b/ Odjeljenje za praenje i razvoj poljoprivrede. Aktuelni
zadaci rada oba odjeljenja u kojem zbog objektivnih razloga sada uglavnom preteu
stalni inspekcijski i obimni operativni poslovi, trai vie budueg prostora za sljedee
aktivnosti;
analizu politike sektora koja ukljuuje kreiranje i razvoj te politike sa ocjenjivanjem i

monitoringom programa podrki,
traenje mogunosti za viegodinje planiranje podrki i blagovremeno reagovanje na

njihove godinje sheme,
vee uee u kreiranju i praenju poljoprivredne trgovinske politike,
vie uee u izradi legislative,
prikupljanje i stvaranje baze podataka u sektoru,
uspostava mree podataka poljoprivrednog raunovodstva (FADN),
pojednostavljivanje
organizacijama,
uspostavu koordinacije rada kantonalnih strunih slubi,
jaanje organizacija poljoprivrednih proizvoaa za marketing, i
uspostavu laboratorija za kontrolu zdravlja biljaka i ivotinja.
procedura
koordinacije
sa
kantonima
nevladinim
29. FBiH ima znaajne planove u pogledu budunosti biljne proizvodnje, pa se zatiti
zdravlja biljaka mora posvetiti duna panja. Zbog toga bi se unutar Ministarstva mogla
formirati posebna jedinica za ovu aktivnost, s tim da ona, zbog moguih sukoba interesa,
treba biti nezavisna od trinih mjera i podsticaja proizvodnji;
jednako treba uspostavljati i jaati akreditovane laboratorije za zdravlje biljaka na

entitetskom (federalnom) nivou.
Sektor za prehrambenu industriju

30. Od nedavno izvrenog preustroja, postojeoj strukturi MPV, iz Ministarstva energije,
rudarstva i industrije kojem je do tada pripadalo, pridodano je i nadasve vano podruje
prehrambene industrije, ime je konano uspostavljena prirodna veza iroke oblasti
proizvodnje poljoprivrednih proizvoda sa njihovom preradom. Ovaj sektor svoje
donesene i pridodane funkcije usmjerit e na unapreenje prehrambene industrije i
proizvodnje hrane u cjelini, i to osobito u podrujima;
jaanja i podravanja preduzea za preradu hrane i njihovih organizacija za

marketing,
povezivanja preduzea i organizacija za poljoprivrednu proizvodnju i unapreenje

njihove saradnje sa prehrambenom i ostalim preraivakim industrijama,
uestvovanja u uspostavljanju i davanju strunih savjeta za preraivae hrane,
uea u izradi nedostajue i modernizaciji postojee legislative,
prikupljanja i stvaranja baza podataka,
davanja podrke za uvoenja ISO i CEN standarda i sl.
95
Prema Zakonu o izmjenama i dopunama Zakona o federalnim ministarstvima i drugim tijelima federalne uprave (SN FBiH
br. 38/2005. od 4.7.2005.).
94
31. Dostignuti sadraj rada Ministarstva u sektoru poljoprivrede, uz vidne rezultate koji
svjedoe o napretku, upuuju i na potrebe daljih koraka u uspostavljanju posebnih
organizacijskih jedinica koje bi se bavile;
uspostavom, analizom i razvojem politike sektora poljoprivrede i prehrambene

industrije, odnosno upravljanjem dogaajima koji se tiu sadanjeg i budueg
sadraja rada ovih njegovih jedinica,
vrstom vezom sa MPRR (kad bude osnovano) i primanjem pomoi u usaglaavanju i

harmonizaciji strategija poljoprivrednog razvoja na entitetskim i regionalnim nivoima,
i
koordiniacijom kantonalnih strunih poljoprivrednih i ostalih slubi u dijelu

prehrambene industrije po uputstvima kakve je svojevremeno dao EU projekt o
njihovoj uspostavi i razvoju u BiH.96
Sektor za veterinarstvo
32. Ovaj sektor ima ciljanu zadau u zatiti ivotinjskog i javnog zdravlja na teritoriji FBiH i
van nje. Njegove osnovne funkcije iskazane su unutranjom organizacijom ministarstva,
a sastoje se u;
epizootiolokom istraivanju,
preduzimanju mjera zdravstvene zatite ivotinja, naroito u odnosu na spreavanje

pojava, te suzbijanje i iskorjenjivanje zakonom odreenih i drugih zaraznih bolesti
ivotinja, kao i stavljanje u promet lijekova koji se upotrebljavaju u veterinarstvu,
registraciji i praenju uslova u objektima za proizvodnju namirnica animalnog
porijekla;
izradi programa praenja rezidua,
organizovanju mree dijagnostikih laboratorija,
monitoringu prometa vetrinarskih lijekova i UO,
praenju proizvodnje i prometa hrane za ivotinje,
monitoringu identifikacije i dobrobiti ivotinja,
organizovanju rada vetrinarsko-zdravstvene slube,
preduzimanju mjera za zatitu zdravlja ljudi od bolesti koje se na ljude mogu prenijeti
sa ivotinja, sirovina, proizvoda i otpadaka ivotinjskog porijekla, te
ueu u pripremanju strunih rjeenja za izradu zakona i drugih propisa iz oblasti

veterinarske djelatnosti.
33. Pred sektorom stoji i niz drugih vanih funkcija, i to osobito onih koji se tiu politike
uprave i razvoja. To su;
kreiranje politike veterinarske uprave,
pravljenje zakona usklaenih sa standardima EU,
dobra koordinacija sa veterinarskim slubama u kantonima,
dobra koordinacija sa dravnim Uredom za veterinarstvo, i dr.
Za sve ove funkcije sektor sada nema dovoljne kadrovske kapacitete, pa ih u budunosti
treba jaati.
96
Oba ova prijedloga sadrana su u Breternitz i sar. (2004), str. 38.
95
Sektor za vodoprivredu
34. Voda je jedan od glavnih resursa prirode, pa se staranje nad njom postavlja kao vana
funkcija upravljanja poljoprivrednom proizvodnjom. S tim ciljem teritorij FBiH
podijeljen je na dva vodna podruja (rijeka Sava i Jadransko more) i est glavnih slivni
podruja (Una, Vrbas, Bosna, Drina, Neretva sa dijelom sliva Trebinjice i Cetina sa
dijelom sliva Krke).
35. Prema Zakonu o vodama, poljoprivreda je jedan od 12 korisnika vodnih resursa.97
Nadlenost u izdavanju vodoprivrednih saglasnosti za njene potrebe (sistemi za
odvodnjavanja, sistemi za navodnjavanje, izgradnja ribnjaka, koritenje mineralnih
sirovina i sl.) jednako su podijeljene izmeu federacijskih i kantonalnih upravnih tijela.
Uz navedeno, poljoprivreda se javlja kao jedan od moguih uzronika erozije, ali i kao
rtva slabe zatite od poplava.
36. Organizaciju upravljanja vodama u FBiH obavljaju dva preduzea; Javno preduzee za
''Vodno podruje slivova Jadranskog mora'' i Javno preduzee za ''Vodno podruje
slivova rijeke Save''. Ova preduzea unutar svojih drugih obaveza, zaduena su i za
davanje saglasnosti kad su u pitanju hidro-melioracijski sistemi i planovi razvoja
poljoprivrede u dijelu koji se odnosi na vodni reim.
37. Uz sektor za vodoprivredu koji funkcionie unutar MPV, zakonom je inaugurisano i
Federalno vijee za vode, i to kao savjetodavno tijelo koje treba da se brine o svim
bitnim pitanjima stratekog razvoja vodoprivrede i upravljanja vodnim resursima.
38. Pred Sektorom za vodoprivredu i navedene dvije institucije, trebali bi da stoje krupni
zadaci budueg poljoprivrednog i ruralnog razvoja. Za ovo se istiu samo sljedea dva
temeljna razloga;
a. sa stajalita budueg razvoja, poljoprivreda se moe javiti kao znaajan zagaiva
tla, pa se zatita voda stavlja kao jedan od najvanijih prioriteta brige domaeg
ovjeka, i
b. naspram ovog, poljoprivreda sa svojim sadanjim skromnim udjelom od 0,4%
navodnjenih i neto vie odvodnjenih poljoprivrednih povrina, daje BiH zadnja
mjesta meu dravama Evrope i Svijeta.
To bi trebali biti dovoljni razlozi za pozive da se problemima upravljanja vodom i

njenom veem koritenju u poljoprivredi posveti maksimalan znaaj.
Prijedlozi za irenje rada MPV
39. Uvaavajui sve to je do sada postignuto, MPV bi trebalo kadrovski i tehniki jaati
kako bi se, uz dosadanje zadae na unapreenju biljne i stone proizvodnje, vie
okrenulo prema funkcijama razvojnog i kreativnog karaktera. Razvojem tih funkcija
teilo bi se;
97
daljem rjeavanju razvojnih problema biljne i animalne proizvodnje,
uspostavi i snaenju funkcija prerade proizvoda i marketinga,
izuavanju i davanju podrke pojedinanim tritima proizvoda,
kreiranju politike sektora i njegovog upravljanja,
irenju te politike na podruja ruralnog razvoja, okolia i sl.,
jaanju informacijske funkcije naspram kantona i opina, i
SN FBiH br 18/1998.
96
koordiniranju svih sektorskih institucija te harmonizaciji svih dogaaja do nivoa

FBiH, kako bi ih dalje prosljeivali na dravni nivo u skladu sa standardima EU.98
10.2.2. Strukture izvan MPV

Ministarstva
40. Nad proizvodnjom i upotrebom hrane u FBiH ingerencije imaju jo tri ministarstva;
Ministarstvo zdravstva sa Inspektoratom ispravnosti hrane, Ministarstvo trgovine sa
Odjeljenjem za kontrolu kvaliteta, i Ministarstvo za okoli.
Komorski sistem
41. U FBiH veoma je razvijen komorski sistem podrke privredi i openito ekonomiji
zemlje. Na elu tog sistema nalazi se Privredna komora FBiH za kojima slijede
kantonalne privredne komore. U veini njih proizvodnja hrane locirana je u odgovarajua
odjeljenja;
u tom domenu sve one tijesno sarauju sa odgovarajuim upravnim institucijama

vlasti, te korespondirajui s njima i irokom javnosti, esti su analitiari i
predlagai rjeenja za aktuelne poljoprivredne probleme.
10.3. Institucije na nivou kantona

Sheme organizacije
42. Po ustavnim rjeenjima kantoni su odgovorni za upravljanje prirodnim resursima i
njihovo koritenje, pa su nad njima uspostavljeni odgovarajui, ali ne i uniformni nivoi
upravljanja. Kad je u pitanju poljoprivreda, umarstvo i vodoprivreda, u njih est nad
ovim resursima ingerencije imaju odgovarajua kantonalna ministarstva. U ostala etiri
kantona te obaveze smjetene su u okvire ministarstava privrede i kao takve date su
odjeljenjima tih ministarstava ili sektorima. Po takvom dvojnom uspostavljanju
upravljanja ovim resursima, dobiva se slika kakva slijedi;
Kantoni koji imaju ministarstva poljoprivrede, umarstva i

vodoprivrede
Posavski, Tuzlanski, Srednjobosanski, Unsko-sanski,

Zeniko-dobojski, i Hercegbosanski,
Kantoni koji imaju odjeljenja ili sektore za poljoprivredu
Hercegovako-neretvanski, Sarajevski, Zapadnohercegovaki i Bosansko-podrinjski.
Kada je u pitanju oblast veterinarstva, u nekim kantonima su ustrojena odjeljenja za veterinarstvo u

sklopu nadlenih ministarastava kao to je sluaj u Unsko-sanskom, Sarajevskom, Tuzlanskom,
Hercegovako-neretvanskom, Srednjebosanskom i Zeniko-dobojskom sa mnogobrojnim obavezama
praenja epizootioloke situacije, registracije objekata i davanja propisanih saglasnosti za izgradnju
objekata manjeg obima proizvodnje, provoenje i kreiranje politike iz oblasti veterinarstva itd. S druge
strane, u Zapadno-hercegovakom, Bosansko-podrinjskom, Herceg-bosanskom i Posavskom kantonu
unutar nadlenih ministarstava nisu organizovani odjeli za veterinarstvo, pa u njima postoje samo odjeli
veterinarske inspekcije. Dakle, s ciljem kvalitetnog i odgovornog obavljanja zadataka, unutar sektorske
vetrinarske vertikale potrebno je organizovati i odjele za veterinarstvo u kantonima gdje to nije sluaj.
98
Prema Breternitz i sar. (2004), ovakve ire nadlenosti ministarstava poljoprivrede daju dobre rezultate u zemljama EU
koje su ih uvele.
97
Veze s Federacijom
43. Bez obzira na iskazani izbor u upravljanju poljoprivredom, kantonima pripadaju veoma
znaajna ovlatenja i obaveze kad je u pitanju poljoprivredna proizvodnja. Meu njima
posebnu vanost imaju;
a.
b.
c.
d.
praenje i primjena federalnih i dravnih zakona, odluka i propisa,

izrada, praenje i primjena vlastitih zakona i propisa,
kreiranje i primjena vlastite razvojne politike,
priprema i primjena razvojnih dokumenata (strategije, projekti,
podsticaji, krediti),
e. davanje strunih usluga farmerima,
f. stvaranje dokumentacijske osnove,
g. uspostava informacijskog sistema i dr.
44. Snane ovlasti u poljoprivrednoj upravi koje imaju kantoni, i njihove obaveze da
implementiraju politiku MPV, pretpostavljaju i trae dobro meusobno komuniciranje i
saradnju;
saradnja bi trebala da se zasniva na punoj koordinaciji postupaka i saglasnosti u

praktinim djelovanjima, to se moe ostvariti aktivnim ueem kantona u kreiranju
politika, strategija i planova MPV,
po potrebi, koordinacija strategija, planova, pa i razvojnih programa trebala bi se

ostvarivati i sa odgovarajuim ministarstvima dravnog nivoa upravljanja.
U suprotnom rezultat bi mogao biti nekoordinisan i disharmonian razvoj sektora na

nivou FBiH, pa i BiH u cjelini.
45. U sektoru hrane kantoni funkcioniu po vlastitim upravljakim strukturama, pri emu one
uglavnom slijede princip simetrije ili meusobne jednakosti u izabranim rjeenjima. Oni
to ine u skladu sa svojim kadrovskim i finansijskim mogunostima, to daje i
dgovarajue rezultate na terenu.
10.4. Institucije za obrazovanje, nauku

i struku
46. Naunu, obrazovnu i strunu podrku sektoru hrane na razliitim nivoima, svojim
angamanima daju;
za sektor poljoprivrede; Poljoprivredni fakultet Sarajevo, Agronomski fakultet

Mostar, Agromediteranski fakultet Mostar, Biotehniki fakultet Biha, Tehnoloki
fakultet Tuzla, Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo, Federalni
agromediteranski zavod Mostar, Federalni zavod za agropedologiju Sarajevo te
srednje poljoprivredne i prehrambene kole.99
za sektor veterine; Veterinarski fakultet Sarajevo, Veterinarski institut Federacije

BiH, Centar za reprodukciju u stoarstvu Federacije BiH, i srednje veterinarske
kole.100
Zakonskim aktima predvieno je postojanje nacionalnih veterinarskih instituta, koje

mogu osnivati Vijee ministara BiH i entitetske vlade.101
99
Svi navedeni fakulteti kao institucije visokog obrazovanja u domenu nastave finansiraju se od strane matinih kantona, ali
su po pitanjima ugovornih angamana u direktnoj poslovnoj sprezi i sa nekim ministarstvima federalnog nivoa, pa tako i sa
MPV.
100
Posljednje dvije institucije verificirane su Zakonom o veterinarstvu FBiH (SN FBiH br. 46/2000.).
98
47. FBiH ima dovoljno fakulteta za kolovanje strunjaka u oblasti proizvodnje, prerade i
kontrole hrane. Svi fakulteti nalaze se u fazi transformacije po Bolonjskoj deklaraciji i
sebe stalno unapreuju kako bi mogli davati kadrove za domae reformske procese u
poljoprivrednom sektoru.
48. Zakonskom odlukom, vane tri institucije iz sektora poljoprivrede (ranija dva instituta i
jedan zavod) promijenile su svoje nazive u Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo,
Federalni agromediteranski zavod Mostar, i Federalni zavod za agropedologiju Sarajevo.
Postavi ustanove od federalnog javnog znaaja, ove tri institucije na sebe su preuzele niz strunih i
drugih zadataka u opsluivanju sektora.102 Da bi dale odgovor na postavljena pitanja, one bi trebale
uraditi strategije vlastitog razvoja, te kroz njih sebe reformisati i ojaati u duhu standarda i normativa
kakve trai moderno vrijeme poljoprivrednog i ruralnog razvoja.
Federalni zavod za agropedologiju Sarajevo treba da vri strune i druge poslove iz

nadlenosti Federacije koje se odnose na;
Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo svoje djelovanje usmjerit e kroz strune i druge
aktivnosti na;
kartiranje i utvrivanje bonitetne vrijednosti poljoprivrednog zemljita,

kontrolu plodnosti poljoprivrednog zemljita,
ureenje poljoprivrednog zemljita,
praenje kontaminiranosti poljoprivrednog zemljita polutantima,
rejonizaciju poljoprivrednog zemljita i njegovo racionalno koritenje,
monitoring (praenje stanja poljoprivrednog zemljita i promjena u i na tlu),
uspostavljanje zemljinog informacijskog sistema (ZIS) poljoprivrednog zemljita i
voenje evidencije o poljoprivrednom zemljitu,
davanje uputstava za upravljanje i gazdovanje poljoprivrednim zemljinim resursima,
davanje saglasnosti upotrebe poljoprivrednog zemljita kao i izdavanje miljenja, atesta
i certifikata za upotrebu i koritenje poljoprivrednog zemljita,
uestvovanje i davanje strunog miljenja na propise koje pripremaju druga tijela,
a odnose se na poljoprivredno zemljite, te
druge poslove i zadatke propisane Zakonom o poljoprivrednom zemljitu koji se
odnose na strune institucije iz podruja poljoprivrede.
organizaciju izvjetajno-prognoznih slubi u zatiti bilja,

uzgojno-selekcijski rad u stoarstvu,
certificiranje sjemena i sadnog materijala poljoprivrednog bilja,
ispitivanje ivotnih namirnica,
kontrolu kvantiteta i kvaliteta poljoprivrednih proizvoda i njihovih preraevina, mineralnih ubriva i
sredstava za zatitu bilja,
poslove iz oblasti kontinentalnog voarstva i duhanske proizvodnje,
edukaciju farmera i brigu o zemljitu kao osnovnom prirodnom resursu na podruju kontinentalne
klimatske regije,
kao i druge biljne i stoarske proizvodnje koje su karakteristine za ovu regiju.
Federalni agromediteranski zavod Mostar vrit e strune i druge aktivnosti na;
organizaciji izvjetajno-prognoznih slubi u zatiti bilja,

uzgojno-selekcijskom radu u stoarstvu,
certificiranju sjemena i sadnog materijala poljoprivrednog bilja,
ispitivanju ivotnih namirnica,
kontroli kvantiteta i kvaliteta poljoprivrednih proizvoda i njihovih preraevina, mineralnih ubriva i
sredstava za zatitu bilja,
poslovima iz oblasti vinogradarstva i vinarstva, duhanske proizvodnje, te mediteranskog voarstva,
edukaciji farmera i brizi o zemljitu kao osnovnom prirodnom resursu na podruju mediteranske
klimatske regije,
kao i drugim biljnim i stoarskim proizvodnjama koje su karakteristine za ovu regiju.
101
Zakon o veterinarstvu u BiH (SGl BiH br. 34 od 22.11.2002).
102
Vidjeti u SN FBiH 38/2005. str. 2764.
99
49. Sve postojee institucije naunog, obrazovnog i strunog karaktera trebalo bi stalno
organizovati u funkciji rada na studijama, praktinim analizama i marketinkim
podlogama za kljuna pitanja politike sektora, te davanja prijedloga, kako bi se definisala
i jaala razvojna politika sa ranije navedenim sadrajima u poljoprivrednom i
veterinarskom miljeu MPV.
10.5. Inspekcijske slube

Ujedinjenje slubi
50. Inspekcijske slube u FBiH su brojne i meu njima je, uz kadrovske i druge objektivne
tekoe, do sada nedostajala bolja koordinacija. Zato su iz tih tekoa proizale i potrebe
za njihovim funkcionalnim ujedinjenjem.
51. Osnova za ujedinjenje i bolje funkcionisanje inspekcijskih slubi dobivena je usvajanjem
novog Zakona o inspekcijama u Federaciji Bosne i Hercegovine iz decembra 2005.
godine, kojim je ova aktivnost uspostavljena na dva nivoa, i to kao103;
Federalna uprava za inspekcijske poslove, i
kantonalne uprave za inspekcijske poslove.
Izuzetno, ukoliko postoje uslovi i potrebe, poslovi inspekcijskog nadzora iz kantonalne

uprave mogu se prenijeti na opine ili gradove. Nadzor nad radom ovih uprava dat je
Vladi Federacije BiH i vladama kantona.
Sadanje funkcionisanje
52. Trenutno, dok se ne implementira novi zakon, inspekcijske slube unutar MPV
direktno su pretpostavljene funkciji ministra, dok na kantonalnim nivoima one imaju
dvojnu organizacijsku shemu;
u dva kantona, poljoprivredne, veterinarske, vodoprivredne i umarske inspekcije su
izmjetene iz ministarstva (ZDK), odnosno odjeljenja za poljoprivredu (BPK) i
stavljene u generalne kantonalne inspektorate, gdje su se nale zajedno sa svim drugim
kantonalnim inspekcijama,
u ostalih osam kantona, sve etiri sektorske inspekcije imaju svoju shemu, s kojom su
stavljene pod ingerenciju poljoprivrednih ili privrednih ministarstava.
53. Prema preporukama MZ, formirana dva generalna inspektorata trebala bi da poslue kao
obrazac po kojemu bi se u budunosti mogle organizovati inspekcijske slube i za
preostalih osam kantona;
konano, sve one u decembru 2005. godine dobile su svoj zakonski autoritet u
Federalnoj upravi za inspekcijske poslove koja e koordinirati inspekcijski rad u
kantonima, pa posredno u opinama i gradovima.
54. Iskazanim zakonskim ujedinjenjem kantonalnih inspekcija u jedinstvena inspekcijska

operativna tijela kantonalne uprave za inspekcijske poslove, trebao bi da bude uinjen
prvi, ali i manje teak dio posla u potrebi da se pobolja njihov rad;
drugi dio bi se sastojao u podizanju kvaliteta tog rada, to podrazumijeva
najvii nivo profesionalnog voenja, te kadrovsko jaanje i dostizanje
meunarodnih standarda.
103
SN FBiH br. 69/2005.
100
10.6. Slube u poljoprivrednoj proizvodnji

10.6.1. Struna poljoprivredna sluba
55. Svjetska praksa upuuje da je struna poljoprivredna, ili savjetodavna sluba institucija
koja ima prvorazredan znaaj u razvoju poljoprivredne proizvodnje. Njeno djelovanje
obino se vee za mala i srednja gazdinstva, ali evropska pa i svjetska praksa pokazuju
da potrebu za njom jednako imaju i krupniji poljoprivrednici.
Sadanje stanje
56. Do sada u Federaciji nije rijeeno pitanje sistema organizacije strune poljoprivredne
slube, za razliku od RS, u kojoj ona funkcionira kao jedinstven pravni subjekt;
Sve zemlje naeg okruenja imaju zakonski utemeljenu ovu slubu. Sa ulaskom Slovenije u EU, njena
poljoprivredna sluba promijenila je svoj iskljuivi javni status, jer dio prihoda mora ostvariti
naplaivanjem usluga od korisnika. I u Hrvatskoj su u toku takve promjene.
sada postoje samo njeni kantonalni fragmenti, bez federalnog krovnog djela i bez
zakonskih osnova,
time nema ni definisanih institucionalnih nadlenosti i odgovornosti kao ni

jedinstvenog programa rada.
57. U meuvremenu je implementiran Projekt strune slube finansiran od Evropske

komisije (2001-2002.) na nivou BiH, koji je dosta uinio na edukaciji strunjaka iz
resornih ministarstava i na pribavljanju nune opreme. Naalost, ovaj poduhvat nije do
kraja iskoriten, jer je izostalo rjeenje da se ta sluba primjereno institucionalizira i,
osim na nivou kantona, uspostavi njena vertikalna struktura po ostalim nivoima.
58. Danas, dobrim dijelom kao rezultat tog projekta, servis strunih usluga
poljoprivrednicima pruaju poljoprivredni zavodi u kantonima gdje su oni formirani, s
tim da postoje najave daljeg uspostavljanja tih zavoda i u kantonima koji ih jo nemaju.
59. Sve ove institucije formacijski se nalaze u okvirima resornih ministarstava. Objektivnu
analizu njihovog rada dao je ''Funkcionalni pregled...'' po kojoj bi se ove slube, uz
administrativne poslove, trebale vie baviti i zadacima analitikog, razvojnog i
savjetodavnog karaktera.104
Pravci i ciljevi
60. Pri definisanju stratekog koncepta strune poljoprivredne slube i mjera za njegovu
implementaciju, treba poi od postojee ustavne pozicije FBiH, odnosno njene politikoadministrativne strukture i ustavnih nadlenosti pojedinih nivoa vlasti. Danas je dovoljno
jasna samo kantonalna organizacija slube, pa bi ona mogla posluiti kao polazite u
iznalaenju modaliteta za njeno funkcionalno i sadrajno jedinstvo;
to jedinstvo danas ne postoji i ono treba biti inaugurisano Federalnim zakonom o

strunoj poljoprivrednoj slubi, kojeg bi trebalo donijeti.
61. Zakon treba da rijei pitanje sadraja rada i odgovornosti slube kao cjeline, te definie
njen krovni federalni segment kroz nadlenost, organizacionu strukturu, finansiranje i dr.
Postoje miljenja da bi ovu slubu koncepcijski trebalo napraviti decentralizovanom kao
10 kantonalnih slubi bez krovnog dijela, to bi znailo deprofesionalizaciju u
kadrovima, jer se tako ne moe postii potrebna koncentracija eksperata.
104
Breternitz i sar. (2004).
101
62. U buduem krovnom dijelu slube treba osigurati ekspertnu kadrovsku strukturu za
pojedine strune oblasti. Zadaci toga dijela slube definisali bi se zakonom, a njihova
sutina bila bi;
a. izrada programa rada za ukupnu strunu slubu, kontrola njegove implementacije i
izvjetavanje resornom ministarstvu,
b. stalna i programirana edukacija radnika iz kantonalnih slubi (ukljuujui i njihov
opinski dio), te obuavanje farmera, u saradnji sa kantonalnim slubama,
c. praenje i transfer iskustava iz struke i rada savjetodavnih slubi okruenja,
d. rjeavanje strunih problema na terenu, zajedno sa kantonalnim slubama,
e. izrada strunih paketa (u obliku preporuka i broura) za pojedine oblasti,
f. strune ekspertize znaajnih projekata poljoprivrednog i ruralnog izraaja u ijem
sufinansiranju trebaju biti ukljuena i druga resorna ministarstva,
g. izrada (ili verifikovanje) projekata za banke i druge finansijske institucije, i
h. praenje realizacije novanih podrki.
63. Kantonalne slube init e sredinji dio cijele strune strukture, a njihovi znaajniji
zadaci, ukljuujui i opinski nivo, bili bi sljedei;
a. izrada baze podataka o poljoprivrednim resursima, agrarnoj strukturi, koritenju
resursa (relevantni parametri) i dr.,
b. verifikovanje proizvodnje prijavljene za podsticaje (u skladu sa propisanim
procedurama), i
c. direktna struna pomo i stalna saradnja (na terenu) sa poljoprivrednim

proizvoaima.
Ciljna grupa strunih slubi

64. Jasno je da sluba ne moe dospjeti do svih subjekata koji sebe smatraju poljoprivrednim
proizvoaima jer njih ima na stotine hiljada;
u svakom sluaju njena ciljna grupa mora biti sloj farmera koji ispunjava uslove da budu
ukljueni u sistem podsticaja, jer se tu drava eksplicite odreuje (zakonom i
podzakonskim propisima) u definisanju ko je perspektivni robni proizvoa, i
takvih bi moglo biti izmeu 20 i 30 hiljada (po kantonu, u zavisnosti od njegove veliine,
od nekoliko stotina do nekoliko hiljada).
Ne treba imati iluziju da e sluba davati strunu pomo ukupnoj seljakoj populaciji. U
principu, sluba treba da sarauje sa onima koji su spremni za uzajamnu saradnju i koji
e sutra biti sposobni da plate za strunu uslugu. Uvoenje privatne strune prakse
svakako bi unijelo dosta novog kvaliteta i proirilo krug korisnika usluga.
10.6.2. Uzgojno-selekcijska sluba

Sadanje stanje
65. U BiH nije organizovana uzgojno-selekcijska sluba kao jedinstven sistem unapreenja
biolokih kapaciteta pasmina i populacija stoke. Uz razloge koji upuuju na ope
postojee stanje u agraru, toj injenici direktan doprinos dao je i izostanak kvalitetne
zakonske regulative.
Aktuelni Zakon o mjerama za unapreenje stoarstva (1998.) nosi u sebi potrebe za brojnim
poboljanjima. To bi trebalo to prije uiniti, ili pristupiti donoenju novog modernog zakona.
102
66. Izostanak kvalitetne regulative iz ove oblasti i spora implementacija mjera koje bi
inicirale razvojne procese, daju sadanju sliku domaeg stoarstva u kojoj se ogleda
sljedee;
a. dominacija stihijskih regresivnih genetskih mehanizama u populacijama kvalitetne
stoke nabavljene zadnjih 10 godina iz uvoza, jer nema nikakvih uzgojnih programa
ni kontrole proizvodnje, a izbor oevske (bikovske) komponente preko koje bi se
trebala vriti konsolidacija i unapreenje biolokog potencijala u govedarstvu vre
uvoznici sperme po principu minimalnih trokova,
b. populacije autohtonih ovaca (pramenke) ''reproduciraju'' se po uhodanoj
tradicionalnoj praksi,
c. kontrola proizvodnih svojstava (''milk recording'') u govedarstvu ne vri se, pa
domae junice ne mogu dobiti potrebne certifikate i zato nisu konkurentne
uvoznim junicama,
sve je to unato injenici da je tranja za junicama u BiH vrlo velika,
odnosno da postoji veliki trini kapacitet, i da se junice stimuliu od
drave,
d. institucionalni okvir zaduen za uzgojno-selekcijski rad do sada je vie radio na
umatienju grla i stvaranju formalnih pretpostavki za dobivanje podsticaja za
mlijeko i rasplodnu stoku, pa bi se ovima ubudue morale dodati i druge vane
aktivnosti.
Ciljevi i pravci razvoja

67. Kroz implementirane projekte uvezen je znaajan fond kvalitetnih pasmina i sauvan
dobar dio domaeg autohtonog sastava stoke. Ovim su stvoreni uslovi da se stoarstvu
dadne novi kvalitet razvoja koji treba da se sastoji u sljedeim aktivnostima;
a. dalje bioloko umnoavanje uvezenih i genetsko unapreenje domaih pasmina
kroz implementaciju jedinstvenih uzgojnih programa, i
b. proizvodnja certifikovanog rasplodnog
materijala prema meunarodnim
standardima i supstitucija uvoza rasplodnog materijala.
68. Poslove uzgojno-selekcijskog rada u stoarstvu Federacije, prema novim ovlatenjima,

preuzeli su federalni zavodi za poljoprivredu kao odgovorni pravni subjekti prama Vladi
FBiH, odnosno FMPV. Maksimalno funkcionalno jedinstvo slube moe se stvoriti
kroz;
jedinstvene uzgojne programe za pojedine vrste, pasmine odnosno populacije stoke,

kako bi se izbjegla neodriva teritorijalna fragmentacija tih programa,
primjenu jedinstvene, u svijetu usvojene metodike kontrole proizvodnih svojstava,

testiranja i izrauna genetskih parametara,
jednu dobro opremljenu laboratoriju za mlijeko, koja bi

vrila njegovo
kontrolisanje u funkciji valorizacije i determinacije parametara za potrebe uzgojnoselekcijskog rada,
mogunost jedinstvenog publiciranja godinjih izvjetaja o efektima uzgojno

selekcijskog rada, i
mogunost ukljuenja u ICAR (International Commity for Animal Recording).
Preduslovi za jedinstveno
funkcionisanje
69. Dobro funkcionisanje slube trai uspostavljanje odgovarajuih uslova, meu kojima e
kljunu ulogu izvriti sljedei;
103
izrada i stavljanje u funkciju kvalitetnog zakona o stoarstvu, kojim bi se jasno

definisale uloge i zadaci pojedinih subjekata u lancu;
vlasnika stoke, odnosno njihovih udruenja,

kantona, odnosno njegovih uzgojno-selekcijskih slubi,
resornog federalnog ministarstva kao odgovornog za implementaciju
zakona, u segmentu ''krovnog'' djela slube, te
inspekcije za nadziranje rada slube.
osiguranje budetskih sredstava za opremanje slube i laboratorija, te za njihovo

funkcionisanje,
uslovljavanje ostvarivanja prava na podsticaje ukljuenjem potencijalnih korisnika

u sistem uzgojno-selekcijskog rada;
to je praktino jedina realna poluga za pokretanje ovog rada, funkcionalno

jedinstvo slube, implementaciju Zakona o stoarstvu, te ''animiranje'' vlasnika
stoke za selekcijski rad.
Organizacija slube
70. Uzgojno-selekcijska sluba u svom punom radnom ustrojstvu trebala bi se sastojati od;
A. centralne (krovne) slube iji bi nosioc bilo MPV putem dva federalna zavoda za
poljoprivredu u saradnji sa relevantnim fakultetima. Svi oni provodili bi poslove i
zadatke iz ove oblasti u skladu sa postojeim i buduim zakonima (Zakon o stoarstvu i
dr.), i
B. kantonalnih slubi iji bi nosioci bila resorna ministarstva, putem kantonalnih
poljoprivrednih zavoda.
71. Kao to se vidi, uzgojno-selekcijska sluba funkcionisala bi kroz dva segmenta, od kojih
bi svaki za sebe imao sljedee zadatke.
A. Kantonalne slube radile bi sljedee poslove;
a.
kontrolu proizvodnosti ivotinja na temelju jedinstvene metodike ICAR,
b.
izbor uzgojno vrijednih ivotinja, njihovu registraciju i matinu evidenciju,
c.
prikupljanje uzoraka mlijeka za analizu i njihovo uvanje do momenta prijevoza u

centralni laboratorij,
d.
osiguranje povratnih informacija za vlasnike kontrolisane stoke,
e.
uee u izradi uzgojnih programa (zajedno sa centralnom slubom i udruenjima

uzgajivaa (kad se organiziraju) i
f.
izdavanje certifikata.
B. Centralna sluba svoj rad temeljila bi na sljedeim aktivnostima;

a.
izradi jedinstvene metodike,
b.
edukaciji zaposlenika kantonalnih slubi,
c.
uspostavljanju centralne datoteke - umreavanje kantonalnih u centralnu datoteku,
d.
transportu uzoraka mlijeka za analizu od kantonalnih slubi, te njihovoj analizu i davanju

povratnih informacija,
e.
superviziji rada kantonalnih slubi,
f.
izdavanju certifikata u procesu ostvarivanja prava na premije u stoarstvu, i
g.
pasminskoj rejonizaciji i sl.
104
U zemljama EU te dravama koje imaju dugu tradiciju u organizaciji uzgojno-selekcijskog rada, u

toku je proces prenoenja ovih poslova sa drave na udruenja pojedinih pasmina stoke. To se u
prvom redu odnosi na izradu i implementaciju uzgojnih programa i kontrole proizvodnosti, te
finansiranja analiza, testiranja ivotinja i dr.
U zemljama sa razvijenim stoarstvom, kontrolu proizvodnosti vre neutralne privatne

firme.
72. Kod nas, u naim poecima organizovanja ovog posla, drava treba preuzeti punu
odgovornost i finansirati ukupnu slubu;
tek kad se sluba organizuje i ''uhoda'', mogue je zapoeti proces participacije

farmera i njihovih udruenja, kako u preuzimanju odreenih poslova, tako i
njihovom finansiranju.
10.6.3. Izvjetajno - prognozna sluba

zatite biljaka
73. Biljne bolesti i tetoine nanose visoke tete poljoprivredi BiH, pa se uspostavljanje i
organizovanje izvjetajno-prognozne slube o njihovoj rasprostranjenosti i djelovanju
smatra zadatkom od najvee vanosti.
74. Izvjetajno - prognozna sluba za zatitu zdravlja biljaka, nakon uspostavljanja Uprave
BiH za zatitu bilja, ima uslove da se organizuje kao jedinstvena aktivnost na nivou
zemlje.
U okviru FBiH, aktivnostima u ovoj vanoj oblasti sada direktno rukovodi MPV koje
putem angaovanih institucija na terenu provodi mjere praenja najvanijih tetnika i
biljnih bolesti koje su trenutno aktuelne na pojedinim podrujima entiteta.
Postoji potreba da se ova sluba organizuje po simetrinoj shemi kao to se preporuuje i
za ostale slube u Federaciji, te u svom djelovanju povee sa odgovarajuom slubom na
istim poslovima u RS.
Stoga se paralelno pojanjavanje te sheme koja bi takoer trebala obuhvatati jednu
centralnu i odgovarajue kantonalne izvjetajno prognozne slube, ne ini prijeko
potrebnim.
10.6.4. Veterinarska sluba

Veterinarska djelatnost u okviru svoga rada odgovorna je za zatitu zdravlja ivotinja, suzbijanje
zoonoza, te osiguravanje zdravstveno ispravnih i nekodljivih proizvoda ivotinjskog porijekla.
Zaduena je i za druge poslove veterinarskog javnog zdravstva kao to je unapreenje reprodukcije
i proizvodnje ivotinja, provoenje mjera za unapreenje stoarstva, dobrobit ivotinja, kao i
veterinarske zatite ivotne sredine. Sve navedene poslove obavljaju veterinarske organizacije,
veterinarske ustanove, veterinarske slube i samostalna veterinarska praksa. Veterinarske
organizacije su; veterinarske ambulante, veterinarske stanice, veterinarske bolnice, veterinarske
klinike i veterinarske apoteke.
75. Veterinarska djelatnost meu svim ostalim, jedina je dostigla svoju zaokruenu dravnu
institucionalnu shemu. Na njenom su elu Ured za veterinarstvo za dravni, te sektori za
veterinarstvo i sektori veterinarske inspekcije pri resornim ministarstvima za entitetske
nivoe upravljanja zdravljem ivotinja;
Godine 2004. odrana je osnivaka skuptina Veterinarska komora Federacije BiH, ali
zbog neispunjavanja zakonom propisanih uslova, ona jo uvijek nije dobila javna
ovlatenja, to znai da ne funkcionie u pravom kapacitetu.
105
76. U FBiH veterinarsku zdravstvenu strukturu, po Zakonu o veterinarstvu BiH, ine

Veterinarski institut Federacije (koji jo uvijek nije uspostavljen, pa dio njegovih
funkciju obavlja ovlateni Veterinarski institut Veterinarskog fakulteta u Sarajevu), i
statusno jednako takav Centar za reprodukciju u stoarstvu Federacije koji takoe nije
uspostavljen.
77. Zakonom o veterinarstvu je takoe predviena mogunost uspostave veterinarskih
zavoda na nivou jednog ili vie kantona, kao i centara za reprodukciju i umjetnu
oplodnju.
to se veterinarskih zavoda tie, oni ve postoje u Sarajevu, Tuzli, Mostaru i Zenici.

