UNIVERZITET U TUZLI

PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET
ODSJEK ZA GEOGRAFIJU

Z A V R N I

R A D

Dr. sc. Devad Meanovi, docent

ODREIVANJE TEME I KONSULTACIJE

U toku svog etverogodinjeg kolovanja svaki student treba da je ovladao esencijalnim
granama svoje struke i nauke i na terenskoj nastavi stekao predstavu kako se ti problemi
utvruju i istrauju u praksi, te odreivanje teme (problema) diplomskog rada (zavrnog
rada) ponajvie zavisi od samog kandidata, od njegovih sklonosti i poznavanja odreene
problematike.
I zbog formalnih razloga i zbog sopstvene orijentacije kandidati se upuuju na konsultacije
sa strunjacima, predmetnim nastavnicima za odabrane oblasti.
Za preliminarnu konsultaciju kandidat treba da pripremi okvirni naslov teme, da pregleda
nekoliko radova koji se odnose na isti prostor i par radova koji obrauju slinu problematiku
na drugim prostorima.
Tema treba da obrauje manju teritoriju: selo, dio grada, jednu privrednu granu u nekom
gradu, stanovnitvo nekog naselja ili opine, neku lokalnu prirodnu ili antropogenu
turistiku vrijednost ili manifestaciju, i sl.
Kada je napravio izbor, student treba da provjeri da li je tu temu neko ve branio kao
diplomski rad ili je ta tema nekome ve data da se radi kao diplomski ili magistarski rad.
Postoji mogunost, ako postoji nauni interes, da se poslije 10-20 godina ista tema ponovo
odobri kao diplomski rad.
Prilikom preliminarne konsultacije kandidat e od mogueg mentora saznati vie o znaaju
predloene teme, o dostupnosti grae o temi, o eventualnim problemima sa kojima e se
suoiti prilikom rada na temi.
Tek nakon toga kandidat e moi definitivno da se opredijeli da li e zamiljenu temu uzeti za
predmet svog diplomskog rada.

 Nakon to nadleni organ odobri izradu i odredi rukovodioca (mentora) obino slijede tri
konsultacije:
Za prvu konsultaciju sa mentorom kandidat treba da pripremi skicu strukture rada i da
prikupi odgovarajuu grau o temi. Mentor e tada, ako je potrebno, ispraviti i dopuniti
predloene teze i spisak literature.
Na drugu konsultaciju donosi se radna verzija cijelog rada. Mentor vri recenziju rada.
Na treu konsultaciju donosi se prijedlog konane verzije rada. Kandidat je ispravio sve
greke na koje mu je mentor ukazao i, sam ili uz pomo lektora, proistio tekst od svih
pravopisnih greaka.

PRIKUPLJANJE GRAE
Nakon to je istraiva odabrao na osnovu vlastitih interesa, znanja i elja temu za svoje
istraivanje, prelazi se na prikupljanje odgovarajue grae jer, kao i svako drugo
prouavanje tako i geografsko prouavanje ima dvije osnovne faze: pronalaenje i obradu
podataka.
Etapa pronalaenja podataka poznata je pod imenom heuristika (od grke rijei naem,
nalazim); to je, u stvari, nauka (i vjetina) istraivanja, tj. skup raznih metodolokih i
tehnikih postupaka koje treba primjeniti da bi se pronali razni dokumenti relevantni za
odreeni predmet.
Iznalaenje zakonitosti i pravilnosti u objanjenju stanja i promjena u prostornoj stvarnosti
upuuje geografiju na koritenje raznovrsnih izvora grae.
Ovu grau koristi i niz drugih nauka i naunih disciplina i, pri tome, svaka od njih uzima
ono to je u skladu sa njenim predmetom i zadatkom prouavanja.
Da bi odredili karakteristike pojedinih prostora geografija koristi grau u kontekstu
vremena i prostora iz koga graa potie.
Izvori podataka se mogu podijeliti na dvije grupe: na primarne i sekundarne.

 U primarne izvore podataka spadaju istorijski izvori, statistika evidencija i terenski rad.
U sekundarne izvore spadaju knjige, lanci i studije koji su raeni na osnovu primarnih
izvora, jednom rijeju ono to se naziva literaturom o predmetu.

Primarni izvori grae

Teko je rei koji je od mnogobrojnih istorijskih i savremenih izvora grae bolji a koji loiji.
I ono malo podataka koje pruaju stariji izvori su dragocjeni jer su rijetki, noviji izvori su
ei i obuhvatniji, ali ni oni nisu perfektni.
U Bosni i Hercegovini neki od njih i ne postoje, a i ostale je potrebno rigorozno analizirati i
istai njihova ogranienja.
Mnogi od primarnih izvora grae, njihovi originali ili kopije, mogu se pronai u muzejima ili
arhivima.
Za prouavanje ovih prostora najvaniji su Kabinetski, Ratni i Dravni arhiv u Beu
(Hofkamerarchiv, Kriegsarchiv i Staatsarchiv), Dravni arhiv u Budimpeti (Orszagos
leveltar) i Arhiv predsjednitva vlade u Istanbulu (Basvekalet Arsivi). Za regionalna
prouavanja vani su i arhivi Sarajeva, Beograda, Zagreba, Banjaluke, Mostara, Tuzle i
drugih gradova.

Istorijski izvori. Istorijski izvori dijele se u etiri grupe: materijalni ostaci ljudske
djelatnosti (orua za rad, kue, putevi, odjea, obua, novac, oruje), pisani izvori, likovni
izvori (prva likovna djela Homo sapijens je stvorio do 20000. godine prije nae ere, u
peinama June Francuske i Sjeverne panije. Na osnovu crtea koji prikazuju scene iz lova
mi znamo ne samo da je taj ovjek bio lovac, nego i da je ivio u peinama, da je umio da
pravi primitivne alate, da se hranio i mesom) i zvuni izvori.

 Za prouavanje najvanija je podgrupa pisanih izvora koji predstavljaju ranu statistiku

evidenciju, a na koje se nastavljaju savremeni popisi stanovnitva: evidencija svojinskih
odnosa, poreske knjige, registri prirodnog kretanja stanovnitva...
Za geografska prouavanja naih naselja dragocjeni izvor predstavljaju turski popisi poreskih
obveznika, tzv. defteri, koji se uvaju u Arhivu predsjednitva vlade u Istanbulu, a fotokopije u
Orijentalnom institutu u Sarajevu i dijelom u Matici srpskoj u Novom Sadu.
Poreski spiskovi (defteri) takoer slue i za prouavanje stanovnitva. Oni su redovno i
revnosno voeni od strane turske administracije a vani su jer sadre niz podataka korisnih za
historiju stanovnitva, bilo da je rije o pojedinim oblastima ili cijeloj zemlji.
Naselja su svrstana u nahije a ove u sandake i popisivani su svi odrasli mukarci i poreske
stavke koje je selo plaalo. Na osnovu ovih dokumenata mi moemo zakljuivati o broju
stanovnika, strukturi domainstava i naroito, o privredi naselja.
Nedostatak im je to ne evidentiraju cjelokupno stanovnitvo nego samo nosioce poreskih
obveznika, odnosno domaine ili odrasle muke lanove. Isti je sluaj s popisom vojnih
obveznika. Oni su obuhvaali samo muslimanski dio stanovnitva poto raja, odnosno krani,
nisu bili obuhvaeni vojnim obavezama.
U kranskom podruju Evrope vodi se slina evidencija. Parosi su bili obavezni da vode
domovni protokol tj. da imaju knjigu stanja dua (u katolikim zemljama poznatu po
latinskom nazivu Libri Status Animarum) u kojoj je spisak svih parohijskih domainstava i
njihovih ispovjeenih i prieenih lanova sa godinama starosti.
Iz domovnih protokola vidimo polnu strukturu i starost stanovnitva, veliinu i roaku
strukturu domainstava.
Studiranje razvoja astanovnitva mogue je na osnovu matrikula vjenanih, roenih i umrlih
koje su voene u svakoj parohiji.

 U katolikim zemljama registracija vjenanih i roenih inicirana je odlukama Trentskog

koncila 1563. godine ali je na dravnom nivou Austrijske monarhije ona uvedena tek u
drugoj polovini 18. stoljea, a registri umrlih trebalo je da se vode od 1614. godine, odlukom
Pape Pavla V, ali se oni iroko praktikuju tek od prve polovine 19. stoljea.
Ovaj vid evidentiranja puanstva vaan je i za Bosnu s obzirom da je i u njoj bilo katolika
koji su u svojim upama bili obuhvaeni na ovaj nain. Zbog estih ratnih pustoenja i
poara crkvenih objekata veina ovih dokumenata je naalost nestala.
U svakom sluaju, oni imaju veliku vrijednost jer su daleko pouzdaniji i sadre vie
podataka od onovremenih dravnih popisa stanovnitva.
Ti podaci omoguavaju kvalitetnu analizu i kvantitativnu rekonstrukciju demografske slike
na ovim prostorima u svim segmentima.
One daju podatke o strukturi stanovnitva, dinamici rasta, unutarnjim migracijama,
prirataju, obliku porodice i sl. Oni se, meutim, odnose samo na jedan dio stanovnitva
-katolike.
Kod katolika i protestanata matrikule su voene preteno na latinskom, a kasnije i na
maarskom jeziku, kod evangelista na njemakom, odnosno slovakom, kod pravoslavnih
Rumuna na rumunskom, a kod Srba na staroslovenskom, a kasnije i na srpskom jeziku.

Savremena statistika evidencija Od sredine 17. stoljea podaci za izuavanje razvoja i

rasporeda stanovnitva postaju mnogo potpuniji. Prvi popis stanovnitva izvrili su Francuzi
i Britanci 1655. godine u svojim Kanadskim kolonijama, Island je izvrio prvi popis 1703.
godine, vedska 1748, Danska 1769, Sjedinjene Drave 1790, a Velika Britanija 1801.
godine.
Dijelovi Balkanskog poluostrva bili su u sastavu dvije velike imperije, Austrijske (od 1867.
Austrougarske) i Otomanske pa su sve do kraja Prvog svjetskog rata i odvojeno popisivani.

 U vrijeme Austrougarskog upravljanja naom zemljom obavljena su 4 popisa i to 1879, 1885,

1895 i 1910. godine.
Nakon zavretka Prvog Svjetskog rata u Kraljevini Jugoslaviji (Kraljevina SHS) obavljeni su
popisi stanovnitva 1921 i 1931. godine,
Nakon Drugog Svjetskog rata u Socijalistikoj Jugoslaviji (SFRJ) izvreni su popisi
stanovnitva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981 i 1991. godine.
Meu poslijeratnim jugoslovenskim popisima, popis 1961. godine uzdvaja se po tome to je u
njemu prvi put izvreno razvrstavanje naselja na gradska, seoska i mjeovita, prema
kriterijumu koji uzima u obzir broj stanovnika u naselju i udio poljoprivrednog u ukupnom
stanovnitvu naselja.
Isti kriterijum primjenjen je i u popisu 1971. godine. S popisom 1991. godine prelazi se na
dihotomnu podjelu na gradska i ostala naselja prema pravnom kriterijumu, a koji se zasniva
na arbitrarnoj odluci nadlenih organa da neko naselje, za koje je prethodno uraen generalni
urbanistiki plan, proglase gradom.
Sreeni popisni podaci publikovani su u knjigama popisa koje su obuhvatale kako nivo
savezne drave, tako i nivo republika i pokrajina pa ak i naselja.
Podaci popisa stanovnitva omoguuju prostorno najobuhvatnije mjerenje, takoe i
komparaciju dobijenih rezultata sa drugim podrujima, te zbog toga imaju i najiru primjenu.
Najkompleksniji pokazatelji dobijaju se, ipak, formiranjem jedinstvenog registra stanovnitva
kada se, ukrtanje vitalnih i migracionih dogaaja, omoguuje statistiko praenje sve etiri
komponente demografskog razvoja stanovnitva.
Ujedinjene nacije definiu registar stanovnitva kao sistem stalnog praenja i povezivanja
odabranih podataka koji se odnose na svakog stalnog stanovnika jedne zemlje.
Registri stanovnitva esto se mijeaju sa civilnom registracijom, jer i ona biljei raanja,
umiranja, enidbe i razvode.
Registri stanovnita imaju dvije uloge: administrativnu i statistiku.

 Administracija registre koristi za identifikaciju osoba, za pravljenje spiskova aka koji

podlijeu obaveznom kolovanju, za pravljenje izbornih spiskova, za pravljenje spiskova
vojnih obveznika, za pripremu poreskih lista, za identifikaciju porsonalnog statusa u odnosu
na socijalnu sigurnost, te u vrijeme krize mogu posluiti i za racionalno snabdijevanje
hranom, na primjer.
U vezi sa ovom ulogom registra sve ozbiljniji problem postaje zatita privatnosti, te se mora
obezbijediti da registri slue samo onoj svrsi koju graani odobravaju.
Za nauna istraivanja vanija je statistika uloga jer statistika graa iz registra omoguuje
blagovremenu identifikaciju demografskih problema, aurne projekcije i preciznije
odreivanje uzoraka za dalja anketna istraivanja.
Do 1992. godine, Zavodi za statistiku (savezni i republiki) publikuju i statistike godinjake
u kojima navode mnogo obiljeja o stanovnitvu i privredi itave zemlje, republika i gradova,
i to kako na osnovu rezultata popisa tako i na osnovu tekue statistike evidencije.
Danas na podruju Bosne i Hercegovine djeluju: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine,
Federalni zavod za statistiku (izdaje: Statistiki godinjak/ljetopis Federacije BiH - izdanja
1998-2012. godina, Federacija BiH u brojkama - izdanja 1998-2012. i kantoni u brojkama izdanja 1997-2012. godina) te Republiki zavod za statistiku Republike Srpske (izdaje:
Statistiki godinjak Republike Srpske, publikaciju "Ovo je Republika Srpska", mjesene
statistike preglede, razne statistike biltene i drugo).
U vrijeme socijalistike Jugoslavije postojali su Savezni hidrometeoroloki zavod i
hidrometeoroloki zavod po Republikama, izmeu ostalih i Republiki hidrometeoroloki
zavod SR BiH. Odlukom Vlade BiH u junu 1992. godine, Zavod je dobio status meteorolokog
zavoda BiH.
Aktom Vlade Federacije BiH 1997. godine osnovan je Federalni meteoroloki zavod koji je
2007. godine, takoer, aktom Vlade Fedracije BiH preimenovan u Federalni
hidrometeoroloki zavod.

 Nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma osnovan je i Republiki hidrometeoroloki zavod

Republike Srpske.
Za razmatranje globalnih kretanja vani su godinjaci koje izdaju Ujedinjene nacije. Graa
za privrednu problematiku nalazi se u Statistical Yearbook (Statistikom godinjaku), a za
problematiku stanovnitva najvaniji izvor podataka je Demographic Yearbook
(Demografski godinjak).
Odreene statistike podatke o Zemljama i Regijama objavljuju i Eurostat, Cia.gov,OECD
te druge organizacije i instutucije.

TERENSKI RAD
Terenski rad ili rad na terenu obuhvata sljedee tehnike prikupljanja podataka:
posmatranje, razgovor, anketiranje i eksperiment.
Prikupljanje podataka na osnovu naune literature, istorijskih izvora i statistike evidencije
obavlja se obino u bibliotekama ili arhivama, dok tehnike terenskog rada zahtjevaju
izlazak istraivaa na teren.
Posmatranje. Posmatranje je prikupljanje podataka putem njihovog neposrednog ulnog
opaanja. U geografskim prouavanjima terensko posmatranje koristi se za prikupljanje
podataka i o prirodnim i o drutvenim pojavama: terensko posmatranje je izvor podataka i
za hidroloka, klimatoloka i geomorfoloka prouavanja ali isto tako i za prouavanje
stanovnitva i naselja.
Proizilazi da je upravo posmatranje najbolji izvor podataka za uoavanje kompleksnog
meudejstva raznih prirodnih i drutvenih faktora koji djeluju u nekoj regiji.
Uspjenost posmatranja najvie zavisi od talenta, znanja i vjetine istraivaa, ali i od
prethodnih priprema za izlazak na teren.
Lociranje problema i planiranje zahtijeva koritenje razliitih karata razliitih sadraja,
jer, na primjer, morfoloke cjeline zahvataju mnogo vee povrine tako da ih ispitiva ne
moe sagledati na terenu.

 Prije poetka istraivanja neophodno je prouuti topografske sekcije koje se na taj teren
odnose (1:25000, 1:50000, 1:100000), a takoe i geoloke i pedoloke karte.
Ako se predvia viednevni terenski rad u planu rada potrebno je ravnomjerno rasporediti
optereenja. Planom se obuhvataju svi predjeli i svi oekivani problemi, tako da se svakog
dana prijee podjednako dugaak put.
Prilikom posmatranja nuno je voditi biljeke i biljeiti ak i naizgled sporedne pojave, a
takoe i skicirati pejza o kojem se biljeke vode. U fazi sreivanja prikupljenog materijala
listii sa biljekama rijeaju se prema sadrini.

Razgovor i anketa
Terenski rad se koristi i za prikupljanje podataka kroz razgovor sa lokalnim stanovnitvom,
naroito sa ljudima koji o nekoj pojavi mogu dati pouzdane podatke, kao to su: pastiri,
umari, agronomi, veterinari, uitelji i hroniari sela.
Korisnost razgovora zavisi od vjetine istraivaa da pokrene one teme koje ga interesuju, ali
i od njegove strpljivosti da saslua i esta skretanja sagovornika na teme koje istraivaa
momentalno ne interesuju.
Ako je tehnikom razgovora potrebno prikupiti pouzdanije podatke tada je nuno razgovarati
sa veim brojem lica, a to zahtjeva prethodnu pripremu upitnika, tj. spiska jednoobraznih
pitanja koja e se na isti nain postavljati svim sagovornicima.
Upitnici sadre pitanja o pojedinim obilejima i prazna polja za odgovore.
Upitnik treba da sadri sva pitanja koja su od znaaja za posmatranu pojavu, a ne i
nepotrebna pitanja.
Pitanja ne smiju biti komplikovana, ona trebaju da su svima razumljiva i formulisana tako da
odgovori budu odreeni i kratki.
Pitanja u upitnicima mogu biti zatvorenog i otvorenog tipa (esej pitanja).
Primjer svima znanog upitnika je tzv. popisnica, upitnik koji se koristi prilikom dravnih
popisa stanovnitva. Upitnik se moe koristiti za razgovor sa svim lanovima skupa ali i sa
nekima od njih.

 Dio skupa na osnovu koga se donose zakljuci o nekim karakteristikama cijelog skupa
naziva se uzorak, a postupak izbora jedinica u uzorak naziva se uzorkovanje.
Prva etapa uzorkovanja je sastavljanje plana no kome e odabirati mjesta gdje e se
razgovor voditi i odreivanje veliine uzorka.
Veliina uzorka zavisi od varijabiliteta osnovnog skupa i od stepena vjerovatnoe koji se eli
postii.
Postupak izbora jedinica u uzorak predstavlja drugu etapu uzorkovanja i ono moe biti
namjerno i sluajno.
Na osnovu namjernog uzorka ne mogu se donosti zakljuci o kvantitativnim
karakteristikama skupa, ali se ovaj metod esto koristi za ispitivanja stavova o nekom
pitanju i geneze neke pojave.
Sluajan izbor znai takav izbor pri kome se jedinice skupa biraju nezavisno jedna od druge
a sve imaju podjednaku mogunost da budu izabrane u uzorak ili odreenu i unaprijed
poznatu (ne nuno podjednaku) mogunost izvora.

Anketa je dakle, metod prikupljanja podataka na osnovu pripremljenog upitnika i

odreenog uzorka.
Poto se ovaj dirigovani razgovor obavlja sa veim brojem lica to je esto potrebno
angaovati vie anketara, a to zahtijeva njihovu obuku i kontrolu njihovog rada i rezultata.

Primjer anketnog listia koritenog za prikupljanje podataka za izradu

diplomskog rada moe se vidjeti na sljedeoj slici.

Anketni listi u istraivanju privredne manifestacije "Dani jagodiastog voa" u eliu, maja 2010. god.
Univerzitet u Tuzli
Prirodno-matematiki fakultet
Odsjek za geografiju
Gospodine/gospoo

U oviru izrade diplomskog rada (zavrnog rada) Omerovi Omera, studenta na odsjeku za geografiju
Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, sprovodi se anketa o privrednoj manifestaciji "Dani
jagodiastog voa" u eliu. Odgovori na postavljena pitanja su tajna i koristie se iskljuivo u naune svrhe.
Molimo Vas, da odgovorite na desetak pitanja i time pomognete kako izradi diplomskog rada tako i ocjenu
organizacije ove manifestacije.

1. Kojoj starosnoj grupi pripadate?

a) 0-25 godina
b) 26-50 godina
c) 50 i vie godina
2. ta ste po zanimanju?
a) Uenik-student
b) Radnik
c) Penzioner
3. Da li svake godine posjeujete privrednu manifestaciju"Dani jagodiastog voa"?
a) Da
b) Ne
4. ta Vas je privuklo da ove godine posjetite ovu manifestaciju?
a) Ugostiteljske usluge
b) Struno predavanje o proirenju i unapreenju proizvodnje jagodiastog voa
c) Proizvodi od jagoda
d) Veliki broj izlagaa iz oblasti poljoprivrede i agroindustrije
e) Savremena mehanizacija u poljoprivredi
5. S kim ste doli?
a) Sami,
b) Sa prijateljima,
c) Sa porodicom
Napomena: Ime studenta je izmiljeno

6. Ko Vas je obavijestio o poetku ovogodinje manifestacije?

a) TV
b) Radio
c) Novine
d) Prijatelj
d) Niko, znam za to od ranije.
7. Da li ste upoznati sa programom koji e tei narednih nekoliko dana?
a) Da
b) Ne
8. Da ste Vi organizator manifestacije, ta biste dodali, a ta iskljuili iz njenog sadraja?
a) Ne bih nita mijenjao
b) Dodao bih _______________________________________________________________.
c) Iskljuio bih ______________________________________________________________.
9. Da li ste zadovoljni sveukupnom organizacijom ovogodinje manifestacije?
a) Da
b) Ne
c) Djelimino
10. Da li koristite proizvode od jagoda?
a) Da
b) Ne
c) Djelimino
Hvala Vam na ljubaznoj saradnji i pomoi!
Datum: ___________________________________ Anketar: ___________________________________

Eksperiment
Eksperiment je nauno posmatranje u odreenim i kontrolisanim uslovima s ciljem
utvrivanja ili provjere postojanja nekog predpostavljenog uzronog odnosa.

Osim laboratorijskih eksperimenata, koji se, kao izvor podataka i nauni metod, najvie
koriste u fizici, hemiji i biologiji, postoje i eksperimenti u prirodnim uslovima, koji imaju svoju
primjenu i u geografiji.

LITERATURA
Prema tradicionalnoj metodologiji istraivanje esto zapoinje sa prikupljanjem grae, a tek
se potom odreuje tema.
Ovim se predpostavlja da je kandidat na osnovu litarature bio ponukan da izabere ba tu
temu.
Bilo kako bilo, jasno je da tek definisanje problema (teme) koju istraivaa interesuje iziskuje
prouavanje svih dostupnih studija i istraivanja to su ih drugi ve obavili na slinu temu.
Skoro iz svih oblasti postoji po neki vei ili manji prilog, a moda i studija. Veoma bi tetno
bilo kada bi kandidat radio neto to je ve uraeno.

Korienje literature znai kritino itanje, razmiljanje, biljeenje primjedbi,

miljenja i ideja. Pri tome postoji izvjestan red koga se mnogi istraivai
pridravaju.
Kada se nabavi knjiga italac se prvo upozna sa autorom knjige i sa literaturom koju je ovaj
koristio prilikom sastavljanja knjige, pa tek tada pristupa itanju.

 Najbolje je da se bar dva puta proitaju vaniji dijelovi, jer se, esto, tek pri ponovnom itanju
otkrivaju sve autorove misli o problemu.
Vanije misli je potrebno zapisati na posebnim listiima. Sada se ve tampaju i gotovi listii
upravo za pravljenje zabiljeki (slika), ali i dalje mnogi autori zabiljeke prave na praznim
listiima i to tako da u lijevom uglu listia napiu ime pisca i djela a u desnom predmet
rasprave.
Prilikom ispisivanja listia kandidat esto biljei i svoja razmiljanja ili komentarie pieve
nalaze.
Da bi se kasnije moglo razlikovati pievo od itaoevog miljenja potrebno ih je razliitim
oznakama razdvojiti (na primjer, pievo znacima navoda, a svoje velikim zagradama).
Dobro je ispisivati to vie podataka, jer se ne moe predvijedjeti ta e nam sve kasnije
zatrebati.
Kada su ispisivanja gotova, onda treba listie poredati po tematici na grupe i podgrupe tako da
se svakog trenutka moe nai ono to je potrebno.
Na primjer, grupa listia moe nositi glavni naslov Klima, podnaslovi mogu biti: Temperatura,
Zrani pritisak, Vjetrovi, Padavine.
Moe biti i daljih podjela, pa e se, u podgrupi Temperatura, nastaviti sa: januarske
temperature, julske temperature ...
Geografska literatura prilino je obimna. Napomenuemo nekoliko ustanova i drutava u
Svijetu koji se bave izdavakom djelatnou naune i strune geografske literature. To su:

Geografski instituti pri akademijama nauka,

Geografski instituti pri univerzitetima,
Geografska drutva.
Izdavatvo obuhvata bibliografije radova, serijale, atlase, vodie, studije, rijenike strunih
pojmova ...

Slika: Listi za pravljenje zabiljeki (napomene se piu i na poleini)

Odrednica ......................................................................................
Pododrednica ................................................................................
Autor ........................................................................................................................................
Naslov ......................................................................................................................................
_________________________________________________________________________
Autori uvoda, predgovora itd.
_________________________________________________________________________
Izdava
Godina
Strana
Sveska
_________________________________________________________________________
Nalazite
Signatura
_________________________________________________________________________
Nauna oprema
bibliografija
registar
ilustracije
_______________________________________________________________________
Napomene

Vodei geografski asopisi

Meu opte geografskim serijalima u svijetu izdvaja se njih nekolicina koji, prema raznim
klasifikacijama i bibliografijama, imaju najvei uticaj na razvoj geografskog znanja.

Geografski anali. Annales de geographie, Librairie Armand Colin, 103 Boulevard SainMichel, 75240 Paris Cedex 05, France.
Kljuni meunarodni urnal sa lancima, biljekama, pregledom knjiga i hronikom irokog
interesa za sva polja geografije. Izlazi od 1891. godine, dvomjeseno, na francuskom, sa
apstraktima na francuskom i engleskom.

Anali Asocijacije amerikih geografa. Association of American Geographers, Annals,

Association of American Geographers, 1710 Sixteentx Street, N.W. Washington, D.C. 20009,
USA.
Vodei geografski nauni serijal Sjedinjenih Drava objavljuje dugake i kratke lanke,
preglede knjiga i dr. Izlazi od 1911. godine, etiri puta godinje, na engleskom.

Ekonomska geografija. Economic geography, Clark University, 950 Main Street,

Worcester, Massachusetts, 01610, USA.
Vodei urnal posvijeen ekonomskoj geografiji. Od sredine sedamdesetih godina postao je
specijalizovan u teoriji i tehnici ukljuujui rad u bihevioristikoj i urbanoj geografiji, a
objavljuje i pregled knjiga. Izlazi od 1925. godine, etiri puta godinje, na engleskom.