U Bihau je jo u formiranju, s tim to u Sarajevu dobro funkcionie i Veterinarska
laboratorija za pregled namirnica ivotinjskog porijekla pri Kantonalnoj
veterinarskoj stanici, i to je jedina laboratorija koja ima IS standard 17025.
Centri za reprodukciju i umjetno osjemenjavanje nisu osnovani.
78. Najnii nivo javne veterinarske slube ine veterinarske stanice, organizovane kao javna
preduzea iji su osnivai vijea opina ili kantona, te veterinarske stanice u privatnom
vlasnitvu.
Na podruju Federacije BiH djeluje 61 veterinarska ogranizacija kao javna

preduzea i 23 organizacije u privatnom vlasnitvu.
U RS privatizacija javnih veterinarskih stanica uglavnom je ve zavrena, dok taj

proces u Federaciji tek predstoji.
79. Svi kantoni trebaju raspolagati sa planovima za vanredna stanja u suzbijanju zaraznih
bolesti, te planovima i programima za jaanje terenske veterinarske prakse. Odnedavne
epidemije, koje jo traju, najbolji su znak za potrebama u tim planovima.
10.6.5. Vee uvaavanje opina

u upravljanju
80. Za razliku od RS, u Federaciji zakonskom regulativom nisu date neke znaajnije upravne
nadlenosti opinama.105 To je stanje koje bi trebalo poboljavati jer;
opine su te koje su najdirektnije zainteresovane za pokretanje resursa na svojim

podrujima, i
opinske uprave su one koje su najblie poljoprivrednicima i ukupnom seoskom

stanovnitvu.
10.7. Asocijacije u sektoru hrane

81. Poljoprivredni proizvoai i preraivai hrane meusobno se organizuju kako bi lake i
na jednom mjestu iskazivali svoje potrebe i ostvarivali svoje ekonomske ciljeve. Kod
poljoprivrednika, prvi nivo tog organizovanja odnosi se na samu proizvodnju i realizuje
se kroz stvaranje opih ili specijalizovanih zadruga, a drugi kroz povezivanje tih zadruga
u njihove saveze. Paralelan nain organizovanja provodi se putem razliitih strukovnih
udruenja koja su jednako primjerena i proizvoaima i preraivaima hrane. Sumirajui
ih, u BiH sva ona javljaju se kao;
105
Ova pitanja tretirana su Zakonom o osnovama lokalne samouprave (SN FBiH br.6/1995.), Zakonom o lokalnoj
samoupravi RS (SGl RS br. 35/1999., 20/2001. i 51/2001.), te zakonima o lokalnoj samoupravi koje su u razliitim
vremenima donijeli kantoni FBiH.
106
savezi zadruga,
udruenja poljoprivrednika,
udruenja preraivaa, i
ostala udruenja.
10.7.1. Savezi zadruga

82. Ve je reeno da poljoprivredno zadrugarstvo u BiH za sobom ima dugu prolost i
kolebljivu uspjenost. Ono se danas nalazi pred zadacima svoje modernizacije bez koje
nije mogue zamisliti razvoj domae poljoprivredne proizvodnje.
83. Po univerzalnoj definiciji, zadruge su slobodne poslovne organizacije ljudi, odnosno
njihovih osnivaa zadrugara. Sa donoenjem novih zakonskih dokumenata, zadruge na
cijeloj teritoriji BiH dobile su valjane pravne okvire za svoje osnivanje i djelovanje.106
Svi oni preferiraju moderne principe trinog privreivanja i upuuju zadrugare da se na
njima i na statutu Meunarodnog zadrunog saveza (ICA) udruuju u oblike
organizovanja kakvi najbolje odgovaraju njihovim poslovnim interesima.
84. Zadruge pripadaju prvim institucijama koje su integrisale svoje entitetske strukture u
jedinstveni organizacijski sistem zemlje. To je uinjeno sa meusobnim priznavanjem
Zadrunog saveza FBiH i Zemljoradnikog zadrunog saveza RS krajem 2000. godine, i
uvaavanjem ranije formiranog Zadrunog saveza BiH, kao institucije koja je svoj
autoritet uspostavila na cijelom prostoru drave. Taj savez danas ujedinjuje lanstvo od
oko 229 zadrunih organizacija koje su se uspjele sudski registrovati, od ega se njih 129
nalazi u FBiH, 89 u RS i 9 u DB BiH.
85. Danas su zadruge u domaem i vanjskom okruenju predstavljene federalnim i dravnim
savezom, a njihovi poslovi podijeljeni su naspram zakonima regulisanih nadlenosti.
Raniji entitetski zakoni i posebno krovni Zakon o zadrugama koji je nastupio sredinom
2003. godine, omoguili su saradnju zadrunih subjekata i njihovih asocijacija na
unutranjem planu, te predstavljanje bh. zadrugarstva na meunarodnom nivou i gradnju
poslovnih odnosa sa odgovarajuim inostranim organizacijama.
86. Uz izreene vanjske zadae, osnovne unutranje aktivnosti saveza oba nivoa usmjerene
su prema zastupanju zadruga u;
odravanju redovnih kontakata sa organima poljoprivredne uprave na svim nivoima

vlasti,
traenju generalne podrke razvoju poljoprivredne proizvodnje,
prestrukturiranju postojeih i osnivanju novih zadruga po ugledu na austrijske,

talijanske, vedske i druge dobre uzore,
unapreenju poslovanja zadruga kroz pomo u osvajanju standarda proizvodnje i

certificiranju,
stvaranju prilika za obuavanje zadrugara u ovladavanju modernim tehnologijama

proizvodnje, i marketinkim radnjama kod pripreme proizvoda za trite, te
obavljanju niza drugih poslova vezanih za povratak stanovnitva te njegov ostanak na

selu.
87. Veinu naznaenih poslova savezi dobro odrauju budui raspolau nedovoljnim i
kadrovskim (po dva zaposlena u oba saveza) i finansijskim kapacitetima. Ti kapaciteti
106
Radi se o Zakonu o zadrugama u FBiH (1997.), Zakonu o zemljoradnikim zadrugama u RS (1999.), te Opem zakonu o
zadrugama za BiH (2003.).
107
postavljaju ozbiljne probleme za oba saveza, pa se njihovo uveanje postavlja kao

opravdana potreba za budui efikasniji rad.
88. Meu poljoprivrednim zadrugama jo je mali broj onih, koje su sebe uspjele uspostaviti
na modernim marketinkim principima. One koje to nisu dosad uradile, ekaju na
signale, savjete i pomo u svom novom organizovanju, pa bi to trebalo da bude i
glavnom brigom zadrunih saveza na svim nivoima njihovog postojanja.
89. Sve zadruge danas imaju niz zajednikih problema. Oni se generiu iz nekoliko izvora,
ali ponajvie iz ope loeg poloaja poljoprivrede u ekonomiji zemlje, to usporava
obnovu povjerenja i saradnje poljoprivrednika naspram ovih subjekata. Da se ti razlozi
otklone i uspostavi bolje zadrugarstvo nego je danas, trebalo bi pristupiti;
usaglaavanju
entiteta,
donoenju podzakonske
zadrugarstva,
edukaciji kadrovskog menadmenta u zadrugama za novi nain poslovanja,
razgranienju dravne i zadrune svojine i odlunijem prilazu rjeavanju pitanja

raspolaganja tom imovinom,
obavljanju revizije i uspostavljanju registra poljoprivrednih zadruga,
donoenju strategije razvoja zadrugarstva na nivou BiH, te
prepoznavanju drutvene uloge zadruga u borbi protiv siromatva i kreiranju radnih

mjesta.
entitetskih zakona kako bi zadruge dobile jednake pozicije u oba

regulative
cilju
pojanjenja
specifinih
pitanja
90. Za taj veliki posao vjerovatno bi trebalo pojaati i kadrovske kapacitete kantonalnih
poljoprivrednih ministarstava, ili osnovati neka tijela kao npr. odbore za kantonalne
zadrune koordinacije i sl.
10.7.2. Udruenja poljoprivrednika

91. Strukovna udruenja paralelna su i veoma vana bh. veza u organizovanju sela i ivota
poljoprivrednih proizvoaa. Ona su registrovana kao ''Udruenje poljoprivrednika BiH'',
''Savez udruenja poljoprivrednika FBiH'' i ''Udruenje poljoprivrednika RS''. Unutar
FBiH, postoje kantonalna i druga brojna udruenja poljoprivrednika.
92. Udruenje poljoprivrednika BiH ima sjedite u Sarajevu. Udruenje je veoma aktivno i
u njegovom fokusu nalaze se krucijalna pitanja poljoprivrede kao to su;
dravni zakon o poljoprivredi,

dravno ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja,
pravni status farmera,
zatita i podsticanje domae proizvodnje,
smetnje u boljem koritenju poljoprivrednog zemljita,
bolje funkcionisanje iujedinjenje trita, i sl.
Za udruenje se moe rei da je stalno ''u pokretu'' i da uzase vee niz protestnih akcija od
kojih su neke u toku.
93. Udruenje poljoprivrednika FBiH kao i njemu paralelne organizacije u RS i DB BiH, po
logici ima simetrine ciljeve u podravanju sektora na nivou drave, ali i svoje specifine
probleme po kojima se ogleda njegovo djelovanje. Najvanija pitanja koja se postavljaju
108
pred ovo udruenje, kao i sva njemu okrenuta na niim nivoima Federacije, mogu se
formulisati u;
niskoj zatiti i podsticanju domae proizvodnje,

izravnanju podsticajne politike meu entitetima,
ujedinjenju poljoprivrednog trita na nivou drave,
otvorenosti trita za nelojalnu konkurenciju,
izradi moderne federalne i dravne legislative,
uspostavi i jaanju institucija u sektoru, te
regulisanju odnosa sa domaom prehrambenom industrijom i sl.
Postoji i niz pitanja razvoja regionalnog i lokalnog karaktera, i njima se bave brojna
opa i specijalizirana udruenja na kantonalnim i opinskim nivoima.
94. Kantonalna strukovna udruenja paralelna su i jednako vana fbh. snaga u
organizovanju sela i poljoprivrednih proizvoaa. Bave se unapreenjem proizvodnje i
rjeavanjima problema plasmana proizvoda. Neka od njih ve daju dobre primjere
uspjene promocije i nalaenja trita unutar vlastitih podruja poslovanja.
95. Poljoprivrednici opina sami stvaraju svoja udruenja pa se tako posredno ili direktno
ukljuuju u kantonalne strukovne asocijacije. To je dobro za njihovu poslovnu
promociju, s tim da opine trebaju organizovati obuavanje - edukaciju stanovnitva o
udruivanju, to bi trebalo imati odgovarajue koristi za lokalni razvoj.
10.7.3. Udruenja preraivaa i

komorski sistem
96. Asocijacije preraivaa hrane BiH, lanice su Spoljnotrgovinske komore BiH.
Organizovane su po grupama proizvoda i uz proizvoae (preraivae) ukljuuju i
trgovce hranom. Neke asocijacije, kao ona za itarice, ukljuuju kompletnu vertikalu
lanova poevi od proizvoaa pa do trgovaca. Sve one tee prema to boljem
organizovanju, na emu im pomae Komora. Komora koja ima Odjel za poljoprivredu i
preradu hrane, inae se zalae za podrku domaoj proizvodnji i efikasnije sreivanje
stanja u prehrambenom sektoru.
97. Udruenje poljoprivrede, prehrambene i duhanske industrije i vodoprivrede FBiH,
asocijacija je koja djeluje pri Privrednoj komori FBiH. Udruenje se sastoji od 11
grupacija koje su po simetriji vezanosti proizvodnje i prerade pojedinih proizvoda
formirane kako slijedi;
1/ proizvodnja i prerada mesa, 2/ proizvodnja peradi i stone hrane, 3/ proizvodnja i prerada voa
i povra, 4/ proizvodnja i prerada mlijeka, 5/ duhanska privreda, 6/ proizvodnja ribe i riblje mlai,
7/ proizvodnja krompira, 8/ proizvodnja ljekovitog bilja, 9/ proizvodnja vina, 10/ mlinskopekarska industrija, i 11/ proizvodnja piva.
Svaka grupacija pojedinano ima svoje probleme, ali i zajednike prijedloge za njihovo
rjeavanja, koji se sastoje u;
uspostavljanju i provedbi zatite domae proizvodnje,

mjerama protiv nelojalne konkurencije,
ujedinjenju trita na nivou drave,
olakanju uslova poslovanja preraivakih subjekata,
predlaganju mjera poljoprivredne politike, i
osiguranju uvoza sirovina u nedostatku njihove domae proizvodnje.
109
Najaktuelnije pitanje svih grupacija jeste uvoenje PDV i njegove mogue posljedice na
razvoj domae proizvodnje i potronje hrane.
10.7.4. Ostala udruenja

98. Posljednju znaajnu grupu udruenja iz sektora ine asocijacije strunjaka koji rade u
poljoprivredi i prehrambenoj industriji. To su udruenja inenjera poljoprivrede i
prehrambene tehnologije na entitetskim i niim nivoima okupljanja, te strukovna
udruenja doktora veterinarske medicine takoer na dostignutim nivoima vlastitog
organizovanja. Snana koncentracija znanja ovih asocijacija obavezuje ih na to vii
nivo strukovnih aktivnosti i na dalja nastojanja u meusobnom povezivanju kako u
horizontalnoj, tako u vertikalnoj, entitetskoj, te dravnoj dimenziji.
110
11. PRIRODNE I ZEMLJINE

OSNOVE
BiH obuhvaa 51.129 km2 i geografski je smjetena u JIE, na balkanskoj peninsuli, izmeu
42o 26' i 45o 15' sjeverne geografske irine, te 15o 45' i 19o 41' istone geografske duine.
Vertikalna ralanjenost reljefa veoma je snana, i znatno je izraenija u FBiH nego u RS.
Visinske zone do 500 mnv obuhvaaju 40,2%, a do 700 mnv 56% teritorije zemlje. Unutar
BiH, FBiH malo je vei entitet, i na njega otpada 26.110 km2 ili 51% dravne teritorije.
11.1. Prirodne osnove proizvodnje

11.1.1. Klima i konfiguracija
1.
BiH se nalazi u umjerenom klimatskom pojasu, i jednako je udaljena od ekvatora i

sjevernog pola. To je razlog zbog ega u njoj ne postoji samo jedan tip klime, i to su
prisutni kako suhi periodi tako i duge zime. Po svojoj klimi, dijeli se u tri razliita
podruja sa manje ili vie otrom granicom ili neto umjerenijim prelazom;
a. visoki planinski dio koji je karakteristian za june i zapadne dijelove,
b. brdsko-planinski prostor koji zauzima centralni dio zemlje, i
c. ravniarski i valoviti predjeli u njenom sjevernom dijelu.
2.
U ravniarskom i valovitom dijelu nalazi se najvei dio plodnog poljoprivrednog

zemljita, dok je u brdsko-planinskim prostorima poljoprivreda ograniena uglavnom na
relativno uske rijene doline, te brdovit reljef. Tipina planinska podruja nude prostore
za pane stone proizvodnje. U pogledu est postojeih poljoprivrednih proizvodnih
rejona, njihova visinska pripadnost prepoznatljivo formira prosjek godinjih temperatura
koji se kree od 8,8 0C u planinskom, do 14,6 0C u mediteranskom arealu. Odgovarajua
veza postoji sa koliinom padavina kojih BiH godinje u prosjeku dobiva oko 1.100 mm.
Agroekoloko zoniranje
3.
U svojim ukupnim bilansima temperatura i padavina, klima za poljoprivredu zemlje ini

se dosta izdanom. Ipak, tu povoljnost u mnogome demantuje loa sezonska, i
neravnomjerna regionalna padavinska rasporeenost.
4.
Poznavanje rasporeda temperatura i padavina po rejonima, trebalo bi da ima

najneposredniji znaaj za budue biranje smjera i intenziteta poljoprivredne proizvodnje.
Savremeni pristup to oznaava kao agroekoloko zoniranje prostora u cilju njegovog
najracionalnijeg koritenja. Agroekoloko zoniranje kao koncept je najprihvatljivije na
lokalnom (opinskom) nivou, jer se tako najbolje uspostavlja ravnotea izmeu
upravljanja resursima i zatite okolia.
11.1.2. Reljef sa geomorfologijom

5.
Kljuno obiljeje FBiH, ali i BiH u cjelini jeste veoma izraena energija reljefa, to
pogoduje razvoju erozije tla, te javljanju bujica, nanosa i poplava. BiH ima samo 12,8%
teritorije sa nagibima do 8%, i 15,9% prostora na kojem je taj nagib od nula do 13%.
111
Drugaije reeno, ak 84,1% teritorije BiH nalazi se pod nagibima veim od 13%, to je
svrstava u podruja koja su kritina za koritenje u oraninoj proizvodnji.
6.
Na to ukazuje i 4-dijelna poljoprivredna rejonizacija BiH koja je svojevremeno uraena

na temeljima pedoklimatskih, geomorfolokih, hipsometrijskih i proizvodnih
poljoprivrednih uslova.107 Ovoj rejonizaciji pretpostavljaju se i takoer ranije uraena
studijska istraivanja koja su zemljini prostor BiH definisala sa est poljoprivrednih
proizvodnih rejona, to predstavlja nauni kapital drave koji nikada nije bio dovoljno
iskoriten.108 Stoga, koristei ta saznanja, potrebno je;
sa gledita reljefne vertikalne ralanjenosti, podvri snanijoj reviziji dosadanje

naine koritenja zemljita u poljoprivredi i umarstvu u sve etiri zone, i
nastaviti sa izuavanjima, koristei ovaj put nove, savremene tehnologije i metode

valorizacije prostora sa stanovita poljoprivredne proizvodnje i drugih namjena.
11.1.3. Hidrografija
7.
BiH raspolae sa oko 10 hiljada km vodotoka (od ega 2.483 km vanijih), oko 400 ha
prirodnih jezera i oko 18 hiljada ha vodenih akumulacija. Ima i 24 km morske obale te
1.410 ha mora. To ukazuje na njeno ukupno veliko bogatstvo vodom, uz injenicu da
godinja raspoloivost ovog resursa ni prostorno ni vremenski nije povoljna;
stoga se akumulacije, odnosno povrinski sabirni bazeni javljaju kao najprikladnije

rjeenje za zadovoljenje svih bh. korisnika vode, pa i poljoprivrede u sunim
godinjim periodima.109
11.2. Poljoprivredne zemljine

povrine
11.2.1. Stanje zemljinih povrina
Osnovne karakteristike zemljita
8.
9.
Zemljite BiH sastavljeno je od nekoliko tipova tala. U njima skoro 50% povrina
zauzimaju asocijacije distrinog kambisola (kiselo-smee) i rankera (humusno-silikatno)
te asocijacije crvenica (terra rossa) i kalkokambisola (smea tla na krenjaku i dolomitu).
Ta tla prikazana su na pedolokoj karti 3.
Proizvodne karakteristike i plodnost poljoprivrednih bh/fbh. zemljita je niska. Pored
toga to ih nema dovoljno, prisutni su i drugi problemi u vezi prirodne plodnosti, stanja
vodno-zranog reima, erozije, kontaminiranosti i sl. Zbog navedenih razloga, uz veoma
razvijenu geomorfologiju terena, povrine pod najboljim bonitetnim kategorijama (I-III)
su rijetke, i iznose svega 14%.
107
Po tim, tada vaeim kriterijima, BiH je podijeljena u etiri proizvodna rejona ili zone, koje bi terminoloki priblino
odgovarale dananjem agroekolokom zoniranju. Zastupljenost tih agrozona (rejona) je sljedea: a/ ravniarska (do 300 mnv)
578 hiljada ha, 11,3%, itna proizvodnja, b/ brdska (300-700 mnv) 1.345 hiljada ha, 26,3%, voarsko-stoarska
proizvodnja, c/ brdsko-planinska (>700 mnv) 2.924 hiljade ha, 57,2%, stoarsko-panjaka, i d/ mediteranska (<700 mnv)
266 hiljada ha, 5,2%, june kulture.
108
Na osnovu odreenih kriterija, u BiH je 1985 godine izdvojeno est rejona i to: a/ planinski (51 opina), b/ brdsko planinski (13 opina koje djelomino pripadaju brdskom, a djelomino planinskom prostoru), c/ brdski (22 opine), d/
ravniarski (14 opina), e/ mediteransko-planinski (4 opine koje djelomino pripadaju mediteranskom, a djelomino
planinskom prostoru) i f/ mediteranski (5 opina). Nakon ovako izvrenog razgranienja, bilo je potrebno da se 17 tzv.
mjeovitih opina (13 u brdsko-planinskom i 4 u mediteransko-planinskom prostoru) preciznije definiu da bi se ustanovilo
koji njihovi dijelovi spadaju u planinski , a koji u brdski, odnosno mediteranski rejon (RKPV /1985/; Utvrivanje brdskog i
lnaninskog podruja s prijedlogom mjera ekonomske politike za bri rezvoj poljoprivrede u planinskom podruju, Sarajevo).
109
Kupusovi, T., Nuhi Dalila (1999); Vodne akumulacije u Bosni i Hercegovini: da ili ne, ANUBiH, str. 72.
112
Raspoloivost povrina
10. Zemljite je osnovni i nezamjenjivi inilac poljoprivredne proizvodnje. Prema
posljednjim zvaninim podacima (1991.), u ukupnom prostoru BiH od 5.113 hiljada ha,
na poljoprivredno zemljite otpadalo je 2.531 hiljada ha (49,5%), na umsko 2.331
hiljada ha (45,6%), te na ostalo oko 251 hiljada ha (4,9%). Od ukupnih poljoprivrednih
povrina, obradivih zemljita je tada bilo 1.591 hiljada ha (62,9%), panjaka 930 hiljada
ha (36,7%) te ribnjaka, bara i trstika oko 10 hiljada ha (0,4%).
11. Prema oficijelnim podacima (2003.), FBiH sada raspolae sa oko 1.161 hiljadom ha
ukupnih poljoprivrednih povrina, u kojima obradivo zemljite zaprema 717 hiljada ha ili
61,7%, panjako 441 hiljadu ha ili 38,0%, te barsko i ostalo tri hiljade ha ili 0,3%;
unutar obradivog zemljita od naznaenih 717 hiljada ha, oranica ima oko 416
hiljada ha (58%), vonjaka 41 hiljada ha (5,7%), vinograda 3 hiljade ha (0,4%), te
prirodnih livada 257 hiljada ha (35,9%).
Ri
bn
ja
ci
Ba
re
it
rs
tic
i
Li
va
de
in
og
ra
di
1200
1000
800
600
400
200
0
ra
ni
ce
U 000 ha
Poljoprivredne povrine po nainima

koritenja u BiH (1991)
Ri
bn
ja
ci
Ba
re
it
rs
tic
i
Li
va
de
V
in
og
ra
di
500
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
ra
ni
ce
U 000 ha
Poljoprivredne povrine po nainima

koritenja u FBiH (2003)
Gubljenje povrina
12. Poljoprivredno zemljite dragocjen je planetarni resurs koji je neravnomjerno rasporeen
po pojedinim dijelovima i zemljama svijeta. Trajno gubljenje poljoprivrednog zemljita u
nepoljoprivredne svrhe, stara je pojava koja vai za cijeli prostor BiH i ona je iskazana;
teko shvatljivim prosjenim godinjim nestancima od oko 3.000 ha uglavnom

najproizvodnijih obradivih povrina, i
113
stvaranjem tzv. tehnogenih pustinja kojih ima ve oko 20.000 ha, prekrivenih
razliitim otpadnim materijalom.
13. FBiH ima 0,50 ha ukupnog poljoprivrednog zemljita po stanovniku, to je svrstava

meu zemlje sa formalno zadovoljavajuim nivoom raspoloivosti ovim resursom.
14. Za razliku od ukupnog, gledano po stanovniku, obradivog je zemljita mnogo manje, i
mjeri se sa 0,31 ha. Unutar ovog zemljita, sa samo 0,18 ha po stanovniku, dragocjene
zemljine oranine komponente ima jo manje pa su;
svojim stalnim troenjem u nepoljoprivredne svrhe, oranice stigle na najniu taku

neophodne nacionalne raspoloivosti, to alje zadnja upozorenja i postavlja zahtjeve
za najodlunijim prekidom takvog trenda.
Miniranost zemljinog
prostora
15. Miniranost prostora sredstvima zaostalim iz zadnjeg rata, jedno je od krupnih ogranienja
breg ruralnog razvoja znaajnog dijela teritorija FBiH kao i cijele zemlje. Vie od 17
hiljada minskih polja je razasuto po BiH u kojima se nalazi oko 750 hiljada mina i drugih
ubojitih sredstava. Stanje miniranosti prostora dato je na karti 5.
16. Uklanjanje minskih polja moe da potraje desetke godina, jer jo uvijek nije razvijena
jasna politika koja bi dala odgovor na ovaj tragini problem. Na razminiranju
poljoprivrednog zemljita uraeno je do sada u skladu sa mogunostima, pa stoji
injenica da je vie od 250 hiljada ha ovog prostora jo uvijek nepristupano za sigurno
koritenje.
11.2.2. Potrebe ureenja zemljita

Pravci ureenja
17. U buduim razvojnim planovima prioritet treba dati podizanju plodnosti primjenom
agrotehnikih i agromeliorativnih mjera na zemljitima koja se trenutno koriste u
poljoprivrednoj proizvodnji.
Sa prijeratnih 0,4% navodnjenih i neto vie odvodnjenih poljoprivrednih povrina, po vodno-zranoj
ureenosti zemljita, BiH pripadaju niska mjesta meu dravama Evrope i Svijeta.110 Ako se zna da
navodnjavanje ak i bez upotrebe ubriva uveava biljne prinose za 2-3 puta i da uz to ono najmanje teti
okoliu, onda je jasno da se radi o pravcu kojeg bi itekako, i to bez velikih odlaganja, trebala da
najaktivnije slijedi domaa razvojna politika.
18. Dalji prioritetan zadatak je ureenje i dovravanje ureenja hidromelioracionih sistema

na hidromorfnim zemljitima u ravniarskim podrujima zemlje, te nekim rijenim
dolinama i krakim poljima;
uz rjeavanje pitanja vodoprivredne osnove nekog podruja sa stanovita zatite od

poplava i vodosnabdijevanja, treba obavezno kandidovati i potrebe osnovne i detaljne
odvodnje i zatite poljoprivrednog zemljita od suvinih voda, kao i pitanje
navodnjavanja bez kojeg nema stabilne i sigurne poljoprivredne proizvodnje.
110
Rat je BiH doekala sa izgraenim natapnim sistemima za 10.250 ha poljoprivrednih povrina te proizvodnjom na oko 70
hiljada ha odvodnjenih i 30 hiljada ha komasiranih zemljita. Prema ocjenama, sada su natapne povrine svedene na oko 8
hiljada ha, pa sa njima po postotku navodnjenosti BiH za 10-15 puta zaostaje za veinom zemalja u Evropi.
114
Dok se u ovom pravcu ne dogode promjene, treba optimalno koristiti agrohidroloki reim zemljita
svakog podruja u skladu sa zahtjevima pojedinih kultura koje se najbolje prilagoavaju danim
zemljinim i sezonskim uslovima. U tom pravcu svaki projekt agroekolokog zoniranja na lokalnom
nivou bio bi od velike pomoi. U novije vrijeme sve se vie zagovara slivni pristup upravljanja
prostorom, resursima i zatite ivotne sredine.
19. Predloene mjere trebaju biti dio sveobuhvatnog programa ureenja poljoprivrednog
zemljita na nivou FBiH, ili, jo bolje, na cijelom prostoru BiH. One treba da budu iroko
i odluno postavljene i potaknute direktnom pomoi drave.
U planu za period 2006-2010. godine trebale bi se obuhvatiti povrine od oko 50

hiljada ha ukupnog poljoprivrednog zemljita i na njima provesti osnovne
agromeliorativne mjere podizanja plodnosti.
Nivo primijenjenih mjera ureenja moe varirati od jednostavnih i jeftinih do kompleksnijih i skupih.
Podizanje ope plodnosti zemljita bi trebalo proglasiti kao ''New Deal'' novog koncepta u poljoprivredi,
a njegova aplikacija mogla bi se odvijati uz pomo strunih i naunih institucija u zemlji.
20. Osim prethodnog, u ovome vremenu bi trebalo rekonstruisati i dograditi postojee

hidromelioracione sisteme koji su uglavnom bili u okviru dravnog sektora, te ih
osposobiti za sigurnu proizvodnju.
Tu se prije svega misli na saniranje postojee mree kanala, vodnih puteva i objekata,
a zatim na planiranje, istraivanje i projektovanje drenanih sistema tamo gdje su oni
najpotrebniji.
Ukupno bi ovim aktivnostima trebalo obuhvatiti oko 20 hiljada ha zemljita u

ravniarskom podruju FBiH i krakim poljima.
21. Treba takoer pristupiti ambicioznijem planu navodnjavanja, za to objektivno postoje

bazini infrastrukturni objekti i uslovi naroito u Hercegovini.
U svojoj projekciji ovaj plan ne bi trebao biti manji od 30 hiljada ha, s tim to bi on
podrazumijevao dovoenje u funkciju ranije izgraene sisteme za navodnjavanje i
gradnju novih.
Novi sistemi takoer bi se sastojali od ujedinjenih povrina veeg broja vlasnika
zemlje, ali i od malih natapnih ureaja za pojedinana ili grupna porodina
gazdinstva kakvih danas ima sve vie u svijetu.
Organizacija prostora
22. Poljoprivredno zemljite dio je ukupnog prostora zemlje i na tome treba temeljiti njegovu
proizvodnu organizaciju. Ta organizacija treba biti ugraena u prostorne planove svih
upravnih nivoa i to po principima najboljih praksi upravljanja zemljitem na nivou
rejona, ekoloke zone, sliva, podsliva ili nekog drugog agroekolokog sistema.
Kvalitet izrade prostornih planova i razvojnih programa zavisi od sadrajnosti podloga o zemljitu. U tom
smislu kao najbolji pristup, ne samo kod nas nego i u svijetu, pokazala se kategorizacija zemljita Land
capability classification, prilagoena uslovima sredine u kojoj se primjenjuje. Zbog toga je potrebno, a
to je regulisano i zakonom da svaka opina ima izraenu kartu upotrebne vrijednosti zemljita sa
komentarom u mjerilu najmanje 1 : 25.000. Stoga, referentnom se javlja potreba za katastarskim
snimanjem zemljita na savremenim osnovama, pri emu kvalitet tla (bonitet) treba da ima presudnu
ulogu.
23. Kategorizacija koja razlikuje osam grupa zemljita, te arondacija i komasacija takoer
su vrlo vani instrumenti organizacije i ureenja zemljita, a zaokruivanje sitnog i
rasturenog domaeg posjeda postalo je evidentna potreba i prioritetni zadatak za
savremenu farmersku proizvodnju.
24.
115
U BiH postoji oko etiri miliona parcela poljoprivrednog zemljita, pa je zbog toga potrebno razvijati
mogunost dobrovoljnog udruivanja farmera u tzv. funkcionalnu, radnu ili proizvodnu tablu. Tu se
vlasniki odnosi ne mijenjaju, ali se znatno unapreuje stanje na terenu u smislu uvoenja modernih
tehnologija.
25. Sue su esta pojava na bh. prostorima, pa treba organizovati funkciju njihovog
planiranja, odnosno prognoziranja i spreavanja posljedica. Kod sua, treba koristiti
postojee politike i institucionalne strukture, pa njihove planove inkorporirati u planove
opih elementarnih nepogoda ili u planove vodnog upravljanja. Njima treba dodati i
veoma vanu konzervaciju tla i voda i u tom smislu uspostaviti Slubu za konzervaciju
(''Soil Conservation Service'' -SCS). Za ovo je potreban educiran inenjerski kadar koji bi
koncipirao, projektovao i kontrolisao ove aktivnosti.
11.2.3. Upravljanje zemljitem

26. Ouvanje i odrivo upravljanje zemljitem i vodama treba da spada u domen ire
privredne i ekoloke politike drave. Kao takvo, ono podrazumijeva integralan i
vieznaan pristup koji se preko poljoprivrede vee sa stratekim ciljevima iz planiranja
prostora, razvoja umarstva, profiliranja vodoprivrede i energetike, te stvaranja humanih
pretpostavki ivljenja na seoskim podrujima. U sveobuhvatnom smislu, poslovi na
razvoju i upravljanju poljoprivrednim zemljitem na svim nivoima vlasti treba da budu
usmjereni prema;
a. ouvanju obima i kvaliteta zemljita i voda,
b. podizanju tehnikih kapaciteta njihove upotrebe,
c. jaanju zemljine legislative, i
d. obuavanju poljoprivrednika za moderne upravljake funkcije.
27. Sistem upravljanja zemljitem u FBiH definisan je kroz sva tri nivoa vlasti i odvija se
kroz tri podsistema; voenje evidencije, koritenje i nadzor.
Sve to nalae smjetanje poljoprivrede u integralno upravljanje ukupnim

zemljinim i vodnim resursima, pa na toj osnovi trai nastavak sa razvijanjem
geografskog informacijskog sistema (GIS-a) kao vanog projekta u ovoj oblasti sa
stanovita tipske i upotrebne razgranienosti zemljita.
Takoer, veliki korak na ovom zadatku uinjen je i sa odnedavno donesenim Zakonom o

zemljinim knjigama FBiH, te uvoenjem elektronskog upisivanja i obrade podataka u
njih.111
28. Domai mali i za moderne tehnologije teko prilagodljiv poljoprivredni posjed vee za
sebe niz pitanja dobrog privreivanja i upravljanja zemljitem. Stoga su, uz ranije
navedene mjere, ohrabrivanje i podsticanje prometa zemljita, zakupa i koncesija, oni
dobri putevi koje treba podravati svim nainima koji stoje na raspolaganju U njihovoj
provedbi to bi znailo;
a.
b.
c.
d.
razvoj pravnih okvira za jaanje sigurnosti vlasnitva nad zemljitem,

pojednostavljenje procedure kod trinih i zakupnih transakcija,
auriranje i sreivanje gruntovnih (vlasnikih) odnosa i stanja,
ubrzanje procesa sravnjivanja zemljinih knjiga, katastra i gruntovnice te
elektronsko evidentiranje njihovih podataka,
e. otvaranje agencija za nekretnine i promet zemljitem za profesionalno izvravanje
111
SN FBiH, br. 58/2002.
116
trinih zemljinih transakcija,112

f. osnivanje zavoda za zemljite na kantonalnim nivoima,
g. osnivanje i certifikacija laboratorija koje bi bile ovlatene za analize svojstava
poljoprivrednih tala i zemljinog prostora u cjelini, te
h. rjeavanje statusa zemljita dravnih imanja i regulisanje njegovog koritenja.
11.2.4. Zakonska regulativa

29. Ureenje i zatita zemljita i voda usko su povezani i uvijek su bili dio jedinstvene
razvojne strategije kako poljoprivrede tako i vodoprivrede. Pogotovo je to sada vano,
kad se od strane EU snano insistira na postulatima odrivosti upravljanja vodama, tlom i
openito prostorom.
Efikasna upotreba i zatita poljoprivrednog zemljita treba da bude jedan od najvanijih prioriteta svih nivoa vlasti,
nato ukazuje Zakon o poljoprivrednom zemljita kad pie da je poljoprivredno zemljite prirodno blago od
javnog interesa i bit e pod posebnom zatitom i upotrijebljeno samo za poljoprivrednu proizvodnju, te se ne moe
koristiti za bilo kakve druge svrhe osim u sluajevima i pod uslovima koje je propisao zakon.113 U tom smislu
poljoprivredno zemljite je formalno dobro zatieno nizom postavljenih mjera i u aktuelnom federalnom zakonu
koji kae usitnjavanje zemljita u parcele manje od 0.5 ha potpuno je zabranjeno. Ove restrikcije u obradi
omoguuju opinama da imaju uvid u standarde obrade koji su u skladu sa evropskom praksom.
30. Uprkos naizgled restriktivnoj regulativi koju sadri postojei federalni zakon, kad je u
pitanju promjena namjene poljoprivrednog zemljita, trend njegovog gubitka se nastavlja
i poprima alarmantne razmjere. Veliki dio ovih problema ini se da lei u raspodjeli
odgovornosti meu razliitim nivoima uprave u oba entiteta;
stoga ta pitanja trebao bi da jedinstveno regulie neophodni zakon o zemljitu na

nivo drave, ime bi se izbjegli paralelizmi i cijepanje odgovornosti kad se radi o
ovako vanim oblastima.
112
U tim agencijama profesionalno bi radili strunjaci neophodnih profila.
113
Zakon o poljoprivrednom zemljitu FBiH, SN FBiH, br. 2/1998.
117
12. MOGUNOSTI I ZAPREKE

U RAZVOJU
Svaka je poljoprivreda do svojeg modernog razvoja morala proi veoma brojne i zahtjevne
procese. Na sadanjem niskom stepenu, to jednako eka i poljoprivredu FBiH, s tim to se
tim procesima pridruuju i brojne uslovljenosti domaeg i vanjskog agrarnog okruenja. Sve
to domau poljoprivredu stavlja naspram;
veoma tekih strukturalnih,
veoma zahtjevnih tehniko-tehnolokih, i
veoma osjetljivih agrarno-politikih zadaa.
Isto to njenu SWOT analizu ini dodatno obimnijom, sloenijom i osjetljivijom na
mogunosti, zapreke i rizike razvoja. Ta analiza, ak i uz jaku selekciju inilaca, trai
obuhvatanje velikog broja razvojnih aspekata, ali prostor nalae da se ona ogranii samo na
elemente koji su od krucijalnog znaaja.
SWOT analiza je standardni menederski alat za istraivanje unutranjeg i vanjskog okruenja nekog
(W weaknesses),
sistema iji je cilj da se nakon spoznavanja snaga (S - strenghts), slabosti
mogunosti (O opportunities) i prijetnji (T threats) odaberu najbolja strateka ili neka nie
pozicionirana rjeenja.
12.1. Analiza stanja

1. Strategiju poljoprivredne proizvodnje treba definisati tako da njena reformisana struktura
bude sposobna apsorbovati nastale promjene u okruenju prije i osobito nakon ulaska u
WTO, kako bi se izbjegle ili umanjile opasnosti i slabosti, a iskoristile postojee snage i
nastale mogunosti. U pogledu neto daljeg vremenskog roka, sektor treba pripremiti za
jo zahtjevnije trendove, kako bi mogao biti sposoban za ivot u veoma razvijenom i
ureenom poljoprivrednom tkivu EU.
2. BiH ima mogunosti za svoj privredni razvoj, u kojem poljoprivreda moe zauzeti
znaajno mjesto. Osnove svog poljoprivrednog razvoja ona nalazi u obimom znaajnim i
klimom naklonjenim prirodnim resursima, te stanovnitvu koje ima tradiciju i iskazanu
volju da se bavi poljoprivrednom proizvodnjom. Zbog toga, glavne s n a g e kojima
raspolae domai poljoprivredni sektor su ;
neiskoriteni i potencijalno kvalitetni prirodni resursi,

ista sredina za kombinovanu i organsku/ekoloku proizvodnju,
spremnost stanovnitva da se bavi poljoprivredom,
visoka raspoloivost jeftine radne snage,
nivo obrazovanja i spremnost da se ono unapreuje,
tradicija i iskustvo u nekim proizvodnjama,
raspoloivi kapaciteti unutar preraivakog sektora,
razvijenost obrazovnih i potencijali naunih institucija,
osnivanje i umnoavanje razvojnih agencija, te
opi koncenzus oko potrebe podsticanja domae proizvodnje.
3. Sektor poljoprivrede kroz svoju raniju i napose meuratnu historiju nije koristio prilike
za razvoj kakve su imale zemlje modernog evropskog okruenja. Iz toga su proistekle
118
njegove brojne s l a b o s t i koje sebe, izmeu ostalog, najvie emituju u zateenoj

nepovoljnoj fizionomiji postojeeg prosjenog poljoprivrednog gazdinstva, ali i
neizgraenoj zakonskoj i institucionalnoj strukturi koja bi vodila poboljanju tog stanja.
Stoga se te slabosti najvie iskazuju kao;
nedovoljna veliina zemljinog posjeda,

nerijeen status poljoprivrednog proizvoaa,
klasina i tritu neprilagoena proizvodna struktura,
nepoznavanje stvarnog stanja na terenu,
nesreeni i nerazjanjeni imovinsko-pravni odnosi,
niska efikasnost po jedinicama kapaciteta,
nizak nivo specijalizacije proizvodnje,
nedovoljna i neadekvatna tehnoloka opremljenost,
niska funkcionalna povezanost proizvodnih subjekata,
heterogenost unutranjeg - dravnog ekonomskog prostora,
neizgraenost konzistentne poljoprivredne politike,
nedostajua osnovna i ostala vana legislativa,
odsustvo kritine mase podsticajnih sredstava razvoja,
nedostatak povoljnih kreditnih sredstava,
nizak nivo investiranja,
neizgraene ili nedovrene institucije za podrku,
odsustvo ruralnih komponenti razvoja,
slaba prisutnost nauke u unapreenju resursa i sl.
4. Sektor ima oko sebe i dobre m o g u n o s t i ili prilike za razvoj, koje je do sada
uglavnom slabo koristio. Te mogunosti ekaju na svoje koritenje unutar vlastitog
ambijenta, ali mu se ne manje nude i one koje potiu iz njegovog vanjskog okruenja.
Zbog toga, glavne prilike koje prua domae okruenje sada, a i nakon pristupanja u
WTO su;
supstitucija uvoznih domaim proizvodima,

olakan pristup svjetskom tritu,
izgraena domaa preraivaka industrija,
mogunosti specijalizacije proizvodnji,
mogunosti uvoenja novih oblika proizvodnje, i
mogunosti prodora na vanjsko trite sa odabranim
domaim proizvodima.
Uz iznijete mogunosti, ponuda dobrih domaih prilika razvoja nije konana, pa im se

dodaju;
prostorna blizini trita Zapadne Evrope naspram udaljenijih

zemalja evropskog juga i evropskog jugo-istoka,
izgradnja auto-puta 5-c,
zakonske i institucionalne reforme koje pomae i podrava MZ,
neiskoritene mogunosti privatizacije koje mogu dovesti do
veih domaih i vanjskih investicija,
dosljedno i pravovremeno implementiranje PRSP, te
vee koritenje domaih naunih potencijala.
5. Svijet je danas pozornica brzih promjena koje trae da se svaka zemlja pojedinano isto
tako mijenja unutar svog ekonomsko-politikog i drutvenog ambijenta. U pogledu
poljoprivredne proizvodnje, te promjene mobiliziraju stare i donose nove, vanjske i
unutranje p r i j e t n j e razvoju sektora. Te glavne prijetnje iskazuju se u;
119
rastu vanjske konkurencije uslijed niske carinske zatite,

svjetskom trendu opadanja cijena uz rast kvaliteta poljoprivrednih
proizvoda,
prednostima uvoznika zbog ogranienih domaih podrki,
neefikasnom domaem sistemu otkupa i distribucije,
slabljenju mogunosti za dodatnim donatorskim podrkama,
slaboj ekonomskoj moi drave, te
protivrjenostima i politikoj nestabilnosti u regiji.
Njima se pridodaju prijetnje iskljuivo unutranje naravi kao to su; domae politikoekonomske protivrjenosti, ope neizgraeno i nejedinstveno unutranje poslovno
okruenje, trajna prisutnost spoljnotrgovinskog deficita, rizik od spore implementacije
PRSP, nedostatak povoljnih razvojnih sredstava, spor razvoj infrastrukture, loe stanje i
odnos prema okoliu, odlazak mladog, radno sposobnog stanovnitva i sl.
12.2. Izbor mogunosti

U SWOT analizi postoje etiri mogue strategije; 1/ najpovoljnija strategija SO (maksi-maksi) gdje
se na temelju postojeih snaga i vanjskih prilika nastoje iskoristiti postojee prilike, 2/ strategija WO
(mini-maksi) koja se zasniva na preovladavanju slabosti u cilju iskoritavanja postojeih vanjskih
prilika, 3/ strategija ST (maksi-mini) koja trai upotrebu postojeih snaga da bi se preovladale
vanjske prijetnje, i 4/ strategija WT (mini-mini) koja se zasniva na smanjivanju obima poslovanja ili
udruivanju s drugima, radi uspjenijeg preovladavanja postojeih prijetnji i unutranjih slabosti.
6. Od etiri naznaene mogunosti, poznavanje domaeg stanja upuuje na to da bi sljedee

dvije trebale dati najpovoljnije efekte po bh. poljoprivredno gazdinstvo;
a. U kratkom vremenskom periodu treba iskoristiti postojee unutranje snage i
prilike koje postoje na domaem tritu, kako bi se postigli pozitivni efekti u onim
sferama proizvodnje gdje je to mogue bez velikih i dugotrajnih procesa
investiranja. To znai da se treba primijeniti SO strategija, pa u skladu s njom;
najprije treba iskoristiti postojee proizvodne potencijale radi to
cjelovitijeg zadovoljavanja potranje domaeg trita poljoprivrednih
proizvoda i mogueg uveanja izvoza.
b. U vremenskom periodu nakon prethodnog, kroz realizaciju SO strategije
postepeno treba stvarati preduslove za provedbu WO strategije, odnosno kroz
strukturnu transformaciju porodinih gazdinstava raditi na postizanju dugorone
konkurentnosti u svim segmentima poljoprivredne proizvodnje u kojima je to
mogue;
u okviru provedbe ove strategije treba pokrenuti investicijski ciklus ciljan

prema perspektivnim porodinim gazdinstvima koja raspolau sa nunim
prirodnim i materijalnim resursima te radnom snagom spremnom na stalno
usavravanje i usvajanje novih znanja, i
sistemski podizati nivo njihove konkurentnosti, s ciljem osposobljavanja za

snaniji izlazak na vanjsko trite.
7. Strukturna prilagodba poljoprivrednih gazdinstava mora se zasnivati na;
rastu proizvodnosti po jedinici radne snage i

jedinici kapaciteta, te
poveanju kvaliteta i smanjenju trokova po

jedinici proizvoda.
120
8. Rezultat strukturne transformacije trebaju biti poljoprivredna gazdinstva konkurentna na

domaem i stranom tritu, odnosno ona koja uvaavaju promjene zahtjeva trita i
uspjeno im se prilagoavaju. Takva potencijalna gazdinstva moraju se to prije nai u
ope stimulativnom poslovnom okruenju zemlje, i postati centralnim subjektom svih
aspekata marketinkih procesa koji e ih to prije dovesti do postavljenog cilja.
12.3. Potrebe za daljim

analizama
9. Sa datim prijedlozima nisu se ni blizu iscrpile potrebe i mogunosti analitikih pristupa
koji su vani za determinisanje i usmjeravanje razvoja bh. poljoprivredne proizvodnje.
Oni koji su iznijeti u prethodnom izboru, imaju uglavnom generalni karakter pa kao takvi
slikaju ope stanje u poljoprivrednom sektoru, ne ulazei u duboke i slojevite posebnosti
i probleme njegovih pojedinih oblasti.
10. Poljoprivreda je razdijeljena na niz proizvodnji biljnog i stonog sadraja pa sve one za
svoj razvoj pojedinano veu razliite uticajne snage, slabosti, mogunosti i prijetnje.
Stoga je potreban poseban analitiki pristup prema svakoj od tih proizvodnji ili barem
grupa proizvodnji, to bi trebalo biti predmetom daljih, temeljitih i brzih izuavanja.
11. To stvara potrebu za naknadnom izradom posebnog studijskog dokumenta sa
odgovarajuim SWOT sektorskim analizama, u okviru kojeg bi se istraila konkurentnost
po svim vanim poljoprivrednim i prehrambenim proizvodnjama u zemlji, pa tako
znaajno poveali i dometi ove strategije.
121
13. RAZVOJ POLJOPRIVREDNE

PROIZVODNJE
BiH ima znaajne prirodne potencijale za poljoprivrednu proizvodnju, i u tome ne zaostaje za
drugim zemljama Evrope. Njen raspoloivi poljoprivredni prostor od ranije naznaene 1.161
hiljade ha, karakteriu znatne ekoloke raznolikosti koje se iskazuju poevi od
submediteranskog pa do odgovarajuih tipova kontinentalnog, pred-planinskog i planinskog
klimatskog ambijenta.
Prirodni potencijali koji se ogledaju u raspoloivom zemljitu, pogodnoj klimi i bogatstvu voda, daju
znatne izglede BiH za razvoj poljoprivredne proizvodnje. Koristi od njenog poljoprivrednog razvoja
uveat e se uticajem na druge privredne djelatnosti kao to su prerada, trgovina, turizam, promet,
energetika, hemijska industrija i dr. Poljoprivredni razvoj uveat e zaposlenost stanovnitva, poboljati
spoljnotrgovinski bilans, osigurati vie hrane i podii kvalitet ishrane. Poljoprivrednici su utemeljitelji
seoskog prostora; oni dre ekoloku ravnoteu, uvaju okoli i tite kulturne i tradicijske vrijednosti sela.
13.1. Tendencije obima i vrijednosti

proizvodnje
1. U zasijanim povrinama FBiH od prosjenih 205 hiljada ha za period 2001-2003. godine
strukturno preovladavaju ita (44%), iza kojih slijedi krmno bilje (32%), pa povre
(23%), i na sasvim niskim nivou industrijsko bilje (1%). Razlike u odnosu na ukupnu
poljoprivrednu sliku BiH su znatne, jer njenim sijanim povrinama od prosjenih 576
hiljada ha takoer vladaju ita, ali sa mnogo zastupljenijih 59%, tako da se manji ostatak
dijeli na krmno bilje (25%), povre (15%) i industrijske kulture (1%).
U pogledu BiH prije rata, sjetvena struktura zemlje skoro da je ostala ista, jer su u njoj ita zahvaala
58%, krmno bilje 26%, povre 14% te industrijsko bilje malo vie od 2% zasijanih povrina.
Zasijane povrine u FBiH (2001/2003)

23%
1%
44%
32%
ita
krmno bilje
povre
ind. bilje
122
Zasijane povrine u BiH (2001/2003)
15%
1%
25%
59%
ita
krmno bilje
povre
ind. bilje
2.
Pad sjetvenih povrina karakterie ukupno poslijeratno vrijeme i daje nepovoljnu sliku
cijelog prostora BiH (indeks 96), s tim to je ona proistekla iz silaznog trenda koji je
skoro dominantno vezan za FBiH. Unutar federalnog dijela (indeks 83), uz niski, ali
stabilni obim industrijskog bilja, pad sjetve izuzetno je snaan kod ita (indeks 76), blai
je kod povra (indeks 89) i jo blai kod krmnog bilja (indeks 93).
3.
Poljoprivredna proizvodnja (1999-2003.), iskazana kroz fiziki obim nekih njenih grana,
pokazuje tendenciju smanjenja, a kod nekih rasta;
u grupi kultura koje imaju tendenciju smanjenja proizvodnje, pad je manje snaan
kod voa (indeks 86) i ita (indeks 72), nego kod povra (indeks 62) i krompira
(indeks 69), a
u grupi sa rastom obima proizvodnje registruje se groe (indeks 151), kravlje

mlijeko (indeks 113), ovije mlijeko (indeks 124), govee meso (indeks 137), ovije
meso (indeks 132), svinjsko meso (indeks 175), te meso paradi (indeks 210).114
4.
Ukupna vrijednost poljoprivredne proizvodnje iznosila je u 2003. 658,6 miliona USD, i

vea je za samo 7% nego u 1996., ali i za itavih 42% nego u 2000. godini. To upuuje
na diskontinuitet u razvoju sektora zbog preokreta sa padom vrijednosti proizvodnje koji
se desio u 1999. i osobito 2000. godini.
5.
U iskazanoj vrijednosti poljoprivredne proizvodnje sadrana je i njena dodana vrijednost,

koja je u 2003. ostvarena sa ranije konstatovanih oko 307 miliona USD i uveanjem
prema 1996. godini od samo 1,8%. Vano u tome jeste da je kolebljivi rast ovog
pokazatelja sektor realizirao na priblinom rastojanju kao i kod ukupne vrijednosti
proizvodnje.
13.2. Polazita u razvoju