 Geografska analiza: meunarodni urnal za teorijsku geografiju. Geographical

analysis: an international journal of theoretical geography, Ohio State University Press, 2070
Neil Avenue, Columbus, Ohio, 43210, USA.
Objavljuje lanke o teoriji geografije, tipino, ali ne obavezno, sa matematikom analizom, a
takoe i istraivake biljeke i komentare kao i preglede knjiga. Izlazi od 1969. godine, etiri
puta godinje, na engleskom.

Geografski urnal. Geographical journal, Royal Geographical Society, 1 Kensington Gore,

London SW72AR, England.

Objavljuje lanke irokog geografskog interesa sa jakim naglaskom na geografskom

istraivanju, a takoe publikuje dugi odjeljak sa pregledima knjiga, kartografska
istraivanja, biljeke, kao i vijesti sa univerziteta i iz kraljevskog geografskog drutva. Izlazi
od 1893. godine, tri puta godinje, na engleskom.
Izlazi od 1916. godine, etiri puta godinje, na engleskom.
Kjuni meunarodni urnal sa originalim lancima, generalno irokog interesa, i sa
pregledom knjiga. Izlazi od 1916. godine, etiri puta godinje, na engleskom.

Geournal. GeoJournal, Kluwer Academic Publishers Group, PO Box 322, 3300 AH

Dordrecht, Holland. Internet sajt: http://www.wkap.nl/aims scope.htm/0343-2521

Meunaarodni urnal za fizike, bioloke i humanistike geonauke i njihove aplikacije u

planiranju okoline i ekologiji.

 U fokusu asopisu su veze izmeu modernog drutva, tehnolokog razvoja i promjena

okolia, kako ih vidi drutvena geografija i srodne nauke.
Sfera interesa urnala obuhvata sve znaajne procese koji modele ljudske aktivnosti u
raznim dijelovima svijeta, metode njihove analize i oblike primjene geografskog znanja u
planiranju i predvianju.
Urednitvo nastoji da asopis bude forum za naune diskusije koje se vode u okvirima
Meunarodne geografske unije, a takoe i sredstvo za irenje novosti o Uniji.
Ima meunarodno autorstvo i naslove. Svaki broj posvijeen je, u cjelini ili djelimino,
specijalnoj temi sa lancima vodeih specijalista iz cijelog svijeta.
asopis je skup ali je visokog kvaliteta. Izlazi od 1977. godine, jednom mjeseno, na
engleskom, i ima preglede knjiga i apstrakte.

IGU bilten. IGU bulletin (International Geographical Union), Secretary-General and

Treasurer IGU, Department of Geografhy, Meckenheimer Allee 166, D-53115 Bonn,
Germany.
Donosi izvjetaje o aktivnostima komisija Meunarodne geografske unije. Najavljuje
meunarodne konglese i regionalne konferencije, objavljuje vijesti iz zemalja lanica. Izlazi
od 1950. godine, polugodinje, na engleskom i u svakoj zemlji distribuira Nacionalni komitet
Meunarodne geografske unije za tu zemlju.

Nacionalni geografski magazin. National geographic magazine, National Geographic

Society, Seventeenth and M Streets, N.W., Washington, D.C.20036, USA.

 Slubeni urnal Nacionalnog geografskog drutva. Popularni netehniki urnal, vrlo velikog
tiraa (vjerovatno najveeg u svijetu) sa opisnim lancima opteg interesa. Objavljuje brojne
crno-bijele i kolor fotografije izvanrednog kvaliteta, a isto vai i za tematske karte. Izlazi od
1888. godine, jednom mjeseno, na engleskom jeziku.

Izvjetaji akademije nauka SSSR-a (od 90-tih godina prolog stoljea Ruske
akademije nauka), serija za geografiju. Ruska akademija nauka, Moskva.
Najobuhvatniji sovjetski geografski urnal, objaljuje naune lanke o svim o svim poljima
sovjetske geografije, naroito iz fizike i ekonomske geografije i geografije prirodnih izvora i
njihovog iskoritavanja, a takoe i nauna saoptenja, metode istraivanja, diskusije,
pregled knjiga, hronike o konferencijama i inostranoj geografiji. Izlazi od 1951. godine,
dvomjeseno, na ruskom sa dodatnim sadrajem na engleskom.

Petermanov geografski vijesnik. Petermanns geographische Mitteilungen, VEB

Hermann Haack, Geographisch-Kartographische Anstalt, 58 Gotha, Deutschland.

Nauni unal duge tradicije sa dugim i kratkim lancima, vijestima, pregledima knjiga,
statistikom i , u vrijeme prije ujedinjenja Njemake, odjeljkom o Sovjetskom Savezu. Izlazi
od 1855. godine, etiri puta godinje, na njemakom, sa dodatnim sadrajem i apstraktima
na engleskom i ruskom.

Profesionalni geograf. Professional geographer, Association of American Geographers,

1710 Sexteenth Street, N.W., Washington, D.C.20009, USA

asopis objavljuje kratke lanke, poglede i miljenja, profesionalne biljeke i brojne kratke
preglede knjiga. Izlazi od 1949. godine, etiri puta godinje, na engleskom.

 Vijesnik Moskovskog univerziteta, serija 5, Geografija . Geografski fakultet

Univerziteta u Moskvi, Moskva, Rusija.

Vodei univerzitetski geografski urnal Rusije, objavljuje radove iz svih grana geografske
nauke, a u posljednje vrijeme naroito iz geografsko-ekoloke tematike, metodike publikacije,
referate boljih studentskih radova, preglede knjiga i informacije o radu geografskih ustanova.
Izlazi od 1956. godine, etiri puta godinje, na ruskom sa dodatnim sadrajem i apstraktima
na engleskom.

Geoforum. Geoforum, Pergamon Press, Headington Hill Hall, Oxford, OX30BW, England.
Geoforum je meunarodni interdisciplinarni urnal globalan u pojavi i integrativan u
pristupu. U irokom fokusu Geoforuma je organizacija ekonomskih, politikih, drutvenih i
okolinih sistema kroz prostor i vrijeme.
Podruja prouavanja variraju od analize globalne politike ekonomije i okolia, preko
nacionalnih sistema regulacije i upravljanja, do urbanog i regionalnog razvoja, lokalnog
ekonomskog i urbanog planiranja i upravljanja izvorima.
urnal ukljuuje i kritiki pregled, dio koji ocjenjuje dostignua u istraivanjima gore
pomenutih podruja. Namjenjen je urbanim i regionalnim planerima, drutvenim i fizikim
geografima i planerima okolia.
To je urnal za brzu publikaciju istraivakih rezultata i kritikih pogleda u fizikim,
drutvenim i regionalnim geonaukama. Izlazi od 1970. godine, tromjeseno, na engleskom.

 Geografski anali, Serija A, Fizika geografija. Geografiska annaler, Series A, Phisical

Geography, Svenska Sllskapet for Antropologi och Geografi, Almqvist Wiksell Periodical
Co., Box 62, S-10120 Stockholm, Sweden.
Vodei meunarodni nauni urnal u fizikoj geografiji. Naroito je vaan u geomorfologiji,
glaciologiji, klimatologiji i u arktikim studijama. Autori su iz mnogih zemalja. Izlazi od 1963.
godine, tromjeseno, na engleskom jeziku.

Geografski anali, Serija B, Drutvena geografija . Geografiska annaler, Series B,

Human Geography, Svenska Sllskapet for Antropologi och Geografi, Almqvist Wiksell
Periodical Co., Box 62, S-10120 Stockholm, Sweden.
Meunarodni nauni urnal sa irokom lepezom lanaka, iz humane, ekonomske, socijalne,
kulturne i historijske geografije. Objavljuje lanke velikog broja autora iz raznih zemalja.
Izlazi od 1963. godine, tromjeseno, na engleskom jeziku.

Geografski asopisi u susjednim zemljama, iroj regiji i BiH

Italijanski geografski pregled. Rivista geografica Italiana (Italija)

Geografska akta Segedinskog univerziteta. Acta Geographica Szegendiensis (Maarska)
Geografija Potamija. Geographica Timisiensis (Rumunija)
Geografski problemi. Problemi na geografijata (Bugarska)
Vijesnik Austrijskog geografskog drutva. Osterreichsche Geographische Gesellschaft
Mitteilungen (Austrija)

Geographica Panonnica. Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet,

Institut za geografiju, Novi Sad.

Glasnik srpskog geografskog drutva. Srpsko geografsko drutvo, Beograd.

Acta Geographica Croatica. Glasilo geografskog odjela Prirodoslovno-matematskog
fakulteta Sveuilita u Zagrebu, Zagreb.

Acta Geographica Slovenica. Geografski zbornik, Znanstvenoraziskovalni center

Slovenske Akademije Znanosti in Umetnosti, Geografski intitut Antona Melika,
Ljubljana

Nauni i struni geografski radovi se objavljuju i u:

Zborniku radova Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli,

Svezak Geografija,Tuzla.
Zborniku radova, Geografsko drutvo Hercegovine, Mostar.
Zborniku radova, Geografsko drutvo Federacije Bosne i Hercegovine, odsjek
za geografiju PMF-a Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo
Izdanjima Geografskog drutva Tuzlanskog kantona, Tuzla
Glasniku geografskog drutva Republike Srpske, Banja Luka.

Vodei geografski atlasi

Meu klasinim geografskim atlasima izdvajaju se tri, ali su sve popularniji elektronski atlasi i
vodii.

Tajmsovi atlasi svijeta razna izdanja.

Internet adresa: http://www.timesatlas.com/TimesAtlasRange/Pages/AtlasRange.aspx

Tajmsov atlas Svijeta. The Times atlas of the world. Times books in collaboration with John
Bartholomew and Son Limited, 8th edition, 1990, London, England.

Po mnogima najbolji atlas svijeta na engleskom jeziku. Osmo izdanje iz 1990. godine ima 227
strana, 123 mape u boji i detaljni indeks koji oznaava stranu i kordinate 210 hiljada mjesta.

Svijet. Die Erde. Meyers Weltatlas. Bibliographisches Institut, Mannheim, Deutschland. Internet
adresa:

http://www.weltbild.de/3/16375463-1/buch/meyers-weltatlas.html
Svijet. Die Erde. Adolf Hanle, ed., Meyers Grosskarten edition. Bibliographisches Institut, 1978.
Mannheim, Deutschland.
Objavljen je povodom 150-te godinjice Bibliografskog instituta. Atlas se sastoji iz dva dijela:
atlasa sa 87 karata i prateeg imenika mjesta sa 178 hiljada imena.

Fiziko-geografski atlas svijeta. Akademija nauka SSSR-a, 1964., Moskva, Rusija.

Bazira se na ueu skoro 200 sovjetskih kartografa i fizikih geografa. Najjasniji i najdetaljniji
fiziko-geografski atlas svijeta objavljen do 2000. godine.
Atlas se sastoji iz tri dijela: u prvom dijelu 70 karata je posvijeeno svijetu u cjelini, u drugom
dijelu sa po dvadesetak karata predstavljaju se pojedinani kontinenti, a posljednji dio sa vie od
60 karata posvijeen je Sovjetskom Savezu.

 Pedesetak posljednjih strana ini pojanjavajui tekst. Atlas je publikovan samo na ruskom
jeziku, iako se engleski prevod naslova i legendi moe nai u: Soviet Geography: Review and
Translation, v. 6., no. 5-6, May-June 1965, 403 p.

Encarta World Atlas. Microsoft. USA.

Elektronske enciklopedije su najatraktivniji anr multimedijalnog softvera. Najpoznatije su
Encyclopedia Britannica i Encarta Encyclopedia, a uporedo sa enciklopedijama u istim
izdavakim kuama rade se i sve kvalitetniji elektronski atlasi svijeta. Enkartin atlas svijeta
je najprodavaniji u svom anru. Odlikuje se detaljnim mapama sa preko milion obuhvaenih
naselja. Obuhvata zvune zapise domorodanih pjesama, fotografije pejzaa i grafike
prikaze statistikih podataka. Internet adresa je sljedea:http://www.britannica.com/
http://www.britannica.com/search?query=encarta+world+atlas
http://www.microsoft.com/uk/encarta/default.mspx

World Atlas 3D. Global Star Software, Canada.

Atlas je razvijen oslanjajui se na GIS i idealan je za prouavanje reljefa, klime i vegetacije.
Glavni adut atlasa su satelitski snimci povrine. Moe se dobiti video snimak bilo kog dijela
Zemljine povrine iz satelita koji se kree u proizvoljnom smjeru, prilagodljivom visinom i
brzinom, uz mogunost dodavanja i uklanjanja uobiajene oblanosti, vegetacije i naziva
objekata.

AutoRoute Expres. Microsoft. USA.

Ovaj kompjuterski turistiki vodi napravljen je na bazi Enkartinog atlasa i namijenjen je
motorizovanim tristima koji stvarno ili virtuelno putuju Evropom. Program izraunava
optimalne rute za putovanja izmeu bilo koja dva mjesta u Evropi sa par hiljada stanovnika.

 Moe se instalisati engleska, francuska ili njemaka verzija, a svaka od njih nudi i fraze
potrebne u svakodnevnim situacijama na 11 evropskih jezika.

Berlitz Executive Travel Guide. Allegro New Media.

Ovaj kompjuterski vodi kroz Evropu za poslovne ljude nudi vie od hiljadu slika, na desetine
video zapisa, 120 mapa, 24 prikaza najznaajnijih evropskih poslovnih centara.