6.
114
Polazei od naprijed definisane okoline kao veoma pogodnog miljea u ijim e se

okvirima odvijati domai sektorski razvoj, budui pravci fbh. poljoprivrede trebaju se
temeljiti na biranju i kombinovanju onih proizvodnji koje e;
najbolje koristiti raspoloive prirodne resurse,
uvaavati uslove domaeg i vanjskog trita, i
garantovati ekonomsku odrivost gazdinstava.
Za voe, te sve vrste mlijeka i mesa uzet je period 2001-2003. godina.
123
Proizvodnost na bh. privatnim poljoprivrednim gazdinstvima uvijek je bila niska, i ona za Zapadnom
Evropom danas zaostaje izmeu tri i 10 puta. Stoga e ova strategija toliko ispuniti svoju zadau, koliko
bude vie pokrenula i snanije modernizovala proizvodnju.
7. U pogledu drave kao cjeline, pa i njenog federalnog dijela, po prirodnim osobinama ta

okolina okvirno bi se mogao definisati kroz odgovarajue poljoprivredne proizvodne
zone pogodne za;
intenzivnu proizvodnju itarica, industrijskog povra i voa, te intenzivno stoarstvo u

ravniarskom dijelu,
intenzivno i poluintenzivno voarstvo, intenzivnu i polu-intenzivnu proizvodnju stonih

ita, te intenzivno ovarstvo, kozarstvo i govedarstvo u brdskom dijelu,
poluintenzivno stoarstvo u pred-planinskom i planinskom dijelu,
intenzivnu proizvodnju groa, svjeeg povra, mediteranskih vonih kultura i

hortikultura u junom dijelu, te
nekonvencionalne biljne i stone proizvodnje, gdje postoje ekoloki uslovi i osiguran

pristup tritima.
Sve navedene proizvodnje bi trebale biti izvoene u konvencionalnom, organskom

(ekolokom) i kombinovanom sistemu, kao temeljnim nainima njihovog ekonomski
mogueg organizovanja.
8. Pritom treba znati da sadanja struktura proizvodnje poljoprivrednih gazdinstava FBiH, u
kojoj nad svim drugima dominira ratarstvo, po opim ocjenama;
najee nije u skladu sa onom strukturom iji proizvodi odgovaraju potranji na

domaem tritu, te
nije profilirana da daje zadovoljavajue finansijske efekte za ivot porodica

proizvoaa.
Uee pojedinih grana u poljoprivredi FBiH
(2001/2003)
38,9%
49,4%
2,1%
9,6%
Ratarstvo
Voarstvo
Vinogradarstvo
Stoarstvo
9. Prethodna razgraniavanja poljoprivrednih prostora na temeljima razliitih prirodnih

obiljeja, uz ranije okvirno definisanje proizvodnih orijentacija daju samo dobre
informacije, ali ne i naredbe proizvoaima koje proizvode i u kojim koliinama e
proizvoditi;
suprotno tome, svoje proizvodne odluke oni e temeljiti prvenstveno na

impulsima
poruka koje budu dobivali sa domaeg i vanjskog trita, pa uz to
i na signalima
regulativne politike kakva bude obznanjivana od strane drave.
124
10. Stoga bi se budua, bolja federalna poljoprivredna struktura trebala oblikovati na

osnovama sadanjih raspoloivih znanja, ali i razvojnih studija za pojedine grane
proizvodnje. Te studije trebale bi se to prije poet raditi, pri emu bi se njihove
inspirativne vodilje ravnale po;
sadanjoj, domaoj aktuelnoj trinoj potranji, te
utvrenim mogunostima izvoza na regionalna, EU pa i dalja svjetska trita.
11. to se sadanje domae poljoprivredne trine tranje tie, nju u najviem nivou
odslikava struktura pojedinih grupa proizvoda i pojedinanih proizvoda, kakva se
ostvaruje pri aktuelnom fbh. uvozu hrane.
Uee pojedinih grupa proizvoda u uvozu hrane
u FBiH (2003)
Stoni proiz.
ita i preraevine
0,8%
0,9%
9%
Povre svj.
7,9%
Voe svj.
Konz. voe i povre
35%
4,9%
Groe
Uljarice ulja i masti
eer isl.
Vino
3,5%
Pivo
Gaz. sokovi
1,1%
8,7%
9,9%
6,7%
Cvijee isl.
2,5%
0,4%
Prir. i min. vode
2,5%
6,2%
Duhanski proiz.
Ostalo
12. Sudei prema ovakvoj kompoziciji proizvoda kakvu FBiH danas snano plaa, uvozi i
troi, budua domaa proizvodna struktura trebala bi se okvirno profilirati na;
mnogo reljefnijem razvijanju stoarskih, voarskih, vinogradarskih i akvatinih

proizvodnji, nego je to bila praksa do sada,
angaovanju adekvatnih kapaciteta i za ostale biljne proizvodnje koje daju vie

radno-zaposlenikih i vrijednosnih efekata od standardnih (povre, jagodasto voe),
jaem uvoenju proizvodnji koje imaju izgledno domae trite (uljane kulture), te
razvijanju do sada zapostavljenih izvoznih proizvodnji kao to je ljekovito bilje,
hortikultura, pelinji proizvodi, razni nekonvencionalni proizvodi i sl.
Sadanje stanje i predloena budua strukturna unapreenja, omoguit e kasnije

iskazivanje razvojnih pokazatelja sektora, kojima e biti definisani i oekivani
makroekonomski rezultati.
13.3. Ocjena budueg trita i

potranje hrane
13. Bh. ekonomski prostor ini blizu 3,8 miliona stanovnika sa kupovnom moi od oko
1.460 USD BDP po osobi. U tom prostoru stoji FBiH sa oko 2,8 miliona pripadajueg
125
ljudstva, i raspoloivih oko 1.680 USD BDP po stanovniku.115 Unutar ovog broja, FBiH
danas registruje tek oko 2,3 miliona prisutnog stanovnitva, to znatno umanjuje skup
onih koji na domaem tritu hrane svakodnevno kupuju poljoprivredno-prehrambene
proizvode.
14. U BiH/FBiH sadanja domaa ponuda poljoprivredno-prehrambenih proizvoda ima
podreen znaaj, jer se preteno troe uvozni artikli, i to uglavnom loijeg kvaliteta nego
to su u zemljama iz kojih dolaze.
15. Posmatrano u cjelini, u bliskoj budunosti treba oekivati poveanje domae potranje za
hranom, s paralelnim rastom kupovine kvalitetnijih namirnica. To poveanje ni u kom
sluaju nee biti visoko, jer e, u odnosu na sadanju potranju, njene budue bitne
odrednice sainjavati;
oekivano (neveliko) uveanje broja stanovnika sa, takoer, odgovarajuim brojem

stranih turista,
silazni broj stranih dravljana i sve manje znaenje njihovog udjela u potronji,
nastavljanje znaajnih transfera iz inostranstva koji uglavnom dolaze od domae

izbjeglike i druge populacije,
oekivano uveanje nivoa BDP, koje je po PRSP iskazano sa realnom stopom od

5,5%116, i
dohodovna elastinost potranje, koja je razliita za pojedine grupe proizvoda.
16. FBiH ima opadajuu stopu rasta stanovnitva koja upuuje da bi se sa 2010. godinom na
njenom prostoru moglo nai tek oko 2.340 hiljada prisutnih domaih potroaa hrane,
odnosno 19 hiljada vie nego ih je bilo u 2003. Stanovnitvo u tzv. ''stalnom'' statistikom
tretmanu po simetrinom nainu obrauna, naraslo bi paralelno na 2.863 hiljade osoba.
Do 2010. godine sadanja razlika izmeu stalnog i prisutnog stanovnitva od 520 hiljada
osoba (2004.), mogla bi biti preokrenuta za oko 8% u korist onih koji e se vratiti kui,
to bi rezultiralo uveanjem prisutnog stanovnitva za novu 41 hiljadu i njegovim
oblikovanjem na konanom ukupnom broju od 2.381 hiljadu domaih, fbh. potroaa
hrane. Ovakvom domaem potroakom skupu moglo bi se dodati i oko 10 hiljada
stranih osoba od 20 hiljada koliko ih sada priblino ivi i radi u BiH. Njima bi se trebao
prikljuiti i, za sada vie nego skroman, broj stranih turista, kojih bi, na temelju sadanjeg
i projektovanog broja noenja u ciljanoj godini, bilo ne vie od 1.087 uslovnih
stanovnika. U ukupnom zbiru to bi znailo da e u 2010. godini FBiH imati 2.392 hiljade
onih osoba koje e na bilo koji nain svakodnevno konzumirati poljoprivrednoprehrambene proizvode kakvi se budu nali na njenom tritu.
17. Uz poveanje broja, domae stanovnitvo u 2010. godini trebalo bi imati i osjetno veu
mo da kupuje hranu. Pri stopi rasta od 5,5% (kakva je preuzeta iz PRSP), ono bi u
ciljanoj godini uz sebe moglo vezati iznos od 2.368 USD po osobi, to bi formiralo
znaajno vee fondove za kupovinu hrane od sadanjih.
Takoer, na strani potranje hrane i dalje bi se trebali nalaziti znaajni transferi iz
inostranstva koji potiu od vani nastanjenih naih zaposlenika i izbjeglica. Tome se moe
dodati i barem neki dio strane pomoi, koja sada podupire domai BDP u nemalom
udjelu od oko 5%.
115
U oba sluaja radi se o tzv. ''stalnom'' stanovnitvu koje ukljuuje prisutno stanovnitvo u zemlji i izbjeglice u
inostranstvu.
116
PRSP (2004); str. 41.
126
13.4. Odnos prema samodostatnosti

Samodostatnost je pokazatelj mjere kojom proizvodnja jedne zemlje iskoritava potencijal vlastitog
trita. Uz teoretsku, zbog nadolazeih uslova globalizacije, ona danas sve vie ima makro-orijentacijski
praktinu bilansnu vanost. Kao takva, ona treba da bude vanim pokazateljem za mjere agrarne politike
zemlje, kako bi se markirale one nacionalne proizvodnje koje treba jae razvijati, i pri tome udovoljiti
zahtjevima otvorenosti vlastitog trita.
18. Poljoprivredna politika brojnih zemalja svijeta u prolosti je bila inspirisana to viim
obimom vlastite proizvodnje hrane, to je dovelo do stanja koje danas odraava njihov
veoma visok ili osjetno prekoraen stepen samodostatnosti.
19. Ta politika, uz visoke cijene koje su se za nju platile, dola je u protivrjenost sa
snanim porukama svjetske globalizacije, pa se kao ekonomska praksa sve vie naputa.
20. U svom poslijeratnom vremenu BiH je zadrala raniju klasinu strukturu poljoprivredne
proizvodnje, pa je ona ostala neuravnoteena naspram potreba koje postavljaju i njeno
trite hrane i ishrana njenog stanovnitva. Da bi tu strukturu mijenjala, ona mora
pristupiti drugaijem profiliranju itavih svojih pojedinih grana i proizvodnji. Pri tome
e se voditi rauna da se uz rast obima osigura njihova cjenovna konkurentnost, ali i
ostave slobodni kapaciteti trita koji e sadravati neophodan prostor i za ponudu koja
ve postoji ili e se tek javljati izvana.
21. Imajui reeno u vidu, osim krompira u zadnjih nekoliko godina i ljive stalno, sve
prethodno vrijeme u BiH nisu bili poznati vikovi iz bilo koje domae poljoprivredne
proizvodnje koji bi dostizali ili prelazili potencijale domaeg nacionalnog trita.
Suprotno tome, BiH danas proizvodi tek oko 40% hrane koju troi njeno stanovnitvo, pa
tako stvara trajne i visoke manjkove poljoprivrednih proizvoda u odnosu na vlastite
potrebe.
U pogledu objektivnih razvojnih mogunosti, to nju oslobaa opasnosti da bi

razvijanjem biranih (ciljanih) proizvodnji prema ak i osjetno viem nivou od
sadanjeg, sebe dovela u stanje zasienja vlastitog trita i ulaenja u neeljenu zonu
koja bi bila izvan principa slobodne trine participacije za vanjske ponuae.
Stoga se tim vanim principom prihvatljive nacionalne dostatnosti, treba rukovoditi i

bh/fbh. poljoprivredna politika.
13.5. Sistemi poljoprivredne

proizvodnje
22. Sa stanovita intenziteta utroka inputa, danas se u svijetu paralelno provode tri sljedea
sistema poljoprivredne proizvodnje;
a. konvencionalna poljoprivreda,
b. organska poljoprivreda, i
c. kombinovana poljoprivreda.
13.5.1. Konvencionalna poljoprivreda

i domaa nuda
23. Konvencionalna poljoprivreda je ona koja se zasniva na primjeni savremenih tehnikotehnolokih procesa rada i intenzivnim utrocima reprodukcionih materijala. Takva
proizvodnja zajedno sa drugim emitentima tetnih materija, vrila je i vri negativan
127
uticaj na okoli, pa je zbog toga postala predmetom intenzivnih rasprava i brige za

planetu Zemlju.
24. Snana ulaganja kapitala digla su poljoprivredu razvijenih zemalja visoko iznad nivoa
njihovih domicilnih potreba, pa su hranu tako uinila supstancom privrednog potovanja
i najintenzivnijih tokova meunarodne razmjene.
25. FBiH i BiH u cjelini intenzivnu proizvodnju hrane imala je prije rata samo na krupnim
agroindustrijskim kombinatima tadanjeg dravnog sektora, koji po primjenjivanim
tehnologijama i postizanim prinosima nisu zaostajali za vladajuim oblicima proizvodnje
razvijenog svijeta. Ostali, obimom dominantni dio resursa koji se nalazio u privatnom
porodinom vlasnitvu, prakticirao je poljoprivredu znatno niih inputnih aktivnosti i
skromnijih proizvodnih uinaka. Sa ratnim nestankom kombinata, dananja bh/fbh.
poljoprivreda nala se u jednoj homogenoj slici koja emituje openito slaba ulaganja
sredstava i nisku efikasnost.
26. U sadanjoj bh/fbh. poljoprivredi, izbor meu raspoloivim proizvodnim sistemima
zasigurno nee (niti treba) odvratiti veinu gazdinstava da se opredijele prema
intenzivnom nainu ulaganja sredstava koji osigurava izdaniju proizvodnju i vee
ekonomske efekte. Drava se tog sistema nee moi odrei ni u svom podsticanju, i ona
e to initi u skladu sa vlastitom privrednom politikom i stanjem na svjetskom tritu
hrane. To ipak nee znaiti da e se ona odrei i vlastite obavezujue dobre ekoloke
politike. Suprotno tome, ona e sankcionisati sve one okolino rizine postupke i
tehnologije, koje bi mogle utirati put gubljenju dragocjeno naslijeenog i ve sutra dobro
upotrebljivog imida zdrave prirodne sredine kakvu uistinu ima. Stoga bi to trebala biti
jedna sredina dobro odmjerenog puta, koja e drati ravnoteu izmeu dananjeg
ekonomski nunog i sutranjeg ekoloki kapitalnog naslijea za generacije koje dolaze.
13.5.2. Organska poljoprivreda kao nastupajua stvarnost

13.5.2.1. Svjetsko i EU stanovite
27. Brzi rast svjetskog stanovnitva postavlja pitanja globalne sigurnosti hrane,
problematizuje masovnu urbanu koncentraciju, te stavlja poljoprivredu pred delikatna
biranja daljih pravaca postojanja. injenica je da se svijet suoava sa otvorenim pitanjem
budunosti farmera koji jo uvijek ine preko 50% globalne populacije.117 Problemi
dolaze kao rezultat pojaane proizvodnje hrane koja unitava ili smanjuje prirodne
resurse i dovodi do ranije nepoznatih uplitanja tehnologije u sva podruja biolokih
nauka. Sve te pojave znae da je potrebno redefinisanje uloge proizvodnih sistema u
oblasti poljoprivrede i proizvodnje hrane, i to u svim dijelovima svijeta.
28. To se ini trouglom ''poljoprivreda-hrana-okoli'', koji je postao osnovnim polazitem da
se poljoprivreda i njena nauka na aktivan nain ukljue u kreiranje bolje planetarne
budunosti. U tom kontekstu treba gledati i organsku poljoprivredu, prepoznavajui u
njoj i one vane vrijednosti opeg civilizacijskog znaaja (Codex Alimentarius), kao to
je niz pitanja vezanih za politika, ekonomska i drutvena rjeenja zemalja u razvoju,
dijalog bogatih i siromanih, odnos meu spolovima itd.
29. Drugim rijeima, to nije samo sistem praktikovanja odreene proizvodnje koja u fokus
stavlja okoli i ivot u njemu. To je drutveno-ekonomski pokret, ivotni stil i holistiki
pristup razvoju, koji koristi sve instrumente odrivosti i prije svega sisteme kvaliteta. U
117
FAO Production (2004); str.19.
128
krajnjoj instanci, on daje zadovoljstva onima koji imaju materijalne mogunosti da biraju
izmeu ''obine'' i zdravstveno sigurnije hrane. To je bio dovoljan razlog da danas u
svijetu imamo;
utrostruenje ukupnih povrina pod organskom proizvodnjom u Evropi,

Latinskoj Americi i SAD (1995 2000.),
porast njene potranje na tritu po stopi od 20- 25%, te
znaajne inicijative za njeno napredovanje kod zemalja u razvoju.
30. Prema raspoloivim podacima, organska poljoprivreda se u 2004. godini prakticirala na

24 miliona ha (oko 2% ukupno raspoloivih obradivih povrina). Koncentrisana je u
razvijenim zemljama (50% u EU) sa globalnim tritem organske hrane i pia vrijednim
oko 23 milijarde USD (2,5% ukupnog trita hrane i pia). Iako veoma perspektivno i
primamljivo, ovo trite jo uvijek je mlado, malo, nepredvidivo, i rizino za poslovanje,
to moe biti limitirajui faktor daljeg i breg razvoja.
31. Razvoj trita organskih proizvoda artikulira injenicu da organska poljoprivreda mora
biti odriva, odnosno da u perspektivi bude finansirana samo od strane potroaa. Na
tome bi trebao stajati itav budui organski sistem proizvodnje. Dok se to ne desi, EU bi
trebala posluiti kao najbolji ugled za naa, bh., dakako skromnija, sadanja ponaanja;118
U tom smislu naroito se koristi instrument legislative (standardi u proizvodnji, pravila uvoza i
izvoza, pravila inspekcije, certifikacije, akreditacije). 21. lan EAP definie javnu politiku EU u
organskoj proizvodnji, od formiranja WEB stranice sa podacima svih EU mjera podrke organskom
sektoru (proizvodnja, marketing, informisanje), do poziva zemljama lanicama da koriste sva
raspoloiva sredstva kako bi je podrali (nove sheme kvaliteta, dugorona zatita okolia, konverzija
itavih farmi u organsku proizvodnju, izjednaavanje statusa proizvoaa u organskoj i
konvencionalnoj proizvodnji, pristup investicijama, integrisanje proizvodnog lanca, podrka
savjetodavnoj slubi, obrazovanje proizvoaa, definisanje organske proizvodnje kao preferencijalne
u osjetljivim i zatienim podrujima i sl.). Takoer se dozvoljava lanicama usmjeravanje pomoi
EU organskim proizvoaima u oblasti voarstva i povrtlarstva, na poboljanje rada inspekcijskih
tijela (risk based approach), te na napore da se u liste ekvivalencije ukljue tree zemlje (uvoz pod EU
logom), to zahtijeva vee poznavanje EU standarda i inspekcijskih sistema u treim zemljama.
Ovome treba dodati da je EU alocirala znaajna sredstva u fondove kojima se

direktno ili posredno (ruralni razvoj, zatita biodivrziteta, agro-biodiverzitet)
podrava razvoj organske proizvodnje.
Posebno je to vano za zemlje u procesu pridruivanja, jer se bez adekvatno

razvijenog organskog sektora (legislativa, fondovi) ne moe prihvatiti njihovo EU
ulanjivanje.
13.5.2.2. Bh/fbh. organska proizvodnja i odgovor koji se jo trai

13.5.2.2.1. Sadanje stanje
32. BiH jo nema ni federalnog ni dravnog zakona o organskoj proizvodnji hrane, kako to
okoline i privredne potrebe zahtijevaju;
to nije u skladu sa injenicom da je ve 1995. godine, u sektorskoj analizi dokumenta
''BiH Prioriteti za obnovu i rast'', pripremljenog od strane WB i EBRDE za prvu
118
Od 1991. godine EU razvija legislativu u oblasti organske poljoprivrede. Od prvog propisa (EU Regulation No. 2092/91)
koji je definisao sve proizvodne, trine i organizacijske aspekte (inspekcija, certifikacija, logo, akreditacija), preko 44
razliite direktive i propisa koji su dopunjavali ili vrili usaglaavanja ovih propisa sa propisima razvoja same Unije
(objedinjeni kao Consolidated text 1.5.2004.), najznaajniji istup je napravljen donoenjem Evropskog akcionog plana (EAP)
za organsku hranu i proizvodnju, 10.6.2004. Iza EAP, kao dijela CAP stoje Komisija Evropske zajednice, Vijee Evrope i
Evropski parlament. Strateka vizija doprinosa organske poljoprivrede zajednikoj EU politici u poljoprivredi posebno se
vidi u drutvenoj ulozi organske poljoprivrede, sa fokusom na trite organskim proizvodima i upravljanje zemljitem.
129
donatorsku konferenciju u Briselu (decembar,1995.), organska poljoprivreda

ocijenjena kao jedna od est kompetitivnih prednosti bh. poljoprivrede.
RS je 2004. donijela ovaj zakon (Zakon o organskoj proizvodnji hrane, SG RS No.75 /7 21/). U FBiH u
maju 2005. imenovana je komisija za izradu Zakona o organskoj poljoprivredi. USK je u procesu
kreiranja i donoenja zakona, dok su KS i USK izdvojili simbolina sredstva u 2004. godini za podrku
ovoj proizvodnji (za certifikaciju).
33. I pored manjkanja regulative, organska proizvodnja u BiH se ipak praktikuje. To

potvruje injenica da je, prema podacima ECON (2004.), na prostoru drave
certificirano 1.180 ha zemljita u ovoj proizvodnji. Standardi za organsku proizvodnju u
BiH, zasnovani na IFOAM standardima, su takoer pripremljeni.
Najvei napor je uradio nevladin sektor, zahvaljujui veem broju meunarodnih projekata. Posebno
treba istai vedski projekt Certification in organic agriculture in B&H, NVO ECON - Grolink, kojeg
finansira SIDA, a koji je za pet godina uspio inicirati ne samo proizvodnju, nego i osnovnu organizacijsku
strukturu - certifikacijsku kuu ''Organska kontrola'' (logo ''OK''), te stvaranje udruenja organskih
proizvoaa.
OK - znak za organsku kontrolu certifikacijske kue
U oblasti samoniklog (ljekovitog) bilja, vajcarski IMO certificira i izvozi znaajne koliine, podravajui
formiranje malih firmi. Tu je i meunarodna fondacija AVALON, sa projektom ''Razvoj organske
poljoprivrede u zemljama Jugoistone Evrope''. Odreene aktivnosti su imali talijanska EFA, te
njemaki MALTEZER.
Meutim, nepostojanje ureene pravne infrastrukture (zakonodavstvo, odgovarajue

subvencije), ini da se ova oblast proizvodnje razvija stihijski i nekoordinirano.
34. BiH/FBiH ima prirodne resurse za razvoj organske proizvodnje, posebno u voarstvu,
povrtlarstvu i stoarstvu. Trenutno je teko procijeniti veliinu povrina pod organskom
proizvodnjom kakva bi realno mogla biti ak i u bliskoj budunosti. Takoer, teko je
procijeniti i njene potrebne preraivake kapacitete;
injenica je da su pokrenuti znaajni projekti uzgoja jagode u podruju Bratunca, Srebrenice i
Gorada uz zajameni izvoz (SIDA), da je ''Vegafruit'' deklarisao vlastitu proizvodnju
organskog jagodastog voa (podruje oko Mostara), da je ''Klas'' usmjerio
dio proizvodnje u ovu oblast, i da se pojavljuju male firme koje istiu svoju opredijeljenost za
ovakav oblik djelovanja,
treba meutim istai, da se radi o vrlo rizinim poduhvatima, najee bez dovoljno
strunog znanja i poznavanja legislative EU.
35. Manjak potrebnih dokumenata, i nepostojanje odgovarajuih sistematskih pristupa

irenju ideje organske poljoprivrede (obrazovanje proizvoaa i kupca), uslovilo je
zaostajanje i gubitak domae dinamike u njenom organizovanom razvoju;
posebno tetan efekat ima nestruno i neopravdano isticanje da BiH proizvodi ''zdravu
hranu'', eko ili bio-proizvode, a da se pri tome sutinski ne zna o emu se radi (EU je
zabranila koritenje ovakvih prefiksa, ako to nije certificiran organski proizvod).
36. Da se prepozna sloenost odnosa i donesu odgovarajui zakljuci, moda je najefikasnije

prikazati neke kljune stavove SWOT analize, koritenjem standardne SWOT tabele;
130
Unutranje
snage
Vanjske
snage
Pozitivno
Negativno
-ouvan okoli, klimat

-jeftina radna snaga
-relativno obrazovan proizvoa
-tradicija zadrugarstva
-relativno razvijen NVO u ovoj oblasti
- postojanje ( NVO) legislative
i standarda, te osnovne strukture
(lokalna certifikacijska kua,
inspekcijska tijela)
-nedovoljna podrka politiara

-nezainteresovana administracija
-neobrazovan kupac ne prepoznaje organski proizvod
-nepoznavanje sistema kvaliteta
-ekonomska kriza
- prisustvo mina
-pridruivanje EU (fondovi za ruralni razvoj,

razvoj zatienih podruja, razvoj podruja sa
oteanim uslovima rada u poljoprivredi i sl.)
-prisustvo donatora i strunjaka izvana
-zainteresovani potroa (zdravlje)
-zaostajanje za pokretom u Evropi

-odlazak stranih investitora
-mogunost da tree zemlje ne
budu u stanju izvriti certifikaciju
i izvoz u EU
37. Procesi pridruivanja EU nee se moi ostvariti bez adekvatnog razvoja ruralnih
podruja, donoenja dokumenata u oblasti agro-biodiverziteta, ili ureene legislative u
oblasti okolia. Ako se zna da oko 2% teritorije BiH predstavlja zatieno podruje (u
budunosti taj prostor treba biti znaajno vei - prema nekima ak 17%), jedini oblik
prihvatljive poljoprivredne proizvodnje u tim oblastima, bit e organski.
13.5.2.2.2. Ciljevi i pretpostavke
razvoja
38. U razvoju domae organske poljoprivrede neophodno je, prije svega, poboljati pristup
kako drave, tako kupaca i proizvoaa. Neophodno je prepoznati sve multifunkcionalne
aspekte ove proizvodnje, i to od isto agronomske, do vane drutvene funkcije koja ini
organsku proizvodnju ''ulaznicom'' za EU.
Iskustva naih zapadnih susjeda su vrlo korisna. Od 1996. godine, kada je poela sa prvim koracima u
ovoj oblasti, Slovenija danas raspolae sa vie od 220 hiljada ha organskih proizvoda, a njena
administracija dodjeljuje organskim proizvoaima subvencije u iznosu od 517 EUR/ha (2004.). Treba
istai da u veini ove povrine pripadaju zatienim prostorima i podrujima nacionalnih parkova.
39. Nevladin sektor u BiH uinio je dosta u ovoj oblasti. Stvorio je mreu proizvoaa,
formirao inspekcijsko i certifikacijsko tijelo, te uspostavio certifikacijsku kuu i logo za
organske proizvode kao neophodnu infrastrukturu za njihovo prepoznavanje;
to je limit kojeg treba brzo prekoraiti, jer bi on u suprotnom sluaju mogao

obeshrabriti one koji su na vlastiti rizik krenuli u oblik proizvodnje jednakih ili niih
prinosa u odnosu na konvencionalni.
40. Neophodno je da se organski sektor podri zakonima i subvencijama. Da se u tom smislu

uini potreban korak, poeljno bi bilo formirati odgovarajue tijelo, koje bi istodobno
djelovalo na;
razvoj organske proizvodnje (same proizvodnje, legislative, trita, medijske podrke i

sl.),
prepoznavanje i utvrivanje fondova razvoja organskog sektora u EU i mogunosti

njihovog koritenja,
uklanjanje barijera izvoza ovakvih proizvoda ( ne preko treih lica), i
povezivanje trita sa susjednim zemljama i zemljama EU.
U tom smislu trebalo bi nastojati;
131
da razvoj organske proizvodnje bude integralni dio opih napora razvoja ruralnih
podruja, zatienih podruja, manje povoljnih podruja /LFA/, ili podruja pod nekim
nivoom zatite,
da organska proizvodnja bude dio opih drutvenih napora za poboljanje uslova

ivota stanovnitva, i
da se konkretnim podrkama (subvencije, mogunosti koritenja dravnog zemljita,

otkup dravnog zemljita, pomo u traenju vanjskih trita i sl.) i na ovaj nain
pomogne razvoj sektora.
13.5.3. Kombinovana poljoprivreda kao sadanje

opredjeljenje
41. To je ona proizvodnja hrane koja u sebe ukljuuje takve ulagake postupke i tehnoloke
procese kakvi su, uz ekoloku prihvatljivost, i privredno, odnosno ekonomski odrivi.
Zasniva se na sistemima dobrog gazdovanja tlima i nanoenja to manje tete okoliu, a
da se pri tome ne dovedu u pitanje rastui prinosi i ekonomska uspjenost proizvodnji.
42. To je integralna proizvodnja koja obavezno ukljuuje dranje stoke, umjerenu obradu tla
i troenje manjih koliina ubriva. Ona trai dobro kontrolisanu upotrebu zatitnih
sredstava, kvalitetan sjemenski i sadni materijal, te potivanje plodoreda i dranje
kvalitetnih grla stoke sa odgovarajuom ishranom.
43. Sistem kombinovane poljoprivrede ini sredinu izmeu klasinog (intenzivnog) pristupa
proizvodnji i organske poljoprivrede o kojoj je bilo rijei. Uz odgovarajui rast inputa, on
bi mogao da lii sadanjoj proizvodnji kakvu primjenjuju bolja bh. poljoprivredna
gazdinstva.
44. Sa privrednog stajalita kombinovani sistem proizvodnje se treba nauno i struno
unapreivati i kao takav smatrati prihvatljivim za gradnju budue domae poljoprivrede.
Takoer, sa pozicije mogueg osiguranja kapitala, ovaj sistem lake se moe tehnoloki
unapreivati, pa i podsticati u mjerama budue poljoprivredne politike.
13.6. Poljoprivredna oprema

i skladita
45. Po opim ocjenama, sa preko 92 hiljade traktora, te odgovarajuim brojem prikljuaka i
ostale opreme, BiH je prije rata imala znaajan fond poljoprivredne tehnike. U tom
fondu, sa zadovoljavajuim nivoom uestvovala su i porodina gazdinstva. Uz
ekonomsku i tehnoloku zastarjelost koja je karakteristina za cijelu zemlju, ta sredstva
su, prema izvrenim procjenama, ovisno o prostorima ili vlasnitvu, tokom rata unitena
u obimu 45-70%.
46. Slino se desilo i sa skladinim prostorom za poljoprivredne proizvode, te suarama i
hladnjaama, koje su uglavnom bile u sastavu nekadanjih agroindustrijskih kombinata.
47. Poljoprivredni strojevi i oprema djelomino su obnovljeni putem EFRP, te kasnijim
projektima manjih uinaka, ili kupovinom od strane samih poljoprivrednika. Mada
nedostaju preciznije procjene, zna se da je sadanje stanje poljoprivredne tehnike na
cijelom prostoru zemlje nezadovoljavajue i da takvo predstavlja znaajno ogranienje u
buduem poljoprivrednom razvoju.
48. BiH je u 1991. godini imala 49.900 tona jednovremenih hladnih skladinih kapaciteta
rasporeenih u 18 privrednih subjekata, i njima je u cijelosti podmirivala tadanje
132
potrebe. U FBiH tih kapaciteta sada ima 13.700 tona, i oni su rasporeeni izmeu pet
privrednih subjekata i est komunalnih hladnjaa. to se ostalih smjetajnih prostora tie,
glavninu od 2.229 tona ine zidana skladita, te 214 hiljada tona silosi. Svi oni nekada su
pravljeni kao ''veliki objekti za velike urbane sredine''. Njih danas zamjenjuju novi,
usitnjeniji koncepti gradnje, primjereni modernom informacijskom umreavanju trita, i
jednako tako efikasnim rashladnim transportnim sredstvima za snabdijevanje trgovaca i
njihovih skladita.
13.7. Stanje i razvoj biljne proizvodnje

13.7.1. Zatita biljaka
49. Uzronici biljnih bolesti, tetni insekti i korovske biljke poljoprivredi nanose ogromne
tete koje, prema procjenama, iznose do 30% od potencijalne proizvodnje. Te tete
uveavaju se za oko 10% zbog neadekvatnog skladitenja poljoprivrednih proizvoda.
50. U dobro organizovanoj zatiti bilja, tete i gubici mogu se smanjiti za oko 6-8 puta pa i
vie. Da bi se to postiglo, treba preduzeti niz mjera i postupaka, te osigurati osnovne
preduslove za uspjeno funkcionisanje jedinstvene slube zatite bilja na nivou
FBiH/BiH.
Kako je ranije naznaeno, za ovu oblast doneseni su potrebni zakoni i u toku je njihova institucionalna i
praktina implementacija.
51. U irem izboru potrebnih mjera, to podrazumijeva;
kadrovsko jaanje federalnih zavoda i strunih slubi po kantonima,
organiziranje jedinstvene Izvjetajno-prognozne slube (IPS) zatite biljaka (sa

centralnom slubom, regionalnim/kantonalnim slubama i opaaima). Ovi poslovi su
dodijeljeni federalnim zavodima (SIN FBiH 38/2005.),
uspostavu stalnih komisija za pojedine segmente zatite,
osposobljavanje laboratorije za kontrolu sjemena i sadnog materijala,

snaenje inspekcijske slube na kontroli prometa pesticida, kao i prometa sjemena i
sadnog materijala,
uspostavu kontinuiranog obrazovanja agronoma za rad u poljoprivrednim apotekama,
ukljuenje udruenja farmera u sve aktivnosti vezane za zatitu zdravlja biljaka, i
uspostavu tijesne saradnje sudionika u zatiti na svim nivoima.
52. Pored domaih zakonodavnih programa, u cilju uspostavljanja neophodnih veza sa

vanjskim okruenjem, na dravnom nivou trebalo bi potpisati;
Meunarodnu konvenciju o zatiti bilja (IPAC),

Meunarodni sporazum o sortama biljaka (UPOV),
Ugovor o lanstvu u Evropsku organizaciju za zatitu biljaka (EPPO), i
Ugovor o lanstvu u Meunarodno udruenje za ispitivanje sjemena (ISTA).
13.7.2. Genetski resursi i oplemenjivanje

biljaka
53. Svjetski sortiment stalno se uveava novim sortama kulturnih biljaka. BiH na tom planu
ima odreene rezultate, ali oni nisu dovoljni da se na njima gradi domai razvoj koji bi
garantovao izlazak iz sadanjeg stanja niskih proizvodnosti i sticanje konkurentnijih
pozicija u odnosu na razvijeni svijet.
133
54. Intenzivna biljna proizvodnja podrazumijeva upotrebu uniformnog i aktuelnog

sortimenta. irenjem zasada sa takvom sortnom kompozicijom, dolazi do nestanka
autohtonih genotipova bilja u BiH koji nerijetko sadre vrijedne genetske karakteristike.
Glavni nedostaci domaeg postojeeg stanja, kada je u pitanju ouvanje i koritenje
autohtonih genetskih resursa, generalno se mogu saeti u sljedee tri stavke;
odsustvo dravnog programa i legislative kojom bi se uredila ova oblast,
nedovoljna svijest o problemu ouvanja biljnih genetskih resursa, i
nedostatak kvalifikovanog kadra za rad sa bankom genetskih resursa (BGR).
55. Stoga, domae oplemenjivanje biljaka, bilo da se radi o vou, ratarskim i povrtlarskim
kulturama ili grou, stoji pred brojnim zadacima svog budueg rada. Ti zadaci trebali bi
se realizovati kroz;
stvaranje uslova za ouvanje domaih autohtonih biljnih resursa i ukljuenje

najperspektivnijih genotipova u oplemenjivake programe,
to bolje iskoritavanje autohtonih genetskih resursa u proizvodnji domaeg kulturnog

bilja,
osposobljavanje ljudskih i podizanje tehnikih mogunosti za prihvaanje svjetskih

standarda, i
registrovanje oplemenjivake
poljoprivredni sistem zemlje.
proizvodnje
njeno
ukljuenje
cjelokupni
56. U funkciji ovako postavljenih ciljeva nalazi se uspostava naunih

programa
oplemenjivanja biljaka, i na tom putu djeluje upravo aktuelni projekt SEEDNet
''Jugoistona evropska razvojna mrea za biljne genetske resurse''. Ciljevi ovog projekta
podrazumijevaju;
razvoj dravnog programa ouvanja i odrivog koritenja poljoprivrednih biljnih

genetskih resursa, te
uspostavljanje banke gena.
Ovaj i svi sljedei projekti koji budu preduzeti, trebaju voditi prema ouvanju i selekciji
autohtonog fonda gena i stvaranju novih sorti na osnovama pozitivno ocjenjenog domaeg
materijala.
13.7.3. Sjemenska i rasadnika

proizvodnja
57. Sjeme i sadni materijal poljoprivrednih biljaka ima izuzetan privredni i strateki znaaj,
jer se proizvodnjom njihovih visokih kategorija stvaraju preduslovi za veu i masovniju
biljnu proizvodnju.
A/ Sjeme
58. BiH se uglavnom naslanjala na tue sjemenarske izvore, a sama je prije rata proizvodila
izvjesne koliine sjemena kukuruza, penice i krompira. Odmah nakon rata (1996.),
posredstvom UNDP-FAO, pokrenut je projekt multiplikacije visokokvalitetnog
primarnog sjemena za pet biljnih vrsta, pa su tako zaeti uslovi za ovu proizvodnju u
FBiH. Pod okriljem istog projekta ustanovljena je i laboratorija za kontrolu kvaliteta
sjemena u Federalnom zavodu za poljoprivredu Sarajevo.
134
59. FBiH ima visoke potrebe za sjemenima koje se u svojoj fizikoj ukupnosti iskazuju sa
preko 100 hiljada tona. Ti zahtijevi iz vlastitih izvora danas se zadovoljavaju samo
djelomino, i to proizvodnjom sjemena krompira kod est, sjemena penice kod tri, te
sjemena jema kod jednog proizvoaa.
Ovu proizvodnju prati niz organizacijskih problema pa i oteane mogunosti plasmana
koje su najizraenije kod krompira. Njoj stoga treba dati odgovarajue programske
okvire, te teiti modernizaciji na shemi racionalnog broja repro-centara za odgovarajue
grupe sjemena.
B/ Sadni materijal
60. Osiguranje kvalitetnog sadnog materijala osnovna je pretpostavka za uspjeno gajenje
voaka i vinove loze. Prirodni uslovi za njegovu proizvodnju u BiH/FBiH postoje, i treba
ih iskoristiti kako bi se njime podmirio zadovoljavajui dio domaih potreba. Ovo je
utoliko vie vano, jer ubrzan razvoj i voarstva i vinogradarstva ima urgentan karakter.
61. BiH je prije rata imala centralni rasadnik, i to u Srebreniku. Njegovi sadanji kapaciteti
su 300 hiljada sadnica stablaica i 100 hiljada rasada jagodastih vrsta.
62. Ovom rasadniku, nakon rata pridruilo se jo devet manjih regionalnih, fbh. rasadnika sa
proizvodnjom sadnica kronjastog i jagodastog voa, pa i vinove loze (Gradaac). Njima
treba dodati i tri rasadnika u RS sa proizvodnjom sadnica kronjastog i jagodastog voa.
Na podruju Hercegovine takoer je uspostavljena znaajna proizvodnja vonih sadnica,
uz nekoliko rasadnika vinove loze od kojih se najvei nalazi u apljini. U fazi je
podizanja etiri hektara matinjaka loznih podloga u opini Ravno (Popovo polje).
63. Svi oni sa svojom punom proizvodnjom sadnica kronjastog voa mogli bi zadovoljiti tek
blizu 50% trenutnih potreba, a sadnica vinove loze i mnogo manje. Stanje je
zadovoljavajue samo kad je u pitanju jagodasto voe.
64. Potrebe za obnovom sadanjih biljnih resursa i budui potencijali u rasadnikoj
proizvodnji trae mjere koje bi se sastojale u;
osavremenjivanju sortimenta, certificiranju rasadnika, kao i certificiranju samih

proizvoda njihove djelatnosti,
formiranju introdukcijskih centara, koji e ukazivati na genotipove kakvi su adekvatni

za pojedine domae uslove uzgajanja,
uspostavi rasadniarskih programa raznih vrsta kulturnog bilja, u skladu sa domaim

potrebama i moguem izvozu,
ciljanom istraivakom radu na problemima uzgoja i genetskom unapreenju

proizvodnje, i
ulaganjima u kadrovsku osnovu, te modernu rasadniku i sjemensku opremu.
13.7.4. Genetski modificirani

organizmi (GMO)
65. Svjetska nauka sve vie nastoji da nae model poljoprivrede kakav bi zadovoljio potrebe
ovjeanstva i bio odriv za narataje koji dolaze. U njoj posebnu panju budi
biotehnologija genetski modificiranih proizvoda (GMO), koja omoguava konkurentnost,
toleranciju i rezistentnost na pojavu pojedinih bolesti i tetoina u biljnom i ivotinjskom
svijetu.
135
66. Danas se genetski modificirane biljke uzgajaju u 17 zemalja svijeta i tako postaju
sastavni dio proizvodnje hrane (1995.). Prehrambeni proizvodi ili njihovi dijelovi
dobiveni iz genetiki modificiranih biljaka su naeni u velikom broju proizvoda koji se
koriste u ishrani ljudi irom svijeta. Meutim, postoje stanoviti rizici vezani sa
koritenjem ove tehnologije. Zato je njihova upotreba u mnogim zemljama svijeta,
ukljuujui i EU, jo puna nedoumica, pa i nepovoljnih miljenja o ovoj tehnologiji.
GMO hrana sada se najvie proizvodi u SAD i to na skoro 35 miliona ha, zatim u Argentini na 10 miliona
ha, Kanada na 3 miliona ha, Kini na 0,5 miliona ha i Junoj Africi na 0,2 miliona ha. Ono to moe biti
zabrinjavajue, jeste injenica da ti proizvodi nisu oznaeni, pa se kod nas pouzdano ne zna ta se sve
uvozi i da li ima obaveznu dokumentaciju vezanu za GMO.
67. U BiH tehnologija GMO jo nema svoju praktinu primjenu. Razloga za to ima nekoliko
i jedan od njih nalazi se i u razliitim stavovima meu domaim strunjacima oko
njenog prihvaanja.
to se FBiH tie, Institut za genetsko inenjerstvo i biotehnologiju u Sarajevu ima neophodne kadrovske,
tehnike i infrastrukturne potencijale da postane akreditovana GMO laboratorija. U svrhu kontrole
prisustva genetskih modifikacija u sjemenskom materijalu i gotovim proizvodima, u institutu je razvijen
itav spektar metoda za detekciju njihovog razliitog kvantitativnog prisustva. Ove tehnike ukljuuju
prisustvo nove osobine na nivou fenotipa, te kvalitativne i kvantitativne analitike tehnike na nivou DNK
i proteina.
68. Trenutno stanje, sa prisustvom ili odsustvom GMO, na tritu BiH sasvim je nepoznato.
Ovakva situacija naruava osnovna prava potroaa da znaju ta konzumiraju.
69. Nema dileme da je genetsko inenjerstvo neminovan proces. Meutim, postoji potreba
ozbiljnog sakupljanja meritornih dokaza o GMO proizvodima i njihovoj sigurnosti i
koristi, s obzirom na injenicu da jo ne postoje pouzdani dokazi o njihovoj tetnosti na
okoli i ljudsko zdravlje. Upravo ta injenica stvara interes i potrebu istraivanja kod
nas, pa na tom treba ubrzano raditi.
70. Domai rad na GMO treba zasnivati na stratekim dokumentima te zakonskim i
tehnikim instrumentima. Neophodno je da se svi oni nau u Zakonu o GMO kojeg treba
donijeti, ime bi se osigurala odgovarajua zatita i kontrola u ovoj oblasti. Zakonom
treba osigurati veze sa evropskom regulativom u ovoj oblasti i na njegovim temeljima
uspostaviti Nacionalnu bazu podataka u oblasti moderne biotehnologije.
71. Treba respektovati dostignua moderne biotehnologije, ali ono to se moe preporuiti,
jeste oprezno praenje dogaaja te iskljuivanje brzih akcija i nekritikog pristupa prema
njima. U svakom sluaju, strategija se prema ovom pitanju postavlja kao prema realnom
izazovu vremena koje je pred nama.
13.7.5. Proizvodnja u ratarstvu

72. Ratarska proizvodnja svoju vanost dokazuje po proizvodnji hrane za ljude i ivotinje, po
tehnolokom usklaivanju ukupne poljoprivrede, te razvoju kulture tla i uvanju okolia.
73. Vei dio FBiH ine brdski ili planinski predjeli, sa izuzecima Oraja i Odaka, te
predjela koji gravitiraju TK. U ostalim kantonima uslovi za ratarsku proizvodnju su
manje-vie oteani, i ona se provodi najee na blaim padinama, te u dolinama rijeka i
krakim poljima.
Ranije se vidjelo da u ukupnoj vrijednosti poljoprivrede FBiH, posmatrajui 2001/2003. godinu, biljna
proizvodnja uestvuje sa 61,1%, u emu ratarstvo participira sa 49,4%.
136
74. Prema prosjeku iz 2001/2003. godine, u ukupnoj vrijednosti ratarske proizvodnje od

49,4%, itarice danas zauzimaju udio od 9,6%, industrijsko bilje 0,5%, povre 32,5 te
krmno bilje 6,8%.
13.7.5.1. Promjene unutar ita
Sadanje stanje
75. U FBiH ita se siju na oko 91 hiljadi ha sa strukturom u kojoj dominira kukuruz (54%) uz
znaajniju zastupljenost penice (26%) i jema (11%). Naznaene povrine sa ovim i jo
dvije kulture (ra i zob), daju godinju vrijednost proizvodnje od oko 69 miliona KM, ili
758 KM/ha, to je rezultat niskih tehnologija i jednako takvih prinosa koji iz njih
proistiu.
76. U FBiH naspram BiH sije se tek svaki trei do etvrti ha penice i etvrti ha kukuruza,
to znai da se glavne povrine pod ovim kulturama nalaze u RS. One sa prosjenih 24
hiljade ha pod prvom i 50 hiljada ha pod drugom kulturom daju prosjenu godinju
proizvodnju od 59 hiljada tona penice i 172 hiljade tona kukuruza. To ini samo donji
dio domaih (fbh.) potreba za penicom (25,5 kg/stanovnik), dok pred kukuruz takoer
stavlja visoke dodatne zahtjeve u skladu sa buduim razvojem stoarstva, ali i raznolikim
vidovima njegove hemijske prerade i humane konzumacije.
Pravci razvoja
77. Iako FBiH nema mnogo ravnica, njene neobraene oranice upuuju da se ona nee odrei
svoje itne tradicije. Sadanja (i ranija) niska proizvodnost glavna je zapreka toj namjeri,
a put za njeno poboljanje jeste;
uvoenje novih visokoprinosnih i kvalitetnih sorti i hibrida prisutnih ita, te
prilagoavanje (podizanje) tehnologija kod nekih kultura koje su u naim uslovima

eksperimentalno ostvarile odline rezultate.
78. U skladu sa ekolokim uslovima i stanju trita, proizvodne promjene unutar sjetve ita
mogu se odvijati unoenjem eksperimentima i praksom ve dokazanog sortimenta
penice, jema i kukuruza. Dodatno, isto bi se trebalo raditi obogaenjem tog sortimenta
njegovim novim tipovima (kukuruz eerac i kokiar), te snanijim uvoenjem novih
kultura kao to su heljda i tritikale;
vei dio ove proizvodnje mogao bi se odvijati na organski nain.
79. Razvoj stoarstva, kako je ve reeno, posebne zahtjeve postavljat e za

rasprostranjeniju, ali i efikasniju proizvodnju kukuruza, dok e penica svoje povrine
traiti samo u ambijentima koji su pogodni za visoke proizvodne rezultate.
13.7.5.2. Povratak industrijskom
bilju
Sadanje stanje
80. Duhan sa prosjenih 1.620 ha povrina (2001/2003.) vana je, i uz soju jedina
industrijska kultura koja se u FBiH uzgaja nakon rata. Proizvodnja duhana sve vie je
vezana za sjeverni, ravniarski dio Bosne. Meutim, povrine koje se i sada nalaze u
tradicionalnom ambijentu Hercegovine, odaju vjeru stanovnitva da e ova kultura za
sebe i dalje vezivati znaajan broj porodica i sjevera i juga zemlje. Proizvodnja koja u
posljednjim godinama pokazuje jai rast, daje u prosjeku oko 1.900 tona uroda u kojemu
preovladavaju savremeni tipovi duhana.
137
81. Niska svjetska cijena i nizak domai prinos ne dozvoljavaju vee ekonomske efekte od
postojeih, ali je duhan definitivno oznaen kulturom za koju je svoju egzistenciju vezao
veliki broj porodica kako u FBiH, tako i u RS.
82. Problemi plasmana koji narastaju, rjeavaju se samo zahvaljujui dobroj saradnji sa
menadmentom domae duhanske industrije. Stoga bi put do trita ovoj kulturi trebalo
snanije oznaiti njenom trajnom ugovornom proizvodnjom sa duhanskom industrijom.
83. Soja je kultura ije se sjetvene povrine u posljednje tri godine snano uveavaju.
Dostigle su sjetveni obim od 610 ha i proizvodnju od oko 850 tona. One svoje vlasnike
okreu prema rastuim potrebama Tvornice Bimal u Brkom, koja vraa vlastiti predratni
imid i postavlja sve vee zahtjeve za domaom sirovinom.
Pravci razvoja
84. Stanje kakvo je sada, i dinamine promjene vezane za domae potrebe, trae znatno
uveanje povrina koje bi se u bliskoj budunosti mogle nai pod uljanim kulturama.
85. Prethodna konstatacija najvie vai za soju kao jedinu do sada vraenu kulturu, ali i za
uljanu repicu te suncokret, koji su sada neznatno zastupljeni u sjetvenoj strukturi FBiH.
Razlog ovakvog optimizma lei u injenici da je ''Bimal'' ove godine krenuo u finansiranje uzgoja
uljarica na itavom podruju BiH. S obzirom da su ove kulture gotovo nezastupljene na podruju FBiH,
mogue je njihovo znaajno sjetveno pozicioniranje, naroito na podruju TK i PK.
13.7.5. 3. Povrtlarstvo za domae

potrebe i izvoz
I/ Otvoreni prostor
86. Podaci za trogodite 2001/2003. pokazuju da se povre u FBiH godinje uzgaja na oko
47 hiljada ha, to predstavlja 23% sijanih i 11% raspoloivih oraninih povrina. Unutar
ovih povrina, sa oko 25 hiljada ha (53%), najzastupljeniji je krompir, dok se na
preostalom dijelu od oko 22 hiljade ha znaajnije siju grah (11%), kupusnjae (9%), te
paradajz (4%), paprika (3%) i krastavac (do 3%).
Zasijane povrine pod povrem u FBiH (2001/2003)
6,7%
Crni luk
10%
8,5%
Grah-zrno
Kupusnjae
4%
Paradajz
Paprika
2,9%
Krastavac
Ostalo
53,6%
2,5%
Krompir
11,8%
87. Sa sadanjih angaovanih povrina dobiva se godinji urod od skoro 216 hiljada tona
krompira te 149 hiljada tona ostalog povra, to daje oko 93 kg prvog i 64 kg ostalih
proizvoda po stanovniku. Uz visoko prisustvo uvoza, kljune domae vrste u svjeem i
preraenom stanju imaju jaku stranu konkurenciju, pa bi izvoz otvorio mogunosti za
dalje uveanje njihove proizvodnje.
138
88. Uslovi za proizvodnju povrtlarskog bilja u FBiH su povoljni. Sa svojim geografskim

razlikama od June Hercegovine, pa do Sjeverne Bosne, oni omoguuju kontinuirano
snabdijevanje trita svjeim povrem za veliki broj vrsta u toku cijele godine. to se
sjevernog dijela zemlje tie, sve vie proizvoaa okree se prema proizvodnji povra za
industrijsku preradu, emu naruku idu raspoloivost preraivakih kapaciteta i podsticaji.
Dio ove proizvodnje ve se izvozi sa izgledima za dobru saradnju sa nekim vanjskim
regionalnim preraivaima.
89. Ostvareni prinosi povra su niski, pa su za neke vrste i nekoliko puta nii u odnosu na
one koji se postiu u zemljama sa razvijenom povrtlarskom proizvodnjom. Uzroci tome
su statian i neadekvatan sortiment, upotreba nekvalitetnih sjemena, i openito niske
tehnologije.
Proizvodnja sjemenskog materijala je mala i uglavnom se potrebe zadovoljavaju uvozom. Sortna lista je
zastarjela i na nju je u zadnjih 10 godina unijeto oko 40 sorata krompira i ni jedna sorta ostalog povra.
Proizvedene koliine sjemenskog krompira su male i osiguravaju da se zasiju 2-3% povrina domaim
sjemenskim materijalom. Uvoznim sjemenskim krompirom zasije se oko 15% povrina dok se preostali
dio sadi sa merkantilnim materijalom, to je jedan od razloga postizanja niskih prinosa.
Od ostalog povra postoje realne mogunosti proizvodnje dovoljne koliine arpadika za podmirenje
domaih potreba kao i sjemena graha.
Treba preduzeti mjere da se sortna lista dopuni novim sortama i hibridima povra, posebno onima koje su
namijenjene za proizvodnju u zatienom prostoru. Na podruju cijele BiH treba uvesti jedinstvenu
kontrolu uvoza sjemenskog materijala.
90. Sadanje stimulisanje proizvodnje sjemena krompira i podravanje ostale sjemenske

proizvodnje, uz snanije tehnologije trebalo bi da znaajno unaprijedi ovu djelatnost;
dio te proizvodnje postepeno bi mogao poprimati organski i integralni karakter, za to

bi trebalo osigurati strunu i drugu podrku.
II/ Zatieni prostor

91. Proizvodnja povra predstavlja jednu od najprofitabilnijih poljoprivrednih aktivnosti, a
korist od nje se dalje uveava kad se organizuje u zatienom prostoru.
92. FBiH danas raspolae sa oko 500 ha plastenikih i 15 ha staklenikih povrina. Najvee
zatiene povrine nalaze se u HNK (360 ha), ZHK (45 ha), PK (35 ha) i TK (20 ha).
Planovi gotovo svih kantona pokazuju da e se ovaj nain proizvodnje i dalje iriti, to
poveava potrebe za njenim boljim organizovanjem i traenjem vanjskih trita.
Proizvodnja u staklenicima je mala zbog visoke cijene izgradnje objekata. Bilo bi
poeljno da se staklenike povrine od sadanjih 15 ha, poveaju bar na predratni nivo od
25 ha.
13.7.5.4. Snaenje proizvodnje
krmnog bilja
I/ Intenziviranje proizvodnje
na oranicama
Sadanje stanje
93. Povrine pod krmnim biljem na oranicama pokazuju kolebanja, to se nepovoljno
odraava na stanje u stoarstvu. Prostori pod viegodinjim krmnim kulturama na
oranicama zadnjih godina u prosjeku se kreu oko 65 hiljada ha, to iznosi 32% sijanih ili
oko 16% ukupnih raspoloivih oraninih povrina.
139
94. Sa angaovanih povrina dobija se prosjeno godinje oko 320 hiljada tona hranidbene
mase raznih krmnih kultura, to ukazuje na nisku proizvodnost i potrebu za njenim
znaajnim uveanjem.
Pri sadanjim pretenim nainima hranjenja, pokoena masa daje se stoci u staji, ili se sprema u obliku
sijena i to na zemlji, pri emu njen najkvalitetniji dio ostaje na polju izgubljen.
Pravci razvoja
95. Proizvodnja krme na oranicama treba se razvijati u skladu sa napredovanjem stoarstva i
biti njen vaan pratei dio. Uz rast proizvodnosti, modernizacija spremanja i
iskoritavanja krme, naini su koji se nude za poboljanje sadanjeg stanja;
pored ostalog, to trai tehnoloku edukaciju poljoprivrednika za zimsku ishranu stoke

silaom ili sjenaom, te zamjenu koritenja sijanih travnjaka ispaom ili kombinovano
kosidbom i ispaom.
96. Sijane krmne povrine trebaju se iriti u skladu sa hranidbenim potrebama stoke, uz
obavezno uveanje prinosa po ha. To se moe postizati;
veim koritenjem kvalitetnog genetskog materijala unutar sjetvene kompozicije,
intenziviranjem proizvodnje kroz veu upotrebu imputa na angaovanim povrinama, i
uvoenjem organske proizvodnje krme za organsku proizvodnju u stoarstvu.
II/ Aktiviranje livada i

panjaka
Sadanje stanje
97. FBiH ima oko 256 hiljada ha livada i blizu 430 hiljada ha panjaka, to ini 59% njenog
poljoprivrednog zemljita. Te povrine, zajedno sa oko 26 hiljada ha koje se vode kao
''proizvodnja sijena na usjevima'', ine znaajne potencijale i daju visoke mogunosti u
proizvodnji kabaste hrane za stoku.
98. Prostrane panjake povrine danas napasuju jo rijetka stada ovaca i goveda, dok se
livade kose u obimu koji nije vei od oko 150 hiljada ha.
Prevedeno u praksu, na svim naznaenim povrinama, pri skromnim prinosima

godinje priraste oko 650 hiljada tona zelene mase iskazane u sijenu, od ega se ubire
ili kosi tek oko 340 hiljada tona ili 52%.
Pravci razvoja
99. Znatan dio koritenih livada i panjaka treba rekultivirati, a nekoritene povrine po istim
principima uvoditi u proizvodnju u skladu sa potrebama;
to e rezultirati veom i kvalitetnijom proizvodnjom zelene mase od sadanje.
Na isti nain treba uvoditi moderne naine hranjenja stoke sa travnjakih povrina
koritenjem metoda kao to su;
ispaa, koja je jeftinija i zdravija kako za ivotinje tako i za ljude, te
kombinovano koritenje travnjaka kosidbom i ispaom, konzerviranje krme sa
travnjaka putem silae ili sjenae u rotobalama i sl.
140
13.7.5.5. Ljekovito i aromatino bilje

Sadanje stanje
100. U FBiH postoji oko 155 ljekovitih i aromatinih biljnih vrsta. Veina njih se sakuplja, pa
se tako uveava prihod brojnih seoskih porodica. S tim u vezi, sadanje okoline i
socijalne procjene upuuju na sljedee;
zadovoljava se mali dio potreba domaeg i vanjskog trita, pa postoji mogunost za

vee privredne rezultate,
postojea trina potranja proizvodi pritisak na sakupljae ljekovitog bilja i uope na

neracionalnu eksploataciju, ime znaajan broj vrsta postaje ranjiv i ugroen,
sakupljai ljekovitog bilja i trgovci nisu dovoljno organizovani, pa meu njima nema
razumijevanja koje daje smisao odrive prakse, i
plantani uzgoj ljekovitog i aromatinog bilja u malom obimu reaguje na mogunosti

trita.
101. Prekomjerna eksploatacija nekih ljekovitih biljnih vrsta u BiH neodriva je praksa u ovoj
oblasti jer;
a. na nivou entiteta nema koordinacije niti kontrole bilo koje vrste,
b. jedine determinante u oblasti su potranja i cijene, i
c. izvoz sa podruja FBiH sveden je na sirovine, i to
prije svega, na sueno bilje i neto eterinih ulja.
Sve to ukazuje na potrebu breg razvoja herbalnog sektora, kako bi se on uinio

ekonomski djelotvornijim.
Pravci razvoja
102. Danas se ljekovito bilje u FBiH plantano uzgaja na povrini od samo 24 ha i ta
proizvodnja daje 120 tona sirovine sa vrijednosti od blizu 180 hiljada KM. Apsolutnu
prevagu u ovoj privrednoj aktivnosti ima njegovo sabiranje u prirodi koje rezultira
godinjim obimom od oko 860 tona i prihodom od 1,7 miliona KM.
103. U godinama koje slijede, plantane povrine pod ljekovitim biljem mogle bi se uveati na
oko 160 ha, sa proizvodnjom od oko 800 tona, i vrijednosti uroda od 1,2 miliona KM. U
isto vrijeme, sabiranjem bi se moglo godinje prikupljati oko 1.400 tona prirodnog
biljnog uroda, to bi donosilo dodatni prihod od oko 2,1 miliona KM.
104. Da se ostvare postavljeni ciljevi, eksploatisanje ljekovitog bilja u prirodi treba staviti pod
nauni i struni nadzor i ujediniti ga sa njegovim plantanim uzgojem. Radi toga trebalo
bi;
uspostaviti odjel za koordinaciju svih sakupljakih i uzgajivakih aktivnosti pri MPV FBiH,
razviti udruenja za ljekovito i aromatino bilje na nivou FBiH i kroz njih mobilisati
finansijske, ljudske i tehnike resurse u povezivanju interesnih grupa i identifikaciji uloge
sakupljaa, plantaera, preraivaa i izvoznika,
asocijacije okrenuti prema strunoj obuci sakupljaa, uvoenju savremenih praksi i

tehnologija, te organskoj certifikaciji i sl.,
izvriti inventarizaciju ljekovitih biljnih vrsta, definisati njihov status (rijetke, ranjive,
ugroene, privredno vane) i odrediti kvote za specifine oblasti branja pojedinih vrsta,
izraditi menadment planove za pojedina podruja eksploatacije ljekovitog bilja,
na nivou BiH izraditi regulativu i uspostaviti kontrolu za eksploataciju ljekovitog bilja, i
141
plantairati ljekovito i aromatino bilje u kontekstu trinih potreba (izvoza ili zadovoljenja
domaeg trita).
105. Za navedene zadatke, na nivou strunih, naunih i zakonodavnih institucija trebat e;
izraditi standarde najboljih praski za odrivo sakupljanje i fer

trgovinu ljekovitim biljem,
uspostaviti mehanizme za auriranje relevantnih informacija,
registrovati kvalifikovane sakupljae ljekovitog bilja,
pomoi kompanijama da dobiju bolji pristup atraktivnijim kreditima, i
formirati Agenciju za ljekovito i aromatino bilje na nivou FBiH sa ciljem

organizovanog nastupa prema ino tritima.
Trini i zakonski okviri

106. Glavno trite za ljekovito bilje trebala bi biti EU, koje ona sada preteno prima u
izvornom obliku. Regulative o trgovini ljekovitim biljem uglavnom su bazirane na
zahtjevima koji se odnose na zdravlje i sigurnost. Postoji i itav niz regulativnih mjera
koje utiu na prodaju proizvoda baziranih na ljekovitom bilju.
107. Specifikaciju relevantnih propisa za izvoz i uvoz ljekovitog bilja regulie WHO Evropska farmakopeja, ija se posebna briga za potroae proizvoda od ljekovitog bilja
odnosi na kontrolu kvaliteta. Unutar oekivanog Zakona o poljoprivredi i Zakona o
organskoj proizvodnji hrane, na nivou BiH nuno je detaljnije regulisati ovu oblast.
13.7.6. Proizvodnja cvijea i ukrasnog

bilja
Ranije stanje
108. Proizvodnja rezanog cvijea i ukrasnog bilja u BiH ima znaajnu tradiciju. U svojim
organizovanim poecima ona je prvo bila vezivana za otvorene prostore
submediteranskog ambijenta Hercegovine, u kojem su zatim uspostavljeni i zatvoreni
proizvodni pogoni. Tokom vremena razvili su se pogoni komunalnih slubi za cvijee i
hortikulturu i u nizu veih i velikih bh. gradskih sredina, a hortikulturna djelatnost
manifestovala se odravanjem izlobi cvijea u Sarajevu, Banja Luci i Sanskom Mostu.
Sadanje stanje
109. Rat je donio nazadak u cijeloj bh. proizvodnji cvijea i ukrasnog bilja. Veliki broj
prijeratnih objekata je poruen, a proizvodnja unitena. Potronja je takoer opala, ali se
ona danas u velikom obimu alimentira iz uvoza (Holandija, Njemaka i Italija).
110. Obnovljena proizvodnja danas se odvija u Sarajevu, Banja Luci, Laktaima, Gradacu i
Visokom, te osobito na prostorima Mostara i apljine. Dosadanja obnova prijeratnih
kapaciteta obuhvatila je oko 5,5 ha staklenika na Buni (Mostar) i 5,5 ha staklenika u
Klepcima (apljina), gdje se kombinovano uzgaja povre i cvijee. Zajedno sa
uspostavljenim plastenicima na Buni, smatra se da je dostignuto samo 30% predratnih
potencijala, to je nedovoljno za znaajniju proizvodnju.
Potrebe za budunost
111. Sa malom sadanjom proizvodnjom cvijea uglavnom se stiu snabdjeti lokalna trita,
pa je ova djelatnost vie nego otvorena za dalja irenja.
112. Cvjearstvo u budunosti svoj razvoj temeljit e na naklonjenoj klimi, dugoj tradiciji, te
steenom znanju i ugledu u proizvodnji. Uz sadanje obnavljanje kapaciteta, tome bi
142
odluno doprinijelo i marketinko organizovanje privatnika u cvjearska udruenja i

zadruge kakve ima Zapadna Evropa (Italija i Francuska). To je najkrai put rjeavanja
problema kakve donosi ova i svaka druga visokodohodovna i inovacijski zahtjevna
proizvodnja.
Proizvodnju cvijea treba tretirati kao djelatnost od velikih mogunosti za zapoljavanje stanovnitva.
Kod cvjearstva kao dodatne djelatnosti, porodini kapaciteti mogu da budu oko 500 ili neto vie m, a
za punu zaposlenost porodice ne bi trebali biti manji od 1.000 m proizvodnog prostora.
U bilansi cvjearske proizvodnje potrebno je postaviti donju granicu u 2010. godini na

nivo zadovoljenja od 20% potreba domaeg trita, jer se prema procjenama eksperata
ova proizvodnja danas kree na nivou od 3% tih potreba.
13.7.7. Put prema modernom

voarstvu
13.7.7.1. Kronjasto voe
Sadanje stanje
113. S obzirom na veoma pogodne prirodne resurse i naklonosti trita, voarska proizvodnja
trai da joj se pokloni posebna panja. Cijelo prijeratno voarsko razdoblje bilo je
ispunjeno dominacijom ljive, koja je sa oko 15 miliona stabala inila 65% ukupnog
vonog fonda. Proizvodnja svog ostalog voa, izuzimajui jabuku, kruku i donekle
trenju, kretala se u granicama simbolinih obima, tako da su njihovi zasadi podizani
vie iz hobistikih, nego komercijalnih razloga.
114. Opa ratna devastacija, i u ovom segmentu poljoprivrede rezultirala je loim stanjem
koje je u izvjesnoj mjeri poboljano tek u posljednje dvije do tri godine. Poboljanja, pa
donekle i napredak, u FBiH napravljeni su u proizvodnji jabuke, pa potom kruke, i to
uglavnom na raun starih, zaputenih zasada ljive, te u manjoj mjeri na novo
zasnovanim povrinama. Danas voarstvo u strukturi vrijednosti poljoprivredne
proizvodnje uestvuje sa ve iskazanih 6,4%, i daje vrlo nisku proizvodnju od oko 23 kg
po stanovniku.
115. Trenutno stanje uzgoja kronjastog voa po kantonima karakterie dominantna pozicija
TK u proizvodnji jabuke, kruke, trenje, kajsije, oraha i dunje. Takoer, ovaj kanton
danas prednjai i u intenzivnim zasadima voa, i posebno jabuke.
Interesantno je da najveu proizvodnju ljive ima USK, bez obzira to je najvea
zastupljenost rodnih stabala ove vrste u TK. Ovo ukazuje na visoko prisustvo starih
zasada ljive na podruju TK koji se postepeno kre, a njihovo mjesto preuzimaju druge
vone kulture. Proizvodnja trenje najvie je zastupljena u ZDK, dok je broj rodnih
stabala ove vrste najvei u HNK, to ukazuje na visoku zastupljenost starih zasada te
kulture u ovom kantonu.
Zasada vinje najvie ima u TK i KS, gdje je njena i najvea proizvodnja. Takoer, za
ovu kulturu je zanimljivo da njena obnova u TK nije u tolikoj mjeri izraena kao u SK i
pogotovo u ZDK.
Najvea proizvodnja breskve, uz dominantan broj rodnih stabala, je u HNK. Simbolini
uzgoj od konstantno podcijenjenih vonih kultura evidentan je samo kod badema, ija je
proizvodnja najvea u ZHK. Opa je tendencija brzog prelaza sa ekstenzivnog i
poluintenzivnog uzgoja na njegov intenzivan i superintenzivan koncept. Agro i
pomotehnika u navedenim nasadima nalaze se na relativno dobrom nivou, iako
143
nedostatak strune infrastrukture koja bi pruala pomo proizvoaima, jo uvijek

predstavlja jedan od glavnih razloga neostvarivanja punog genetskog potencijala sorti u
upotrebi.
Uzgoj vonih kultura kao to su pitomi kesten i lijeska trenutno se provodi samo
simbolino, tako da je njihov uticaj na ukupnu voarsku strukturu neznatan.
Sadanja proizvodnja kronjastog voa u FBiH
1%
2%
6%
3%
23%
7%
Jabuka
Kruka
11%
ljiva
Trenja
47%
Vinja
Kajsija
Breskva
Orah
116. Prisutni sortiment osvjeava se novim kreacijama, ali on jo uvijek nije ni u priblinoj
mjeri konkurentan evropskom. Bolja organizovanost te brzina introdukovanja novih
genotipova, glavna su teita u rjeavanju tog problema. Ozbiljniji pristup u pogledu
ouvanja autohtonog sortimenta, spada u prioritetne zadatke.
117. Sve do sada navedeno odnosi se na konvencionalnu proizvodnju koja ne predstavlja ni
jedini, ni trenutno aktuelan, koncept domaeg voarstva. Uz tu, kao jo uvijek obaveznu
proizvodnju, moderno vrijeme trai i uvoenje njene integralne varijante kao pristupa
koji je uao u sve zemlje ozbiljnije svjetske proizvoae voa.
S obzirom da je organska proizvodnja prepoznata kao velika mogunost u domaoj
produkciji voa, i njen koncept trenutno je u fazi irenja na to vei broj podruja u
kojima za to postoje uslovi.
Pravci razvoja
118. U vremenu koje slijedi, voarsku proizvodnju, u odnosu na trenutno stanje, mogue je
poveati za 40%. Koncept e se zasnivati na viem tehnolokom nivou, uvoenju novih
vrsta, izmjeni sortimenta, i zasnivanju novih zasada. To e imati za rezultat intenzivnu
proizvodnju na manjim angaovanim povrinama u odnosu na dananje.
144
Projektovana proizvodnja kronjastog voa u FBiH
7%
3% 1%
3%
27%
9%
Jabuka
Kruka
ljiva
Trenja
Vinja
12%
38%
Kajsija
Breskva
Orah
119. Projektovana struktura ukazuje da e se u narednom vremenu i dalje smanjivati uee

uzgoja ljive, mada se njena dominantna pozicija meu svim kulturama voaka nee
ugroziti. Kruku treba zadrati na zateenom udjelu, ali sa poboljanjem njenog uzgoja u
kljunim aspektima. Kesten i lijeska nemaju ozbiljnijih trinih zapreka, pa s tim ni
bitnih ogranienja za budui razvoj. Podruja njihovog budueg uzgojnog irenja mogla
bi biti USK, BPK i SBK.
120. Kod svih novopodignutih zasada, tehnoloki nivo podrazumijeva intenzivnu i
superintenzivnu proizvodnju, koja e u organizacionom smislu i u pogledu primjene
hemijskih sredstava biti lahko pretoena u integralni koncept.
Znatna poboljanja treba napraviti u pogledu modernizacije sortimenta, to prije svega
daje zadae za rasadnike i strunu slubu, ije se jaanje postavlja kao uslov za
projektovano uveanje proizvodnje voa.
Autohtone genotipove, kao vrijedne izvore genetskih osobina potrebno je preciznije determinisati,
sauvati, te kasnije kroz osmiljen rad koristiti u oplemenjivake svrhe.
121. Naspram konvencionalne, integralna proizvodnja voa predstavlja krajni cilj kojem
treba teiti obzirom da ista podrazumijeva najbolju organizovanost, zavidan tehnoloki
nivo i ekoloki aspekt koji treba inkorporirati, ukoliko se eli ostvariti profitabilno
voarstvo.
S obzirom na prirodne uslove, organskoj proizvodnji potrebno je nai zasebno mjesto, jer bi ona trebala
davati i posebne pozitivne rezultate. Vrste kao to su tajberi, josta, drenjak, ipurak, borovnica i dud,
mogle bi nai svoje uzgajivake prostore u konceptu ove proizvodnje.
13.7.7.2. Jagodasto voe

Sadanje stanje
122. Trenutno stanje proizvodnje jagodastog voa karakterie izrazit uspon u uzgoju dvije
kulture; jagode i maline. Najvie povrina pod jagodnjacima i malinjacima danas je u
TK, pa potom u ZDK. Ovaj trend prati i ukupan prinos, s tim da se u proizvodnji jagode
znaajniji uspon moe evidentirati u ZHK, a maline u SBK i KS. Vano je istai i da se
prinos po jedinici povrine, u uzgoju obje ove kulture u svim kantonima prilino
stabilizira i kree prema punom genetskom potencijalu, to je rezultat veeg tehnolokog
nivoa u proizvodnji.
145
Sadanja proizvodnja jagodastog voa u FBiH

22%
78%
Jagoda
Malina
Druge vrste jagodastog voa imaju podcijenjen status, pa su stoga i manje zastupljene.
Ovo se naroito odnosi na kupinu, ribizlu i borovnicu koje jo uvijek nisu uvedene u
kulturu, ili je to uraeno na simbolian nain.
123. Kao kod kronjastog dijela, integralni i organski uzgoj jagodastog voa namee se kao
nunost, a dosadanji rezultati mogu se koristiti kao preliminarni, i to kao dobra osnova u
daljem umnoavanju ovih pristupa.
Pravci razvoja
124. Stanje na tritu i prirodne pogodnosti omoguavaju uveanje proizvodnje jagodastog
voa od 65%, s tim to bi angaman novih povrina kao i do sada preferirao domainstva
sa manjim i srednjim zemljinim posjedima.
Projektovana proizvodnja jagodiastog voa u FBiH
4%
4%
6%
54%
32%
Jagoda
Malina
Kupina
Ribizla
Borovnica
125. I u narednom vremenu, dominantnu proizvodnju predstavljat e uzgoj jagode te zatim

maline, uz zaivljavanje i ostalih kultura ove pomoloke grupe, posebno kupine.
Sortiment, organizacija strune slube, te konceptualni odnos prema proizvodnjama, i u
novim zasadima jagodastog voa treba da podlijeu pristupu koji je predvien za uzgoj
kronjastih kultura.
13.7.7.3. Submediteransko voe
Sadanje stanje
126. U svom submediteranskom dijelu Hercegovina je vrlo povoljan prostor za uzgoj
suptropskih i junih vonih kultura kao to su smokva, nar-ipak, kivi, japanska jabuka,
146
maslina, mandarina i badem. I pored toga, danas na tom prostoru egzistira samo
nekoliko manjih zasada tih kultura koji imaju vie kolekcionarski nego ekonomski
karakter. Isto tako, zbog malih obima, nema ni zvaninih podataka o bilo kakvim
oblicima njihove organizovane proizvodnje.
127. Sadanja proizvodnja nosi terete ratne devastacije i poslijeratne zaputenosti, i uz to ima
neadekvatan i trino nezanimljiv sortiment (sastav kultivara). U njoj se ne provodi
introdukcije perspektivnih kultivara iz mediteranskih i submediteranskih zemalja,
openito je ekstenzivna i nema dovoljno preraivakih kapaciteta.
Pravci razvoja
128. Iz sadanje tradicionalne i ekstenzivne, treba uspostaviti trinu proizvodnju
submediteranskog voa. Vone vrste kao to su smokva, maslina, badem, nar, kivi i
druge, trebale bi adekvatno i na moderan nain biti uvoene u sve ekoloki pogodne
opine HNK i ZHK.
Proizvodnja ovog voa je dohodovna i deficitna na tritu, pa bi se za njeno snanije
uspostavljanje trebalo uraditi sljedee;
identificirati i inventarizirati voni fond,
rejonizirati i zonirati pojedine vone vrste i kultivare,
uspostaviti savremenu rasadniku proizvodnju,
marketinki obraditi trita i modernizovati plasman, te
izgraditi preraivake i skladine kapacitete.

U okviru ekoloke poljoprivrede i tehnolokih procesa proizvodnje hrane, nar, smokva, maslina, japanska
jabuka, kivi, i dr., kao bioloki vrijedne vone vrste imat e znaajnu poziciju koja bi u bliskoj
budunosti trebala ostvariti punu praktinu valorizaciju.
13.7.7.4. Autohtoni genofond

voaka
Sadanje stanje
129. U razvojnu strategiju voarstva, osim aktuelnog sortimenta prisutnog u intenzivnoj
proizvodnji, neophodno je ukljuiti i autohtoni fond voaka koji predstavlja vrijedan
izvor genetski uslovljenih osobina.
130. Dosadanji rad na autohtonom sortimentu voaka u BiH ukazuje na prisustvo njihovog
jako bogatog i genetski diverzifitivnog fonda. Stoga navedeni resursi zasluuju dunu
panju, i to ne samo iz razloga to mogu sluiti kao vrlo interesantan predmet biolokih
istraivanja, ve i to obeavaju dobru komercijalnu budunost.
131. U sklopu dosadanjeg rada identifikovani su i slijedei centri biodiverziteta voarskih
kultura;
Centar za kontinentalne vrste (prvenstveno za jabuku, kruku i ljivu) - Sjevero-istona

i Istona Bosna,
Centar za mediteranske vone kulture - ire podruje Hercegovine, i
Centar za jezgrasto voe - Bosanska krajina.
147
Iskazanom radu presudno doprinosi ve spomenuti SEEDNet projekt, koji predstavlja dugoroni
angaman. Projekt je finansiran od SIDE (Swedish International Development Agency), a struno
podran od strane NGB-a (Nordijska banka gena) i ima za svrhu da u regionu Jugoistone Evrope stvori
naune i zakonske pretpostavke neophodne za trajno, odrivo ouvanje i koritenje poljoprivrednih biljnih
genetskih resursa.
132. Autohtoni genotipovi koji su registrovani na podruju ovih centara biodiverziteta

najee se nalaze u vidu spontanih populacija i u sklopu okunica. Ono to je zajedniko
za veinu inventarisanih genotipova jeste njihova podlonost nestanku, uslijed
antropolokih faktora, a u manjoj mjeri i zbog zaputenosti te loih uslova uzgoja.
Pravci razvoja
133. U narednom periodu, neophodno je na dravnom nivou kreirati program ouvanja i
odrivog koritenja autohtonih resursa voaka u BiH, koji bi bio podran odgovarajuom
legislativom, te proveden uz angaman strunog poljoprivrednog kadra.
134. U sklopu navedenog programa, prioritet treba da dobije osnivanje banke gena uz
dugorono osiguranje njene finansijske odrivosti. Spomenuti program takoer treba da
odredi prioritetne poljoprivredne kulture koje treba ouvati, i to spram stepena njihove
ugroenosti i vanosti u buduim oplemenjivakim akcijama.
135. Glavni korisnici banke gena bit e domae i inostrane oplemenjivake kompanije,
farmeri-oplemenjivai i istraivaki instituti. Ti ''stakeholderi'' e takoer biti i glavni
korisnici kolekcionirane germplazme, te kao strateki partneri doprinositi razvoju i
odrivosti banke gena, pa najzad i samom ouvanju autohtonog genofonda voaka.
13.7.8. Snanije i raznovrsnije

vinogradarstvo
136. Znaajan dio BiH ini hercegovaki mediteranski prirodni prostor koji se odslikava sa
krtim zemljitem, obiljem sunca i oskudicom vode u vegetacijskom periodu.
Pedoedafski sklad tog prostora ipak je vie nego izdaan za skromne zahtjeve vinove loze
i njeno druenje sa ovjekom tokom mnogih minulih stoljea. Uz to, proizvodno mnogo
zapostavljenije podruje uzgoja ove kulture je Sjeverna Bosna.
Sa stanovita klime itavo podruje BiH podijeljeno je na dva vinogradarska rejona;
''Sjeverna Bosne'' i ''Hercegovina''. Rejon ''Sjeverna Bosna'' ine tri vinogorja: kozarako,
ukrinsko i majeviko. Rejon ''Hercegovina'' dijeli se na dva podrejona: a/ podrejon srednje
Neretve i Trebinjice sa mostarskim i litikim vinogorjem te b/ podrejon Rame sa
jablanikim vinogorjem.
Stanje prije rata

137. BiH je u 1990. godini imala 5.781 ha vinograda sa 24,5 miliona trsova evropske loze
koja je cijepljena na ameriku podlogu. Od toga, na vinogradarski rejon Hercegovina
otpadalo je 5.691 ha vinograda ili 98,4%, a na rejon Sjeverna Bosna 90 ha ili 1,6%.
Ratna stradanja
138. Minula ratna kataklizma nanijela je ogromne tete svim i naroito hercegovakim
vinogradarskim zasadima, u emu je posebno stradao HNK sa podrujima Popovog
polja, Dubrava, apljine i Mostara. Njen pogubni rezultat najbolje ilustruje injenica da
je u ovom kantonu ostalo samo 10-ak ha zasada stonih sorti, koji su danas i u dobi
visoke starosti. Jednaka stradalnika sudbina zadesila je i vinske sorte, tako da su se
ukupne povrine pod vinogradima na podruju FBiH koje su u 1991. godini iznosile
148
5.324 ha, nakon ratnih gubitaka svele na oko 2.628

prijeratnog obima.
ha, ili na 49% od njihovog
Pravci razvoja
139. Vinova loza i dalje e ostati historijskim poljoprivrednim igom Hercegovine, ali bi
mogla pojaati svoje prisustvo i u davno naputenim predjelima Sjeverne Bosne. to se
stonih sorti tie, obim do sada podignutih novih zasada ukazuje da proces obnove
vinogradarstva ne tee dovoljno brzo. Jednako stanje je i sa vinskim sortama, pa bi dalje
slijeenje te dinamike dovelo u pitanje ne samo obnovu, nego i prijeko potrebni
kvalitetni zaokret u buduem razvoju ove grane.
140. Snanije uzdizanje ove prizvodnje trai dobro uraene studijske razvojne dokumente, ija
bi realizacija bila praena odgovarajuim pojaanim podrkama kantona i opina koje
preferiraju vinogradarsku proizvodnju. Ti dokumenti, na iju izradu se ne bi smjelo
previe ekati, trebaju ponuditi sva relevantna rjeenja vezana za buduu proizvodnju i
trite.
141. U BiH postoji visok nedostatak stonog groa, pa treba zapoeti sa podizanjem njegovih
zasada sa odgovarajuim sortimentom. Ovo groe sobom nosi vie cijene i bre prihode,
ali se mora paziti da njegovo irenje bude u skladu sa mogunostima plasmana. U
praksi, to bi znailo traenje zadovoljavajueg udjela u poznatim potencijalima domaeg
trita, sa dodatkom od oko 20-30% obima koji bi se izvozio na bliska trita. Jedno i
drugo vodilo bi prema podizanju stonih vinograda na ukupnom prostoru do oko 900 ha, i
to tako to bi se blaa prednost mogla dati ranim sortama, pa potom i onim sa kasnim
rokovima sazrijevanja uz osiguranje skladita sa hladnim reimima uvanja.
142. Vinogradarstvu sa vinskim sortama treba posvetiti posebnu panju. Realno bi se kao
najnii cilj mogao postaviti onaj sa kojim bi se FBiH u svom hercegovakom vinskom
ambijentu vratila na predratni nivo zasada od neto preko 4.600 ha. Pri tome bi trebalo
teiti da odnos bijelih prema crnim sortama bude oko 60:40.
Ono to pred sobom ne bi trebalo imati znak pitanja, jeste da u vinskom dijelu programa i dalje svoje
mjesto trebaju imati autohtone sorte ilavka i Blatina, koje na sve zahtjevnijem tritu vina upravo
svojom posebnom i nigdje ponovljenom autohtonou ne bi trebale imati konkurenciju. Uz njih trebalo bi
se nastaviti sa pojaanom sadnjom i svjetski poznatih sorti Merlot i Cabernet souvignon, te s njima
kompletirati (i poboljati) izvoznu ponudu. Obje ove sorte ve su se udomaile na hercegovakom
podneblju i postiu visok kvalitet proizvoda.
143. Na podruju Sjeverne Bosne treba zapoeti podizanje novih zasada pod vinovom lozom,
vodei rauna da se odabere odgovarajui sortiment. To bi trebale biti sorte koje su
otporne na niske temperature i kraeg vegetacijskog perioda, odnosno bijele vinske sorte
koje vode porijeklo iz Zapadne Evrope kao i crne vinske sorte koje prispijevaju u prvoj i
drugoj epohi sazrijevanja.
Da bi se izbjegli vei promaaji pri podizanju vinograda, potrebno je formirati kolekcijski zasad sa 1520 sorti koje bi se detaljno ispitale u ovom podruju, a nakon toga sa najboljim sortama pristupalo
podizanju vinograda.
144. Tih zasada danas ve ima na nekoliko lokaliteta od USK pa do TK i oni se podiu uz
saradnju sa strunjacima iz ove oblasti. To pokazuje da se ova kultura prihvata od
lokalnog stanovnitva, to bi moglo biti dobrim znakom za njeno budue masovnije
uzgajanje na ovim prostorima.
145. Da se dostignu postavljeni ciljevi povratka i rasta proizvodnih povrina, u to kraem
roku treba definisati poloaj ove grane i u njoj status vina kao prehrambenog proizvoda.
149
Uz nedostajui Zakon o vinu o kojem e kasnije biti rijei, shodno svemu, u to kraem
roku potrebno je;
donijeti Zakon o vinogradarstvu i vinogradarskom katastru,
donijeti Program razvoja vinogradarstva u skladu sa ulaskom BiH u EU,
definsati blie lokalitete irenja vinogradarstva u skladu sa namjenom i sortimentom,
odrediti dugorone potrebe loznog sadnog materijala za BiH,
oiviti naunu djelatnost u podruju vinove loze te definisati i uspostaviti

ogledne prostore,
stvoriti banku gena autohtonih sorata vinove loze,
uspostaviti akreditovanu Agenciju za vinogradarstvo i vinarstvo

BiH pri Evropskoj komisiji u Briselu,
preduzeti mjere za usklaivanje postojeih i buduih zakona sa direktivama EU, i
kolovati specijalistike kadrove za vinogradarstvo i vinarstvo.
Sa svim time stvorili bi se temeljni uslovi za bri razvoj ove djelatnosti u BiH kao i
regulisalo njeno lanstvo u meunarodnoj organizaciji za proizvodnju vina (OIV).
146. Sve iznijete akcije trebale bi rezultirati pribliavanjem vinogradarstva prema njegovim
povrinama od nepunih 5.800 ha, kolike su u BiH bile prije rata. Uz nuno podizanje
proizvodnosti, sve bi to trebalo biti prvim korakom u izradi jedne dugoronije razvojne
projekcije koja bi vodila daljem irenju ove djelatnosti, i to na osjetno vee povrine od
prijeratnih, odnosno na one na koje bi ukazali potencijali domaeg trita i realne
mogunosti izvoza.
BiH ima dobre zemljine i klimatske uslove da svoje vinogradarstvo uvea irenjem na nove
povrine u Hercegovini kao i vraanjem zasada na davno naputena podruja Sjeverne Bosne.
Ukoliko se iskau interesi investitora i utvrde trita za plasman proizvoda, to vinogradarstvo moglo
bi u doglednom vremenu dostii i povrine od 10-12 hiljada ha. Time bi se BiH znaajno pribliila
vinogradarskim povrinama kakve danas ima Slovenija i smanjila viestruku razliku u odnosu na
Hrvatsku.
13.8. Jaanje stoarstva do bolje

sektorske strukture
13.8.1. Opi privredni znaaj
147. U strukturi poljoprivredne proizvodnje stoarstvo ima viestruku vanost i vodei znaaj.
Ono daje visoko vrijednu hranu i zapoljava radnu snagu tokom cijele godine. Ubraja se
u radno najintenzivnije proizvodnje, znaajno uveavajui dohodak gazdinstava. U
brdsko-planinskim prostranstvima ono je praktino jedini ekonomski isplativ nain
koritenja zemljita i vaan uslov za demografsku pokrivenost prostora. Ono daje osnovu
i za razvoj znatnog dijela preraivake industrije.
148. U razvijenim zemljama stoarska proizvodnja vidno preovladava u ukupnoj
poljoprivrednoj proizvodnji, pa je ona ujedno i pokazatelj kvaliteta ukupnog stanja
primarnog sektora hrane. U istim sredinama, ona pretee i sa svojom vrijednosti kod
ishrane stanovnitva, to upuuje na zakljuak da potronja animalnih proizvoda, sa
rastom standarda, raste i koliinski i vrijednosno.
13.8.2. Ocjena stanja