Rad u bibliotekama
Pronalaenje i itanje literature najee je vezano za rad u bibliotekama, koje raspolau
raznovrsnim katalozima, popisima i indeksima. Biblioteki fondovi popisani su na katalokim
listiima veliine 7,5 x 12,5 cm na kojima se nalaze osnovni podaci o jednoj bibliografskoj
jedinici: odrednica, ISBN ili ISSN broj i signatura (slika).
Ovi listii se grupiu u razne kataloge koji su na raspolaganju korisnicima (u posljednje vrijeme
sve vei broj biblioteka uvodi elektronske kataloge gdje korisnik pretrauje podatke o novim
knjigama preko terminala) i od kojih zavisi i sadraj odrednice.
ISBN broj je oznaka meunarodnog sistema za standardno oznaavanje monografskih
publikacija (sa sjeditem u Berlinu), a ISSN broj je oznaka meunarodnog sistema za serijske
publikacije (sa sjeditem u Parizu).
U centralnom katalogu mogu se dobiti podaci o raspoloivim fondovima vie biblioteka. U veim
bibliotekama (narodnim, univerzitetskim, fakultetskim, institutskim i dr.) postoje i ostali katalozi
o bibliotekim fondovima (i to esto posebno za knjige a posebno za serijske publikacije).
Alfabetski katalog daje odgovor na pitanje koje sve publikacije ima biblioteka i daje pregled svih
djela jednog autora i svih izdanja jednog odreenog djela.

 Odrednica (rije ili rijei istaknute u gornjem dijelu katalokog listia) moe biti lino ime
(ukoliko je knjigu napisao jedan autor ili su autori najvie tri lica), naslov knjige (ukoliko je
knjiga anonimna ili su je napisala etiri ili vie autora), ime kolektiva (ukoliko je autor neko
kolektivno tijelo) ili geografsko ime (za slubene poblikacije politiko-teritorijalnih jedinica).

Slika: Kataloki listi sa elementima opisa knjiga

ODREDNICA

SIGNATURA

BIBLIOGRAFSKI OPIS

ISBN/ISSN BROJ

(Numeracija nije sastavni dio

katalokog listia obavezna
je u bibliografijama)

 Struni katalog sadri poredane jedinice prema naukama i naunim granama. Odrednica je
numeriki izraena klasifikaciona oznaka koja oznaava pripadnost dijela odreenoj grupi
prema sistemu Univerzalne decimalne klasifikacije (skraeno, UDK), po kome se svo ljudsko
znanje dijeli na deset osnovnih grupa:

0. Opte. Nauka i znanje. Organizacija. Informacije itd. (bibliografija, bibliotekarstvo,

enciklopedije, rijenici, institucije, rukopisi)
1. Filozofija. Psihologija.
2. Religija. Teologija.
3. Drutvene nauke, Zakoni. Uprava itd. (statistika, sociologija, politika, privreda, ekonomija,
pravo, vojne nauke, osiguranje, kolstvo, slobodno vrijeme, etnologija).
4. Nepopunjena grupa.
5. Matematika i prirodne nauke. (astronomija, fizika, hemija, fizika geografija, bioloke nauke)
6. Primjenjene nauke. Medicina. Tehnologija. (tehnologija, poljoprivreda i umarstvo,
organizacija, upravljanje i tehnika trgovine, industrije i saobraaja i industrija).
7. Umjetnost. Rekreacija. Razonoda. Sport. (arhitektura, urbanizam, fotografija, muzika,
pozorite, film i zabava).
8. Jezik. Lingvistika. Knjievnost.
9. Geografija. Biografija. Istorija. (arheologija, drutvena geografija).
Predmetni katalog je sastavljen alfabetskim ili azbukim redom prema rijeima koje
najadekvatnije izraavaju sadrinu djela predmet djela. Tako se formuliu predmetne
odrednice sa odgovarajuim pododrednicama, na primjer: Bosna i Hercegovina Geografija,
Bosna i Hercegovina Ekonomija... Turizam, Turistiko poslovanje...

 Na taj nain e se sva djela o jednom predmetu (to moe biti ime nekog grada, rijeke,
planine) nai na jednom mjestu.
Biblioteke su veoma stare ustanove u kojima mirno poiva sve ljudsko znanje. Postojale su,
kako neki tvrde, jo oko drugog milenijuma prije nae ere, a u Rimu ih je, u vrijeme cara
Hadrijana, u drugom vijeku, bilo dvadeset devet.
Biblioteka koja je dobro snabdjevena strunom i naunom literaturom, omoguava
istraivanje u svim naukama, a u pojedinima od njih ona je glavna laboratorija i radionica
istraivaa. Stoga mladi istraiva mora da naui da se slui sa bibliotekom i njenim
dragocjenim knjievnim fondom. Danas su u svijetu najvee sljedee biblioteke:

1. Bibliotheque national, Paris

2. Biblioteka akademije nauka. S. Petersburg
3. ocyapcea oeka, Mocka
4. ocyapcea ya oeka e .E. Cakoa- epa, S.
Petersburg
5. ocyapcea pecykacka oeka py, Tc
6. Harvard University Library, Cambridge, USA
7. cy Hayoj opa o oece ayka akae ayk,
Mocka
8. Library of Congress, Washington
9. New York Public Library, New York
10. National Library of Peking, Peking

 U naoj zemlji najvee biblioteke su:

Nacionalna i Univerziteska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo. Internet
adresa:
www.nub.ba
Narodna i Univerziteska biblioteka Republike Srpske, Banja Luka.
Narodna i Univerziteska biblioteka "Dervi Sui", Tuzla.

OBRADA I ANALIZA PODATAKA

U ovom dijelu ukazaemo na mogunosti tabelarnog i grafikog prikazivanja i analize
podataka, izravnjavanja podataka, na srednje vrijednosti, procentni i indeksni raun, kao i
na mogunost koritenja kompjutera u obradi podataka.

Tabelarna obrada i analiza podataka

Prvi korak u analizi gomile brojanih podataka je njihovo tabeliranje. Neobraeni,
"sirovi, podaci prikazuju se u tzv. obradnim tabelama, koje su osnova za dalju analizu, a
obraeni podaci prikazuju se u tzv. analitikim tabelama, koje esto na najbolji nain
predstavljaju rezultate analize.
Svaka tabela sadri niz polja svrstanih u kolone i redove. U prvoj koloni (pretkoloni),
tumai se znaenje brojeva koji se nalaze u redovima, a u prvom redu (zaglavlju), tumai se
znaenje brojeva koji se nalaze u pojedinim kolonoma.
U ostala polja unose se najee brojevi vremenske ili geografske ili neke druge strukture.
Oznaka za jedinicu mjere stavlja se obino iznad tabele na desnoj strani, a ako je rije o vie
raznih jedinica mjere tada za njihovo oznaavanje treba formirati posebnu kolonu ili red.
Iznad tabele navodi se broj tabele (ako ih ima vie) i naslov, koji ukazuje na njen sadraj, a
ispod tabele navodi se izvor podataka.

 U naoj literaturi cijeli brojevi od decimala odvajaju se zapetom ili zarezom (u engleskoj
literaturi koristi se taka).
Veliki brojevi bie itljiviji ako svake tri po tri cifre, idui od zapete nalijevo, odvojimo
takom ili belinom.
U etvorocifrenim oznakama godina cifre se, meutim, ne razdvajaju. Dakle, poluprenik
Zemlje iznosi:

ne 6,371,2 km

nego 6.371,2 km

ili 6 371,2 km

esto se deava da je neko od polja nemogue popuniti odgovarajuim podatkom, a kako

nijedno od polja u tabeli ne smije ostati prazno, u to polje treba upisati neki znak koji e
takav sluaj objasniti. U tu svrhu naa statistika koristi sljedee znake:

= nema pojave

...

= ne raspolae se podatkom

= podatak je manji od 0,5 date jedinice mjere

0,0

= podatak je manji od 0,05 date jedinice mjere

= prosjek

1)

= oznaka za napomenu u tabeli i/ili ispod tabele

()

= nepotpun, odnosno nedovoljno proveden podatak

= obuhvaeno podatkom u pravcu strelice

 Tabele prema sadrini mogu biti proste, sloene i kombinovane. Proste tabele sadre jedan niz
podataka iste serije. Tabela 1a je prosta tabela jer sadri samo jedan niz vremenski serija
podataka (niz podataka o temperaturama vode po mjesecima)
Tabela 1a. Srednje mjesene temperature vode na Dunavu kod Novog Sada
u periodu 1946-1955. godina (po T.L. Rakieviu)
Mjesec

u C

Temperatura vode

Januar

1,7

Februar

2,0

Mart

5,1

April

11,5

Maj

16,7

Juni

20,1

Juli

21,7

Avgust

22,1

Septembar

19,1

Oktobar

12,7

Novembar

7,3

Decembar

3,3

Izvor: Duan Duki, 1962, Opta hidrologija, strana 67, Nauna knjiga, Beograd.

11,9

 Sloene tabele sadre vie nizova podataka iste serije i nastaju spajanjem prostih tabela. Tabela
1b je sloena tabela jer sadri dva niza podataka vremenskih serija podataka (niz podataka o
temperaturama vode po mjesecima i niz podataka o temperaturama zraka po mjesecima)

Tabela 1b. Srednje mjesene temperature vode i zraka na Dunavu kod Novog Sada
u periodu 1946-1955. godina (po T.L. Rakieviu)
Mjesec

Temperatura vode

u C

Temperatura zraka

Januar

1,7

-0,1

Februar

2,0

1,3

Mart

5,1

6,3

April

11,5

12,0

Maj

16,7

16,7

Juni

20,1

20,5

Juli

21,7

23,0

Avgust

22,1

21,8

Septembar

19,1

18,2

Oktobar

12,7

12,9

Novembar

7,3

7,9

Decembar

3,3

1,0

11,9

11,8

Izvor: Duan Duki, 1962, Opta hidrologija, strana 67, Nauna knjiga, Beograd.

 Kombinovane tabele sadre ukrtene nazive podataka vie serija. Tabela 1c je kombinovana tabela jer
sadri ukrtena dva niza podataka vremenskih serija (niz podataka o temperaturama vode po mjesecima i
niz podataka o temperaturama zraka po mjesecima) i dva niza podataka geografskih serija (niz podataka o
temperaturama vode na nekim rijekama i niz podataka o temperaturama zraka na nekim rijekama).

Tabela 1c. Srednje mjesene temperature vode i zraka na nekim rijekama

u periodu 1946-1955. godina (po T.L. Rakieviu)
Mjesec

Dunav kod Novod Sada

Drava kod Osijek

u C

Sava kod Beograda

voda

zrak

voda

zrak

voda

zrak

Januar

1,7

-0,1

1,8

-0,8

2,9

-0,2

Februar

2,0

1,3

2,2

0,8

3,2

1,0

Mart

5,1

6,3

5,9

5,8

6,7

6,2

April

11,5

12,0

12,2

11,5

11,9

12,0

Maj

16,7

16,7

16,3

16,2

17,4

16,8

Juni

20,1

20,5

19,5

19,9

21,5

20,4

Juli

21,7

23,0

21,1

22,2

23,4

22,7

Avgust

22,1

21,8

21,5

20,7

24,1

21,3

Septembar

19,1

18,2

18,4

16,9

20,8

17,8

Oktobar

12,7

12,9

12,5

11,5

13,8

12,7

Novembar

7,3

7,9

7,1

7,1

8,4

8,0

Decembar

3,3

1,0

3,5

0,4

4,4

1,1

11,9

11,8

11,8

11,0

13,1

11,6

Izvor: Duan Duki, 1962, Opta hidrologija, strana 67, Nauna knjiga, Beograd.

 Tekstualni komentar ne smije da se svede na ponavljanje podataka iz tabele, nego je njime

potrebno saoptiti rezultat tabelarne analize (koji ukazuje i na svrsishodnost ukljuivanja
odreene tabele u raspravu). Zavisno od tabele kojom raspolaemo ili koju smo odluili da
prikaemo, to mogu biti sljedei tekstovi:
Na osnovu podataka u tabeli 1a, vidimo da se minimum srednje mjesene temperature vode na
Dunavu kod Novog Sada, u periodu 1946-1955, javlja u januaru, a maksimum u avgustu, kao i
da razlika u temperaturama vode najhladnijeg i najtoplijeg mjeseca iznosi preko 20C.
Na osnovu podataka u tabeli 1b, vidimo da je minimalna srednja mjesena temperatura vode
na Dunavu kod Novog Sada, u periodu 1946-1955, u istom mjesecu kada je i minimalna
temperatura zraka, do se maksimalna srednja mjesena temperatura vode pojavljuje mjesec
dana poslije najvie srednje mjesene temperature zraka. Razlika izmeu najhladnijeg i
najtoplijeg mjeseca u temperaturi vode iznosi 20,4 C, a u temperaturi zraka, 23,1 C, tj.
temperature zraka pokazuju za 2,7 C vea kolebanja od temperature vode.
Na osnovu podataka u tabeli 1c, moemo zakljuiti da se minimalna srednja mjesena
temperatura rijene vode javlja u istom mjesecu kada i minimalna temperatura zraka, dok se
maksimalna srednja mjesena temperatura vode javlja mjesec dana poslije najviih srednje
mjesenih temperatura zraka.
Najvee oscilacije temperature vode javljaju se na Savi kod Beograda, a temperature zraka, na
Dunavu kod Novog Sada.
Zanimljivo, i pored najveih oscilacija prosjek pomenutih temperatura je, takoe, najvei u
pomenutim mjestima. Dok su na Dunavu kod Novog Sada prosjene temperature vode i zraka
ujednaene, na Savi kod Beograda prosjena temperatura vode osjetno je vea od prosjene
temperature zraka.

Grafika obrada i analiza podataka

Grafika obrada i analiza podataka podrazumijeva izradu samostalnih grafikona
(dijagrama) ili kombinacija sa geografskim kartama (kartodijagrama).
Dijagrami prikazuju raznovrsne serije podataka u vidu geometrijskih oblika: stigmogrami
prikazuju podatke u vidu taaka, linijski dijagrami (poligoni frekvencija) u vidu linija,
povrinski dijagrami (histogrami) pomou povrina, prostorni dijagrami (stereogrami,
nazivaju se jo i blokdijagrami) prikazuju podatke u tri ili vie dimenzija, a takoe se mogu
koristiti i slike ili simboline figure.
Linijski grafikoni se koriste da ukau na trendove. Dobar linijski dijagram treba da sadri
samo par rijei objanjenja (zajedno sa naslovima i legendom) i da bude lahko razumljiv.
Grafikoni sa stubiima ili gredicama koriste se za prikazivanje intenziteta pojava. Razliite
rafure i boje treba da odmah ukau na povezanost ili odsustvo povezanosti meu pojavama.