149. Openito reeno, stoarska proizvodnja u FBiH je nerazvijena i njena vrijednost ne
prelazi 40% od vrijednosti ukupne poljoprivredne proizvodnje. Sa 35% u vrijednosti
150
ukupnog sektorskog uvoza, ona je grana malog zadovoljenja domaih potreba, niske
proizvodnosti i nedovoljnog prisustva stoke po jedinici poljoprivredne povrine.
Prethodne zakonitosti ukazuju da e svake godine tranja za animalnim proizvodima u nas rasti, a jaz
izmeu domae proizvodnje i potreba, ukoliko se ne preokrenu negativni trendovi, u ovoj grani biti sve
vei. U skladu sa njima, zna se da se uvoz animalnih proizvoda u BiH ne smanjuje nego poveava i da je
on u FBiH preao iznos od 300 miliona KM, to je veliki izazov za razvoj.
150. Sadanji stepen zadovoljenja domaih potreba za mesom je oko 27%, a za mlijekom
iznad 70%, i to na bazi potronje koja je mnogo nia u odnosu na razvijene zemlje.
Izmeu ostalog, to je rezultat i injenice to se stoarstvo nalo u relacijama koje su
znatno nepovoljnije nego prije rata, kada su veliki doprinos trinoj ponudi davale velike
drutvene farme (sedam govedarskih, dvije svinjogojske, te vei broj peradarskih). Ove
farme znaajno su uticale i na tzv. narodno stoarstvo u svome okruenju.
151. U poslijeratnom periodu na obnovu devastiranog stoarstva uticali su brojni inioci od
kojih su neki imali izrazito negativne efekte.
Stimulativni inioci
Raspoloivost prirodnih resursa
Veliki interes ruralnog stanovnitva

i poduzetnika za stoarstvo
Strana pomo (donacije i krediti)
Domai podsticaji (za mlijeko)
Destimulativni inioci
Slaba mogunost za odgovore stranoj konkurenciji,
ilegalan uvoz ive stoke i mesa, te otean plasman
Skup kapital za investicije
Izostanak novanih podsticaja

Neorganizovane dravne institucije za podrku
stoarstvu (uzgojno-selekcijska sluba, struna
poljoprivredna sluba)
Neizgraeno zakonodavstvo
Usitnjen privatni posjed
Spor povratak izbjeglica na svoja imanja
152. Brojni indikatori sadanjeg stanja stoarstva, kao to su niska proizvodnost, visok uvoz,
mali izvoz i dr., svrstavaju BiH/FBiH na dno ljestvice zemalja u razvoju, to ini
suvinim njeno poreenje sa savremenim zapadno-evropskim okruenjem.
U veini evropskih zemalja jedan ha oranice ''dri'' 1,5 do 2 krave, to je 4,5-6 puta vie nego kod nas.
Proizvodnja mlijeka po kravi via je za 3-3,5 puta , to znai da se na jednom ha u tim zemljama
proizvede nekoliko puta vie mlijeka nego kod nas. Slino je sa ovarstvom, tako da jedino intenzivna
peradarska proizvodnja dri korak sa razvijenim svijetom.
153. Ekonomske posljedice takvog stanja ogledaju se u krajnje negativnoj stoarskoj bilansi.
Ona pokazuje visok nesrazmjer izmeu postojeeg stanja i realnih mogunosti resursa, pa
je to polazna osnova za koncipiranje adekvatne razvojne strategije.
13.8.2.1. Konkurentnost domaeg
stoarstva
154. Skromnom snagom pojedinih obrazovnih i naunih sredina, tek su od nedavno zapoela
izuavanja konkurentnosti domae poljoprivrede, ali se ni jedno od njih nije odnosilo na
primarne stoarske proizvode. Stoga je ocjena konkurentnosti u ovoj djelatnosti upuena
na deskriptivno iznoenje dobrih i loih strana stoarske proizvodnje. Za FBiH, one se
ogledaju u;
relativno pogodnim prirodnim uslovima (zemljite, klima),

nagovjetajima bolje agrarne politike (podsticaji, spoljna trgovina) i zakonskih
mjera,
151
sporim, ali ipak prisutnim koracima u institucionalnoj podrci (Ured za

veterinarstvo, Uzgojno-selekcijska sluba, Struna poljoprivredna sluba,
federalni poljoprivredni zavodi),
looj posjedovnoj strukturi i skromnoj tehniko-tehnolokoj opremljenosti

gazdinstava,
spremnosti i relativno dobroj educiranosti farmera, te
nepovoljnim uslovima za dobivanje kredita i sl.
155. BiH ima uslove za uzgoj stoke, ali se analizom relevantnih inioca ublaava uvrijeeno
miljenje da je ona naglaeno stoarska zemlja. Kad je rije o prirodnim uslovima, oni su
u njenim brdskim i planinskim dijelovima povoljniji za ovarstvo i kozarstvo, tako da
ostala stoka svoja stanita treba traiti u ravniarskim i blaim brdskim prostorima.
Detaljnijom analizom pojedinih grana u kontekstu ''prirodnih uslova'' moe se zakljuiti da su zemlje
sa veim udjelom ravnice znatno konkurentnije u proizvodnji mlijeka, tovu goveda i svinjogojstvu,
to vai i za RS u odnosu na FBiH.
Neke od stoarskih grana kao peradarstvo, nisu uope integrisane u nae zemljine
resurse i naslonjene su na uvoz i hrane i bioloke supstance.
13.8.2.2. Dravna podrka stoarstvu
156. Poreenje sadanje dravne podrke sa onom koju ima okruenje, ne daje domaoj
poljoprivredi velike anse u njenom konkurentskom nadmetanju. Uz sve ostale
podsticajne i zatitne elemente kakvi jesu, do sada nesteknuti uslovi kvalitetnog
intenzivnog uzgoja, uvoenja svjetskih standarda u proizvodnju i preradu namirnica
ivotinjskog porijekla, te i konanog potvrivanja kvaliteta i higijenske ispravnosti
finalnih proizvoda, onemoguili su obnovu tovova i izvoza ive junadi i janjadi, te
proizvoda od mesa i mlijeka.
A/ Podsticaji. Jedino je proizvodnja mlijeka podsticana u duem kontinuitetu, to
je dalo evidentne rezultate. Ostale stoarske proizvodnje praktino nisu podsticane
do prije dvije godine, a i od tada se to ini dosta restriktivno. Sume za podsticaje
su niske i znatno zaostaju za praksom zemalja iz okruenja.
B/ Legislativa. Temeljni regulativni akt je Zakon o mjerama za unapreenje
stoarstva, donesen 1998. godine. Zakon je zastario i treba ga modernizovati.
C/ Uzgojno-selekcijski rad. Ovaj rad provodi se u skromnom obimu koji
podrazumijeva niska sredstva i mali obuhvaeni broj grla. Nedostaje zakonska
regulativa, zbog ega domaa grla ne mogu dobiti validan certifikat, to ih
diskvalifikuje iz robnog prometa.
D/ Struna sluba u stoarstvu. Ova sluba postoji samo u kantonima, i to pri
resornim ministarstvima poljoprivrede ili privrede. Nedostaju joj zakonski okviri
na osnovu kojih bi ona dobila definisan sadraj rada i osmiljene programe
djelovanja.
E/ Ured za obiljeavanje ivotinja. Ova funkcija povjerena je Uredu za
veterinarstvo BiH, tj. njegovoj operativnoj agenciji. Agencija se do sada dosta
sporo osposobljavala za rad, pa njenu programsku dinamiku treba ubrzati.
152
13.8.3. Stanje i razvoj pojedinih

stoarskih grana
157. Znaaj pojedinih stoarskih grana odreen je njihovim proizvodnim obimima,
dostignutom proizvodnosti i trinosti, te slijedom njihovih udjela u ukupnoj vrijednosti
stoarske proizvodnje.
Vrijednost pojedinih stonih proizvodnji u %
(prosjek 2001/2003)
Meso teladi
10,3%
1,7%
9%
Meso junadi
13%
Meso ost. goveda
1,9%
5,5%
2,3%
Meso svinja
Meso ovaca
Meso peradi
Mlijeko kravlje
Mlijeko ovje
Jaja
48,9%
7,4%
13.8.3.1. Govedarstvo
Sadanje stanje
158. Za govedarstvo se kae da je pokreta razvoja ukupne poljoprivrede, a ujedno je i vaan
uslov intenzifikacije ratarske proizvodnje. Kao takvo, sa 229 hiljada grla u kojima je 173
hiljade krava i steonih junica, u FBiH ono je danas superiorno vodea stoarska grana.
159. Sa oko 73%, njegovo uee u ukupnoj stoarskoj proizvodnji znatno je iznad onog koje
imaju zemlje okruenja, to ukazuje da ono kod nas nema konkurenta meu ostalim
stonim aktivnostima. Taj nesrazmjer ne treba shvaati kao rezultat naprednosti ove
proizvodnje, ve kao odgovor na izrazitu nerazvijenost drugih stoarskih grana.
Mlijeko
160. Sa oko 132 miliona KM, vrijednost proizvodnje kravljeg mlijeka vie je nego dvostruko
vea od vrijednosti mesa goveda (oko 65 miliona KM);
radi se o neskladu koji proizlazi iz injenice da se mogunosti naeg govedarstva za

proizvodnju mesa koriste sa svega 1/3, zbog masovnog klanja teladi, umjesto njihovog
tova.
Domaa zakonska zabrana klanja teladi se ne potuje, pa je treba, kao administrativnu mjeru, dopuniti
odgovarajuim ekonomskim rjeenjima.
161. Proizvodnost po kravi na zaelju je tranzicijskih zemalja. Ona iznosi oko 1.820 litara
mlijeka i oko 125 kg mesa ive mjere, to je mnogo manje u odnosu na razvijene zemlje.
Ovi omjeri jo su nepovoljniji kad je rije o proizvodnosti ljudskog rada. Naime, domaa
trino orijentisana poljoprivredna gazdinstva dre tek 3-10 krava (rijetko preko toga), a
u razvijenim zemljama 20-150, bez angaovanja radne snage sa strane.
162. Otkup mlijeka u posljednjim godinama snano raste i u 2004. godini iznosio je 72
miliona litara ili oko 1/4 od ostvarene proizvodnje. Oekivani dalji rast otkupa ovog
proizvoda mogao bi smanjiti visoku razliku koja jo postoji u odnosu na tranzicijske
zemlje.
153
163. Trinost mlijeka mjerena njegovim otkupom nakon rata dugo je stagnirala i sve do
2001. godine drala se na oko 12% od proizvodnje. Od tada ona se vie nego
udvostruila zahvaljujui sljedeim iniocima;
dravnim podsticajima i poveanoj otkupnoj cijeni mlijeka,

masovnom uvozu junica (donacije, krediti),
aktiviranju nekih velikih mljekara, te podizanju veeg broja manjih kapaciteta u
krajevima gdje nije bilo otkupa mlijeka, i
zainteresovanosti poljoprivrednika za ovu granu jer im donosi siguran plasman i brzi
povrat kapitala.
Proizvedene koliine kravljeg mlijeka u FBiH

U mil lit
290
280
270
260
250
240
230
2001
2002
2003
Otkupljene koliine kravljeg mlijeka u FBiH

U mil lit
70
60
50
40
30
20
10
0
2001
2002
2003
164. Carinska zatita na mlijeko i mlijene proizvode kree se od 5 do 15%, uz dodatne iznose
po koliinskoj jedinici na neke proizvode. Openito, carinske takse na ove proizvode su
prosjeno nie u odnosu na EU (oko 40%), s tim to se one nikako ne obraunavaju na
mlijeko koje dolazi u prahu ili kao tenost u cisternama.
165. Domae mljekarstvo izloeno je jakoj inostranoj konkurenciji koja se podstie
ukorijenjenim vjerovanjem velikog dijela potroaa u strane proizvode, te slabom do
nikakvom propagandom najveeg broja domaih mljekara.
Meso
166. U proizvodnji goveeg mesa nema pomaka kao kod mlijeka. Njegova proizvodnja po
kravi kree se oko 125 kg ive mjere, ukljuujui meso izluenih krava i priplod (telad).
Razlozi za tako nisku proizvodnost i odsustvo motiva za njeno unapreenje su viestruki;
nedovoljno podsticanje ovog sektora, ako se izuzmu davanja za tov junadi u zadnjih
par godina,
154
nepostojanje programa razvoja integralnog govedarstva kojeg bi partnerski osmislili

resorno ministarstvo, primarna proizvodnja, mesna industrija i struka,
sporo pripremanju uslova za certifikaciju ive stoke (junad) i mesa junadi za izvoz,
ime bi se izbjegla iskljuiva ovisnost od domae klaonine i preraivake industrije,
odsustvo boljeg upravljanja spoljnotrgovinskim tokovima koji;
favorizuju uvoz sirovina sa niskim ili 0-tim carinama i bez uvoznih kvota koje bi
se oblikovale na temeljima bilansnih mogunosti proizvodnje i potreba,
nemaju potrebne kontrole kvaliteta uvozne robe, i
ne mogu da sprijee ilegalan uvoz stoke i mesa.
Putevi za poboljanje tog stanja su;
obeshrabrenje tradicionalne potroake sklonosti prema mesu teladi koja generie

njihovu visoku cijenu, te ih ini nekurentnim za daljnji tov, i
sistemsko stimulisanje preraivaa na koritenje domae sirovine, u skladu sa

obavezom drave da titi i promovie vlastitu proizvodnju.
Pravci razvoja
167. I u perspektivi, sa odgovarajuim rastom, govedarstvo bi moglo zadrati svoje uee na
priblinom nivou kakvog ima sada. Sa sadanjih oko 12.700 tona mesa koje sebe
distribuiraju tek sa 5,5 kg po stanovniku, domaa proizvodnja goveeg mesa sasvim je
niska. Stoga su anse ove grane u visokoj tranji mlijeka i goveeg mesa, odnosno u
supstituciji visokog uvoza ta dva proizvoda koji danas ''troe'' oko 200 miliona KM, ili
2/3 od ukupnog uvoza animalnih proizvoda.
Mlijeko
168. Proizvodnja mlijeka uz potencijale domaeg, trait e svoje ansa i na okolnim,
regionalnim tritima i tako izvravati ulogu znaajnog inioca zaposlenosti domaeg
stanovnitva.
169. Ta proizvodnja razvijat e se bez velikih promjena u sadanjem broju muznih krava. To
znai da e se postavljeni ciljevi postii samo uz znaajan rast proizvodnosti po grlu od
sadanjih 1.900 (2004.) do planiranih 2.600 litara, do koje e se doi unapreenjem
pasminskog sastava, boljom ishranom i zdravstvenom zatitom, te marketinkim
ponaanjima farmera i sistemskim mjerama drutva.
Planirani prosjek od 2.600 litara mlijeka po grlu odnosi se na ukupnu populaciju muznih krava
koja e se zatei u 2010. godini. Taj prosjek u komercijalnom farmskom uzgoju kojim e biti
obuhvaen znaajno manji broj krava, morat e biti znatno vei i trebao bi iznositi 4.500-5.000
litara mlijeka po muznom grlu.
170. Komercijalne farme trebaju se nai u iskljuivom fokusu budueg razvoja mljekarstva,
ime e se podravati i stimulisati samo trina proizvodnja. Put do te proizvodnje vodit
e kroz osnivanje novih ili transformisanje sadanjih malih, u farme veih kapaciteta. Pri
tome treba znati da e to biti proces kojim e se od strane mljekara jo dogledno vrijeme
uvaavati i mali proizvoai. Tako e se i oni podsticati da svoje farme uveavaju na
principima marketinga i pribavljanja konkurentnosti na tritu.
Meso
171. Sadanja izuzetno niska proizvodnja mesa ive mjere i njegova ista takva dostatnost u
domaoj ishrani, uvrtavaju mesno govedarstvo meu grane koje u domaoj potranji
mogu imati visoke motive za budui razvoj. Vraanje izvozu juneeg mesa na izgubljena
155
trita Evrope, ma kako optimistian, trebao bi biti dodatni motiv za ulaganja u ovu
djelatnost. Direktni rezultat svih navedenih inilaca trebao bi se iskazati u uveanju
proizvodnje na 170 kg mesa ive mjere po plotkinji.
172. Uz marketinko ponaanje pri oblikovanju farmi i koncipiranju proizvodnje, ''vezivanje''
farmera tovljaa goveda za klaoninu i preraivaku industriju, uslov je da ova
djelatnost dobije odgovarajuu pravnu sigurnost i motive za razvoj. To znai da e biti
potrebni odgovarajui stimulativni elementi za obje strane, odnosno ugovorni okviri sa
kojima bi se zadovoljili poslovni interesi obje strane.
13.8.3.2. Ovarstvo
Sadanje stanje
173. Ova grana u svojoj organizaciono-tehnolokoj cjelini je odriva. Ima zatvoren proces
proizvodnje u granicama BiH i neovisna je o inputima sa strane, to nemaju ostale
stoarske grane.
174. Ovarstvo je u potpunosti integrisano u zemljine i klimatske resurse. Ovisi od njih, pa je
zadralo tradicionalan nain proizvodnje ne doivljavajui skoro nikakve tehnoloke
promjene. Ovca je i dalje, u skladu sa svojom biologijom, ostala sakuplja hrane na
irokom arealu, a domaa pramenka nadivjela je sve pokuaje da bude potisnuta sa
ovog prostora i zamijenjena drugom pasminom.
175. Zbog svoje integrisanosti u domai proizvodni prostor, ovarstvo se pokazalo
rezistentnim ak i na odsustvo dravne pomoi i relativno se brzo obnavlja nakon ratne
devastacije. Od 237 hiljada grla koliko ih je bilo u 1996. godini, broj ovaca danas se
skoro udvostruio dostiui blizu 70% od svog predratnog nivoa. Ipak, sadanja
proizvodnja ovijeg mesa od 2,0 kg po stanovniku vie je nego niska. Stoga domaa
nezadovoljena tranja (janjad) i nekadanja tradicija izvoza iskazuju snane potrebe za
dalja poveanja.
176. Zadnjih godina praktino se sav enski podmladak u ovarstvu ostavlja za priplod,
odnosno proirenu reprodukciju. To je svakako dobro, ali ova stona proizvodnja, kao i
sve druge, ima svoje probleme. Oni se ogledaju u nedovoljnoj dravnoj podrci i uvozu
jeftine janjadi. Uz to, izvoz janjadi i ovijih sireva u Hrvatsku, koja je uvijek bila
naklonjeno trite, praktino je onemoguen iz ranije opisanih razloga.
Mogunosti razvoja
177. U uslovima koje bi trebalo ostvariti, za dogledan broj godina ovarstvo bi moglo dostii
predratnu nivo. Pritom treba znati da je taj nivo trostruko nii u odnosu na rane ezdesete
godine prolog stoljea, kad je zapoeo proces marginalizacije ove grane;
stoga, prirodni potencijali, raspoloenje dijela ruralnog stanovnitva i preduzetnika, visoka

potranja za domaim ovarskim proizvodima koji nemaju konkurenciju u pogledu kvaliteta,
mogli bi rezultirati i uveanjem fonda ovaca iznad predratnog, ukoliko se otklone postojei
limiti koji se tiu zatite od prekomjernog uvoza, davanja podsticaja i certificiranja za izvoz.
178. Uzgojno selekcijskim radom i odgovarajuom ishranom, potrebno je podii prosjenu

proizvodnju ovaca sa 45 na 55 litara mlijeka, i sa 27 na 31 kg mesa ive mjere.
Meu mjerama za unapreenje ovarstva i kozarstva posebno je vana regionalizacija njihovih
uzgojnih podruja, kako bi im se dala prednost u proizvodnji. Slijedilo bi formiranje nukleusa
stada za pojedine pasmine ovih ivotinja, kao naina stvaranja matinih populacija za izvorne i
zatiene pasmine. Na tim osnovama organizovala bi se jedinstvena baza podataka o broju
uzgajivaa i broju grla za obje vrste ivotinja.
156
13.8.3.3. Kozarstvo
179. Poslije dugog ''izgona'', kozarstvo se ponovo vratilo u privredni sistem zemlje. FBiH
danas raspolae sa oko 43 hiljade koza i radi se uglavnom o domaoj ivotinji
prilagoenoj ekstenzivnim uslovima u kojem se ''brst'' ne moe eksploatisati u druge
privredne svrhe. Zbog ve naznaene ekstenzivnosti, te nepodudaranja interesa sa
umarstvom, ova grana stoarstva nema preveliku privrednu budunost. Stoga e ona, uz
mogue varijacije, uglavnom egzistirati u sadanjem obimu, i to kao dopunska grana
pojedinih porodinih gazdinstava. To znai da se od nje u bliskoj perspektivi moe
oekivati godinji broj od oko 30 hiljada grla, koja bi davala oko 585 tona mesa kao
nadopunu domaoj potronji i izvozu.
U razvijenim zemljama koze se sve vie dre zbog njihove ekoloke vrijednosti. Kozji sir je delikatesni
proizvod visoke dodane vrijednosti koji ima svoje mjesto na tritu. Kozje mlijeko i jaretina imaju dobre
trine izglede za urbane potroae koji nastoje konzumirati to vie manufakturnih proizvoda.
180. Kozarstvo u naim uzgojima uglavnom pokriva siromane regije submediteranske zone.
Karakterie ga ekstenzivan nain dranja i sitna proizvodnja sa dominantnom
autohtonom balkanskom kozom te neznatnim brojem krianca sanske pasmine.
Strateka uzgojna orjentacija kozarstva mogla bi voditi prema oplemenjivanju sadanjih primitivnih i
krianih tipova s alpskom srnastom pasminom. To je pasmina dvojnih proizvodnih svojstava koja
izvanredno iskoritava ekstenzivne panjake. Snane je i otporne konstitucije, dobre grae vimena, i sa
dobrom proizvodnjom mesa i mlijeka. Kao pasmina budunosti naeg kozarstva, uzgojnom metodom
povratnog krianja mogla bi podariti veoma proizvodan uzgojni napredak.
13.8.3.4. Konjogojstvo
181. Konjogojstvo je grana koja u BiH ve dugo nazaduje pa je broj konja u njoj pred rat
sveden na oko 90 hiljada. Prema zvaninim podacima, u FBiH je nakon rata broj ovih
ivotinja pao na ispod 12 hiljada, to bi moglo biti uvodom u njihov nestanak ako se
neto hitno ne poduzme.
182. S obzirom na izuzetno opadanje broja konja, trai se oporavak i preokret u njihovom
uzgoju. Da se to postigne, treba preduzeti aktivnosti koje bi se sastojale u;
ustanovljavanju jedinstvenog matinog knjigovodstva,
uvoenju licenciranih pastuha,
traenju ekonomskih motiva za budue uzgajivae, i
osnivanju strukovnog udruenja za bosansko-brdskog konja koje bi preuzelo brigu za njegovu

buduu sudbinu.
Zatita autohtonih pasmina. Na dostignutom stepenu intenziteta proizvodnje i koncentracije uzgoja
manjeg broja plemenitih pasmina, raste zanimanje za raritetne pasmine ivotinja pa i konja. Posebno su
znaajne autohtone pasmine jer one osim uzgojnih dostignua predstavljaju kreaciju prirode odreenog
ekosistema. U Evropi i svijetu je uspostavljen organizovani oblik zatite raritetnih ugroenih vrsta i
pasmina domaih ivotinja. Uzgojna korist gena autohtonih pasmina s vremenom e biti velika u
proizvodnji i popravljanju konstrukcijskih karakteristika aktuelnih (modernih) pasmina. Zbog toga se
trai njihova zatita i to kroz davanje jednakog statusa njihovim uzgajivaima kao i uzgajivaima
matinih grla aktuelnih pasmina. Ova praksa trebala bi biti usvojena za sve vrste domaih proizvodnih
ivotinja ukljuujui konje, i to na nivou BiH.
183. Osim u sportsko-rekreativne, pa u nekim krajevima jo uvijek i u radne svrhe, konjarstvo

bi moglo postati i unosna djelatnost. Zbog njegovih izuzetnih potencijala u razvoju
turizma, redefinisanje poloaja ove ivotinjske populacije moralo bi poprimiti poseban i
osebujan privredni smisao. To bi se postizalo kroz osnivanje i uzgojno podsticanje
porodinih farmi sa 15-20 enskih priplodnih grla te proizvodnju dotovljenih ivotinja za
157
vanjsko trite. Na taj nain svoje zaposlenje i ivotnu egzistenciju naao bi znaajan
broj porodica.
S obzirom na trendove sportskog konjogojstva, dio aktivnosti u ovoj vrsti mogao bi se usmjeriti na
uzgojne programe pasmina konja, kao to su kasai, galoperi i ostali. U okviru ovog programa
udovoljavale bi se potrebe za turizam i rekreaciju.
13.8.3.5. Peradarstvo
Stanje prije i nakon rata
184. Uoi rata, BiH je vaila kao zemlja sa veoma razvijenom peradarskom proizvodnjom.
Njena dobra proizvodna koncepcija bila je dopunjena i osmiljenom rejonizacijom
proizvodnih kapaciteta. Proizvodni proces u svim njegovim fazama pratili su
kvalifikovani kadrovi i osiguravana je odgovarajua zdravstveno-tehnoloka nadgradnja
koja je ila od farmi do centralne specijalizovane dijagnostike institucije. Stvarani su i
vikovi za izvoz proizvoda u druge republike unutar granica bive drave, posebno u
liniji konzumnih jaja. Izvoena je i iva perad u druge, ak i razvijene zemlje.
185. Neposredno pred rat, tokom 1991. godine, ostvarena je proizvodnja od oko 650 miliona
konzumnih jaja i preko 50 hiljada tona peradarskog mesa.
186. Kraj rata doekan je sa simbolinim peradarstvom koje je imalo intenzivan karakter. Ono
se danas uglavnom realizuje kroz finalne faze - konzumna jaja i brojlere, i to u pet mjesta
FBiH i dva mjesta RS. Vei dio objekata reprocentara (inkubatorska stanica, matine
farme) ostao je na podruju drugog entiteta, ili je teko oteen.
187. Pored navedenih veih sredita, intenzivna proizvodnja i to prvenstveno konzumnih jaja
u Federaciji, realizovala se od kraja rata u ouvanim mini farmama na podruju 10
opina. Rad ovih farmi pokrenut je uglavnom donacijama humanitarnih organizacija.
188. Openito gledano, danas je situacija naizgled bolja, to je, uz prisutne strune kadrove,
rezultat relativno dobro osposobljene dijagnostike institucije i koordinisanog rada dvije
peradarske asocijacije. Ona je dola kao izraz ekonomske nunosti, trinog usmjerenja i
preovladavanja trgovake logike. Poslijeratnu kulminaciju bh. peradarstvo je zabiljeilo
2002. godine, nakon ega slijedi pad proizvodnje, posebno u tekoj liniji.
189. Odrednicu aktuelnog stanja u bh. peradarstvu koje se ocjenjuje kao veoma teko,
predstavlja injenica da ne postoje jedinstveni dravni ekonomski okviri unutar kojih se
ono odvija. Stoga visoko sofisticirana proizvodnja kao to je ova, teko podnosi potrese
sa kojima se u posljednje vrijeme suoava na tritu. Proizvodnja jaja u FBiH koleba iz
godine u godinu i 2004. se evidentira sa 266 miliona, to daje 114 komada po stanovniku.
Uslovi i mogunosti razvoja
190. Peradarska proizvodnja daje realne razvojne mogunosti znaajnom broju uzgajivaa. Pri
planiranju dinamike njenog rasta realno je za ciljeve postaviti proizvodnju i potronju
peradarskih proizvoda na nivou srednje razvijenih zemalja svijeta, uz snabdijevanje
domaeg trita sa najmanje 60% iz vlastite proizvodnje.
191. Da se dostigne naznaeni cilj, i ovu proizvodnju treba zatititi od brojnih i za domau
proizvodnju pogubnih pratilaca uvoza kako konzumnih jaja tako i peradarskog mesa.
192. Peradarstvo je veoma osjetljivo na oscilacije globalnog trita. Zato je domae
peradarstvo uveliko ovisno o mjerama drave i neophodna mu je zatita od dampinkih
cijena i ilegalnog uvoza.
158
193. I za ovu proizvodnju bi trebalo stvoriti zakonske stimulativne okvire kojima bi se

preraivaima izmirivale razlike u cijenama naspram jeftinijih sirovina iz uvoza, a
proizvoaima garantovala sigurnost plasmana u mesopreraivakoj industriji.
13.8.3.6. Svinjogojstvo
Sadanje stanje
194. Svinjogojstvo zauzima nisko mjesto sa udjelom u vrijednosti stoarske proizvodnje od
svega 5-6%. To odgovara ukupnom broju svinja od oko 89 hiljada, u emu oko 12 hiljada
otpada na priplodna grla.
195. Najvei dio trine proizvodnje svinja odvija se u PK. Njihov uzgoj na bazi
repromaterijala za tov koji se nabavlja sa strane, vri se i u ostalim kantonima sa
lokalnom tranjom, s tim to domaa proizvodnja zadovoljava oko 1/4 potreba.
Proizvodnost sa svega oko 260 kg ive mjere po rasplodnoj krmai, ukazuje da se radi
veinom o ekstenzivnoj proizvodnji.
Pravci razvoja
196. Intenzivnija proizvodnja svinja ima znaajnije anse na malom podruju FBiH (PK), gdje
se proizvodi vlastita hrana za svinje, i gdje postoji tradicija kod stanovnitva u
modernijem - integralnom svinjogojstvu (proizvodnja prasadi i njihov tov).
197. U ostalim podrujima i dalje e se prakticirati samo zavrna faza proizvodnog ciklusa
tov materijala nabavljenog sa strane u cilju zadovoljenja lokalnog trita. Potrebe
relativno razvijene mesopreraivake industrije za svinjskim mesom zadovoljavat e se i
u budue iz RS i iz uvoza. Ovakva podjela rada u svinjogojstvu FBiH i dalje e se
provoditi kao logina posljedica kombinacije prirodnih resursa, tradicije i konfesionalne
strukture stanovnitva;
proizvodnost bi se trebala podii na 300 kg ive mjere po krmai uz izgradnju

novih kapaciteta za tov svinja na bazi kupljenog repromaterijala.
13.9. Pelarstvo
198. Pelarstvo kao privredna djelatnost ima zapaen znaaj. Njegovi proizvodi (med,
polenov prah, propolis, matina mlije, vosak i pelinji otrov) slue kao direktna hrana i
lijek, ili kao sirovine u prehrambenoj i farmaceutskoj industriji.
Kao djelatnost opraivanjem indirektno uestvuje u proizvodnji voa i drugih poljoprivrednih
kultura gdje, prema procjenama, daje ekonomske efekte koji su znaajno vei od onih koji se
mjere dobivenim pelinjim proizvodima.
Sadanje stanje
199. Pelarstvo u FBiH sa raspoloivom oko 151 hiljadom konica, proizvodnjom od oko
1.400 tona meda i postignutih 9,3 kg prinosa po konici, odaje djelatnost veoma niske
proizvodnosti. Tu proizvodnju danas realizuje oko 5.400 pelara koji su organizovani u
devet kantonalnih udruenja.
Mogunosti razvoja
200. FBiH ima izvanredne uslove za razvoj pelarstva. Obilje i razliitost medonosnog bilja,
raznolikost reljefa i zonirana klima, omoguavaju proizvodnju razliitih vrsta sortnih
medova, koji su sve vie traeni na svjetskom tritu. Takoer, velika prostranstva
159
ekoloki potpuno istih cjelina omoguavaju proizvodnju pelinjih proizvoda organskog

porijekla;
i jedno i drugo odailju signale o izazovima za stvaranje nacionalnog brenda kako

za med, tako i za i ostale pelinje proizvode.
201. Raspoloivi podaci pokazuju da se u FBiH znaajno poveava broj profesionalnih

pelara, to je uslov za primjenu, savremenih tehnologija pelarenja i postizanje
maksimalnih prinosa meda i ostalih pelinjih proizvoda. U ovu djelatnost oni bi trebali
unijeti nove tehnologije, i donijeti proizvodnju od preko pet hiljada tona meda. Da se ovi
ciljevi ispune, bilo bi potrebno;
donoenje Zakona o pelarstvu,

donoenje Zakona o organskoj proizvodnji meda i ostalih pelinjih proizvoda,
donoenje propisa o zatiti geografske oznake porijekla meda i ostalih
pelinjih
proizvoda,
podravanje Programa poboljanja proizvodnih odlika sive pele (Appis Mellifera
Carnica), i
stimulisanje certificirane organske proizvodnje pelinjih proizvoda.
13.10. Nekonvencionalne proizvodnje

Uzgoj kunia
202. Zbog pomanjkanja tradicije i neizgraenih navika u potronji, kuniarstvo u FBiH slabo
je zastupljeno. Potranja u nekoliko evropskih zemalja i podsticanje domae potronje,
anse su za razvoj ove grane i u naoj zemlji.
Uzgoj krznaica
203. Farmerska proizvodnja krznaica u svijetu dosta je razvijena i najvie se uzgajaju vidrice,
polarne i crvene lisice, samuri, nutrije, rakuno psi i inile. Proizvodnja inila ima svoje
sljedbenike i u nas, pa je treba razvijati kao i druge iz ove oblasti, za koje se pokae
preduzetniki interes. Sve one su i proizvodno vrlo interesantne ivotinje, ali su
tehnologijom i tritem naslonjene na susjedne drave.
Stoga, u buduim koracima treba razvijati proizvodnju na vlastitim moguostima i podupirati
samostalnost u pogledu izvoza na evropsko trite. Postojei, ali i budui mogui rizik u ovoj
proizvodnji je pokret za dobrobit ivotinja, koji je posebno naglaen u Evropi.
Ostale proizvodnje
204. Poljoprivrednicima se nude mogunosti za dalji razvoj postojeih ili uspostavu novih
nekonvencionalnih proizvodnji kao to su puevi, rakovi, nojevi, japanske prepelice,
svilene bube i dr., to e ovisiti od ekonomske motiviranosti ljudi da u njih uloe svoj
kapital.
13.11. Ribarstvo
13.11.1. Rijena i jezerska
proizvodnja
Sadanje stanje
205. BiH je obnovila ribnjake kapacitete i dostigla proizvodnju od preko etiri hiljade tona iz
1991. godine. Od sadanje proizvodnje, oko polovina, odnosno preko dvije hiljade tona
dobiva se u FBiH. Njene vode sa svojim visokim ekolokim i fizikalno-hemijskim
160
svojstvima kao ''neuzorane njive'' pruaju mnogo vie mogunosti za akvakulturni razvoj
od dostignutog.
206. U Federaciji BiH ima 18 ribogojilita. Postojea ribogojilita koriste se sa oko 60%
kapaciteta. To se deava uz dosta brz rast proizvodnje, to znai da je domae ribarstvo
(rijeno i jezersko) po svojoj ponudi postalo tijesno za trite BiH, pa bi se kao
perspektivna grana moralo snanije nai i van granica nae zemlje;
Ribarstvo u naoj zemlji ima istu funkciju kao i cjelokupna poljoprivredna djelatnost, to znai da se
putem njega moe direktno ili putem uspostavljanja pogona za proizvodnju ribarske opreme i tvornica
riblje hrane uposliti znaajan broj stanovnitva. Ono je i najbolji nain da se ouva fond izumiruih
autohtonih ribljih vrsta.
207. Bogatstvo ekoloki sauvanih voda, oekivani rast potranje na tritu i perspektive
izvoza, osnovni su faktori na kojima bi se trebalo razvijati ribarstvo.
Pravci razvoja
208. Razvoj rijenog i jezerskog ribarstva sa tehnoloke take gledita moe se podijeliti na
dva osnovna pravca;
a. uzgoj radi naseljavanja u devastirane visinske vodene tokove, visinska jezera i vodene
akumulacione bazene, radi poveanja njihove populacije u navedenim vodnim
biotopima, i
b. uzgoj iskljuivo radi snabdijevanja trita visokokvalitetnim ribljim mesom sa
prateom preradom (smrznuta, fileti, kotleti, crveno i bijelo meso, dimljena riba i sl.).
Drugi pravac podrazumijeva odranje i poveanje postojee proizvodnje, te njenu preradu

i izvoz. Uz oekivano skoro otvaranje EU trita, stvarno dostizanje ovog trai
otklanjanje domaih loih strana u ovoj djelatnosti koje se sastoje u sljedeem;
nepostojanju povoljnih kredita,

izostanku odgovora na subvencionirani uvoz (osli),
odsustvu domae proizvodnje riblje hrane,
neujednaenim ribarskim entitetskim politikama, i
nedostajuoj legislativi na nivou drave.
13.11.2. Proizvodnja u moru

Sadanje stanje
209. Proizvodnja u moru limitirana je veliinom morske povrine Neumskog zaljeva.
Proizvodnju trenutno provode dvije firme koje se bave kaveznim uzgojem kapaciteta od
po 80 tona za oradu i lubin, 10 tona za zubatac i 20 tona za muule. Proizvodnja
kamenica na samom je poetku. Limitirajui faktor proizvodnje je uvoz mlai koja se
nabavlja iz Italije i Francuske.
Pravci razvoja
210. Uz zadovoljenje domaeg trita, vaan pravac mogao bi biti i izvoz, to se moe postii
uveanjem kapaciteta i poboljanjem tehnologija. U tom smislu vjerovatno bi dobro bilo
privui francuske ili talijanske ribare u JOINT-VENTURE, koji bi donijeli znanje, trite
i kapital.
13.12. Poljoprivreda i ruralni razvoj

211. Savremeni koncept integralnog pristupa ruralnom razvoju u kojem poljoprivreda
zauzima najvanije mjesto, postaje dominantan nain razmiljanja koji prelazi okvire EU
161
i postaje aktuelan razvojni model mnogih drugih evropskih zemalja. Stoga se i u

stratekim opredjeljenjima FBiH mora prihvatiti ovakva filozofija, to znai da se razvoj
poljoprivrede u seoskim podrujima ne smije izdvajati i tretirati izolovano, nego u
sklopu integralnog pristupa ruralnom razvoju.
212. U najveem dijelu ruralnih podruja FBiH, poljoprivreda je i danas osnovni izvor
prihoda, i to tako to podrava zaposlenost i smanjuje siromatvo seoskog stanovnitva. I
sama nedovoljno razvijena, ona, vrei tu ulogu, ima vie socijalnu nego ekonomsku
snagu kojom bi trebala vraati prijeratno i zadravati postojee stanovnitvo da ivi na
selu.
213. Stoga je na temeljima ranije naznaenih organizacionih rjeenja kakva su opisana u
poglavlju o institucijama, potrebno koordinirati aktivnosti i uporedo inicirati razvoj
sveobuhvatne seoske infrastrukture, uz pokretanje kako poljoprivrede, tako i
nepoljoprivrednih aktivnosti. Pri tome se poljoprivredi trebaju postaviti jasni razvojni
zadaci, ali i precizno razgraniiti podruja djelovanja od onih o kojima se trebaju brinuti
drugi nosioci ruralnog razvoja.
To znai da djelovanje poljoprivrede treba da bude sinhronizovano i u sadejstvu sa drugim programima i
aktivnostima seoskog ivljenja, u emu treba da su zastupljena oba pristupa; prvi, ''odozdo prema gore'',
odnosno od lokalnog ka dravnom, i drugi, odozgo prema dole, odnosno od dravnog prema lokalnom
nivou.
214. Oivljavanje seoskih podruja i uope razvoj ruralne demografske slike, prioritetni je
zadatak na kojem bi se trebao iskazati najvei dio privrednih aktivnosti. U tom smislu
potrebno je podsticati, servisirati i koordinirati sljedee akcije;
a. utvrivanje postojeeg stanja seoskih podruja u svim vanijim ekonomskim,
infrastrukturnim i demografskim obiljejima, te na osnovu izvrenog uvida,
odreivanje prioriteta djelovanja,
b. dizajniranje i implementiranje razvojnih projekata kojima bi se osiguravala
zaposlenost to veeg broja poljoprivrednih domainstava,
c.
uspostavljanje sistema podrke ulasku mladih u poljoprivredu, kako bi se zaustavio

proces ''starenja'' ruralnih podruja,
d. uspostavljanje sistema kreditiranja i mikro finansiranja sa posebnim naglaskom na

osiguranje odgovarajuih pogodnosti za poljoprivredu i preraivako-prehrambeni
sektor,
e. razvijanje komplementarnih i alternativnih aktivnosti koje bi poveavale zaposlenost i
spreavale naglu depopulaciju ruralnih podruja,
f.
uspostavljanje sistema dodatnih podsticajnih i stimulativnih mjera za podruja sa

oteanim uslovima ivljenja,
g. osiguranje, ouvanje okolia i njegovih vrijednosti, te iznalaenje sistema podrke

vrednovanju takvih aktivnosti,
h. izrada kolskih i popularnih edukacijskih programa iz oblasti poljoprivrede i
ruralnog razvoja, pri emu ciljna grupa treba da budu mladi ljudi i ene,
i.
poboljanje ukupne infrastrukture, te posebno one koja se odnosi na razvoj

poljoprivrede i prehrambene industrije, i
j.
uspostavljanje sistema podrke za ouvanje tradicionalne etno batine i autohtonih

proizvodnji u ruralnim podrujima.
162
215. Navedene akcije treba provoditi skupno i sinhronizovano, jer samo na integralan nain
mogue je oekivati dobre efekte i pretpostavljene rezultate. Stoga bi bilo dobro prii
osnivanju Agencije za ruralni razvoj, koja bi koordinirala i implementirala projekte i
aktivnosti ukupnog seoskog miljea na dravnom nivou.
216. Osim ukljuivanja vladinih institucija u realizaciju navedenih stratekih opredjeljenja, za
podrku i realizaciju odreenih razvojnih programa i projekata treba raunati i na
nevladine organizacije koje se finansiraju meunarodnim finansijskim sredstvima.
Takoer, uistinu dobro osmiljeni projekti mogli bi angaovati i fondove meunarodne
(IBRD) te evropske (EBRD) banke za obnovu i razvoj.
163
14. PREHRAMBENA INDUSTRIJA

14.1. Poslijeratno uzdizanje
Po prirodi djelovanja, primarna poljoprivredna proizvodnja i prerada poljoprivrednih
proizvoda dvije su razliite proizvodne grane, ali su po svojoj uzajamnoj zavisnosti, dijelovi
jedinstvene reprodukcijske cjeline i dvije su od tri karike u lancu hrane od njive do potroaa.
1. Prije rata poljoprivreda je u ukupnoj bh. privredi drala svoj znaaj na nivou od 9,5%
(1990.). Naspram sebe imala je prehrambenu industriju iji se udio zajedno sa
proizvodnjom pia u toj privredi penjao do visine od 3,4%, a sa preradom duhana bio je i
vii za dodatnih 0,6%.
2. U nekoliko zadnjih godina, poljoprivredna preraivaka industrija u FBiH relativno se
bre razvijala od ostalih industrijskih grana. Zahvaljujui privatnoj inicijativi, uz
postojee, izgraeni su mnogi preraivaki kapaciteti za biljnu i animalnu proizvodnju,
tako da je broj tvornica hrane postao daleko vei nego je bio prije rata. Takav razvoj
preradu je iz njene ratne razorenosti i tehnoloke zastarjelosti podigao na nivo od oko
144 miliona USD BDV (2003.) i sa 3,8% udjela u ukupnoj BDV pribliio na relativnu
poziciju kakvu je imala prije rata.
Razvoj preraivake industrije u FBiH
U mil USD
600
400
200
0
2000
2001
2002
Proizvodnja duhanskih proizvoda
2003
Ostala prerada
3. U okviru ukupne prerade, u Federaciji ak cijelih 25% vrijednosti (2003.) otpada na

poljoprivredne proizvode. To je dobar pokazatelj koji prehrambenu industriju (sa
preradom ostalih poljoprivrednih proizvoda) ini veoma vanim segmentom privrede, i
upuuje da bi njena dobra budunost mogla olakati prestrukturiranje fbh/bh. primarnog
poljoprivrednog sektora. Ti procesi trebali bi se odvijati u pravcu;
specijalizacije proizvodnje,
sticanja i podizanja konkurentnosti,
lakeg snalaenja u WTO, i
postepene liberalizacije trgovine prehrambenih proizvoda.
164
Struktura preraivake industrije u FBiH (2003)

20%
5%
75%
Hrana i pie
Duhanski proizvodi
ostala prerada
Stoga se oekuje da e prehrambena industrija, ukoliko se uspostave dobri dvosmjerni

interesni odnosi, svojim daljim rastom snano razvijati domai primarni sektor, kako se
to ve desilo u nekim njegovim segmentima kao to je mlijeko, te neke vrste voa i
povra.
14.2. Sadanje stanje