Kruni grafikoni koriste se za prikazivanje brojeva strukture, relativnih dijelova neke

cjeline.

ematske crtee treba koristiti umjereno, ali kada ih upotrijebimo linije moraju biti
naglaene da bi se odmah vidjela vanost pojave.
U zavisnosti od vrste podataka razlikujemo grafiko prikazivanje vremenskih serija,
atributivnih serija i geografskih serija podataka.

 Vremenske serije podataka prikazuju se u okviru prvog i drugog kvadranta koordinatnog

sistema i to tako da se na apscisu nanosi vrijeme a na ordinatu frekvencije. Zbog toga to su
najprecizniji najee se koriste dijagrami sa linijama: polarni i linijski (sa aritmetikom ili
logaritamskom skalom), koriste se takoe i kvadrati, gredice i stubii.
U analizi vremenskih serija primjenjuju se veoma razvijeni statistiki postupci. Za potrebe
njihovog grafikog predstavljanja i analize esto je potrebno izravnati podatke, a za to su
dovoljne elementarne tehnike pokretnih aritmetikih sredina i pokretnih medijana od tri
lana.
Izravnavanje serije podataka prije svega otklanja prevelike kratkotrajne oscilacije i
omoguuje bolji uvid u generalni tok neke pojave.
Pokretne aritmetike sredine. Ako imamo neku seriju sa vrijednostima koje veoma variraju
potrebno je grafikon uiniti jasnijim. Tada se susjedne vrijednosti uprosjeuju, na primjer,
trogodinjim prosjecima (Yi) tj. izraunavaju se iz trolanih grupa iji se zbir dijeli sa 3, s tim
da se u sledeem proraunu x odbacuje a u zbir dolazi x4, to se na isti nain dalje ponavlja,
dakle:

 Prvi rezultat se pozicionira naspram srednje varijable u grupi , ovdje naspram druge. Pokretne
aritmetike sredine mogu se izraunavati i za vei broj lanova, ali se tada serija sve vie
skrauje, jer se sve vie poetnih i zavrnih lanova gubi.
Pokretne medijane od tri lana. Uzmimo, za primjer, niz brojeva iz druge kolone tabele 2.
Vidimo da ovaj niz polahko raste, ali da ga ozbiljno remeti broj 244. Ovaj broj je moda realan i
veoma vaan a moda i nije. Mi emo sluaj sa ovim brojem komentarisati i objasniti u tekstu
ali da bismo ukazali na dugoronu tendenciju nije dovoljno da koristimo pokretne aritmetike
sredine, jer bismo imali jo uvijek velike oscilacije, nego je potrebno primijeniti metod koji e
ovaj, pojedinaan, sluaj potpuno eliminisati.
To se postie primjenom izravnjavanja pokretnim medijanama. Kao i kod pokretnih
aritmetikih sredina i ovdje se uzimaju grupe brojeva (najee tri) koje se pomjeraju za po
jedan broj i iz svake od njih uzima se medijana (srednji broj u nizu od tri broja poredana po
veliini). Izravnjavanje na ovaj nain moe se ponavljati sve dok ima brojeva koji se ponovnim
izravnjavanjem mijenjaju, s tim to se u svakom prolazu gubi po dva lana niza, prvi i
posljednji.
Nije uobiajeno da se u radu uporedo koriste i tabele i grafikoni izraeni na osnovu istih
brojeva. Ovog puta napravljen je izuzetak da bi se vidjelo sljedee:
U nedoumici li koristiti tabelu ili grafikon prevagnulo je opredjeljenje za grafikon, jer
egzaktnost tabele nije, ovom prilikom najvanija, nego je to potreba da se oiglednije ukae na
dugoronu razvojnu tendenciju;
U tabeli 2 uoljiv je jedino rekord iz 1992. godine, ali podaci o njemu nisu pouzdani. Ovaj
upadljivi ekstrem koji umanjuje preglednost grafikona ne otklanja ni izravnjavanje podataka
pokretnim aritmetikim sredinama od tri lana.

Tabela 2: Maksimalna teina soma ulovljenog na buku u erdapskom jezeru tokom

posljednjih 20 godina XX vijeka
u kg
Godine
"Originalni" podaci
Izravnjato aritmetikim
Izravnjato pokretnim
sredinama
medijanama
1981.
1982.
1983.
1984.
1985.
1986.
1987.
1988.
1989.
1990.
1991.
1992.
1993.
1994.
1995.
1996.
1997.
1998.
1999.

4
4
7
4
7
10
4
10
13
7
10
244
7
7
10
19
10
13
19

...
5
5
6
7
7
8
9
10
10
87
87
86
8
12
13
14
14
16

...
4
4
7
7
7
10
10
10
10
10
10
10
7
10
10
13
13
16

 Ekstremna vrijednost je manja (87 kg) ali se ona sada vidi tokom tri godine. U sluaju
petogodinjih pokretnih aritmetikih sredina ekstrem bi bio jo manji (55 kg) ali bi bio vidljiv
ak pet godina, a ak za etiri godine ne bismo imali podatke (dvije prve i dvije posljednje).

Grafikon 1a: Maksimalna teina soma ulovljenog na buku u erdapskom jezeru

tokom posljednjih 20 godina XX vijeka
u kg

 U periodu odravanja poznate turistike manifestacije "Lov soma na buku koja se svake
godine odrava u Donjem Milanovcu (Republika Srbija) poveavala se i teina soma
rekordera (grafikon 1b).

Vjerovatni uyrok tome je poboljana oprema, usavrena vjetina i, svakako, vei broj
takmiara koji je rastao istim tempom.

ak, za 1992. godinu postoji podatak o ulovu rekordera tekog fantastinih 244 kg.
Posljednji podatak nije provjeren pa ga treba shvatiti ili kao propagandu organizatora ili
kao jo jednu "ribolovaku priu". U svakom sluaju, ovaj podatak golica matu i izaziva
potencijalne takmiare i posjetioce ove manifestacije.
Grafikon 1b: Maksimalna teina soma ulovljenog na buku u erdapskom jezeru
tokom posljednjih 20 godina XX vijeka, izravnjato pokretnim medijanama u kg

 Prikazivanje serije podataka sa atributivnim obiljejima moe biti potpuno slobodno ili u
okviru prvog kvadranta pravouglog koordinatnog sistema. Koriste se obino povrinski
dijagrami: kvadrati, gredice, stubii i krugovi (jedan % odgovara isjeku od 3 36 ili 3,6, s
obzirom da je obim kruga 360), ali i slike ili figure (za ilustraciju obima stambene izgradnje,
na primjer, koriste se kue koje se poveavaju proporcionalno poveanju obima izgradnje).

Grafikon: Povrine pod umama u opinama Tuzlanskog kantona

Tabela: Komparativni pregled GDP per capita u kantonima

Federacije BiH, u 2007. (Federacija BiH=100%)

Geografske serije prikazuju se u okviru geografskih karata prostora na koji se podaci odnose.
Treba napomenuti da se u kombinaciji sa klasinim skalama koje ukazuju na intenzitet pojave u
regionu (sjenenje, rafiranje, bojenje) mogu koristiti sve vrste dijagrama, tj. sa kartogramima
mogu se koristiti i kartodijagrami.

 Na grafikonu upadljiv je nesklad izmeu broja stanovnika i ostvarenog dohotka svjetskih

makroregiona. Najuoljiviji je sluaj Azije u kojoj ivi osjetna veina svjetskog stanovnitva,
a koja raspolae sa manje od desetine svjetskog dohotka. Druga krajnost su Evropa (bez
zemalja biveg SSSR-a) i Sjeverna Amerika u kojima zajedno ivi oko 15% svjetskog
stanovnitva, a koje raspolae sa ak 61% svjetskog dohotka.
Grafikon: Stanovnitvo (lijevi stubac) i dohodak (desni stubac) u odnosu na ukupno
stanovnitvo svijeta i svjetski dohodak

OPTE MJERE
Geografija i turizam imaju naglaenu kvantitativnu komponentu, jer obuhvataju
prouavanje masovnih pojava iji pokazatelji mogu biti apsolutni i relativni.
Apsolutne mjere obiljeavaju se velikim slovima, i to najee poetnim slovom latinskog
naziva pojave (ili naziva koji svoj korijen ima u latinskom jeziku). Relativne mjere
obiljeavaju se malim slovima, najee od korespondentnih oznaka za apsolutne mjere, a u
formulama se esto upotrebljava oznaka za mnoenje konstantom "k" (kako bi se odreena
mjera uinila razumljivijom), kao i oznaka zbira ".
Apsolutne mjere su brojani podaci o masovnim pojavama koji ukazuju na nivo pojave, pa i
na njenu tendenciju. U prouavanju najvie se koriste, i kasnije preraunavaju i analiziraju,
sljedei podaci:

Vodostaj
Proticaj
Temperatura
Natalitet, broj ivoroenih:
Mortalitet, broj umrlih:
Prirodni prirataj:
Imigracije, doseljavanja
Emigracije, odseljavanja

H (cm)
Q m/sec
T (C)
N
M
J=N-M
I
E

 Migracioni saldo:
Ukupan rast:
Populacija, broj stanovnika:

S= I-E
R=J+S
P

Relativne mjere ukazuju na uzajamne odnose meusobno bliskih pojava. Relativne mjere
pokazuju veliinske odnose izmeu podskupova ili izmeu podskupova i skupova.
Uestalost nekog dogaaja mogue je mjeriti na razne naine. U zavisnosti od referentnog
perioda, od vrste skupova i od tipa pojava koje se mjere javljaju se i razliite mjere, kao to
su koeficijenti, proporcije, procenti, stope i vjerovatnoe.
Koeficijent je broj koji pokazuje relativnu veliinu dva broja. Koeficijent gustine
stanovnitva (kg), pokazuje odnos izmeu broja stanovnika ( P ) i teritorije na kojoj to
stanovnitvo ivi (T izraeno u km):

Koeficijent maskuliniteta (km) ukazuje na broj mukaraca

u u odnosu na broj ena

 Proporcija je vrsta koeficijenta u kojoj imenilac ukljuuje i iznos brojioca. Proporcija

ivoroene enske djece
predstavlja odnos izmeu apsolutnog broja ivoroene enske
djece
i i ukupnog broja ivoroene djece ( N ), a proporcija ivoroene muke djece
je odnos izmeu apsolutnog broja ivoroene muke djece
i ukupnog broja ivoroene
djece ( N ).
Ove dvije proporcije esto se koriste u analizi stanovnitva. U nedostatku egzaktnih podataka
uzima se planetarna pravilnost po kojoj se na 100 enske djece raa oko 105 muke djece.
Planetarne proporcije su, dakle, sljedee:

Procenat je vrsta proporcije koja se mnoi konstantom sto. On pokazuje koliko jedinica jedne
veliine dolazi na sto jedinica druge veliine. Procenat ena u nekoj populaciji ( p ) pokazuje
broj ena
na svakih stotinu stanovnika neke populacije ( P ):

Vidimo da se u procentnom raunu javljaju etiri veliine: procenat ( p ili % ili ), broj 100
kao stalna veliina, glavnica ( G ) koja predstavlja cjelinu od koje se rauna procenat i prinos
( P ) koji predstavlja dio cjeline.

 Na osnovu jednakosti:

moe se izraunati svaka veliina kada su ostale date.

Stopa je broj koji pokazuje uestalost nekog dogaaja u datom intervalu vremena.
Naprimjer, stopa nataliteta u 2000. godini
je broj ivoroenih u 2000. godini
u odnosu na 1000 stanovnika sredinom 2000. godine

Stopa prirodnog prirataja ( j ) predstavlja predstavlja razliku izmeu stope nataliteta ( n ) i

stope mortaliteta ( m ):

 Vjerovatnoa je slina stopi, uz jednu vanu razliku: imenilac ukljuuje sve osobe u datoj
populaciji na poetku perioda posmatranja. Tako, ako u populaciji od hiljadu ljudi njih
deset umre tokom godine, mi kaemo da je vjerovatnoa umiranja tokom godine u toj
grupi:

Zapaamo da je to razliito od stope smrtnosti u istom periodu, koja bi iznosila (ukoliko su

umiranja ravnomjerno rasporeena tokom godine i k=1):

Ako bi populaciju karakteriziralo samo umiranje (bez raanja i seoba) vjerovatnoa

umiranja bi uvjek bila manja nego odgovarajua stopa smtrnosti, jer je brojilac isti a
imenilac vei.
Individualni indeksi vremenskih serija mogu biti bazni i lanani. Bazni indeksi ili indeksi
sa stalnom bazom
pokazuje relativnu veliinu pojave u pojedinim periodima
u odnosu na izabrani bazni period
i mnoe sa 100 da bi se dobili procenti (tabela 3)

Tabela 3: Bazni indeksi proizvodnje penice u Jugoslaviji

Lanani ili verini indeksi

pokazuju relativnu veliinu pojave u naredbim periodima
u odnosu na neposredno prethodne periode
i takoe se esto mnoe sa 100.
(tabela 4)

Tabela 4: Lanani indeksi proizvodnje penice u Jugoslaviji

AUTOMATSKA OBRADA PODATAKA

Geografija je nauka koja koristi savremene mogunosti kompjutera za obradu podataka.
Herman Hollerith izumio je sistem buenih kartica, koje su zatim sortirane i tabelirane,
prvenstveno za populacionu statistiku.
Sistem buenih kartica prvi put je iroko korien za obradu popisa stanovnitva SAD-a
1890. godine. Prvi programi pisani su za mainframe raunare, a danas se sve ee postojei
programi prilagoavaju ili se novi programi piu za korienje na mikroraunarima.

Programi ope namjene

U geografiji veliku primjenu imaju i opi tzv. spreadsheet programi. To su programi za
unoenje, unakrsno izraunavanje, tabeliranje, grafiko predstavljanje i uvanje podataka.