4. U FBiH postoji veliki broj kapaciteta za proizvodnju hrane. Zastupljene su gotovo sve
grane prehrambene industrije, osim eera, biljnog jestivog ulja, etil alkohola, kvasca,
slada, hrane za djecu i dijetetskih proizvoda.
5. Stepen iskoritenosti postojeih kapaciteta veoma je nizak. Sa 4% najnii je u
proizvodnji okoladnih proizvoda, sa 11% vii je kod vafla, a sa 61% najvii u
duhanskoj industriji. Svi ostali kapaciteti koriste se u rasponu izmeu 25% kod
proizvodnje piva i 38% u preradi mesa.
6. Proizvodnja hrane u FBiH odvija se u dosta sloenim i specifinim uslovima, to trai od
jednog broja tvornica da vie urade na podizanju svog tehniko-tehnolokog nivoa.119 Sa
druge strane, postoje dobro koncipirane tvornice sa savremenom opremom i
obrazovanim kadrom, od kojih neke zadovoljavaju i evropske standarde.
U FBiH registrovano je 15 tvornica hrane certificiranih prema standardu ISO 9001, nekoliko njih je sa
uvedenim HACCAP sistemom, a dosta ih je u fazi pripreme za dobivanje certifikata.
7. U velikom broju grana prehrambene industrije proizvodnja se zasniva na uvoznim

sirovinama. Meu njima vie je onih za koje postoje realne mogunosti vee proizvodnje
sirovina u domaem okruenju, pa bi to trebalo stimulativno djelovati i na domai
poljoprivredni razvoj. U ponudi na domaem tritu svojim koliinskim i vrijednosnim
obimima dominira i uvoz gotovih proizvoda, iji je kvalitet uglavnom nepoznat jer ne
postoje akreditovane ispitne laboratorije.
119
Iskazani podaci o dostignutim obimima proizvodnje u prehrambenoj industriji su zvanini, ali ne i dovoljno pouzdani, pa
se moraju uzeti sa mogunostima odgovarajuih variranja u oba smjera. Snimanjem stanja na terenu od strane FMERI,
utvreno je da u FBiH postoji vei broj proizvoaa hrane od zvanino evidentiranog, pa bi i proizvodnja time mogla biti i
vea od iskazane.
165
O sektora prehrambene industrije u EU. Ono to generalno odlikuje prehrambenu industriju u EU je

visok stepen konkurencije koji motivie kompanije da stalno inoviraju svoje proizvode i procese, te da se
specijaliziraju na one proizvode gdje imaju jake uporedne prednosti. Obino ovakvo strategijsko
opredjeljenje prati i inovirana marketing strategija, iji je osnovni cilj da skrati put do potroaa i da snizi
transakcijske trokove. U posljednjem desetljeu veliki broj malih i srednjih preduzea uspjeno
primjenjuje strategiju trine diverzifikacije koja se temelji na usavravanju okolinih performansi i
nuenju tzv. zelenih prehrambenih proizvoda. U ovom periodu, trite prehrambenih proizvoda
certificiranih marki koje garantuju proizvodnju u skladu sa principima organske poljoprivrede, ima trend
rasta koji dostie do 20% u prosjeku godinje.
14.3. Razvoj prerade proizvoda

14.3.1. Prerada biljnih proizvoda
14.3.1.1. Prerada ita
8. Godinje potrebe BiH za penicom cijene se na oko 560 hiljada tona, pri potronji od
150 kg po stanovniku. U njima, svoj udio FBiH cijeni na oko 348 hiljada tona. Ovim
koliinama sa stajalita mlinske industrije i prerade, dodaju se ostala ita, ukljuujui
kukuruz.
9. Registrovana primarna prerada - meljava ita u FBiH ne dobiva ni velike ni stabilne
koliine domaih sirovina, nego su one promjenljive varijable raspoloive proizvodnje i
male spremnosti proizvoaa da ih daju u oficijelne preraivake procese. Stoga ova
industrija svoj rad dominantno temelji na uvozu sirovina, i to prvenstveno penice.
Ranije je naglaeno da je u periodu 2001/2003. godine u FBiH prosjeno godinje proizvedeno 59,1
hiljada tona penice, 4,5 hiljada tona rai, 21,8 hiljada tona jema, 7,1 hiljada tona zobi, te 172 hiljade
tona kukuruza. Procjene ukazuju da e u vremenu do 2010. godine kao posljedica uvoenja novih
kultura, te poboljanja tehnologija, doi do proizvodnje dodatnih oko 198 hiljada tona ita. Poto se ovo
uveanje najvie odnosi na kukuruz (merkantilni i eerac), to nee doprinijeti nekom veem
upoljavanju mlinske industrije.
10. Izgradnja novih, te rekonstrukcija postojeih kapaciteta za prihvat i preradu ita ima
tendenciju slabog rasta. Danas je na podruju FBiH u funkciji 10 mlinova sa ukupnim
kapacitetom od oko 1.000 tona/dan ili preko 300.000 tona godinje, to pri koritenju od
oko 30% daje blizu 100 hiljada tona razliitih mlinskih proizvoda. Ukoliko se ovim
kapacitetima dodaju srednji i mali mlinovi, onda ukupne godinje mogunosti meljave
rastu do 367.500 tona sa 204.451 tonom skladinog prostora. Ove veliine mogu biti
poveane za jo 5%, ukoliko bi se evidentirali mlinovi u domainstvima i vodenice
(potoare), to bi upotpunilo sliku o respektabilnim postrojenjima te industrije u FBiH.
11. Uz domau preradu iji su efekti nedovoljno poznati, rad registrovanih mlinskih
kapaciteta zasnovan je uglavnom na uvozu penice, kukuruza te ostalih ita i brzom
irenju palete preraevina poevi od brana za ljudsku ishranu, do svih kategorija stone
hrane. S obzirom na sadanje inae nisko koritenje, dalje njihovo irenje iz reenih
razloga ne bi bilo opravdano, nego bi se trebalo okrenuti prema modernizaciji sadanjih
postrojenja i veem angaovanju domaih sirovina iji rast proizvodnje se inae oekuje.
12. U sadanjem trenutku, od registrovanih samljevenih koliina, dobiva se u prosjeku oko
92,2 hiljade tona peninog brana, 1.614 tona kukuruznog brana i krupice, te
zanemarljive koliine raenog i ostalih vrsta brana. Od te koliine brana dobiva se
industrijska proizvodnja od oko 41 hiljade tona hljeba i peciva, 1.512 tona tjestenina,
1.122 tone industrijskih kolaa, 270 tona vafl proizvoda bez kakao mase, te 1.550 tona
keksa i slinih proizvoda. Sve to daje veoma nisku i ukupnu proizvodnju, i raspoloivu
166
potronju po stanovniku, to ukazuje na druge mogue naine plasmana, i prije svega na

kupovinu brana radi potronje u domainstvu.
13. Uvoz je znaajan izvor snabdijevanja domaeg trita proizvoda itne prerade. On se u
trogoditu 2001/03. za BiH oblikovao na prosjenom koliinskom volumenu od oko 492
hiljade tona ita, 4,6 hiljada tona brana na bazi ita, te oko 30 hiljada tona raznih
proizvoda na bazi ita, brana, skroba i sl. To dokazuje realno visoku privrednu vanost
ovog preraivakog segmenta i upuuje na jo kvalitetnije pravce njegovog razvoja koji
bi se mogli sastojati u;
a. smirivanju ekspanzije i modernizaciji postojeih postrojenja mlinskopekarskih kapaciteta,
b. usaglaavanju normativnih akata domae proizvodnje sa
standardima i direktivama EU,
c. oblikovanju trajnih ugovornih sprega sa domaim proizvoaima ita,
d. poveanju asortimana i kvaliteta finalnih proizvoda, i
e. jaanju izvoza finalnih proizvoda na temeljima steenih iskustava
renomiranih proizvoaa iz ove oblasti.
14.3.1.2. Prerada voa i povra

14. Prije 1992. godine na prostoru BiH bilo je 18 tvornica za preradu voa i povra, od ega
se u FBiH sada nalazi sedam. Nakon rata ova industrija dospjela je u generalno loe
stanje, emu su osobito doprinijeli;
zastarjela preraivaka postrojenja iji proizvod nije konkurentan na tritu,

neugovarana proizvodnja sirovina za preradu uz niske cijene na sivom tritu,
neadekvatan tretman sirovine nakon berbe sa uvanjem u nekontrolisanim
uslovima, i
snana konkurencija izvana.
15. U sadanjem trenutku preradom voa i povra na podruju FBiH bavi se est veih
tvornica sa ukupnim godinjim kapacitetom u jednoj smjeni od 41 hiljade tona. Sve one u
2003. godini proizvele su 12.903 hiljade tona raznih finalnih preraevina od voa i
povra, te 40.598 hiljada tona koncentrata od kontinentalnog voa. Sve to je iznosilo 5,6
kg preraevina i 17,5 litara koncentrata po stanovniku. Pri tome treba podvui da su ove
iskazane koliine manje od proizvedenih, to je posljedica nemoi statistike da obuhvati
stvarno stanje.
16. Izrastanjem firmi sa marketinkom koncepcijom, ovaj segment prerade postao je i
znaajnim izvoznikom proizvoda. S druge strane, nezadovoljeni kapaciteti trita vonih
i povrtlarskih preraevina ine domai prostor trajno privlanim za vanjske proizvoae.
17. S obzirom na sezonski karakter voa i povra, javljaju se velike potrebe za hladnjaama
kao nainom uvanja sirovina do prerade. Postojeih subjekata koji posjeduju rashladnu
opremu ima danas u FBiH 11. Od toga pet pripada pojedinim firmama povrtlarskovoarske preraivake industrije, dok je est u statusu komunalnih hladnjaa. Njihov
ukupni kapacitet je 13.700 tona i njima bi se jo trebalo dodati veliki broj malih
hladnjaa komora koje su instalirane kod veletrgovaca i proizvoaa voa i za koje ne
postoje objedinjeni podaci o kapacitetima.
18. Prirodni i ljudski resursi, te kapaciteti domaeg pa i vanjskog trita, promovisali su
voarstvo i povrtlarstvo kao trajna strateka usmjerenja poljoprivredne proizvodnje.
167
Stoga se postavljaju pitanja daljih pravaca i ciljeva razvoja u ovim segmentima

industrijske prerade, to bi se moglo postii akcijama kako slijedi;
a. daljim ulaganjima u podizanje vonih i povrtlarskih zasada sa proizvodnjom
kvalitetnih sirovina za preradu,
b. modernizacijom postojeih i irenjem na nove preraivake pogone i kapacitete,
c. izgradnjom najmanje dvije instalacije za proizvodnju koncentrovanih sokova od
voa i povra, te kapaciteta za proizvodnju prirodnih vonih sokova,
d. izgradnjom novih rashladnih kapaciteta u centrima prihvata i prerade,
e. koritenjem zdravstveno i ekoloki prihvatljive ambalae, i
f. usaglaavanjem normativnih akata domae proizvodnje
sa standardima i direktivama EU,
14.3.1.3. Prerada krompira

19. Krompir kao sirovina prua viestruke mogunosti pretvorbe u brojne proizvode kao to
su ips, pomfrit, pire, lijepak, alkohol, stona hrana i dr. U sadanjem trenutku preradom
krompira sa godinjim obimom od oko 1.400 tona u FBiH se bave dva znaajnija
proizvoaa, dok je uee treeg za sada samo simbolino.
20. U FBiH postoje izvanredni uslovi za proizvodnju krompira, ali se ta proizvodnja, koja u
posljednjim godinama prosjeno iznosi oko 216 hiljada tona, dominantno troi u
njegovom primarnom obliku za ljudsku i stonu hranu. Odreene koliine, koje u
posljednjem trogodinjem prosjeku iznose oko 18,5 hiljada tona u svjeem stanju, te
nedefinisan obim preraevina, se uvoze. Stoga kapaciteti prerade koji i u svojim
sadanjim nevelikim obimima ve znaajno utiu na domai sirovinski segment, trae
svoj dalji razvoj.
14.3.1.4. Prerada duhana
21. FBiH ima tri tvornice cigareta iji ukupni godinji kapaciteti iznose 7.000 tona
proizvoda. U 2003. godini ove tvornice su proizvele 4.464 tona cigareta, a u 2004. 4.293
tona. Iskoritenost njihovih kapaciteta je oko 61%, a za proizvodnju, uz preuzimanje
domae sirovine, preteno se koristi duhan iz uvoza.
22. Uvoz cigareta i ostalih duhanskih proizvoda u BiH je visok, i ima trend rasta. Velikom
uvozu cigareta ide na ruku i aktuelni sistem akciza, po kojem se one obraunavaju na
sve cigarete u istom postotku, bez obzira na njihovo porijeklo.
14.3.1.5. Proizvodnja vina
23. Kao i mnogi drugi sektori, vinarstvo BiH prolazi teko vrijeme tranzicije i prilagodbe
novim drutvenim i ekonomskim uslovima. BiH je prije rata proizvodila oko 31 milion
litara svih vrsta vina. U tom obimu, industrijska proizvodnja sa oko 21 milionom litara i
udjelom od oko 65%, predstavljala je okosnicu hercegovakog i dakako ukupnog bh.
vinarstva, na koju su se naslanjali kako vinogradi HEPOK tako i brojni vinogradi u
privatnom vlasnitvu. Svedeno na stanovnika, proizvodnja je davala nivo od 7,1 litara.
24. Ratna razaranja i raspad sistema HEPOK, posebno teko su pogodili cijelo hercegovako
vinarstvo te posebno vinarije u Mostaru i Stocu. Prema podacima Vlade HNK i
informacijama iz vinarija, ukupni aktivni kapaciteti velikih vinarija smanjeni su na oko
24,4 miliona litara, izuzev vinarija u itluku i Domanoviima koje su neznatno uveale
svoje kapaciteta u poslijeratnom periodu. Vrijeme provedeno u ratu dovelo je do gubitka
trita, pa se danas i raspoloivi, umanjeni kapaciteti slabo koriste.
168
Kapaciteti hercegovakih industrijskih vinarija

u 1990. i 2003. godini120
120.000
Kapacitet (hl)
100.000
80.000
1990
2003
60.000
40.000
20.000
0
Mostar
itluk
Ljubuki
Stolac
Domanovii
Vinarije
25. Od poetka osamdesetih godina prolog stoljea u Hercegovini su se kao trini

proizvoai vina poele javljati i porodine vinarije, iji se kapaciteti danas kreu u
rasponu 10-150 hiljada litara. Novi porodini podrumi dobro su opremljeni sa
savremenom preraivakom opremom. Ukupne mogunosti svih porodinih vinarija
procjenjuju se na oko dva miliona litara121, pa se zbrajanjem sa procijenjenim
kapacitetima velikih industrijskih vinarija dolazi do ukupno oko 26,4 miliona litara
instaliranih kapaciteta za proizvodnju vina u Hercegovini.
26. Poslijeratno bh. vinarstvo uslovljeno je oporavkom i razvojem vinogradarstva. Dakako
da jednako vrijedi i povratna sprega po kojoj vinarstvo daje razvojnu energiju
vinogradarstvu. Prema podacima koje nudi zvanina statistika, poslijeratna domaa
proizvodnja vina (2003.) dostigla je oko 9,1 milion litara, ali uz znaajne fluktuacije
tokom minulih godina.
Podaci o proizvodnji vina koje daje OIV i FAOStat neto su drugaiji, a procjene sa terena neto
umjerenije i pokazuju na oko osam miliona litara vina, to daje njegovu godinju proizvodnju po
stanovniku u BiH od samo 2,1 litra.122
U 000 lit.
Sadanja industrijska proizvodnja vina u

FBiH/BiH
10000
8000
6000
4000
2000
0
2000
2001
2002
120
SGl BiH 1992. i 2004., Dokumentacija HNK i Dokumentacija Vinarije Ljubuki.
121
Vlastita istraivanja i procjene.
122
Na osnovu broja stanovnika u BiH od 3.828 hiljada u 2002. godini.
2003
169
27. Treba istai da poseban problem hercegovakog vinarstva predstavlja veliki broj vina
ilavka i blatina koja su zakonski deklarisana kao visokokvalitetna (vrhunska) vina. Ona,
uz jo neke vrste vina, potiu od registrovanih proizvoaa kojih zajedno sa porodinim
vinarijama ima 34, pa takvo stanje odaje utisak dosta neselektivnog pristupa i ukazuje na
izostanak institucionalnog sistema neophodnog za organizovanu i uspjenu vinarsku
proizvodnju;
stoga se kao neophodno rjeenje postavlja uspostavljanje jedne jedinstvene

laboratorije koja bi stalnom kontrolom kvaliteta postala garancijom dobre
proizvodne budunosti i razvoja izvoza.
Tome bi pozitivno doprinijela i izrada vinske karte od strane turistikih zajednica

hercegovakih kantona, sa obuhvatom svih vinskih potencijala u Hercegovini.
28. Kapaciteti vinarija treba da odgovaraju koliinama proizvedenog groa vinskih sorti.
Postojei podrumski kapaciteti mogu prihvatiti i preraditi groe sa oko 4.500 ha, uz
uslov da se prinos vina po hektaru sa sadanjih oko 4.200 podigne na oko 6.000 litara.
Kod dostizanja predratnih vinogradarskih povrina od blizu 6.000 ha, uz zadravanje
ranijeg odnosa vinskih i stonih sorti (80%:20%), za preradu je potrebno osigurati oko tri
miliona litara dodatnih podrumskih kapaciteta. Dalje poveavanje vinogradarskih
povrina za svakih novih 100 ha vinograda vinskih sorti, trai oko 600 hiljada litara
podrumskih kapaciteta.
Bez razvoja vinogradarstva nema uspona vinarstva, i obrnuto napredno vinarstvo, impuls je rastu
vinogradarstva. Stoga ohrabruje to zadnjih godina neki od privatnika uporedo investiraju i u vinariju
i u vinograd, odnosno za svoje podrumske kapacitete osiguravaju vlastito groe. Ovakva nastojanja u
skladu su sa praksom u nekim od najrazvijenijih vinarskih zemalja, i za oekivati je da e preovladati i
u Hercegovini, bilo kroz dodatna ulaganja sadanjih vlasnika vinarija, bilo kroz istovremeno ulaganje
i u vinariju i u vinograd.
29. BiH je za sada mali izvoznik, i mnogo znaajniji uvoznik vina. U periodu 2001/2003.
godine ona je prosjeno godinje izvozila oko 2,9 miliona litara ovog pia, uvozila oko
8,9 miliona litara, i time gradila negativan spoljnotrgovinski bilans od prosjenih
godinjih 12,8 miliona KM.
30. Uz ve determinisano nedostajue stono groe, bh. razvojni cilj treba traiti u poveanju
proizvodnje vina u Hercegovini, sa doglednim irenjem i na Sjevernu Bosnu. Meutim,
samo poveanje proizvodnje bez njene institucionalne organizacije i znatnih ulaganja u
marketinki proboj na domaem i posebno vanjskom tritu, Hercegovinu bi moglo
odvesti u red regija sa problemom hroninog vika vina. Taj proboj trebao bi se podstai
diverzificiranjem i same proizvodnje, odnosno boljim strukturiranjem vinske ponude
kroz davanje veeg udjela vinima Merlot i Cabernet, to neke vinarije ve ine.
Jasno je da kvalitet vina treba da bude neupitan i pri ovome ne treba bjeati od proizvodnje i prodaje
veih koliina vina koja se deklariu kao kvalitetna, pa i stona. Pri ovome treba imati u vidu da
susjedna Hrvatska svoju izvoznu strategiju zasniva na plasmanu oko 80% kvalitetnih i samo oko 20%
vrhunskih vina, a da vinari Italije i Njemake na svojim tritima plasiraju velike koliine vina koja su
po deklarisanom kvalitetu izmeu stonih i kvalitetnih.
31. Marketing bi morao postati presudnom filozofijom koja e unapreivati bh.

vinogradarstvo i vinarstvo, ali se uz njega postavljaju i drugi vani uslovi za rast ovog
sektora koji se sastoje u;
a. podsticanju proizvodnje radi uvoenja novih tehnologija i poboljanju klime za
investiciona ulaganja,
170
b. donoenju modernog zakona o vinu, kojim bi se ovo pie trebalo rekategorizovati

u grupu prehrambenih proizvoda i time otvorio prostor za njegovo bolje utrivanje,
i
c. izradi katastra vinogradarskih povrina, te formiranju registara proizvoaa
groa i proizvoaa vina.
Rad na svim naznaenim projektima trebao bi to prije poeti, jer su oni, izmeu ostalog,
uslovi koje zemlja treba da zadovolji prije pristupanja EU.
32. Nemjerljiva prednost hercegovakog vinogradarstva i vinarstva su autohtone sorte
vinskog groa ilavka i blatina. Stoga dalje profiliranje hercegovakog vinarstva u
moderno vinarstvo zahtijeva hitno iznalaenje sredstava za rad na klonskoj selekciji
ilavke i hibridiziranju blatine. Konano, transfer savremenih tehnologija vina takoer
jedan je od uslova za ravnopravno ukljuivanje vinarstva Hercegovine u utakmicu sa
vinarstvima susjednih zemalja.
33. Postojea rejonizacija vinogradarstva u Hercegovini pravljena je za uslove i potrebe
HEPOK. Imajui u vidu geografske i klimatske specifinosti unutar sada veoma irokog
vinogradarskog rejona Hercegovine, a u cilju promocije i isticanja vina najvieg
kvaliteta, bilo bi potrebno izvriti reviziju postojee ili pristupiti izradi nove rejonizacije.
14.3.1.6. Proizvodnja piva
34. Na podruju FBiH djeluju etiri pivare sa sjeditima u Sarajevu, Tuzli, Bihau i
Grudama. U ukupnim godinjim instaliranim kapacitetima od 190 miliona litara, sa 85
miliona litara najvie participira Sarajevska pivara, zatim sa 40 miliona litara Pivara
Tuzla koliko ima i Pivovara Uniline iz Gruda, te sa 25 miliona litara Bihaka pivovara.
35. Poslijeratna proizvodnja piva u FBiH raste; sa 2000. godinom prela je 50 miliona litara,
da bi u 2003. narasla na 64,6 miliona litara i dostigla nivo od 27,8 litara po stanovniku.
Bez obzira na konstatovani rast, iskoritenost kapaciteta pivara ostala je jo uvijek niska,
i iznosi oko 34%. Stoga su iskoritenost svojih kapaciteta tri pivare, osim one iz Gruda
koja inae ima 50-postotnu iskoritenost, podigle aktiviranjem linija za mineralnu vodu i
bezalkoholna osvjeavajua pia.
36. Potronja piva u FBiH mnogo je vea od koliina koje se proizvode, pa se takav bilans
izdano poravnava uvozom. Godinja koliina uvezenog piva u BiH za period
2001/2003. prosjeno je iznosila 93,7 miliona litara, te kotala zemlju takoer prosjenih
i visokih 69,3 miliona KM. Najvei dio uvoznog piva potie iz Hrvatske, Slovenije i
SiCG, a na tritu se moe nai i pivo drugih evropskih proizvoaa. Uvoz piva iz godine
u godinu raste, i za oekivati je pad domae proizvodnje, ukoliko drava odgovarajuom
politikom ne zatiti njegove proizvoae. Osnovna sirovina u proizvodnji piva slad,
takoer se uvozi. To je razlog za njeno budue pribavljanje na temeljima osmiljene i
pojaane domae proizvodnje jema, te njegove industrijske prerade u pivarstvu.
14.3.1.7. Proizvodnja jakih
alkoholnih pia
37. U FBiH nema veih pogona za proizvodnju jakih alkoholnih pia. Postoji vei broj
privatnih proizvoaa, te privatne vinarije u Hercegovini u kojima se proizvode razliite
rakije. Koliina jakih alkoholnih pia proizvedenih u FBiH je mala i varira iz godine u
godinu.
171
38. Razvoj proizvodnje jakih alkoholnih pia mogao bi voditi kroz osnivanje malih privatnih
tvornica uz donoenje standarda i zakonskih propisa vezanih za ovu oblast.
Standardizacija, usklaivanje zakonske regulative sa EU i eliminisanje sivog trita,
uslovi su koji bi mogli znatno uveati ovu proizvodnju. Takoer, zatita geografskog
porijekla domae ljivovice i loze, mogla bi voditi i prema stvaranju novih bh. brendova.
14.3.2.
Prerada stoarskih proizvoda

U narednom periodu treba stvarati uslove da se postojea i budua izgradnja i opremljenost objekata za
proizvodnju i preradu stoarskih proizvoda usklade sa propisima u smislu osiguranja strunog kadra,
samokontrole proizvodnje (izrada HACCP i SSOP planova), mjera sanitarne zatite prostorija i opreme,
a sve u cilju proizvodnje higijenski ispravnog gotovog proizvoda, te uspostavljanja apsolutne
odgovornosti proizvoaa za vlastiti rad. S druge strane, drava mora osigurati kontinuiranu kontrolu od
strane slubenih veterinara, ime bi se osiguralo upravljanje svim fazama proivodnje.
14.3.2.1. Prerada mlijeka

39. Proizvodnja, prerada, distribucija i prodaja mlijeka izuzetno je vana strateka oblast u
agrarnoj privredi FBiH. Kao funkcionalna cjelina, ona najbolje povezuje poljoprivredni
prostor zemlje i prua zaposlenje za sada najveem broju poljoprivrednih stanovnika.
40. Ukupna proizvodnja kravljeg mlijeka u FBiH dostigla je 2003. godine skoro 279 miliona
litara, i ono sa oko devet miliona litara ovijeg, te neznatnim koliinama kozjeg mlijeka
ini potencijalnu i dakako snanu osnovu za djelovanje mlijene preraivake industrije.
41. Primarni proizvoai mlijeka su brojni i usitnjeni, budui da preko 80% njih ima manje
od tri krave. Od nekadanjih velikih proizvoaa, uspjele su se odrati samo tri velike
farme, pa sve to mljekarama oteava racionalnu organizaciju prikupljanja sirovine za
preradu. Stoga se dobrim rezultatom smatra minuli dvogodinji period u otkupu i
dostizanje obima raspoloivog mlijeka za preradu u 2003. godini od 57,4 miliona litara,
ili 20,6% od raspoloivih koliina. U taj otkup bilo je ukljueno 15.090 porodinih
proizvoaa mlijeka, to je dalo otkupni volumen od 3.804 litre mlijeka po otkupnoj
jedinici. Uz ove koliine, neto mlijeka mljekare su kupile u RS, ili nale u uvozu.
42. FBiH je u 2003. godini imala registrovanih 36 mljekara sa procijenjenim ukupnim
kapacitetom od 953.958 litara/dan, odnosno oko 286 miliona litara mlijeka godinje.
Iskoritenost kapaciteta tih mljekara iznosi oko 20% i veoma je niska. Sve one proizvele
su u 2003. godini oko 38 miliona litara mlijeka i mlijenih napitaka, 51 tonu mlijenog
praha, 366 tona maslaca i 1.056 tona sireva.
43. BiH je znaajan uvoznik mlijenih proizvoda. U 2003. godini taj uvoz realizovan je sa 69
hiljada tona raznih proizvoda koji su naspram sebe potraivali vrijednost od 107,5
miliona KM.
Uvoz, preraunat na ekvivalent standardizovanog mlijeka, u 2002. godini je iznosio 118 miliona
litara, to je dva puta vie od ukupne prerade domaih mljekara u toj godini. U vrijednosnoj
strukturi tog uvoza podjednako je uee sireva (30,8%), mlijeno-kiselih proizvoda (30,5%) i UHT
mlijeka (28,8%). Uee mlijeka i surutke u prahu, maslaca i sirnih namaza je svega 9,9%. Uvozni
mlijeni proizvodi potiu iz 20 zemalja. Na pet zemalja (Sloveniju, Hrvatsku, Njemaku, eku i
Maarsku) otpada 91,5% uvoza. Oko 60% uvoznih mlijenih proizvoda, preteno UHT mlijeko i
mlijeno-kiseli proizvodi, potie iz Slovenije i Hrvatske.
44. Razloga za dominaciju uvoznih nad domaim mlijenim proizvodima na naem tritu
ima nekoliko. Jedan od njih je i taj to u poreenju sa mljekarskom industrijom u
zapadnom susjedstvu i Evropi, proizvodni programi mljekara iz FBiH znaajno zaostaju,
posebno u pogledu asortimana, pakovanja i dizajna. Uz to, programi naih mljekara
preteno su orijentisani na konvencionalne mlijene proizvode, u emu i jeste kljuna
172
prednost stranih mljekara na tritu FBiH. Ostali razlozi su agrarno-politike prirode o

kojima je ranije bilo rijei.
45. S obzirom na nivo trine proizvodnje mlijeka i stepen iskoritenosti, postojei kapaciteti
mljekarske industrije su sada vie nego dovoljni, ali je u veini njih oprema zastarjela.
Neke od malih mljekara sa konvencionalnim proizvodnim programom e se vjerojatno
ugasiti, ukoliko se ne udrue i poveu sa velikim mljekarama, ili promijene proizvodni
program (sirevi od kravljeg, ovijeg i kozjeg mlijeka, autohtoni proizvodi).
46. Sa postojeim kapacitetima od kojih je neke nuno modernizovati, mljekarska industrija
svoj razvoj trebala bi usmjeriti prema;
a. uspostavi partnerskih veza sa primarnim sektorom radi dostizanja EU standarda i
obostrane sigurnosti u dobivanju kvalitetnije i jeftinije sirovine,
b. oblikovanju otkupne mree uticajem na stvaranje trinih farmi sa pet i vie
muznih krava, te odgovarajuih stada ovaca i koza,
c. snaenju marketinga i inoviranju proizvodnih programa prema zahtjevima
potroaa,
d. proirenju asortimana sa proizvodima od ovijeg i kozjeg mlijeka,
e. traenju vanjskih trita za odabrani broj autohtonih preraevina, i
f. poslovnom udruivanju radi zajednikog nastupa na domaem i vanjskom tritu.
47. Da se navedene aktivnosti ostvare, potrebno je uspostaviti odgovarajue uslove meu

kojima bi naroitu vanost mogli imati;
a. zatita domae proizvodnje od visoko subvencioniranog i prekomjernog uvoza,
b. donoenje zakonskih propisa i pravilnika vezanih za EU standarde u proizvodnji,
otkupu i preradi mlijeka, te
c. zatita geografskog porijekla autohtonih mlijenih proizvoda, kroz donoenje
standarda i uspostavu visokog kvaliteta.
14.3.2.2. Prerada mesa

48. Polazei od govedarstva kao vodee stoarske grane, treba konstatovati da je domaa
proizvodnja mesa u FBiH uglavnom bioloki rezultat proizvodnje mlijeka i da nema
onakav razvoj kakav odgovara prirodnim mogunostima. Slina situacija je i sa mesom
ostalih vrsta stoke, tako da svo ono u svojoj domaoj ukupnosti od potencijalnih 46,4
hiljade tona ive i 28,4 hiljade tona mrtve mjere daje samo 12,2 kg po stanovniku. Ta
stoka se samo jednim dijelom realizuje u domaoj klaoninoj industriji, tako da se sav
ostali dio kolje izvan tih subjekata, ili se, nakon podmirenja reprodukcijskih potreba
stada, izravno troi u domainstvu.
49. Drugi, snaniji dio sirovinske osnove dobiva se iz uvoza, i on je u trogoditu 2001/03.
ukupnoj klaoninoj i preraivakoj industriji BiH prosjeno donosio 33,3 hiljade tona
raznih vrsta stoke u ivoj mjeri, te 31,9 hiljada tona odgovarajuih vrsta mesa. Jasno je
da se preteni dio tih uvoznih kontingenata realizuje kao svjee ili preraeno meso u
FBiH.
50. Prije rata BiH je imala sedam industrijskih, 84 komunalne i 100 malih privatnih klaonica
sa kapacitetima koji su daleko prelazili potrebe. U 30 klaonica obavljala se i prerada
mesa. Sadanji kapaciteti klaonica u FBiH cijene se na 771 govedo, 2.079 svinja, 3.756
grla sitne stoke, to osigurava godinji prolaz od oko 200 hiljada tona materijala ive
mjere. Uz navedene, postoji i oko 80 do 100 malih klaonica krupne i sitne stoke, koje su
173
registrovane kao samostalne zanatske radnje. Njima treba dodati i mogunost klanja
95.000 peradi u 12 pogona u jednoj smjeni, s tim to su u izgradnji i dodatni kapaciteti za
oko 32 hiljade peradi na dan.
51. Za poslijeratnog vremena u FBiH je dolo do snanijeg razvoja preraivakih kapaciteta i
izgradnje moderne industrije u oblasti mesa. Znaajno je istai da su najvaniji faktori
koji su doprinijeli ovom razvoju tehniko-tehnoloki napredak i privatno preduzetnitvo.
Iz njih je proizalo 11 veih i srednjih i to uglavnom modernih preraivakih pogona sa
godinjim kapacitetom od oko 6o hiljada tona proizvoda. U 2003. godini registrovana
proizvodnja ove industrije iskazana je na nivou od oko 15 hiljada tona raznih proizvoda,
od ega 7,7 hiljada tona svjeeg mesa, 658 tona suhomesnatih, te 6,6 hiljada tona
kobasiarskih proizvoda. Ako bi se njoj pridodali brojni mali preraivaki pogoni sa
proizvodnjom trinog porodinog karaktera, ova djelatnost bila bi predstavljena i sa
znaajno veim izlaznim obimima.
52. Uz domau sasvim skromnu ponudu, sadanja fbh. klaonina i mesopreraivaka
industrija uglavnom je orijentisana na koritenje sirovina iz uvoza. Stoga, uz mlijeko koje
se ve nalo na putu primjetnijeg razvoja, stoarstvo sa usmjerenjem na meso grana je
koja u FBiH tek treba da dadne znaajnije rezultate. Uz mjere o kojima je ranije bilo
rijei, to e se moi uiniti samo njegovim povezivanjem sa postojeom preraivakom
industrijom, i to na sistemskim rjeenjima koja e biti stimulativna za obje strane. U
praksi to bi vodilo ugovornim spregama koje bi obuhvatile sve segmente od primarne
proizvodnje preko prerade i prodaje do krajnjih potroaa, za ta ve postoje oprobani
primjeri koji funkcioniu u nekim dijelovima FBiH.
53. Domaa preraivaka industrija treba da postane zalogom razvoja stoarstva i napose
njegove mesne komponente. Stoga ovoj djelatnosti i ubudue treba pokloniti dunu
panju, i to prije svega u pravcu njene modernizacije prema pogonima koji e
zadovoljavati svjetske standarde i vrste uslove EU. Paralelno s tim, potrebno je uvesti
strogu kontrolu kvaliteta i zdravstvene sigurnosti mesa koje se koristi u svjeem stanju ili
se prerauje.
14.3.2.3. Prerada vune
54. Proizvodnja vune u BiH iznosila je 1991. godine 1.620 tona. Od 1996. koliina ovog
proizvoda u FBiH stalno raste, i dostigla je u 2003. godini 601 tonu. Vuna je na naim
prostorima do sada bila sporedni proizvod koji nije donosio poseban prihod.
55. Gruba vuna kakvu daju ovce koje se kod nas uzgajaju, moe se uspjeno plasirati kroz
industrijsku i runu izradu krznenih i vunenih prostirki, te odjevnih predmeta i suvenira.
Stoga pravci privredne upotrebe ovog prediva vode prema organizovnom otkupu, te
razvoju menadmenta za izradu i plasman njegovih proizvoda na domaem i vanjskom
tritu.
Dobar primjer za to je ZZ ''Travnik'' koja je za vunu vlaikih ovara sredinom prole godine nala kupca
u grkoj tvrtki SIECHUTS koja ima predstavnitvo u Sarajevu. Drugi ohrabrujui primjer nedavno je
doao iz Udruenja privrednika opine Travnik i Tvornice ''NoBil''-Nova Bila, koja e kreditima WB
osnovati pogon za proizvodnju izolacionih materijala od ovije vune.
14.3.3. Prerada ribe

56. Prije rata na podruju BiH nije bilo izgraenih kapaciteta za preradu ribe. U
poslijeratnom periodu, s obzirom na znaajan vodni potencijal, proizvodnja ribe je u
174
stalnom usponu. Za njom postoji nezadovoljena tranja na domaem tritu, koja je

podmirena sa 7,2 hiljade tona uvoza samo u 2003. godini.
57. Sa izgradnjom jake i savremene tvornice za obradu slatkovodne ribe Norfish - Salakovac,
te manjih kapaciteta u Lax Salakovac i Riz Krajina - Martin Brod, stvoreni su uslovi da
ova oblast prerade brzo postigne dobre rezultate na domaem tritu i dadne znaajne
izvozne uinke. Sve tri navedene tvornice sada obrauju ribu iskljuivo iz vlastitog
uzgoja i spremne su da u nju ukljue brojne porodine kooperante.
58. S obzirom na domai rast proizvodnje, prerada ribe trebala bi imati znaajnu ulogu u
prehrambenoj industriji, s tim to ekoloke prednosti i vrhunski kvalitet pruaju visoke
mogunosti izvoza. U tom smislu treba da se osmisle i pravci njenog budueg eu.standardizovanog razvoja, kako bi konano bili steeni uslovi izlaska i na evropsko
trite.
14.3.4. Prerada pelinjih

proizvoda
59. U BiH se statistiki evidentira samo proizvodnja meda, i ona je pred rat iznosila skromne
594 tone. U poslijeratnom periodu na podruju FBiH proizvodnja pelinjih proizvoda
snano raste, i sa dostignutih 1.150 tona meda u 2003. godini postaje sve znaajnija
privredna grana. Sa proizvodnjom raste i uvoz meda koji je, uz ostale pelinje proizvode,
u istoj godini dostigao 253 tone.
60. Na naem tritu se domai med i ostali pelinji proizvodi nalaze u malim koliinama. U
trgovinama ima najvie meda iz susjednih drava (Hrvatska i Slovenija), ali i meda iz
drugih zemalja. Najvei dio domaeg meda proda se na lokalnom tritu, s tim to on,
kao ni uvozni, nije kontrolisan i nepoznatog je kvaliteta.
61. Prerada meda je minimalna, i preteno se svodi na pakovanje. Ostali pelinji proizvodi u
preradi su zastupljeni sa simbolinim koliinama i uglavnom se nalaze u firmama koje se
bave preradom ljekovitog i aromatinog bilja.
62. Budua proizvodnja i prerada pelinjih proizvoda svoje uporite treba nai u izdanim
resursima cijele BiH i izgraenoj tradiciji brojnih pelarskih podruja. Da se ta
budunost pone ostvarivati, treba dalje razvijati sirovinsku osnovu, pristupiti izgradnji
preraivakih pogona, usvojiti (izvozni) marketinki koncept, primijeniti EU
standardizaciju, te zadruno organizirati pelare na principima racionalnosti i ekonomije
obima.
14.3.5. Prerada ljekovitog i aromatinog

bilja
63. Na strani prerade ljekovitog i aromatinog bilja kao perspektivne grane, stoji prirodna
rasprostranjenost i raznovrsnost ljekovitih biljnih vrsta, pokazani interes za njegovim
uzgojem i prikupljanjem, te snano uspostavljanje preraivakih kapaciteta.
64. Ukupna ostvarena trina vrijednost od preraevina ljekovitog bilja (esencijalna ulja,
ljekoviti ajevi, razliite medicinske aplikacije i kozmetiki proizvodi) iznosila je na
nivou FBiH u 2004. godini oko 18 miliona KM, od ega je evidentiran izvoz u obimu od
1,2 miliona KM.
175
65. Posljednjih godina bh. trite proizvoda ljekovitog bilja u znaajnom je porastu, i kree
se prema uzdizanju vrijednosti izvoza te reduciranju uvoza. Takoer, sirovine biljnog
porijekla koje potiu od kompanija iz FBiH, veoma se cijene na svjetskom tritu pa
nude mogunosti znaajno veeg izvoza i jaanje lokalnog trita.
66. U FBiH su uspostavljeni znatni preraivaki kapaciteti, koji broje est velikih i srednjih,
te oko 20 manjih preraivakih pogona. Koritenje svih tih kapaciteta je nisko i kree se
u rasponu 35-40%. Za proizvodnju esencijalnih ulja aktivno je samo 10% kapaciteta, a
kod medicinskih aplikacija i kozmetikih preparata 40-50%.
67. Visoka raspoloivost prirodnim sirovinama, dobra potranja na domaem i vanjskom
tritu, ukazuju da ova djelatnost ima svoju sasvim jasnu budunost. Da se ona pone
ostvarivati brom i raznovrsnijom dinamikom nego do sada, treba ukazati na potrebu
preduzimanja sljedeih akcija;
a.
b.
c.
d.
e.
f.
g.
objediniti resurse proizvoaa i preraivaa u cilju podrke koja bi asistirala

poboljanju kvaliteta i poveanom izvozu proizvoda,
osigurati svim organizacijama i pojedincima trine informacije u lancu
vrijednosti ukupnog preraivakog sektora ljekovitog bilja,
identificirati i razvijati lokalne kompanije koje su uspostavile trinost proizvoda
od ljekovitog bilja,
razviti domae trite pomou preduzimanja marketinkih kampanja za domae
proizvode,
promovisati mjere za dodanu vrijednost u pogledu supstitucije uvoza, te proiriti
spektar izvoza,
osigurati kompanijama bolji pristup povoljnim kreditima, i
organizovati sajmove, izlobe i druge vidove promocije u cilju pridobivanja
domae javnosti i privlaenja stranih investitora.
68. Do postavljenih ciljeva lake e se doi ukoliko se budu otklonile postojee slabosti i
prisutna ogranienja. To e se uiniti;
a.
b.
c.
smanjenjem i nestajanjem neravnotee u domaem lancu vrijednosti izmeu

sakupljaa, plantaera i preraivaa ljekovitog bilja,
organizovanjem preraivaa i postizanjem transparentnosti znanja o
regionalnim i svjetskim tritima, i
posjedovanjem ovlatenja za prodaju proizvoda na bazi ljekovitog bilja koja su
iskazana u aktima Evropske farmakopeje, WHO, Evropske odredbe o higijeni,
ISO certifikata i uklapanja u HACCP procedure.
Do sada je usvojen dio EU standarda iz ove oblasti (BAS/TC 23 Ljekovito i aromatino

bilje).
14.3.6. Proizvodnja bezalkoholnih pia

i mineralnih voda
69. Svjetski zahtjevi za zdravijim standardima ivljenja uinili su da flairane vode i
osvjeavajua bezalkoholna pia postanu izuzetno vaan segment u prehrambenoj
industriji. Na naem tritu nude se prirodne flairane vode za pie (a), mineralne vode
(b), i proizvodi na bazi vode kao to su bezalkoholna osvjeavajua pia (c). Njihov
asortiman jako je arolik, a broj proizvoaa svakim danom raste.
176
70. Ova djelatnost prepoznata je kao vrlo profitabilna, i to zahvaljujui dobrom domaem
kvalitetu vode, znaajnoj potronji, mogunostima izvoza, ali i sticanja ekstra dobiti na
neureenom i nedovoljno kontrolisanom domaem tritu.
71. Danas se u FBiH flairanjem prirodne vode za pie, mineralne vode i bezalkoholnih
osvjeavajuih pia bavi oko 90 proizvoaa. U nedostatku dravne regulative, to je
donijelo pojavu i proizvoaa i proizvoda koji ne ispunjavaju standarde, dok s druge
strane stoje proizvoai koji sa svojim visokim kvalitetom mogu potpuno ravnopravno
uestvovati na domaem i meunarodnom tritu. Ovih drugih danas u BiH ima barem
16, i oni su ujedinjeni u grupaciju koja, kao i druga udruenja preraivaa, djeluje u
okviru Spoljnotrgovinske komore BiH.
72. Najvei porast proizvodnje u prehrambenoj industriji nakon rata zabiljeen je upravo u
proizvodnji mineralnih voda i osvjeavajuih bezalkoholnih pia. Njihova proizvodnja
1990. godine na podruju cijele BiH iznosila je 38,2 miliona litara. U poratnom periodu
na podruju FBiH otvoren je niz pogona u kojima je 1996. godine proizvedeno 7,3
miliona litara tih pia, da bi u 2003. ta proizvodnja dostigla obim od 149,5 miliona litara;
od toga je proizvedeno 84,4 miliona litara bezalkoholnih osvjeavajuih
pia i 65,1 milion litara mineralne vode, to iznosi 36,4 i 28,0 litara po
prisutnom stanovniku.
U nekoliko zadnjih godina poinje se flairati i prirodna voda za pie. Njena potronja jo
uvijek je mala, ali ima trend rasta.
Zbog sve prisutnijeg problema iste vode u prirodi, javljaju se sve vee potrebe za proizvodnjom
flairanih voda. U dravama EU, prosjeno se godinje popije 50 litara po stanovniku, od ega u
vajcarskoj 76, Belgiji, Njemakoj i Italiji 60, te paniji i Portugalu 25 litara.
73. Uvoz prirodne vode za pie i mineralnih voda, u stalnom je rastu i dostigao je u 2003.
godini obim od 139,4 miliona litara. Uz potrebu da mu se pomogne, to bi trebalo da
predstavlja dobre signale za domai privredni ambijent, kako bi boljim marketingom i
odgovarajuim zakonskim mjerama obeshrabrili prekomjeran uvoz.
74. Izvoz voda iz BiH raste i dostigao je u 2003. godini obim od 18,8 miliona litara. S
obzirom da FBiH i BiH u cjelini raspolae znatnim resursima u prirodnim i mineralnim
vodama visokog kvaliteta, ovu granu treba i izvozno razvijati pa tako iznalaziti
mogunosti njenog daljeg rasta. Sve to treba initi uz obaveznu i rigoroznu kontrolu
kvaliteta i sigurnosti proizvoda od izvora do finalne upotrebe.
75. Mogui bri razvoj i bolje trino osposobljavanje pred ovu proizvodnju, kao i mnoge
druge, postavlja zahtjeve u mjerama koje bi se sastojale u;
a. usaglaavanju normativnih akata domae proizvodnje sa standardima i
direktivama EU,
b. uspostavljanju kontrole kvaliteta svih voda i bezalkoholnih pia koji se javljaju
na tritu, i
c. utvrivanju znaka kvaliteta na nivou Grupacije za proizvode iz ove djelatnosti
kako bi bili prepoznatljivi na tritu.
177
14.3.7. Proizvodnja konditorskih

proizvoda
76. Konditorska proizvodnja obuhvata niz proizvoda kao to su okolade, bombone, keksi,
vafli, kreme, halve, rahat lokumi itd. Uz domae sirovine, bazirana je veinom na eeru,
kakau, biljnim masnoama, gotovim smjesama za kreme, i aditivima koji se uvoze.
77. Vanost konditorske industrije ogleda se u mogunosti direktnog zapoljavanja i izvoza,
to ve i ine neki ugledni domai proizvoai. Posebne izvozne mogunosti pruaju
tradicionalni bosanski proizvodi kao to su rahat lokum, tahan halva i drugi, ukoliko se
budu potovali evropski standardi sa normativima proizvodnje i kvaliteta.
78. Prije rata u BiH je postojalo pet tvornica konditorskih proizvoda sa ukupnom godinjom
proizvodnjom od oko 32 hiljade tona. Njima se nakon rata pridruilo jo nekoliko manjih
i srednjih proizvoaa. Ukupna fbh. proizvodnja konditorskih proizvoda statistiki je
evidentirana sa samo 3.269 tona proizvoda u 2003. godini, to je sigurno mnogo manje
od one koja se stvarno realizira.
79. Ova proizvodnja na domaem tritu ima snanu konkurenciju nekoliko renomiranih
regionalnih i svjetskih proizvoaa. Uz teku utakmicu za to trite, dobri uinci te
konkurencije ve se oituju u marketinkom napredovanju i sve zapaenijim izvoznim
kontingentima ove industrije koji idu na blia, pa i dalja trita. Sa tim izvoznim
nastojanjima, ova industrija zasluuje modernizaciju i jau podrku u daljem razvoju.
14.3.8. Proizvodnja gotove

hrane
80. Industrijska proizvodnja gotove hrane u FBiH nije na zadovoljavajuem nivou i rijetki su
proizvoai koji se njom bave. Trenutno se najvie proizvode razne vrste ipsa, snek
proizvoda i supa, te majoneze. Korak dalje uinjen je kod polugotovih i gotovih jela, u
emu snanije participiraju etiri proizvoaa.
81. Hrana za djecu i dijetetska hrana se ne proizvode. Potranja za dijetetskom hranom koja
je namijenjena sportistima, bolesnim osobama, osobama sa prekomjernom teinom i
slino, je u porastu. Na domae trite ovakvi proizvodi dolaze iz uvoza, to bi moglo biti
motivom za domae uspostavljanje i ove proizvodnje.
14.3.9. Proizvodnja stone

hrane
82. Kvalitetna i dovoljna proizvodnja stone hrane temeljni je uslov za efikasno stoarstvo.
U tom pogledu, FBiH je dovela u funkciju neke ranije i izgradila nove kapacitete za
proizvodnju koncentrovane stone hrane, to doprinosi stabilnom i stalnom rastu
proizvodnje. Taj rast dostigao je u 2003. godini skoro cijelih 34 hiljade tona, i za
oekivati je da e on biti i dalje nastavljen.
83. Uvozi se daleko vei obim gotove stone hrane i njenih komponenti za pripravljanje
krmnih smjesa, nego to se proizvede. Taj uvoz iznosio je u 2003. godini nepunih 184
hiljade tona raznih proizvoda. Ako se tome dodaju znaajne koliine od skoro 17 hiljada
tona uvezene soje, te vie od 210 hiljada tona takoer uvezenog kukuruza, sve bi to
trebalo predstavljati poruke o potrebama razvijanja domae proizvodnje u ovoj oblasti.
Na strani ove konstatacije stoje i okvirni bilansni rauni za sve vrste koncentrovane
stone hrane, koji ukazuju ak i na osjetno vee stvarne potrebe od uvozom iskazanih.
178
15. STANJE I RAZVOJ TRITA POLJOPRIVREDNIH PROIZVODA