Geografski informacioni sistem (GIS)

Geografski informacioni sistem moe se shvatiti kao racionalno organizovani skup
raunarskog hardvera, softvere, geografskih podataka i korisnika koji je projektovan tako
da omoguava efikasno prikupljanje, uvanje, sreivanje, manipulisanje, analizu i prostorno
prikazivanje geografskih i svih drugih informacija koje su od interesa za korisnika.

 Razvoj i primjena raunara u oblasti geonauka i sve savreniji kompjuterski programi

rezultirali sustvaranjem jednog monog integralnog kompjuterskog programa: Geografskog
informacionog sistema (GIS-a), a koji predstavlja i odluan podsticaj za dalji razvoj integralne
nauke o Zemlji, geografije.
GIS je, dakle i nova tehnologija obrade prostornih podataka i nova metodologija na ijoj e se
osnovi razvijati geografija u budunosti. Geografi koji su glavni deskriptori zemlje,
stanovnitva i ljudskih djelatnosti, dobijaju GIS-om novu ulogu.
Oni postaju vodei sistem; analitiari najobimnijeg i najsloenijeg sistema: geografskog sistema,
jer "... GIS obezbjeuje alat za upravljanje zemljinim prostorom, privredom stanovnitvom,
resursima, i potencijalima prostora i geografske sredine... (slika 1).
GIS ima mnogostruku primjenu u raznim oblastima, jer zadovoljava potrebe mnogobrojnih
korisnika za specifinim informacijama. Neki od najvanijih korisnika su uslune kompanije,
saobraaj, poljoprivreda i umarstvo.
Uslunim kompanijama kao to su gasne, telefonske, vodovodne, kanalizacione, kablovske TV
kompanije GIS omoguuje efikasnije praenje svojih aktivnosti i angaovanosti zaposlenog
osoblja, obavjetavanje korisnika o tekuim i dugoronim poslovima i odravanje baze
podataka o tome gdje je ta.
Saobraaj. Ministarstvu saobraaja potrebni su podaci o naplativosti na dravnim
autoputevima, vozau na putu neophodni su podaci o lokaciji mjesta i putevima,
specijalizovanim kompanijama, kao to je Federal Express, neophodno je da znaju gdje su im
poiljke i kako da planiraju najefikasnije rute. Dispeerima autobusa potrebna je informacija o
optimalnom rasporedu stanica. Centralama transportnih kompanija neophodno je da u svakom
momentu znaju gdje su im vozila.

 Poljoprivreda sve vie koristi detaljne mape i fotose u planiranju sjetve, u optimalnom
korienju ubriva, kao i u analizi etve. Ova tehnika poznata je kao precizna poljoprivreda.
umarstvo koristi GIS za informacije za svestrano upravljanje umama, za evidenciju o
rasporedu umskih sortimenata, za planiranje proredne sjee ume, za planiranje rasporeda
umskih prosjeka i rekreacije...
Svaki GIS projekat moe imati sljedee faze:
Definisanje problema,
Kompletiranje softvera (i hardvera),
Prikupljanje podataka,
Proces analize,
Interpretacija i predstavljanje rezultata.

Slika 1: Struktura GIS-a

STILSKA OBRADA TEKSTA

Tokom vremena prihvaen je niz konvencija koje treba slediti prilikom pisanja naunih i strunih
radova.
Te konvencije mogu varirati od jedne do druge discipline, od jednog do drugog asopisa ili od
jednog do drugog profesora.
Ipak, vano je nauiti ta je to prihvatljivo a ta nije u pisanju rada. Prirunici, kao ikaki
prirunik za stil (The Chicago Manual of Style), ukazuju na najprihvatljivije konvencije u
mnotvu raznih stilova.
ikaki prirunik je na zapadu jo od 1906. godine postao standardno uputstvo za pisce,
urednike, lektore, korektore i izdavae.
Sa preciznim uputstvima o koritenju literature, stranih jezika, indeksa, izgleda i tipografije, ovaj
prirunik je pouzdani oslonac u svijetu haotinih izbora i varijacija.
Pomenuti prirunik je 1891. godine imao samo jedan list osnovnih uputstava koje je napisao prvi
lektor tamparije ikakog univerziteta, dok je 1993. godine etrnaesto izdanje prirunika
brojalo 921 stranicu, ak 200 stranica vie od prethodnog izdanja iz 1982. godine.
Najnovije izdanje prirunika je osnova i za uputstva o hipertekst stilu koja se ve objavljuju.
Kada je kandidat pregledao potrebnu literaturu, kada je proveo potrebno vrijeme na terenu i
sakupio dovoljno naunog materijala i kada je pregledao sve karte, onda pristupa literarnom
oformljenju rada.

 To je ve poseban posao koji zahtjeva ne samo geografsko znanje nego i spisateljsku rutinu i
vjetinu da se sav prikupljeni materijal to ljepe i to skladnije stavi na hartiju.
Autor sada izlazi iz svog zatvorenog linog kruga, u kojem se neprekidno kretao dok nije
sakupio materijal, i misli na itaoca, na onoga za koga pie.
Poznato je da nijedan ovjek nije stekao stil sa uenjem pisanja malih i velikih slova. Stil se
stie praksom, iskustvom, naitanou i ponajprije, vjebanjem. Da bi svoja djela dotjerali
stilski do vrhunca, neki pisci su ih dotjerivali, skraivali i prepisivali po est, sedam i vie
puta.
Prilikom pisanja treba saimati to se vie moe. Prilikom ponovnog pregleda tog saetog
materijala treba ponovo odstraniti sve to je suvino i sumljivo.
Darvin je smatrao da je najbolji nain da se neko djelo pobolja, da se ono skrati. Tako je on
uspio da svoju teoriju o evoluciji iznese na etiri stranice. Ajntajn je svoju teoriju
relativiteta prikazao na dvije stranice.
Stil e biti jasniji ako se materija u radu izloi jednostavnim, pravilno konstruisanim
reenicama, poznatim i tanim rijeima, bez strancizama, ponavljanja istih izraza, i
nespretnih obrta u reenici.
Treba izbjegavati suvie opirne i iskiene izraze i fraze jer time se oteava razumijevanje
misli i rad gubi svoju naunost.
I najnaunije teme mogu se saoptiti jednostavnim, ali i lijepim stilom i jezikom.

 Odgovor na pitanje kako treba pisati zavisi od samih autora. Neki dobro razmisle o onome o emu e da
pisati, pa kada cijela stvar sasvim "sazri, onda je tek paljivo stavljaju na hartiju. Drugi opet piu odmah,
slobodno, onako kako im nadiru ideje i misli. Kod prvih se rad due "kuha, a kod drugih rad se deponuje
na hartiju, pa se kasnije dotjeruje, brie i skrauje.
Prije pisanja rada najbolje je napraviti grubi plan, zatim taj plan dalje razraivati, pa napraviti detaljniji i
jo detaljniji plan i sve tako dok se itav rad ne razbije na najmanje cjeline.
Bolje je utroiti nekoliko dana na detaljisanje plana pisanja jer se nakon toga moe pisati ma gdje i u ma
kojem vremenu.

Dijelovi rada
Diplomski (zavrni) radovi imaju sljedee dijelove:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Ime i prezime autora

Naslov rada i pojedinih njegovih dijelova
Predgovor
Sadraj rada
Uvod
Raspravu
Zakljuak

8. Pozive na literaturu: parafraze i citate

9. Spisak literature
10. Kljune rijei
11. Saetak
Neki diplomski (zavrni) radovi, a pogotovo ostali struni i nauni radovi imaju ili mogu
imati i sljedee dijelove:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Fusnote i endnote
Pogovor
Priloge i dodatke
Registar pojmova
Registar ilustrovnog materijala
Biografiju autora
Druge dodatke.

Ime i prezime autora

Ime i prezime autora uvjek treba navoditi u prvom padeu. Ukoliko autor zna da ima vie
lica sa istim ili slinim imenom i prezimenom, i da to moe izazvati zabunu, treba da, izmeu
svog imena i prezimena, unese i oevo ili majino ime ili poetno slovo tog imena.

Naslovi rada
Naslov rada mora da odgovara sadrini rada, tako da se ve na osnovu njega zna o emu se u
radu raspravlja. Ovaj zahtjev je oduvjek postojao, a danas je on jo izriitiji jer
kompjuterski sistemi pretraivanja literature nalau da naslov sadri veinu kljunih rijei.
Treba izbjegavati besadrajne naslove, na primjer: Prilog raspravi o nekim problemima
rijene erozije, kao i samohvalisave naslove, na primjer: Moj nain mjerenja dubine Spree.
Naslov treba da bude kratak, a ako se ve mora koristiti dugaak naslov, onda je potrebno
glavnu misao istai krupnim slovima, a ispod toga ostali dio naslova ispisati sitnijim slovima,
na primjer: POSLIJERATNO NASELJAVANJE SARAJEVSKOG KANTONA, od 1996. do
2012. godine.
Struktura naslova pojedinih dijelova rada je vana za razumijevanje i praenje teksta.
Hijerarhija naslova istie se veliinom i oblikom slova, kai i poloajem u tekstu. Ovaj rad
ima pet tipova naslova:

NASLOV 1 ima 24 take, sva velika i masna slova. Njime je oznaen samo naslov rada.
NASLOV 2

ima 20 taaka, sva velika i masna slova, centriran je na posebnoj stranici.

Njime su oznaeni najvaniji odjeljci rada.

NASLOV 3 ima 16 taaka, sva velika i normalna slova, centriran je u tekstu (bez nunog
odvajanja na sljedeu stranu) i odvojen sa po pet razmaka gore i dole.

 Naslov 4 ima 12 taaka, mala i masna slova, centriran je u tekstu i odvojen sa po tri razmaka
gore i dole.
Naslov 5 ima 12 taaka, mala i normalna slova, centriran je u tekstu i odvojen sa po tri
razmaka gore i dole.
Kljune rijei u pojedinim pasusima predoene su masnim slovima, a to se moe postii i
kosim slovima (italikom), podvlaenjem rijei ili razmaknutim pisanjem slova dotine rijei
(spacioniranjem). Obimniji radovi mogu imati i sloeniju hijerarhiju naslova, a est je sluaj
da se tada koriste i brojevi uz naslove.

Predgovor
Predgovor je krai dio rada u kojem se iznose autorovi motivi za izbor teme i izraava
zahvalnost svima onima koji su autoru pomogli tokom rada na temi.
U zapadnoj literaturi ovaj dio je mnogo ei i dui. Naime, zahvalnost se izraava mnogima,
mentoru, lanovima komisije, lektoru, roditeljima, roacima, prijateljima... Navodi se po
desetak petnaest imena i zahvaljuje svima za razne vrste pomoi i usluga koje su oni uinili
kandidatu tokom njegovog ivota, a ne samo rada na temi.
Diplomski odnosno zavrni rad je jedan od najveih uspjeha u kandidatovom ivotu i lijepo i
kulturno je kada se on tada sjeti svih onih njemu milih i dragih, koji su ga na neki nain
zaduili.

Sadraj rada
Sadraj rada je spisak tema koje se u radu obrauju. Sadraj se danas obino daje na poetku
rada, iza predgovora.

Uvod
Uvod sadri objanjenje predmeta, zadatka i znaaja teme. Ovdje se izlae i osnovna teza rada i
pominju metodi koji se u radu koriste i detaljno razrauju.

Rasprava
Rasprava je glavni dio svakog naunog ili strunog rada. Rasprava esto poinje sa kritikim
osvrtom na radove koji su u najuoj vezi sa naom temom. Ovim osvrtom prikazuje se razvoj
misli o naem problemu i uspostavlja spona sa sopstvenim nalazima.
U sopstvenom dijelu rasprave autor iznosi svoju prikupljenu i obraenu dokumentaciju, kojom
obrazlae i dokazuje polaznu tezu ili teze.
Struktura naunih ili strunih radova je manje ili vie slina, ali svaki od njih sadri najvaniji
dio, raspravu. U strukturi rasprave nema mjesta nikakvom ematizmu, ona mora biti strogo
podreena karakteru teme.
Gruba je greka ako se u svakom radu, bez obzira na specifinost teme, pojavljuju ravnomjerno
zastupljena poglavlja posvjeena svim geografskim i pomonim disciplinama.

 O onome to nema veze sa temom ne treba ni govoriti. O onome to ima ograniene veze sa
temom treba ogranieno i govoriti. O onome to je odreujue i najbitnije u vezi sa temom
treba detaljno govoriti.
U svakom geografskom radu potrebno je imati u vidu kompleksnost geografske nauke i
nuno, najoptiju strukturu geografske rasprave, koja treba da obuhvati i prirodne i
drutvene elemente pojave koja se prouava.
Tokom rada ova struktura se mijenja jer istraiva uvia da neki dijelovi imaju manji znaaj
pa im je i prostor u studiji potrebno smanjiti, da su neki od elemenata potpuno irelevantni za
posmatrani problem pa ih je potrebno ak izbaciti iz rasprave, a da pak neki elementi imaju
odluujui znaaj te ih je potrebno detaljno analizirati i jo detaljnije struktuirati.
Dakle, polazna skica strukture rasprave moe imati izgled kao kod radova koji se bavi opim,
regionalno-geografskim prikazima, ali se ona, tokom rada, osetno mijenja, jer se neki dijelovi
rasprave skrauju, pa i izostavljaju, a neki se pak dijelovi osjetno proiruju:

GEOGRAFSKI POLOAJ
FIZIKO-GEOGRAFSKI ELEMENTI
Geoloke prilike
Reljef
Inundaciona ravan
Aluvijalna terasa
Lesna terasa
Lesna zaravan

Klima
Temperatura
Vjetrovi
Vlanost zraka i oblanost neba
Padavine
Vode
Podzemne vode
Povrinske vode
Biljni i ivotinjski svijet
Pedoloki sastav zemljita
DRUTVENO-GEOGRAFSKI ELEMENTI
Stanovnitvo
Prirodni prirataj stanovnitva
Migracije stanovnitva
Strukture stanovnitva
Privreda
Primarne djelatnosti
Sekundarne djelatnosti
Tercijarne djelatnosti
Naselja
Nastanak naselja
Funkcije naselja

 Morfologija naselja
Komunalni problemi
Ako je tema iz fizike geografije, recimo studija nastanka i razvitka doline nekog potoka ili
rjeice, u rad treba da uu samo oni elementi drutvene geografije koji imaju uticaj na
fiziko-geografske procese: to su antropogeni faktori kao to su izgradnja naselja,
komunikacija, nasipa i drugih infrastrukturnih objekata, upotreba zemljita (oranice na
velikim nagibima ubrzavaju erozivne procese s jedne strane i nasipanje sa druge strane),
unitavanje i podizanje uma, razoravanje ledina na nagnutim terenima i sl. Sve se to mora
dovesti u direktnu vezu sa predmetom prouavanja i odrediti mu stepen uticaja.
Ako je, recimo, tema rada stanovnitvo nekog naselja ili opine treba svakako dati prirodne
i drutvene osnove njegove koncentracije ali u obradi prirodnih osnova nema mjesta
raanju fosila koje je na tome terenu neki geolog utvrdio, takoe ni tektonici sem ako ona
ne objanjava nastanak termomineralnih voda i banja ili rudonosnosti koji mogu biti uzrok
koncentracije stanovnitva.
Fizikogeografski dio svakog rada treba u kratkim crtama da da objanjenje zato je to
stanovnitvo tu, ta je uslovilo prva naseljavanja, a ta ih uslovljava danas.

GEOGRAFSKI POLOAJ
FIZIKOGEOGRAFSKI ELEMENTI
Geoloke prilike
Reljef
Klima

Vode
Biljni i ivotinjski svijet
Pedoloki sastav zemljita
DRUTVENOGEOGRAFSKI ELEMENTI
Privreda
Primarne djelatnosti
Sekundarne djelatnosti
Tercijarne djelatnosti
Naselja
Nastanak naselja
Funkcije naselja
Morfologija naselja
Komunalni problemi
STANOVNITVO
Istorijat naseljavanja
Promjene broja stanovnika
Prirodni prirataj stanovnitva
Natalitet stanovnitva
Mortalitet stanovnitva
Migracije stanovnitva
Stalne migracije
Dnevne migracije

Strukture stanovnitva
Polno-starosna struktura stanovnitva
Obrazovna struktura stanovnitva
Etnika struktura stanovnitva
Ekonomska struktura stanovnitva
Domainstva
Perspektive stanovnitva

Ako je tema iz ekonomske geografije, recimo iz poljoprivredne proizvodnje u nekom naselju

ili o nekom poljoprivredno-industrijskom kombinatu, onda svako poglavlje fizikogeografskog djela mora biti najtjenje povezano sa poljoprivrednom proizvodnjom a ne
dato samo za sebe: karakteristike reljefa, klime, hidrografske mree a naroito pedolokog
pokrivaa, odnosno tla treba dati na taj nain da se jasno vidi kako oni utiu na
poljoprivrednu proizvodnju.
Industrija u takvom radu treba da bude prikazana kao stimulans poljoprivredne
proizvodnje (agrarna industrija) ili naprotiv, kao injenica koja destimulie ovu
proizvodnju (odliv radne snage iz poljoprivrede, zagaenje obradivog tla i sl.)
Teme iz oblasti turizma takoe e se meusobno vie ili manje razlikovati, jer je i ovo veoma
iroka oblast sa mnotvom disciplina koje se prepliu sa drugim naukama.

 Na primjer tema iz oblasti primorskog turizma: "RAZVOJ PRIMORSKOG TURIZMA U

PANIJI".

TURISTIKO-GEOGRAFSKI POLOAJ PANIJE

PRIRODNI TURISTIKI RESURSI
Geomorfoloki
Klima
Hidrografski
Biogeografski
Pejsani
ANTROPOGENI TURISTIKI RESURSI
Kulturno-historijski
Etnococijalni
Umjetniki
Ambijentalni
Manifestacijski
RAZVOJ PRIMORSKOG TURIZMA I OSNOVNI OBLICI REKREACIJE U
PRIMORSKOM TURIZMU
NAJPOSJEENIJE TURISTIKE DESTINACIJE PANIJE NA SREDOZEMLJU I
ATLANTIKU

Zakljuak
Zakljuak ili zakljuci donose se nakon temeljite i dokumentovane rasprave i u najsaetijem
vidu, bez dopunske argumentacije, istiu se u ovom posebnom dijelu rada. Zakljuci
predstavljaju rezultate rada i, ukoliko ih ima vie, navode se prema znaaju: najprije se navode
najznaajniji zakljuci a zatim oni sve manje i manje znaajni.
Zakljuak ne smije sadrati tabele i ilustracije. Po pravilu, u zakljuak se ne uvrtavaju citati
niti fusnote.

Pozivi na literaturu: parafraze i citati

Nain pozivanja na literaturu u tekstu mora biti usaglaen sa nainom navoenja literature na
kraju rada.
Jedan nain je da se koriena literatura poreda i oznai rednim brojevima prema redoslijedu
korienja u tekstu. Prilikom citiranja odreenog rada u tekstu autor u malim zagradama
ispisuje jednu ili dvije cifre (na primjer: 7 ili 7, 182), to znai da je rije o radu pod brojem 7
ili, to predstavlja preciznije pozivanje na literaturu, o radu pod brojem 7 i 182. stranici toga
rada.
Drugi nain je da se spisak literature navodi abecednim redom (ako smo rad pisali latinikim
pismom) ili azbunim redom (ako smo rad pisali irilinim pismom), prema prezimenima
autora.
Pozivanje na odreeni rad u tekstu vri se u malim zagradama prezimenom autora i godinom
izdanja, odvojenim zarezom, na primjer: (uri, 1980), a ako je u pitanju doslovno citiranje
tada je potrebno navesti i stranu, na primjer: (uri, 1980, 22).

 Na ovaj nain identifikacija rada je sadrajna jer itaocu je esto vaan autoritet koji iza
navoda stoji, kao i savremenost rada, a sve to on odmah vidi.
Ako se ukae potreba da se jedno djelo ili autor citira vie puta, tada se mogu upotrebljavati
sljedee skraenice.

ibid (ibidem - u istom djelu)

op.cit. (opere citato u citiranom djelu)
id (idem od istog autora)
isto (isto djelo ili isti autor)

Spisak literature
Spisak literature sadri sve radove kojima se autor sluio pri izradi svog rada. Ovdje treba
ukazati da se na zapadu pravi razlika izmeu spiska literature i bibliografije.
Spisak literature ine svi oni sekundarni izvori grae na koje se autor pozivao u tekstu (koje je
parafrazirao ili citirao), a bibliografiju svi oni izvori koje je autor konsultovao prilikom izrade
svog rada, bez obzira da li se u radu (tekstu) pozivao na njih.
Veina uglednih meunarodnih asopisa (kao to je na primjer, Journal of Family History)
zahtjevaju da u spisak literature uu samo one jedinice na koje se autor pozivao u tekstu.
Znai, spisak literature mora da pomene sve radove koje je autor koristio, inae bi to bio
plagijat, ali ne i radove koje autor nije imao u rukama.

 Postoji nekoliko naina navoenja spiska literature. Svaki od njih treba shvatiti samo kao
predlaganje onoga to je prihvatljivo, nikako kao obavezujui ablon.

Spisak literature u ikakom stilu

Knjiga jednog autora: Prezime, ime. Godina objavljivanja knjige. Naslov knjige. Mjesto
izdavanja: izdava:
uri, Slobodan. 1980. Stanovnitvo frukogorske oblasti. Novi Sad: Matica srpska
Knjiga dva ili tri autora: Prezime, ime i ime prezime. Godina objavljivanja knjige. Naslov knjige.
Mjesto izdavanja: izdava:
Tomi, Pavle, Jovan Romeli, Lazar Lazi. 1999. Svetska privreda i turizam. Novi Sad: Univerzitet
u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju
Ureena knjiga: Prezime, ime, ured. Godina objavljivanja knjige. Naslov knjige. Mjesto izdavanja:
izdava:
Djurdjev, Branislav S., ed. 1997. Banat. Novi Sad, Timisoara, Szeged: University of Novi Sad, West
University of Timisoara, Jozsef Attila University
Knjiga koja ima vie od tri autora ili instituciju kao autora: naslov izdavaa ili institucije.
Godina objavljivanja knjige. Naslov knjige. Mjesto izdavanja: naslov institucije, izdava:
Global Environment. 1994-1996. Facing the global environment chalenge: a progress report on
World Bank global environmental operations. Washington. DC: Global Environment Coordination
Division, Environment Dept., The World Bank

 Poglavlje u knjizi: Prezime, ime. Godina objavljivanja knjige. Naslov knjige. Naslov poglavlja. U
(naslov knjige). Mjesto izdavanja: izdava:
Bugarski, Dragoljub, Jovan Plava, Slobodan Markovi. 1998. Temperature vazduha. U klima
Srema. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju
lanak u naunom asopisu: Prezime, ime. Godina objavljivanja lanka. Naslov lanka. Naziv
asopisa. Broj: od do stranice:
Stankovi, Stevan M. 1999. Nacionalni parkovi Srbije. Glasnik srpskog geografskog drutva.
LXXIX, 1:35-48
lanak u popularnom asopisu: Prezime, ime. Godina objavljivanja lanka. Naslov lanka.
Naziv asopisa, mjesec objavljivanja, broj stranice na kojoj poinje tekst:
Aleksander, Caroline. 2000. Ancient Greece. National Geographic, February, 108
lanak u novinama (preporuuje se ukljuivanje novinskih referenci u sam tekst): Naziv novine.
Godina objavljivanja lanka. Rubrika. Dan mjesec objavljivanja lanka. Prezime, ime. Godina
pisanja lanka. Naslov lanka. Dan mjesec pisanja lanka, broj stranice, broj kolone:
The New York Times. 2008. International Pages. 8 may
Prijedlog citiranja elektronskih izvora: Autor ili urednik. Naslov rada. Naslov elektronskog
asopisa, broj asopisa: broj stranice. Dostupno (tip medijuma): Snabdjeva/Identifikator baze
podataka ili broj/Ime ili broj ajtema (datum pristupa)

Spisak literature u Harvardskom stilu

Spisak literature u Harvardskom stilu prepoznatljiv je po inicijalima imena autora, po
zagradama oko godine izdavanja (iako je doputeno da se one izostave) i po korienju italika i
znakova navoda.
Knjiga jednog autora: Prezime, prvo slovo imena autora. (Godina objavljivanja knjige), Naslov
knjige, Izdava, Mjesto izdavanja knjige:
uri, S. (1980), Stanovnitvo frukogorske oblasti, Matica srpska, Novi Sad
Knjiga dva ili tri autora: Prezime, prvo slovo imena prvog autora sa takom i prezime, prvo slovo
imena drugog i treeg autora. (Godina objavljivanja knjige), Naslov knjige, Izdava, Mjesto
izdavanja knjige:
Tomi, P., Romeli, J. i Lazi, L. (1999), Svetska privreda i turizam, Univerzitet u Novom Sadu,
Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju, Novi Sad
Poglavlje u knjizi: Prezime, prvo slovo imena autora poglavlja. (Godina objavljivanja knjige),
Naslov poglavlja, u: prezime. prvo slovo imena urednika sa takom urednik, Naslov knjige, Izdava,
Mjesto izdavanja knjige, stranice od-do
Bugarski, D., Plava J. i Markovi S. (1998), Temperature vazduha, u: Bugarski D. (urednik), Klima
Srema, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju, Novi Sad,
str. 9-32.
lanak u naunom asopisu: Prezime, prvo slovo imena autora. (Godina objavljivanja lanka),
"Naslov lanka, Naziv asopisa, sveska, broj, stranice od-do:
Stankovi, S. M. (1999). "Nacionalni parkovi Srbije, Glasnik srpskog geografskog drutva, sv.
LXXIX, br. 1, str. 35-48

 lanak u zborniku radova: Prezime, prvo slovo imena autora. (Godina objavljivanja lanka),
"Naslov lanka, Naziv zbornika radova, Izdava, mjesto izdavanja, stranice od-do:

Tomka, D. and Stojanovic, S. (1999). "Highway E-75 as one possibility for tourist promotion of
Vojvodina, Proceedings of the Regional Conference of Geography: Danube-Cris-Mures-Tisa
Euroregion Geoekonomical Space of Sustainable Development, West University of Timisoara,
University of Novi Sad, "Jozsef Atilla" University of Szeged, University of Tubinge, Timisoara- Novi
Sad-Szeged-Tubingen, pp. 409-416
Meanovi, D. i Hadimustafi, E. (2010). "Regionalno-geografski razmjetaj prirodnih resursa na
prostoru Tuzlanskog kantona", Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak geografija,
godina VII, broj 7, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, str. 99-116.