15.1. Stanje i zadaci razvoja
Trite poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda je ambijent ijem se stvaranju i
unapreivanju treba pokloniti trajna briga. U uslovima nastupajue globalizacije i tenji za
liberalizacijom tokova plasmana roba, za BiH/FBiH od presudnog je znaaja prelazni period u
kojem e ona jaati vlastitu proizvodnu efikasnost i graditi trinu konkurentnost naspram
partnera iz blieg i daljeg meunarodnog okruenja.
1. Prijeratno poljoprivredno trite funkcionisalo je po shemi u kojoj je dominirala dravna
trgovina. To je za rezultat imalo ogranien izbor naina plasmana, nedovoljan obuhvat
proizvoda porodinih gazdinstava, te nemo da se komercijalno ukljue i udaljenija
sirovinska podruja.
2. Infrastruktura ranijeg trinog sistema sa ratom je nestala, a ona koja se danas nudi,
praktino nije u stanju da poljoprivrednicima prui zadovoljavajua rjeenja u plasmanu
njihovih proizvoda.
Stoga se kao primarno vaan zadatak javlja izgradnja takvog sistema kakav bi
mogao udovoljiti zahtjevima dobrog funkcionisanja za sve one proizvoae
kada im se ukae potreba da svoje proizvode ponude i prodaju potencijalnim
kupcima na domaem i vanjskom tritu.
Takvo trite treba imati i jednako funkcionalne ulazne tokove, koji e

poljoprivrednicima i preraivaima osiguravati najpovoljniju kupovinu svega
onog to im bude potrebno za reprodukcijsku proizvodnju.
Putevi do tog trita zahtijevat e bolja rjeenja za organizovanje sektora od

dosadanjih, to bi trebalo podrazumijevati;
a. odvajanje trinog od netrinog dijela poljoprivrede, te identifikovanje
poljoprivrednih gazdinstava koja imaju potencijale za komercijalnu proizvodnju,
b. pomo i pruanje informacija gazdinstvima da uvijek imaju odgovore na pitanja to,
na koji nain, i za kojeg kupca e oni proizvoditi svoje proizvode,
c. podsticanje proizvoaa i preraivaa dozvoljenim mjerama radi graenja njihove
konkurentnosti na unutranjem i vanjskom tritu, uz reformisanje sistema podsticaja
u skladu sa pravilima WTO,
d. unapreenje legislative koja ureuje ovu oblast, te uspostavu kontrole kvaliteta kako
roba u unutranjem ambijentu, tako pri njihovom izlazu na vanjsko i ulazu na domae
trite,
e. uspostavu domae mree subjekata i institucija za efikasniji trini prihvat i preradu
poljoprivrednih proizvoda,
f. definisanje i pozicioniranje poljoprivredno-prehrambenog sektora u odnosu na
vanjske ekonomske integracije, kako bi mu se osigurao razvoj, i
179
g. usklaivanje standarda, uspostava procedura, rast institucionalnih kapaciteta i

osiguranje razvojnih uslova u aktuelnim bilateralnim trgovinskim sporazumima, kao i
predstojeim meunarodnim integracijama.
Meu iznesenim zadacima neki su ve ranije elaborirani, pa ostaje da se pojasne oni koji
nisu.
15.2. Unutranji trini ambijent

3. Domae trite poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda razvijat e se u skladu sa
kretanjem brojnosti domae populacije i ekonomskom moi stanovnitva da kupuje
hranu. To trite trebalo bi se razvijati na temeljima poboljanja postojee i izrade
nedostajue legislative, uspostavi i osposobljavanju institucija trinog sistema, te gradnji
raznovrsnije i efikasnije trine infrastrukture. Sve ovo ima za pretpostavku bolje
poslovno povezivanje u sektoru, da bi se time;
preovladavale tekoe koje proistiu iz malih pojedinanih obima proizvodnje,
uspostavljale i jaale reprodukcijske veze izmeu poljoprivrednog i prehrambenog

sektora,
oblikovala i njegovala konkurentnost domae proizvodnje na tritu, te
otvorili postupci za uspostavljanje, snaenje i umnoavanje poljoprivredne i

prehrambene trine infrastrukture.
15.2.1. Objedinjenjem do veih

obima ponude
4. Sitna gazdinstva preovladavaju u domaoj poljoprivrednoj strukturi, pa njihovi niski
obimi proizvodnje postavljaju visoke zapreke u stvaranju konkurentne trine ponude.
5. Nain na koji se ovaj problem do stvaranja krupnije poljoprivredne strukture kao
konanog cilja treba rjeavati, vodi kroz podravanje sadanjih ''zdravih'', te stvaranje,
umnoavanje i jaanje novih, modernih zadrunih organizacija.
6. Ovom nainu razvijanja trita treba pridodati ranije naznaene razliite postupke koji se
nude u okrupnjavanju posjeda i takvom stvaranju komercijalnih gazdinstava, kao i
poduzetnika sposobnih za snanije poslovne poduhvate.
15.2.2. Povezivanje unutar

sektora
7. Proizvodnja hrane po svojim brojnim uesnicima vrlo je sloena, vertikalno i
horizontalno slojevita i interaktivna. Stoga ona zahtijeva gradnju meusobnih direktnih
poslovnih veza. Te veze podrazumijevaju trajnu poslovnu ugovornu saradnju u svim
fazama procesa stvaranja, premjetanja i troenja hane, ukljuujui inpute, primarnu
proizvodnju, preradu, uvanje, distribuciju i prodaju, kako bi se osigurala neophodna
efikasnost sektora i eliminisao rizik na tritu.
15.2.3. Sticanje konkurentnosti

na tritu
8. Marketinko jaanje svih sudionika u domaem sektoru hrane treba da bude osnovni
energent njihove konkurentnosti na tritu. Dok se to ne postigne, potrebno je nastaviti sa
sadanjim i uvoditi nove dozvoljene oblike regulisanja trita, kako je ranije naznaeno.
180
9. Stvaranje trita i pokretanje postupaka radi registrovanja geografskog porijekla za

domae autentine autohtone proizvode kao to su sirevi, stelja, pruta, suuk, med, vino,
voda i dr., takoer spada u vaan slijed ovih aktivnosti;
te proizvode treba razvijati bez obzira na njihov sadanji tek lokalni ili regionalni
karakter, pod uslovom da za njih postoje odgovarajui tehnoloki i tehniki
potencijali.
10. Novi proizvodi najbolji su i najee koriteni nain osvajanja trita, pa ih, u skladu sa
domaom strukturom proizvodnje, treba podsticati i razvijati bez obzira na sloen i u
pravilu skup posao oko njihovog stvaranja.
15.2.4. Modernizovanje trine

infrastrukture
11. Distribucija poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda trai raznovrsne i kvalitetne
kanala plasmana bez kojih nema dostupa tritu ni realizacije ciljeva privredne politike.
U osnovi, radi se o efikasnoj trinoj infrastrukturi, koja bi udovoljila veoma sloenim
marketinkim potrebama sektora i donijela;
kvalitetan i zaokruen sistem ''poljoprivrednog'' trgovanja, i

njegov efikasan unutranji i granini nadzor.
12. Takvu infrastrukturu FBiH/BiH tek djelomino posjeduje, pa je treba stvarati. Ona bi se
trebala uspostavljati u svim horizontalnim i vertikalnim segmentima sektora, pa bi kao
takva mogla podrazumijevati; a/ vladine i nevladine institucije, b/ marketinke
poljoprivredne zadruge, c/ zadrune poslovne marketing centre, d/ poslovne ope i
specijalizovane asocijacije poljoprivrednih proizvoaa, e/ modernu i konkurentnu
preraivaku industriju, f/ trgovinu sa njenim konvencionalnim subjektima, g/ trgovinu
sa specijalizovano-preduzetnikim (ugovaranje, dorada, pakovanje, plasman)
subjektima, h/ aukcijsku i berzansku trgovinu, i/ sajamske institucije i promotivne
manifestacije, j/ sistem veletrnica za lokalni i regionalni plasman proizvoda, k/ sistem
skladita za uobiajene uslove uvanja proizvoda, l/ sistem hladnjaa za voe i povre,
m/ lokalne zelene trnice, n/ lokalne stone pijace i sl.
Funkcionisanje predstavljenog trinog sistema treba da bude u irokom domenu dravne
legislative, te strunog praenja kvaliteta proizvoda, i nadzora jakih inspekcijskih slubi.
13. Rezultati predstavljenog sistema trebali bi se iskazivati u stabilnim i visokim koliinskim
kontingentima primarnih i preraenih poljoprivrednih roba, uz njihov efikasan plasman
na domaa i vanjska trita. Stoga tom sistemu treba davati podrku kroz uspostavljanje i
stalno unapreivanje proizvodno-distribucijskog i potroakog lanca svih njegovih
uesnika, emu treba dodati jo i nimalo manje vano;
uvoenje modernih transportnih sredstava, uz

gradnju saobraajnica lokalnog, regionalnog i nacionalnog znaaja.
14. Cijeli sistem trebao bi biti pokriven, odnosno servisiran blagovremenim i efikasnim
informacijama o svim relevantnim zbivanjima na poljoprivrednim/prehrambenim
tritima u i izvan zemlje. To se treba postii uspostavljanjem ukupnog trinog
informacijskog sistema (TIS) na nivou zemlje, te u okviru njega informacijskog sistema
za poljoprivredne i prehrambene proizvode (PIS).
181
15.3. Odnosi sa vanjskim

svijetom
15.3.1. Ocjena stanja
15. Ranije je konstatovano da BiH ima otvoreno trite poljoprivrednih i prehrambenih
proizvoda i uspostavljene trgovinske veze sa nizom zemalja regionalnog okruenja,
Evrope i Svijeta. Sa svojim bliim okruenjem sklopila je sporazum o slobodnoj
trgovini, a kod najrazvijenijih zemalja Svijeta, ukljuujui EU, ima povlaten trgovinski
status. I pored toga, zbog nerazvijene proizvodnje i neispunjavanja izvoznih uslova, trpi
snanu premo partnerskih zemalja i ostvaruje visoke bilansne manjkove u sektoru hrane.
15.3.2. Budue aktivnosti

16. Treba nastaviti sa aktivnim sudjelovanjem u meunarodnim privrednim integracijama,
jer je to dokazana ekonomska zakonitost, aktuelan svjetski zahtjev i konani cilj. Uz
reeno, na to upuuje i malo domae trite koje se samo po sebi postavlja kao
ogranienje za neophodni snaniji razvoj.
U ekonomskim aktivnostima sa Svijetom, za BiH sada je;
a. najstvarnije njeno ugovorno trgovanje sa susjedima iz formalno osam,
a preteno dvije zemlje (RH i SiCG),
b. najaktuelnije i najvanije pitanje ulaska u WTO, te
c. najnovije iskazivanje ideje Evropske komisije za formiranje Zone slobodne
trgovine zemalja Zapadnog Balkana (ZSTZB), ili za irenju CEFTA.
17. Dosadanja bh. iskustva u poljoprivrednom trgovanju sa drugim zemljama nisu se

pokazala kao dobra. Stoga se trae bolja rjeenja koja e unutar sadanjih ili oekivanih
integracija;
njenu poljoprivredu initi prihvatljivijom i konkurentnijom u domaem trinom

ambijentu,
osiguravati stvaran i praktino izvodljiv plasman proizvoda na tritima zemalja sa

kojima sada postoje uglavnom ulazni robni tokovi, te
osigurati iste uslove za odriv razvoj sektora u oekivanim ZSTZB ili CEFTA
integracijama.
18. Sada najaktuelnije podruje su vaei bilateralni ugovori o slobodnoj trgovini i njihovo
mogue skoro pretvaranje u ZSTZB ili CEFTA integraciju. Bez obzira na sadanji ili
proireni izgled tog trita, BiH e se i dalje nalaziti u drutvu zemalja sa mnogo
razvijenijim i snanije podsticanijim poljoprivredama nego je njena. Stoga se ona i dalje
treba boriti za status zemlje iji su poljoprivredni potencijali u zaostatku, i tako sauvati
onu zatitnu supstancu koja e joj omoguiti budui neophodni razvoj sektora.
182
16. POKAZATELJI RAZVOJA

I PROVEDBA
Strategija ima zadatak da podstakne promjene i pobolja sektor hrane, kako bi to vei broj
poljoprivrednika stekao uslove da preraste iz sadanjih uglavnom naturalnih u potpune ili
pretene robne proizvoae.
Ti poljoprivrednici, zajedno sa sektorom hrane u cjelini, uz tehnoloko i tehniko
osposobljavanje, trebali bi u to kraem roku postati konkurentni u natjecanju za domae i
strano trite. Takvo osposobljavanje poljoprivrednika i preraivaa hrane, uz ispunjavanje
ranije iskazanih pretpostavki, u predstojeem vremenu treba da dadne vidne privredne
rezultate, i to po pokazateljima koji slijede.
16.1. Navoenje pokazatelja

Strategija je sa svojim sadrajem ukazala na potrebe, pravce, obime i naine domaeg razvoja
sektora hrane za nastupajui srednjoroni period, i unutar njih Federaciju oznaila kao dio
jedinstvenog agrarnog prostora u BiH.
U tome e se toliko uspjeti koliko se budu stvarali pozitivni ekonomski efekti i uveavali
prihodi poljoprivrednog stanovnitva, podsticao rast ostalih prihoda ljudi u ruralnim
podrujima, te dizala zaposlenost i poboljavao humani ambijent za ivot na selu.
Kao otvoren dokument, sa svojim oekivanim efektima strategija mora biti mjerljiva i
transparentna, kako bi se mogla pratiti, kontrolisati i usmjeravati prema to boljim razvojnim
rezultatima. Ti rezultati najbolje i najjednostavnije e se iskazati u;
ukupnom rastu obima i vrijednosti poljoprivredne proizvodnje,

unapreenju poljoprivredne proizvodne strukture,
poboljanju nacionalne dostatnosti hrane,
unapreenju spoljnotrgovinskog bilansa hrane, i
uveanju zaposlenosti stanovnitva.
16.1.1. Rast proizvodnje i unapreenje

proizvodne strukture
Treba da doe do znaajnog uveanja fizikog obima proizvodnje i dostizanja mnogo
kvalitetnije proizvodne strukture u odnosu na sadanju. Uveanje e biti razliito za pojedine
grupe proizvoda ili pojedine proizvode, i to tako to e ono u svom kvalitetnijem, stoarskom
i voarsko-vinogradarskom dijelu, biti jae nego u ostalim segmentima proizvodnje.
U skladu sa prethodnim, stanje kakvom e se teiti, okupljat e proizvodnje sa razliitim
stopama rasta, to se vidi iz sljedeeg pregleda;
183
Grupe
proizvoda
itarice
Industrijsko bilje
Povre
Krmno bilje
Voarstvo
PGSR
Realistina Optimistina
3,7
2,3
2,1
8,3
7,1
5,1
3,7
2,7
9,9
8,6
Grupe
proizvoda
Vinogradarstvo
Stoarstvo
Ribarstvo
Pelarstvo
Zbirno
PGSR
Realistina Optimistin
a
10,7
11,2
9,9
11,7
19,0
21,2
7,0
8,7
6,5
8,0
Na taj nain poet e se graditi jedna dosta drugaija proizvodna struktura i poboljavati
proizvodni imid sektora u odnosu na stanje kakvo je danas.
16.1.2. Uveanje dostatnosti

proizvodnje
Sadanja niska domaa dostatnost hrane, u odnosu na budue srednjorone potrebe, treba da
bude vidno unaprijeena. To e se postii snanijim rastom proizvodnje naspram realno
blaeg poveanja potronje, koja bi se trebala oblikovati kroz umjereno poboljanje strukture
ishrane i oekivano uveanje stanovnitva.123
Na iskazanim tendencijama oblikovat e se i budui bilans hrane, koji bi trebao dostii
prepoznatljivo vii nivo podmirenja njene potronje domaom proizvodnjom u odnosu na
sadanje stanje (u %);
Godina
2001/03
Proizvod
ita
1. Penica i ra
2. Kukuruz1
3. Ostala ita1
Povre
1. Krompir
2. Kupusnjae
3. Grah
4. Ostalo povre
Kronjasto voe
1. ljiva
2. Jabuka
3. Ostalo kr. voe
Plan 2010. sa
PGSR
6,5
8,0
16
337
623
19
394
256
20
423
275
155
61
49
112
131
61
43
120
135
66
46
127
201
43
38
124
50
39
133
54
40
Proizvod
Jagodasto voe
Mediteransko voe
Stono groe
Meso
1. Govee
2. Ovije i kozje
3. Svinjsko
4. ivinsko
Mlijeko
Jaja
Med
Riba
Vino
Godina
2001/03
Plan 2010.
sa PGSR
6,5
8,0
37
41
44
13
1
70
77
75
79
39
11
19
26
78
52
46
26
32
96
61
52
32
41
104
78
88
89
51
17
172
57
30
165
62
33
167
Nije ukljuena reprodukciona potronja.
U obuhvaenom periodu, kod svih proizvoda e se suziti sadanji iroki odnos izmeu njihove
proizvodnje i potreba domae potronje, s tim to e kod veine i dalje ostati vidne potrebe za
bilansnim poboljanjima.
Kod kukuruza i proizvoda u kategoriji ''ostala ita'', bilans pokazuje visoke proizvodne vikove, koji su,
u stvari, fiktivni, jer je kod njih, uz direktnu humanu konzumaciju, veoma izraena domaa
reprodukcijska potronja. Konkretno, ovdje se najvie radi o kukuruzu i jemu, iji su spoljnotrgovinski
bilansi ukazali na snane domae manjkove, koji se u oba sluaja podmiruju uvozom .
123
Taj broj, kroz prirodni prirataj i oekivani povratak izbjeglih i raseljenih stanovnika, trebao bi se uveati sa 2.321 u 2003.
na 2.392 hiljade u 2010. godini.
184
Proizvodi kao to su ljiva, krompir i vino, i dalje e imati znaajne trine vikove, s tim to
bi se njima trebale pridruiti jo neke vrste povra, te u manjem obimu mlijeko.
16.1.3. Preferisanje vrijednosne

orijentacije
Ranije je iznijeto da poljoprivreda FBiH ne bi trebala teiti prema bilansu sa kojim bi samo
koliinski bile zadovoljene ili ublaene potrebe ishrane njenog stanovnitva. Suprotno tome,
slijedom trine orijentacije i marketinkog ponaanja, ona vie treba preferirati vrijednosni
kvalitet svog prehrambenog bilansa, odnosno podravati onu proizvodnu strukturu koja u
doglednom vremenu moe davati vie profite gazdinstavima i osiguravati privlanije zarade
poljoprivrednim proizvoaima.
Ciljno uee pojedinih grana u poljoprivredi
FBiH (2010)
42,0%
45,6%
2,5%
Ratarstvo
Voarstvo
9,9%
Vinogradarstvo
Stoarstvo
Ono to je u fizikom smislu ipak vano, jeste da ciljni bilans trai hrabar, ali selektivan
fiziki rast proizvodnje i favorizuje one proizvode koji e direktno ili kroz preradu biti
usmjeravani na trite i tako osiguravati egzistenciju onima koji ih budu proizvodili.
Praktino, to znai da nee doi do odricanja od bilansno uvijek aktuelnih i agrotehniki
(plodoredno) neophodnih ita, ali e animalni proizvodi uz kronjasto, juno i jagodasto voe,
te groe, povre, ljekovito bilje, ribu i med, biti nosioci jedne nove, eljenije i profitno
naklonjenije proizvodne strukture. Na taj nain poljoprivreda FBiH kretat e se samo prema
onoj strukturnoj fizionomiji koja e biti u to veoj saglasnosti sa marketinkim signalima
domaeg i vanjskog okruenja.
16.1.4. Rast vrijednosti proizvodnje

Predvieni fiziki rast sa PGSR od 6,5%, pri nepromijenjenim cijenama nosi mogunost da
se vrijednosti poljoprivredne proizvodnje za nastupajuih pet godina uvea sa sadanjih 724,4
na buduih 992,4 miliona KM. Doda li se tome i predviena proizvodnja cvijea od oko 11
miliona KM, onda bi ta vrijednost narasla na jednu milijardu i tri miliona KM.
185
U sluaju ostvarenja snanijeg razvoja koji je definisan sa PGSR od 8%, ukupni efekti
poljoprivrednog razvoja iskazali bi se sa njegovom vrijednosti od blizu 1,1 milijarde KM.
Uz dinamiku napredovanja ukupnog (realnog) BDP za BiH po stopi od 5,5% kako je predvieno u
PRSP, realizacija bilo kojeg od dva predviena scenarija, doprinijela bi i apsolutnom i relativnom
jaanju sektora u odnosu na ukupni srednjoroni privredni razvoj.124 Razumije se da bi to mogao biti i
ne osobito poeljan scenarij u odnosu na onaj u kojem bi i apsolutni i relativni rast BDP ukupne bh.
privrede bio snaniji od poljoprivrednog, pa tako i sposobniji da podri njegov domai razvoj.
16.1.5. Rast zaposlenosti stanovnitva

A/ Zaposlenost u sektoru
Osiguranje posla stvaranjem radnih mjesta za to vei broj stanovnika, osnovni je cilj razvoja
u sektoru, uz kojeg logikim slijedom idu i svi ostali njegovi uinci.
Pri datoj dinamici razvoja sektora i profiliranju njegove nove proizvodne strukture, nude se
visoke mogunosti zapoljavanja stanovnitva, i to kako direktno u poljoprivredi, tako
indirektno u preraivakoj industriji, te drugim djelatnostima koje njih prate.
Poljoprivreda je djelatnost koja u otvaranju radnih mjesta nudi vrlo razliite kombinacije i
jednako takve mogunosti zapoljavanja stanovnitva, pa je dosta rizino uputanje u blie
procjenjivanje broja onih domainstava koja e se iskljuivo ili djelomino njom baviti.
Ipak, prema ve iskazanim okvirnim parametrima razvoja za sve obuhvaene grane
proizvodnje i mnoge radno angaovane tehnologije koje iz njih proizlaze, moe se raunati na
stvaranje uistinu znaajnog broja radnih mjesta sa punim zaposlenjem za poljoprivrednike, te
jo dosta ''part-time'' kombinacija u kojima bi poljoprivreda mogla biti pratee zanimanje.
Izvrene procjene pokazuju da bi tih radnih mjesta moglo biti izmeu 34 i 35 hiljada, to bi
predstavljalo znaajan radni potencijal i davalo veliki doprinos rastu ukupne zaposlenosti u
zemlji.
B/ Uticaj na druge sektore
Svojim razvojem poljoprivreda e pruati snane podsticaje prehrambenoj industriji i drugim
preraivakim granama, te trgovini, turizmu, ugostiteljstvu, transportu i jo nekim
djelatnostima. Sve to e osigurati dalje, posredno irenje zaposlenosti i izvan ovog sektora, to
e davati dodatni zamah razvoju ukupne ekonomije.
16.1.6. Ouvanje i nastanjenost

ruralnih prostora
Ljudi su dio prirode pa bez njihovog prisustva nema okolinog sklada ni odrivog razvoja.
Stoga, evropski standardi ivljenja nameu da se okoli moe uvati samo sa stalnim i
aktivnim prisustvom ovjeka u njemu. U toj obavezi svoj veliki dio mora nositi poljoprivreda,
a najbolji nain za to je motivacija ljudi da se njom bave i da ive na selu.
Poljoprivredu prate ograniene i uz to silazne mogunosti zaposlenja, to je svjetski trend koji
se generie stalnim razvojem tehnologija i okrupnjavanjem zemljinog posjeda. Taj trend za
raun domae proizvodne modernizacije, brzo e se prenijeti i na prostor BiH, pa je to jo
jedan krupan razlog da se ruralnom prostoru udahnu i drugi privredni sadraji.
124
PRSP (2004); str. 41.
186
Dalju vanu zadau u uvanju i njegovanju domaeg prirodnog ambijenta, poljoprivreda e

obavljati kroz ranije obrazloeni organski segment svoje proizvodnje. Ona to na najveem
dijelu teritorije moe initi sa to dosljednijim realizovanjem motiva ''ekoloka proizvodnja ekoloka regija'', to bi za budunost koja dolazi, moglo biti od prvorazrednog znaaja.
16.2. Finansijska ulaganja

i izvori
16.2.1. Finansijska ulaganja
Moderna poljoprivreda kapitalno je veoma intenzivna, pa je podsticanje investicijskog ciklusa
nuan preduslov za njeno ukljuivanje u konkurentni trini nastup i realizaciju postavljenih
ciljeva.
U kombinovanju takve njene budue profilacije sa uvaenim utedama u postojeoj opremi i
adaptaciji objekata, izvedeni rauni pokazali su da bi se za planirani razvoj ovog sektora pri
PGSR od 6,5% trebalo osigurati 1.542 miliona KM, to bi u prosjeku iznosilo 308,4 miliona
KM godinje.
Pri brem razvoju sektora koji je oznaen sa PGSR od 8,0%, potrebna investicijska sredstva
poveala bi se na 1.601 milion KM, uz godinje iznose od 320,2 miliona KM.
Ulagaka struktura trebala bi da bude u skladu sa stratekim pravcima razvoja sektora, o emu
postoji posebno izraena dokumentacija.
16.2.2. Izvori finansiranja

Iskazane investicijske potrebe namirivat e se iz raspoloivih izvora, pri emu e trebat traiti
one koji budu imali niu cijenu kapitala i povoljnije uslove za njegovo vraanje.
Izvori finansiranja mogli bi biti raznoliki, pa to postavlja potrebu uspostavljanja
odgovarajuih pravnih i institucionalnih okvira za objedinjavanje, upravljanje i distribuciju
prikupljanih sredstava.
Okvir za objedinjavanje i upravljanje finansijskim sredstvima mogao bi se nai u
uspostavljanju Fonda za finansiranje razvoja sela i poljoprivrede FBiH, a za njihovu
distribuciju u formiranju ranije spominjane Poljoprivredne banke ili zakonski ve
uspostavljene Razvojne banke. I u ovom drugom sluaju, za poljoprivredu bi se formirala i
davala kreditna sredstva pod povoljnijim uslovima.
Sredstva za podrke sektoru trebala bi se formirati iz budeta, i to na svim nivoima federalne
uprave. Sve ostalo bi trebala biti kapitalna investicijska ulaganja. Sredstva za ta ulaganja bi se
formirala iz brojnih izvora kao to su kreditna i grant sredstva domaih i meunarodnih
finansijskih i drugih institucija (multilateralni i bilateralni aranmani), sredstva vlada
prijateljskih zemalja, sredstva meunarodnih kreditnih linija,
sredstva humanitarnih
organizacija, sredstva carina, PDV, i akciza, sredstva farmera i preduzetnika, te ostala
sredstva namijenjena razvoju poljoprivrede i prehrambene industrije (revolving i sl.).
Meu izvorima finansiranja, posebno vanim i dragocjenim treba smatrati fondove EU, fondove USAID,
kredite Svjetske banke, sredstva MMF, donacije prijateljskih zemalja, te sredstva PRSP.
Meu moguim izvorima, najvanije aktivnosti trebale bi se preduzimati na privlaenju

stranih ulaganja, pa potom i na aktiviranju to veeg broja domaih privrednih investitora.
Takoer, kao znaajna skupina finansijskih izvora nude se sredstva za podsticanje
187
zapoljavanja, sredstva iz privatizacijskih fondova, potencijalna sredstva lokalne seoske

tednje (KA), te sve druge domae ulagake mogunosti koje budu stajale na raspolaganju.
Konano, mogue je uspostavljanje i tzv. neformalne kreditne strukture koja bi obuhvaala
brojne proizvoae inputa (graevine, maine, ubriva, pesticidi), te znaajnije preraivake
subjekte, pojedine privatnike i sl.).
Posebnu vanost trebala bi dobiti obrtna sredstva, bez kojih poljoprivrednici ne bi mogli
odravati svoje proizvodne cikluse.
16.3. Praktina provedba i

upravljanje
Strategijom su odreeni uslovi, pravci, dometi i oekivani rezultati razvoja sektora hrane, i to
posebno njegovog primarnog segmenta te u manjoj mjeri i dijela koji se odnosi na preradu
proizvoda. Sa svim tim postavlja se vano pitanje naina njene praktine implementacije i
upravljanja.
16.3.1. Praktina provedba

Osnovne pretpostavke da se strategija pone provoditi vide se u stvaranju dobrog drutvenog
ambijenta, donoenju zakona, uspostavi institucija i otvaranju razvojnih procesa. U takvom
ambijentu, praktina provedba strategije realizovat e se preko odgovarajuih studija,
programa i projekata, te njihove pretvorbe u konkretne organizatorske i ulagake akcije.
Naslovi studijskih i programskih podloga najveim dijelom proistei e iz samog teksta
strategije, a njihovu izradu, uz nadzornu ulogu vlasti, vrit e odgovarajue naune i strune
institucije. Sve to trebalo bi biti raeno kako bi se dobili dokumenti za donoenje odluke o
ulaganjima u pojedine oblasti sektora, a raspoloiva sredstva dobro koristila i davala
zadovoljavajue efekte. U skladu s potrebama, kretat e se i razvojna podrka drave, s tim
to e odluke o svim pojedinim ulaganjima donositi investitori.
U implementaciji strategije, makroekonomski okviri kakve e stvarati drava, imat e ne
samo stimulativnu, nego i regulatorsku funkciju. Ta funkcija e na prepoznatljivim signalima
trita voditi prema diferenciranju ulaganja unutar kako poljoprivrednog, tako i prehrambenog
sektora. Generalno gledajui, to znai da e prioritet u ulaganjima imati one oblasti i
proizvodnje koje e jaati konkurentnost, donositi vie prihoda farmerima i preduzetnicima,
podupirati naseljavanje u predjelima sa loijim uslovima ivljenja, promovisati dobra okolina
ponaanja, te doprinositi ukupnom privrednom razvoju zemlje i kvalitetu ivljenja na selu.
16.3.2. Upravljanje provedbom

Strategija predstavlja program visokog stepena sloenosti, pa za svoje provoenje trai
vrhunsku organizaciju i kvalitetno upravljanje. U pogledu ukupnog ruralnog ambijenta, trait
e se povezivanje njenih akcija i sa planovima iz drugih oblasti privrednog i drutvenog
ivota, kako bi se kompletirao kvalitet ivljenja onog dijela stanovnitva koje je svoju ivotnu
sudbinu profesionalno vezalo sa selom.
Provedba strategije u visokoj mjeri znait
uspostavu povratnih veza sa vieznanim
umarstvom. To e voditi prema gradnji
ekonomskog i ekolokog sistema, iz ega e
realizacije ove strategije.
e upravljanje ruralnim resursima pa e to zahtijevati

faktorima okolia, i prije svega sa vodoprivredom i
i unapreenju jedne jedinstvene cjeline demografskog,
proistei snana potreba da se na taj nain upravlja i kod
188
Sa postavljenim ciljevima i na njima definisanim akcijama, strategija trai implementaciju

koja e biti sadrajno osmiljena, vremenski tana i finansijski efikasna. Da se udovolji takvoj
jednoj odgovornoj ulozi, u okviru MPV trebat e ustrojiti odgovarajue tijelo, koje e raditi
na njenoj realizaciji i biti odgovorno za efikasnu provedbu. Uz svoju osnovnu ulogu da
upravlja strategijom, to tijelo e podsticati, koordinirati i pratiti sve njene razvojne akcije, te
osiguravati da se sve analize, programi, projekti i mjere prate u skladu sa pravilima o
monitoringu, koje u tu svrhu treba ciljano donijeti.
Sa oekivanim osnivanjem MPRR, stvorit e se neophodni uslovi za ujedinjenje
poljoprivrednih strategija na nivou BiH, te uspostaviti njihovo zajedniko implementiranje.
Rezultati u implementaciji strategije trebaju biti iskazivani sa makroekonomskim
pokazateljima. Na veliinama tih pokazatelja mjerit e se i konstatovati sve to je u strategiji
uinjeno, naspram onoga to je planirano. Trebaju biti iskazivane sve ostvarivane ekonomske
i socioloke promjene, ocjenjivani fiziki i finansijski efekti unutar sektora, i napose u
pogledu uspjenosti koritenja aktiviranih resursa. Svi efekti u unapreenju sektora trebaju
korespondirati sa politikom ukupnog privrednog razvoja zemlje i s njome imati odgovarajuu
vezu.
189
MATRIKS STRATEGIJE125
125
Svi aktuelni, odnosno do sada nerealizirani zakonski propisi, institucije i mjere koje su predvi eni u Srednjoro noj razvojnoj strategiji BiH PRSP (2004-2007),
a odnose se na poljoprivredni sektor, prihva eni su i preneseni u ovaj matriks kao obaveza ove strategije.
190
I/ Akcioni plan - Poljoprivreda

RB
Aktivnost
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
MSTEO, FMPV , MPV RS
Prva polovina
2007
Prva polovina
2007
Godina 2007
Bez ovog zakona nee biti mogue efikasno

implementirati programe podrke sektoru
Podrka poljoprivredi
Zakoni i propisi
1.
2.
3.
4.
Donijeti Zakon o poljoprivredi na svim

nivoima
Donijeti Zakon o strunoj poljoprivrednoj
slubi
Donijeti zakon o robnim rezervama na
nivou BiH
Donijeti Zakon o organskoj (ekolokoj)
poljoprivredi na svim nivoima
FMPV,
Vijee ministara BiH
Vijee ministara, FMPV
Druga polovina
2007
Druga polovina
2008
5.
Donijeti podzakonske akte Zakona o

organskoj/ekolokoj poljoprivredi
6.
Donijeti novi Zakon o stoarstvu FBiH
Vijee ministara BiH, MSTEO,

FMPV, MPV RS, strune
slube
FMPV
7.
Donijeti Zakon o stoarstvu BiH
Vijee ministara, MSTEO,
8.
Vijee ministara, FMPV
9.
Donijeti Zakon o slatkovodnom i

morskom ribarstvu na nivou BiH
Donijeti Zakon o GMO BiH
10.
Donijeti Zakon o stonoj hrani BiH
11.
12.
Donijeti Zakon o vinogradarstvu i

vinogradarskom katastru BiH
Donijeti novu vinogradarsku rejonizaciju
13.
14.
Donijeti Zakon o duhanu BiH

Donijeti Zakon o pelarstvu BiH
MSTEO, FMPV, MPV RS

MSTEO, FMPV, MPV RS
15.
Donijeti Pravilnik o kvalitetu meda i

ostalih pelinjih proizvoda
Donijeti Zakon o organskoj proizvodnji
FMPV, MPV RS i strune

slube
MSTEO, FMPV, MPV RS
16.
Vijee ministara, FMPV, MPV

RS
MSTEO, Ured za veterinarstvo,
FMPV, MPV RS
MSTEO, FMPV, MPV RS
MSTEO, FMPV, MPV RS
Druga polovina
2006
Prva polovina
2007
Druga polovina
2007
Druga polovina
2007
Druga polovina
2007
Prva polovina
2007
Godina 2007
Godina 2007
Godina 2007
Prva polovina
2007
Prva polovina
Podrka stabilnosti proizvodnje i trita

Uspostava institucionalnog okvira za ovu vrstu
poljoprivredne proizvodnje i diverzifikacija poslovnih
mogunosti u ruralnim oblastima, te podrka izvozu
Uspostava institucionalnog okvira za ovu vrstu
poljoprivredne proizvodnje, diverzifikacija poslovnih
mogunosti u ruralnim oblastima, te podrka izvozu
Postojei zakon je prevazien pa ga treba uskladiti sa
EU propisima
Harmonizacija entitetskih politika
Neophodan je za stvaranje efikasnog institucionalnog
okvira za ovu djelatnost.
U skladu sa preporukama EC
U skladu sa preporukama EC
Stvaranje institucionalnog okvira u ovoj oblasti i
podsticanje izvoza
Stvaranje institucionalnog okvira u ovoj oblasti i
podsticanje izvoza
Razvoj domae proizvodnje
Stvaranje institucionalnog okvira za ovu oblast
Stvaranje efikasnog institucionalnog okvira za ovu
oblast i harmonizacija sa EU propisima
Usaglaavanje Zakona sa EU
191
RB
Aktivnost
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
pelinjih proizvoda BiH

Donijeti zakonske propise o zatiti
geografske oznake porijekla meda i
ostalih pelinjih proizvoda
Donijeti zakon o podrujima sa oteanim
uslovima gazdovanja u poljoprivredi BiH
Usaglasiti Zakon o kvalitetu meda i
ostalih pelinjih proizvoda sa zakonima
EU
Donijeti Zakona o proizvodima sa
zatienim geografskim porijeklom i
specifinim kvalitetom
Donijeti podzakonske akte Zakona o
proizvodima sa zatienim geografskim
porijeklom i specifinim kvalitetom
Donijeti Zakon o tedno-kreditnim
zadrugama
Donijeti zakonski okvir za djelovanje
hipotekarnih, tedno-kreditnih i mikrokreditnih institucija
Izraditi Akcioni plan harmonizacije
zakonskih propisa iz oblasti veterinarstva
sa Acquis communataire
Izvriti izmjene i dopune Zakona o
novanoj podrci u primarnoj
poljoprivrednoj proizvodnji FBiH
Donijeti kantonalne zakone o novanoj
podrci u primarnoj poljoprivrednoj
proizvodnji
U skladu sa Zakonom o kontroli cijena
propisivati regulativne cijene i druge
zatitne mjere za strateke poljoprivredne
proizvode
Uskladiti postojee entitetske zakone sa
zakonima koji su doneseni na nivou BiH
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
Vlada FBiH
2007
Prva polovina
2007
Zatita proizvoda sa specifinim kvalitetom
Vijee ministara BiH, vlade

entiteta
Vlada FBiH
Druga polovina
2007
Prva polovina
2007
Unapreenje poljoprivrede i poboljanje demografske

slike
Usaglaavanje zakona sa EU
MSTEO, FMPV, MPV RS
Prva polovina
2007
Ovaj zakon treba biti u skladu sa EU regulativama o

podsticanju izvoza specifinih proizvoda
MSTEO, FMPV, MPV RS
Druga polovina
2007
Entitetska ministarstva finansija
Druga polovina
2006
Prva polovina
2007
Ovi podzakonski akti omoguavaju primjenu Zakona,

to treba rezultirati intenziviranjem proizvodnje ovih
proizvoda i podsticanjem izvoza specifinih
proizvoda
Dodatni podsticaj tednji i formiranje osnova za bri
razvoj
Dodatni podsticaj tednji i formiranje osnova za bri
razvoj
Entitetska ministarstva finansija i

Agencije za bankarstvo
Ured za veterinarstvo BiH,
FMPV, MVP RS
Godina 2007
U skladu sa postignutim dogovorima o pridruivanju

EU
FMPV, FMF i FMP
Godina 2006/2007
Nadlena kantonalna
ministarstva poljoprivrede,
finansija i pravde
Vlada FBIH, FMPV, FMTT
Druga polovina
2006
Poveati izdvajanja za novane podrke na 6 % od

budeta FBiH, smanjiti broj proizvoda koji se
stimuliu, promovisati konkurentne proizvodnje koje
ostvaruju veu dobit
Osigurati odgovarajua izdvajanje za novane
podrke
Kontinuirano
Podrka domaoj proizvodnji

institucije
Godina 2007
Harmonizacija propisa
192
RB
Aktivnost
29.
Izraditi podzakonske akte za postojee

federalne i dravne zakone
Izraditi podzakonske akte Zakona o
zatiti zdravlja bilja BiH
Prioritet su sljedee direktive:
- Direktiva vijea 200/29/EC Zdravlje
biljaka
- Direktiva vijea 69/464/EEC Rak
krompira (Synchytrium endobioticum)
- Direktiva vijea 69/465/EEC Cistna
nematoda krompira (Heterodera
rostochiensis)
- Direktiva vijea 93/85/EEC Prstenasta
trule krompira (clavibacter
michiganensis ssp. sepedonicus)
- Direktiva vijea 98/57/EC Smea
trule krompira
- Direktiva vijea 98/22/EC Granino
inspekcijsko mjesto minimalni uvjeti
te ostale zakonske i podzakonske akte
koji se odnose na :
- registraciju proizvoaa i uvoznika
(92/90/EEC)
- tehnike i organizacijske uslove koje
moraju zadovoljiti laboratorije koje
izvode dijagnostike analize zdravlja
biljaka
30.
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
Vijee ministara BiH, FMPV,

MPV RS, strune institucije
Vije e ministara BiH, MSTEO,
Uprava BIH za za titu bilja
Godina 2007
Uspostavljanje efikasnog institucionalnog okvira
Druga polovina
2006
Uspostavljanje efikasnog institucionalnog okvira

Poetak implementacije zakona i pokretanje inicijative
za formiranje fitosanitarnih slubi u entitetima
Druga polovina
2007
Standardizaciju biljnih pasoa (92/105/EEC)