Spisak literature u Vankuverskom stilu

Spisak literature u Vankuverskom stilu pravi se prema redoslijedu pominjanja u tekstu, koji se
oznaava brojevima.
Knjiga jednog autora: Prezime, prvo slovo imena autora. Naslov knjige. Mjesto izdanja knjige:
Izdava; Godina objavljivanja knjige. Ukupan broj strana:
(1) uri, S. Stanovnitvo frukogorske oblasti. Novi Sad: Matica srpska; 1980. str. 219
Knjiga dva ili tri autora: Prezime, prvo slovo imena prvog autora, Prezime prvo slovo imena
drugog, treeg autora. Naslov knjige. Mjesto izdanja knjige: Izdava; Godina objavljivanja knjige.
Ukupan broj strana:
(2) Tomi P, Romeli J, Lazi L. Svetska privreda i turizam, Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu,
Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju; 1999. str. 343

 Poglavlje u knjizi: Prezime prvo slovo imena autora. Naslov poglavlja. U: prezime prvo slovo
imena urednika, urednik. Naslov knjige. Mjesto izdanja knjige: Izdava; Godina objavljivanja
knjige, str. od-do
(3) Bugarski D, Plava J, Markovi S. Temperature vazduha. U: Bugarski D, urednik, Klima
Srema. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za
geografiju; 1998. str. 9-32
lanak u naunom asopisu: Prezime prvo slovo imena autora. Naslov lanka. Naziv asopisa
godina objavljivanja lanka; sveska (broj): od-do stranice:
(4) Stankovi SM. (1999). Nacionalni parkovi Srbije. Glasnik srpskog geografskog drutva 1999;
LXXIX (1): 35-48
lanak u zborniku radova: Prezime prvo slovo imena autora. Naslov lanka. U: Naziv zbornika
radova. Mjesto izdanja zborika, Godina objavljivanja lanka. s. od-do:
(5) Tomka D, Stojanovic S. Highway E-75 as one possibility for tourist promotion of Vojvodina.
In: Proceedings of the Regional Conference of Geography: Danube-Cris-Mures-Tisa Euroregion
Geoekonomical Space of Sustainable Development. Timisoara- Novi Sad-Szeged-Tubingen.
1999. p. 409-416
Primjetno je da su u naoj literaturi prisutna sva tri stila, naroito njihove varijacije.
U naoj starijoj geografskoj literaturi, najzastupljenija je bila varijacija Vankuverskog stila,
iako ona ima jedan veliki nedostatak. Nakon radne verzije, u kojoj se nalazi i spisak
literature, esto slijede ispravke, uglavnom saimanja ali i dopune.

 Ukoliko je potrebno brisati ili dodati samo jednu jedinu bibliografsku jedinicu ne samo da je u
spisku literature potrebno mijenjati sve redne brojeve od te jedinice pa nadalje, nego je
potrebno mijenjati i sve brojeve poziva u cijelom tekstu.
Danas je najprimjenjenija varijanta ikakog stila iako se koristi i komplikovaniji Harvardski
stil. Kod ikakog stila godine se ee odvajaju zapetom ili zagradom, a kod navoenja knjiga
mjesto izdanja je na samom kraju, iza izdavaa.
Bez obzira koji se stil koristi treba voditi rauna o onome to im je svima zajedniko:
Izdava i mjesto izdavanja navode se samo za knjige, a ne i za asopise.

Ako je rad napisalo vie od tri autora tada se i u tekstu i u spisku literature navodi samo prvi
autor, a poslije njega, umjesto ostalih imena, pie se "i drugi".

Ako se navodi vie radova od istog autora u toku iste godine tada se iza godine izdanja stavljaju
mala slova abecednim ili azbukim redom (ve prema pismu koje se koristi).

Saetak
Saetak ili izvod predstavlja dio rada u kome je ukratko preprian njegov sadraj. Sa najvie
250 rijei treba saoptiti o emu se u radu raspravlja, koji su metodi koriteni i rezultati
dobijeni. U diplomskim radovima saetak se navodi nakraju, u okviru kljune dokumentacijske
informacije, dok se u periodici on ee pojavljuje na poetku rada, poslije naslova.
U zavrnim radovima na naem odsjeku saetak (summary) se navodi na poetku rada poslije
naslova.

Kljune rijei
Kljune rijei su postale dio svakog naunog rada. Tri do pet (ne vie od deset) rijei koje su
kljune za rad imaju dvostruku vanost za potencijalne itaoce rada.
Na osnovu samo tih par rijei potencijalni italac, koji (zamislimo) danima i noima prebira po
literaturi traei specifinu grau, na najbri mogui nain, gotovo bez gubljenja vremena,
moi e da odlui da li mu je taj rad vaan za temu kojom se bavi ili nije tj. da li na rad sa
takvim kjunim rijeima treba troiti vrijeme ili ne.
Druga uloga je jo vanija. Kompjutersko traganje za literaturom u modernom svijetu vri se
upravo na osnovu kljunih rijei, zapoinje se sa imenom nauke (kao kod strunog
bibliotekog kataloga) i ide se ka specifinoj sadrini (kao kod predmetnog bibliotekog
kataloga).
Navoenje kljunih rijei u diplomskim (zavrnim) radovima omoguie da i oni jednog dana
(kada se ustroji elektronski katalog i on bude umreen, a to je sluaj sa svim veim
bibliotekama modernog svijeta) budu na raspolaganju istraivaima iz najudaljenijih dijelova
nae planete.
Zbog toga je izdvajanje kljunih rijei iz nekog djela vrlo odgovoran posao. Treba misliti na
potencijalnog itaoca i izdvojiti upravo onih par rijei poslije ijeg ukucavanja e se na
ekranu, meu desetak radova, pojaviti i va rad.
Prva kljuna rije u diplomskim radovima profesora geografije najee treba da bude
Geografija.

 Kljune rijei se u diplomskim radovima navode na kraju rada, u oviru kljune

dokumentacijske informacije, dok u periodici one obino zauzimaju mjesto na poetku rada, iza
naslova ili saetka.

Fusnote i endnote
Fusnote su dodatna objanjenja (a ne pozivi na literaturu kako se to ponegdje sree), koja se
stavljaju na dno odgovarajue stranice.
Endnote su napomene u vezi sa cjelinom rada i nalaze se (kako im i ime kae) na njegovom
kraju, prije spiska literature.
I fusnote i endnote tampaju se manjim proredom i manjim slovima od osnovnog teksta.

Pogovor
Pogovor je dio koji se u beletristici javlja pod nazivom epilog. To je dio koji, kako mu i samo
ime kae, govori o onome to se desilo poslije pisanja uvoda, rasprave i zakljuka rada.

Prilozi
Vana osobina svakog naunog rada je mogunost provjere. Zato se esto na kraju rada navode
i obradne tabele sa "sirovim" podacima, graom, koja je u osnovnom tekstu prikazana na
osnovu analitikih tabela ili, pak, na osnovu grafikona. Osim toga, prilozi i dodaci mogu biti
vaan izvor grae za druge istraivae.

Registar pojmova
Ovo je dragocjen dio svakog obimnijeg rada. Registar moe biti glosar (spisak nepoznatih
rijei), pregled u radu pomenutih mjesta (geografski registar), popis uesnika u pomenutim
dogaajima (imenski registar).
Pored nepoznate rijei, imena mjesta i prezimena navode se i stranice na kojima se ovi
pojmovi pominju kako bi italac mogao o svakom pojmu da se detaljnije informie.

Registar ilustrovnog materijala

Registar ilustrovnog materijala navodi se u obimnijim djelima. Moe doi na poetku (iza
sadraja) ili pri kraju rada.

Biografija autora
Ovo je takoe opcioni dio (kod zavrnih radova se ne praktikuje), koji je u zapadnoj literaturi
dio doktorskih disertacija. esto se via na zadnjim koricama publikacija namjenjenih irem
krugu italaca.

Drugi dodaci
To mogu biti rijenici, definicije upotrijebljenih termina, izvodi iz recenzija (koji se navode na
zadnjim koricama publikacija namjenjenih irem krugu italaca).

TEHNIKA OBRADA TEKSTA

tampanje teksta moe se vriti (ranije je vreno) kucanjem na pisaoj maini, slaganjem
teksta u klasinoj tampariji ili, sve ee, danas, obradom teksta na kompjuteru i
tampanjem na tampau (najbolje laserskom).
Uprkos tekoama koje tampanje moe initi studentima insistiranje na tampanju teksta
ima svoje razloge. Studenti lake uoavaju i otklanjaju svoje greke na odtampanom tekstu.
Sa stanovita itaoca mnogo je lake proitati i shvatiti odtampani rad, nego odgonetati
neiji rukopis i istovremeno suditi o kvalitetu sadraja i korigovati mogue greke.
Veliina i oblik slova su vrlo razliiti, a njima se moe mnogo uticati i postii u pogledu
tehnike kompozicije rada.
Seminarski, diplomski, specijalistiki, magistarski i doktorski radovi obino se piu na
papiru A4 formata (210 x 297 mm), dok kod naune periodike i sve ostale publicistike
preovlauje format B5 (176 x 250 mm), osim u sluajevima kada priroda asopisa ili nekog
drugog djela zahtjeva specifian format.
Da bi se izbjegle pravopisne i jeziko-stilske greke potrebno je odtampani rad lektorisati, i
da bi se izbjegle tamparske greke potrebno je izvriti korekturu teksta.
I lekturu i korekturu treba da rade strunjaci, ali je obaveza autora da on sam, na kraju,
pregleda i koriguje tekst.

 Tehnika obrada rada obuhvata:*

Izradu korica i naslovne stranice,
Izradu sadraja,
Pisanje teksta na raunaru,
Citiranje literature,
Izradu ilustracija,
Izradu priloga,
Pravljenje popisa koritene literature
Pravljenje popisa ilustracija,
Numerisanje stranica,
Prijelom, tampanje i uvezivanje rada.
Napomena: Preuzeto iz: Brki, S., Mehi E., Kenji V. (2006), Uputstvo za izradu
seminarskog i diplomskog rada, Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, str.
15-41

Korienje rada
Korienje rada vri se tek nakon saglasnosti mentora i na koricama se ispisuju sljedei podaci:
Naziv Univerziteta, fakulteta i odsjeka, ime i prezime autora, ispod toga piu se rijei: zavrni
rad i naslov zavrnog rada, a na dnu mjesto, mjesec i godina odbrane rada.
Zavrni rad treba odtampati i ukoriiti u najmanje pet primjeraka. Tri primjerka predaju se
Komisiji i biblioteci fakulteta, a po jedan zadravaju mentor i kandidat.

Odbrana rada
Usmena odbrana rada je zavrni dio ispita koji se naziva diplomski (zavrni) rad, i nakon
njega stie se pravo na diplomu i struni naziv Diplomirani geograf, Profesor geografije,
Diplomirani beeler kao i na ostala prava koja iz toga po zakonu proistiu. Tako to, uostalom,
pie i u diplomama drugih zemalja.
Pred komisijom od tri lana i svim zainteresovanim, kandidat, tom prilikom, demonstrira
svoju istraivaku sposobnost i sposobnost vremenski kontrolisanog, razgovjetnog i logiki
povezanog usmenog izlaganja.
I oni koji izlau i oni koji samo sluaju razna izlaganja iz iskustva mogu nabrojati najvanije
greke koje mnogi izlagai ine:
Mnogi itaju prisutnima umjesto da im govore,
Mnogi govore prebrzo,

 Mnogi idu u premnogo detalja sa premalo vremena,

Mnogi se upetljaju u komplikovane eme,
Mnogi koriste ilustracije koje dobro izgledaju na njihovom stolu (ili na ekranu kompjutera laptopa), a koje su neitljive auditorijumu.
Zbog toga se za usmenu odbranu zavrnog rada treba posebno pripremiti.
Napisati i nauiti koncept izlaganja (gdje e se istai problematika rada, metode koje su u
radu koritene i nalazi rada),
Pripremiti ilustrovni materijal,
Uvjebati vrijeme i nain izlaganja (15 do 20 minuta)
U drugom dijelu ispita kandidatu se postavljaju pitanja u vezi sa radom. Zato je potrebno
prripremiti list papira i olovku, kako bi se pitanja zabiljeila i, prema potrebi, koncipirali
odgovori.

UNIVERZITET U TUZLI
PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET
ODSJEK: GEOGRAFIJA

Mujo Muji

ZAVRNI RAD
RAZVOJ POLJOPRIVREDE U OPINI KALESIJA

Tuzla, april 2013. godine

UNIVERZITET U TUZLI
PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET
ODSJEK ZA GEOGRAFIJU

Predmet: Prijedlog teme za Zavrni rad

TEMA: GEOSTRATEKI POLOAJ I POLITIKO-GEOGRAFSKI PROBLEMI
JUGOISTONE EVROPE KRAJEM XX I POETKOM XXI STOLJEA
Kratak sadraj:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Uvod
Geografski i geostrateki poloaj Jugoistone Evrope
Politiko-geografski prikaz
Problemi granica Jugoistone Evrope
Demogeografski razvoj regije i problemi migracija
Politiko-geografski problemi na podruju bive Jugoslavije
Jugoistona Evropa i evro-atlantske integracije
Zakljuak
Literatura

Literatura
1. Bateman, G., Egan, V. (2004), Enciklopedijski atlas svijeta, EXTRADE d.o.o. Rijeka, Rijeka
2. Beinski, Z. (1999), Velika ahovska tabla, CID, Podgorica
3. Cviji, J. (1966), Balkansko poluostrvo i junoslovenske zemlje, Osnovi antropogeografije,
Zavod za izdavanje udbenika Socijalistike Republike Srbije, Beograd
4. Feletar, D., Stiperski, Z. imunovi V. (2002), Geografija 3, Udbenik za trei razred
gimnazije, I izdanje, Izdavaka kua "Meridijani", Grude
5. Fernandez y Fernandez, J.A. (2003), Atlas svijeta za 21. stoljee, Naklada Fran d.o.o., Zagreb
6. Grupa autora (2004), Atlas islamskoga svijeta, Udruenje ilmijje IZ-e u BiH, Sarajevo
7. Ibrelji, I., Kulenovi, S. (2005), "Migracijski tokovi iz jugoistone Evrope u posljednjoj
deceniji 20. stoljea (sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu)", Regionalni ekonomskogeografski i demogeografski trendovi u jugoistonoj Evropi, Centar za ekonomsko odrivi i
regionalni razvoj Tuzla, Tuzla, str. 124-135
8. Jovanovi, V. (2002), Globalna Geografija, Megatrend univerzitet primenjenih nauka,
Beograd
9. eibovi, R., okovi, E. (2003), Regionalna ekonomska geografija I Evropa, Ekonomski
fakultet Beograd, Beograd
10. Vlahovi, P. (1984), Narodi i etnike zajednice sveta, "Vuk Karadi", Beograd
11. Vukadinovi, R. (1999), Sigurnost na jugoistoku Evrope, Hrvatska udruga za meunarodne
studije HUMS, Interland d.o.o. Varadin, Varadin
12. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html (07.10.2010.)