- Zatiene zone (93/51/EEC, 92/70/EEC,
2000/35/EC)
- monitoring sadraja pesticida u prehrambenim i
poljoprivrednim proizvodima (94/30/EC,
94/29/EEC, 93/258/EEC)
Institucije
1.
Uspostaviti Ministarstvo poljoprivrede i

ruralnog razvoja na nivou BiH (MPRR)
Vijee ministara BiH
Druga polovina
2006
Uspostava jedinstvene poljoprivredne politike na

nivou drave
193
RB
2.
Aktivnost
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
Uspostaviti ministarstva poljoprivrede,

vodoprivrede i umarstva u kantonima koji
ih nemaju
Jaanje veterinarskih sektora u okviru
nadlenih ministarstava kantona
Vlade kantona
Druga polovina
2006
Jaanje poljoprivrednog i prehrambenog sektora
FMPV i Vlade kantona
Druga polovina
2007
U potpunosti osigurati slubenu kontrolu kako bi se

omoguio nesmetan izvoz i trgovina mesom, mesnim
proizvodima i ivom stokom
U potpunosti osposobiti Ured
3.
4.
Dalje jaati Upravu za zatitu zdravlja bilja
Vijee ministara, MSTEO
5.
Dalje jaati FMPV
FMPV
Druga polovina
2007
Kontinuirano
6.
Osnovati jedinice (odjele) za upravljanje i

koordinaciju sredstava za poljoprivredni
razvoj
Imenovati krovnu instituciju Strune
poljoprivredne slube
FMPV, nadlena ministarstva

kantona, opine
Druga polovina
2006
Kadrovski i organizacijski jaati Ministarstvo za

poveani obim poslova
Jaanje institucionalnog okvira i formiranje osnove za
efikasno koritenje strukturalnih fondova EU
FMPV
Prva polovina
2007
Ekspertna profesionalizacija Slube, koncentracija

opreme i jedinstvena metodika rada

FMPV, MPV RS, nadlena
ministarstva kantona, opine
kantona, opine
Vlada FBiH i FMPV
Godina 2006/2007
Jaanje institucionalnog okvira
Godina 2006/2007
Jaanje institucionalnog okvira
Kontinuirano
Jaanje institucionalnog okvira kako bi podstakli bri i

intenzivniji razvoj poljoprivrede i osigurali njegovu
odrivost
U skladu sa Zakonom o federalnim ministarstvima
7.
8.
Ustanoviti Savjet za poljoprivredu BiH
9.
Ustanoviti Vijee za poljoprivredu FBiH
10. 9
Dalje jaati kapacitet naunih i strunih

institucija u FBiH
11. 10
Osnovati Zavod za zatitu bilja u

poljoprivredi FBiH
Osnovati Veterinarski institut FBiH
Organizovati Uzgojno-selekcijsku slubu
FBiH
Uspostaviti institucionalni okvir za kontrolu
kvaliteta proizvoda iz uvoza i za izvoz
Uspostaviti nacionalnu bazu podataka u
oblasti moderne biotehnologije
Vlada FBiH i FMPV
Vijee ministara BiH, Vlada

FBiH, Vlada RS
MPRR, FMPV, MPV RS,
strune slube
Druga polovina
2007
Godina 2007
Prva polovina
2007
Druga polovina
2006
Prva polovina
2008
Osnovati Nacionalni komiteta za izbor i

monitoring farmi u FBiH i BiH
Formirati mreu podataka poljoprivrednog
MPRR, FMPV, MPV RS,

strune slube
Prva polovina
2007
Druga polovina
12. 11
13. 12
14. 13
15. 15
16. 16
17. 17
Vlada FBiH
Vlada FBiH i FMPV
U skladu sa Federalnim zakonom o veterinarstvu

Unapreenje biolokog potencijala stonog fonda
Zatita potroaa i podrka poljoprivredi
Neophodno je uspostaviti bazu kako bi uveli vie reda
u ovoj oblasti, te zatitili genetsku raznolikost nae
zemlje
Institucionalni okvir prikupljanja neophodnih
podataka za ocjenu stanja u poljoprivredi
Institucionalni okvir prikupljanja podataka o
194
RB
Aktivnost
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
raunovodstva (FADN)
Formirati Poljoprivredni informacioni
centar BiH u sklopu Trinog
informacionog centra BIH
Uspostaviti EU akreditiranu Agenciju za
plaanje na nivou BiH
slube
FMPV, MPV RS
2007
Prva polovina
2008
ostvarivanju prihoda u poljoprivredi

Institucionalni okvir prikupljanja podataka za praenje
trita poljoprivrednih proizvoda

FMPV, MPV RS
Prva polovina
2008
20. 20
Uspostaviti Vinogradarski katastar
21. 21
Uspostaviti Katastar vonjaka
22. 22
Uspostaviti Tehniki komitet za utvrivanje

naina registracije proizvoda sa
geografskim porijeklom
Pravno, kadrovski i materijalno regulisati
osnivanje i rad Fonda za finansiranje
razvoja poljoprivrede i sela
Pravno, kadrovski i materijalno regulisati
osnivanje i rad Poljoprivredne banke ili
jaati Razvojnu banku u segmentu
kreditiranja poljoprivrede
MPRR, FMPV, MPV RS,

strune slube
MPRR, FMPV, MPV RS,
strune slube
Vijee ministara BIH, FMPV,
MPV RS, Institut za
standardizaciju,
Vlada FBiH, FMF i FMP
Prva polovina
2008
Prva polovina
2008
Prva polovina
2007
Institucija koja e biti zaduena za plaanje na osnovu

CAP-a za trokove i intervencije na domaem tritu i
aktivnosti vezane za vanjska trita - uvoz i izvoz
Neophodan posao u sklopu procesa prikljuivanje EU
18. 18
19. 19
23.
24.
Neophodan posao u sklopu procesa prikljuivanje EU

Utvrditi operacioni plan i nain da Tehniki komitet
preraste u nacionalnu komisiju
Prva polovina
2007
Objedinjavanje, akumulacija i racionalnije koritenje

finansijskih sredstava
Vlada FBiH, FMF, DMP, banke
Godina 2006/2007
Osigurati povoljna sredstva za poljoprivrednu

proizvodnju
Osigurati dugoroan i kontinuiran sistem novanih

podrki u federalnom i kantonalnim budetima na
koji nain bi se dobila stabilnost planova i programa
podrke razvoju poljoprivrede
Definisanje rada slube, meusobne povezanosti njenih
segmenata, edukacije kadrova i farmera, itd.
Mjere i akcije
1.
Poljoprivredne budete planirati kao

viegodinju funkciju
Vlada FBiH, FMF, FMPV,

resorna ministarstva kantona
Kontinuirano
2.
Izraditi program rada Strune

poljoprivredne slube
FNPV , kantonalna
ministarstva
Prva polovina
2007
3.
Definisati budetska sredstava za rad

Strune poljoprivredne slube
Formirati i kadrovski osposobiti kantonalne
strune slubi
Uspostaviti mehanizme koji e omoguiti
funkcionalnu vezu izmeu Federalnog i
kantonalnih ministarstava, te opinskih
odjela poljoprivrede
Vlada FBIH, vlade kantona
Druga polovina
2006
Druga polovina
2007
Druga polovina
2007
4.
5.
Vlade kantona i resorna

ministarstva
kantona, opine
Finansiranje opremanja i aktivnosti slube

Osposobljavanje farmera za tehnoloku transformaciju
Jaanje institucionalnog okvira i formiranje osnove za
efikasno koritenje strukturalnih fondova EU
195
RB
Aktivnost
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
6.
Raditi analize uinaka spoljnotrgovinske

razmjene i politike u sektoru hrane
STK, FMPV i naune/strune

institucije
Kontinuirano
7.
Kroz nauno-istraivake programe

izuavati konkurentnost poljoprivrede BiH
STK, FMPV i naune/strune

institucije
Kontinuirano
8.
Uspostaviti Nauno-istraivaki program

praenja ekonomskog poloaja
poljoprivrednih gazdinstava
Izvriti reviziju postojee ili izraditi novu
vinogradarsku rejonizaciju BiH
FMPV, STK, i naune/strune

institucije
Kontinuirano
MPRR
Godina 2008
Uspostaviti sistem registracije/upisa

komercijalnih porodinih poljoprivrednih
gazdinstava u FBiH
Izraditi Registar proizvoaa groa i vina
u FBiH
Uraditi analizu nominalne i efektivne zatite
u sektoru (2000-2005)
FMPV, FAO i strune

institucije
Druga polovina
2007
Utvrivati stvarne impakte spoljnotrgovinske politike

na sektor, da bi se utvrdile mjere za podsticanje
njegovog razvoja
Utvrivati strateke proizvodnje u sektoru, te
prednosti i ograniavajue faktore daljeg razvoja
poljoprivrede i izvoza sektora
Utvrivanje stvarnog stanja u sektoru radi ocjene
uticaja makroekonomskog okvira, te poslovnog
okruenja na sektor
Promocija vinogorja sa potencijalima za proizvodnju
vrhunskih vina, apelacijski sistem zasnovan na
kvalitetu
Ustanoviti stanje i uspostaviti izbor gazdinstava prema
kojima e se usmjeriti mjere podsticaja
FMPV, kantonalne vlade,

opine
FMPV, MPV RS, FAO i
naune/strune institucije
Godina 2008
13.
Uspostaviti analizu AMS i PSE za

poljoprivredno-prehrambeni sektor
FMPV, MPV RS, FAO i

Godina 2008
14.
Uraditi Studiju uticaja pristupa BiH WTO-u

na poljoprivredno-prehrambeni sektor
FMPV, MPV RS i
Prva polovina
2008
15.
Uraditi Projekat podizanja ukupne

konkurentnosti sektora
Uraditi Projekat odreivanja
samodostatnosti prema FAO metodologiji
VTK, FMPV i naune/strune

institucije
FMPV, MPV RS, FAO i
Prva polovina
2008
Prva polovina
2008
Izgraditi moderan trino informacijski

sistem u poljoprivredi
Vijee ministara, entitetske vlade,

Agencija za statistiku BiH,
resorna ministarstva na svim
nivoima
FNPV
9.
10.
11.
12.
16.
17.
18.
Izvriti procjenjivanje stanja resursa u

poljoprivredi FBiH
Godina 2007
Godina 2008
Druga polovina
2006
Uslovi za organizovanu i kontrolisanu proizvodnju

groa i vina
Analiza je neophodna za utvrivanje stvarnog stanja u
poljoprivredi i neophodno je sprovesti u saradnji sa
FAO
FAO
FAO
Podsticanje stranih investicija i odrivog razvoja
sektora
Ova analiza je neophodna za utvrivanje stvarnog
stanja u poljoprivredi i neophodno je sprovesti u
saradnji sa FAO
Intenzivirati i olakati razmjenu informacija u sektoru
koritenjem modernih tehnologija i znanja
Dobivanje neophodnih informacija o stanju resursa
196
RB
19. 38
20. 39
21. 40
22. 41
23. 42
24. 43
25. 44
26. 45
27. 49
28. 50
29. 51
30. 52
31. 53
32. 54
33.
34. 55
Aktivnost
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
Pojednostaviti procedure i poveati pravnu

sigurnost za domaa i strana ulaganja u
poljoprivredu i selo
Usklaivati poljoprivredne politike meu
entitetima
Vijee ministara, entitetske vlade
Prva polovina
2007
Kontinuirano
Vea i bra ulaganja, jaanje poljoprivrede, poveanje

proizvodnje, zaposlenosti i koritenja prirodnih i
ljudskih resursa
Jedinstvena poljoprivredna politika u BiH,
ujednaavanje bitnih interesa
Uvoditi dozvoljene vidove podrke

ulaganjima u sektor
Uvoditi dozvoljene necarinske mjere
podrke poljoprivrednoj proizvodnji
Na godinjem nivou utvrivati prioritetne
projekte u poljoprivredi
Podravati sajmove, seminare i konferencije
ukljuujui male visokospecijalizirane
sajmove

i nadlena ministarstva
FMPV
Prva polovina
2007
Prva polovina
2007
Kontinuirano
FMPV
Kontinuirano
FMPV, nadlene institucije
I faza 2007
II faza 2008
FMPV, nadlene institucije

Ured za veterinarstvo
Kontinuirano
Druga polovina
2007
Prva polovina
2008
I faza 2007
II faza 2008
Jaanje osnovnih stubova sektora

Uklanjanje prepreka za izvoz
Druga polovina
2007
Druga polovina
2007
Druga polovina
2007
Ouvanje gen fonda u oblasti voarstva BIH
Prva polovina
2008
Druga polovina
Poveanje proizvodnje pelinjih proizvoda
Izraditi programe razvoja za pojedine

oblasti stoarstva na dravnom i federalnom
nivou
Provesti sistem identifikacije goveda
Usvojiti Program nekodljivog uklanjanja
otpada animalnog porijekla
Privatizovati veterinarske stanice u FBiH
Izraditi programe razvoja za pojedine
oblasti voarstva na dravnom i federalnom
nivou
Izraditi Program ouvanja i odrivog
koritenja autohtonih resursa voaka u BiH
Izraditi Program razvoja vinogradarstva na
dravnom i federalnom nivou
Izraditi Programa razvoja proizvodnje
pelinjih proizvoda na dravnom i
federalnom nivou
Izraditi Program poboljanja proizvodnih
odlika sive pele (Appis Mellifera Carnica)
Izraditi Program razvoja proizvodnje
FMPV
FMPV, MPRR i naune/strune
institucije
MPRR
institucije
institucije
FMPV
Stvoriti uslove za intenzivnije angaovanje kapitala i

privlaenje investicija
Reciprone mjere prema zemljama u ovisnosti od
njihovog reima pri izvozu naih roba
Osigurati ostvarenje zacrtanih prioritetnih ciljeva
sektora
Potrebno je pomoi nastojanja sektora da uspostave
prepoznatljive dogaaje koji treba da pomognu boljem
uvezivanju privrednih subjekata i svih ostalih
zainteresovanih grupa u zemlji i regionu
Jaanje osnovnog stuba sektora
Jaanje efikasnosti rada slubi


197
RB
35. 56
36. 57
37. 58
Aktivnost
Nosilac
Rok
ljekovitog bilja na dravnom i federalnom

nivou
Izraditi Program razvoja nekonvencionalnih
proizvodnji na federalnom i dravnom
nivou
Izraditi Program razvoja organske
poljoprivrede na dravnom i federalnom
nivou
Izraditi projekt Promocije organske
poljoprivredne proizvodnje
institucije
2007

institucije
Prva polovina
2008
Jaanje zaposlenosti u sektoru

institucije
Prva polovina
2008

institucije
Druga polovina
2008
Definisati faktore rasta organske poljoprivredne

proizvodnje i formulisati pravce pomoi razvoju ovog
sektora
Olakanje nastupa organskih proizvoaa na
domaem tritu pomo u izgradnji domaeg
organskog branda i jaanje svijesti kupaca o
organskoj poljoprivredi
Olakan nastup na tritu
38.
Izraditi Program razvoja integralnog

govedarstva
FMPV MPRR i naune/strune

institucije
Prva polovina
2007
39.
Izraditi Projekt edukacije proizvoaa za

nove tehnologije i sustizanja konkurentnosti
Izraditi Projekt edukacije potroaa za
prepoznavanje kvaliteta proizvoda
Izraditi Agroekoloki program za FBiH i
BiH
FMPV, MPV RS i
FMPV, MPV RS i
institucije
Prva polovina
2007
Prva polovina
2007
Druga polovina
2007
42.
Izvriti inventarizaciju ljekovitih biljnih

vrsta u BiH
FMPV, MPV RS i
Druga polovina
2007
43.
Promovisati akcije proizvodnje i

sakupljanja ljekovitog bilja
Objediniti resurse ljekovitog bilja na
nivou BiH
Uspostaviti Nacionalnu bazu podataka u
oblasti moderne biotehnologije
Asocijacija udruenja za
ljekovito bilje
FMV MPV RS MSTEO,
strune institucije
Vije e ministara BiH, FMV
MP V RS , nau ne/stru ne
institucije
FMPV i Zavod
Druga polovina
2007
Druga polovina
2007
Prva polovina
2008
40.
41. 59
44.
45.
46. 61
47. 62
48.
Uraditi Strategiju razvoja Federalnog

poljoprivrednog zavoda Sarajevo
Uraditi Strategiju razvoja agronomskog
zavoda Mostar
Uraditi Strategiju razvoja agropedolokog
FMPV i Zavod
FMPV i Zavod
Prva polovina
2007
Prva polovina
2007
Prva polovina
Cilj / komentar
Podrka konkurentnosti sektora

Sigurnost potroaa
Neophodan dokument u cilju bre integracije sektora
u EU, te apliciranja za znaajne strukturne fondove
EU
Neophodna mjera procjene znaajnog resursa i
znaajne izvozne grane, te osnova odrivog
upravljanja danim resursom
Odriva eksploatacija ljekovitog bilja
Jedinstveni pristup podrci u uvanju resursa i veoj
vrijednosti proizvoda
Uspostava monitoringa u ovoj oblasti.
Jaanje institucionalnog okvira sektora i njegov odriv

razvoj
razvoj
198
RB
Aktivnost
49.
zavoda Sarajevo
Uraditi Strategiju razvoja zadrugarstva u
BiH
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
FMPV, MPV RS i
2007
Prva polovina
2007
razvoj
Podrka razvoju sektora
199
II/ Akcioni plan Upravljanje zemljitem

RB
Aktivnost
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
1. Usvojiti novi Zakon o poljoprivrednom

zemljitu
FMPV, Federalni zavod za

agropedologiju,
Druga polovina
2006
2. Donijeti Zakon o zemljitu na nivou BiH

3. Donijeti zakon o agrozonama u poljoprivredi
BiH
4. Izvriti izmjene i dopune Zakona o
naslijeivanju
5. Izvriti izmjene i dopune Zakona o prostornom
ureenju
Vijee ministara BiH, vlade entiteta

Vijee ministara BiH, vlade entiteta
Prva polovina 2007

Druga polovina
2007
Druga polovina
2007
Prva polovina 2007
Postojei zakon je prevazien; propisati mjere za

bolje upravljanje, raspolaganje, zatitu, koritenje i
ureenje zemljita
Brisanje razlika u zemljinoj politici meu entitetima
Unapreenje poljoprivredne proizvodnje
Zakoni i propisi
6. Pokrenuti inicijativu za reviziju Strategije

deminiranja u BiH do 2010. godine
7. Donijeti zakon o restituciji
8. Uskladiti politike i harmonizovati propise o
poljoprivrednom zemljitu (zakoni, pravilnici,
uputstva, standardi, evidencije, planovi,
programi, projekti, karte, podaci i dr.)
FMPV, FMP
FMPV, FMPUO
Vlada FBiH, FMPV u saradnji sa MACom

Vlada FBiH
agropedologiju, kantonalni organi uprave
nadleni za poslove u poljoprivredi
Prva polovina
2007
Godina 2007
Godina 2008
1. Provesti reorganizaciju, te kadrovski i

organizaciono ojaati organe uprave i
institucije koje se bave problematikom
zemljita
FMPV, FMPUO, FMERI

kantoni, opine, Federalni zavod za
agropedologiju, drugi nadleni zavodi,
instituti, i dr.
Druga polovina
2006
2. Jaati kapacitete inspekcijskih slubi koje se

bave problematikom poljoprivrede
3. Aurirati i uskladiti zemljine knjige
(grunt i katastar nekretnina)
4. Uspostaviti ZIS (zemljini informacioni sistem)
na osnovu GIS-a (geografski informacioni
sistem)
Federalni, kantonalni i opinski organi

uprave
Kantoni, opine, sudovi
Druga polovina
2007
Godina 2008

agropedologiju, kantonalni i opinski
organi uprave nadleni za poslove
poljoprivrede, pravna lica
Godina 2008
Zaustaviti dalje usitnjavanje poljoprivrednih posjeda

Predvidjeti da se u prostorni plan podruja posebnog
obiljeja i znaaja za FBiH uvrsti i ureeno
poljoprivredno zemljite povrine vee od 1.000 ha
Bre deminiranje poljoprivrednog zemljita
Podr ka poljoprivrednoj proizvodnji
Kreiranje konzistentne politike u oblasti
poljoprivrednog zemljita
Institucije
Izmjena postojeih pravilnika o unutranjoj
organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta
(uspostava slubi za zemljite, poveanje broja
izvrioca, uvoenje novih radnih mjesta, opremanje
slubi i sl.)
Jaanje institucionalnog okvira, poboljanje primjene
propisa, zatita zemljita
Utvrivanje vlasnitva i naina koritenja
poljoprivrednog zemljita
-Trajni monitoring - uspostava jedinstvene baze
podataka
- voenje evidencija o raspoloivom obradivom i
neobradivom poljoprivrednom zemljitu (u vlasnitvu
200
RB
Aktivnost
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
drave, pravnih i fizikih lica),
-katastarsko snimanje,
-izrada karata upotrebne vrijednosti (bonitetne
kategorije)
- izrada karata agrozona,
-kontrola plodnosti tla i izrada fertilizacionih planova,
-izrada karata kontaminiranosti,
-praenje promjene namjene
Mjere i akcije
1. Izraditi Program ureenja poljoprivrednog
zemljita na nivou FBiH
2. Izraditi programe i projekte upotrebe,
rekultivacije i ureenja poljoprivrednog
zemljita na nivou FBiH
3. Vriti struno obrazovanje slubenika u

organima uprave i drugim institucijama u vezi
sa problematikom zemljita
4. Razvijati svijest o znaaju ouvanja

poljoprivrednog zemljita za proizvodnju hrane
i odrivi razvoj
5. Uvesti usklaen sistem registracije zemljinih
posjeda
Vlada FBiH
Godina 2007
Podrka poljoprivrednoj proizvodnji
Federalni zavod za agropedologiju,

kantonalni organi uprave nadleni za
poljoprivredu, pravna lica korisnici
zemljita u vlasnitvu FBiH, zadruge,
rudnici, kamenolomi i dr.)
Poljoprivredne strune slube; inspekcije;
slube u federalnim, kantonalnim i
opinskim organima uprave nadlenim za
poljoprivredu, prostorno ureenje, okoli
i rudarstvo; zavodi; instituti
federalni, kantonalni i opinski organi
uprave nadleni za poljoprivredu,
Federalni zavod za agropedologiju
Sudovi u BiH
Godina 2008
Privoenje zemljita kulturi, pravilna obrada,

navodnjavanje, plodored, gnojenje, zatita od poplava
i mjere ureenja zemljita
Kontinuirano
Usklaivanje politika i procedura, uvezivanje slubi,

razmjena podataka i informacija
Kontinuirano
Ukljuiti medije, vriti animiranje javnosti, provoditi

medijske kampanje, promovisati pozitivne primjere i
dr.
Gradnja veeg povjerenja u vlasnitvo
Godina 2007
201
III/Akcioni plan Ruralni razvoj

R/B
Aktivnost
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
Vijee ministara BiH

Vlada FBIH
Godina 2007
Godina 2007
Podrka razvoju ruralnih podruja

Stvaranje zakonske osnove za bri razvoj
ruralnog podruja i sprjeavanje dalje
depopulacije seoskih prostora
1. Uspostaviti Agenciju za regionalni ruralni razvoj
Vlada FBiH i vlade kantona
Godina 2007
2. Uspostaviti koordinaciono tijelo za podsticanje specifinih

vrsta turizma
Vlada FBiH i vlade kantona
Prva polovina 2007
3. Uspostavljanje clustera (grozda) eko i seoskog turizma
Vlada BiH i naune/strune institucije
Godina 2008
4. Na federalnom nivou uspostavljanje zajednike institucije

na poslovima koordiniranja i sinhronizacije aktivnosti
ruralnog razvoja (Federalna agencija za ruralni razvoj)
Vlada FBiH
Godina 2007
Poticanje razvoja ruralnih oblasti i

apliciranje na fondove regionalnog
razvoja
Stvaranje sinergetskih uinaka
razvijanjem kompatibilnih ekonomskih
grana
Stvaranje institucija koje direktno mogu
izraziti i ostvariti elje i potrebe lokalne
zajednice
Osmiljavanje, implementacija i
koordinacija razvojnih programa ruralnih
podruja
Utvrditi postojee stanje seoskih podruja (ekonomska,

infrastrukturna i demografska obiljeja)
Donijeti programa ruralnog razvoja
Vlada FBiH, FMPV, vlade kantona,

opine
Vlada FBiH, vlade kantona, opine
Godina 2007
3.
Definisati ekonomski nepogodna podruja (udaljena

podruja i podruja sa nepovoljnim prirodnim uslovina) i
utvrditi mjere podrke
Vlada FBiH, FMPV, kantonalna

ministarstva
4.
Uspostaviti sisteme kreditiranja i mikrofinansiranja ruralnih

podruja uz davanje posebnih pogodnosti za razvoj
poljoprivrede, prehrambene industrije i drugih oblika
zapoljavanja seoske populacije izvan poljoprivrede
Vlada FBiH, vlade kantona
Godina 2007
5.
Izraditi i primijeniti sistem edukacije ruralnog stanovnitva
Druga polovina
Zakoni i propisi
1.
2.
Donijeti Zakon o agrobiznisu i ruralnom razvoju BiH

Donijeti Zakon o ruralnom razvoju FBiH sa jasnim
stavljanjem mjesta i uloge poljoprivrede u njemu
Institucije
Mjere i akcije
1.
2.
Druga polovina
2007
Prva polovina 2007
Omoguavanje izrade razvojnih planova i

programa prema prioritetu djelovanja.
Spreavanje depopulacije ruralnih
podruja
Zadravanje populacije u nepovoljnim
ruralnim podrujima i ouvanje etno
batine i autohtonih proizvodnji sa ovih
podruja
Razvijanje komercijalnih i tehnikotehnoloki opremljenih obiteljskih
gazdinstava, te stvaranje mogunosti
dodatnog upoljavanja i ostvarivanje
prihoda izvan gazdinstva
Osposobljavanje ruralnog stanovnitva,
202
R/B
Aktivnost
Nosilac
i uspostaviti savjetodavne i strune slube kao nosioce ovih

aktivnosti
Rok
Cilj / komentar
2007
posebno mladih i ena za strunije i

efikasnije bavljenje poljoprivrednom
proizvodnjom te drugim aktivnostima
koje nude razvojni programi
Uspostava odrivog razvoja ruralnih
oblasti nije mogua bez jaanja uloge
ena
ena
ena
Uspostavljanje osnova za odrivi ruralni
razvoj i spreavanje dalje depopulacije
podruja
Izdvajanje proizvoda koji imaju
najsnaniji potencijal za dalji razvoj kroz
uspostavljene clustere i osiguranje
ouvanja kulturne tradicije regiona, te
stvaranje mogunosti za diverzifikaciju
Tehnoloke, marketinke, i organizacione
preporuke za razvoj novih proizvoda, te
finansiranje njihove certifikacije kao
proizvoda sa geografskim porijeklom
Poveati stepen spremnosti za prevenciju
i zatitu od svih oblika katastrofa
6.
Uraditi Strategiju uspostave jednakopravnosti polova preko

jaanja uloge ene u ruralnom drutvu
Godina 2007
7.
Uspostaviti sistem podsticanja preduzetnitva kod enske

populacije
Kontinuirano
8.
Uraditi Strategiju ouvanja zdravlja ena i djece, te

promocije njihovog kolovanja
Druga polovina
2008
9.
Uraditi Program ouvanja i odrivog koritenja autohtonih

resursa voaka u BiH
Vijee ministara BiH, vlade kantona,

opine, naune/strune institucije
Druga polovina
2007
10. Definisati set tradicionalnih proizvoda koji imaju potencijal

da prerastu u proizvode sa zatienim porijeklom,
proizvode kune radinosti, suvenire
Prva polovina 2007
11. Uraditi Program razvoja novih proizvoda (sa liste

tradicionalnih proizvoda)
Druga polovina
2007
12. Intenzivirati provoenje propisanih mjera zatite i

spaavanja od prirodnih i drugih nesrea
Resorna ministarstva i sve nadlene

institucije na svim nivoima vlasti
Kontinuirano
203
IV/ Akcioni plan Prehrambena industrija

R/B
Aktivnost
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
Vijee ministara BiH
Kontinuirano
Usaglaavanje sa EU propisima,
poveanje stepena kontrole kvaliteta i
sigurnosti hrane
Zakoni i propisi
1. Pripremiti i usvojiti zakone usklaene sa EU normama i
standardima kvaliteta te na osnovu Opeg zakona o
sigurnosti hrane donijeti propise u skladu sa postojeom
EU legislativom, i to o:
- higijeni prehrambenih proizvoda (direktiva 93/43/EEC)
- oznaavanju prehrambenih proizvoda (direktive
2000/13/EC, 89/396/EEC, 94/54/EC, 96/21/EC)
- aditivima (direktive 89/107/EEC, 94/34/EC, 94/35/EC,
95/2/EC)
- istoi aditiva (direktive 95/31/EC, 95/45/EC, 96/77/EC)
- slubenoj kontroli hrane (direktive 89/397/EEC,
93/99/EEC)
- ostacima pesticida u prehrambenim proizvodima
(direktiva 2000/79/EC)
- proizvodima i supstancama namijenjenim da dou u
kontakt sa prehrambenim proizvodima (direktive
89/109/EEC, 84/500/EEC, 93/11/EEC, 93/10/EEC,
2002/72/EC, 78/142/EEC)
- oznaavanje prehrambenih proizvoda koji su proizvedeni
genetikim inenjeringom (EC propisi 1139/)(, 49/2000,
50/2000)
- prehrambenim proizvodima za posebne medicinske svrhe
(direktiva 1999/21/ec)
- prehrambenim proizvodima namijenjenim za posebne
upotrebe u ishrani (direktiva 89/398/EEC)
- kontaminentima prehrambenih proizvoda (direktive
2002/26/EC, 2001/22/EC, 88/344/EEC Ec propisi
536/2002, 466/2001, 315/93)
- izvorskoj i mineralnoj vodi (direktive 80/777/EEC,
96/70/EEC, 80/778/EEC9
- receptima za dojenad i narednim receptima (direktiva
91/321/EEC)
204
R/B
Aktivnost
- preraenim proizvodima na bazi itarica i proizvodima za

bebe, dojenad, i djecu mlaeg uzrasta (direktiva
88/388/EEC)
- kvalitetu vonih sokova i slinih proizvoda (direktiva
2001/112/EC)
- metodama uzorkovanja i ispitnim metodama za kontrolu
prehrambenih proizvoda (direktiva 85/591/EEC)
- kvalitetu demova, marmelada i slinih proizvoda
(direktiva 2001/113/EC)
2. Donijeti Zakon o bezalkoholnim piima i pravilnike koje on
predvia
3. Donijeti novi pravilnik u kvalitetu mlijeka i mlijenih
proizvoda
4. Donijeti zakon o vinu
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
Vijee ministara BiH
Prva polovina
2007
Druga polovina
2006
Eliminiranje nelegalne proizvodnje
Vijee ministara BiH
Usaglaavanje sa EU propisima i
dobivanje osnove za unapreenje
kvaliteta mlijenih proizvoda
Ureenje sektora, priprema za uslove EU,
vino kao prehrambeni proizvod
Vijee ministara BiH
Druga polovina
2006
Vijee ministara BiH, MSTEO
Godina 2007
Zatita potroaa i domaih proizvoaa

od nelojalne konkurencije
1. Koordinirati podrku investicijama u prehrambenoj

industriji i trgovini sa mjerama za podrku poljoprivredi
(organizirana proizvodnja, ugovorena saradnja)
2. Razviti i kontrolisati nacionalni peat kvaliteta ukljuujui
promotivne aktivnosti
FMPV, MPV RS, MSTEO, STK
Kontinuirano
Podizanje konkurentnosti domaih

proizvoda
FMPV, MPV RS, MSTEO, STK
Druga polovina
2007
Gradnja imida domaih proizvoda
3. Preuzimati meunarodne standarde iz oblasti kvaliteta i

sigurnosti ljudske i stone hrane
Institut za standardizaciju, mjeriteljstvo i

intelektualno vlasnitvo
Kontinuirano
Usklaenost BAS sa EU
4. Izraditi pravilnike vezane za sigurnost hrane i metode

testiranja
Agencija za sigurnost hrane
Proizvodnja i kontrola sigurne hrane u

skladu sa EU zahtjevima
5. Izraditi pravilnike o kvalitetu i metodama testiranja

pojedinanih grupa poljoprivrednih i prehrambenih
proizvoda
Prva polovina 2007

sa stalnom
dogradnjom
Prva polovina 2007
sa stalnim
dopunjavanjem
Institucije
1. Stvaranje operativne slube za certifikaciju prehrambenih
proizvoda
Mjere i akcije
Proizvodnja i kontrola kvaliteta hrane u

skladu sa EU zahtjevima
205
R/B
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
6. Izraditi propise o uslovima i zahtjevima za proizvodnju

ekoloke hrane
Aktivnost
Druga polovina
2007
Proizvodnja ekoloke hrane u skladu sa

EU propisima
7. Izraditi propise o uslovima i zahtjevima za organsku

proizvodnju hrane
Druga polovina
2007
Organska proizvodnja hrane u skladu sa

EU propisima
8. Zavriti privatizaciju prehrambene industrije
Vlada FBiH
Druga polovina
2007
Podizanje nivoa konkurentnosti domae

proizvodnje i poticanje izvoza
9. Podravati dobivanje certifikata kvaliteta ISO, HCCP,

dobre proizvodne prakse
Evropske certufikatirske institucije
Kontinuirano
Podizanje nivoa konkurentnosti domae

proizvodnje i podsticanje izvoza
206
V/ Akcioni plan Spoljna trgovina i podrka izvozu

Br
Aktivnost
Zakoni i propisi
Nosilac
Rok
Cilj/komentar
Vijee ministara
BiH, MSTEO,
FMPV, MPV
RS, MTFBiH,
MTRS
Vijee ministara
BiH, MSTEO
Druga
polovina
2007
Harmonizacija sa EU standardima, kako bi se omoguio izvoz i

zatitilo zdravlje graana, te usvajanje niza tehnikih propisa
Prva polovina
2007
Implementacija Zakona o konkurenciji
Vijee ministara
BiH, MSTEO
Prva polovina
2007
Podrka poljoprivrednoj proizvodnji i prehrambenoj industriji
Osloboditi od carina uvoz maina, opreme, i

industrijskih repromaterijala koji se ne proizvodi u
BiH
Osloboditi od carina uvoz poljoprivrednih sirovina
za preradu uz obavezivanje prehrambene industrije
na otkup domaih sirovina
Sklopiti protokole o veterinarstvu sa zemljama
potpisnicima sporazuma o slobodnoj trgovini
Vijee ministara
BiH, MSTEO
Prva polovina
2007
Vijee ministara
BiH, MSTEO
Prva polovina
2007
Vijee ministara
BiH, MSTEO i
Ured za
veterinarstvo BiH
Druga
polovina 2006
Zatita potroaa, podsticaj izvozu
1.
Uspostaviti Federalni ured za konkurenciju
Vlada FBiH
Jednake anse proizvoaima i bolja meuentitetska saradnja
2.
Jaati Ured za unapreenje i promociju izvoza
3.
Uspostaviti fond za pomo izvozno orjentisanim

preduzeima kod dobivanja CE i ISO standarda
Uspostaviti tijelo na nivou drave koje e se baviti
pripremom cjelokupne tehnike legislative u vezi
Vijee ministara
BiH, MSTEO
IGA
Druga
polovina
2007
Druga
polovina 2007
Druga
polovina 2007
Prva polovina
2007
1.
Usvojiti EU standarde iz oblasti hrane i preuzeti

aktivnosti za pristupanje zemljama lanicama
CODEXA Alimentariusa
2.
Usvojiti podzakonske i provedbene akte

neophodne za implementaciju Zakona o
konkurenciji
Korigovati carinske tarife stratekih
poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda
3.
4.
5.
6.
Institucije
4.
Vijee ministara
BiH
Podrka izvozu
Podrka izvozu
Harmonizacija sa EU propisima
207
Br
Aktivnost
Nosilac
Rok
Cilj/komentar
Zadrati liberalni reim u spoljnotrgovinskoj

politici i nastaviti sa zakljuivanjem novih
sporazuma u okviru ZSTZB ili CEFTA
Osigurati prijem BiH u punopravno lanstvo WTO
Vijee ministara
BiH, MSTEO
Kontinuirano
MSTEO
3.
Izraditi Strategiju za poveanje izvoza

poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda
4.
Izraditi strategiju za podsticanje stranih ulaganja u

BiH, posebno u sektor hrane
Educiranje potroaa da prepoznaju kvalitet
poljoprivredno-prehrambenih proizvoda
MSTEO, STK
BIH, FMPV i
MPV RS
MSTEO
Druga
polovina 2006
Druga
polovina
2007
Godina 2007
Integrisanje BiH u globalnu ekonomiju, podrka izvozu i

privlaenje stranih investicija, uz traenje povoljnog statusa za
domau poljoprivrednu proizvodnju
lanstvo u WTO
sa slobodnim protokom roba u okviru EU trita
Mjere i akcije
1.
2.
5.
6.
7.
8.
9.
Razmotriti mogunost uvoenja tzv. sezonskih

zatitnih carinskih stopa
Uspostaviti bazu podataka o stranim trgovinskim
predstavnitvima, te izraditi jedinstveni registar na
nivou BiH
Osigurati dozvoljene forme podsticanja izvoza
Urediti i harmonizovati rad fitosanitarne,

veterinarske i carinske slube na graninim
prijelazima u skladu sa EU standardima
Vijee ministara
BiH, Vlada
FBIH, Vlada RS
MSTEO
MSTEO, STK
BiH
MSTEO, Vlada
FBiH, Vlada RS,
IGA
Nadlene slube
za carinu,
fitosanitarnu i
veterinarsku
djelatnost na
nivou BiH
Definisati proizvodnje u kojima BIH ima konkurentske anse,

konstatovati najpogodnija trita i stvarati institucionalni okvir
za promociju i podrke izvozu
Poboljanje mogunosti za strana ulaganja u BiH
Kontinuirano
Podravanje zdrave konkurencije
Prva polovina
2007
Druga
polovina 2007
Zatita domae poljoprivredne proizvodnje
Godina 2006
Podrka izvozu
Prva
polovina
2007
Pojednostavljenje procedura
Bolja informisanje privrednih subjekata
208
VI/ Akcioni plan Nauka i obrazovanje

R/B
Aktivnost
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
Vlada FBiH, vlade kantona
Prva polovina
2006
Stvoriti zakonske okvire za reforme

obrazovanja
1. Jaati fondove za nauno-istraivaki rad
FMON, Ministarstvo prosvjete i kulture

RS
Druga polovina
2006
Podrka odrivom razvoju sektora
2. Uspostaviti fondove za visoko obrazovanje
FMON, kantonalna ministarstva
Prva polovina
2007
Racionalizirati trokove, osigurati

kvalitetno i transparentno finansiranje
visokog obrazovanja
FMON, kantonalna ministarstva
Kontinuirano
Ukljuivanje u obrazovne tokove EU i

osiguravanje prohodnosti u obrazovnom
procesu
Zakoni i propisi
1. Donijeti zakon o visokom obrazovanju
Institucije
Mjere i akcije
1. Osigurati primjenu Bolonjske deklaracije, te Lisabonske
i Bergenske konvencije
209
VII/Akcioni plan Razvoj sistema statistike

R/B Aktivnost
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
AZS BiH, FZS,

ZZS RS
Druga polovina
2006
Usklaen na svim nivoima
AZS BiH, FZS,

ZZS RS
Godina 2007
Usklaeno na svim nivoima
3.
Izraditi statistiki program BiH sa obuhvatom do sada

neregistrovanih poljoprivrednih proizvodnji (juno voe,
jagodasto voe i sl.)
Pored sadanjeg praenja po broju stabala i trsova, za
vonjake i vinograde uvesti i registrovanje proizvodnje
po jedinici povrine
Razvijati anketna istraivanja na bazi uzorka
AZS BiH, FZS,

ZZS RS
Kontinuirano
Usaglaavanje metodologije sa
savremenom praksom u svijetu
4.
Provoditi anketu o potronji domainstava
AZS BiH, FZS,

ZZS RS
Kontinuirano
Prikupljanje podataka u vezi sa

standardom domainstava
5.
Izvriti usklaivanje indeksa cijena proizvoaa i uvesti

indekse potroakih cijena sa metodologijom EU
AZS BiH, FZS,

ZZS RS
Godina 2007
Usaglaavanje metodologije sa
savremenom praksom u svijetu
6.
Jaati statistiku u poljoprivredi uvoenjem novih

statistikih aktivnosti na bazi uzorka
AZS BiH, FZS, ZZS RS
Prva polovina 2008
Vea raspoloivost informacija
7.
Uspostava statistikih registara: poslovni registar, registar

stanova, registar poljoprivrednih domainstava, zadruga i
preduzetnika
AZS BiH, FZS, ZZS RS
Godina 2008
8.
Uspostava izrade specijalizovanih on-line registara;

- robnih poljoprivrednih gazdinstava
- proizvoaa organske hrane
- zadruga
- proizvoaa vina i groa
- udruenja poljoprivrednika
- udruenja graana koji se bave poljoprivredom
- uvoznika hrane
- izvoznika hrane
- preraivaa poljoprivrednih proizvoda
- distributera poljoprivrednih proizvoda
- razvojnih projekata domaih i stranih

FMPV, MPV RS,
kantonalna ministarstva i opinski odjeli
AZS BiH, FZS, ZZS RS, strukovna
udruenja, privredne komore,
regionalne razvojne agencije
i sl.
Godina 2009
Ovi registri moraju biti

harmonizirani sa uredbom EU o
registrima za statistike potrebe i
Metodologijom EUROSTAT.
Ovi registri bi trebali da budu
smjeteni na jednom
elektronskom portalu odnosno
PIS-u. Najvei dio radnji u vezi
sa kreiranjem registara treba biti
uraen u okviru oficijelne
statistike, ali uz saglasnost
resornih ministarstava. Ovi
registri bi svakako bili osnova (u
sloenijoj formi) za dodjelu svih
vrsta podsticaja i pomoi u
okviru sektora. Osim toga, ovi
Mjere i akcije
1.
2.
R/B Aktivnost
- banaka koje nude posebne kreditne linije
poljoprivrednim proizvoaima
- programa podrke i promocije poljoprivrednih
proizvoda
- cjelokupne vaee legislative i bitnih formulara
- dogaaja bitnih za sektor sajmovi, okrugli stolovi,
javne rasprave, seminari, kongresi
- eksperata u oblasti
- strunih i naunih institucija
- biblioteka i izdavaa strune i naune literature
- strunih i naunih asopisi
- EU legislative i bitnih informacija
- uvoza i izvoza prehrambenih proizvoda
- crne liste
Nosilac
Rok
Cilj / komentar
registri u elektronskoj formi bi
omoguili propulzivniju
razmjenu informacija i stvaranje
neformalnih i formalnih mrea
zainteresovanih subjekata koji bi
zasigurno proizveli niz
inicijativa koje bi olakale rad
dravne administracije i
unaprijedile kvalitet poslovanja
u sektoru.
211
Karte;
1. Reljefna karta BiH
2. Litoloka karta BiH
3. Pedoloka karta BiH
4. Karta koritenja zemljita BiH
5. Karta miniranosti BiH
213
214
215
216
217

Srednjoročna Strategija Razvoja Poljoprivrednog Sektora U Federaciji BiH (2006-2010)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Srednjoročna Strategija Razvoja Poljoprivrednog Sektora U Federaciji BiH (2006-2010)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BOSNA I HERCEGOVINA

FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE

UESNICI U IZRADI STRATEGIJE

Prof. dr. Vjekoslav Selak

Poljoprivredni fakultet Sarajevo

Prof. dr. Hamid Boguanin

Poljoprivredni fakultet Sarajevo

Akademik Taib ari

Akademija nauka BiH

Prof. dr. Vjekoslav Selak

Poljoprivredni fakultet Sarajevo

Prof. dr. Ahmed Dubur

47. Josip Marti dipl. ing.

Prof. dr. Jakov Pehar

69. Samid arac dipl. ing.

Sabaheta utuk dipl. ing.

Mr. sci. Mesud Ribi

Agromediteranski fakultet Mostar

Nagib Hadi dipl. ing.

Zadruni savez FBiH

Konsultovane institucije i asocijacije;

Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva

Uesnici na radnim sastancima;

12. Smail elikovi

23. Remzija Halki

34. Emsud Kadri

11. Marinko Oroli

21. Mato Peji

31. Pero Baoti

10. Zijo Huremovi

19. Zumreta Mazalovi

28. Zijo Huremovi

13. Amira Dafi

19. Ahmet Brki

13. Fahrudin Koo

19. Zijo Terovi

21. Hamid Opardija

31. Nura Adilovi

17. Zerina Zaklan

25. Ivanka Bogdanovi

15. Vitomir Barbari

29. Anto Juki

43. Jozo Grbavac

13. Sado Kuldija

19. Sulejman Selimovi

11. Hasan Ajkuni

10. Hercegbosanski kanton

17. Dubravko Ivkovi

25. Miro Paali

19. Pero Beno

28. Martin Matijevi

11. Grupacije preraivaa hrane FBiH

10. Zdenko Mihi

12. Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva,

13. Mervana Hadimurtezi

VIZIJA I ZADACI SEKTORA..........................................................................

POLAZITA I PRISTUPI RAZVOJU..................................................................

STANJE SEKTORA I CILJEVI STRATEGIJE ................................................

RATNA STRADANJA I OBNOVA......................................................

AGRARNA STRUKTURA I PRIJEDLOZI ZA PROMJENE..........................

MAKROEKONOMSKI OKVIRI RAZVOJA.....................................................

CILJEVI I MJERE POLJOPRIVREDNE POLITIKE......................................

10 INSTITUCIJE ZA PODRKU SEKTORU......................................................